HARRAN ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI HADİS BİLİM DALI HADİS TARİHİNDE MUKADDİME GELENEĞİ (SÜNEN-İ DÂRİMÎ ÖRNEĞİ) (YÜKSEK LİSANS TEZİ) Zafer KİRAZ Danışman: Doç. Dr. Kadir PAKSOY ŞANLIURFA - 2014 ÖNSÖZ Mukaddime geleneği ilim tarihinde önemli bir yer tutar. Yazılmış olan mukaddimeler, müellifin telif ettiği kitaba karşı bir bakış açısı kazandırma ve kitap için bir temel oluşturma niteliğindedir. Bu özellik, hadis ilmine dair yazılmış eserler için de böyledir. Hadislerin kayda geçirilmesinden itibaren yazılan temel hadis kitapları incelendiğinde, yazılan ilk mukaddimelerin, ‘tasnifin altın çağı’ olarak adlandırılan hicri üçüncü yüzyılda yazıldığı görülecektir. Bunlar; Müslim’in Sahih’ine, İbn Mâce ve Dârimî’nin Sünen’ine yazdıkları mukaddimelerdir. Bu mukaddimeler, alanlarında ilk olmaları itibari ile büyük önem arz etmektedirler. Mukaddimelerin muhteva ve hacim yönüyle en geniş olanı Dârimî’nin Sünen’ine yazdığı Mukaddime’dir. Diğer iki mukaddimeden, İbn Mâce’nin Mukaddime’si daha geniştir. Hadis kitaplarına yazılan bu mukaddimeler genel olarak; ilim, âlim, bid’at, sapık fırkalar, sünnet, sünnetin önemi, konumu ve teşri’deki yeri, Hz. Peygamber’in (a.s.) şahsı ve nübüvveti, hadis rivâyeti, hadis kitâbeti, re’y, kıyas ve ictihâda dair bazı rivâyetleri ihtiva etmektedir. Biz, bu araştırmamızda, temel hadis kitapları içinde en geniş mukaddimeye sahip olan Dârimî’nin Mukaddime’sini temel alacağız. Öncelikle Giriş’te Dârimî’nin hayatı, ilmi kişiliği ve eserlerinden bahsedilecektir. Birinci bölümde Dârimî’nin Mukaddime’si tanıtılacak ve Mukaddime’de bahsettiği meseleler incelenip tahlil edilecektir. İkinci bölümde ise araştırmamıza dâhil ettiğimiz, Müslim ve İbn Mace’nin mukaddimeleri incelenip kısaca tanıtılacaktır. Bunun yanında, İbn Mâce ve Müslim’in mukaddimeleri ile Dârimî’nin Mukaddime’si kıyaslanarak genel bir değerlendirme yapılacaktır. Hadis ilmi alanında yaptığımız çalışma ve araştırmalarda, hususiyetle bu çalışmamızın her safhasında bize yol gösteren ve yardımlarını esirgemeyen danışman hocam Doç. Dr. Kadir PAKSOY’a, ayrıca ilimlerinden istifade ettiğim hocalarım; Prof. Dr. Yusuf Ziya KESKİN ve Doç. Dr. Abdullah YILDIZ’a teşekkür ederim. Mayıs - 2014 Zafer KİRAZ II İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ.......................................................................................................................I İÇİNDEKİLER.........................................................................................................II KISALTMALAR ......................................................................................................V TABLO LİSTESİ.................................................................................................... VI ÖZET......................................................................................................................VII ABSTRACT ......................................................................................................... VIII GİRİŞ DÂRİMÎ’NİN HAYATI, İLMİ ŞAHSİYETİ, ESERLERİ VE SÜNEN’İ 1.1. DÂRİMÎ’NİN HAYATI......................................................................................1 1.1.1. Adı, Künyesi ve Nesebi .................................................................................1 1.1.2. Doğumu ve Tahsil Hayatı.............................................................................2 1.1.3. Faziletleri ......................................................................................................2 1.1.4. Vefatı.............................................................................................................3 1.2. DÂRİMÎ’NİN İLMÎ ŞAHSİYETİ ......................................................................4 1.3. DÂRİMÎ’NİN ESERLERİ VE SÜNEN’İ.........................................................11 1.3.1. Dârimî’nin Eserleri.....................................................................................11 1.3.2. Dârimî’nin Sünen’i.....................................................................................13 1.3.2.1. Sünen’in İsimlendirilmesi ......................................................................13 1.3.2.2. Bazı Âlimlere Göre Sünen’in, Kütüb-i Sitte’nin Altıncı Kitabı Kabul Edilmesi..........................................................................................................16 1.3.2.3. Dârimî’nin Sünen’inin Özellikleri..........................................................17 1.3.2.4. Dârimî’nin Sünen’i Üzerine Yapılan Çalışmalar ....................................18 BİRİNCİ BÖLÜM DÂRİMÎ’NİN MUKADDİME’Sİ VE TAHLİLİ 1.1. MUKADDİME VE ÖZELLİKLERİ................................................................21 III 1.1.1. Mukaddime’nin Tanıtımı ...........................................................................21 1.1.2. Mukaddime’nin Özellikleri ........................................................................23 1.2. MUKADDİME’NİN TAHLİLİ ........................................................................31 1.2.1. Nübüvvet ve Nübüvvet’e Dair Bazı Meseleler ...........................................34 1.2.1.1. Peygamberlik Öncesi Dönem.................................................................34 1.2.1.2. Resûlullah’a (a.s.) Verilen Mucizeler .....................................................37 1.2.1.3. Resûlullah’a (a.s.) Verilen Faziletler Hakkında ......................................43 1.2.1.4. Resûlullah’ın (a.s.) Vasıflarına Dair .......................................................45 1.2.1.5. Resûlullah’ın Vefatı ve Allah’ın, Peygamber’ine Vefatından Sonra İkram Ettiği Şeyler ....................................................................................................46 1.2.2. Sünnetin Önemi, Konumu ve Sünnete İttibâ.............................................48 1.2.3. Re’y ve Kıyas Meselesi................................................................................54 1.2.4. Fetva (Hüküm Verme) İle İlgili Meseleler .................................................57 1.2.5. İlim ve Âlim Hakkında ...............................................................................64 1.2.5.1. Âlim ......................................................................................................64 1.2.5.2. İlim........................................................................................................68 1.2.6. Hadis Usûlüne Dair Meseleler....................................................................73 1.2.6.1. Hadis Rivâyeti .......................................................................................73 1.2.6.2. Hadis Rivâyetinde İhtiyat.......................................................................78 1.2.6.3. Hadislerin Yazılması..............................................................................80 1.2.7. Bid’at, Nefse Uyma, Meşhur Olma ve Çığır Açma Hakkında ..................83 İKİNCİ BÖLÜM DİĞER MUKADDİMELER VE DÂRİMÎ’NİN MUKADDİME’SİYLE KARŞILAŞTIRILMASI 2.1. HADİS TARİHİNDE YAZILMIŞ DİĞER MUKADDİMELER....................88 2.1.1. Müslim ve Mukaddime’si...........................................................................88 2.1.1.1. Müslim’in Hayatı ve İlmî Kişiliği ..........................................................88 2.1.1.2. Müslim’in Sahîh’i..................................................................................91 2.1.1.3. Müslim’in Mukaddime’si.......................................................................94 2.1.2. İbn Mâce ve Mukaddime’si........................................................................99 2.1.2.1. İbn Mâce’nin Hayatı ve İlmî Kişiliği......................................................99 IV 2.1.2.2. İbn Mâce’nin Sünen’i ..........................................................................101 2.1.2.3. İbn Mâce’nin Mukaddime’si ................................................................102 2.2. MUKADDİMELER ARASI KARŞILAŞTIRMA .........................................108 2.2.1. Şekil Yönüyle Karşılaştırma ....................................................................108 2.2.2. Muhtevâ Yönüyle Karşılaştırma..............................................................109 2.2.2.1. Dârimî ile Müslim’in Mukaddime’si....................................................109 2.2.2.2. Dârimî’nin Mukaddime’si ile İbn Mâce’nin Mukaddime’si..................111 SONUÇ...................................................................................................................113 KAYNAKÇA..........................................................................................................116 V KISALTMALAR a.s. : Aleyhisselâm b. : İbn, bin bkz. : Bakınız çev. : Çeviren DİA : Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi DİB : Diyânet İşleri Başkanlığı Hz. : Hazreti M. Ü. : Marmara Üniversitesi ö. : Ölüm tarihi r.a. : Radıyallahu anhü - Radıyallahu anhâ r. anhümâ : Radıyallahu anhümâ r. anhüm : Radıyallahu anhüm s. : Sayfa TDV : Türkiye Diyânet Vakfı thk. : Tahkik t.y. : Basım tarihi yok vd. : Ve diğerleri y.y. : Basım yeri yok VI TABLO LİSTESİ Sayfa numarası Tablo 1: Dârimî’nin Mukaddime’sindeki Bâblar …………………………31 VII ÖZET HADİS TARİHİNDE MUKADDİME GELENEĞİ (SÜNEN-İ DÂRİMÎ ÖRNEĞİ) Bu çalışmada, temel hadis kitaplarına yazılan mukaddimeler, özelde ise Dârimî’nin Sünen’ine yazdığı mukaddime ele alınmış ve değerlendirmeye tâbi tutulmuştur. Hedef, temel hadis kitaplarına yazılan mukaddimelerin mahiyeti ve muhtevasını araştırmaktır. Araştırmada, hicrî üçüncü asrın sonuna kadar temel hadis kitaplarına yazıldığı tespit edilen üç mukaddime yani Dârimî’nin Sünen’ine, Müslim’in Sahîh’ine ve İbn Mâce’nin Sünen’ine yazdığı mukaddimeler metot ve muhteva yönüyle incelenip tahlil edilmiş ve değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Ayrıca bu mukaddimeler arasında metot ve muhteva yönüyle karşılaştırma yapılmıştır. Çalışma göstermiştir ki, Müslim’in Mukaddime’si eserin telifindeki amaç ve metodu belirtmesi yönüyle diğer mukaddimelerden ayrılmaktadır. Dârimî ve İbn Mâce’de böyle bir hususiyet bulunmamakla birlikte, bu bölümde yer verdikleri bâblar, bu bâblara verdikleri isimler ve tercih ettikleri rivâyetler, îmalı da olsa mukaddimelerini belli bir amaca matuf olarak yazdıklarını göstermektedir. Müslim, Mukaddime’sinde hadis usûlü konularına yer vermişken, Dârimî ve İbn Mâce bu konulara ilave olarak peygamberlik, mucize, re’y, kıyas, ictihâd, fetva, bid‘at gibi çeşitli konulara yer vermişlerdir. Bu çalışma, Dârimî’nin Mukaddime’sinin, muhtevasının zenginliği açısından diğer mukaddimelerden farklı olduğunu göstermektektedir. Anahtar Kelimeler: Hz. Peygamber, Dârimî, Muslim, İbn Mâce, rivâyet, mukaddime. VIII ABSTRACT THE TRADITION OF MUQADDIMAH IN THE HISTORY OF HADITH: THE CASE OF SUNAN AL-DARIMI This study examines the muqaddimahs (introductions) of the fundamental hadith books and, in particular, the muqaddimah of Darimi in order to find out the similaries and differences. The methods and the contents of the three muqaddimahs, namely Sunan of Darimi, Sahih of Muslim and Sunan of Ibn Maja are analyzed. The work has shown that the muqaddimah of Muslim is different from the other two in terms of specifying method and purpose. The naming of the chapters and the selection of the narratives of Darimi and Ibn Maja imply that they also wrote the introductions for a specific purpose. This study has further indicated that while Muslim examined only the methodology of hadith, the others dealt with not only the methodology of hadith but also prophecy, miracles, opinion, analogy, ijtihad, fatwa and innovation etc in their introductions. This thesis has underlined that the muqaddimah of Darimi is different from the other two in terms of dealing with many various significant issues. Keywords: The Prophet, Darimi, Muslim, Ibn Maja, narrative, muqaddimah. 1 GİRİŞ DÂRİMÎ’NİN HAYATI, İLMİ ŞAHSİYETİ, ESERLERİ VE SÜNEN’İ 1.1. DÂRİMÎ’NİN HAYATI 1.1.1. Adı, Künyesi ve Nesebi Dârimî’nin tam adı, Abdullah b. Abdurrahman b. el-Fazl b. Behrâm b. Abdüssamed es-Semerkandî ed-Dârimî et-Temîmî’dir.1 Kendisi Temîm kabilesine mensup olması sebebiyle et-Temîmî nisbesiyle anılır. Yine Temîm kabilesinin Dârim kolundan olması münasebetiyle ed-Dârimî nisbesiyle tanınmaktadır.2 Yaygın olan nisbesi de budur. Bunların yanı sıra beldesi Semerkant olduğu için es-Semerkandî nisbesiyle de anılmaktadır.3 Dârimî’nin künyesi ise Ebû Muhammed’dir.4 Kaynaklarda çocukları ile ilgili herhangi bir bilgiye yer verilmemekle birlikte künyesinden yola çıkarak Muhammed isimli bir oğlu olduğu anlaşılmaktadır. 1 Mizzî, Cemalüddîn Ebu’l-Haccâc Yusuf b. Abdurrahman, Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl, thk. Beşşâr Avvâd, 1. Baskı, Beyrut, Müessesetü’r-risâle, 1988, Cilt 15, s. 210; Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz, Tezkiretü’l-huffâz, 3. Baskı, Beyrut, Dâru’l-kütübi’lilmiyye, t.y., Cilt 2, s. 534-535; İbn Hacer, Ebu’l-Fazl Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalanî, Tehzîbü’t-Tehzîb, Beyrut, Müessesetü’r-risâle, t.y., Cilt 2, s. 373; Suyûtî, Celalüddîn Abdurrahman b. Ebû Bekir, Tabakâtü’l-huffâz, 1. Baskı, Beyrut, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1983, s. 239; Hayruddîn Ziriklî, el-A’lâm, 15. Baskı, Beyrut, Dâru’l-ilm li’l-melâyîn, 2002, Cilt 4, s. 95. 2 Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit, Târîhu Bağdâd, 1. Baskı, Beyrut, Dâru’l-garbi’lislâmî, 2001, Cilt 11, s. 209; Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, Cilt 15, s. 210; Zehebî, Siyeru a’lâmi’nnübelâ, thk. Beşşâr Avvâd, 1. Baskı, Beyrut, Müessesetü’r-risâle, 1996, Cilt 12, s. 224. 3 Sem’ânî, Ebû Sa’d Abdülkerim b. Muhammed b. Mansûr el-Mervezî, el-Ensâb, 2. Baskı, Kahire, Mektebetü İbn Teymiyye, 1980, Cilt 5, s. 251. 4 İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî, Kitâbu’s-sikât, 1. Baskı, Haydarabad, Dâiretü’l-meârifi’l-usmâniyye, 1973, Cilt 8, s. 364; İbn Abdülhâdî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed, Tabakâtu ulemâi’l-hadîs, 2. Baskı, Beyrut, Müessesetü’r-risâle, 1996, Cilt 2, s. 215; İbn Hacer, Takrîbü’t-Tehzîb, thk. Ebu’l-Eşbâl Sağîr Ahmed Şâğif el-Bâkistânî, Riyad, Dâru’l-âsıme, 2002, s. 522. 2 1.1.2. Doğumu ve Tahsil Hayatı Dârimî, Abdullah b. Mübarek’in vefat ettiği hicrî 181, miladî 797 yılında doğmuştur. 5 Bu çalışmamızda başvurduğumuz kaynaklar Dârimî’nin ilk tahsiline nerede, ne zaman başladığına ve hangi hocalardan eğitim aldığına dair herhangi bir bilgiye yer vermemektedir. Bununla birlikte Dârimî’nin ilk tahsiline dönemin önemli ilim merkezlerinden ve ayrıca Dârimî’nin yaşadığı şehir olan Semerkant’ta başladığı söylenebilir. Dârimî yetişkinlik döneminde hadis öğrenimi için, kendisinden önce birçok âlimin yaptığı gibi çeşitli beldelere yolculuklar yapmıştır.6 Seyahat ettiği ilim merkezleri arasında Hicaz, Mısır, Şam, Irak, Kûfe, Bağdat ve Horasan gibi merkezler zikredilmektedir.7 Dârimî, hicrî üçüncü yüzyılda hadis ilminin merkezi haline gelen Horasan bölgesinde yetişen âlimlerin önde gelenlerinden biri olmuştur.8 1.1.3. Faziletleri O, hadis âlimlerinin genel özelliği olan sade bir yaşam tarzını tercih etmiş, zühd ve takva yörüngeli bir hayat geçirmiştir. Dindarlığı, hilmi, zühdü ve çok ibadet etmesiyle tanınmıştır.9 Dârimî’nin bu hususiyetini bilen birçok âlim, onun zühd ve takvasından övgüyle bahsetmiştir. Örneğin; Muhammed b. İbrahim b. Mansûr eş- 5 Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, Cilt 15, s. 216; İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, Cilt 2, s. 374; İbn Tağrîberdî, Cemalüddîn, Ebu’l-Mehâsin Yusuf b. Tağrîberdî el-Atabekî, en-Nücûmü’z-zâhira fî mülûki Mısr ve’l-Kâhire, 1. Baskı, Beyrut, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1992, Cilt 3, s. 30. 6 Hatîb, Târîhu Bağdâd, Cilt 11, s. 209; Sem’ânî, el-Ensâb, Cilt 5, s. 251; Zehebî, el-İber fî haberi men ğaber, thk. Muhammed es-Saîd Besyûnî Zağlûl, 1. Baskı, Beyrut, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1985, Cilt 1, s. 365; Siyer, Cilt 12, s. 224; İbnü’l-İmâd, Şihâbuddîn Ebû’l-Felâh Abdülhayy b. Ahmed b. Muhammed el-Akrî ed-Dımeşkî, Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb, 1. Baskı, Dımeşk, Dâru İbn Kesîr, 1988, Cilt 3, s. 245; Ömer Rıza Kehhâle, Mu’cemü’l-müellifîn, 1. Baskı, Beyrut, Müessesetü’r-risâle, 1993, Cilt 2, s. 251. 7 Hatîb, Târîhu Bağdâd, Cilt 11, s. 209-210; İbn Abdülhâdî, Tabakâtu ulemâi’l-hadîs, Cilt 2, s. 215; Zehebî, Tezkiretü’l-huffâz, Cilt 2, s. 535; Suyûti, Tabakâtü’l-huffâz, s. 240; Ziriklî, el-A’lâm, Cilt 4, s. 95. 8 Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 227; İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, Cilt 2, s. 373. 9 Hatîb, Târîhu Bağdâd, Cilt 11, s. 209; Sem’ânî, el-Ensâb, Cilt 5, s. 251; Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, Cilt 15, s. 215; Zehebî, Tezkiretü’l-huffâz, Cilt 2, s. 535. 3 Şîrâzî şöyle demektedir: “Dârimî, dini yaşama hususunda çok titiz ve zekâ bakımından üstün birisidir. Bu hususta onun hilmi, dirâyeti, hıfzı, ibadeti ve zühdü darb-ı mesel haline gelmiştir.”10 Bu hususta İbn Hibbân (ö. 354/965), Dârimî’nin vera’ ehli birisi olduğunu söyleyerek onun dindarlığını nazara vermiştir.11 Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855) de; “Ona dünya nimetleri sunuldu fakat o iltifat etmedi.” 12 diyerek Dârimî’nin kanaatkârlığına ve zâhidâne yaşantısına işaret etmiştir. Kendisine Semerkant kadılığı teklif edildiği halde önce kabul etmemiştir. Ancak dönemin halifesinin ısrarlı tutumu üzerine kadılık görevini kabul etmiş, fakat bir davaya baktıktan sonra bu görevi bırakmıştır.13 Bahsedilen bu özelliklerinin yanında Dârimî, zekâsı ve hıfzının kuvvetli oluşuyla da bilinmektedir. Dârimî’nin zekâsını ve hıfzını ifade etmeye yönelik Muhammed b. Beşşâr’ın (ö. 252/866) şu sözü nakledilmektedir: “Dört tane hadis hâfızı vardır: Bunlar; Rey’de Ebû Zür’a (ö. 264/878), Nişabur’da Müslim (ö. 261/875), Buhâra’da Buhârî (ö. 256/870) ve Semerkant’ta Dârimî’dir.” 14 Dârimî’nin hem takvası hem de hıfzına yönelik övgüde bulunan Muhammed b. Abdullah b. Nümeyr (ö. 234/848) bunu şöyle dile getirmiştir: “Dârimî, hem hıfz hem de takva yönüyle bizden üstündür.” 15 1.1.4. Vefatı Dârimî, yetmiş beş yaşındayken hicrî 8 Zilhicce 255 tarihinde tevriye günü, 10 Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, Cilt 15, s. 215; Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 227; İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, Cilt 2, s. 373. 11 İbn Hibbân, Kitâbu’s-sikât, Cilt 8, s. 364; Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 227. 12 Hatîb, Târîhu Bağdâd, Cilt 11, s. 211; İbn Abdülhâdî, Tabakâtu ulemâi’l-hadîs, Cilt 2, s. 216; Zehebî, Tezkiretü’l-huffâz, Cilt 2, s. 535; Siyer, Cilt 12, s. 229; Moğoltay, Alâüddîn Moğoltay b. Kılıç b. Abdullah el-Bekçeri, İkmâlu Tehzîbi’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl, thk. Adil b. Muhammed vd., 1. Baskı, Kahire, el-Fârûku’l-hadîse, 2001, Cilt 8, s. 32. 13 Hatîb, Târîhu Bağdâd, Cilt 11, s. 209; Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, Cilt 15, s. 216; Zehebî, Tezkiretü’lhuffâz, Cilt 2, s. 535; İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, Cilt 2, s. 373; Ziriklî, el-A’lâm, Cilt 4, s. 95. 14 Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 226; Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, Cilt 15, s. 214. 15 İbn Nukta, Ebû Bekir Muhammed b. Abdülğınâ, Kitâbu’t-Takyîd li marifeti’r-ruvât ve’s-sünen ve’lmesânîd, 1. Baskı, Haydarabad, Dâiretü’l-meârifi’l-usmâniyye, 1983, Cilt 2, s. 45; Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, Cilt 15, s. 214; Zehebî, el-İber, Cilt 1, s. 365; Siyer, Cilt 12, s. 226; İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, Cilt 2, s. 373. 4 miladî 17 Kasım 868 tarihinde Semerkant’ta vefat etmiş ve bir gün sonra cumaya rastlayan arefe günü defnedilmiştir.16 Dârimî’nin vefatı ile ilgili bazı hususlarda ihtilaflar vardır. Birkaç kaynak dışında Dârimî’nin vefat yeri ile ilgili veren kaynak yoktur. Bizim ulaşabîldiğimiz kaynaklar çerçevesinde vefat yeri olarak Semerkant’ın17 yanında Merv’de18 zikredilmektedir. Vefat tarihi olarak kaynakların çoğu Dârimî’nin hicrî 255 yılında yetmiş beş yaşında iken vefat ettiğine dair ittifak halindedir. Fakat İbn Hacer (ö. 852/1448) eserlerinde vefat yılını 255 olarak vermekle birlikte yetmiş dört yaşında iken vefat ettiğini söylemektedir.19 Vefat tarihiyle ilgili olarak kaynakların çoğunun ittifak halinde olmalarının yanında Alâuddîn Moğoltay b. Kılıç (ö. 762/1361), ilgili eserinde bu tarihi 254 yılı olarak vermektedir.20 Kaynakların hepsini değerlendirdiğimizde Dârimî’nin yetmiş beş yaşındayken hicrî 255 tarihinde vefat ettiğini söylemek mümkündür. 1.2. DÂRİMÎ’NİN İLMÎ ŞAHSİYETİ Dârimî, dönem ve çevre itibari ile hadis ilminin ve diğer ilimlerin zirvede olduğu bir ortamda yetişmiştir. Onun yaşadığı devir birçok muhaddisin yaşadığı ve hadis alanında eserler verdiği, çalışmalar yaptığı bir dönemdir. İlim elde etme amacıyla muhaddislerin yolunu takip eden Dârimî, kendinden önce ve kendi dönemindeki muhaddislerin yaptığı gibi hadis öğrenimi için Hicaz, Mısır, Şam, Irak, Kûfe ve Horasan gibi ilim merkezlerine seyahatler yapmıştır.21 Hadis ilminde yeterli derecede yetiştikten sonra Bağdat’a gidip orada hadis 16 İbn Hibbân, Kitâbu’s-sikât, Cilt 8, s. 364; Hatîb, Târîhu Bağdâd, Cilt 11, s. 213; Sem’ânî, el-Ensâb, Cilt 5, s. 252; İbn Nukta, et-Takyîd, Cilt 2, s. 45; Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, Cilt 15, s. 216; İbn Abdülhâdî, Tabakâtu ulemâi’l-hadîs, Cilt 2, s. 216; Zehebî, Tezkiretü’l-huffâz, Cilt 2, s. 536; Siyer, Cilt 12, s. 228; İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, Cilt 2, s. 373; Takrîbü’t-Tehzîb, s. 522; Suyûtî, Tabakâtü’l-huffâz, s. 239. 17 Sem’ânî, el-Ensâb, Cilt 5, s. 252. 18 Kettânî, Muhammed b. Cafer, er-Risâletü’l-müstatrafe, 5. Baskı, Beyrut, Dâru’l-beşâiri’l-islâmiyye, 1993, s. 32. 19 İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, Cilt 2, s. 373; Takrîbü’t-Tehzîb, s. 522. 20 Moğoltay, İkmâlu Tehzîbi’l-Kemâl, Cilt 8, s. 32. 21 Hatîb, Târîhu Bağdâd, Cilt 11, s. 209-210; İbn Abdülhâdî, Tabakâtu ulemâi’l-hadîs, Cilt 2, s. 215; Zehebî, Tezkiretü’l-huffâz, Cilt 2, s. 535; Suyûti, Tabakâtü’l-huffâz, s. 240; Ziriklî, el-A’lâm, Cilt 4, s. 95. 5 öğretimi ve rivâyetinde bulunmuştur.22 Daha çok hadisçiliği, hadis ilmindeki geniş bilgisi ve eseri ile tanınan Dârimî aynı zamanda fıkıh ve tefsir alanında da yetkin bir âlim olarak vasıflandırılmaktadır. Onun bu yönünü dile getiren âlimler hadis ilmindeki önemini, hadis ilmine ve sünnete olan katkısını anlatmanın yanında, onun tefsir ve fıkıh ilmine vukufiyetini ifade sadedinde şöyle bir söz söylemişlerdir: “Dârimî, tam bir müfessir ve fakîh bir âlimdir.” 23 Kaynaklarda Dârimî’ye ait bir tefsirden de bahsedilmektedir.24 Fakat bu bu tefsir bugün elimizde mevcut değildir. Fıkıh alanında ise Dârimî’ye nisbet edilen herhangi bir eser yoktur. Fakat Sünen’inde yer verdiği hadisleri belirli fıkhî bâblara koyması ve bazı hadislerden sonra meselenin fıkhî yönüne dair yorumlarda bulunması onun bu alandaki çalışmalarından sayılabilir. Hadis ilimlerinden olan cerh ve ta’dil ilminde de Dârimî’nin görüşüne itibar edilmiştir. Hatta Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855), Dârimî’yi otorite olarak kabul etmiş ve onun sözüne itibar ederek Yahya b. Abdülhamid el-Himmânî’den (ö. 228/843) hadis rivâyetini bıraktıklarını ifade etmiştir.25 Dârimî, âlimler nazarında hadis ilminde ve rivâyetinde tam bir ehliyeti sahibi, hıfz ve zekâ açısından da üstün bir yetenek kabul edilmiştir. Birçok âlim onun ilmi otoritesini kabul etmiş ve onun bu yönünü nazara vererek onun hakkında değerlendirmelerde bulunmuşlar, hıfzına ve hadis ilmindeki derinliğine olan hayranlıklarını dile getirmişlerdir. Örneğin; Ebû Hâtim er-Râzî (ö. 277/890), Dârimî’nin sika ve sadûk olduğunu söylemiştir.26 Ebû Hâmid Ahmed b. Muhammed 22 Hatîb, Târîhu Bağdâd, Cilt 11, s. 209; İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım Ali b. Hasen b. Hibetüllah b. Abdullah, Târîhu Dımeşk, 1. Baskı, Beyrut, Dâru’l-fikr, 1995, Cilt 29, s. 315. 23 İbn Asâkir, Târîhu Dımeşk, Cilt 29, s. 314; Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, Cilt 15, s. 215; Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 227; İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, Cilt 2, s. 373. 24 Hatîb, Târîhu Bağdâd, Cilt 11, s. 209; Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, Cilt 15, s. 214; Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 228; Dâvûdî, Şemsuddîn Muhammed b. Ali b. Ahmed, Tabakâtu’l-müfessirîn, 1. Baskı, Beyrut, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1983, Cilt 1, s. 244. 25 Hatîb, Târîhu Bağdâd, Cilt 11, s. 212; İbn Asâkir, Târîhu Dımeşk, Cilt 29, s. 317; Mizzî, Tehzîbü’lKemâl, Cilt 15, s. 214; Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 225. 26 İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Ebû Hâtim Muhammed b. İdris b. el-Münzir erRâzî, el-Cerh ve’t-ta’dîl, 1. Baskı, Beyrut, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1952, Cilt 5, s. 99; İbn Asâkir, Târîhu Dımeşk, Cilt 29, s. 313; İbn Abdülhâdî, Tabakâtu ulemâi’l-hadîs, Cilt 2, s. 216; Zehebî, 6 İbnü’ş-Şarkî (ö. 325/937) ise şöyle demiştir: “Horasan’dan beş hadis imamı çıkmıştır: Bunlar Muhammed b. Yahya ez-Zühlî (ö. 258/872), Muhammed b. İsmail (Buhârî), Abdullah b. Abdurrahman (Dârimî), Müslim b. Haccâc ve İbrahim b. Ebû Tâlib’dir (ö. 295/908).” 27 İbn Hibbân (ö. 354/965) ise Dârimî’nin ilmi derinliğini, sünnet uğruna sarfettiği gayretlerini ve zâhidâne yaşantısını överek şöyle demiştir: Dârimî; mutkin hâfızlardan biri olup dinin kaidelerini bilen, hükümleri anlayan, kitap tasnif eden, hadis rivâyet eden ve vera’ ehlinden biridir. Semerkant’ta Resûlullah’ın sünnetinin yaşanması ve yayılması hususunda büyük gayretleri olmuştur.28 İbn Hacer (ö. 852/1448), râvileri sahâbe döneminden rivâyet asrının bitimine kadar olan dönemde on iki tabaka içinde değerlendirmiştir. On birinci tabakada tâbiîni görmeyip etbâu’t-tâbiînden hadis rivâyet eden Buhârî (ö. 256/870) ve Zühlî (ö. 268/881) gibi orta yaşlı râvilere yer vermiş29 ve Dârimî’yi de bu on birinci tabaka içerisinde değerlendirmiştir.30 Dârimî, birçok âlimden ders almış ve hadis rivâyetinde bulunmuştur. Kendisinden de dönemin önde gelen birçok muhaddisi, hadis rivâyet etmiştir. Hadis rivâyet ettiği hocalara ve kendisinden rivâyet eden öğrencilerine bakıldığında Dârimî’nin ilmi seviyesini, güvenilirliğini ve bu alanda otorite olduğunu ifade eden bir tablo ortaya çıkmaktadır. Dârimî’nin hadis aldığı bazı meşhur muhaddisler ve hocaları şunlardır: Nadr b. Şümeyl (ö. 203/818) Vehb b. Cerîr (ö. 206/821) Siyer, Cilt 12, s. 229; Tezkiretü’l-huffâz, Cilt 2, s. 535; Moğoltay, İkmâlu Tehzîbi’l-Kemâl, Cilt 8, s. 32; İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, Cilt 2, s. 374. 27 İbn Asâkir, Târîhu Dımeşk, Cilt 29, s. 317; Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, Cilt 15, s. 215; Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 227. 28 İbn Hibbân, Kitâbu’s-sikât, Cilt 8, s. 364; Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 227; İbn Hacer, Tehzîbü’tTehzîb, Cilt 2, s. 373; Suyûtî, Tabakâtü’l-huffâz, s. 239. 29 İbn Hacer, Takrîbü’t-Tehzîb, s. 81-82; Subhî es-Sâlih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, çev. Mehmet Yaşar Kandemir, 7. Baskı, İstanbul, M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2007, s. 285-286. 30 İbn Hacer, Takrîbü’t-Tehzîb, s. 522. 7 Yezîd b. Harun (ö. 206/821) Abdürrezzak b. Hemmâm (ö. 211/827) Muhammed b. Yusuf el-Firyâbî (ö. 212/827) Haccâc b. Minhâl (ö. 217/832) Humeydî (ö. 219/834) Süleyman b. Harb (ö. 224/839) Ebû Ubeyd Kâsım b. Sellâm (ö. 224/839) Saîd b. Mansûr (ö. 227/842) Ebu’l-Velîd et-Tayâlisî (ö. 227/842) Müsedded b. Müserhed (ö. 228/843) Ebû Bekir b. Ebû Şeybe (ö. 235/849) Halife b. Hayyât (ö. 240/855) Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855) Abd b. Humeyd (ö. 249/863)31 Dârimî’den rivâyette bulunan bazı muhaddisler ve talebeleri ise şunlardır: Mervan b. Muhammed Tatarî (ö. 210/826) Muhammed b. Beşşâr Bündâr (ö. 252/866) Buhârî (ö. 256/870) Muhammed b. Yahya ez-Zühlî (ö. 258/872) Müslim (ö. 261/875) Ebû Zür’a (ö. 264/878) Ebû Dâvud (ö. 275/888) Bakî b. Mahled (ö. 276/889) Ebû Hâtim (ö. 277/890) Tirmizî (ö. 279/892) Abdullah b. Ahmed b. Hanbel (ö. 288/901) Nesâî (ö. 303/915)32 31 Hatîb, Târîhu Bağdâd, Cilt 11, s. 209; İbn Asâkir, Târîhu Dımeşk, Cilt 29, s. 310; Mizzî, Tehzîbü’lKemâl, Cilt 15, s. 210-212; Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 224-225; Moğoltay, İkmâlu Tehzîbi’l-Kemâl, Cilt 8, s. 33-34; İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, Cilt 2, s. 373. 32 Hatîb, Târîhu Bağdâd, Cilt 11, s. 209; İbn Asâkir, Târîhu Dımeşk, Cilt 29, s. 311; Mizzî, Tehzîbü’lKemâl, Cilt 15, s. 213; Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 225; Tezkiretü’l-huffâz, Cilt 2, s. 535; İbn Hacer, 8 Kütüb-i Hamse müelliflerinden Buhârî Sahîh’inin dışında bazı eserlerinde, Müslim Sahîh’inde, Ebû Dâvûd ve Tirmizî Sünen’de,33 Nesâî ise Sünen’in dışındaki bazı eserlerinde Dârimî’den birçok hadis rivâyet etmişlerdir.34 Muhaddislerin Dârimî hakkında kullandığı bazı ünvanlar ise şöyledir: 1. Hâfız35 2. Muhaddis36 3. Fakîh 37 4. Müfessir38 5. Sika39 6. Sadûk40 7. Mutkin 41 8. Fâzıl42 9. Şeyh43 10. Şeyhu’l-İslâm 44 11. Âlim45 Tehzîbü’t-Tehzîb, Cilt 2, s. 373. 33 Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, Cilt 15, s. 213; İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, Cilt 2, s. 373. 34 İbn Abdülhâdî, Tabakâtu ulemâi’l-hadîs, Cilt 2, s. 215; Zehebî, Tezkiretü’l-huffâz, Cilt 2, s. 535. 35 Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, Cilt 15, s. 210; Zehebî, el-İber, Cilt 1, s. 365; Siyer, Cilt 12, s. 225; İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, Cilt 2, s. 373; Suyûtî, Tabakâtü’l-huffâz, s. 239; İbnü’l-İmâd, Şezerâtü’zzeheb, Cilt 3, s. 245. 36 Kehhâle, Mu’cemü’l-müellifîn, Cilt 2, s. 251. 37 Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, Cilt 15, s. 215; Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 227; İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, Cilt 2, s. 373. 38 Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, Cilt 15, s. 215; Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 227; İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, Cilt 2, s. 373. 39 İbn Ebû Hâtim, el-Cerh ve’t-ta’dîl, Cilt 5, 99; İbn Abdülhâdî, Tabakâtu ulemâi’l-hadîs, Cilt 2, s. 216; Moğoltay, İkmâlu Tehzîbi’l-Kemâl, Cilt 8, s. 32; İbnü’l-İmâd, Şezerâtü’z-zeheb, Cilt 3, s. 245. 40 İbn Ebû Hâtim, el-Cerh ve’t-ta’dîl, Cilt 5, 99; İbn Abdülhâdî, Tabakâtu ulemâi’l-hadîs, Cilt 2, s. 216; Zehebî, Tezkiretü’l-huffâz, Cilt 2, s. 535; Moğoltay, İkmâlu Tehzîbi’l-Kemâl, Cilt 8, s. 32. 41 Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 227; İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, Cilt 2, s. 373; Takrîbü’t-Tehzîb, s. 522; Suyûtî, Tabakâtü’l-huffâz, s. 239. 42 İbn Hacer, Takrîbü’t-Tehzîb, s. 522; Ziriklî, el-A’lâm, Cilt 4, s. 95. 43 İbn Asâkir, Târîhu Dımeşk, Cilt 29, s. 317. 44 İbn Abdülhâdî, Tabakâtu ulemâi’l-hadîs, Cilt 2, s. 215; Zehebî, Tezkiretü’l-huffâz, Cilt 2, s. 534. 9 12. İmâm 46 13. İmâmü’l-habr47 14. İmâmu zamânihi (Zamanın imamı) 48 Âlimler, Dârimî’nin yaşantısına, dindarlığına, ahlâkî ve ilmî şahsiyetine yönelik görüşlerini beyan ederek ilmî şahsiyeti ve âlimler arasındaki faziletli konumunu ifade etmişlerdir. İlim ehlinin Dârimî hakkında kaydettikleri bazı görüşleri şöyledir: Ebû Hâtim er-Râzî (ö. 277/890): “Dârimî sika ve sadûk bir râvidir.” 49 , “O, zamanının imamıdır.” 50 Muhammed b. Abdullah b. Nümeyr (ö. 234/848): “Abdullah b. Abdurrahman, hıfz ve vera’ hususunda bizden üstündür.” 51 Recâ b. Müreccâ (ö. 249/863): “Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855), İshak b. Râheveyh (ö. 238/852), Ali b. el-Medînî (ö. 234/848) ve Şâzekûnî’yi (ö. 236/850) gördüm. Fakat Abdullah b. Abdurrahman ed-Dârimî’den daha fazla hadis ezberleyen kimseyi görmedim.” 52 Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855): “Ona dünya nimetleri sunuldu fakat o iltifat 45 Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 227; el-Kâşif fî marifeti men lehû rivâye fi’l-Kütübi’s-Sitte, 1. Baskı, Cidde, Dâru’l-kıble li’s-sekâfeti’l-islâmiyye, 1992, Cilt 1, s. 567; İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, Cilt 2, s. 373. 46 Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, Cilt 15, s. 214; İbn Abdülhâdî, Tabakâtu ulemâi’l-hadîs, Cilt 2, s. 215; Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 225; İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, Cilt 2, s. 373. 47 Zehebî, el-İber, Cilt 1, s. 365. 48 Zehebî, el-İber, Cilt 1, s. 365; İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, Cilt 2, s. 373; Suyûtî, Tabakâtü’l-huffâz, s. 239. 49 İbn Ebû Hâtim, el-Cerh ve’t-ta’dîl, Cilt 5, 99; İbn Abdülhâdî, Tabakâtu ulemâi’l-hadîs, Cilt 2, s. 216; Zehebî, Tezkiretü’l-huffâz, Cilt 2, s. 535; İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, Cilt 2, s. 373. 50 İbn Nukta, et-Takyîd, Cilt 2, s. 44; İbn Abdülhâdî, Tabakâtu ulemâi’l-hadîs, Cilt 2, s. 216; Zehebî, el-Kâşif, Cilt 1, s. 567; Tezkiretü’l-huffâz, Cilt 2, s. 535; Suyûtî, Tabakâtü’l-huffâz, s. 239. 51 İbn Nukta, et-Takyîd, Cilt 2, s. 45; Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, Cilt 15, s. 214; Zehebî, el-İber, Cilt 1, s. 365; İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, Cilt 2, s. 373; İbnü’l-İmâd, Şezerâtü’z-zeheb, Cilt 3, s. 245. 52 Sem’ânî, el-Ensâb, Cilt 5, s. 252; İbn Abdülhâdî, Tabakâtu ulemâi’l-hadîs, Cilt 2, s. 216; Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 229. 10 etmedi.” 53 İbn Hibbân (ö. 354/965): “Dârimî; mutkin hâfızlardan biri olup dinin kaidelerini bilen, hükümleri anlayan, kitap tasnif eden, hadis rivâyet eden ve vera’ ehlinden biridir. Semerkant’ta sünnetin yaşanması (ihyası/tatbiki) ve yayılması hususunda büyük gayretleri olmuş, insanları sünnete davet edip sünnete uymayanlara mani olmuştur.” 54 Ebû Hâmid Ahmed b. Muhammed İbnü’ş-Şarkî (ö. 325/937): “Horasan’dan beş hadis imamı çıkmıştır: Bunlar Muhammed b. Yahya ez-Zühlî, Muhammed b. İsmail (Buhârî), Abdullah b. Abdurrahman (Dârimî), Müslim b. Haccâc ve İbrahim b. Ebû Tâlib’dir.55 Muhammed b. Beşşâr Bündâr (ö. 252/866): “Dünyada hadis hâfızı dört kişi vardır: Bunlar; Rey’de Ebû Zür’a, Nişabur’da Müslim, Buhâra’da Buhârî ve Semerkant’ta Dârimî’dir.” 56 Muhammed b. İbrahim b. Mansûr eş-Şîrâzî: “Dârimî, dini yaşama hususunda çok titiz ve zekâ bakımından üstün birisidir. Bu hususta onun hilmi, dirâyeti, hıfzı, ibadeti ve zühdü darb-ı mesel haline gelmiştir.” 57 Zehebî (ö. 748/1347): “Dârimî, dinin erkânından (temel direklerinden) bir rükündür.” 58 Hatîb el-Bağdâdî (ö. 463/1071): “Dârimî hadis yolculukları (rihle) yapan, hadis hıfzı, cem’i ve bu husustaki mükemmelliği ile vasıflandırılan âlimlerden biri 53 Hatîb, Târîhu Bağdâd, Cilt 11, s. 211; İbn Abdülhâdî, Tabakâtu ulemâi’l-hadîs, Cilt 2, s. 216; Zehebî, Tezkiretü’l-huffâz, Cilt 2, s. 535; Siyer, Cilt 12, s. 229; Moğoltay, İkmâlu Tehzîbi’l-Kemâl, Cilt 8, s. 32. 54 İbn Hibbân, Kitâbu’s-sikât, Cilt 8, s. 364; Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, Cilt 15, s. 215; Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 227; İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, Cilt 2, s. 373; Suyûtî, Tabakâtü’l-huffâz, s. 239. 55 İbn Asâkir, Târîhu Dımeşk, Cilt 29, s. 317; Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, Cilt 15, s. 215; Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 227. 56 Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, Cilt 15, s. 214; Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 226. 57 Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, Cilt 15, s. 215; Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 227; İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, Cilt 2, s. 373. 58 Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 229. 11 olmakla birlikte sıdkı, sika oluşu, verâsı ve zühd ehlinden oluşu ile mevsuftur.” 59 Recâ b. Müreccâ (ö. 249/863): “Resûlullah’ın hadisini, Abdullah b. Abdurrahman’dan daha iyi bilen kimseyi görmedim.” 60 1.3. DÂRİMÎ’NİN ESERLERİ VE SÜNEN’İ 1.3.1. Dârimî’nin Eserleri 1. Sünen: Dârimî’nin en meşhur ve günümüze ulaşan tek eseri Sünen’idir. Bu esere dair bilgilere ileride yer verilecektir. 2. Müsned61: Başvurduğumuz birçok kaynakta Dârimî’ye nisbet edilen bu Müsned ile Dârimî’nin meşhur eseri Sünen-i Dârimî kastedilmektedir. Âlimler arasında Dârimî’nin Sünen’i, Müsned adıyla da bilinmektedir. 3. Kitâbu’l-Câmi’ 62: Bu eser bugün elimizde mevcut değildir. Dârimî’nin bu kitabından bahseden müellifler genelde ismini vermekle yetinmişlerdir. Fakat bununla birlikte bahsi geçen bu kitap ile Sünen-i Dârimî’nin aynı eser olduğunu söyleyenler de mevcuttur.63 4. Tefsir64: Bu eser bugün elimizde mevcut değildir.65 Bu tefsirin içeriği ve özelliğine dair de hiçbir bilgiye sahip değiliz. Dârimî’nin bu tefsirinin varlığından bahseden eserler sadece ismini vermekle yetinmişlerdir. Müfessirlere dair bir eser yazan Dâvûdî de bu eserinde Dârimî’yi zikreder fakat tefsiriyle ilgili olarak sadece 59 Hatîb, Târîhu Bağdâd, Cilt 11, s. 209; Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, Cilt 15, s. 215-216; Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 227. 60 Hatîb, Târîhu Bağdâd, Cilt 11, s. 212; İbnü’l-İmâd, Şezerâtü’z-zeheb, Cilt 3, s. 245. 61 Hatîb, Târîhu Bağdâd, Cilt 11, s. 209; Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, Cilt 15, s. 214; Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 228; İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, Cilt 2, s. 373; Dâvûdî, Tabakâtu’l-müfessirîn, Cilt 1, s. 244. 62 Hatîb, Târîhu Bağdâd, Cilt 11, s. 209; Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, Cilt 15, s. 214; Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 228. 63 Ziriklî, el-A’lâm, Cilt 4, s. 95; Abdullah Aydınlı, Sünen-i Dârimî Tercümesi, 1. Baskı, İstanbul, Madve Yayınları, 1994, Cilt 1, s. 54. 64 Hatîb, Târîhu Bağdâd, Cilt 11, s. 209; Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, Cilt 15, s. 214; Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 228; Dâvûdî, Tabakâtu’l-müfessirîn, Cilt 1, s. 244. 65 Aydınlı, Sünen-i Dârimî Tercümesi, Cilt 1, s. 54. 12 tefsir kitabı yazdığı bilgisini vermekle yetinir.66 5. Sülâsiyyât67: Dârimî’nin Sünen’indeki sülâsi rivâyetlerin (üç râvi ile Hz. Peygamber’e ulaşan hadislerin) daha sonra bir başka muhaddis tarafından derlendiği eserdir. Sünen’deki sülâsi hadisleri talebelerinden İsa b. Ömer esSemerkandî68 derlemiştir. 69 Sülâsiyyât’taki hadislerin sayısına dair farklı görüş ve tespitler vardır. Kâtib Çelebî (ö. 1067/1657)’ye göre 15 hadis mevcuttur.70 Abdülhamid Şenûha’nın tespitine göre 23 hadis bulunmaktadır. 71 Kettânî (ö. 1346/1927) ise Dârimî’nin Sünen’inde 15 sülâsi hadisin mevcut olduğunu belirtmektedir.72 Dârimî’nin sülâsi rivâyetlerinden birkaçını şöyle sıralayabiliriz: أخربنا أبو عاصم عن يزيد بن أيب عبيدة عن سلمة بن األكوع أن النيب صلى اهلل عليه وسلم بعث يوم عاشوراء رجال من أسلم إن اليوم يوم عاشوراء فمن كان أكل أو شرب فليتم بقية يومه ومن مل يكن أكل وشرب فليصمه Tercüme: Bize Ebû Asım, Yezîd b. Ebû Ubeyd’den o da Seleme b. Ekva’dan (r.a.) onun şöyle dediğini rivâyet etti: Nebî (a.s.) aşûre günü Eslem kabilesine mensup bir adamı şöyle demek üzere göndermişti: “Bugün aşûre günüdür. Kim bir şeyler yiyip içmiş ise günün geri kalan kısmını tamamlasın. Kim de yiyip içmemiş ise orucunu tutsun.”73 66 Dâvûdî, Tabakâtu’l-müfessirîn, Cilt 1, s. 242-244. 67 Kâtib Çelebî, Mustafa b. Abdullah, Keşfü’z-zünûn an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn, Beyrut, Dâru ihyâi’t-türâsi’l-arabiyyi, t.y., Cilt 1, s. 522; Kehhâle, Mu’cemü’l-müellifîn, Cilt 2, s. 251. 68 İsa b. Ömer es-Semerkandî, Dârimî’nin talebelerinden olup künyesi Ebû Ahmed’dir. Vefatı ve vefat tarihi ile ilgili kitaplarda yeterli bilgi yer almamaktadır. (Bkz. İbn Nukta, et-Takyîd, Cilt 2, s. 172.) Zehebî, İsa b. Ömer hakkında pek bilgi sahibi olmadıklarını ve onun vefat ettiği tarihi bilmediğini söylemektedir. Fakat bununla birlikte Zehebî, İsa b. Ömer’in hicrî 320 yılına yakın bir tarihte Semerkant’ta yaşamakta olduğunu kaydetmektedir. (Bkz. Zehebî, Siyer, Cilt 14, s. 487.) 69 Fuat Sezgin, Târîhu’t-türâsi’l-arabiyye, Riyad, y.y. 1991, Cilt 1, s. 220. 70 Kâtib Çelebî, Keşfü’z-zünûn, Cilt 1, s. 522. 71 Abdülhamid Şânûha, Tahricü Sülâsiyyâti’l-Buhârî, ve’t-Tirmizî, ve İbni Mâce, ve’d-Dârimî, s. 52- 74. (Ahmet Yıldırım, Dârimî ve Sünen’i, (Yüksek Lisans Tezi), Bursa, 1990, s. 33’ten naklen.) 72 Kettânî, er-Risâletü’l-müstatrafe, s. 97. 73 Dârimî, Savm, 46. 13 أخربنا جعفر بن عون حدثنا إمساعيل بن أيب خالد قال مسعت بن أيب أوىف يقول سعى رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم بني الصفا واملروة وحنن نسرته من أهل مكة ان يصيبه أحد حبجر أو برمية Tercüme: Bize Cafer b. Avn haber verip dedi ki; bize İsmail b. Ebû Halid rivâyet edip şöyle dedi: İbn Ebû Evfâ’nın şöyle dediğini işittim: Resûlullah (a.s.) Safa ve Merve arasında sa’yederdi. O sırada biz de O’nu, Mekkelilerin taş ya da başka bir şey atmasına karşı korurduk.74 أخربنا يزيد بن هارون ثنا محيد عن أن انه مس النيب صلى اهلل عليه وسلم يقول لبي بعمرة وح Tercüme: Bize Yezîd b. Harun haber verip dedi ki; bize Humeyd’in, Enes’ten rivâyet ettiğine göre Enes, Resûlullah’ın (a.s.); “Hac ve umre için lebbeyk.” dediğini işitmişti.75 1.3.2. Dârimî’nin Sünen’i 1.3.2.1. Sünen’in İsimlendirilmesi Sünen, Dârimî’nin en meşhur ve günümüze ulaşan yegâne eseridir. Her ne kadar bu eser, Sünen ismiyle meşhur ise de muhtevâ yönünden sünenlerin ihtiva ettiği konulardan daha geniştir. Nitekim Sünen’de, fıkhî konuların yanı sıra Fezâilü’lKur’ân, Cihad, Siyer ve Rikâk gibi câmi’ türü eserlerde bulunan konulara da yer verilmektedir. Ayrıca başta Müslim’in Sahîh’inde olduğu gibi bir Mukaddime bölümü yer almaktadır. Bunlardan başka bol miktarda mevkûf ve maktû haberleri ihtiva etmesi yönüyle musannef türü eserlere benzemektedir. Dolayısıyla bütün bu hususlar, Dârimî’nin Sünen’ini, sünen türü eserler içerisinde ayrıcalıklı kılmaktadır. Sünen-i Dârimî’nin isimlendirilmesi hususunda farklı görüşler bulunmaktadır. Sünen isminin yanı sıra birçok âlim bu eser için Müsned ismini vermektedir. 76 Hatta Dârimî’yi tanıtırken ‘sahibü’l-Müsned’ tabirini kullanmışlar77 74 Dârimî, Menâsik, 77. 75 Dârimî, Menâsik, 78. 76 Hatîb, Târîhu Bağdâd, Cilt 11, s. 209; Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, Cilt 15, s. 214; İbn Abdülhâdî, Tabakâtu ulemâi’l-hadîs, Cilt 2, s. 216; Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 228; Tezkiretü’l-huffâz, Cilt 2, s. 14 ve bu Müsned’in Abd b. Humeyd’in Müsned’i ile aynı mertebede olduğunu söylemişlerdir.78 Fakat bu isimlendirme ile ale’r-ricâl usûlüyle yazılmış olan müsned türü eser kastedilmemiştir. Çünkü Dârimî’nin bu eseri, klasik anlamda râvilere göre tanzim edilen müsned türü bir eser olmayıp konularına göre tasnif edilmiş bir sünendir. Yani Dârimî’ye nisbet edilen Müsned, kullanılagelen ıstılâhî manada bir müsned değildir.79 İmam Suyûtî (ö. 911/1505) de bunu kastederek; “Dârimî’nin Müsned’i müsned değildir. Aksine bu eser, konularına göre (ale’l-ebvâb usûl ile) telif edilmiştir.” 80 demektedir. Muhtemelen burada müsned tabiri ile kastedilen, Sünen’de yer alan hadislerin senetlerinin muttasıl olmasıdır. Yani Sünen-i Dârimî’ye ‘muttasıl’ senetlere sahip manasında Müsned denilmesi doğrudur. Zira bu manada bir kullanım bazı âlimler arasında görülmektedir. Örneğin Hatîb el-Bağdâdî (ö. 463/1071) şöyle demektedir: “Müsned; isnadı başından sonundaki râvisine kadar muttasıl olan hadislerdir.” 81 Görüldüğü üzere bu tarifte Hatîb el-Bağdâdî, yaygın manada kullanılan ale’r-ricâl sistemde telif edilen müsned türü eserleri kastetmemektedir. Ayrıca hadisin merfû olma gibi bir şartını da zikretmemektedir. Dolayısıyla müsned; merfû, mevkûf ve maktû olmak üzere isnadı bidayetinden müntehasına kadar muttasıl olan hadislere denilmektedir. Suyûtî de Hatîb el-Bağdâdî’nin müsned tarifine yer verdiği bölümde bu tarifin; merfû, mevkûf ve maktû haberlerin tamamına şamil olduğunu ifade etmektedir.82 Dârimî’nin Sünen’ine isnadı muttasıl anlamında Müsned denildiğini, Zeynüddîn el-Irâkî (ö. 806/1403) daha net bir şekilde şöyle ifade etmektedir: “Buhârî 535; İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, Cilt 2, s. 373; Dâvûdî, Tabakâtu’l-müfessirîn, Cilt 1, s. 244. 77 İbn Abdülhâdî, Tabakâtu ulemâi’l-hadîs, Cilt 2, s. 215; Zehebî, Tezkiretü’l-huffâz, Cilt 2, s. 535; İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, Cilt 2, s. 373; Dâvûdî, Tabakâtu’l-müfessirîn, Cilt 1, s. 242. 78 Zehebî, Tezkiretü’l-huffâz, Cilt 2, s. 535; Dâvûdî, Tabakâtu’l-müfessirîn, Cilt 1, s. 242. 79 Ahmed Naim, Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi, 6. Baskı, Ankara, DİB Yayınları, 1980, Cilt 1, s. 260. 80 Suyûtî, Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî, 1. Baskı, Beyrut, Müessesetü’r-reyyân, 2005, s. 127. 81 İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Osman b. Abdurrahman, Ulûmü’l-hadîs, thk. Nureddîn Itr, Dımeşk, Dâru’lfikr, 1986, s. 42; Irâkî, Zeynüddîn Abdürrahim b. Hüseyn, et-Takyîd ve’l-Îzah, 1. Baskı, Beyrut, Müessesetü’l-kütübi’s-sekâfiyye, 1991, s. 64; Suyûtî, Tedrîbü’r-râvî, s. 136; Mücteba Uğur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, 1. Baskı, Ankara, TDV Yayınları, 1992, s. 282. 82 Suyûtî, Tedrîbü’r-râvî, s. 136. 15 (ö. 256/870), Sahîh’ini nasıl ki hadislerinin isnad edilmiş (muttasıl) olmasından dolayı Müsned diye isimlendirmişse83, Dârimî’nin Sünen’inin Müsned diye isimlendirilmesi de bundan dolayıdır.” 84 Burada Buhârî’nin Sahîh’ini Müsned diye isimlendirdiğini görmekteyiz. Aynı şekilde Müslim de Sahîh’i için Müsned85 tabirini kullanmaktadır.86 Bunun yanında Dârimî’nin Sünen’ini Sahîh olarak tesmiye eden âlimleri de görmekteyiz. Nitekim Suyûtî (ö. 911/1505) bazı âlimlerin Dârimî’nin Sünen’ini Sahîh diye isimlendirdiklerini ifade etmektedir.87 Telif edilen ilk sahîh hadis kitabının Buhârî’nin Sahîh’i olduğunu söyleyen İbnü’s-Salâh’a (ö. 643/1245) itiraz eden Alâuddîn Moğoltay (ö. 762/1361), ilk sahîh eserin Muvatta’ olduğunu, sırasıyla onu Ahmed b. Hanbel ve Dârimî’nin Müsned’inin takip ettiğini söylemektedir.88 Dolayısıyla Moğoltay, Dârimî’nin Sünen’ini Sahîh diye nitelendirmektedir. Ayrıca Moğoltay; ilim ehlinden bir topluluğun Dârimî’nin Müsned’ini Sahîh diye isimlendirdiğini söylemiştir.89 Fakat bununla birlikte Dârimî’nin Sünen’inde pek çok sahih hadisin yanında hasen, zayıf, hatta bazı âlimlere göre mevzû hadisler de bulunmaktadır. İbn Hacer (ö. 852/1448) de, içinde zayıf, Munkatı’ ve mevzû hadisler bulunması sebebiyle Sünen-i Dârimî'ye Sahîh demenin doğru olmayacağını söylemektedir.90 Nitekim Sıddîk Hasen Han (ö. 1307/1890) da Dârimî’nin, Sünen’ini sıhhat bakımından her çeşit haberin bulunduğu yani sahih, hasen, zayıf, maruf, garib, şâz, münker, sabit, maklub gibi haberlerin yer alabildiği üçüncü tabaka hadis 83 Buharî’nin kitabının tam adı şöyledir: “el-Câmiu’l-müsnedü’s-sahîhu’l-muhtasaru min umûri Rasûlillâh -sallalâhu aleyhi ve sellem- ve sünenihî ve eyyâmihî.” 84 Irâkî, et-Takyîd ve’l-Îzah, s. 57; Suyûtî, Tedrîbü’r-râvî, s. 128; Ahmed Naim, Tecrîd-i Sarih Tercemesi ve Şerhi, Cilt 1, s. 260. 85 Müslim’in kitabının tam adı şöyledir: “el-Müsnedü’s-sahîhu’l-muhtasaru mine’s-süneni bi nakli’ladli ani’l-adli an Rasûlillâh -sallalâhu aleyhi ve sellem-” 86 Suyûtî, Tedrîbü’r-râvî, s. 19. 87 Suyûtî, Tedrîbü’r-râvî, s. 127. 88 İbn Hacer, en-Nüket alâ kitâbi İbni’s-Salâh, thk. Rabî’ b. Hâdî Umeyr, 3. Baskı, Riyad, Dâru’r-râye, 1994, Cilt 1, s. 134; San’ânî, Muhammed b. İsmail, Tavzîhü’l-efkâr li meânî tenkîhi’l-enzâr, Medine, el-Mektebetü’s-selefiyye, t.y., Cilt 1, s. 37. 89 San’ânî, Tavzîhü’l-efkâr, Cilt 1, s. 39. 90 San’ânî, Tavzîhü’l-efkâr, Cilt 1, s. 39. 16 kitapları arasında değerlendirir.91 1.3.2.2. Bazı Âlimlere Göre Sünen’in, Kütüb-i Sitte’nin Altıncı Kitabı Kabul Edilmesi Sünen-i Dârimî’nin, İbn Mâce’nin Sünen’inin yerine Kütüb-i Sitte’nin altıncı kitabı olması gerektiğini, Dârimî’nin Sünen’inin bu mertebeye daha uygun ve layık olduğunu söyleyen âlimler vardır.92 Nitekim İbnu’s-Salâh, Ebû Saîd Halil b. Keykeldî el-Alâî (ö. 761/1360), Nevevî (ö. 676/1277) ve İbn Hacer (ö. 852/1448) bu âlimler arasındadır.93 Bunun sebebi de Dârimî’nin Sünen’indeki zayıf râvilerin azlığı, münker ve şâzz hadislerin nâdirliği ve âlî senetlerin varlığıdır.94 Bunda İbn Mâce’nin (ö. 273/887), yalancılık ve hadis hırsızlığı ile itham edilen râvilerin hadislerini alması ve tenkit edilen bu tür râvilerin rivâyetlerinde teferrüd etmesi de etkili olmuştur.95 İbn Mâce’nin eserinin bu yönüne dikkat çeken Hâfız el-Mizzî (ö. 742/1341) İbn Mâce’nin Kütüb-i Hamse’de yer almayan zevâid türü rivâyetlerinin ekseriyetinin zayıf olduğunu söylemektedir.96 Bütün bu yönleriyle Dârimî’nin Sünen’i, İbn Mâce’nin Sünen’inden üstün görülmekte ve tercih edilmektedir. Ne var ki ilk olarak Ebu’l-Fazl b. Tahir el-Makdisî (ö. 507/1113), İbn Mâce’nin Sünen’ini “Etrâfu’l-kütübi’s-sitte” ve “Şurûtu’l-eimmeti’s-sitte”de altıncı sırada Kütüb-i Sitte’ye dâhil etmiştir.97 Daha sonra Abdülğani el-Makdisî (ö. 91 Sıddîk Hasen Han, Ebu’t-Tayyib Muhammed b. Hasen b. Ali el-Kannevcî, el-Hıtta fî zikri’ssıhâhı’s-sitte, thk. Ali Hüseyn el-Halebî, Beyrut, Dâru’l-cîl, t.y., s. 213-214. 92 Sıddîk Hasen Han, el-Hıtta s. 410; Ahmed Naim, Tecrîd-i Sarih Tercemesi ve Şerhi, Cilt 1, s. 260; Kettânî, er-Risâletü’l-müstatrafe, s. 13; Muhammed Ebû Zehv, el-Hadîs ve’l-Muhaddisûn, 2. Baskı, Riyad, y.y., 1984, s. 418. 93 Sehâvî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdurrahman, Fethu’l-muğîs bi şerhi Elfiyyeti’l-hadîs li’lIrâkî, thk. Ali Hüseyn Ali, 2. Baskı, y.y., Dâru’l-İmâm et-Taberî, 1992, Cilt 1, s. 102; Kettânî, erRisâletü’l-müstatrafe, s. 13. 94 Sehâvî, Fethu’l-muğîs, Cilt 1, s. 102; San’ânî, Tavzîhü’l-efkâr, Cilt 1, s. 39; Sıddîk Hasen Han, elHıtta, s. 410; Ebû Zehv, el-Hadîs ve’l-Muhaddisûn, s. 418-419; Talat Koçyiğit, Hadis Tarihi, 2. Baskı, Ankara, TDV Yayınları, 1998, s. 250. 95 Sehâvî, Fethu’l-muğîs, Cilt 1, s. 102; Ebû Zehv, el-Hadîs ve’l-Muhaddisûn, s. 418; Koçyiğit, Hadis Usûlü, 5. Baskı, Ankara, TDV Yayınları, 2006, s. 297. 96 Suyûtî, Tedrîbü’r-râvî, s. 67. 97 Kettânî, er-Risâletü’l-müstatrafe, s. 12; Ebû Zehv, el-Hadîs ve’l-Muhaddisûn, s. 418; Koçyiğit, 17 600/1203), “el-İkmâl fî esmâi’r-ricâl” adlı eserinde İbn Mâce’nin Sünen’ini Kütüb-i Sitte içine dâhil etmeyi sürdürmüş ve sonraki dönemlerde de bu minval üzere devam edegelmiştir.98 Esasen, birçok âlimin de ifade ettiği gibi, Kütüb-i Sitte’nin altıncı kitabının İbn Mâce’nin Sünen’i yerine Dârimî’nin Sünen’inin kabul edilmesi daha isabetli olacaktır. Leknevî (ö. 1304/1886) de bu doğrultuda Suyûtî’nin Tedrîbü’r-râvî adlı eserinden şu cümleyi nakletmektedir: Sünen-i Dârimî rütbe bakımından diğer sünenlerden aşağı bir derecede değildir. Eğer Kütüb-i Hamse’ye altıncı kitap olarak ilave edilseydi bu konuma İbn Mâce’nin Sünen’inden daha layık olurdu. 99 1.3.2.3. Dârimî’nin Sünen’inin Özellikleri Sünen, Mukaddime ve 23 kitaptan oluşmaktadır. Mukaddime ve kitaplar bâblara ayrılmıştır. Sünen, bu tür eserlerin özelliği olması itibari ile genel olarak fıkhî hadisleri içermektedir. Fakat bununla birlikte Siyer, Rikak, Cihad ve Fezâilü’lKur’ân gibi sünen yahut fıkhî konulara ait olmayıp özellikle câmi’ türü eserlerde bulunan bölümler de mevcuttur. Sünen’in yazma ve matbû nüshalarındaki senetlerinden ve Sünen’den bahseden kitaplardan anlaşıldığına göre bu eser, Dârimî’den sonra sadece Ebû Imrân İsa b. Ömer es-Semerkandî’nin rivâyetiyle sonraki dönemlere intikal etmiştir. 100 Sünen’deki hadislerin sayısı hususunda birçok farklı tespitler vardır. Köprülü Kütüphanesi’ndeki nüshada 3550 sayısı verilmektedir. Ebu’l-Vakt rivâyetinde ise 3557 hadis olduğu bildirilmektedir.101 Mustafa Dîb el-Buğa tarafından tahkik edilen ve araştırmamızda esas aldığımız nüshada ise 3546 hadis yer almaktadır. Bütün bu rakamların birbirine çok yakın olduğu, dolayısıyla eserin tam nüsha olarak intikal ettiği söylenebilir. Sünen-i Dârimî’nin önemli özelliklerinden biri de başında geniş bir Hadis Tarihi, s. 249-250; Hadis Usûlü, s. 297. 98 Kettânî, er-Risâletü’l-müstatrafe, s. 12; Ebû Zehv, el-Hadîs ve’l-Muhaddisûn, s. 418. 99 Leknevî, Ebu’l-hasenât Muhammed Abdülhayy, el-Ecvibetü’l-fâzıla li es’ileti’l-aşerati’l-kâmile, 6. Baskı, Beyrut, Dâru’l-beşâiri’l-islâmiyye, 2005, s. 76-77. 100 Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 225; Cilt 14, s. 487. 101 Abdülazîz b. Şah Veliyyullah Dihlevî, Büstânü’l-muhaddisîn, Beyrut, Dâru’l-garbi’l-islâmî, t.y., s. 114. 18 Mukaddime ihtiva etmesidir. Hatta denebilir ki temel hadis kaynakları arasında en geniş hacimli mukaddime, Dârimî’nin Sünen’de yer verdiği Mukaddime’dir. Mukaddime, Sünen’in takriben beşte birini oluşturmaktadır ve toplam 57 bâb, 654 rivâyetten meydana gelmektedir. Dârimî, Sünen’de hadislerden sonra bazı açıklamalara yer vermiştir. Bunlar da Sünen’in önemli bir özelliğidir. Bu açıklamalarda bahsedilen bazı konular şunlardır: 1. Kısa da olsa yer yer râvilerin hüviyetlerini tespit eder. 2. Zaman zaman râvileri tenkide tabi tutar. 3. Bazen hadisin muhtelif rivâyetleri arasındaki lafız farklılıklarına işarette bulunur. 4. Bazen kaydettiği hadis için izah yapar ve kendi görüşünü açıklar. 5. Bazen kelime açıklamaları yapar. 6. Kimi yerde kendi tereddüdünü açıklar. 7. Bazı yerlerde tereddüde düşen râvinin kim olduğunu söyler. 8. Bazen kapalı gibi görünen ifadelerin neye delâlet ettiğini açıklar. 9. Açıklama yaparken bazen Abdullah ismini bazen de Ebû Muhammed künyesini kullanır. 102 10. Bazı hadislerin sıhhat durumu hakkında bilgi verir. 11. Bazı âlimlerin mezkûr hadis hakkındaki söz ya da görüşlerini kaydeder. 1.3.2.4. Dârimî’nin Sünen’i Üzerine Yapılan Çalışmalar Tarihi süreç içerisinde Sünen-i Dârimî’nin üzerine yeterli derecede çalışma yapıldığını söylemek mümkün değildir. Bununla beraber Sünen-i Dârimî üzerine yapılan bazı çalışmaları şöylece sıralayabiliriz: 1. Muhammed Naîm Atâ, Sünen-i Dârimî’yi “el-Hallü’l-Müdellel ale’dDârimî” ismiyle şerh etmiştir. Bu şerh çalışmasının yarısı hicri 1322 yılında 102 İsmail Lütfi Çakan, Hadis Edebiyatı, 7. Baskı, İstanbul, M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2009, s. 125. 19 Luknov’da basılmıştır.103 Tamamı hakkında ise bir bilgi mevcut değildir. 2. Muasır araştırmacılardan Seyfurrahman Mustafa, 7711 yılında Ümmü’l-Kurâ Üniversitesinde “Zevâidü’d-Dârimî ale’l-kütübi’s-sitte mine’lehâdîsi’l-merfû’a” adlı master tezi hazırlamıştır. 104 3. Muhammed Abdullah Muhammed Adl, Ezher Üniversitesi’nde 1973 yılında “ed-Dârimî ve cühûduhu fi’l-hadîs” adlı bir doktora tezi hazırlamıştır.105 4. Salih Ahmed eş-Şâmî, 7 ciltten oluşan“Zevâidü’s-sünen ale’ssahîhayn” adlı zevâid çalışmasında Kütüb-i Sitte’ye dâhil olan dört Sünen kitabıyla birlikte, Dârimî’nin Sünen’ini esas almıştır. (Dımeşk, Dâru’l-kalem, 1998.) 5. Sünen-i Dârimî, Ebû Asım Nebîl b. Hâşim el-Gamrî tarafından; “Fethu’l-mennân şerhu Süneni’d-Dârimî” adıyla 10 cilt halinde şerh edilmiş ve tahkiki yapılmıştır. (Beyrut, Dâru’l-beşâiri’l-islâmiyye, 1999.) 6. Abdülhamid Şânûha’nın, “Tahricü Sülâsiyyâti’l-Buhârî, ve’t-Tirmizî, ve İbni Mâce, ve’d-Dârimî” adlı tahric çalışması mevcuttur. (Beyrut, y.y., 1985.)106 7. Abdullah Aydınlı tarafından yapılan; tercüme, şerh ve tahkik çalışması “Sünen-i Dârimî” adıyla 6 cilt halinde basılmıştır. (İstanbul, Madve Yayınları, 1994.) 8. Sünen-i Dârimî, Abdullah Parlıyan tarafından da tek cilt halinde tercüme edilmiştir. (Konya, Konya Kitapçılık, 2011.) 9. Ahmet Yıldırım “Dârimî ve Sünen’i” adlı bir yüksek lisans tezi hazırlamıştır. (Uludağ Üniversitesinde 1990’da hazırlanan bu çalışma basılmamıştır.) 10. Arafat Aydın, Sünen çerçevesinde “Dârimî’nin Peygamber Anlayışı” adlı bir yüksek lisans tezi hazırlamıştır. (Marmara Üniversitesinde 2008 yılında hazırlanan bu çalışma basılmamıştır.) 103 Sezgin, Târîhu’t-türâsi’l-arabiyye, Cilt 1, s. 220; Çakan, Hadis Edebiyatı, s. 126; Aydınlı, Sünen-i Dârimî Tercümesi, Cilt 1, s. 65. 104 Çakan, Hadis Edebiyatı, s. 126; Aydınlı, Sünen-i Dârimî Tercümesi, Cilt 1, s. 65; “Dârimî”, DİA, İstanbul, TDV Yayınları, 1993, Cilt 8, s. 495. 105 Çakan, Hadis Edebiyatı, s. 126; Aydınlı, “Dârimî”, DİA, Cilt 8, s. 495. 106 Aydınlı, “Sünen”, DİA, İstanbul, TDV Yayınları, 2010, Cilt 38, s. 143. 20 11. Abdullah Aydınlı, Diyanet İslâm Ansiklopedisi’ne yazdığı “Dârimî” ve “Sünen” adlı iki ayrı maddede Dârimî’yi, eserlerini ve Sünen’ini anlatmıştır. (DİA, İstanbul, TDV Yayınları, 1993 ve 2010.) 21 BİRİNCİ BÖLÜM DÂRİMÎ’NİN MUKADDİME’Sİ VE TAHLİLİ 1.1. MUKADDİME VE ÖZELLİKLERİ 1.1.1. Mukaddime’nin Tanıtımı Dârimî’nin Mukaddime’si hacmi, muhtevâsı ve yazıldığı dönem itibari ile hadis tarihinde önemli bir yer tutmaktadır. Elimize ulaşan temel hadis eserlerinden anlaşıldığına göre hadis tarihinde mukaddime yazma geleneği aynı dönemde yaşayan Dârimî ve Müslim ile başlamaktadır. Bildiğimiz kadarıyla Dârimî ve Müslim öncesi yazılan hadis eserleri içinde bu tarz mukaddime yazan yoktur. Dârimî ve Müslim’den başka İbn Mâce de Sünen’ine mukaddime yazmıştır. Bu mukaddimeler içerisinde Dârimî’nin Mukaddime’si hacmi ve muhtevâsı bakımından en geniş olanıdır. İbn Mâce’nin Mukaddime’si Müslim’in Mukaddime’sine nazaran, hacim ve üslûp bakımından Dârimî’nin Mukaddime’sine daha yakındır. Dârimî’nin Mukaddime’si 57 bâbdan oluşmaktadır. Mukaddime’deki hadislerin sayısı hususunda ise nüshalar arasında bazı cüz’i farklılıklar bulunmaktadır. Nitekim 649, 654, 655, 675 gibi veya bu rakamlara yakın sayılar verilmektedir. Dr. Mustafa Dîb el-Buğâ tarafından tahkik edilen ve bizim çalışmamızda esas aldığımız Dımaşk baskısında ise Mukadddime’deki hadis sayısı 654’tür. İhtiva ettiği bu hadis sayısı ile Mukaddime, eser içinde büyük bir yer tutmakta ve Sünen’in yaklaşık beşte birine tekabül etmektedir. Dârimî’nin eserine yazdığı Mukaddime, bugün anladığımız manada eseri tanıtan, eseri yazmaktaki amacı ve takip edilen metodu anlatan bir mukaddime değildir. Zaten o dönemde hadis âlimleri arasında bugünkü manada bir mukaddime yazma anlayışı da yoktu. Dârimî, Mukaddime’de birkaç hadisin sonuna, o hadisi açıklama maksadıyla yazmış olduklarının dışında kendi görüş ve düşüncelerini kaydetmemiştir. O merfû, mevkûf ve maktû hadislerden oluşan rivâyetlerini, konu ile ilgili olduğunu düşündüğü bâb başlıklarının altına sıralamak sûretiyle bu Mukaddime’sini oluşturmuştur. Mukaddime’de konu itibari ile ilk olarak 22 Resûlullah’ın (a.s.) risâleti ve bunun temellendirilmesi, mucizeler, ilahî ihsan ve ikramlar, Resûlullah’ın (a.s.) bazı ahlâkî vasıfları ve şemâili, Resûlullah’a (a.s.) verilen bazı faziletler (üstünlükler) gibi konular yer almaktadır. Ardından sünnet, sünnetin önemi, sünnetin teşrîdeki yeri, sünnete ittibâ, sünnete karşı takınılan tavır ve sünnetin Kur’ân karşısındaki konumu gibi bazı konular işlenmektedir. Bunlardan başka hadis usûlüne dair bazı konulara da değinilmekte; hadis öğrenimi, hadisin manen ya da lâfzen rivâyeti, hadislerin yazımı ve râvilerin güvenilirliği meselelerine dair rivâyetler kaydedilmektedir. Ayrıca hüküm verme, ictihâd, kıyas, fetva verme, ehl-i re’y olma, ilmin ve âlimin önemi, ilmin hayata geçirilmesi gibi konulara dair rivâyetler zikredilmektedir. Dârimî, her ne kadar açıklayıcı ve tanıtıcı tarzda bir mukaddime üslûbu kullanmasa da yer verilen konular, kullanılan bâb başlıkları ve rivâyetleri incelendiğinde onun bu Mukaddime’yi belirli bir gayeye matuf olarak yazdığı, îmalı da olsa bir amaç çerçevesinde Mukaddime’yi telif ettiği anlaşılır. Mukaddime, başından sonuna kadar Dârimî’nin ‘sünnet’ ve ‘Peygamber’ anlayışını açık bir şekilde yansıtmaktadır. Verilen bâb başlıklarına ve nakledilen rivâyetlere göre denilebilir ki; Dârimî bu Mukaddime’yi sünnet ve hadis müdafaası ve hak ettiği manada Hz. Peygamber’i ve sünneti tanıtma maksadıyla yazmıştır. Özellikle o, ahkâma dair sözlerini ve fiillerini aktaracağı Zat’ın (a.s.) sünneti hakkında uygun olmayan düşünce ve görüşleri bertaraf etmek, sünnetinin konumunu belirtmek ve yüceltmek, teşrideki değerini, önemini ifade etmek ve ahkâma dair hadislerinin kabulüne zemin hazırlamak gayesiyle sünnet ve hadise dair meseleleri Mukaddime’de öncelikli olarak zikretmiştir. Bu arada Dârimî’yi böyle bir gaye ile bu tarz bir Mukaddime yazmaya sevk eden sâikler de göz ardı edilmemelidir. Dârimî’nin bu tarz bir Mukaddime yazmasındaki en önemli sâiklerden birisi de o dönemin ilmi ortamı ve o ortamda bahsi geçen meseleler olmalıdır. Özellikle onun yaşadığı dönemde hadis inkârcılığı ve sünnet muhalifi görüşlerin kısmen yaygın olduğunu belirtmekte yarar var. Ayrıca mucizeler gibi Resûlullah’a (a.s.) ait bazı hususiyetler, kimi bid’at ehli taraftarlarınca inkâr edilmekte idi. Dârimî de kendi yaşadığı dönemde cereyan eden bu türden sünnet karşıtı faaliyetler ve düşünceler karşısında sünnetin ve sünnete ittibâ etmenin önemi ve gerekliliğini vurgulayan bâblar açmış ve gerekli gördüğü bir kısım 23 rivâyetleri kaydetmiştir. Bu arada ehl-i re’y ve ehl-i hadis tartışmalarının kimi zaman kızıştığı bir ortamda Dârimî’nin ehl-i hadis mensubu olarak bu konudaki bir kısım problemlere cevap mahiyetinde bazı hususları mukaddimede ele almayı gerekli görmesi de onu böyle bir mukaddime yazmaya yönlendiren sâiklerden olmalıdır. Çünkü Dârimî bu konuda ehl-i re’yi ve metodunu zemmeden birçok rivâyete yer vermektedir. 1.1.2. Mukaddime’nin Özellikleri Dârimî’nin Sünen’inin genel hususiyetlerinden olmakla birlikte Mukaddime’de de bizim tespit edebildiğimiz usûl ve üslûba dair bazı özellikler vardır. Hadisin metin ve senedinde bulunabilen bu özellikler şu şekilde sıralanabilir: 1. Dârimî, bazen hadiste geçen kelimelerin anlamlarına (garîbü’lhadîs’e) dair açıklamalar yapar. Örnek: أخربنا عبد اهلل بن صاحل حدث ي معاوية عن يون بن ميسرة عن أيب إدري اخلوالين عن بن غنم قال نزل جربيل على رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم فشق بطنه مث قال جربيل قلب وكي فيه أذنان مسيعتان وعينان بصريتان 107 حممد رسول اهلل املقفى احلاشر خلق قيم ولسان صادق ونفس مطمئنة قال أبو حممد وكي يعىن شديدا Bu örnekte Dârimî, naklettiği hadiste geçen وكي kelimesinin شديد anlamına geldiğini belirtmiştir. 2. Bazı râvilerin kimliğini tespite yönelik açıklamalarda bulunur. Örnek: حدثنا عبد اهلل بن صاحل حدث ي الليث حدث ي خالد وهو بن يزيد عن سعيد هو بن أيب هالل عن هالل بن أسامة عن عطاء بن يسار عن بن سالم أنه كان يقول إنا لنجد صفة رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم إنا أرسلناك شاهدا ومبشرا ونذيرا وحرزا لألميني أنت عبدي ورسويل مسيته املتوكل لي بفظ وال غليظ وال صخاب باألسواق وال 107 Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman b. Fazl, Sünenü’d-Dârimî, thk. Mustafa Dîb el-Buğa, 1. Baskı, Dımeşk, Dâru’l-Mustafa, 2011, Mukaddime, 8. 24 جيزي بالسيئة مثلها ولكن يعفوا ويتجاوز ولن أقبضه حىت نقيم امللة املتعوجة بأن تشهد أن ال إله إال اهلل يفتح به أعينا 108 عميا وآذانا صما وقلوبا غلفا قال عطاء بن يسار وأخربين أبو واقد الليثي انه مس كعبا يقول مثل ما قال بن سالم Bu senette Dârimî, iki râvinin kimliğine dair açıklama yapmıştır. İlk olarak râvilerden Halid isimli kişinin Halid b. Yezid oğlu olduğunu ardından ise Saîd isimli râvinin ise Saîd b. Ebû Hilal olduğunu beyan etmiştir. 3. Yer yer hadisler hakkında açıklayıcı ifadeler kullanır. Örnek: أخربنا يزيد بن هارون انا أشعث بن سوار عن الشعيب عن قرظة بن كعب قال : بعث عمر بن اخلطاب رهطا من األنصار إىل الكوفة فبعث ي معهم فجعل ميشي معنا حىت أتى صرار وصرار ماء يف طريق املدينة فجعل ينفض الغبار عن رجليه مث قال إنكم تأتون الكوفة فتأتون قوما هلم أزيز بالقرآن فيأتونكم فيقولون قدم أصحاب حممد قدم أصحاب حممد فيأتونكم فيسألونكم عن احلديث فاعلموا ان أسبغ الوضوء ثالث وثنتان جتزيان مث قال انكم تأتون الكوفة فتأتون قوما هلم أزيز بالقرآن فيقولون قدم أصحاب حممد قدم أصحاب حممد فيأتونكم فيسألونكم عن احلديث فأقلوا الرواية عن رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم وأنا شريككم فيه قال قرظة وان كنت ألجل يف القوم فيذكرون احلديث عن رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم وأين ملن أحفظهم له فإذا ذكرت وصية عمر سكت قال أبو حممد معناه 109 عندي احلديث عن أيام رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم لي السنن والفرائض Bu rivâyette Dârimî, Hz. Ömer’in (ö. 23/644) Kûfe’ye gönderdiği sahâbilere orada “Hadis rivâyetini azaltınız” sözündeki ‘hadis’ kelimesinden kastedilen hususa şöyle bir açıklama getirir: “Bana göre bu rivâyetteki ‘hadis’in manası, Resûlullah (a.s.) zamanında meydana gelen hâdiselerdir. Yoksa (uygulanan) sünnetler ve ferâiz değildir.” 4. Bazen farklı birkaç senedi olan bir hadisin rivâyetlerinden birini 108 Dârimî, Mukaddime, 2. 109 Dârimî, Mukaddime, 28. 25 zikrettikten sonra diğerlerinin sadece senedini verir ve مثله ، ذل مثل ،بنحوه ،هبذا ،مبثله gibi kısaltma ifadelerine yer verir. Örnek: أخربنا احلجاج بن منهال ثنا محاد عن ثابت عن أن مبثله110 Bize Haccac b. Minhal haber verdi. Bize Hammad b. Sabit, Enes (r.a.)’den benzerini tahdis etti. 5. Bazen senetleri farklı ama metni aynı olan hadislerin hem senet hem de metnini kaydeder. Örnek: أخربنا عبد اهلل هو بن صاحل حدث ي الليث عن يزيد بن عبد اهلل بن أسامة بن اهلادي عن عبد الوهاب عن ابن شهاب عن محيد بن عبد الرمحن عن معاوية قال مسعت رسول اهلل يقول من يرد اهلل به خريا يفقهه يف الدين 111 “Allah hayrını murad buyurduğu kişiyi dinde fakih kılar.” hadisini Dârimî örnekte verilen isnadın dışında iki farklı senetle daha nakletmiştir.112 Yani bir hadis metnini toplam üç farklı senetle nakletmiş ve bu üç hadisi de art arda sıralamıştır. Ayrıca Dârimî hadis rivâyetinde ihtiyatlı davranma ile ilgili hadisleri kaydettiği her ve zikretmiş senetle farklı altı hadisini من كذب علي متعمدا فليتبوأ مقعده من النار bâbda senette hadisin metnini de yazmıştır.113 6. Az da olsa sahâbe tanıtımı yapar. Örnek: أخربنا احلكم بن ناف انا شعيب بن أيب محزة عن الزهري قال كان جابر بن عبد اهلل حيدث ان يهو دية من أهل خيرب مست شاة مصلية مث أهدهتا إىل النيب صلى اهلل عليه وسلم فأخذ النيب صلى اهلل عليه وسلم منها الذراع فأكل منها وأكل الرهط من أصحابه معه مث قال هلم النيب صلى اهلل عليه وسلم ارفعوا أيديكم وأرسل النيب صلى اهلل 110 Dârimî, Mukaddime, 6. 111 Dârimî, Mukaddime, 24. 112 Dârimî, Mukaddime, 24. 113 Dârimî, Mukaddime, 25. 26 عليه وسلم إىل اليهودية فدعاها فقال هلا أمسمت هذه الشاة فقالت نعم ومن أخربك فقال النيب صلى اهلل عليه وسلم أخربت ي هذه يف يدي الذراع فقالت نعم قال فماذا أردت إىل ذل قالت قلت إن كان نبيا مل يضره وإن مل يكن نبيا اسرتحنا منه فعفا عنها رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم ومل يعاقبها وتويف بعض أصحابه الذين أكلوا من الشاة وأحتجم النيب صلى اهلل عليه وسلم على كاهله من أجل الذي أكل من الشاة حجمه أبو هند موىل ب ي بياضة بالقرن والشفرة 114 وهو من ب ي مثامة وهم حي من األنصار Mukaddime’nin on birinci bâbında yer alan bu rivâyetin sonunda Resûlullah’a (a.s.) hacamat yapan Ebû Hind hakkında şu açıklamada bulunur: O, Beyâzaoğulları kabilesinin anlaşmalısı (mevlası) olup Sümameoğulları’ndandır. Sümameoğulları ise Ensâr’dan bir oymaktır. 7. Dârimî, hadisler hakkında açıklama yaparken, kendisini dört farklı ifadeyle zikreder: Bazen sadece ismini, bazen sadece künyesini, bazen hem künyesini hem de ismini birlikte verir, bazen de ismini ve babasının ismini birlikte zikreder. Örnek: قال عبد اهلل بن عبد الرمحن أقول من 116 قال أبو حممد عبد اهلل ال أظنه مسعه 115 قال أبو حممد يع ي هذا يو م تويف 118 قال عبد اهلل السمت الطريق 117 Görüldüğü gibi o, sözün sahibi (mütekellim) olarak kendisini, Abdullah, Abdullah b. Abdurrahman, Ebû Muhammed veya Ebû Muhammed Abdullah şeklinde muhtelif tarzda ifade etmektedir. 8. Dârimî naklettiği bazı rivâyetlerin senedi ile ilgili değerlendirmeler yapar. Bu, bir nevi rical değerlendirmesi veya senet tenkidi hüviyetindedir. Örnek: 114 Dârimî, Mukaddime, 11. 115 Dârimî, Mukaddime, 6. 116 Dârimî, Mukaddime, 38. 117 Dârimî, Mukaddime, 54. 118 Dârimî, Mukaddime, 23. 27 أخربنا حممد بن محيد ثنا جرير عن عاصم عن بن سريين قال كانوا ال يسألون عن اإلسناد مث سألوا بعد ليعرفوا من كان صاحب سنة أخذوا عنه ومن مل يكن صاحب سنة مل يأخذوا عنه قال أبو حممد ما أظنه مسعه من 119 عاصم Bu rivâyetin sonunda Dârimî, râvilerden; “Cerîr’in120 Âsım’dan121 hadis işittiğini zannetmiyorum.” diyerek hadisin senedi ile ilgili bir değerlendirme yapmakta ve görüş bildirmektedir. Bu hadisten sonra zikrettiği hadiste de Dârimî aynı değerlendirmeyi yapmaktadır. Burada dikkat çeken husus ise Dârimî’nin hadisin senedinde irsâl yahut inkıta olduğuna ihtimal verdiği halde kitabında bu tür rivâyetlere yer vermesidir. Bu da göstermektedir ki, Dârimî, senedinde bu tür kusurlar bulunan rivâyetleri bazen kitabına almaktadır. 9. Fıkhî bir hüküm ihtiva eden rivâyetlerden sonra bazen kendi görüşünü ifade eder. Örnek: أخربنا عفان ثنا محاد بن زيد حدثنا أيوب قال تذاكرنا مبكة الرجل ميوت فقلت عدهتا من يوم يأتيها اخلرب لقول احلسن وقتادة وأصحابنا قال فلقي ي طلق بن حبيب العنزي فقال ان علي كرمي وإن من أهل بلد العني إليهم سريعة وأين لست آمن علي وإن قلت قوال ها هنا خالف قول أهل البلد ولست آمن بغريه فقلت ويف ذا اختالف قال نعم عدهتا من يوم ميوت فلقيت سعيد بن جبري فسألته فقال عدهتا من يوم تويف وسألت جماهدا فقال عدهتا من يوم تويف وسألت عطاء بن أيب رباح فقال من يوم تويف وسألت أبا قالبة فقال من يوم تويف وسألت حممد بن سريين فقال من يوم تويف قال وحدث ي ناف ان بن عمر رضي اهلل عنهما قال من يوم تويف ومسعت عكرمة يقول من يوم تويف قال و قال جابر بن زيد من يوم تويف قال وكان بن عباس يقول من يوم تويف قال محاد ومسعت ليثا حيدث عن احلكم 119 Dârimî, Mukaddime, 38. 120 Burada ismi zikredilen Cerîr isimli râvi, Ebû Abdullah Cerîr b. Abdülhamîd b. Cerîr ed-Dabbî erRâzî’dir. Hicrî 188, mîladî 804 yılında Rey şehrinde vefat etmiştir. (Bkz. Selman Başaran, “Cerîr b. Abdülhamîd”, DİA, İstanbul, TDV Yayınları, 1993, Cilt 7, s. 411-412; Gamrî, Ebû Asım Nebîl b. Hâşim, Fethu’l-mennân şerhu Süneni’d-Dârimî, 1. Baskı, Beyrut, Dâru’l-beşâiri’l-islâmiyye, 1999, Cilt 1, s. 298; Cilt 2, s. 201.) 121 Bu rivâyette zikredilen Âsım isimli râvi, Âsımü’l-Ahvel lakabıyla tanınan, Ebû Abdurrahman Âsım b. Süleyman el-Ahvel el-Basrî’dir. Hicrî 142, mîladî 759 yılında vefat etmiştir. (Bkz. Uğur, “Âsım el-Ahvel”, DİA, İstanbul, TDV Yayınları, 1991, Cilt 3, s. 475. Ayrıca aynı hadisi Müslim, Mukaddime’nin beşinci bâbında rivâyet etmiş ve rivâyetinde Âsım isimli râviyi tanıtıcı bir tarzda ‘Âsımü’l-Ahvel’ diyerek zikretmiştir.) 28 ان عبد اهلل بن مسعود قال من يوم تويف قال وقال علي من يوم يأتيها اخلرب قال عبد اهلل بن عبد الرمحن أقول من يوم 122 تويف Mukaddime’nin elli dördüncü bâbında geçen bu rivâyette Dârimî, kocası ölen kadının iddetinin ne zaman başlayacağına dair görüşleri naklettikten sonra bu görüşlerden birine katılarak; ‘kadının iddeti, kocasının öldüğü günden itibarendir’ der. 10. Dârimî, Mukaddime’de merfû rivâyetlerin yanı sıra mevkûf ya da maktû rivâyetlere de yer verir. Merfû hadise örnek: أخربنا أمحد بن عبد اهلل ثنا حسني بن علي عن زائدة عن املختار بن فلفل عن أن قال قال رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم أنا أول شاف يف اجلنة Tercüme: Bize Ahmed b. Abdullah (ö. 227/842) haber verip dedi ki; bize Hüseyn b. Ali (ö. 203/818), Zâide b. Kudâme’den (ö. 161/777), o, el-Muhtâr b. Fülfül’den, o da Enes’den (r.a.) rivâyet etti ki; Enes (ö. 93/712) şöyle dedi: Resûlullah (a.s.); “Ben, Cennet hususunda ilk şefaat edecek kişiyim.” buyurdu.123 Mevkûf hadise örnek: أخربنا حممد بن أمحد ثنا سفيان بن عيينة عن أيب سنان عن سعيد بن جبري عن ابن عباس قال من أفىت بفتيا يعمى عليها فإمثها عليه Tercüme: Bize Muhammed b. Ahmed124 haber verip dedi ki; bize Süfyan b. Uyeyne (ö. 198/814), Ebû Sinan’dan125 o, Saîd b. Cübeyr’den (ö. 94/713), o da İbn Abbas’tan (r.a.) rivâyet etti ki; İbn Abbas (ö. 68/687) şöyle dedi: “Kim insanın 122 Dârimî, Mukaddime, 54. 123 Dârimî, Mukaddime, 8. 124 Hadisin senedinde geçen Muhammed b. Ahmed (ö. 237/851) isimli râvinin tam adı şöyledir: Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebû Halef es-Sülemî el-Bağdâdî’dir. İmam Müslim ve Ebû Dâvûd’un hocalarından biridir. Ebû Hâtim onun, sika ve sadûk olduğunu söylemiştir. (Bkz. Gamrî, Fethu’l-mennân, Cilt 1, s. 358.) 125 Ebû Sinan (ö. 132/749) isimli râvi’nin tam adı şöyledir: Ebû Sinan Dırâr b. Mürre el-Kûfî eşŞeybânî’dir. (Bkz. Gamrî, Fethu’l-mennân, Cilt 2, s. 143.) 29 kendisiyle yolunu sapıtacağı bir fetva verirse, bunun günahı ona düşer.”126 Maktû hadise örnek: أخربنا أمحد بن احلجاج قال مسعت سفيان عن بن املنكدر قال ان العامل يدخل فيما بني اهلل وبني عباده فليطلب لنفسه املخرج Tercüme: Bize Ahmed b. Haccâc haber verip dedi ki; Süfyan’ı (İbn Uyeyne) işittim. O, İbnü’l-Münkedir’den (ö. 131/748) şöyle dediğini rivâyet etti: “Şüphe yok ki âlim, Allah ile kulları arasına girer. Dolayısıyla o, kendisine çıkış yolu arasın.” 127 11. O, bazen mürsel ve munkatı’ rivâyetleri de kitabına alır. Mürsel hadise örnek: أخربنا أبو النعمان ثنا فطر عن عطاء قال قال رسول اهلل إذا أصاب أحدكم مصيبة فليذكر مصابه يب فإهنا من أعظم املصائب Tercüme: Bize Ebû Nuaym128 haber verip dedi ki; bize Fıtr129, Atâ’dan130 rivâyet etti ki, Atâ şöyle demiştir: Resûlullah (a.s.) şöyle buyurdu: “Sizden birinize bir musibet ulaştığında o, benden dolayı kendisine ulaşan musibeti hatırlasın. Çünkü bu, en büyük musibetlerdendir.” 131 Bu rivâyette tabiînden olan Atâ b. Ebû Rebâh, sahâbi tabakasındaki râviyi zikretmeden hadisi Resûlullah’a (a.s.) izafe ettiği için bu hadis mürseldir. Munkatı’ hadise örnek: أخربنا احلكم بن موسى ثنا حيىي بن محزة عن األوزاعي عن داود بن علي قال قيل يا رسول اهلل أال حنجب فقال ال دعوهم يطؤون عقيب وأطأ أعقاهبم حىت يرحي ي اهلل منهم Tercüme: Bize Hakem b. Musa haber verip dedi ki; bize Yahya b. Hamza, Evzaî’den, o da Dâvûd b. Ali’den132 şöyle dediğini rivâyet etti: Resûlullah’a; ‘Halkın 126 Dârimî, Mukaddime, 20. 127 Dârimî, Mukaddime, 19. 128 Ebû Nuaym’ın tam adı şöyledir: Ebû Nuaym el-Fazl b. Dükeyn b. Hammâd el-Mülâî el-Kûfî. (ö. 219/834) 129 Fıtr b. Halife (ö. 150/767) 130 Atâ b. Ebû Rebâh (ö. 114/732) 131 Dârimî, Mukaddime, 14. 132 Ebû Süleyman Dâvûd b. Ali b. Abdullah b. Abbas b. Abdülmüttalib el-Hâşimî, etbâu’t-tâbiînden 30 senin yanına girmelerine mani olalım mı?’ denildi. Resûlullah da şöyle buyurdu: “Hayır, onları bırakın! Allah beni onlardan rahata kavuşturana kadar onlar benim topuğuma basar, ben onların topuklarına basarım.”133 Bu rivâyette etbâu’t-tâbiînden olan Dâvûd b. Ali, tabiîn ve sahâbe tabakasındaki râvileri zikretmediği için bu hadis, munkatı’ hadis türlerinden mu’dal bir rivâyettir. Zira isnadda peşpeşe iki râvi düşürülmüştür. 12. Dârimî, Mukaddime’de rivâyet lafızlarına yer verirken neredeyse tamamında حدثنا) haddesenâ) ve أخربنا) ahberanâ) lafızlarını kullanır. Tespitlerimize göre bu iki lafzın dışında birkaç yerde أخربين) ahberanî) lafzını kullandığı da olmuştur. Bu ise sadece üç yerdedir.134 13. Bazen hadisin sonunda hocalarının açıklama ve görüşlerine yer verir. Örnek: أخربنا هارون بن معاوية عن إبراهيم بن سليمان املؤدب عن األعمش عن جماهد حدث ي موالي أن أهله بعثوا معه بقدح فيه زبد ولنب إىل آهلتهم قال فمنع ي أن آكل الزبد ملخافتها قال فجاء كلب فأكل الزبد وشرب اللنب مث بال على الصنم وهو أساف ونائلة قال هارون كان الرجل يف اجلاهلية إذا سافر محل معه أربعة أحجار ثالثة يقدره 135 والراب يعبده ويريب كلبه ويقتل ولده Dârimî naklettiği bu rivâyetin sonunda, hadisi aldığı hocası Harun b. Muâviye’nin açıklama mahiyetindeki şu sözlerine yer vermiştir: “Cahiliye devrinde bir adam yolculuk yaptığında yanına dört tane taş alırdı. Bunlardan üçünü tenceresi için alır (sacayağı yapar), dördüncüsüne ise tapardı. Köpeğini terbiye edip besler fakat çocuğunu öldürürdü.” olup Abdullah b. Abbas’ın torunudur. Babası yoluyla dedesi Abdullah’tan rivâyetleri mevcuttur. Kendisinden Evzaî, İbn Ebû Leyla ve Süfyan es-Sevrî gibi birçok muhaddis rivâyette bulunmuştur. O hicrî 133, milâdî 750 yılında vefat etmiştir. (Bkz. İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, Cilt 1, s. 567- 568.) 133 Dârimî, Mukaddime, 14. 134 Dârimî, Mukaddime, 14, 18, 23. 135 Dârimî, Mukaddime, 1. 31 1.2. MUKADDİME’NİN TAHLİLİ Dârimî’nin Mukaddime’sinde elli yedi bâb bulunmaktadır. Bu bâbların isimleri ve bâblarda yer alan hadis sayılarını bir tabloda şöylece gösterebiliriz: Tablo 1: Dârimî’nin Mukaddime’sindeki Bâblar Bâb No Mukaddime’deki Bâb İsimleri Hadis Sayısı 1. “Hz. Peygamber’in (a.s.) Peygamber Olarak Gönderilmesinden Önce İnsanların İçinde Bulundukları Cehâlet ve Dalâlet” )باب ما كان عليه الناس قبل مبعث النيب صلى اهلل عليه وسلم من اجلهل والضاللة( 4 2. “Hz.Peygamber’in Peygamber Olarak Gönderilmesinden Önce Mukaddes Kitaplarda Tanıtılması” )باب صفة النيب صلى اهلل عليه وسلم يف الكتب قبل مبعثه( 8 3. “Hz. Peygamber’in Nübüvvet Vazifesinin Başlangıcı Nasıl Oldu?” )باب كيف كان أول شأن النيب صلى اهلل عليه وسلم( 3 4. “Allah’ın Hz. Peygamber’e; Ağaçların, Hayvanların ve Cinlerin İman Etmeleri Nev’inden İkram Ettiği Şeyler” )باب ما أكرم اهلل به نبيه من إميان الشجر به والبهائم واجلن( 9 5. “Allah’ın Hz. Peygamber’e, (a.s.) Parmakları Arasından Su Akıtması Nev’inden İkram Ettiği Şeyler” )باب ما أكرم اهلل النيب صلى اهلل عليه وسلم من تفجري املاء من بني أصابعه( 6 6. “Hz. Peygamber’e Minberin İnlemesi Şeklinde İkram Edilen Şeyler” )باب ما أكرم النيب صلى اهلل عليه وسلم حبنني املنرب( 11 7. “Hz. Peygamber’e (a.s.) Yemeğinin Bereketlenip Artması Konusunda İkram Edilen Şeyler” )باب ما أكرم به النيب صلى اهلل عليه وسلم يف بركة طعامه( 4 8. “Hz. Peygamber’e Verilen Faziletler” )باب ما أعطي النيب صلى اهلل عليه وسلم من الفضل( 9 9. “Hz. Peygamber’e Gökten Yemek İndirilmesi Şeklinde İkram Edilen Şeyler” )باب ما أكرم النيب صلى اهلل عليه وسلم بنزول الطعام من السماء( 2 10. “Hz. Peygamber’in Güzelliği Hakkında” )باب يف حسن النيب صلى اهلل عليه وسلم( 10 11. “Hz. Peygamber’e (a.s.) Ölülerin Konuşması Nevinden İkram Edilen Şeyler” )باب ما أكرم النيب صلى اهلل عليه وسلم من كالم املوتى( 3 12. “Hz. Peygamber’in Cömertliği Hakkında” )باب يف سخاء النيب صلى اهلل عليه وسلم( 4 13. “Hz. Peygamber’in Tevazuu Hakkında” )باب يف تواض رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم( 1 14. “Hz. Peygamber’in Vefatı Hakkında” )باب يف وفاة النيب صلى اهلل عليه وسلم( 17 15. “Allah’ın Peygamber’ine Vefatından Sonra İkram Ettiği Şeyler” )باب ما أكرم اهلل تعاىل نبيه صلى اهلل عليه وسلم بعد موته( 3 32 16. “Sünnete İttibâ” )باب اتباع السنة( 5 17. “Kitap ve Sünnette Olmayan Şey Hakkında Cevap Vermekten Sakınmak” )باب التورع عن اجلواب فيما لي فيه كتاب وال سنة( 20 18. “Fetva Vermenin Kerâheti” )باب كراهية الفتيا( 9 19. “Fetva Vermekten Korkan, Bid’at ve Aşırılığı Kerih Gören Kimseler” )باب من هاب الفتيا وكرة التنط والتبدع( 27 20. “Fetva Verme ve Fetva Vermenin Ağır Yükümlülüğü” )باب الفتيا وما فيه من الشدة( 18 21. “Sorulan Her Meselede Fetva Veren Kimse Hakkında” )باب يف الذي يفيت الناس يف كل ما يستفىت( 15 22. “Zamanın Değişmesi ve Sonradan Olacak Şeyler” )باب تغري الزمان وما حيدث فيه( 15 23. “Sadece Re’ye Dayanan Hükmü Almanın Kerâheti” )باب يف كراهية أخذ الرأي( 18 24. “Âlimlere Uyma” )باب االقتداء بالعلماء( 13 25. “Hz. Peygamber’den (a.s.) Hadis Rivâyetinden Korkma ve Bunda İhtiyatlı Davranma” )باب اتقاء احلديث عن النيب صلى اهلل عليه وسلم والتثبت فيه( 8 26. “İlmin Yok Olması” )باب يف ذهاب العلم( 13 27. “İlimle Amel Etme ve İlimde İyi Niyetli Olma” )باب العمل بالعلم وحسن النية فيه( 15 28. “Hata Yapma Endişesiyle Fetva Vermekten Korkan Kimse” )باب من هاب الفتيا خمافة السقط( 22 29. “İlim, Allah Korkusu ve Haşyettir Diyen Kişi” )باب من قال العلم اخلشية وتقوى اهلل( 19 30. “Nefsin Arzularından (Hevâdan) Kaçınma” )باب يف اجتناب األهواء( 8 31. “Râvi Manayı Doğru Verdiği Sürece Mana ile Rivâyete İzin Verenler” )باب من رخص يف احلديث إذا أصاب املعىن( 6 32. “İlim ve Âlimin Fazileti Hakkında” )باب يف فضل العلم والعامل( 38 33. “İlim Öğrenmeye Maksatsız Başlayıp İlmin Kendisini Bir Maksada Yönelttiği Kişi” )باب من طلب العلم بغري نية فرده العلم إىل النية( 3 34. “Allah Rızasından Başka Bir Şey İçin İlim Tahsil Edenleri Kınama” )باب التوبيخ ملن يطلب العلم لغري اهلل( 30 35. “Arzularına (Hevâsına) Uyanlardan, Bidâtçı ve Münakaşacılardan Uzaklaşma” )باب اجتناب أهل األهواء والبدع واخلصومة( 12 36. “İlimde Eşit Davranma” )باب التسوية يف العلم( 4 33 37. “Âlimlere Saygı Gösterme Hakkında” )باب يف توقري العلماء( 7 38. “Sika Râvilerden Hadis Rivâyeti” )باب يف احلديث عن الثقات( 16 39. “Hz. Peygamber’in (a.s.) Hadisinin Tefsirinden ve Hz. Peygamber’in (a.s.) Sözünün Yanında Başkasının Sözünden Sakınma” )باب ما يتقى من تفسري حديث النيب صلى اهلل عليه وسلم وقول غريه عند قوله صلى اهلل عليه وسلم( 7 40. “Hz. Peygamber’in (a.s.) Hadisini Yüceltmeyen ve Hadise Saygı Göstermeyen Kişinin Cezasının Hemen Verilmesi” )باب تعجيل عقوبة من بلغه عن النيب صلى اهلل عليه وسلم حديث فلم يعظمه ومل يوقره( 10 41. “İnsanları Bıktırmayı Kerih Gören Kimseler” )باب من كره ان ميل الناس( 3 42. “Hadislerin Yazılmasını Câiz Görmeyen Kimseler” )باب من مل ير كتابة احلديث( 33 43. “Hadislerin Yazılmasına İzin Veren Kimseler” )باب من رخص يف كتابة العلم( 29 44. “İyi veya Kötü Bir Çığır Açan Kimseler” )باب من سن سنة حسنة أو سيئة( 6 45. “Meşhur Olmayı ve Tanınmayı Kerih Gören Kimseler” )باب من كره الشهرة واملعرفة( 24 46. “Resûlullah’tan Rivâyette Bulunma ve Sünnetleri Öğretme” )باب البالغ عن رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم وتعليم السنن( 20 47. “İlim Tahsili İçin Yolculuk Yapma ve Bu Uğurda Zorluklara Katlanma” )باب الرحلة يف طلب العلم واحتمال العناء فيه( 10 48. “İlmin Korunması” )باب صيانة العلم( 14 49. “Sünnet, Allah’ın Kitab’ına Hükmedicidir” )باب السنة قاضية على كتاب اهلل( 5 50. “Resûlullah’ın (a.s.) Hadisinin Te’vili (Yorumlanması)” )باب تأويل حديث رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم( 4 51. “İlim Müzakeresi” )باب مذاكرة العلم( 32 52. “Fakihlerin İhtilafı” )باب اختالف الفقهاء( 4 53. “Arz Hakkında” )باب يف العرض( 9 54. “Bir Kişiye, Verdiği Fetvadan Sonra Hz. Peygamber’den (a.s.) Bir Söz Ulaşması ve Bunun Üzerine O Kişinin Kendi Sözünü Bırakıp Hz. Peygamber’in Sözüne Dönmesi” )باب الرجل يفيت بشيء مث يبلغه عن النيب صلى اهلل عليه وسلم فريج إىل قول النيب صلى اهلل عليه وسلم( 4 55. “Bir Kişinin Fetva Verip Daha Sonra Fetvasını Değiştirmesi” )باب الرجل يفيت بالشيء مث غريه( 1 56. “İlmi Üstün Tutma Hakkında” )باب يف إعظام العلم( 3 57. “Abbâd b. Abbâd el-Havvâs eş-Şâmî’nin Mektubu” )باب رسالة عباد بن عباد اخلواص الشامي( 1 34 Kaynakça: Bu tablo, Dârimî’nin Sünen’indeki bilgiler doğrultusunda yazar tarafından oluşturulmuştur. Bu bâbları belli ana başlıklar altında toplamak ve bu çerçevede tahlil etmek mümkündür. Bu itibarla Mukaddime’yi yedi ana başlığa ayırmayı uygun gördük. Bu ana başlıklar şu şekilde sıralanabilir: 1. Nübüvvet ve Nübüvvete Dair Bazı Meseleler 2. Sünnetin Önemi, Konumu ve Sünnete İttibâ 3. Fetva (Hüküm Verme) İle İlgili Meseleler 4. Re’y ve Kıyas Tartışmaları 5. İlim ve Âlim Hakkında 6. Hadis Usûlü İle İlgili Konular 7. Bid’at, Nefse Uyma, Meşhur Olma ve Çığır Açma Hakkında Mukaddime’yi tahlil ederken bâbları bu ana konular altında değerlendirmeye çalışacağız. 1.2.1. Nübüvvet ve Nübüvvet’e Dair Bazı Meseleler Dârimî, Mukaddime’sine Buhari’nin Sahîh’ini Bed’u’l-vahiy ile başlatması gibi nübüvvetle ilgili rivâyetleri sıralamakta öncelik verir. Resûlullah’ın (a.s.) nübüvvetinden önceki dönem, nübüvvetin başlangıcı, Resûlullah’a (a.s.) verilen bazı ikramlar ve mucizeler, Resûlullah’ın (a.s.) vefatı ve bazı vasıflarının anlatıldığı hadisleri içeren bâbları kaydeder. Mukaddime’nin ilk on beş bâbını kapsayan nübüvvete dair meseleler -kısmen de olsa- kronolojik bir sıra içerisinde mezkûr konular çerçevesinde sıralanır. 1.2.1.1. Peygamberlik Öncesi Dönem Bu bölüme dâhil edebileceğimiz üç bâb vardır. Bu bâbları ve muhtevâlarını şöylece zikredebiliriz: Mukaddime’nin ilk bâbı; “Hz. Peygamber’in (a.s.) Peygamber Olarak Gönderilmesinden Önce İnsanların İçinde Bulundukları Cehâlet ve Dalâlet” ما باب) 35 .bâbdır isimli كان عليه الناس قبل مبعث النيب صلى اهلل عليه وسلم من اجلهل والضاللة( İlk bâbda Resûlullah’ın (a.s.) nübüvvetinden önce insanlığın içinde bulunduğu karanlık dönemi ve bu dönemdeki sapıklıkları anlatan rivâyetler vardır. Zikredilen ilk hadiste Resûlullah, (a.s.) insanların Müslüman oldukları takdirde cahiliye döneminde yaptıklarından hesaba çekilmeyeceğini bildirir.136 Bu bâbda ilk olarak bu hadisi zikretmekle Resûlullah’ın (a.s.) nübüvvetinin önemine ve getirdiklerine dikkat çekmiş olmalıdır. İkinci hadiste; Resûlullah (a.s.) huzuruna gelip kızını diri diri gömdüğünü anlatan adamı dinlemiş ve bu hadiseyi o şahsa defalarca anlattırmış, ardından ona “Allah, cahileyede insanların yapmış oldukları şeyleri kaldırmıştır. Ameline yeniden başla.” 137 buyurmuştur. Aynı bâbda Dârimî, insanların cahiliye döneminde, içinde bulundukları putpereslikten bahseden ve putların acizliğini anlatan iki rivâyet nakleder. Mukaddime’de ilk olarak böyle bir bâba yer verilmek sûretiyle Resûlullah’ın (a.s.) insanları cahiliye gibi kapkaranlık bir devirden kurtarıp aydınlığa çıkarması, Resûlullah’ın (a.s.) insanlık için ne kadar çok önemli olması, getirdiği mesajın hakikat oluşu ve insanlık için yepyeni, tertemiz bir hayatın bu risâlet vesilesi ile başlaması ifade edilmiştir. İkinci bâb; “Hz.Peygamber’in Bi’setinden Önce (Geçmiş) Kitaplardaki .bâbıdır( باب صفة النيب صلى اهلل عليه وسلم يف الكتب قبل مبعثه( “Vasfı Bu bâbda Resûlullah’ın (a.s.) semâvi kitaplardaki vasıfları ile ilgili hadisler nakledilmiştir. Sekiz rivâyetin kaydedildiği bu bâbdaki muhtevâ, birbirine yakın rivâyetlerden meydana gelmektedir. Bütün bu rivâyetler birlikte değerlendirildiğinde Resûlullah’ın (a.s.) semâvi kitaplardaki vasıflarını şu şekilde sıralamak mümkündür: 136 Dârimî, Mukaddime, 1. Ayrıca bu rivâyet için bkz. Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî, el-Müsned, İstanbul, Çağrı Yayınları, 1992, Cilt 1, s. 379, 409; Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail, el-Câmiu’s-sahîh, İstanbul, Çağrı Yayınları, 1992, İstitâbe, 1; İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî, Sünenü İbn Mâce, thk. Ahmed Şemsuddîn, 3. Baskı, Beyrut, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2008, Zühd, 29. 137 Dârimî, Mukaddime, 1. 36 Ka’b’dan (Ka’bü’l-Ahbâr, ö. 32/653) nakledilen üç rivâyette şu vasıflar sıralanmaktadır: Muhammed (a.s.) Allah’ın elçisidir. Kaba ve katı değildir. Pazarlarda bağırıp çağırmaz. Kötülüğe kötülükle karşılık vermez. Affedip bağışlar. Doğumu Mekke, hicret yeri Medine, saltanatı ise Şam’dadır. Onun ümmeti çokça hamd eder. Her yüksek yerde tekbir getirirler ve her yerde hamd ederler. Bellerine izar kuşanır ve organlarını temizlerler. Çağırıcıları semânın boşluğunda nida ederler. Savaştaki safları ile namazdaki safları birdir. Onların geceleyin arı uğultuları gibi uğultuları vardır. O, Allah’ın seçilmiş kuludur. Onun ümmeti darlıkta ve bollukta hamdeder. Onlar güneşi gözlerler; vakti gelince bir çöplüğün başında da olsalar namazlarını kılarlar.138 Abdullah b. Selâm’ın (ö. 43/663) rivâyetinde ise Resûlullah (a.s.) bir şahit, müjdeleyici ve korkutucu, ümmilere sığınak, Allah’ın kulu ve elçisidir. O’nun ismi (vasfı) Mütevekkil’dir. O, kaba ve katı değildir. Pazarlarda bağırıp çağırmaz. Kötülüğe kötülükle karşılık vermez. Affedip bağışlar.139 Cübeyr b. Nüfeyr el-Hadramî’den (ö. 80/699) nakledilen rivâyette Resûlullah (a.s.) şöyle buyurmuştur: “Andolsun ki size gönderilen elçi ne gevşek ne de tembeldir. O, kalplerdeki örtüleri kaldırmak, kör gözleri açmak, sağır kulaklara duyurmak, eğri dilleri doğrultmak ve ‘Allah’tan başka ilah yoktur.’ denilmesi için gelmiştir.” 140 Kur’ân’da varlığı bildirilen141 ve rivâyetlerde de bazılarının bildirildiği semâvi kitaplardaki Resûlullah’a (a.s.) ve ümmetine ait bu vasıflar, vakıayla da uyum halindedir. Meselâ; Resûlullah’ın (a.s.) affedip bağışlaması, katı ve kaba olmaması, pazarlarda bağırıp çağırmaması, mütevekkil olması, doğumunun Mekke’de, hicretinin de Medine’ye olması gibi vasıflar tamamıyla O’na aittir. 142 Dârimî, üçüncü bâbda nübüvvetin başlangıcını tahlil etmek üzere “Hz. Peygamber’in Nübüvvet Vazifesinin Başlangıcı Nasıl Oldu?” النيب شأن أول كان كيف باب) 138 Dârimî, Mukaddime, 2. 139 Dârimî, Mukaddime, 2. 140 Dârimî, Mukaddime, 2. 141 Bakara, 2/146; A’raf, 7/157. 142 Aydınlı, Sünen-i Dârimî Tercümesi, Cilt 1, s. 84. 37 )وسلم عليه اهلل صلى şeklindeki soru üslûbu ile bâb başlığı koyar. Resûlullah’ın (a.s.) peygamber olacağını önceden anladığına dair rivâyetleri kaydeder. Bu bâbda tamamı merfû olan üç hadis zikreder. Bunlardan ilki, çocukluğunda vuku bulduğu ifade edilen şakk-ı sadr hakkındadır. Rivâyete göre; sütannesinin yanında yaşadığı zamanlarda koyun otlattığı bir sırada Resûlullah’ın (a.s.) göğsü yarılıp kalbi çıkarılır, kalbinden iki kan pıhtısı çıkarılıp atılır ve içi kar suyu ile yıkanır. Sonrasında dolu suyu ile kalbi yıkanır ve kalbine sekine saçılır. Bunun ardından göğsü dikilip peygamberlik mührü ile mühürlenir ve ümmeti ile tartıldığı ifade edilerek bütün ümmetine terazide üstün gelir.143 Ebû Zerr’den (r.a.) rivâyet edilen diğer bir hadiste, Ebû Zerr (ö. 32/652) Resûlullah’a (a.s.) peygamberlik verildiğinde, peygamber olduğunu nasıl bildiğini sorar. Bunun üzerine Resûlullah (a.s.) Mekke vadisinde iken iki melek geldiğini ve onlardan birisinin diğerine; “Bu o mu?” dediğini, diğer meleğin de buna; “Evet” diyerek cevap verdiğini anlatır. Ardından meleklerin Resûlullah’ı (a.s.) ümmetinden sırasıyla bir, on, yüz ve bin kişi ile tarttığı ve her defasında Resûlullah’ın (a.s.) üstün geldiği, meleklerden birinin de diğerine; “Şayet onu ümmetiyle de tartsan onlara yine üstün gelir.” 144 dediği nakledilir. Bâb başlığı ve bu bâbda verilen hadislerin muhtevâsına bakıldığında denilebilir ki; Dârimî’ye göre Resûlullah (a.s.) küçüklüğünden beri peygamberliğe hazırlanmış ve daima gözetim altında olmuştur. 1.2.1.2. Resûlullah’a (a.s.) Verilen Mucizeler Dârimî, dördüncü bâbdan itibaren art arda gelen beş bâbda Resûlullah’a (a.s.) verilen mucizelerden ve O’nun faziletlerinden bahseden rivâyetleri nakleder. Burada, ‘mucize’ kelimesi yerine içinde ‘ikram’ kelimesini de barındıran ibareler gibi ما أكرم النيب ما أكرم اهلل به نبيه - ما أكرم به النيب – - ما أكرم اهلل تعاىل نبيه kullanır.145 143 Dârimî, Mukaddime, 3. Ayrıca bu rivâyet için bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 4, s. 184. 144 Dârimî, Mukaddime, 3. 145 Dârimî, Mukaddime, 4, 5, 6, 7, 9, 11, 15. 38 Mucizeler bahsinde ilk önce dördüncü bâbda “Allah’ın Hz. Peygamber’e; Ağaçların, Hayvanların ve Cinlerin İman Etmeleri Nev’inden İkram Ettiği Şeyler” olarak ilk burada açarak bâb bir şeklinde( باب ما أكرم اهلل به نبيه من إميان الشجر به والبهائم واجلن( İbn Ömer’in (ö. 73/692) rivâyet ettiği ve bir ağacın Resûlullah’ın (a.s.) huzurunda şahadet getirmesinin anlatıldığı bir olayı kaydeder. Rivâyete göre; Resûlullah (a.s.) ashâbı ile birlikte bir seferde iken kendisine yaklaşan ve ailesine gittiğini söyleyen bir bedeviye; “Hayır (adına bir şey, iyilik) ister misin?” diye sorar. Bedevinin bu hayrın ne olduğunu bilmek istemesi üzerine Resûlullah (a.s.); “Allah’tan başka ilah olmadığına, O’nun tek olduğuna ve ortağı bulunmadığına ve Muhammed’in Allah’ın kulu ve elçisi olduğuna şahadet etmendir.” şeklinde cevap verir. Bedevi, bu şahadeti tasdik eden bir şahidinin olup olmadığını talep etmesi üzerine Resûlullah (a.s.) bir ağaca işaret eder. Ağaç yeri yararak gelir ve Resûlullah’ın (a.s.) huzurunda durur. Resûlullah’ın (a.s.) emri üzerine üç defa şahadet getirir ve sonra gerisin geriye dönerek yerine yerleşir. 146 Bâbın ikinci hadisinde Câbir b. Abdullah (ö. 78/697), Resûlullah (a.s.) ile beraber yolculukları esnasında başından geçen bir olayı anlatır: Resûlullah’ın (a.s.) def-i haceti için aralarında mesafe bulunun iki ağaç birleşir ve ona sütre olurlar. İhtiyacını gördükten sonra tekrar yerlerine dönerler.147 Yine Câbir’den (r.a.) nakledilen bir rivâyette; kızgınlaşan ve etrafındakilere saldıran bir deveyi Resûlullah (a.s.) çağırdığı, devenin dudağını yere koyarak Onun önünde diz çöktüğü, hatta deveyi bağlayıp sahibine verdiği ve şöyle buyurduğu kaydedilir: “Yerle gök arasında, cinlerin ve insanların âsîleri hariç, hiç bir şey yoktur ki benim, Allah'ın elçisi olduğumu bilip tasdik etmiş olmasın.” 148 Bu konuda Câbir b. Semura’nın (ö. 70/689) haber verdiğine göre Resûlullah (a.s.) şöyle buyurmaktadır: “Şüphe yok ki ben Mekke'de bir taş tanıyorum ki o taş, peygamber olarak gönderilmemden önce bana selâm verirdi. Ben o taşı şimdi de biliyorum.” 149 146 Dârimî, Mukaddime, 4. 147 Dârimî, Mukaddime, 4. 148 Dârimî, Mukaddime, 4. Ayrıca bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 3, s. 310. 149 Dârimî, Mukaddime, 4. Ayrıca bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 5, s. 89, 95; Müslim, Ebû’l- 39 Ağaçların ve taşların Resûlullah’ı (a.s.) tanıdığına ve selam verdiğine dair bir hadis de Hz. Ali’den (ö. 40/660) nakledilmektedir. Hz. Ali (r.a.), Resûlullah (a.s.) ile Mekke’de bir yere gittiklerini, dağların arasından ağaçların yanından geçtiklerini belirttikten sonra şöyle der: Bu gezimizde ne bir ağaca, ne de bir dağa rastlamadık ki; “Selâm, senin üzerine olsun ya Resûlallah!” demiş olmasın.150 Enes b. Mâlik’in (r.a.) rivâyetinde ise Mekkelilerin yaptığı eziyetlerden dolayı mahzun bir şekilde oturan Resûlullah’ın (a.s.) yanına gelen Cebrail (a.s.), O’na bir ayet (mucize) gösterme teklifinde bulunur. Resûlullah’ın (a.s.) arkasında bulunan bir ağaç, çağırması ile huzuruna gelip dikilir ve emriyle tekrar yerine döner. Bunun üzerine Resûlullah; “Bu bana yeter.” buyurur.151 Bâbın son hadisi olarak zikredilen İbn Abbas’ın (r.a.) rivâyetinde ise Resûlullah (a.s.) Âmiroğullarından bir adama aynı minvalde bir teklifte bulunur ve orada bulunan bir hurma ağacını çağırmasını ister. Adamın çağırması üzerine sıçrayarak Resûlullah’ın (a.s.) huzuruna gelen ağaç, Resûlullah’ın (a.s.) emriyle tekrar yerine döner. 152 Dârimî, bu rivâyetleri nakletmek sûretiyle Resûlullah’ın (a.s.) nübüvvetine delil olması bakımından bu tür mucizelerle te’yit buyurulduğunu ifade eder. Dârimî’nin mucize konusunda kaydettiği bir diğer bâb; “Allah’ın Hz. Peygamber’e, (a.s.) Parmakları Arasından Su Akıtması Nev’inden İkram Ettiği alan yer şeklinde( باب ما أكرم اهلل النيب صلى اهلل عليه وسلم من تفجري املاء من بني أصابعه( “Şeyler beşinci bâbdır. Bu konuda toplam altı hadis vardır. Bunlardan üçü Câbir b. Abdullah (r.a.) kanalıyla gelmektedir. Câbir’in ilk rivâyetine göre bir yolculuk veya savaş esnasında Resûlullah’ın (a.s.) yanında iki yüz on kişi vardır. Abdest için su bulunamaması üzerine Resûlullah, (a.s.) içinde az miktarda su bulunan bir leğenin içine elini koyar. Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Neysâbûrî, Sahîhu Müslim, thk. Yâsir Hasen vd., 1. Baskı, Beyrut, Müessesetü’r-risâle, 2012, Fedâil, 2; Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ, es-Sünen, İstanbul, Çağrı Yayınları, 1992, Menâkıb, 5. 150 Dârimî, Mukaddime, 4. Ayrıca bkz. Tirmizî, Menâkıb, 6. 151 Dârimî, Mukaddime, 4. Ayrıca bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 3, s. 113; İbn Mâce, Fiten, 23. 152 Dârimî, Mukaddime, 4. Ayrıca bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 1, s. 223. 40 Câbir, Resûlullah’ın (a.s.) parmaklarının arasından gözeler şeklinde suyun aktığını ve orada bulunan iki yüz on kişinin abdestini aldığını zikreder. 153 Câbir’in (r.a.) diğer rivâyetinde, Ashâbın şiddetli susuzluğa maruz kalmaları üzerine Resûlullah’ın (a.s.) elini leğenin içine koyması ve gözeler halinde suların fışkırması, bin beş yüz kişinin kana kana o sudan içmesi anlatılır.154 Câbir’den (r.a.) nakledilen üçüncü rivâyette ise, susuzluktan şikâyette bulunulması üzerine, aynı minvalde Resûlullah’ın (a.s.) parmaklarını bir kaba koyması ve suyun çoğalmaı, bu sûretle ashâbın susuzluğunu gidermesi kaydedilir. 155 Fakat bu rivâyette sudan istifade edenlerin kaç kişi olduğu zikredilmez. Abdullah b. Mes’ûd’dan (r.a.) gelen iki rivâyette ise aynı olay anlatılır. Kaydedildiğine göre; yine içinde az su bulunan bir kaba Resûlullah’ın (a.s.) elini koymasıyla parmaklarının arasından sular fışkırır. Resûlullah (a.s.) insanları suya davet eder. İbn Mes’ûd’un naklettiği rivâyetin ilk tarikinde, ikinci rivâyete ziyade olarak “Biz yemek yenirken yemeğin tesbih edişini işitirdik.” kaydı vardır.156 Bu konuda İbn Abbas’ın (r.a.) naklettiği bir başka rivâyette ise, Resûlullah’ın (a.s.), Bilal’in getirdiği kırbanın içine elini koyduğu ve suyun aynı şekilde bereketlenip gözeler halinde kaynadığı anlatılır.157 Dârimî, Mukaddime’nin altınca bâbını, “Hz. Peygamber’e Minberin İnlemesi .verir ismiyle( باب ما أكرم النيب صلى اهلل عليه وسلم حبنني املنرب( “Şeyler Edilen İkram Şeklinde Bu bâbda sekiz sahâbiden yani Abdullah b. Ömer, Büreyde b. Husayb (ö. 63/682), Câbir b. Abdillah, Übeyy b. Ka’b (ö. 33/654), Ebû Saîd el-Hudrî (ö. 73/692), Abdullah b. Abbas, Sehl b. Sa’d (ö. 91/710) ve Enes b. Mâlik’ten (r.anhüm) aynı olayı rivâyet eder. Olay, Resûlullah’ın (a.s.) hutbe verdiği bir sırada bütün cemaatin huzurunda gerçekleşmiştir. Olaya şahit olan sahâbilerden bu olayı 153 Dârimî, Mukaddime, 5. Ayrıca bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 3, s. 292. 154 Dârimî, Mukaddime, 5. Ayrıca bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 3, s. 329; Buhârî, Menâkıb, 25; Eşribe, 31; Meğâzî, 35. 155 Dârimî, Mukaddime, 5. Ayrıca bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 3, s. 343. 156 Dârimî, Mukaddime, 5. Ayrıca bkz. Buhârî, Menâkıb, 25; Tirmizî, Menâkıb, 6; Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb, es-Sünen, İstanbul, Çağrı Yayınları, 1992, Taharet, 60. 157 Dârimî, Mukaddime, 5. Ayrıca bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 1, s. 251. 41 nakledenler kendi usûl ve üslûbuyla, anladığı şekilde ve diğerlerinin vakıf olmadığı yönleri ile nakletmişlerdir. Bütün bu rivâyetlere bakıldığında ana hatlarıyla olay şöyle cereyan eder: Resûlullah (a.s.) hutbe verdiği zamanlarda ayakta olduğundan dolayı kendisi için hazırlanan bir hurma kütüğüne dayanmaktaydı. Daha sonra Resûlullah (a.s.) için üç basamaklı bir minber yapıldı ve mescide getirildi. Resûlullah’ın (a.s.) hurma kütüğünü bırakıp yeni yapılan minbere yönelmesi üzerine hurma kütüğünden bir inleme sesi duyuldu. Bunun üzerine Resûlullah (a.s.) hurma kütüğünün yanına kadar gitti ve inlemesi duruncaya kadar onu sıvazladı. Ortak manada bu şekilde cereyan eden bu olayı sahâbilerin bazı farklılıklarla ifade ettiği görülmektedir. Meselâ bazıları kütüğün sadece inlediğini ifade ederken, Büreyde b. Husayb, onun deve gibi inlediğini,158 Câbir b. Abdullah (r.a.), yavrusundan ayrılmış bir deve gibi inlediğini159 ve on aylık hamile develer gibi inlediğini,160 Enes b. Mâlik (r.a.) ise öküzün böğürmesi gibi inlediğini161 nakletmektedir. Ayrıca bazı sahâbiler olayı uzunca anlatırken bazıları ise kısaca kütüğün inlemesi ve Resûlullah’ın (a.s.) onu sıvazlamasıyla sükûnete ermesi şeklinde ifade etmekle yetinirler. Dârimî’nin mucizelerle ilgili kaydettiği bir diğer başlık; “Hz. Peygamber’e (a.s.) Yemeğinin Bereketlenip Artması Konusunda İkram Edilen Şeyler” به أكرم ما باب) .bâbdır yedinci isimlendirilen şeklinde النيب صلى اهلل عليه وسلم يف بركة طعامه( Bu bâbda nakledilen hadislerden ilki, Câbir’in (r.a.) rivâyet ettiği ve kendi başından geçen bir olaydır. Olay, Câbir’in de ifade ettiği gibi, Hendek gününde hendeğin kazılmasında meydana gelmiştir. O gün Resûlullah’ın (a.s.) açlıktan dolayı karnına taş bağladığını gören Câbir, beraberinde birkaç kişinin de gelebileceğini söyleyerek Resûlullah’ı (a.s.) evine davet eder. Fakat Resûlullah (a.s.) bütün hendek kazmakta olan ashâbı davet eder, Câbir de elinde bulunan bir oğlak ve az miktardaki arpanın yetmeyeceğini düşünerek endişelenir. Resûlullah (a.s.) yiyeceklerin 158 Dârimî, Mukaddime, 6. 159 Dârimî, Mukaddime, 6. 160 Dârimî, Mukaddime, 6. Ayrıca bkz. Buhârî, Menâkıb, 25; Cuma, 26. 161 Dârimî, Mukaddime, 6. 42 bereketlenip artması için duada bulunur ve her tabağa yedi sekiz kişinin oturmasını söyler. Câbir’in (r.a.) anlattığına göre, yemek kabından yemek alınmak üzere her açıldığında öncekinden daha fazla yemek olduğunu görürler. Öyle ki orada bulunan herkes doyduktan sonra yemek artar ve geriye kalan yemekler gün boyu halktan gelenlere ikram edilir. Rivâyette belirtildiğine göre, yemekten üç yüz ya da sekiz yüz kişinin yediği nakledilir.162 Enes b. Mâlik’ten (r.a.) rivâyet edilen yaklaşık aynı manadaki bir başka hadiste ise olay Ebû Talha’nın (ö. 34/654) başından geçiyor. Resûlullah (a.s.) için yemek hazırlatıp davet eden Ebû Talha, Resûlullah’ın (a.s.) herkesi çağırması üzerine kendilerine durumu arz edip sadece kendisi için hazırlattığını söyler. Fakat Resûlullah (a.s.); “Bunları doyurmak sana düşmez.” diyerek yemeğe ashâbından orada bulunanlarla birlikte hazır bulunur. Yemeğin üzerine elini koyup besmele çeken Resûlullah (a.s.) onar kişilik gruplar halinde ashâbının yemesini ister, ashâb da onar kişilik gruplar halinde yemeği yerler. Enes b. Mâlik’in (r.a.) belirttiğine göre, Resûlullah (a.s.) ve ev halkı hariç seksen kişi doyuncaya kadar yemesine rağmen geriye yemek artar. 163 “Hz. Peygamber’e Gökten Yemek İndirilmesi Şeklinde İkram Edilen Şeyler” bâbda dokuzuncu açılan ismiyle( باب ما أكرم النيب صلى اهلل عليه وسلم بنزول الطعام من السماء( Dârimî, iki rivâyete yer vermiştir. İlkinde bir adam Resûlullah’a (a.s.) kendisine gökten yemek verilip verilmediğini sorar. Resûlullah “Evet, bana yemek verildi.” diye cevap verdikten sonra bazı hâdiselerden bahseder. 164 Diğer rivâyette ise mesele bir sahâbinin yorumu gibi gözükmekte, kastedilenin daha çok bereket olduğu anlaşılmaktadır. “Hz. Peygamber’in (a.s.) Ölülerle Konuşması Nevinden İkram Edilen Şeyler” rivâyet üç ,Dârimî bâbda birinci on isimli( باب ما أكرم النيب صلى اهلل عليه وسلم من كالم املوتى( nakleder. Her üç rivâyet Resûlullah’ın (a.s.) Hayber’de bir kadının ziyafetine icabet 162 Dârimî, Mukaddime, 7. Ayrıca bkz. Buhârî, Meğazî, 29; Müslim, Eşribe, 141. 163 Dârimî, Mukaddime, 7. Ayrıca bkz. Buhârî, Salât, 43; Menâkıb 25; Et’ime, 6; Müslim, Eşribe, 142, 143. 164 Dârimî, Mukaddime, 8. Ayrıca bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 4, s. 104. 43 etmesi esnasında ikram edilen koyun etinin zehirli olduğunu bilip söylemesi hakkındadır. Rivâyetlerden birinde kadının; “Bunu sana kim haber verdi?” şeklindeki sorusu üzerine Resûlullah (a.s.); “Elimdeki şu but bana haber verdi.” 165 buyurur. Bu bâba verilen isimle birlikte düşünüldüğünde, bu hadisleri zikretmekle Dârimî; ölülerin Resûlullah (a.s.) ile konuşması şeklinde meseleyi anlayıp değerlendirmiştir. Resûlullah’a (a.s.), mucizelerin ikram edilmesine dair nakledilen bütün bu rivâyetlerden anlaşılmaktadır ki Dârimî, Resûlullah’a (a.s.) ait harikulade halleri zayi etmeden aktarmaya çalışmıştır. Ayrıca nakledilen bütün bu rivâyetler bize onun peygamber anlayışını ve mucize anlayışını göstermektedir. Ona göre Resûlullah (a.s.) hayatının her evresinde ilahi te’yide mazhar olmuş, birçok kez kendisine olağan üstü mucizeler verilmek sûretiyle lütuflarda bulunulmuş ve bu sayede peygamberliği teyit edilmiştir. 1.2.1.3. Resûlullah’a (a.s.) Verilen Faziletler Hakkında )باب ما أعطي النيب صلى اهلل عليه وسلم من الفضل( “Faziletler Verilen e’Peygamber .Hz“ adının verildiği sekizinci bâbda Resûlullah’ın (a.s.) bazı üstünlüklerinin anlatıldığı rivâyetler nakledilir. Bu konuda İbn Abbas’ın (r.a.) naklettiği ilk rivâyette Resûlullah’ın (a.s.) diğer peygamberlere ve semâ ehline üstün kılındığı, insanlara ve cinlere gönderildiği anlatılır.166 Bu hadisten sonra Resûlullah’ın (a.s.) bizzat kendisine verilen faziletleri bildirdiği hususlar kaydedilir. İbn Abbas’ın (r.a.) rivâyetine göre; Resûlullah (a.s.) Allah’ın habibidir. Kıyamet gününde Hamd sancağını O taşıyacaktır. Cennetin kapısını ilk çalacak ve cennete girecek ilk kişi O’dur. O, Allah katında insanların en kıymetlisidir. O, Hâşir’dir (kabirden ilk çıkan, haşredilen kişidir). 167 Enes b. Mâlik’ten (r.a.) nakledilen üç rivâyete göre O (a.s.), kabirden ilk çıkacak kişidir. O, Mahşerde insanların komutanı ve Allah katında insanların en 165 Dârimî, Mukaddime, 11. Ayrıca bkz. Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş’as b. İshâk el-Ezdî esSicistânî, es-Sünen, İstanbul, Çağrı Yayınları, 1992, Diyât, 6. 166 Dârimî, Mukaddime, 8. 167 Dârimî, Mukaddime, 8. 44 kıymetlisidir. İnsanlar adına konuşacak olan hatip O’dur. O’nun şefaati kabul edilecek ve bununla insanları müjdeleyecektir. O gün izzet ve anahtarlar Resûlullah’ın elinde olacak ve etrafında bin hizmetçi pervane olup dönecektir. Kıyamet günü insanların efendisi ve cennete girecek ilk kişi yine O olacaktır. Hamd sancağı o gün Resûlullah’a verilecektir.168 Câbir b. Abdullah’ın (r.a.) rivâyetinde ise ilk şefaat edecek ve şefaati kabul edilecek olan ilk kişi O’dur. Peygamberlerin komutanı ve Mukaffî (sonuncusu) yine O’dur.169 Amr b. Kays’tan170 (ö. 15/636) gelen rivâyete göre ise O, Habîbullah’tır. Hamd sancağı O’na verilmiş ve ümmetiyle ilgili üç şey hususunda O’na söz verilmiştir. Söz verilen hususlar şunlardır: Allah, Onun ümmetini kıtlıkla toptan mahvetmeyecek, düşman onların kökünü toptan kazıyamayacak ve onlar dalalet (sapıklık) üzerinde birleşmeyeceklerdir. 171 Muhtemelen Dârimî, Resûlullah’a (a.s.) ve sünnetine karşı uygun olmayan tavırların ve kabullerin var olduğu bir devirde, Resûlullah’ın (a.s.) üstünlüklerinin anlatıldığı bu türden rivâyetleri nakletmekle O’nun (a.s.) şanını yüceltmeye çalışmış, O’na ve sünnetine karşı gereken önemin verilmesini amaçlamıştır. Burada dikkat çeken bir başka husus da şudur: Resûlullah (a.s.) kendine verilen bu üstünlükleri bildirirken birçok defa “ َ فخر ال) “ kendimi övmek için değil) demek surutiyle bu faziletlerle övünmek istememiştir. Bunları tahdis-i nimet kabilinden söylemiştir. Dolayısıyla O, kendine verilen bu nimetleri ve faziletleri büyük bir tevazu ile zikretmekle hem tahdis-i nimet yapmış hem de nasıl bir 168 Dârimî, Mukaddime, 8. 169 Dârimî, Mukaddime, 8. 170 Amr b. Kays, İbn Ümmü Mektûm ismiyle bilinen, Hz. Peygamber’in müezzini olan sahâbîdir. Tam adı; Abdullah (Amr) b. Kays b. Zâide el-Kureşî el-Âmirî’dir. İslâmiyet’ten önce adının Husayn olduğu, Resûl-i Ekrem’in kendisine Abdullah ismini verdiği söylenmektedir. Medineli âlimler adını Abdullah, Iraklılar ise Amr şeklinde kaydeder. Ümmü Mektûm, annesi Âtike bint Abdullah el-Mahzûmiyye’nin künyesi olup ona nisbetle İbn Ümmü Mektûm diye tanınmıştır. Hicrî 15, milâdî 636 yılında vefat etmiştir. (Bkz. Aydınlı, “İbn Ümmü Mektûm”, DİA, İstanbul, TDV Yayınları, 1999, Cilt 20, s. 435.) 171 Dârimî, Mukaddime, 8. 45 peygamberin ümmeti olduklarını ashâbına haber vermiştir.172 1.2.1.4. Resûlullah’ın (a.s.) Vasıflarına Dair Bu konuyla irtibatlı üç bâb zikredilir. Bunlardan birisinde Resûlullah’ın (a.s.) şemâili, diğer ikisinde ise ahlakı anlatılır. Mukaddime’nin onuncu bâbı olan; “Hz. Peygamber’in Güzelliği Hakkında” yaratılış) .s.a (ın’Resûlullah ,Dârimî bâbda isimli( باب يف حسن النيب صلى اهلل عليه وسلم( güzelliğini anlatan on hadis nakleder. Bu rivâyetlerde dikkat çeken bir özellik, hadisi nakleden sahâbilerin Resûlullah (a.s.)’da gördükleri güzellikleri kendilerine has benzetmelerle ifade etmeleridir. Meselâ Câbir b. Semura (r.a.), Resûlullah’ın (a.s.) kendilerine dolunaydan daha güzel göründüğünü ifade eder. 173 Aynı şekilde Berâ b. Âzib (ö. 72/691) Resûlullah’ın yüzünün ay gibi parlak olduğunu söyler.174 İbn Ömer (r.a.); “O’nun kadar parlak ve güzel hiç kimse görmedim.” diyerek ifade eder.175 Enes b. Mâlik (r.a.) ise birkaç rivâyette Resûlullah’ın (a.s.) güzelliğini şu şekilde tavsif eder: “Vallahi, ellerimle Resûlullah’ın (a.s.) elinden daha yumuşak bir atlasa ve bir ipeğe dokunmamışımdır. Resûlullah’ın (a.s.) kokusu kadar güzel bir koku asla koklamamışımdır.” 176 Dârimî, bu tür rivâyetleri nakletmekle ahlak bakımından güzel ve mükemmel olan Resûlullah’ın (a.s.), yaratılışının da güzel ve mükemmel olduğunu nazara verir. Resûlullah’ın (a.s.) cömertliği ve tevazuuna da değinen Dârimî, on iki ve on üçüncü bâblarda bu konulara ait rivâyetleri nakleder. “Hz. Peygamber’in Cömertliği bir alan yer bâbda ikinci on konulu( باب يف سخاء النيب صلى اهلل عليه وسلم( “Hakkında rivâyette Câbir (r.a.) şöyle der: Resûlullah’tan (a.s.) bir şey istenildiğinde ‘hayır’ 172 Dârimî, Mukaddime, 8. 173 Dârimî, Mukaddime, 10. Ayrıca bkz. Tirmizî, Edeb, 47. 174 Dârimî, Mukaddime, 10. Ayrıca bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 4, s. 281; Buhârî, Menâkıb, 23; Tirmizî, Menâkıb, 8. 175 Dârimî, Mukaddime, 10. 176 Dârimî, Mukaddime, 10. Ayrıca bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 3, s. 228, 270; Müslim, Fedâil, 82. 46 dediği katiyen vaki olmamıştır.177 Sehl b. Sa’d da yakın tabirlerle Resûlullah’ın (a.s.) hayâ sahibi olduğunu ve kendisinden bir şey istenildiğinde katiyen geri çevirmediğini nakleder. 178 )باب يف تواض رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم( “Hakkında Tevazuu in’Peygamber .Hz“ konulu on üçüncü bâbda Dârimî, Resûlullah’ın (a.s.) tevazuuna dair sadece bir hadis nakleder. Abdullah b. Ebû Evfâ’dan (ö. 86/705) nakledilen bu yegâne hadiste Resûlullah’ın (a.s.) kibirli olmadığı, muhtaç ve fakirlerle beraber yürüyüp onların ihtiyaçlarını görmekten kaçınmadığı ifade edilir.179 1.2.1.5. Resûlullah’ın Vefatı ve Allah’ın, Peygamber’ine Vefatından Sonra İkram Ettiği Şeyler adıyla( باب يف وفاة النيب صلى اهلل عليه وسلم( “Hakkında Vefatı in’Peygamber .Hz“ yer alan on dördüncü bâbda Dârimî, Resûlullah’ın (a.s.) vefatı ile ilgili on yedi hadis kaydeder. Bu rivâyetlerin genelinde vefatından önce bazı işaretlerden Resûlullah’ın (a.s.) vefatının yakın olduğuna dair bazı sahabilerin tahminlerine yer verir. Meselâ Ebû Saîd el-Hudrî’nin (r.a.) anlattığına göre Resûlullah (a.s.) bir gün minberde şöyle buyurur: “Nefsim kudret elinde olan Allah’a yemin olsun ki, ben şu yerimden Havz’ı görüyorum.” Sonra şöyle buyurdu: “Bir kula dünya ve dünyanın cazip şeyleri teklif edildi de o ahireti tercih etti.” Ebû Saîd el-Hudrî de (r.a.) bunun manasını içimizden sadece Hz. Ebûbekir’in (ö. 13/634) anladığını, zira Resûlullah’ın (a.s.) bu sözüyle vefatının yaklaştığına işaret çıkardığını ve bu sebeple ağladığını söylemiştir. 180 Bu hadisin bir benzerini Ebû Müveyhibe (r.a.) nakleder. Ebû Müveyhibe (ö. 18/639) Resûlullah (a.s.) ile birlikte Bakî’ mezarlığında iken Resûlullah (a.s.) Ebû Müveyhibe’ye önce fitnelerin ortaya çıkacağını anlatmış, ardından kendisine dünya hazinelerinin ve dünyada uzun süre kalma ile cennetin verildiğini ama kendisinin Allah’a kavuşmayı tercih ettiğini söylemiştir. Ebû Müveyhibe bu olaydan sonra 177 Dârimî, Mukaddime, 12. Ayrıca bkz. Buhârî, Edeb, 39; Müslim, Fedâil, 56. 178 Dârimî, Mukaddime, 12. 179 Dârimî, Mukaddime, 13. Ayrıca bkz. Nesâî, Cuma, 31. 180 Dârimî, Mukaddime, 14. Ayrıca bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 3, s. 91; Tirmizî, Menâkıb, 15. 47 Resûlullah’ın (a.s.) rahatsızlığının giderek arttığını ve sonunda vefat edinceye kadar ağrılarının sürdüğünü nakleder. 181 Hz. Âişe’nin (ö. 58/678) anlattığı uzunca bir hadiste Resûlullah (a.s.) yine bir kulun muhayyer bırakıldığını ve Allah katındakileri seçtiğini ifade eder. Hatta bu sebeple Hz. Ebûbekir’in (r.a.) Resûlullah (a.s.)’ın vefatının yaklaşmakta olduğunu anlayıp ağladığı kaydedilir.182 İbn Abbas (r.a.) Nasr suresinin nazil olmasıyla Resûlullah (a.s.)’ın vefatının yaklaştığını anlamıştır. Nitekim Resûlullah, (a.s.) bu sure nazil olduğunda Hz. Fatıma’yı (r.a.) yanına çağırmış ve ona; “Bana artık öleceğim haberi verildi.” buyurmuştur. Hz. Fatıma’nın ağlaması üzerine “Ağlama! Çünkü ailemden bana ilk kavuşacak olan sensin.” demiştir.183 Bu rivâyetlerin yanı sıra mezkûr bâbda Resûlullah’ın (a.s.) vefatıyla sahâbilerin üzülmeleri ve Onun vefatının mü’minler için en büyük musibetlerden biri olduğu ifade edilir. Dârimî, “Allah’ın Peygamber’ine (a.s.) Vefatından Sonra İkram Ettiği Şeyler” bâbda beşinci on kaydettiği ismiyle( باب ما أكرم اهلل تعاىل نبيه صلى اهلل عليه وسلم بعد موته( birkaç harikulade hadiseyi nakleder. Bu konudaki ilk rivâyette, kuraklığa maruz kalan Medinelilere Hz. Âişe’nin (r.anhâ) Resûlullah’ın (a.s.) kabrinin üzerinin kapatılıp semâ ile irtibatının kesildiğini ve bu sebeple yağmurun yağmadığını, dolayısıyla üzerinden göğe doğru bir delik açmalarını tavsiye etmesi neticesinde Medinelilerin bunu yapması ve nihayetinde bolca yağmur yağması anlatılır.184 Bu rivâyeti ilgili bâbda zikretmekle Dârimî’nin, Resûlullah’ın (a.s.) vefatından sonra da semâ ve ötesi âlemlerle irtibatlı olduğunu, vefatından sonra da insanlar için rahmet olduğunu ifade etmeyi amaçladığı söylenebilir. Diğer rivâyette ise Harre olaylarının yaşandığı günlerde Mescid-i Nebevi’de üç gün boyunca ezan okunamayıp cemaatle namazın kılınamadığı, bu esnada Saîd b. Müseyyeb’in (ö. 94/713) Mescid’den hiç ayrılmayıp beklediği ve namaz vakitlerini 181 Dârimî, Mukaddime, 14. Ayrıca bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 3, s. 488, 489. 182 Dârimî, Mukaddime, 14. 183 Dârimî, Mukaddime, 14. 184 Dârimî, Mukaddime, 15. 48 ise Hz. Peygamber’in kabrinden duyduğu bir fısıltı ile tayin edebildiğine dair sözleri kaydedilir.185 Buraya kadar değerlendirdiğimiz ilk on beş bâbda Dârimî, siyere göre kronolojik bir sıra takip eder. Nübüvvetten önceki döneme dair üç bâb ile başlattığı konuları nübüvvet dönemindeki mucizelerle ve Resûlullah’a (a.s.) verilen üstünlüklerle sürdürür. Ardından Resûlullah’ın (a.s.) şemâili ile bazı ahlakî vasıflarının anlatıldığı rivâyetleri zikreder. Sonra da Resûlullah’ın (a.s.) vefatını ve vefatından sonra kendisine verilen bazı hususiyetleri anlatır. 1.2.2. Sünnetin Önemi, Konumu ve Sünnete İttibâ Mukaddime’nin önemli bir kısmını sünnetin konumu ve sünnete ittibâ ile alakalı hadisler ihtiva etmektedir. İçerdiği rivâyetlerin çoğunluğunu ve bâb başlıklarını dikkate alarak sünnetle ilgili bizim tespit edebildiğimiz beş tane bâb vardır ki, bunlar 16, 39, 40, 49 ve 50. bâblardır. Bu da göstermektedir ki, sünnetle ilgili konular Mukaddime’nin değişik bâblarına dağılmış bir haldedir. Bu konu ile ilgili Dârimî’nin bahsettiği ilk bâb “Sünnete İttibâ )السنة اتباع باب) konusudur. Mukaddime’nin on altıncı bâbı olan bu kısımda biri merfû olmak üzere altı hadis zikreder. Ashâbdan Irbâz b. Sâriye’nin (ö. 75/694) naklettiği hadiste Hz. Peygamber (a.s.), ümmetine tavsiyelerde bulunmakta ve şöyle demektedir: “Size Allah'tan korkmayı, Habeşli bir köle de olsa başınızdaki kişiyi dinleyip itaat etmeyi tavsiye ediyorum. Çünkü içinizden, benden sonra yaşayacak olan kimseler, yakında çok ihtilâf görecekler. Binaenaleyh benim sünnetime ve doğru yolu bulan, hidayete erdirilmiş halifelerin sünnetine sarılın. Bunlara azı dişlerinizle yapışır gibi sımsıkı yapışın. Sonradan ihdas edilen şeylerden sakının. Çünkü sonradan ihdas edilen her şey bid'attır.” 186 Bu hadiste Hz. Peygamber (a.s.), sünnetine teşvik etmenin yanında raşit halifelerin uygulamalarına da uyulmasını tavsiye etmekte, ayrıca bid’atlerden de sakındırmaktadır. 185 Dârimî, Mukaddime, 15. 186 Dârimî, Mukaddime, 16. 49 Nakledilen bir rivâyette de Zührî (ö. 124/741); sünnete sarılmanın kurtuluş vesilesi olduğunu söylemektedir.187 Evzâî (ö. 157/774) yoluyla nakledilen bir rivâyette ise Hassân b. Sâbit’in (ö. 62/682), ihdâs edilen bir bid’atin sünnetlerden birinin yok olmasına sebep olacağını söylediği kaydedilir. 188 Dârimî’nin bu bâbda naklettiği rivâyetler genel olarak sünnete tabi olmaya teşvik ve bid’atlerden sakındırmaya matuftur. Burada dikkati çeken husus, bid’at kelimesinin anlamıyla ilgilidir. Sünnetin teşvik edilip bunun hemen ardından bid’atin yasaklanması, işlenen bid’atin yerine sünnetlerden birinin yok olacağının söylenmesi, sünnet ve bid’at kavramlarının birbirinin zıttı olarak kabul edildiği anlamına gelmektedir. Dârimî’nin, sünnetin önemi ile ilgili kaydettiği bir diğer bâb ise; “Hz. Peygamber’in (a.s.) Hadisinin Tefsirinden ve Hz. Peygamber’in (a.s.) Sözünün )باب ما يتقى من تفسري حديث النيب صلى اهلل عليه وسلم “Sakınma Sözünden Başkasının Yanında .bâbdır dokuzuncu otuz taşıyan başlığını وقول غريه عند قوله صلى اهلل عليه وسلم( Dârimî’nin bu bâbda naklettiği ilk rivâyete göre Mu’temir189 (Mu’temir b. Süleyman ö. 187/803), babası Süleyman’ın (ö. 143/761) şöyle dediğini nakleder: “Kur’ân’ın tefsirinden sakınıldığı gibi, Resûlullah’ın (a.s.) hadisini açıklamaktan da sakınılır.” 190 Muhtemelen Dârimî, bu işin ağır ve zor bir iş olduğuna işaret etmek, kendi heva ve hevesine görü bunları tefsir etmeye çalışmaktan sakınılması gerektiğine dikkat çekmek istemektedir. Bâbın ikinci hadisinde İbn Abbas (r.a.) şöyle demektedir: “Resûlullah (a.s.) ‘şöyle buyurdu’ falan ise ‘şöyle dedi’ demenizden dolayı cezalandırılmaktan veya 187 Dârimî, Mukaddime, 16. 188 Dârimî, Mukaddime, 16. 189 Bu rivâyette geçen ‘Mu’temir babasından rivâyet etti.’ şeklindeki tarik, Mukaddime’de birçok defa yer almaktadır. İsmi geçen Mu’temir isimli râvi, Mu’temir b. Süleyman’dır. Lakabı Tufeyl olup hâfız ve sika bir râvidir. Muhaddislerin çoğu onu sika kabul etmiş ve Kütüb-i Sitte’de hadisleri yer almıştır. Ayrıca babasından hadis rivâyetiyle meşhur olan râvilerden biridir. Babası ise Süleyman b. Tarhan et-Teymî’dir. (Bkz. Gamrî, Fethu’l-mennân, Cilt 2, s. 358; Cilt 3, s. 184.) 190 Dârimî, Mukaddime, 39. 50 yere batırılmaktan korkmuyor musunuz?” 191 Nakledilen bu rivâyet de göstermektedir ki, Hz. Peygamber’in (a.s.) sözünün câri olduğu yerlerde başka bir kişinin sözünü delil mahiyetinde sunmak yanlıştır ve kaçınılması gereken bir iştir. Hz. Peygamber’e (a.s.) ittibâ bunu gerektirmektedir. Bu hususta birçok ayet bulunmaktadır. Hz. Peygamber’in (a.s.) verdiği hükmün dışında başka bir hüküm aramamanın gerekliliği hakkında sadece şu ayet bile yeterlidir: “Allah ve Resûlü bir işte hüküm verdiği zaman, artık inanmış bir kadın ve erkeğe, o işi kendi isteklerine göre seçme hakkı yoktur. Kim Allah’a ve Resûlü’ne karşı gelirse, apaçık bir sapıklığa düşmüş olur.” 192 Dârimî, bu bâbda Ömer b. Abdülaziz’in (ö. 101/719) bir mektubunu ve bir hutbesini nakleder: O, yazdığı bir mektupta şöyle der: “Kur’ân-ı Kerim’de hükmü bulunan meselede hiç kimsenin aykırı bir görüş beyan etme hakkı yoktur. İmamların görüş hakkı ise ancak hakkında Kur’ân’ın hüküm vermediği ve Resûlullah’ın (a.s.) da bir uygulamasının bulunmadığı durumlardadır. Resûlullah’ın sünnetinde hükmü bulunan bir mesele hakkında başka birisinin görüş hakkı yoktur.” 193 Dârimî, bu rivâyeti de aynı minvalde nakletmiş, Hz. Peygamber’den (a.s.) bir söz ve uygulamanın olduğu meselede başkasının yorum yapma, görüş bildirme hakkının ve yetkisinin olmadığını ifade etmeye çalışmıştır. Bu rivâyette dikkat çeken bir başka husus ise kısmen de olsa şer’i delillerin mertebelerinin zikredilmiş olmasıdır. Çünkü rivâyette Ömer b. Abdülaziz, önce Kur’ân’ı, ardından sünneti zikretmiş ve evvela bir konunun bu iki kaynakta aranması gerektiğini söylemiştir. Eğer bir mesele Kur’ân ve sünnette yoksa ancak o takdirde ictihâd yapabilme yetisine sahip âlimlerin kıyas yoluyla o meselenin hükmüne dair görüş beyan etmeleri mümkündür. Nitekim kaydettiği bu rivâyetlerden anlaşıldığı üzere Dârimî de aynı görüştedir. Ömer b. Abdülaziz’e ait olan hutbede ise sünnetin önem ve fonksiyonu anlatılır. Nitekim o şöyle demiştir: “Ey insanlar! Şüphe yok ki Allah, Peygamberinizden sonra hiçbir Peygamber göndermemiş, ona indirdiği bu Kitap’tan sonra da hiçbir kitap indirmemiştir. Allah’ın, Peygamber’inin (a.s.) lisanıyla helâl kıldığı şeyler kıyamet gününe kadar helâl, Peygamberinin lisanıyla 191 Dârimî, Mukaddime, 39. 192 Ahzâb, 33/36. 193 Dârimî, Mukaddime, 39. 51 haram kıldığı şeyler de kıyamet gününe kadar haramdır.” 194 Dârimî bu rivâyetle sünnetin teşrideki yerine işaret etmiş, sünnet yoluyla haram ve helal kılınan bir meselenin tıpkı Kur’ân’la helal ve haram kılınmış gibi kabul edilmesi gerektiğine dikkat çekmiştir. Mukaddime’nin kırkıncı bâbında; “Hz. Peygamber’in (a.s.) Hadisi Kendisini Ulaşıp da Onu Yüceltmeyen ve Hadise Saygı Göstermeyen Kişinin Cezasının Hemen )باب تعجيل عقوبة من بلغه عن النيب صلى اهلل عليه وسلم حديث فلم يعظمه .işlenir konusu” Verilmesi ومل يوقره( Bu bâbdaki rivâyetlerin neredeyse tamamı, kendisine hatırlatıldığı halde nakledilen hadise uymamakta ısrar eden veya hadiste yer alan görüşün zıddına başka bir görüş beyan eden kişileri zemmetmekle ilgilidir. Bu rivâyetlerden üçünde sağa sola çakıl taşı atmakta ısrar eden kişilerin durumu anlatılır. Bu kişilere çakıl taşı atmanın Hz. Peygamber (a.s.) tarafından yasaklandığı hatırlatılır. Ancak bu kişiler mezkûr ihtarı dikkate almazlar. Bunun üzerine kendilerine bu uyarıyı yapan kişiler onlarla bir daha konuşmayacaklarını söyleyerek tepkilerini ortaya koyar ve sünnet karşısında takınılan tavırdan rahatsız olduklarını bu şekilde gösterirler. Bu rivâyetlerden birisi şöyledir: Saîd b. Cübeyr’in (ö. 94/713) Abdullah b. Muğaffel’den (ö. 59/679) naklettiği rivâyette Abdullah şöyle demiştir: Resûlullah (a.s.) çakıl taşı atmayı yasakladı ve şöyle buyurdu: “Zira o, ne avı avlar, ne de düşmanı yaralar; lakin diş kırar ve göz çıkarır.” buyurdu. Bu rivâyet üzerine Saîd ile aralarında akrabalık bulunan bir adam yerden bir çakıl taşı aldı ve şöyle dedi: “Bu mu? Bu ne olur ki?” Bunun üzerine Saîd şöyle dedi: “Ben sana Resûlullah’tan hadis rivâyet ediyorum, sen ise onu hafife alıyorsun. Seninle ebediyyen konuşmayacağım.”195 Nakledilen başka bir rivâyette İbn Sîrîn’in (ö. 110/728) hadis rivâyet ettiği bir sırada bir adamın başka birisinin sözünü nazara vererek “Falan şöyle şöyle söyledi.” demesi üzerine İbn Sîrîn; “Ben sana Hz. Peygamber’den (a.s.) hadis rivâyet ediyorum. Sen ise, falan falan şöyle şöyle söyledi, diyorsun! Seninle ebediyen 194 Dârimî, Mukaddime, 39. 195 Dârimî, Mukaddime, 40. 52 konuşmayacağım.” 196 şeklinde karşılık vermiş, hadise karşı gerekli ehemmiyeti göstermeyen kişiye tepkisini bu şekilde göstermiştir. Dârimî, bu minvalde rivâyetler nakletmekle sahip olduğu sünnet ve hadis tasavvurunu bize göstermektedir. Ona göre Hz. Peygamber’in (a.s.) sünnetinin ve hadisinin bulunduğu bir konuda bunları göz ardı ederek başka sözler aktarmak ya da aklî deliller sunmaya çalışmak ve bu sûretle sünnette yasaklanan bir işi yapmak câiz değildir. Burada inananlara düşen sünnete/hadise kulak vermektir. Dârimî’nin sünnetle ilgili kaydettiği en çarpıcı başlıklardan biri ise; “Sünnet, Allah’ın Kitab’ına Hükmedicidir” )اهلل كتاب على قاضية السنة باب )ismiyle yer verdiği kırk dokuzuncu bâbdır. Bu bâbda Dârimî, sünnetin teşrîdeki yerine, müstakil bir kaynak (kanun koyucu) olduğuna ve vahye dayandığına kaildir. Bu bâbda yer verilen ilk hadis, meşhur ‘Erîke’ hadisidir. Hadiste anlatıldığı üzere; Hz. Peygamber (a.s.) Hayber günü ehlî merkep etinin yenmesini ve diğer bazı şeyleri haram kılmış ve sonra şöyle buyurmuştur: “Muhakkak ki yakında bir adama, koltuğuna oturmuş olduğu bir halde iken, benim hadisim rivâyet edilecek de o adam; “Bizimle sizin aramızda Allah’ın Kitab’ı vardır. Onda helâl olarak bulduğumuzu helâl sayar, onda haram olarak bulduğumuzu haram sayarız.” diyecektir. Hâlbuki iyi bilin ki, Resûlullah’ın haram kıldığı şey Allah’ın haram kıldığı şey gibidir.” 197 Bu hadis, sünnetin Kur’ân’dan sonra dinin ikinci kaynağı olduğunu ve müstakil hüküm koyucu vasfa sahip bulunduğunu ifade eden delillerdendir. Ayrıca bu hadiste Kur’ân’da ahkâmı zikredilmeyen ehlî merkep etinin hükmü konusunda Hz. Peygamber’in (a.s.) haram kılmasına dair uygulama örneği vardır. Ayrıca Hz. Peygamber tarafından haram kılınan şeyin Allah’ın haram kıldığı şey gibi olduğu bildirilmektedir. Dârimî, yaşadığı devirde veya kendisinden önceki bir dönemde sünnet aleyhtarlığı yapan ve sadece Kur’ân’la yetinmeye kalkıp sünnetin önemini, değerini 196 Dârimî, Mukaddime, 40. 197 Dârimî, Mukaddime, 49. Ayrıca bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 4, s. 131-132; İbn Mâce, Mukaddime, 2; Ebû Dâvûd, Sünnet, 5; Tirmizî, İlim, 10. 53 kavrayamayan kişi ve gruplara karşı, bu ve benzeri rivâyetleri nakletmiştir. Böylece sünnetin değerini ve dindeki konumunu ifade etmeye çalışmış, sünnet karşısında estirilen olumsuz havaya karşı sünneti savunmuştur. Aynı bâbda nakledilen bir diğer rivâyet ise Yahya b. Ebû Kesîr’in (ö. 129/747) şu sözüdür: “Sünnet Kur’ân’a hükmedicidir. Kur’ân ise sünnete hükmedici değildir.” 198 Dârimî bu rivâyeti nakletmekle sünnetin Kur’ân karşısındaki konumuna dikkat çekmek istemiş, sünnetin Kur’ân’ı teybin ve takyid edici olduğunu, sünnet olarak bize nakledilenlerin Kur’ânî olduğunu ve bundan dolayı da sünnete ittibâ hususunda kusur edilmemesini ifade etmeye çalışmıştır. Nitekim o, bu rivâyetin hemen ardından sünnetin de vahye dayandığını ifade eden şöyle bir rivâyet nakletmiştir: “Cibrîl, Hz. Peygamber’e (a.s.) Kur’ân’ı indirdiği gibi sünneti de indirirdi.” 199 Bu tür rivâyetleri nakletmesi, onun sünnet görüşünü yansıtmakla birlikte sünnetin vahiy kaynaklı olduğu düşüncesine sahip olduğu izlenimini vermektedir. Dârimî’nin sünnetle ilgili yer verdiği bir diğer bâb ise “Resûlullah’ın (a.s.) Hadisinin Te’vili (Yorumlanması)” konulu ellinci bâbdır. صلى اهلل رسول حديث تأويل باب) اهلل عليه وسلم( Bu bâbdaki hadisler, Hz. Peygamber’den (a.s.) işitilen hadislerin doğru anlaşılması, takvaya uygun ve en güzel bir şekilde mana verilmesine yöneliktir. İbn Mes’ûd (ö. 32/652) ve Hz. Ali’den (r.a.), nakledilen iki hadis, lafız bakımından farklılık olsa da aynı manayı içermektedir. İbn Mes’ûd’un (r.a.) rivâyeti şöyledir: “Size, Resûlullah'tan (a.s.) hadis rivâyet edildiği zaman, ona şekilce en güzel olan, en doğru ve takvaya en uygun olan manayı verin.” 200 Bu rivâyetten anlaşıldığı üzere hadislere doğru ve uygun bir mana vermek, sünnete karşı takınılması gereken olumlu tavırlardandır. Bu rivâyetleri kaydetmekle 198 Dârimî, Mukaddime, 49. 199 Dârimî, Mukaddime, 49. 200 Dârimî, Mukaddime, 50. Ayrıca bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 1, s. 385; İbn Mâce, Mukaddime, 2. 54 Dârimî, hadisleri yorumlayanların kendi anlayışı çerçevesinde anlam vermesinden kaçınması gerektiğini, takva bakımından en uygun olan anlamın verilmesinin lüzumunu ve bunun hassasiyetle yapılmasının önemini vurgular. 1.2.3. Re’y ve Kıyas Meselesi Dârimî, farklı üç bâbda re’y ve kıyas hakkında bazı rivâyetleri kaydeder. Bunun yanında ‘fetva verme’ ile ilgili açmış olduğu bâblarda da kıyas ve re’y konularını ihtiva eden hadislere yer verir. İlk olarak Dârimî, “Kitap ve Sünnette Olmayan Şey Hakkında Cevap on kaydettiği ismiyle( باب التورع عن اجلواب فيما لي فيه كتاب وال سنة( “Sakınmak Vermekten yedinci bâbda kıyas ve re’y meselesine değinir. Bâbın ilk hadisi Huzeyfe b. Yemân (ö. 36/656) ve İbn Mes’ûd’dan (r.anhümâ) nakledilmektedir. Bu iki sahâbinin yanına gelen bir adam, bir mesele hakkında soru sorduğunda İbn Mes’ûd adama şöyle cevap vermiştir: “Bize Kitâbullah’tan bildiğimiz bir şey veya Resûlullah’tan gelen bildiğimiz bir sünnet sorarsanız bunu size bildiririz. Ama sizin sonradan çıkardığınız şeylere cevap vermeye bizim gücümüz yetmez.” 201 Nakledilen bir rivâyette A’meş (ö. 148/765) şöyle demektedir: “İbrahim enNeha’î’yi, (ö. 96/715) bir şey hakkında kendi görüşüyle hüküm verirken hiç duymadım.” 202 Nakledilen başka bir rivâyette ise Şa’bî (ö. 104/722), kendisine soru soran adama İbn Mes’ûd (r.a.), bu konudaki görüşünü nakletmiş ve o adamın Şa’bî’nin kendi görüşünü sorması üzerine şöyle demiştir: “Şuna şaşmaz mısınız? Ona İbn Mes’ûd’dan haber verdim. O ise bana kendi görüşümü soruyor. Benim dinim, benim nazarımda onun hakkında kendi görüşümle bir şey söylemekten daha üstün ve değerlidir. Yemin olsun ki, bir şarkı söylemem, sana görüşümü haber vermemden bana daha sevimli gelir.” 203 Dârimî, burada kendi re’yi ile bir meselede hüküm vermeyi zemmeden rivâyetleri nakleder. Bu ve daha sonra yer vereceğimiz rivâyetler Dârimî’nin re’y 201 Dârimî, Mukaddime, 17. 202 Dârimî, Mukaddime, 17. 203 Dârimî, Mukaddime, 17. 55 karşıtı olduğunu göstermektedir. Fakat burada şunu belirtmek gerekir ki; Dârimî’nin yukarıda naklettiği haberlerde kınanan, hoş karşılanmayan re’y, batıl re’ydir. Bunun böyle olduğunu, bu konuda sözleri nakledilen Abdullah b. Mes’ûd (r.a.) ve İbrahim en-Neha’î’in re’y taraftarları olmaları da göstermektedir. Dârimî’nin bu görüşte olduğunun yani sadece batıl re’yi yerdiğinin bir başka delili ise kitabında yer yer âlimlerin görüşünü vermesi ve hatta kendisinin de görüş bildirmesidir. Dârimî, bu bâbda kıyas konusuna da değinmiştir. Bu hususta Şa’bî’nin şöyle dediği nakledilir: “Kıyas yapmaktan sakının! Nefsim elinde olan Allah’a yemin olsun ki şayet siz kıyas yapmayı kabul ederseniz kesinlikle haramı helal, helali haram yaparsınız. Fakat siz Muhammed’in (a.s.) ashâbından ilmi korumuş olan kimselerden size ulaşan şeylerle amel ediniz.” 204 Bu ve benzeri rivâyetlerden Dârimî’nin, kıyasın tamamına değil de şartlarına riâyet edilmeden yapılan fasit kıyasa karşı olduğu düşünülmelidir. Zira re’y hususunda Dârimî’nin sadece batıl re’ye karşı olduğunu gösteren deliller de bunu gerektirmektedir. Bu rivâyetlerin devamında Dârimî, icmâya işaret eden bir hadis nakleder. Müseyyeb b. Râfi’den nakledilen sözde Müseyyeb (ö. 105/723) şöyle der: “Ashâb, hakkında Resûlullah’tan (a.s.) nakledilen bir haberin bulunmadığı bir mesele kendilerine geldiğinde, bunun için toplanır ve ortak görüşe (icmâ) varırlardı. Artık hak onların vardıkları görüştedir. Artık hak onların vardıkları görüştedir.” 205 Muhtemelen Dârimî, kişilerin kendi batıl görüşleri ile hüküm belirtmemeleri kastıyla bu rivâyeti nakletmiş ve icmâın değerini ifade etmek istemiştir. Burada Dârimî, sahâbenin icmâına işaret etmektedir. Bu rivâyet, Dârimî’nin sahâbe icmâını delil olarak kabul ettiğinin bir göstergesidir. Dârimî’nin kıyas ve re’y meselesine değindiği bir diğer bâb ise; “Zamanın Değişmesi ve Sonradan Olacak Şeyler” )فيه حيدث وما الزمان تغري باب )adındaki yirmi ikinci bâbdır. İbn Sîrîn ve Hasen el-Basrî’den (ö. 110/728) nakledilen rivâyetlerde kıyas 204 Dârimî, Mukaddime, 17. 205 Dârimî, Mukaddime, 17. 56 yapanların ilkinin iblis olduğu ifade edilmiştir.206 Mesrûk (ö. 63/683) bu hususta şöyle der: “Doğrusu ben kıyas yapıp da ayağımın kaymasından korkuyor ve ürperiyorum.” 207 Şa’bî’nin ise şöyle bir sözü vardır: “Vallahi siz, sadece kıyası uygulamaya alırsanız korkarım ki helâli haram, haramı da helâl yaparsınız.”208 Re’y ile ilgili Yahya b. Saîd el-Kattân’ın (ö. 198/813) Zibrikân’dan209 naklettiğine göre Zibrikân şöyle demiştir: “Ebû Vâil210 (ö. 82/701), benim ehl-i re’y ile oturup kalkmamı yasakladı.” 211 Dârimî, bu bâbda sonradan ortaya çıkacak şeyler olarak kıyası ve re’yi değerlendirmektedir. Yeni ortaya çıkan meselelerin çözümünde şartlarına uyulmadan yapılan kıyası ve sadece re’y ile hüküm vermeyi ele almakta ve bu durumu yermektedir. Bu hususta Dârimî’nin açtığı bir diğer bâb ise “Sadece Re’ye Dayanan Hükmü Almanın Kerâheti” )الرأي أخذ كراهية يف باب )adındaki yirmi üçüncü bâbdır. Ehl-i hadis, ehl-i re’y tartışmalarında ehl-i hadis safında değerlendirilen Şa’bî’nin bu husustaki birçok sözüne yer verilmektedir. Onun bu konudaki bir sözü şöyledir: “Şu kimselerin Resûlullah’tan (a.s.) sana rivâyet ettiklerini al, kabul et. Kendi görüşleriyle söylediklerini ise helâya at.” 212 Bu konuda Câbir b. Abdullah’tan (r.a.) nakledilen bir rivâyette Hz. Peygamber (a.s.) hutbe vermiş, Allah’a hamd ve senâdan sonra şöyle buyurmuştur: “Yolların en güzeli, Muhammed’in yoludur. İşlerin en kötüleri, sonradan ortaya çıkarılanlardır. Her bid’at (sonradan ortaya 206 Dârimî, Mukaddime, 22. 207 Dârimî, Mukaddime, 22. 208 Dârimî, Mukaddime, 22. 209 Zibrikân isimli râvinin tam adı; Zibrikân b. Abdullah el-Esedî el-Kûfî’dir. Hâfız ve sika bir râvidir. Ahmed b. Hanbel ve Yahya b. Maîn onu sika olarak nitelendirmişlerdir. (Bkz. Gamrî, Fethu’lmennân, Cilt 2, s. 227.) 210 Bu rivâyette Ebû Vâil künyesiyle zikredilen râvi, Ebû Vâil Şakīk b. Seleme el-Esedî’dir. Muhadramûn’dan olup hadis hafızı ve sûfî’dir. Hicrî 82, milâdî 701 yılında vefat etmiştir. (Bkz. Erdinç Ahatlı, “Şakîk b. Seleme”, DİA, İstanbul, TDV Yayınları, 2010, Cilt 38, s. 306.) 211 Dârimî, Mukaddime, 22. 212 Dârimî, Mukaddime, 23. 57 çıkarılan) ise dalâlettir.” 213 Re’y meselesini rivâyetlerle ele alan ve sadece re’ye dayanarak hüküm vermeyi uygun görmeyen Dârimî, bu hadiste geçen ‘işlerin en kötüsü sonradan ortaya çıkarılanlardır’ ifadesi ile bid’atı kastetmektedir. Bid’at ise sünnetin zıddıdır. Nitekim o, bir önceki bâbda sadece re’ye göre hüküm vermeyi, sonradan ortaya çıkacak şeylerden saymaktaydı. Ayrıca Dârimî, sadece re’ye dayanarak hüküm veren âlimlerin, doğru yoldan saptırıcı imamlar olduğunu imâ etmekte ve bu kişilerin dalâlet üzerine olduklarını kabul etmektedir. Dârimî, bu anlayışta olduğunu gösteren hadisleri bu bâbda nakletmektedir. Örneğin; Sevbân’dan nakledilen rivâyette Hz. Peygamber (a.s.) şöyle buyurmuştur: “Ben ümmetim hakkında sadece dalâlete düşüren imamlardan endişe ediyorum.” 214 Ebu’d-Derdâ’nın (ö. 32/652) rivâyetinde ise Hz. Peygamber (a.s.) şöyle buyurmaktadır: “Sizin için en çok korktuğum şey doğru yoldan saptıran imamlardır.” 215 Re’y ile ilgili naklettiği rivâyetler dikkate alındığında Dârimî’ye dair şunları söyleyebiliriz: Sadece re’y ve kıyasla hüküm vermek, sonradan ortaya çıkacak sapıklık ve bid’atlerdendir. Dârimî’nin naklettiği bazı rivâyetler ve kendi usûlü incelendiğinde onun, re’yin ve kıyasın tamamına karşı olmadığı, batıl re’yi ve fasit kıyası yerdiği görülecektir. Ayrıca o, sahâbe icmâını da delil olarak kabul etmektedir. 1.2.4. Fetva (Hüküm Verme) İle İlgili Meseleler Dârimî, ‘fetva’ konusuna geniş yer vermiş, bu hususta da birçok rivâyet nakletmiştir. Bâb başlıklarından da anlaşılacağı gibi 18, 19, 20, 21, 54 ve 55. bâblar bu konuları ihtiva etmektedir. Fetva konusunda Dârimî’nin yer verdiği ilk bâb; “Fetva Vermenin Kerâheti” )الفتيا كراهية باب )adındaki bir on sekizinci bâbdır. Burada nakledilen rivâyetler daha çok meydana gelmemiş meselelerin hükmünü sorma ile ilgilidir. 213 Dârimî, Mukaddime, 23. Ayrıca bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 3, s. 310; Müslim, Cuma, 43; İbn Mâce, Mukaddime, 7; Nesâî, Îdeyn, 22. 214 Dârimî, Mukaddime, 23; Rikak, 39. Ayrıca bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 5, s. 278; İbn Mâce, Fiten, 9; Ebû Dâvûd, Fiten, 1; Tirmizî, Fiten, 51. 215 Dârimî, Mukaddime, 23. Ayrıca bkz. Ahmed b Hanbel, Müsned, Cilt 6, s. 441. 58 Bu konuyla ilgili olarak İbn Ömer; (r.a.) “Ben, Ömer b. Hattâb’ı meydana gelmemiş olan şeyin hükmünü soranlara lanet ederken işitmiştim.” 216 demektedir. Zührî’den (ö. 124/742) gelen bir rivâyette ise Zeyd b. Sâbit’in (ö. 45/665) meydana gelen bir konuda cevap verdiği, meydana gelmeyen konularda ise; “Meydana gelinceye kadar onu bırakınız.” 217 dediği nakledilir. Tâvus’un (ö. 106/724) naklettiği rivâyette ise yine Hz. Ömer’in (r.a.) meydana gelmeyen olayı soran kişiyi sıkıştıracağını söylediği nakledilmektedir.218 Dârimî yer verdiği diğer bir bâb ise; “Fetva Vermekten Korkan, Bid’at ve on ismindeki( باب من هاب الفتيا وكرة التنط والتبدع( “Kimseler Gören Kerih Aşırılığı dokuzuncu bâbdır. Dârimî, bu bâbda hem fetva verme hem de bid’at ve aşırılık konularında rivâyetler nakleder. Ayrıca zorluğu nedeniyle fetva vermekten kaçınan âlimlerden ve onların tutumlarından bahseder. Bu konuda Ömer b. Ebû Zâide (ö. 159/776); kendisine bir şey sorulduğu zaman Şa’bî’den daha çok; “Bu konuda bilgim yok.” diyen hiç kimse görmediğini söyleyerek219 Şa’bî’nin bu konudaki tutumuna işaret etmiştir. İbrahim en-Neha’î’nin bu konudaki tavrı hususunda Zübeyd220 (ö. 122/740) şöyle demektedir: “İbrahim’e hiç bir şey sormamışımdır ki yüzünde hoşnutsuzluk görmüş olmayayım.” 221 Başka bir rivâyette İbrahim en-Neha’î’nin kendisine sorulan sorulardan dört tanesine cevap verdiği, diğer dört tanesini ise cevapsız bıraktığı ifade edilmiştir.222 A’meş ise İbrahim en-Neha’î hakkında şöyle demektedir: “İbrahim kendisine bir şey sorulduğu 216 Dârimî, Mukaddime, 18. 217 Dârimî, Mukaddime, 18. 218 Dârimî, Mukaddime, 18. 219 Dârimî, Mukaddime, 19. 220 Zübeyd isimli râvinin tam adı şöyledir: Ebû Abdurrahman Zübeyd b. Hâris b. Abdülkerîm el-Yâmî el-Kûfî. Zübeyd, İbrahim en-Neha’î’nin ashâbından idi. Kütüb-i Sitte’de rivâyetleri mevcuttur. Birçok muhaddis onun sebt ve sika bir râvi olduğunu söylemiştir. (Bkz. Zehebî, Siyer, Cilt 5, s. 296-298; Gamrî, Fethu’l-mennân, Cilt 2, s. 100.) 221 Dârimî, Mukaddime, 19. 222 Dârimî, Mukaddime, 19. 59 zaman sadece sorulan şeyin cevabını verirdi.” 223 Ubeyd b. Cüreyc, İbn Ömer (r.a.) hakkında; “İbn Ömer’in sorulan şeylerde ‘bilgim yok’ dedikleri, hakkında fetva verdiklerinden daha çoktur.” 224 demekle İbn Ömer’in (r.a.) de bu hususta her sorulana cevap vermeyi hoş görmediğini ifade eder. Bid’at ve aşırılığa gitme konusunda İbn Sîrîn (ö. 110/728) ise şöyle der: “Kişi sünnet üzere olduğu sürece doğru yol üzerindedir.” 225 İbn Mes’ûd (r.a.) ise nakledilen farklı iki rivâyette de aşırılıktan, didik didik edip çok soru sormaktan ve bid’atlerden kaçınılmasını tavsiye eder.226 Bu konuda çok hassas olduğu bilinen Hz. Ömer (r.a.) ise Medine’ye gelen ve Kur’ân’ın müteşâbihleri hakkında sorular soran Sabiğ isminde bir adamı bu tavrından dolayı başı kanayıncaya kadar dövmüştür.227 Dârimî, müteşâbihle ilgili bu rivâyetin ardından Hz. Âişe’den (r.anhâ) nakledilen Hz. Peygamber’in (a.s.) şu sözüne yer vermiştir: “Onun müteşâbih olanına uyanları gördüğünüz zaman onlardan sakının.” 228 Mukaddime’nin yirmi birinci bâbı olan ve “Sorulan Her Meselede Fetva bâbda taşıyan ismini( باب يف الذي يفيت الناس يف كل ما يستفىت( “Hakkında Kimse Veren Dârimî, buraya kadar anlatılan bâblarla aynı minvalde her meseleye fetva vermenin hoş bir davranış olmadığını ifade etmeye çalışmıştır. İbn Mes’ûd’dan (r.a.) nakledilen rivâyette İbn Mes’ûd; “Kendisine sorulan her meselede fetva vermeye kalkışan kimse mutlaka delidir.” 229 demektedir. Nakledilen birçok rivâyette ‘bilmiyorum’ veya ‘Allah bilir’ lafızlarına dikkat çekilmiş, sorulan sorular karşısında eğer bilinmiyorsa ‘bilmiyorum’ veya ‘Allah bilir’ demenin yerinde olacağı ifade edilmiştir. Örneğin; Hz. Ali (r.a.) şöyle 223 Dârimî, Mukaddime, 19. 224 Dârimî, Mukaddime, 19. 225 Dârimî, Mukaddime, 19. 226 Dârimî, Mukaddime, 19. 227 Dârimî, Mukaddime, 19. 228 Dârimî, Mukaddime, 19. Ayrıca bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 6, s. 48; Müslim, İlim, 1; İbn Mâce, Mukaddime, 7; Ebû Dâvûd, Sünnet, 2; Tirmizî, Tefsir, 4. 229 Dârimî, Mukaddime, 21. 60 demektedir: “Bana, bilmediğim bir şey sorulduğunda, ‘Allah bilir’ diye cevap vermem, gönle ne hoş gelir.” 230 Bu bölümde Hz. Ali’den, yine ‘Allah bilir’ demenin nazara verildiği üç rivâyet daha nakledilmektedir. Şa’bî’ bu konuda; “Bilmiyorum demek ilmin yarısıdır.” 231 demektedir. Yine aynı şekilde İbn Ömer’in (r.a.) ‘bilgim yok’ dediği, İbn Sîrîn’in ise ‘bilmiyorum’ dediği nakledilir.232 Buraya kadar incelediğimiz üç bâbda yani 18, 19 ve 21. bâblarda Dârimî, fetva vermenin zorluğuna, sorulan her meselenin fetvasını vermenin ve meydana gelmemiş şeylerin hükmünü sormanın uygun olmadığına işaret etmiş, ihtiyatlı davranmanın ve cevabı bilinmeyen meselelerde cevap vermeyerek ‘bilmiyorum’ demenin gerekliliğini ifade etmeye çalışmıştır. Ayrıca Dârimî, sünnete uymanın, bid’atlerden ve çok soru sorup aşırılığa kaçmaktan sakınmanın gerekliliğini belirtmiştir. “Fetva Verme ve Fetvanın Ağır Yükümlülüğü” )الشدة من فيه وما الفتيا باب )isimli yirminci bâbda Dârimî, fetva işinin mesuliyetinin yanında şer’î delillerin konumuna dair bilgiler içeren rivâyetler nakleder. Bâbın ilk hadisinde Hz. Peygamber (a.s.) şöyle buyurur: “Fetva vermeye en cüretkâr olanınız, Cehenneme girmeye en cüretkâr olanınızdır.” 233 Ebû Hureyre’nin (ö. 58/678) rivâyetinde ise Hz. Peygamber (a.s.) şöyle demiştir: “Kime delilsiz bir fetva verilirse bu fetva ile amel etme sonucu elde edilecek günah, ancak kendisine fetva verene düşer.” 234 Dârimî, fetva vermenin mesuliyeti ile ilgili rivâyetleri sıraladıktan sonra hükmü sorulan meselelerde nasıl davranılacağı, nasıl bir sıra ve sistemin takip edilmesi gerektiğine işaret eden rivâyetler nakletmiştir. İlk nakledilen rivâyette Meymûn b. Mihrân (ö. 117/735), Hz. Ebûbekir’in (r.a.) metodunu nakletmektedir. Rivâyette ifade edildiği şekliyle Hz. Ebûbekir, kendisine bir mesele geldiğinde 230 Dârimî, Mukaddime, 21. 231 Dârimî, Mukaddime, 21. 232 Dârimî, Mukaddime, 21. 233 Dârimî, Mukaddime, 20. 234 Dârimî, Mukaddime, 20. Ayrıca bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 2, s. 321; İbn Mâce, Mukaddime, 8; Ebû Dâvûd, İlim, 8. 61 evvela Kur’ân’a bakar, hüküm vereceği şeyi bulursa bununla hüküm verirdi. Eğer meselenin hükmü Kur’ân’da olmaz ve bu meselede Resûlullah’tan (a.s.) gelen bir sünnet/hadis biliyorsa sünnetle hüküm verirdi. Eğer bu şekilde sünnetten kendisine ulaşan birşey bulamazsa bu konuda Resûlullah’tan (a.s.) gelen bir bilgiye sahip olup olmadıklarını sahâbeye sorardı. Şayet kendisine Resûlullah’tan (a.s.) bir sünnet nakledilirse ona göre hüküm verirdi. Eğer Kur’ân ve sünnette aradığı meselenin hükmünü bulamazsa sahâbenin ileri gelenlerini ve seçkinlerini toplar, onlarla istişare eder ve buradan çıkan görüşle hüküm verirdi.235 Buradan anlaşılmaktadır ki Hz. Ebûbekir (r.a.), Kur’ân ve sünnetin ardından, toplu bir şekilde yani istişare yoluyla gerçekleştirilen ictihâdı delil olarak kabul etmektedir. İbn Mes’ûd (r.a.) ise Kur’ân ve sünnette hükmü bulunamayan meselede salih kimselerin verdiği hükümle hüküm vermenin gerekliliğini şu sözüyle ifade eder: “Bu günden sonra kime bir mesele arz edilirse o, Allah’ın Kitab’ındaki ile hüküm versin. Şayet kendisine, hükmü Allah’ın Kitab’ında olmayan bir mesele gelirse, Resûlullah’ın (a.s.) hükmettiğiyle hüküm versin. Şayet kendisine, hükmü Allah’ın Kitab’ında olmayan ve Resûlullah’ın (a.s.) da hüküm vermemiş olduğu bir mesele gelirse o zaman o mesele hakkında sâlihlerin verdiği hükümle hüküm versin. ‘Ben korkarım, ben nasıl görüş beyan ederim.’ demesin. Çünkü helâl bellidir, haram da bellidir. Bu ikisinin arasında ise şüpheli şeyler vardır. Bunun için seni şüpheye düşüreni bırak, şüphe vermeyene bak.” 236 Bu rivâyet, Kur’ân ve sünnette hükmü bulunamayan meselelerde ehil kişilerin ictihâd edip Kur’ân ve sünnete uygun hükmü vermesinin gerekliliğine işaret etmektedir. İbn Abbas’ın (r.a.) görüşünün kaydedildiği bir rivâyette İbn Abbas (r.a.), Kur’ân ve sünnette hükmü bulunmayan meselede, Hz. Ebûbekir (r.a.) ve Hz. Ömer’den (r.a.) nakledilen hükme bakardı. Eğer onlardan nakledilen bir hüküm yoksa kendi görüşüyle hüküm verirdi.237 Hz. Ömer (r.a.), Kâdı Şüreyh’e (ö. 80/699) yazdığı mektubunda hüküm verilmesi gereken konularda sırasıyla Kur’ân, sünnet ve halkın (âlimlerin) görüş 235 Dârimî, Mukaddime, 20. 236 Dârimî, Mukaddime, 20. Ayrıca bkz. Nesâî, Kudât, 11. 237 Dârimî, Mukaddime, 20. 62 birliği içinde olduğu hükmü (icmâyı) uygulamasını istemekte, eğer sırasıyla Kur’ân, sünnet ve icmâda bir hüküm bulamazsa kendi görüşü ile ictihâd edebileceğini söylemektedir.238 Bu rivâyetin ardından Dârimî, fıkıh usûlcüleri nezdinde meşhur olan Muâz hadisini nakletmiştir. Bu hadiste Muâz b. Cebel (ö. 17/638), Hz. Peygamber (a.s.) ile arasında geçen konuşmayı şöyle dile getirmektedir: Hz. Peygamber (a.s.) şöyle buyurdu: “Söyle bakayım, karşına hüküm vermen gereken bir şey çıkarsa nasıl hüküm vereceksin.” Muâz (r.a.) dedi ki; “Allah’ın Kitab’ı ile hüküm veririm.” Hz. Peygamber (a.s.) buyurdu ki; “Peki, Allah’ın Kitab’ında yoksa?” Muâz dedi ki; “O zaman Resûlullah’ın sünnetiyle hüküm veririm.” Resûlullah (a.s.) tekrar buyurdu ki; “Peki Resûlullah’ın sünnetinde de yoksa?” Muâz dedi ki; “Kendi görüşümle ictihâd ederim.” Bunun üzerine Hz. Peygamber (a.s.) göğsüne vurdu ve şöyle buyurdu: “Resûlullah’ın elçisini, Resûlullah’ı hoşnut edecek şeye muvaffak kılan Allah’a hamdolsun.” 239 Rivâyetlerin geneline bakıldığında Dârimî’nin yirminci bâbda öncelikle fetva vermenin meşakkatli ve mesuliyeti çok ağır bir iş olduğuna işaret ettiği görülür. Bunun yanında Dârimî, zikrettiği birçok rivâyette şer’î delillere işaret eder ve şer’î delillerin sırasını zikreder. Buna göre Kur’ân, müracaat edilecek ilk temel kaynaktır. Bir meselenin Kur’ân’da hükmü bulunamazsa ikinci kaynak olarak sünnete başvurulur. Meselenin hükmü sünnette de yoksa icmâya başvurulur. Eğer icmâda da hükmü bulunmuyorsa ictihâd yapılır. Dârimî’nin şer’î delillere işaret etmesi, şer’î delillerin sırasını belirten rivâyetleri nakletmesi ve meşhur Muâz hadisi gibi ictihâdın gerekliliğini ifade eden hadisleri zikretmesi de onun, re’yin ve kıyasın tamamına değil, batıl re’ye ve fasit kıyasa karşı olduğunu gösterir. Dârimî’nin fetva konusunda kaydettiği diğer iki bâb, verilen fetvanın değiştirilmesi ile ilgilidir. Mukaddime’nin elli dördüncü bâbı; “Bir Kişiye, Verdiği Fetvadan Sonra Hz. Peygamber’den (a.s.) Bir Söz Ulaşması ve Bunun Üzerine O Kişinin Kendi Sözünü 238 Dârimî, Mukaddime, 20. Ayrıca bkz. Nesâî, Kudât, 11. 239 Dârimî, Mukaddime, 20. Ayrıca bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 5, s. 230; Ebû Dâvûd, Akdiye, 11; Tirmizî, Ahkâm, 3. 63 )باب الرجل يفيت بشيء مث يبلغه عن النيب صلى اهلل “Dönmesi Sözüne in’Peygamber .Hz Bırakıp .bâbdır isimli عليه وسلم فريج إىل قول النيب صلى اهلل عليه وسلم( Verilen bir fetva üzerine Hz. Peygamber’in (a.s.) hadisinin zikredilmesi ve muhatapların bu hadisten haberdar olması üzerine sözkonusu fetvadan vazgeçilmesi, Hz. Peygamber’in (a.s.) sözünün esas alınması konusuna dairdir. Bu bölümde kaydedilen birkaç rivâyetten birisi İbrahim en-Neha’î hakkındadır. Rivâyete göre İbrahim en-Neha’î, imam arkasında tek başına namaz kılan kişinin imamın solunda duracağı görüşünde idi. Kendisine Hz. Peygamber’in (a.s.) İbn Abbas’ı (r.a.) sağına durdurduğu rivâyet edilince hemen kendi görüşünü bırakıp sünnetteki uygulamayı esas aldığı kaydedilir. 240 Burada Dârimî, re’y ile bir hükme varan ve bu hükmün Hz. Peygamber’in (a.s.) sünnetine aykırı olan kişinin, Hz. Peygamber’den (a.s.) nakledilen bir hadisi işittiğinde verdiği hükümden vazgeçip sünnette olan uygulamayı esas alması gerektiğini ifade etmeye çalışır. Mukaddime’nin elli beşinci bâbı; “Bir Kişinin Fetva Vermesi ve Daha Sonra Fetvasını Değiştirebilmesi” )غريه مث بالشيء يفيت الرجل باب )adıyla yer alır. Bu bâbda zikredilen tek hadis Hakem b. Mes’ûd’un şu sözüdür: “Müşerreke241 hakkında Hz. Ömer’e (r.a.) gelip hükmünü sormuştuk. O da mirastan ona pay vermemişti. Sonra ertesi yıl ona gelip yine müşerreke’nin hükmünü sorduk. Bu kez ona mirastan pay verdi. Bunun üzerine ona, niçin böyle yaptığını sorduk. O da şöyle cevap verdi: O, o zamanda vermiş olduğumuz hükme göre idi. Bu da şimdi verdiğimiz hükme 240 Dârimî, Mukaddime, 54. 241 Müşerreke: Miras hukukuna ait bir terimdir. Bu terim; Müştereke, Ömeriyye ve Haceriyye diye de isimlendirilir. Bir kadının vefatı halinde; koca, anne, iki veya daha fazla anne bir kardeş ve bir ya da daha fazla anne-baba bir kardeşin vâris olmasıdır. Hz. Ömer, böyle bir durum kendisine gelince verdiği ilk fetvada kocaya; mirasın yarısını, anneye altıda birini, anne bir kardeşlere üçte birini verir. Fakat anne-baba bir kardeşlere mirastan pay ayırmaz. Anne-baba bir kardeşlerin Hz. Ömer’e; ‘Babamızı bir eşek kabul et. Ya da onu bir taş say. Böyle olsa bile bizim annelerimiz bir değil mi?’ diyerek itiraz etmeleri ve mirastan pay istemeleri üzerine Hz. Ömer anne bir kardeşlere vermiş olduğu üçte bir mirasa, anne-baba bir kardeşleri de ortak ederek fetvasını değiştirmiştir. (Bkz. Gamrî, Fethu’l-mennân, Cilt 3, s. 455-456.) 64 göredir.” 242 Bu bâbda nakledilen bu tek rivâyet, âlimin bir mesele hakkında verdiği hükmü bırakıp yine kendi ictihâdı ile farklı bir hükme varabileceğini ifade etmektedir. Bâb başlığına bakılarak, Dârimî’nin de bu görüşte olduğu söylenebilir. Naklettiğimiz son iki bâb göz önüne alındığında Dârimî’ye göre, re’y ile verilen bir hüküm, öğrenilen sünnet karşısında bırakılıp sünnet esas alınır. Bazen de re’y ile verilen bir hükmün şartlar gereği bırakılıp başka bir re’ye göre yeni bir hükme gidilebilir. 1.2.5. İlim ve Âlim Hakkında Mukaddime’nin bâb başlıklarında ve rivâyetlerde geçen ‘ilim’ kelimesiyle iki mana kastedilmektedir. Bunlardan birincisi genel anlamda İslâm kültüründeki bütün ilimlerdir. Yani İslâmi ilimlerdir. Kastedilen diğer bir mana ise daha da özelde olan ‘hadis ilmi’dir. Biz bu bâblarda ‘ilim’ ismiyle yer alıp fakat hadislere dair meselelerin anlatıldığı bâbları hadis usûlüne dair konuları incelediğimiz bölümde ele aldık. Genel manada bütün İslâmî ilimlerin kastedildiği bâbları ise ‘İlim’ başlığı altında burada tahlil edeceğiz. Dârimî, ilim konusuna dair on iki bâb kaydetmiştir. Tespit edebildiğimize göre Mukaddime’nin 24, 26, 27, 29, 32, 33, 34, 36, 37, 48, 52 ve 56. bâbları ilim ve âlimle irtibatlı rivâyetleri ihtiva etmektedir. Bu bâbları iki başlık altında incelemek mümkündür. 1.2.5.1. Âlim Dârimî, âlimlere uyma, saygı gösterme ve âlimin üstünlüğüne dair rivâyetler nakletmiştir. İlk olarak yirmi dördüncü bâbda “Âlimlere Uyma” )بالعلماء االقتداء باب) başlığı altında rivâyetleri kaydetmiştir. Bu bâbda Dârimî, Hz. Muâviye’nin (ö. 60/680) naklettiği; “Allah kime hayır dilerse onu dinde fakih kılar.” 243 hadisini zikretmiştir. Ardından aynı hadisi farklı iki 242 Dârimî, Mukaddime, 55. 243 Dârimî, Mukaddime, 24. Ayrıca bkz. Mâlik, Ebû Abdullah Mâlik b. Enes, el-Muvatta’, İstanbul, Çağrı Yayınları, 1992, Muvatta’, Kader, 8; Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 4, s. 93, 95; Buhârî, 65 senetle daha nakletmiştir. Dârimî; “Allah’a itaat ediniz, peygambere ve sizden olan buyruk sahiplerine de itaat ediniz.” 244 ayetinde geçen ‘buyruk sahiplerinin’ ilim ve derin anlayış sahipleri olduğunu ifade sadedinde bir rivâyet nakletmiş ve Atâ b. Ebû Rebâh’ın bu görüşte olduğunu söylemiştir.245 Ayrıca bu bâbda Cübeyr b. Mut’ım’den (ö. 59/679) Hz. Peygamber’in (a.s.) şu sözünü rivâyet eder: “Üç şey vardır ki, onlarda mü’minin kalbi hainlik yapmaz: Ameli sadece Allah için yapmak, buyruk sahiplerine itaat etmek, cemaate bağlı kalmak. Çünkü onların duası peşlerinden onları kuşatır.” 246 Bu hadisin, aynı bâbda dört farklı tariki kaydedilir. “Âlimlere Saygı Gösterme Hakkında” )العلماء توقري يف باب )başlığıyla açılan otuz yedinci bâbda, âlimler karşısında duyulan haşyetten bahsedilmiştir. Bu hususta Muğîre; İbrahim en-Neha’î’den hükümdardan korkar gibi korktuklarını söylemektedir.247 Atâ’dan248 (ö. 136/753) gelen bir rivâyette o şöyle demektedir: “Ebû Abdurrahman, 249 (ö. 74/693) yolda hadis rivâyetini kerih görmüştür.” 250 Mukaddime’nin yirmi dördüncü ve otuz yedinci bâblarında nakledilen rivâyetlerde Dârimî, âlimlere uymanın gerekliliğini, taşıdıkları ilim sebebiyle onlara gereken hürmet ve saygının gösterilmesini ifade etmeye çalışmıştır. Ayrıca rivâyetlerden anlaşıldığı kadarıyla Dârimî’ye göre ayette geçen ‘ülü’l-emr’ ile kastedilen mana, Allah’ın dinde fakih kıldığı, ilim ve derin anlayış sahibi âlimlerdir. İlim, 13; İ’tisam, 10; Müslim, İmaret, 175; Zekât, 98; İbn Mâce, Mukaddime, 17. 244 Nisa, 4/59. 245 Dârimî, Mukaddime, 24. 246 Dârimî, Mukaddime, 24. Ayrıca bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 4, s. 80, 82; İbn Mâce, Menâsik, 76. 247 Dârimî, Mukaddime, 37. 248 Bu rivâyette ismi geçen Atâ isimli râvi tâbiîn muhaddislerinden Ebû Yezîd Atâ b. es-Sâib’dir. (Bkz. Gamrî, Fethu’l-mennân, Cilt 3, s. 164.) 249 Atâ b. es-Sâib’in burada ‘Ebû Abdurrahman’ diyerek zikrettiği kişi, tâbiîn imamlarının büyüklerinden olan Kûfeli Ebû Abdurrahman Abdullah b. Habîb es-Sülemî’dir. Kur’ân’ı güzel okumasıyla meşhurdur. Hz. Osman, Hz. Ali ve İbn Mes’ûd’a arz usûlüyle Kur’ân’ı okuduğu rivâyet edilir. (Bkz. Zehebî, Siyer, Cilt 4, s. 267-268; Gamrî, Fethu’l-mennân, Cilt 2, s. 186; Cilt 3, s. 164.) 250 Dârimî, Mukaddime, 37. 66 Âlimler hakkında rivâyetlerin nakledildiği diğer bir bâb; “Fakihlerin İhtilafı” )الفقهاء اختالف باب )adıyla yer alan elli ikinci bâbdır. Bu bâbda zikredilen dört rivâyet vardır. Bu rivâyetlerin hepsi de âlimlerin farklı görüşlerinin yani ihtilaf etmelerinin zenginlik ve rahmet olduğunu ifade etmektedir. Bu bâbda rivâyet edilen ilk hadiste, Ömer b. Abdülaziz’e (ö. 101/719); “Keşke insanları tek şey üzerinde toplasaydın.” denilmiş ve bunun üzerine O da, şöyle karşılık vermiştir: “İnsanların (âlimlerin) ihtilaf etmemeleri beni sevindirmez.” Daha sonraları Ömer b. Abdülaziz, her tarafa veya şehirlere her topluluğun, fakihlerinin üzerinde ittifak ettikleri şeyle hüküm vermesi için mektuplar yazmıştır. 251 Avn b. Abdullah’ın (ö. 110/728) bu hususta şu sözü nakledilmektedir: “Hz. Peygamber’in ashâbının ihtilaf etmemiş olmalarını arzu etmem. Çünkü onlar bir şey üzerinde ittifak etseydi sonra da bir adam bunu terk etseydi, sünneti terk etmiş olurdu. Şayet ihtilaf etmiş olsalardı da bir adam onlardan birinin görüşünü kabul etseydi, sünnete uymuş olurdu.”252 Bu bâbda sadece bu tür rivâyetleri nakletmesi, Dârimî’nin âlimler arasındaki ihtilafa zenginlik ve rahmet nazarıyla baktığını gösterir. Dârimî, “İlim ve Âlimin Fazileti Hakkında” )والعامل العلم فضل يف باب )adıyla kaydettiği otuz ikinci bâbda âlimin ve ilmin önemine dair rivâyetleri nakleder. Hasen el-Basrî (ö. 110/728) bu konuda şöyle bir söz söylemiştir: “Derlerdi ki; âlimin ölümü, İslâm’da açılmış bir gediktir. Gece ve gündüz deveran ettikçe hiçbir şey bu gediği kapatamaz.” 253 Bu söz, âlimin önemini göstermek adına söylenmiş çok önemli bir sözdür. İbn Mes’ûd (r.a.) ise bu konuda şöyle demiştir: “Ya âlim ol ya da talip ol. Bunların dışında olma. Çünkü bunların dışında kalan cahildir. Melekler, sabahleyin ilim talebinde bulunan kimseye, yapacağı şeyden hoşnut olduklarından, onun üzerine kanatlarını yayarlar.” 254 Bir rivâyette İbn Abbas (r.a.) demiştir ki: “Hayrı öğreten kimseye denizdeki 251 Dârimî, Mukaddime, 52. 252 Dârimî, Mukaddime, 52. 253 Dârimî, Mukaddime, 32. 254 Dârimî, Mukaddime, 32. 67 balığa varıncaya kadar her şeyin onun hakkında Allah’dan bağışlanma diler. 255 Hasen el-Basrî’den nakledilen rivâyette, âlim ve abidden hangisinin üstün olduğun dair Hz. Peygamber (a.s.) şöyle buyurmaktadır: “Şu, farz namazı kıldıktan sonra oturup halka hayrı öğreten âlimin, gündüzü oruçlu, gecesi namazlı abide üstünlüğü benim, sizin en aşağıda olan adamınıza üstünlüğüm gibidir.” 256 Âlimin önem ve üstünlüğünün anlatıldığı rivâyetlerin yanında Dârimî, ilmin ve ilim meclislerinin önemine dair rivâyetlere de yer vermiştir. Bu hususta Ebû Ümâme’den nakledilen rivâyette Hz. Peygamber (a.s.) şöyle buyurmaktadır: “Yakında öyle fitneler olacak ki, Allah’ın ilimle ihya ettiği kimseler hariç, kişi o fitnelerde sabaha mü’min olarak girecek, akşama ise kâfir olarak varacak.” 257 İlim yoluna giren kişi hakkında Ebû Hureyre’nin (r.a.) rivâyetinde Hz. Peygamber (a.s.) şöyle demiştir: “İlim öğrenmek üzere bir yola giren hiçbir adam yoktur ki Allah, bu sebeple ona, Cennete giden bir yolu kolaylaştırmış olmasın. Kimi, ameli geri bırakırsa soyu onu öne geçirmez.” 258 İlim talep etmenin önemine dair Safvan b. Assâl259, Hz. Peygamber’in (a.s.) şöyle buyurduğunu söylemektedir: “Şüphe yok ki melekler kanatlarını, peşinde olduğu şeyden hoşlandıklarından dolayı ilim talebesi için indirirler.” 260 İlim meclislerinin konumuna dair nakledilen bir rivâyette ise Hz. Peygamber (a.s.), mescidinde iki meclise rastladı ve bu meclisler hakkında şöyle buyurdu: “İkisi de hayır üzeredir. Ama biri, arkadaşından daha üstündür. Şunlar, Allah’a dua ediyor ve ondan istiyorlar. Allah dilerse onlara verir, dilerse onları meneder. Şunlar ise fıkıh ve ilim öğreniyorlar ve bilmeyene öğretiyorlar. Binaenaleyh bunlar daha 255 Dârimî, Mukaddime, 32. 256 Dârimî, Mukaddime, 32. 257 Dârimî, Mukaddime, 32. Ayrıca bkz. İbn Mâce, Fiten, 9. 258 Dârimî, Mukaddime, 32. Ayrıca bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 2, s. 252; İbn Mâce, Mukaddime, 17; Ebû Dâvûd, İlim, 1. 259 Safvân b. Assâl’ın (r.a.) ölümü ile ilgili kitaplarda kesin bir tarih verilmemekle birlikte hicrî 40’lı yıllarda vefat ettiği söylenmektedir. (Bkz. Safedî, Salâhuddîn Halil b. İzzüddîn Aybek, el-Vâfî bi’lvefâyât, 1. Baskı, Beyrut, Dâru ihyâi’t-türâsi’l-arabiyyi, 2000, Cilt 16, s. 183.) 260 Dârimî, Mukaddime, 32. Ayrıca bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 4, s. 239-240; İbn Mâce, Mukaddime, 17; Nesâî, Taharet, 112. 68 üstündür. Ben ancak bir muallim olarak gönderildim.” Abdullah b. Amr (ö. 65/684) dedi ki: “Hz. Peygamber (a.s.) sonra ilimle uğraşanların arasına oturdu.” 261 Genel olarak Dârimî’nin bu bâbda zikrettiği hadisler; ilimle uğraşmanın nafile ibadetle meşgul olmaktan daha öncelikli ve ulvî bir iş olduğunu, ilim talebesinin meleklerin hoşnutluğunu kazandığını, âlimin âbidden, ilim meclislerinin de diğer meclislerden daha üstün olduğunu beyan etmektedir. 1.2.5.2. İlim Mukaddime’nin yirmi altıncı bâbında “İlmin Yok Olması” )العلم ذهاب يف باب) konusu işlenmiştir. Bâbın ilk hadisi olan Abdullah b. Amr’ın (r.a.) rivâyetinde Resûlullah (a.s.) şöyle buyurmaktadır: “Allah ilmi, insanlardan (insanların kafa ve kalplerinden) çekip çıkarmak sûretiyle yok etmez. Fakat ilmin yok edilmesi âlimlerin ölmesi ile olacaktır. Neticede Allah hiçbir âlim bırakmaz, insanlar câhil başkanlar edinir ve meseleler onlara sorulur. Onlar da ilimsiz fetva verirler. Böylece hem kendileri sapıtır, hem de insanları doğru yoldan saptırırlar.” 262 Saîd b. Cübeyr (r.a.), âlimlerin yok olması ile insanların da helak olacağını ifade etmektedir.263 İbn Abbas, Ebû Vâil ve Ebu’d-Derdâ (r.anhüm) naklettikleri rivâyetlerde ilmin yok olmasının, âlimlerin ölümüyle olacağını söylemişlerdir.264 Bu bölümde, ilmin yok olması ve insanların helak olması, âlimin ölümüne bağlanmıştır. Bunları nakletmekle Dârimî, âlimin bir toplum için, ne kadar önemli olduğunu ve âlimin değerini vurgulamaya çalışmıştır. Mukadddime’nin yirmi yedinci bâbında “İlimle Amel Etme ve İlimde İyi .nakledilmiştir rivâyetler dair konusuna( باب العمل بالعلم وحسن النية فيه( “Olma Niyetli Hasen el-Basrî, ilim sahibi olmadaki maksadı şöyle ifade etmektedir: “BuDârimî, Mukaddime, 26. Ayrıca bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 2, s. 162, 190; Buhârî, İlim, 34; İ’tisam, 7; Müslim, İlim, 13; İbn Mâce, Mukaddime, 8; Tirmizî, İlim, 5. 263 Dârimî, Mukaddime, 26. 264 Dârimî, Mukaddime, 26. 69 ilimden bir şeyin peşine düşüp de onunla Allah katında olanı isteyen kimse, inşallah isteğine kavuşur. Kim de onunla dünyalık için isterse, onun da bundan nasibi sadece dünyalıktır.” 265 İbn Mes’ûd (r.a.) ise ilimden maksadın ne olmaması gerektiğini şu şekilde ifade etmektedir: “İlmi şu üç şey için öğrenmeyiniz: Cahillerle çekişmeniz için, âlimlerle mücâdele ve münâkaşa etmeniz için ve insanların ilgilerini kendinize çekmeniz için. Sözünüzle Allah katında olanı isteyiniz. Çünkü devam eden ve baki kalan odur. Onun dışındakiler ise geçip gider.” 266 Merfû olarak nakledilen bir hadiste Hz. Peygamber (a.s.) dünyalık adına ilim peşine düşen hakkında şöyle buyurmaktadır: “Sadece dünyalık isteyerek bu ilmin peşine düşen hiç kimse yoktur ki kıyamet gününde Allah ona Cennet râyihasını yasaklamış olmasın.” 267 Görüldüğü gibi bu bâbda çekişmek, münakaşa etmek ve ilgi çekmek gibi dünyevî maksatlarla ilim tahsili yerilmekte, Allah rızasının ve dini yaşamanın ilim tahsilinde asıl amaç olması gerektiği ifade edilmektedir. )باب من قال العلم اخلشية وتقوى اهلل( “Kişi Diyen Haşyettir ve Korkusu Allah ,İlim“ adıyla kaydedilen yirmi dokuzuncu bâbda ilim sahibinde olması gereken hususiyetlerle ilgili rivâyetler sıralanmıştır. Bu bâbda yer verilen hadisler incelediğimiz bir önceki bâbdaki hadislerle hemen hemen aynı minvaldedir. Âlimin vasıflarını Ebû Hâzim268 (ö. 140/757) şöyle ifade etmiştir: “Sende şu üç haslet olmadıkça âlim olamazsın: Senden üstte olana karşı haddi aşmaz, senden altta olanı küçümsemez ve ilmine karşılık dünyalık almazsın.” 269 Ebu’d-Derdâ (r.a.) ise âlimin önemli birkaç vasfını şöyle dile getirmektedir: “İlim talibi olmadıkça âlim olamazsın. İlminle amel etmedikçe âlim olamazsın. Hep münakaşacı olman, günahkâr olman için sana yeter. Sürekli çekişmen, günahkâr olman için sana yeter. 265 Dârimî, Mukaddime, 27. 266 Dârimî, Mukaddime, 27. 267 Dârimî, Mukaddime, 27. 268 Ebû Hâzim Seleme b. Dînâr el-Mahzûmî, tabiîn imamlarındandır. Mahzum kabilesinin mevlâsıdır. İbn Huzeyme onun sika bir râvi olduğunu söylemiştir. (Bkz. Gamrî, Fethu’l-mennân, Cilt 1, s. 355-356; Cilt 2, s. 460.) 269 Dârimî, Mukaddime, 29. 70 Hep Allah’ın rızası dışında konuşman, yalancı olman için sana yeter.” 270 ‘Fakîh’ ibaresi kullanılarak da âlimlerin vasıflarının kaydedildiği rivâyetler vardır. Sa’d b. İbrahim (ö. 125/742), Medinelilerin en fakîh şahsiyeti kimdir diye sorulduğunda; “Allah’tan en fazla korkanlardır.” 271 cevabını vermiştir. Mücâhid (ö. 103/721) ise; “Fakîh dediğin Allah’tan korkandır.” 272 diyerek bunu dile getirmiştir. Bu bölümde Dârimî, gerçek manada âlimin, Allah’tan hakkıyla korkan, huşû sahibi ve ona göre yaşayan kişiler olduğunu, âlimin münakaşa, çekişme ve gösterişten uzak olması gerektiğini ve daima Allah karşısında haşyet duygusu ile dolu olması gerektiğini ifade etmeye çalışmıştır. Mukaddime’nin otuz üçüncü bâbı yine ilim tahsilinde niyetin önemi ile ilgili; “İlim Öğrenmeye Maksatsız Başlayıp İlmin Kendisini Bir Maksada Yönelttiği Kişi” .bâbdır taşıyan başlığını( باب من طلب العلم بغري نية فرده العلم إىل النية( Mücâhid’den nakledilen rivâyette Mücâhid şöyle demektedir: “Bu ilmi büyük bir maksadımız olmadığı halde öğrenmeye başladık. Sonra Allah bize bir maksat lütfetti.” 273 Hasen el-Basrî de benzer bir rivâyette şöyle demiştir: “Bazı kimseler ilmi, onunla ne Allah’ı, ne de onun katındaki şeyleri murâd etmeksizin öğrenmeye başladı. Ama ilim onlarda olmaya devam etti ve nihayet onunla Allah’ı ve onun katındaki şeyleri murâd ettiler.” 274 Bu rivâyetler göstermektedir ki ilim talebesi, ilim tahsili için başta samimi bir niyete sahip değilse bile daha sonra niyetini düzeltip Allah’ın rızası yörüngesinde ilim tahsiline devam etmelidir. İlimle ilgili yer verilen; “Allah Rızasından Başka Bir Şey İçin İlim Tahsil bâbda dördüncü otuz taşıyan adını( باب التوبيخ ملن يطلب العلم لغري اهلل( “Kınama Edenleri nakledilen rivâyetler çoğunlukla ilim tahsilindeki niyet ve ilim tahsil etme sebebine dair nakledilen rivâyetlerdir. 270 Dârimî, Mukaddime, 29. 271 Dârimî, Mukaddime, 29. 272 Dârimî, Mukaddime, 29. 273 Dârimî, Mukaddime, 33. 274 Dârimî, Mukaddime, 33. 71 Muhammed b. Yusuf el-Firyâbî’den (ö. 212/827) Süfyan es-Sevrî’nin (ö. 161/778) şu sözleri nakledilmektedir: “Âlimler üç sınıfa ayrılmıştır. Bunlar; Allah’tan korkan ama Allah’ın emrini bilmeyen âlim. Allah’ı ve emirlerini bilen ve Allah’tan korkan âlim ki hakiki manada kâmil âlim budur. Bir de Allah’ın emrini bilen fakat Allah’ı tanımayan ve Allah’tan korkmayan kişi vardır ki o, günahkâr âlimdir.” 275 İlmi ikiye ayıran Hasen el-Basrî, birincisini ‘kalpte yer alan ve faydalı ilim’ diyerek nitelemiş, diğerini ise ‘dilde kalan ve Allah’ın insana karşı hücceti’ şeklinde ifade etmiştir.276 Mekhûl’den (ö. 112/730) gelen bir rivâyette Resûlullah (a.s.) şöyle buyurmuştur: “Kim âlimlere karşı öğünmek veya cahillerle çekişmek ya da insanların ilgisini çekmek için ilim tahsil ederse Allah onu cehenneme sokar.” 277 Bu hadis, aynı bâbda biraz farklı lafızlarla Mekhûl’ün sözü olarak da nakledilir. Abdullah b. Mes’ûd (r.a.) ise aynı manayı dile getirmekle birlikte ‘idarecilerden bir şey elde etmek’ şeklinde dördüncü bir madde ilave eder. 278 Mesrûk ise şöyle der: “Kişiye ilim olarak Allah’tan korkması yeter. Kişiye cahillik olarak da amelini beğenmesi yeter.” 279 Görüldüğü üzere Dârimî, bu bâbda hakiki manada ilmin ve âlimin nasıl olacağına işaret etmekte, gerçek âlimin Allah korkusu taşıdığını, ilim tahsilinde Allah’ın rızasını amaç edinip başka gayeler gütmediğini ve gütmemesi gerektiğini ifade etmeye çalışmıştır. Mukaddime’de ilim başlığı altında yer alan bir diğer bâb; “İlimde Eşit Davranma” )العلم يف التسوية باب )isimli otuz altıncı bâbdır. Bu bâbda yer verilen dört rivâyetten biri İbn Meysere’nin Tâvus hakkında söylediği şu sözdür: “İnsanlar içinde Tâvus’tan başka, yanında soylunun ve düşüğün eşit olduğu hiç kimse görmedim.”280 Bu hususta nakledilen diğer bir rivâyet Zührî’nin kitâbet hakkında söylemiş olduğu şu sözüdür: “Sultan bizi, ilmi yazmaya 275 Dârimî, Mukaddime, 34. 276 Dârimî, Mukaddime, 34. 277 Dârimî, Mukaddime, 34. 278 Dârimî, Mukaddime, 34. 279 Dârimî, Mukaddime, 34. 280 Dârimî, Mukaddime, 36. 72 zorlayıncaya kadar biz yazmayı kerih görürdük. Daha sonra biz de herhangi bir kimseyi yazmaktan menetmeyi kerih gördük.”281 Mukaddime’nin kırk sekizinci bâbı “İlmin Korunması” )العلم صيانة باب) konusuna ayrılmıştır. Ubeydullah b. Ömer’in (ö. 147/764) rivâyetinde Hz. Ömer (r.a.), Abdullah b. Selâm’a; “İlmi adamların göğsünden ne yok eder?” diye sormuş, Abdullah b. Selâm (r.a.) da; ‘Tamâ’ (Açgözlülük) cevabını vermiştir.282 İlim sahibinin ağırbaşlı olması hususunda da Dârimî, birçok hadis zikretmiştir. Bu hususta Atâ283 (ö. 103/721) şöyle demektedir: “Hiçbir şey ağırbaşlılığın ilme kattığından daha güzelini katmamıştır.” 284 Şa’bî ise; “İlmin süsü, ilim ehlinin hilm sahibi olmasıdır.” 285 demek sûretiyle bunu ifade etmiştir. Hz. Ali’den (r.a.), nakledilen sözde ise o şöyle buyurmaktadır: “İlim öğreniniz. Öğrendiğiniz zaman da ona hâkim olun. Gülme ve oyunla onu karıştırmayın. Aksi halde kalpler onu kerih görüp dışarı atar.” 286 Dârimî, ‘ilmin koruma’ bâbının devamı mahiyetinde “İlmi Üstün Tutma Hakkında” )العلم إعظام يف باب)adıyla elli altıncı bâbı zikreder. Bu bâbda İbn Münebbih’in şu sözü nakledilir: “İlim sahipleri ilimlerini, eskiden, dünya ehline karşı sakınırlardı. Bunun sonucu dünya ehli, âlimlerin ilmine rağbet eder ve onlara dünyalıklarını, kendi istekleriyle verirlerdi. Bugün ise ilim sahipleri, ilimlerini dünya ehline saçmışlardır. Bu yüzden dünya ehli onların ilimlerine kayıtsız kalmış ve onlara dünyalık (mal, mülk, para gibi şeyler) vermekten uzak durmuşlardır.” 287 281 Dârimî, Mukaddime, 36. 282 Dârimî, Mukaddime, 48. 283 Bu rivâyette yer alan Atâ isimli şahıs, tâbiîn devri muhaddislerinden olan Atâ b. Yesâr’dır. (Bkz. Gamrî, Fethu’l-mennân, Cilt 3, s. 379.) 284 Dârimî, Mukaddime, 48. 285 Dârimî, Mukaddime, 48. 286 Dârimî, Mukaddime, 48. 287 Dârimî, Mukaddime, 56. 73 Bahsettiğimiz son iki bâbda Dârimî, âlimin açgözlü olmaması ve dünyaya bağlanmaması gerektiğine işaret etmiş ve tamâ’nın (açgözlülüğün) kastedilen hakiki manada ilmin yok olmasına sebep olacağını söylemiştir. Yine ona göre âlim, ağır başlı ve vakar sahibi olmalı, ciddiyetsizlik arz eder mahiyette aşırı gülmemelidir. Ayrıca ilim sahipleri dünyalık maksatlarla ilimlerini insanlara sundukları takdirde insanların, onların ilimlerine karşı isteksiz hale gelmeleri muhakkaktır. Bundan dolayı ilim sahibi anlatılan özelliklere sahip olmalı ki ilmin izzetini, şerefini korusun ve ilmi üstün tutsun. 1.2.6. Hadis Usûlüne Dair Meseleler Tespit edebildiğimiz kadarıyla Dârimî’nin Mukaddime’sinde, hadis usûlüne dair on bir bâb vardır. Bunlar Mukaddime’nin 25, 28, 31, 38, 41, 42, 43, 46, 47, 51 ve 53. bâblarıdır. Hadis usûlüne dair bu bâbları üç başlık altında değerlendireceğiz. 1.2.6.1. Hadis Rivâyeti Mukaddime’nin kırk altıncı bâbı; “Resûlullah’tan (a.s.) Rivâyette Bulunma ve .bâbıdır( باب البالغ عن رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم وتعليم السنن( “Öğretme Sünnetleri Bu bâbda ilk olarak Abdullah b. Amr’ın (r.a.) rivâyet ettiği merfû bir hadis şöyledir: “Benden, bir âyet de olsa, başkalarına ulaştırınız. İsrailoğullarından da olaylar nakledebilirsiniz, bunda bir beis yoktur. Kim de bile bile bana isnad ederek yalan söylerse, Cehennemdeki yerine hazırlansın.” 288 Bu hadiste Resûlullah’tan (a.s.) işitilen sözlerin başkasına ulaştırılması yani rivâyet edilmesi teşvik edilmektedir. Ayrıca O’na yalan bir söz isnad etmek şiddetle sakındırılmaktadır. Başka bir rivâyette Ebû Zerr (r.a.) şöyle demektedir: “Resûlullah (a.s.) bize üç şeyde, yani marûfu emretmemizde, münkerden nehyetmemizde ve halka sünnetleri öğretmemizde, bizi engellemek isteyenlere imkân vermememizi emretti.” 289 Dârimî bu rivâyeti nakletmekle dinin ikinci kaynağı olan sünnetin mutlaka öğretilmesi gerektiğine işaret etmiş olmalıdır. İkrime (ö. 105/723) şöyle demiştir: “İbn Abbas (r.a.) ayaklarıma bağ vurur ve 288 Dârimî, Mukaddime, 46. Ayrıca bkz. Buhârî, Enbiya, 50; Tirmizî, İlim, 13. 289 Dârimî, Mukaddime, 46. Ayrıca bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 5, s. 165. 74 bana Kur’ân ve sünnetleri öğretirdi.”290 Ebû Musa el-Eş’arî (ö. 44/664), Basra’ya vali olarak gönderildiğinde söylediği şu söz de sünnet öğretimine yöneliktir: “Ömer b. Hattâb beni size, Rabb’inizin Kitab’ını, uymanız gereken sünnetinizi öğretmem ve yollarınızı açmam için gönderdi.” 291 Sahâbenin hadis rivâyetine verdiği önemi Ebû Zerr’in (r.a.) şu sözü göstermektedir: “Şayet siz beni öldürmek için keskin kılıcı (ensesine işaret ederek) şuraya dayasanız, ben de Resûlullah’tan (a.s.) duymuş olduğum bir kelimeyi siz işimi görmeden önce nakledeceğimi zannetsem muhakkak onu naklederim.” 292 Dârimî, bu bâbda Resûlullah’ın (a.s.) hadislerini rivâyet etmenin ve sünnetini öğretmenin önemini ifade etmeye çalışmış, sahâbenin bu konudaki tavrını da ortaya koymuştur. Mukaddime’nin kırk yedinci bâbında “İlim Tahsili İçin Yolculuk Yapma ve hadis ,adıyla( باب الرحلة يف طلب العلم واحتمال العناء فيه( “Katlanma Zorluklara Uğurda Bu öğrenimi için yapılan ilmî yolculuklar anlatılır. Dârimî, burada ilim için yapılan rihlelerden bazı örnekler kaydeder. Bu rivâyetlerden birisinde Ebû Kılâbe (ö. 107/725) şöyle demektedir: “Medine’de üç gün kaldım. Hâlbuki bütün ihtiyaçlarımı görmüştüm. Sadece Medinelilerin gelmesini bekledikleri bir adam, bir hadis rivâyet ediyormuş. Bu sebeple o gelinceye kadar kalmayı sürdürdüm ve ona bu hadisi293 sordum.”294 Ebu’l-Âliye (ö. 106/724), hadis ilmini tahsil etmek üzere yapılan bir faaliyetten şöyle bahseder: “Biz, Basra’da, Resûlullah’ın (a.s.) ashâbından gelen rivâyeti işitirdik de buna gönlümüz razı olmaz, nihayet Medine’ye yolculuk yapar ve bu rivâyeti onların ağızlarından da işitirdik.”295 İbn Abbas (r.a.) ise üç farklı rivâyetin kaydedildiği bu meselede kendi tutum ve kanaatini şöyle dile getirir: “Resûlullah’ın (a.s.) hadislerinin çoğu Ensâr kabilesine 290 Dârimî, Mukaddime, 46. 291 Dârimî, Mukaddime, 46. 292 Dârimî, Mukaddime, 46. Ayrıca bkz. Buhârî, İlim, 10. 293 Rivâyette bahsedilen hadisin hangi hadis olduğuna ya da hangi konuyla ilgili olduğuna dair herhangi bir bilgi yer almamaktadır. 294 Dârimî, Mukaddime, 47. 295 Dârimî, Mukaddime, 47. 75 mensup kimselerin yanında bulunmaktadır. Vallahi ben, onlardan birinin evine gelirdim de ‘o uyuyor’ denirdi. Benim için uyandırılmasını isteseydim uyandırılırdı. Ama ben beklemeyi tercih eder, nihayet dışarı çıkıncaya kadar onu kendi haline bırakırdım. Ben bununla, onun hadis rivâyetinin gönül hoşnutluğu içinde ve güzel bir maksada matuf olmasını gözetirdim.” 296 Dârimî’nin yer verdiği bir diğer bâb; “İlim Müzakeresi” )العلم مذاكرة باب )adıyla kaydedilen elli birinci bâbdır. Her ne kadar o, bâbı böyle isimlendirse de rivâyetlerin çoğuna bakıldığında ilim müzakeresinden kastedilen mana, hadis müzakeresidir. Bunun yanı sıra birkaç rivâyette fıkıh müzakeresi yapmaktan da bahsedilmektedir. Hadis müzakeresi hususunda İbn Abbas (r.a.) şöyle demiştir: “Hadisi tekrar edip zikrediniz. Zira siz onu zikretmezseniz, o yok olur gider. Hiç kimse rivâyet etmiş olduğu bir hadis için; ‘Onu bir defa rivâyet ettim, yeter.’ demesin. Çünkü aynı hadisi tekrar rivâyet ederse, o hadisi önceden işitmiş olanın ilmi artar, işitmemiş olan da işitmiş olur.” 297 Yine başka bir rivâyetinde İbn Abbas (r.a.) şöyle demektedir: “Bizden bir hadis işittiğiniz zaman, onu aranızda müzakere ediniz.”298 Hz. Ali ise şu sözüyle hadis müzakeresinin önemine dikkat çeker: “Şu hadisleri müzakere ediniz. Birbirinizi de ziyaret ediniz. Çünkü siz böyle yapmazsanız, onlar yok olup gider.” 299 Mukaddime’nin otuz birinci bâbında mana ile hadis rivâyet etme konusuna değinen Dârimî, bu bâba; “Râvi Manayı Doğru Verdiği Sürece Mana İle Rivâyete .vermiştir adını( باب من رخص يف احلديث إذا أصاب املعىن( “Verenler İzin Bu meselede Cerîr b. Hâzim (ö. 170/796) şu rivâyeti nakletmektedir: “Hasen el-Basrî hadisi, esası aynı ama ifadesi değişik olarak rivâyet ederdi.”300 Muhammed b. Ali b. Hüseyn (Ebû Ca’fer Muhammed el-Bâkır; ö. 114/733), İbn Ömer (r.a.) hakkında şöyle demiştir: “İbn Ömer (r.a.), Hz. Peygamber’den (a.s.) işittiği bir söze 296 Dârimî, Mukaddime, 47. 297 Dârimî, Mukaddime, 51. 298 Dârimî, Mukaddime, 51. 299 Dârimî, Mukaddime, 51. 300 Dârimî, Mukaddime, 31. 76 ne ilâve yapar, ne onu noksanlaştırır, ne onu aşar, ne de onu eksik yapardı. Yani işittiği gibi rivâyet eder ve aynen uygulardı.”301 İbn Avn302 (ö. 151/768) ise şöyle demiştir: “Şa’bî, Neha’î ve Hasen el-Basrî hadisi bir defa böyle bir defa şöyle rivâyet ederlerdi. Bunu Muhammed b. Sîrîn’e bildirdim. O da şöyle dedi: Bil ki onlar şayet onu, işittikleri gibi rivâyet etselerdi, kendileri için daha hayırlı olurdu.” 303 Vâsile b. Eska’dan (ö. 85/704) ise mana ile rivâyete cevaz veren şu sözü nakledilmektedir: “Size hadisi, manası ile rivâyet ettiğimiz zaman bu size yeter.” 304 Dârimî, burada mana ile rivâyete cevaz verenlerin görüşlerini destekleyen rivâyetler naklettiği gibi buna cevaz vermeyenlerin görüşlerini de destekler mahiyette birkaç rivâyet nakletmiştir. Mana ile rivâyete cevaz veren rivâyetlerin çokluğu ve bâb başlığı dikkate alınırsa onun da mana ile rivâyete cevaz veren âlimlerin görüşünü tercih ettiği söylenebilir. Hadis usûlüne dair yer verilen bir diğer konu ise otuz sekizinci bâb olan “Sika .bâbıdır( باب يف احلديث عن الثقات( “Rivâyeti Hadis Râvilerden Bu konuda Sa’d b. İbrahim şöyle demiştir: “Resûlullah’tan (a.s.) ancak sika kimseler hadis rivâyet edebilir.” 305 Bu bâbda farklı iki senetle zikredilen bir rivâyette, hadis rivâyetinde bulunan biri hakkında Tâvus’a sorulmuş ve onun da cevabı şöyle olmuştur: “Eğer arkadaşın dininde ve bilgisinde güvenilir biri ise ondan hadis alabilirsin.” 306 Kişinin sika olması hususunda, dini yaşantısına çok önem verilmiştir. İbrahim en-Neha’î’nin şu sözü bunu göstermektedir: “Bir adamın yanına hadis almak için geldiklerinde onun namazına, gidişatına ve durumuna bakar, sonra ondan hadis alırlardı.” 307 Bu konu ile ilgili söylenmiş en önemli sözlerden biri İbn Sîrîn’e ait olan şu sözdür: “Şüphe yok ki bu ilim (hadis) dindir. Kişi dinini kimden öğrendiğine 301 Dârimî, Mukaddime, 31. 302 İbn Avn’ın tam adı şöyledir: Abdullah b. Avn b. Ertabân. Künyesi ise Ebû Avn el-Basrî’dir. (Bkz. Gamrî, Fethu’l-mennân, Cilt 2, s. 51, 518.) 303 Dârimî, Mukaddime, 31. 304 Dârimî, Mukaddime, 31. 305 Dârimî, Mukaddime, 38. Ayrıca bkz. Müslim, Mukaddime, 31. 306 Dârimî, Mukaddime, 38. Ayrıca bkz. Müslim, Mukaddime, 28, 29. 307 Dârimî, Mukaddime, 38. 77 dikkat etsin.” 308 Bu bâbda aynı rivâyet farklı iki senetle daha zikredilmiştir. Yukarıda Muhammed b. Sîrîn’e ait gösterilen bu söz, diğer birçok âlime de nispet edilmektedir. Dârimî, bu bâbda adalet ve zabt vasfına dikkat çeken rivâyetleri nakleder. Ona göre hadis alınacak kişinin bilgisi ve hıfzı sağlam olmalı ve ayrıca dini yaşama hususunda da hassasiyet göstermelidir. Dârimî, hadis tahammül ve eda yollarından biri olan arz ile ilgili olarak; “Arz Hakkında” )العرض يف باب)adıyla elli üçüncü bâba yer vermiştir. Bâbın ilk rivâyetinde Âsım el-Ahvel (ö. 142/759) şöyle der: “Şa’bî’ye fıkıh hadislerini arz ettim. O da onları rivâyet etmem içim bana izin verdi.” 309 Bu rivâyette hadis tahammül ve eda yollarından olan, talebenin hocasının huzurunda ezberinden ya da elindeki kitaptan hadis okuması ve hocanın da dinlemesi anlamına gelen arz (kıraat) usûlünün310 kullanılışı ifade edilmektedir. Yine bu bâbda arz ve semâ usûllerinin birbiri karşısındaki konumuna dair rivâyetlere yer verilir. Hişâm b. Urve (ö. 146/763), babasından, onun şöyle dediğini rivâyet eder: “Kitabı ‘arz’ etmekle hocanın okuyarak hadis rivâyet etmesi yani ‘semâ’ usûlü birdir.”311 Bu bâbda arz ve semâ usûllerinin aynı şeyler olduğuna dair üç rivâyet daha nakledilir. Ayrıca Dârimî bu bâbda hadis tahammül ve eda yollarından olan ‘kitâbet’ (mükâtebe) usûlüne dair bir rivâyet nakleder. Şu’be (ö. 160/776) demiştir ki: “Mansûr b. Mu’temir (ö. 132/750) bana bir hadis yazıp göndermişti. Sonra kendisiyle karşılaştım ve onu senden rivâyet edeyim mi? dedim. Şöyle cevap verdi: Sana yazıp gönderdiğim zaman bu, sana rivâyet ettim demek değil mi? (Rivâyet ettim demektir.) Şu’be dedi ki: Bunu Eyyub es-Sahtiyânî’ye (ö. 131/748) de sordum. O da bunun aynısını söyledi.” 312 Bu rivâyette hadis tahammül ve eda yollarından olan, hocanın hadislerini talebesi için yazması veya yazdırıp talebeye göndermesi sûretiyle 308 Dârimî, Mukaddime, 38. Ayrıca bkz. Müslim, Mukaddime, 26. 309 Dârimî, Mukaddime, 53. 310 Çakan, Hadis Usûlü, s. 56. 311 Dârimî, Mukaddime, 53. 312 Dârimî, Mukaddime, 53. 78 talebenin rivâyet hakkına sahip olması anlamında kullanılan kitâbet (mükâtebe) usûlünün313 hadis alımında kullanılan ve kullanılması uygun olan bir yöntem olduğu ifade edilmektedir. Bu bâbın geneline bakıldığında Dârimî’nin, bu bâbı hadis tahammül ve eda yollarına ayırdığı görülecektir. O bu kısımlarda arz, semâ ve kitâbet’i ele almış, onların kullanımını ve hadis alımında kullanılmasının câiz olduğunu ifade etmeye çalışmıştır. Ayrıca arz’ın semâ mertebesinde ve ona eşit derecede olduğunu belirtmiştir. 1.2.6.2. Hadis Rivâyetinde İhtiyat Dârimî, yirmi beşinci bâbda “Hz. Peygamber’den (a.s.) Hadis Rivâyetinden )باب اتقاء احلديث عن النيب صلى اهلل عليه وسلم والتثبت “Davranma İhtiyatlı Bunda ve Korkma )فيه konusuna dair rivâyetleri nakletmiştir. Bâbda tamamı merfû olan sekiz hadis nakledilmiştir. Bu hadislerin tamamı da Hz. Peygamber’e (a.s.) isnad ederek kasten yalan söyleme ile ilgilidir. Bu sekiz hadisten beş tanesinin metni tamamen aynıdır. Râvileri ise İbn Abbas (r.a.), Câbir (r.a.) ve Enes b. Mâlik’tir. Câbir rivâyetinde şöyle demiştir: Resûlullah (a.s.) şöyle buyurdu: “Kim bile bile bana isnad ederek yalan söylerse cehennemdeki yerine hazırlansın.” 314 Bu konuda Enes b. Mâlik’in (r.a.) naklettiği rivâyet şöyledir: Hata yapacağımdan korkmasam size, Resûlullah’tan (a.s.) duymuş olduğum ve Resûlullah’ın (a.s.) buyurmuş olduğu bazı şeyleri muhakkak ki rivâyet ederdim. Bu korkumun sebebi şudur: Ben O’nu (a.s.) şöyle buyururken işitmiştim: “Kim bile bile bana isnad ederek yalan söylerse Cehennemdeki yerine hazırlansın.”315 Dârimî, hadis rivâyetinde ihtiyatlı olmanın gerekliliğini, bu hadisle anlatmaya 313 Çakan, Hadis Usûlü, s. 58. 314 Dârimî, Mukaddime, 25. Ayrıca bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 3, s. 303; İbn Mâce, Mukaddime, 4. 315 Dârimî, Mukaddime, 25. Ayrıca bkz. Buhârî, İlim, 38; Müslim, Mukaddime, 4; İbn Mâce, Mukaddime, 4; Tirmizî, İlim, 7. 79 çalışmış, kişinin ihtiyatı elden bırakarak duyduğu her hadisi araştırmadan kabul edip rivâyet etmesi ile yanlışlıklar yapabileceği ve bu hadiste belirtilen Hz. Peygamber’e (a.s.) yalan isnad etme konumuna düşebileceğini ifade etmeye çalışmıştır. Mukaddime’nin yirmi sekizinci bâbı “Hata Yapma Endişesiyle Fetva .isimlendirilmiştir şeklinde( باب من هاب الفتيا خمافة السقط( “Kimse Korkan Vermekten Bu bâb başlığı her ne kadar ‘fetva vermekten korkma’ ile ilgili görünse de bu bâbda ‘hata yapma endişesi ile hadis rivâyetinden korkma’ konusu işlenmiştir. Bâbda yer verilen hadisler bunu göstermektedir. Bundan dolayı biz de muhteviyata uygun olarak bu bâbı, fetva ile ilgili bölümde değil de hadis rivâyetiyle ilgili olan bu bölümde değerlendirdik. İsmail b. Ubeydullah şöyle demektedir: “Ebu’d-Derdâ (r.a.), Resûlullah’tan (a.s.) bir hadis rivâyet ettiği zaman rivâyetinin sonunda; ‘Bunu, bunun gibisini veya benzerini yahut bunun mislini buyurdu.’ derdi.” 316 Ebu’d-Derdâ’nın bu hassasiyeti başka bir rivâyette şöyle nakledilmektedir: “Ebu’d-Derdâ, bir hadis rivâyet ettiği zaman şöyle dedi: Allahım! Eğer böyle değilse bunun misli (benzeri) gibidir.” 317 Dârimî, İbn Mes’ûd’un (r.a.) bu konudaki hal ve tavrını Amr b. Meymûn’dan (ö. 74/693) gelen bir rivâyetle şöyle haber vermektedir: “Hiçbir perşembe akşamını kaçırmaz, Abdullah b. Mes’ûd’un (r.a.) yanına gelirdim. Onu bir şey için hiç: ‘Resûlullah (a.s.) şöyle buyurdu’ derken duymamıştım. Nihayet bir akşam oldu ve ‘Resûlullah (a.s.) şöyle buyurdu.’ dedi. Bunun üzerine onun gözleri yaşla doldu, damarları kabardı. Derken ben onu, elbisesinin düğmelerini çözmüş bir halde gördüm. Rivâyetinin sonunda da Abdullah b. Mes’ûd (r.a.) şöyle demiştir: Hz. Peygamber’in (a.s.) sözü bunun aynısıdır yahut bunun gibidir ya da bunun benzeridir.” 318 Rivâyet esnasında Enes b. Mâlik’in (r.a.) gösterdiği hassasiyete dair de birkaç rivâyet nakledilmiştir. İbn Sîrîn onun hakkında şöyle demiştir: “Enes, Resûlullah’tan 316 Dârimî, Mukaddime, 28. 317 Dârimî, Mukaddime, 28. 318 Dârimî, Mukaddime, 28. Ayrıca bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 1, s. 452; İbn Mâce, Mukaddime, 3. 80 (a.s.) az hadis rivâyet ederdi. Resûlullah’tan (a.s.) bir hadis rivâyet ettiği zaman ise ‘Veya Resûlullah’ın (a.s.) buyurduğu gibi’ )اهلل رسول قال كما او )derdi.” 319 Örneklerini verdiğimiz bu ve benzeri hadisler, sahâbenin Hz. Peygamber’den (a.s.) hadis rivâyetinde son derece hassas olduklarını, Hz. Peygamber’e (a.s.) yalan isnad etme endişe ve korkusunu hep taşıdıklarını ve bu yüzden de rivâyet lafızlarını tercih hususunda dikkatli davranıp ‘benzeri’, ‘bunun gibi’, ‘buyurduğu gibi’ vb. lafızları sıkça kullandıklarını göstermektedir. Dârimî, bu bâba yer vermekle yine bir önceki bâbda olduğu gibi, Hz. Peygamber’e (a.s.) yalan isnad etme konumuna düşüleceği endişesinden dolayı, hadis rivâyetinde ihtiyatlı davranmanın gerekliliğini ifade etmeye çalışmıştır. adıyla( باب من كره ان ميل الناس( “Kimseler Gören Kerih Bıktırmayı İnsanları“ kaydedilen kırk birinci bâbda insanlara hadis rivâyet etme hususunda itidalli davranılması ve insanların uygun zamanlarının gözetilmesi gerektiği anlatılmaktadır. Bâbda nakledilen toplam üç hadis vardır. İbn Mes’ûd’dan (r.a.) nakledilen iki rivâyette İbn Mes’ûd insanların bıktırılmaması gerektiğini belirterek şöyle der: “Şüphe yok ki kalplerin arzuyla yapma, istekle yönelme anları vardır. Yine şüphe yok ki onların yüz çevirme, geri dönme yani isteksizlik anları da vardır. Binaenaleyh insanlara, hadisi size istekle yöneldikleri sürece rivâyet ediniz.” 320 Hasen el-Basrî de aynı minvalde hadis rivâyeti için insanların istekli oldukları zamanların tercih edilmesi gerektiğine işaret etmiştir.321 Dârimî, sürekli hadis rivâyetinde bulunulmaması gerektiğini, insanlar istekli iken ve kendileri talepte bulunduğu zaman hadis rivâyet etmenin uygun olacağını ifade etmeye çalışmıştır. 1.2.6.3. Hadislerin Yazılması Hadislerin yazılması konusunda iki bâba yer verilmiştir. Bu bâblardan, başlığıyla( باب من مل ير كتابة احلديث( “Kimseler Görmeyen Câiz Yazılmasını Hadislerin“ 319 Dârimî, Mukaddime, 28. Ayrıca bkz. İbn Mâce, Mukaddime, 3. 320 Dârimî, Mukaddime, 41. 321 Dârimî, Mukaddime, 41. 81 verilen kırk ikinci bâbda, kitâbeti câiz görmeyenlerin delilleri nakledilmiştir. Dârimî bu bâbda toplam otuz üç hadis rivâyet etmiştir. Bu hadislerden sadece üçü merfû’dur. Bâbın ilk hadisinde Ebû Saîd el-Hudrî’den (r.a.) nakledilen rivâyette Hz. Peygamber (a.s.) şöyle buyurmuştur: “Benden, Kur’ân’dan başka hiçbir şey yazmayınız. Kim benden, Kur’ân’dan başka bir şey yazmışsa onu imha etsin.”322 Bir rivâyette ise İbrahim en-Neha’î hakkında şöyle denilmektedir: “İbrahim ilmi yazmayı kerih görürdü.”323 Farklı rivâyetlerde Katâde (ö. 117/735), Evzâî (ö. 157/774) ve Mücâhid’in yazmayı kerih gördükleri de nakledilmektedir. 324 Dört farklı senetle kaydedilen bir rivâyette, tabiînden Abîde (İbn Amr elMurâdî es-Selmânî; ö. 72/691), kendine ait hiçbir yazının kitap haline getirilmemesini istediği kaydedilmektedir. Ayrıca diğer bir kısım rivâyetlerde Ebû Hureyre (r.a.), Muhammed b. Sîrîn, Şa’bî ve Saîd b. Abdülaziz’in (ö. 167/783) hadis yazmadıkları, İbn Mes’ûd’un (r.a.) ise yazdıklarını imha ettiği nakledilmektedir.325 Bu bâbın ardından Dârimî, kırk üçüncü bâbda; “Hadislerin Yazılmasına İzin .kaydetmiştir bâbı isimli( باب من رخص يف كتابة العلم( “Kimseler Veren Bu bâbda hadislerin yazılmasının câiz olduğunu gösteren rivâyetleri nakletmiş ve toplam yirmi dokuz rivâyet kaydetmiştir. İlk rivâyet edilen hadiste Ebû Hureyre (r.a.) şöyle der: “Resûlullah’ın ashâbı içinde benden daha çok, Resûlullah’tan (a.s.) hadis rivâyeti olan yoktur. Abdullah b. Amr’ın rivâyetleri bundan müstesna. Çünkü o yazıyordu, ben yazmıyordum.” 326 Abdullah b. Amr ile ilgili nakledilen bir diğer rivâyet ise, Kureyş’in onu hadis yazmaktan menetmesi olayı ile ilgilidir. Kureyş’in kendisini hadis yazmaktan menettiğini Resûlullah’a söyleyen Abdullah b. Amr’a Hz. Peygamber (a.s.) şu cevabı verir: “Yaz! Zira nefsim kudret elinde olan Allah’a yemin olsun ki bu ağızdan başka değil ancak hak çıkmış- 322 Dârimî, Mukaddime, 42. Ayrıca bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 3, s. 12, 21; Müslim, Zühd, 72. 323 Dârimî, Mukaddime, 42. 324 Dârimî, Mukaddime, 42. 325 Dârimî, Mukaddime, 42. 326 Dârimî, Mukaddime, 43. Ayrıca bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 2, s. 248; Buhârî, İlim, 39; Tirmizî, İlim 12. 82 tır.” 327 Dârimî, burada Ömer b. Abdülaziz’in hadis yazımı için yaptığı öncülükten bahsetmekte ve bu konuya dair iki rivâyet nakletmektedir. Abdullah b. Dînâr’ın (ö. 127/744) naklettiği rivâyetlerde Ömer b. Abdülaziz (ö. 101/719), Medinelilere bir mektup yazar ve şöyle der: “Resûlullah’ın hadislerini araştırıp yazınız. Çünkü ben ilmin yok olmasından ve ehlinin ölüp gitmesinden korkmaktayım.” 328 İbn Abbas’ın (r.a.) yanında bulunanlara hadisleri yazma hususunda izin verdiğine dair dört rivâyet nakledilmektedir. Yine hadis rivâyetinde önde gelen sahâbilerden Enes b. Mâlik (r.a.) ve İbn Ömer’in (r.a.) yazma hususunda teşvikleri görülmektedir. Yer verilen rivâyetlerden birinde İbn Ömer; (r.a.) “Bu ilmi yazıyla kaydediniz.” 329 demektedir. Enes b. Mâlik’in (r.a.) ise oğullarına hitaben; “Evlatlarım! Bu ilmi kaydediniz.” 330 dediği nakledilmektedir. Dârimî, bahsedilen bu iki bâbda hadislerin yazılmasına izin verenlerin ve izin vermeyenlerin görüşlerini destekleyen rivâyetler nakletmiştir. İlk dönemlerin tartışmalı konularından olan kitâbet konusunda kabul edilen görüş, belli bir süre için yazım yasağının olduğu fakat şartların değişmesi ile bu yasağın da kalktığı şeklindedir. Hadislerin yazımı hususunda önceleri konan yasağın en mühim sebebi, İslâmiyetin ilk devirlerinde yazının tam manası ile gelişmemesi, yazma bilenlerin sayısının az olması ve hadislerin Kur’ân’la karışması tehlikesiydi.331 İlk zamanlarda yazmayı bilenlerin sayısının az olması ve bunların bir kısmının da vahiy kâtibi olduğu gerçeği göz önüne alınırsa söz konusu tehlikenin derecesi daha iyi anlaşılmaktadır. Fakat ilerleyen dönemlerde şartların da değişmesi ile bu yasak kalkmış, hadislerin yazımına müsade edilmişti. Ebû Şâh hadisi, Ebû Hureyre’nin (r.a.) Abdullah b. Amr (r.a.) hakkında hadisleri yazdığını söylemesi, 327 Dârimî, Mukaddime, 43. Ayrıca bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 2, s. 162; Ebû Dâvûd, İlim, 3. 328 Dârimî, Mukaddime, 43. Ayrıca bkz. Buhârî, İlim, 34. 329 Dârimî, Mukaddime, 43. 330 Dârimî, Mukaddime, 43. 331 Koçyiğit, Hadis Tarihi, s. 27-30. 83 Resûlullah’ın Abdullah b. Amr’a hadis yazımı için izin vermesi gibi olaylar bunu göstermektedir.332 Hz. Ebûbekir (r.a.) ve Hz. Ömer’in (r.a.) sahifeleri başta olmak üzere ashâbdan birçoğunun sahip olduğu hadis sahifeleri de belli bir dönem sonra yasağın kalktığını açıkça göstermektedir.333 1.2.7. Bid’at, Nefse Uyma, Meşhur Olma ve Çığır Açma Hakkında Dârimî, bid’at başlığı altında iki bâb açmıştır. Bu bâblardan birisi fetva vermekten korkmanın da anlatıldığı on dokuzuncu bâbdır. “Fetva Vermekten Korkan, Aşırılığa Gitmeyi ve Bid’at İşlemeyi Kerih Gören Kimseler” الفتيا هاب من باب) )والتبدع التنط وكرة başlığını verdiği bâbda Dârimî, bid’atle ilgili birkaç hadis kaydeder. Naklettiği bir rivâyette; İbn Abbas (r.a.), kendisinden tavsiye isteyen birine; Allah’tan korkmasını, doğru yol üzerine olmasını ve bid’at işlememeyi tavsiye ettiği kaydedilir.334 Yine bu konuda İbn Mes’ûd’dan (r.a.) nakledilen iki rivâyette aşırılığa kaçmaktan, meseleler hakkında ince eleyip sık dokumaktan ve bid’atten sakındırılmaktadır.335 Bid’at ile ilgili diğer bâb; “Arzularına (Hevâsına) Uyanlardan, Bidâtçı ve otuz verildiği adının( باب اجتناب أهل األهواء والبدع واخلصومة( “Uzaklaşma Münakaşacılardan beşinci bâbdır. Bu bâbda Dârimî, bid’atten bahsettiği gibi hevâsına uyan kişilerden de bahseder. Bâbın ilk hadisinde Ebû Kılâbe’nin şöyle dediği nakledilir: “Nefislerinin arzularına uyanlarla ne bir arada oturun, ne de onlarla mücadele edin. Çünkü ben onların sizi, kendi sapıklıklarına bulaştırmalarından veya sizin bilgilerinizi karıştırmalarından korkuyorum.” 336 Bâbın ikinci hadisinde Saîd b. Cübeyr (ö. 94/713), bu rivâyeti nakleden Eyyub’u (Eyyub es-Sahtiyânî) Talk b. Habîb’in 332 Koçyiğit, Hadis Tarihi, s. 30-31. 333 Subhî es-Sâlih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, çev. Mehmet Yaşar Kandemir, s. 17-23; Koçyiğit, Hadis Tarihi, s. 41-67. 334 Dârimî, Mukaddime, 19. 335 Dârimî, Mukaddime, 19. 336 Dârimî, Mukaddime, 35. 84 yanında otururken görmesi üzerine uyarmış; “Onunla beraber asla oturma!” 337 demiştir. Burada bahsedilen Talk b. Habîb (ö. 111/729), tâbiîn neslinin âbid ve sâlihlerinden biri olmakla beraber ircâ görüşünde olan mürciî bir râvidir. Ebû Zür’a (ö. 264/878) onu sika ve mürciî bir râvi olarak tanıtır.338 Dârimî de muhtemelen bu şahsın bu yönünü dikkate alıp onu bid’at ehli olarak değerlendirmiş ve o kişi ile ilgili bu rivâyeti nakletmiştir. İbn Sîrîn de hevâsına göre hareket edenlere tepkisini çok açık bir şekilde ortaya koymuş, onlarla beraber oturulmamasını ve onlardan hadis alınmamasını tavsiye etmiştir.339 Hatta daha da ileriye giderek hevâsına göre hareket eden kişilerden bir grubun yanında Kur’ân okumalarına bile müsaade etmemiştir. Böyle yapmasının sebebi kendisine sorulduğunda ise şu cevabı vermiştir: “Bana bir ayet okuyup da onu asıl manasının dışına çıkarmalarından ve bunun da kalbimi etkilemesinden korkarım.” 340 Bu hususta İbn Ömer (r.a.) bid’atçıya karşı tavrını çok sert bir şekilde ortaya koymuş, kendisine selam söyleyen birinin bid’at çıkardığını duyduğundan dolayı; “Benden ona selam söyleme.” demiştir.341 Zikredilen bir diğer rivâyette İbrahim enNeha’î’nin, bid’atçinin arkasından konuşmanın gıybet olmayacağı görüşünde olduğu nakledilmektedir.342 Dârimî, Mukaddime’nin otuzuncu bâbında; “Nefsin Arzularından (Hevâdan) Kaçınma” )األهواء اجتناب يف باب )konusundaki hadislere yer verir. Bu rivâyetlerden birinde Mücâhid’in, hevâya göre hareket etmekten korunmuş olma nimetini, Müslüman olma nimeti ile kıyas etmesi ve ikisinin de büyük nimet olduğunu ifade etmesi nakledilir.343 Dârimî’nin naklettiği başka bir rivâyette Selman (r.a.) şöyle demiştir: “Bir adam başını hacerü’l-esved’in üzerine 337 Dârimî, Mukaddime, 35. 338 Zehebî, Mîzânü’l-itidâl fî marifeti’r-ricâl, Beyrut, Dâru’l-marife, t.y., Cilt 2, s. 345. 339 Dârimî, Mukaddime, 35. 340 Dârimî, Mukaddime, 35. 341 Dârimî, Mukaddime, 35. 342 Dârimî, Mukaddime, 35. 343 Dârimî, Mukaddime, 30. 85 koysa ve gündüzünü oruçla, gecesini ibadetle geçirse de Allah onu kıyamet günü hevâsı ile birlikte diriltecektir.” 344 Buraya kadar olan bölümde incelediğimiz; 19, 30 ve 35. bâblarda Dârimî, bid’at ve hevâya uyma konusundaki rivâyetleri kaydeder. Özellikle bid’atın sapıklık olduğu, bid’at ehlinden uzak durulması gerektiği, kişinin hevâsına göre hareket edip kendi hevâsı ile hüküm vermesinin dalâlet olduğu ve hevâsına uyanlardan da kaçınılması gerektiği konusundaki rivâyetleri nakleder. Bunların yanında farklı konularla ilgili bâblarda, yer yer bir tane de olsa bid’at hakkında rivâyetler naklettiği de olmuştur. Muhtemelen Dârimî, bu rivâyetleri nakletmek sûretiyle kendi döneminde de varolan sünnet çizgisinden ayrılmış sapık fırkalara, sapık görüşlü kişilere, nassa aykırı olarak kişilerin hevâlarına uymak sûretiyle hükümler vermesine dikkat çekmiş ve bunlardan kaçınılması gerektiğine, mezkûr bâblarda yer verdiği rivâyetlerle işaret etmiştir. Mukaddime’de çığır açma konusuna da yer veren Dârimî, “İyi veya Kötü Bir Çığır Açan Kimseler” )سيئة أو حسنة سنة سن من باب )adıyla kırk dördüncü bâbda bu konuya dair rivâyetleri nakletmiştir. Bu bâbda iyiliğe ve kötülüğe sebeb olan kişinin, yapılan amellerin sevabından ve günahından pay sahibi olacağını ifade eden hadisler nakletmiştir. Cerîr b. Abdullah el-Becelî’den (ö. 51/671) gelen rivâyette Resûlullah (a.s.) şöyle buyurur: “Kim, kendisinden sonra onunla amel edilen güzel bir âdet ortaya koyarsa ona, bununla amel eden kimselerin sevabının aynısı, verilir. Onunla amel edenlerin sevabından da hiçbir şey eksiltilmez. Kim de kötü bir âdet ortaya koyarsa ona, bununla amel eden kimselerin günâhının aynısı verilir. Onunla amel edenlerin günâhlarından hiçbir şey de eksiltilmez.” 345 Aynı bâbda yine Cerîr b. Abdullah el-Becelî’nin biraz ziyadeli rivâyetine yer verilir. Ebû Hureyre’den (r.a.) nakledilen rivâyette ise mana hemen hemen aynı 344 Dârimî, Mukaddime, 30. 345 Dârimî, Mukaddime, 44. Ayrıca bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, Cilt 4, s. 357; İbn Mâce, Mukaddime, 14; Tirmizi, İlim, 15. 86 .346alır yer ibaresi’ من دعا إىل هدى’ yerine ibaresi’ من سن سنة حسنة’ birlikte olmakla Bu bâbda değinilen diğer bir konu da Resûlullah’ın (a.s.) ümmetinin sevabına ortak olmasıdır. Sebep olması münasebetiyle Resûlullah’a (a.s.) ümmetinden her ferdin aldığı sevap aynıyla verilecektir. Bu hususta Resûlullah (a.s.) şöyle buyurmaktadır: “Kıyamet günü sevap bakımından en üstününüz ben olacağım. Çünkü bana hem kendi sevabım hem de bana uyanların sevabı verilecektir.” 347 Mukaddime’nin kırk beşinci bâbı; “Meşhur Olmayı ve Tanınmayı Kerih Gören Kimseler” )واملعرفة الشهرة كره من باب )adıyla Mukaddime’de yer almaktadır. Bu bâbda biri merfû olmak üzere toplam yirmi dört hadis rivâyet edilmiştir. Rivâyetlerin çoğu, âlimlerin mütevâzı tavırları ve meşhur olmayı kerih görmeleriyle ilgilidir. Bu konuya dair Muğîre şöyle der: “İbrahim en-Neha’î, sorulmadıkça hadis rivâyet etmeye başlamazdı.”348 Bistâm b. Müslim, İbn Sîrîn hakkında şöyle demektedir: “ Muhammed b. Sîrîn, kendisiyle beraber birisi yürüdüğünde durur ve ‘bir ihtiyacın mı var?’ derdi. İhtiyacı varsa giderirdi. Eğer o kişi kendisiyle birlikte yürümeye devam ederse durur ve yine ‘bir ihtiyacın mı var?’ derdi.”349 Bu hususta İbrahim en-Neha’î; “Peşinizden gelinmesinden sakının.”350 tavsiyesinde bulunmaktadır. Saîd b. Cübeyr’in (r.a.) şu sözleri nakledilmektedir: “İnsanın peşinden yürümek, ardına düşülen kişi için imtihan vesilesi, arkadan gelen kişi için ise zillettir.”351 Ümeyy’den nakledilen bir rivâyette o, Hz. Ali’nin bu konu hakkındaki tavrını şöyle ifade eder: “Ali’nin (r.a.) arkasından yürümüşlerdi. O da şöyle demişti: Ayakkabılarınızın sesini benden uzaklaştırın. Çünkü o, ahmak adamların kalplerini bozar.”352 Bu bâbda nakledilen tek merfû hadis Ebû Berze elEslemî’den (ö. 65/685) rivâyet edilmiştir. Onun rivâyetinde Resûlullah (a.s.) şöyle 346 Dârimî, Mukaddime, 44. Ayrıca bkz. Muvatta’, Kur'ân, 41; İbn Mâce, Mukaddime, 14; Ebû Dâvûd, Sünnet, 6. 347 Dârimî, Mukaddime, 44. 348 Dârimî, Mukaddime, 45. 349 Dârimî, Mukaddime, 45. 350 Dârimî, Mukaddime, 45. 351 Dârimî, Mukaddime, 45. 352 Dârimî, Mukaddime, 45. 87 buyurur: “Kıyamet gününde hiçbir kulun ayakları; ona, ömrünü nerede tükettiği, ilmi ile nasıl amel ettiği, malını nereden kazanıp nerede harcadığı ve vücûdunu nerede yıprattığı sorulmadıkça, hesap yerinden ayrılmayacaktır.”353 Ayrıca bu hadisin Muâz b. Cebel’den mevkûf olarak iki farklı tarîki de nakledilir. Mukaddime’nin elli yedinci ve son bâbı “Abbâd b. Abbâd el-Havvâs eşŞâmî’nin Mektubu” )الشامي اخلواص عباد بن عباد رسالة باب )isimli bâbdır. Bu bâbda sadece bu mektup yer almaktadır. Mektup Abbâd b. Abbâd elHavvâs eş-Şâmî354 tarafından yazılan uzunca bir mektuptur. Mektubu gönderen kısaca şu hususlara değinmiştir: “Akıl bir nimettir. Araştırılması gerekmeyen meseleleri araştırmamak kişinin aklının üstünlüğünü gösterir. Kur’ân, Resûlullah’ın imamıdır. Resûlullah ashâbının imamı, ashâb da kendilerinden sonrakilerin imamıdır. Hevalarına uyanlar, şahsi görüşleriyle yoldan sapmış ve bid’atlara girmişlerdir. İslâmı ancak; âlimin sürçmesi, münafığın Kur’ân vasıtasıyla cidali ve saptıran imamlar yıkar. Gıybet sakınılması gereken çok kötü bir haslettir. Kur’ân ve sünnete tam bağlılık gerekir. Âlim kötülükler karşısında susmamalıdır. Sünnet sadece benimsemekle kalınmamalı, sünnetle amel edilmelidir. Kişi başkalarının değil kendi kusurlarıyla alakadar olmalıdır. Bir meselede amel etmeden önce iyice öğrenmek gerekir. Bilmediği bir meseleye ilimsiz olarak giren kişi günahkârdır.”355 353 Dârimî, Mukaddime, 45. 354 Abbâd b. Abbâd el-Havvâs eş-Şâmî er-Remlî, Şam bölgesinin âbid ve zahid şahsiyetlerindendir. Birçok âlim onun sika bir râvi olduğunu söylemiştir. Abbâd, bu mektubunu tavsiyelerde bulunmak maksadıyla bazı yakın dostlarına göndermiştir. Ayrıca Süfyân es-Sevrî’ye de vasiyetler, hikmetler ve mev’izeler hususunda bir mektup yazmıştır. (Bkz. Gamrî, Fethu’l-mennân, Cilt 3, s. 473.) 355 Dârimî, Mukaddime, 57. 88 İKİNCİ BÖLÜM DİĞER MUKADDİMELER VE DÂRİMÎ’NİN MUKADDİME’SİYLE KARŞILAŞTIRILMASI 2.1. HADİS TARİHİNDE YAZILMIŞ DİĞER MUKADDİMELER Hadis tarihinde görebildiğimiz kadarıyla özellikle temel hadis kitapları içerisinde Dârimî’nin yanı sıra Müslim’in Sahîh’ine ve İbn Mâce’nin Sünen’ine yazdığı mukaddime meşhurdur. Bu bölümde her iki mukaddimeyi tanıtarak Dârimî’nin Mukaddime’siyle karşılaştıracağız. 2.1.1. Müslim ve Mukaddime’si356 2.1.1.1. Müslim’in Hayatı ve İlmî Kişiliği Adı ve nisbesi: İmam Müslim’in tam adı; Ebu’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî en-Neysâbûrî’dir.357 Doğumu ve vefatı: Müslim, hicrî 204, milâdî 820 yılında Horasan şehirlerinden Nişabur’da doğmuştur.358 Doğum tarihiyle ilgili olarak kaynaklarda 201, 202 ve 206 tarihleri de zikredilmektedir.359 İbn Kesîr (ö. 774/1373); Müslim’in doğum tarihinin, İmam Şâfî’nin öldüğü yıl olan 204 yılı olduğunu söylemektedir.360 O, hicrî 261, milâdî 875 yılında Nişabur’da vefat etmiştir.361 356 Ebu’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî en-Neysâbûrî’nin Mukaddime’sinin incelenmesinde Sahîh’inin, Beyrut, Müessesetü’r-risâle, 2012, baskısı (1. Baskı) esas alınmıştır. Eserin tahkiki Yâsir Hasen, İzzüddin Dallî ve İmâd et-Tayyar tarafından yapılmıştır. 357 Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 557-558; Suyûtî, Tabakâtü’l-huffâz, s. 264. 358 Ziriklî, el-A’lâm, Cilt 7, s. 221; Koçyiğit, Hadis Tarihi, s. 257. 359 Mehmet Yaşar Kandemir, “Müslim b. Haccâc” DİA, İstanbul, TDV Yayınları, 2006, Cilt 32, s. 93. 360 İbn Kesîr, İmâdü’d-dîn Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer b. Kesîr el-Kuraşî ed-Dımeşkî, el-Bidâye ve’nnihâye, thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, 1. Baskı, Cîze, Dâr-u hicr, 1997, Cilt 14, s. 556. 361 Nevevî, Muhyiddîn Ebû Zekeriyya Yahya b. Şeref b. Mürrî, Tehzîbü’l-esmâ ve’l-lüğât, Beyrut, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, t.y., Cilt 2, s. 92; İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye, Cilt 14, s. 556; Ziriklî, el-A’lâm, Cilt 7, s. 221; Kandemir, “Müslim b. Haccâc” DİA, Cilt 32, s. 93. 89 Müslim, muhaddislerin âdetini devam ettirerek hadis öğrenmek amacıyla birçok bölgeye yolculuklar yapmıştır. Onun seyahat ettiği yerler Horasan, Rey, Hicaz, Mısır, Şam ve Irak bölgeleridir.362 Ömrünü hadis ilmine adayan Müslim, birçok ünlü muhaddisten hadis alıp rivâyette bulunmuştur. Kendisinin hadis aldığı bazı âlimler şunlardır: Ka’nebî (ö. 221/835) Yahya b. Yahya (ö. 226/840) Saîd b. Mansûr (ö. 227/842) Yahya b. Maîn (ö. 233/847) Ebû Bekir b. Ebû Şeybe (ö. 235/849) İshak b. Râheveyh (ö. 238/852) Osman b. Ebû Şeybe (ö. 239/853) Muhammed b. Mihrân (ö. 239/853) Kuteybe b. Saîd (ö. 240/854) Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855) Muhammed b. Rumh (ö. 242/856) Harmele b. Yahya (ö. 243/858) Abd b. Humeyd (ö. 249/863) Muhammed b. Müsennâ (ö. 252/866) Muhammed b. Beşşâr Bündâr (ö. 252/866) Abdullah b. Abdurrahman ed-Dârimî (ö. 255/868)363 Müslim, birçok ünlü muhaddise hocalık yapmış ve bu muhaddisler kendisinden hadis rivâyet etmiştir. Bunlardan bazılarını kaydedelim: Ebû İsâ et-Tirmizî (ö. 279/892) İbrahim b. Ebû Tâlib (ö. 295/908) Muhammed b. İshak b. Huzeyme (ö. 311/923) Muhammed b. İshak es-Sekafî es-Serrâc (ö. 313/925) Ebû Avâne Yakub b. İshak el-İsferâyînî (ö. 316/928) 362 Nevevî, Tehzîbü’l-esmâ ve’l-lüğât, Cilt 2, s. 91; İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye, Cilt 14, s. 552; Ziriklî, el-A’lâm, Cilt 7, s. 221. 363 Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, Cilt 27, s. 499-504; Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 558-561. 90 Ebû Hâmid Ahmed b. Hamdûn el-A’meşî (ö. 321/933) Ebû Hâmid Ahmed b. Muhammed İbnü’ş-Şarkî (ö. 325/937) Muhammed b. Mahled (ö. 331/943) 364 İmam Müslim’in ilmî kişiliği hakkında âlimler birçok övgüde bulunarak takdirlerini dile getirmişlerdir. Nevevî (ö. 676/1277) bu hususta şöyle demektedir: “Müslim’in hadis ilmindeki yüksek derecesi ve büyük bir imam oluşu hususunda âlimler ittifak etmişlerdir. Onun büyük bir âlim ve hadis imamı sayılmasının en büyük delilli, eşsiz eseri Sahîh’idir ki bu eserin güzel tertibi, hadisin tariklerini ziyadesiz ve noksansız vermesi, senetlerdeki tahviller hususunda gösterdiği dikkat, bir harf bile olsa râvilerin ihtilaflarına dikkat çekmesi ve daha birçok husus, ondan önce ve sonra hiçbir kitapta bulunmayan özelliklerdir.”365 Muhammed b. Beşşâr Bündâr’ın ise şu sözü nakledilmektedir: “Dünyada hadis hâfızı dört kişi vardır: Bunlar; Rey’de Ebû Zür’a, Nişabur’da Müslim, Buhâra’da Buhârî ve Semerkant’ta Dârimî’dir.”366 Ebû Hâmid Ahmed b. Muhammed İbnü’ş-Şarkî (ö. 325/937) ise şöyle demiştir: “Horasan’dan beş hadis imamı çıkmıştır: Bunlar Muhammed b. Yahya ezZühlî, Muhammed b. İsmail (Buhârî), Abdullah b. Abdurrahman (Dârimî), Müslim b. Haccâc ve İbrahim b. Ebû Tâlib’dir.”367 İmam Müslim hadis alanında 30’a yakın eser kaleme almıştır. Bu eserlerin büyük bir kısmı günümüze kadar ulaşmamıştır.368 Onun kitaplarından bazıları şunlardır: el-Müsnedü’l-kebîr alâ esmâi’r-ricâl 364 Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, Cilt 27, s. 499-504; Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 558-561. 365 Nevevî, Tehzîbü’l-esmâ ve’l-lüğât, Cilt 2, s. 90. 366 Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, Cilt 15, s. 214; Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 226; İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, Cilt 4, s. 68. 367 İbn Asâkir, Târîhu Dımeşk, Cilt 29, s. 317; Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, Cilt 15, s. 215; Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 227. 368 Abdullah Feyzi Kocaer, Sahîh-i Müslim Muhtasarı, (Çeviri, Tahric ve Notlar), Konya, Hüner Yayınevi, 2005, Cilt 1, s. 15. 91 el-Câmiu’l-kebîr Kitâbu’l-ilel Evhâmü’l-muhaddisîn Kitâbu’t-temyîz Kitâbu men leyse lehü illâ râvin vâhid Kitâbu tabakâti’t-tâbiîn Kitâbu’l-muhadramîn369 2.1.1.2. Müslim’in Sahîh’i Daha çok Sahîh-i Müslim diye meşhur olan bu eserin tam adı; “el-Müsnedü’ssahîhu’l-muhtasaru mine’s-süneni bi nakli’l-adli ani’l-adli an Rasûlillâh sallalâhu aleyhi ve selem”dir.370 Bu eser, Kütüb-i Sitte’nin ikinci kitabı olup371 ittifakla Buhârî’den sonra en sahih kitaptır. 372 Ayrıca birinci tabakaya dâhil olan hadis kitaplarındandır. 373 Müslim, Sahîh’ini üç yüz bin hadis içerisinden seçerek meydana getirdiğini söylemektedir.374 Sahîh’ine aldığı hadislerin sadece kendi kanaat ve ölçütlerine göre 369 Nevevî, Tehzîbü’l-esmâ ve’l-lüğât, Cilt 2, s. 91; Zehebî, Tezkiretü’l-huffâz, Cilt 2, s. 590; Suyûtî, Tabakâtü’l-huffâz, s. 265; Safiyyürrahmân Mübârekfûrî, Minnetü’l-mün’ım fî şerhi Sahîh-i Müslim, 1. Baskı, Riyad, Dâru’s-selâm, 1999, Cilt 1, s. 18-19; Ahmed Dâvudoğlu, Sahîh-i Müslim Tercemesi ve Şerhi, 2. Baskı, İstanbul, Sönmez Yayınları, 1977, Cilt 1, s. XXV. 370 Abdülfettâh Ebû Ğudde, Tahkîku ismeyi’s-Sahîhayn ve’smi Câmii’t-Tirmizî, 1. Baskı, Dımeşk, Dâru’l-kalem, 1993, s. 33; Safiyyürrahmân Mübârekfûrî, Minnetü’l-mün’ım, Kapak yazısı. 371 Kâtib Çelebî, Keşfü’z-zünûn, Cilt 1, s. 555; Çakan, Hadis Edebiyatı, s. 87. 372 Nevevî, el-Minhâc şerhu Sahîh-i Müslim İbni’l Haccâc (Mukaddimetü’l-İmâm en-Nevevî), thk. Halil Me’mûn Şîhâ, 18. Baskı, Beyrut, Dâru’l-marife, 2010, Cilt 1, s. 128; Kâtib Çelebî, Keşfü’zzünûn, Cilt 1, s. 555. 373 Şah Veliyyullah Dihlevî, Ahmed b. Abdürrahim, Huccetullahi’l-bâliğa, 1. Baskı, Beyrut, Dâru’lcîl, 2005, Cilt 1, s. 231; Mübârekfûrî, Ebu’l-Alâ Muhammed b. Abdurrahman b. Abdürrahim, Tuhfetü’l-ahvezî bi Şerhi Câmii’t-Tirmizî (Mukaddime), Beyrut, Dâru’l-fikr, t.y., Cilt 1, s. 57; Sıddîk Hasen Han, el-Hıtta, s. 208-209. 374 Nevevî, el-Minhâc, Cilt 1, s. 130; Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 565; İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye, Cilt 14, s. 552; Suyûtî, Tabakâtü’l-huffâz, s. 265; Kâtib Çelebî, Keşfü’z-zünûn Cilt 1, s. 555. 92 sahih değil, âlimler tarafından da ittifakla sahih kabul edilen hadisler olduğunu bildirmektedir.375 Ayrıca Müslim; Sahîh’ini yazdıktan sonra Ebû Zür’a er-Râzî’ye (ö. 264/878) arzettiğini ve Ebû Zür’a’nın illetli kabul ettiği hadisleri kitabına almayıp sahih kabul ettiği hadisleri aldığını söylemektedir.376 Bu eserde, 54 kitap (bölüm) ve 1322 bâb bulunmaktadır. Mükerrerler dışında 3033 hadis mevcuttur. Müslim, Sahîh’ine bâb başlığı koymamıştır. Onun bâb başlıkları Nevevî tarafından konulmuştur.377 Sahîh-i Müslim’in bazı özellikleri şöyledir: Sahîh-i Müslim’de yer alan hadislerin çoğunluğu merfû hadisler olup az sayıda mevkûf ve maktû rivâyetler de yer almaktadır. Sahîh-i Müslim’de 17 ta’lik vardır. Sülâsi hadis yer almamaktadır. Müslim, hocalarından semâ yoluyla aldığı hadisleri naklederken özellikle “دثناّح) “haddesenâ) tabirini; okumak sûretiyle hocalarına arzettiği hadisleri naklederken de “ أخربنا) “ ahberanâ) tabirini kullanmıştır. Aynı hadisin tekrarından kaçınmıştır. Fakat bazı hadislerin birden fazla yerde tekrar edildiği görülür. Birden fazla yerde tekrarlanan hadislerin sayısı 137’dir. Müslim, farklı senetlerle gelen metin için senetlerin değiştiği noktalara ( ح ( harfi koyarak bu durumu belirtir. 375 Mübârekfûrî, Tuhfetü’l-ahvezî, Cilt 1, s. 58; Kocaer, Sahîh-i Müslim Muhtasarı, Cilt 1, s. 16. 376 Kâdı İyâz, Ebu’l-Fazl İyâz b. Mûsâ b. İyâz el-Yahsubî, İkmâlü’l-Mu’lim bi fevâidi Müslim (Mukaddimetü’l-Kâdı İyâz), 1. Baskı, Mansûra, Dâru'l-vefâ, 1998, Cilt 1, s. 82; Nevevî, el-Minhâc, Cilt 1, s. 129; Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 568. 377 Çakan, Hadis Edebiyatı, s. 89. 93 Farklı birkaç senedi olan bir hadisin rivâyetlerinden birini zikrettikten sonra diğerlerinin sadece senedini verir ve metin yerine حنوه ve مثله gibi kısaltma ifadelerini kullanmakla yetinir. Rivâyet edilen lafzı, olduğu nakletmeye özen gösterir. Bir harf bile olsa râvilerin ihtilaflarını kaydeder. Müslim, Mukaddime’de söylediği üzre hadisleri üç kısma ayırmış, birinci ve ikinci kısım olarak nitelediği rivâyetleri Sahîh’ine almış fakat üçüncü kısım olarak belirlemiş olduğu, hadis âlimleri nazarında hadis uydurmakla müttehem râvilerin rivâyetlerini Sahîh’ine almamıştır. 378 Müslim’in Sahîh’i hakkında âlimler birçok övgüde bulunmuşlar ve takdirlerini dile getirmişlerdir. Ebû Ali en-Neysâbûrî (ö. 349/960) şöyle demektedir: “Gök kubbenin altında Müslim’in kitabından daha sahih hiçbir kitap yoktur.”379 İmam Müslim ise kendi Sahîh’i hakkında şunları söylemektedir: “Ehl-i hadis iki yüz sene hadis yazsalar, yine dönüp dolaşıp (kendi Sahîh’ini kastederek) şu Müsned’e başvuracaklardır.”380 Müslim’in Sahîh’i üzerine 30’a yakın şerh yazılmıştır.381 Yazılan şerhlerin içinde bazıları çok meşhur ve yaygındır. Onlardan birkaçı şöyledir: Muhammed b. Ali el-Mâzerî’nin (ö. 536/1141) “el-Mu’lim bi fevâidi Kitâbi Müslim” adlı şerhi. Kâdı İyâz’ın (ö. 544/1149) “İkmâlü’l-Mu’lim bi fevâidi Müslim” adıyla el-Mâzerî’nin şerhine, tekmile mahiyetinde yazdığı şerh. Nevevî’nin (ö. 676/1277) “el-Minhâc fî şerhi Sahîh-i Müslim İbni’l- 378 Koçyiğit, Hadis Tarihi, s. 258-259; Çakan, Hadis Edebiyatı, s. 87-90; Kocaer, Sahîh-i Müslim Muhtasarı, Cilt 1, s. 16-18. 379 İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye, Cilt 14, s. 553; Suyûtî, Tabakâtü’l-huffâz, s. 264. 380 Kâdı İyâz, İkmâlü’l-Mu’lim, Cilt 1, s. 82; Nevevî, el-Minhâc, Cilt 1, s. 129; Zehebî, Siyer, Cilt 12, s. 579; Kâtib Çelebî, Keşfü’z-zünûn, Cilt 1, s. 555. 381 Çakan, Hadis Edebiyatı, s. 93. 94 Haccâc” isimli şerhi. 382 2.1.1.3. Müslim’in Mukaddime’si Müslim’in Mukaddime’si ele alınışı, üslûbu, muhtevâsı ve hacmi bakımından Dârimî ve İbn Mâce’nin mukaddimelerinden farklıdır. O, Mukaddime’de sadece bâblar açıp rivâyetlere yer vermekle yetinmemiş, kendi görüş ve düşüncelerini de kaydetmiştir. Mukaddime’de eseri telif etmesindeki amacını, takip edeceği metodu açıklamış, rivâyetleri nakletmedeki usûlünü, isnadı ve hadis usûlüne dair bazı meseleleri anlatmıştır. Müslim’in Mukaddime’si bu hususiyetiyle diğer mukaddimelerden ayrılmakta ve bu alanda bir ilk olma özelliği taşımaktadır. Çünkü yazılan diğer mukaddimelerde böyle bir özellik yoktur. Bunun yanında Müslim, bâblar da açmış ve konuyla ilgili rivâyetler de nakletmiştir. Mukaddime’ye bakıldığında denilebilir ki; o, Mukaddime’de genel olarak hadis usûlü konularına ve kendi metoduna değinmiştir. Müslim’in Mukaddime’si kısaca şu şekilde seyretmektedir: Müslim, Mukaddime’de öncelikle eseri yazma esnasındaki şartlarını ve metodunu açıklar. Bu açıklamanın ardından ise bâblara ve rivâyetlere yer verir. Mukaddime’de toplam 6 bâb ve 92 rivâyet vardır. Bâblardan önce görüşlerini ifade ettiği kısımda belirlediği şartlar şunlardır: Resûlullah’tan gelen haberlerin senetli olanları ele alınacaktır. Hadisler ve râviler üç tabakaya ayrılacaktır. Eserde hadislerin tekrarına yer verilmeyecektir. Hadislerden birinde ziyade bir mana olduğu takdirde, rivâyet tekrarı yapılabilir. Çünkü bu ayrı bir hadis yerine geçer. Senetlerden biri illetli ise ve başka bir senet mevcut ise yine rivâyet tekrarı yapılabilir. Rivâyetlerden birinde yer alan ziyade manayı, hadisten ayırıp kısaca vermek mümkün ise bu yapılacaktır. Bu mümkün değilse rivâyet olduğu gibi tekrar 382 Kâtib Çelebî, Keşfü’z-zünûn, Cilt 1, s. 557; Çakan, Hadis Edebiyatı, s. 93; Uğur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, s. 351. 95 edilecektir. Müslim bu şartları sıraladıktan sonra hadisleri ve râvileri şu şekilde kısımlara ayırır: 1. Kusursuz haberlerdir. Bu tür haberleri rivâyet edenler hadiste istikamet sahibi olup mutkin kimselerdir. Bu râvilerin rivâyetlerinde aşırı ihtilaf ve karışıklıklar bulunmaz. Mansûr b. Mu’temir (ö. 132/750), Süleyman (İbn Mihrân) elA’meş (ö. 148/765), İsmail b. Ebû Hâlid (ö. 146/763) bu râvilerdendir. İlgili bölümde Müslim, bahsedilen özelliklere sahip hadisleri Sahîh’inde öncelikle zikrettiğini ifade etmektedir. 2. Senetlerinde önceki râviler kadar hıfz ve itkan ile nitelenmeyen râvilerin rivâyetleridir. Her ne kadar önceki râvilerden aşağı olsalar da setr (kötü hallerinin bilinmemesi), sıdk ve ilim teâtisi bu kişiler için de geçerlidir. Atâ b. esSâib (ö. 136/753), Yezid b. Ebû Ziyad (ö. 136/753) ve Leys b. Ebû Süleym (ö. 143/761) bu tür râvilerdendir. Müslim ikinci olarak bu hususiyetlere sahip rivâyetlere yer verdiğini söylemektedir. 3. Hadis âlimleri nazarında ya da bu âlimlerin çoğunun nazarında hadis uydurmakla müttehem râvilerin rivâyetleridir. Abdullah b. Misver, Amr b. Hâlid, Gıyâs b. İbrahim ve Süleyman b. Amr Ebû Dâvûd en-Nehaî bu râvilerdendir. Ya da rivâyetlerinde ekseriyetle münkerlik ve galat (yanlışlık) olan râvilerin rivâyetleridir ki Abdullah b. Muharrer, Yahya b. Ebû Üneyse ve Abbâd b. Kesîr bu tür râvilerdendir. Müslim bu tür râvilerin rivâyetlerini kitabına almakla uğraşmayacağını söylemiştir. Müslim, Mukaddime’nin bu kısmında amacından da bahseder. Bazı kişilerin meşhur ve sahih hadisleri bir kenara bırakıp, zayıf ve münker hadisler rivâyet etmesini çirkin bir iş olarak kabul etmiş, zayıf hadisleri sahih hadislerden ayırma ve sahih olanlarını almak maksadıyla bu işe giriştiğini söylemiştir. Bu açıklamalardan sonra hadis rivâyeti ve hadis usûlüne dair bâblara ve rivâyetlere yer vermiştir. Bu bâblar şöyledir: 1. Bâb: Mevsuk Râvilerden Hadis Rivâyet Etmek. Yalancı Râvilerin Terkedilmesi ve Resûlullah Adına Yalan Söylemekten Sakınmak 96 (باب وجوب الرواية عن الثقات وترك الكذابني، والتحذير من الكذب على رسول اهلل( Bu bâbda tek hadise yer verir. Hadisten önce kısa bir açıklama yaparak şunları söyler: “Rivâyetlerin sahih olanı ile illetli olanlarını ve sika râviler ile müttehem olan râvileri ayırdedebilen kimseler, rivâyetlerden kaynağı sahih olanlarını rivâyet etmeli ve râvilerden güvenilir olanlardan hadis almalıdırlar. Ayrıca müttehem râvilerden ve bid’at ehli kişilerden rivâyette bulunmaktan sakınmalıdırlar.” Bu açıklamanın ardından Semura b. Cündeb (ö. 60/680) ve Muğîre b. Şu’be’nin (ö. 50/670) naklettiği şu hadise yer verir: من حدث ع ي حبديث يري أنه كذب فهو أحد الكاذبني “Kim yalan olduğunu bildiği halde benden (olduğunu söyleyerek) bir hadis rivâyet ederse o kişi de yalancılardan biridir.” 383 2. Bâb: Resûlullah (a.s.) Adına Yalan Uydurmanın Ağır Vebali (باب تغليظ الكذب على رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم) Bu bâbda Hz. Ali, Enes b. Mâlik, Ebû Hureyre, Ali b. Rabîa ve Muğîre b. Şu’be’den (r.anhüm) rivâyet edilen toplam beş hadis nakledilir. Ebû Hureyre’den من كذب علي متعمدا فليتبوأ مقعده من النار :buyurur şöyle) .s.a (Resûlullah rivâyette gelen “Kim benim adıma kasten yalan söylerse cehennemdeki yerine hazırlansın.” 384 Bu bâbda nakledilen diğer dört rivâyet ise mezkûr hadisin farklı veya ziyadeli tarikleridir. 3. Bâb: Her Duyduğunu Anlatmanın Yasak Oluşu (باب النهي عن احلديث بكل ما مس ) Bu bâbda; duyulan herşeyin anlatılmasının câiz olmadığını ifade eden sekiz rivâyet nakledilir. Bu konuya dair zikredilen ilk hadis şöyledir: كفى باملرء كذبا أن حيدث بكل ما مس 383 Müslim, Mukaddime, 1. 384 Müslim, Mukaddime, 4. 97 “Her duyduğunu anlatması kişiye günah olarak yeter.” 385 Akabinde bu hadisin Hz. Ömer, Ebû Hureyre ve İbn Mes’ûd’dan (r.anhüm) gelen üç farklı tariki nakledilir. 4. Bâb: Zayıf Râvilerden Hadis Rivâyet Etmenin Nehyedilmesi ve Zayıf Râvilerin Rivâyetlerini Nakletmede İhtiyat Gösterilmesi (باب النهي عن الرواية عن الضعفاء واالحتياط يف حتملها) Müslim, bu bâbda hadis rivâyetinde ihtiyatlı davranmanın gerektiğini gösteren ve hadis rivâyet eden herkesten hadis alınmayıp sadece güvenilir kişilerden alınmasının gerekliliğine işaret eden on bir rivâyet nakletmiştir. Bu rivâyetlerden birinde İbn Abbas (r.a.) şöyle demiştir: احلديث حنفظ كنا إمنا واحلديث حيفظ عن رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم فأما إذ ركبتم كل صعب وذلول فهيهات (Biz hadisleri bizzat Resûlullah’tan (a.s.) alırken ezberlerdik. Ama siz uysal deveye de hırçın deveye de binmeye başlayınca (iyiyi kötüden ayırmadan iş yapmaya başlayınca) bu iş pek mümkün değildir.)386 5. Bâb: İsnadın Dinden Oluşu, Rivâyetin Sadece Güvenilir Kişilerden Yapılması, Râvilerde Bulunan Kusurlardan Dolayı Onları Cerh Etmenin Câiz Olması Hatta Bunun Gerekli Olduğu ve Böyle Yapmanın Haram Kılınan Gıybet Olmadığı Aksine Bunun Yüce Şeriatı Savunma Sayılması. )باب بيان أن اإلسناد من الدين وأن الرواية ال تكون إال عن الثقات وأن جرح الرواة مبا هو فيهم جائز بل واجب وأنه لي من الغيبة احملرمة بل من الذب عن الشريعة املكرمة( Müslim, bu bâbda isnadın önemini ve dindeki yerini, râvinin güvenilir olması gerektiğini, cerh ilminin önemini ve gerekliliğini anlatan rivâyetler nakletmiştir. Ayrıca râvinin ahlakî yönünün sağlam olması, yalancı olmaması ve bid’at ehlinden olmaması gerektiğini ifade eden rivâyetlere yer vermiştir. Bunun yanında Müslim naklettiği rivâyetlerin ardından bâbın sonunda kendi görüşlerini de ifade etmiştir. 385 Müslim, Mukaddime, 7. 386 Müslim, Mukaddime, 20. 98 Bu bâbda toplam altmış yedi rivâyet nakledilmiştir. Bu konu ile ilgili nakledilen rivâyetlerden birkaçı şöyledir: İbn Sîrîn, isnadın önemi ile ilgili şunu söylemektedir: عمن فانظروا دين العلم هذا إن دينكم تأخذون” Şüphesiz ki bu ilim dindir. Bundan dolayı bu ilmi kimden aldığınıza bakınız.” ) 387 Ayrıca isnadla ilgili olarak Abdullah b. Mübarek’in (ö. 181/797) şu sözüne isnad Eğer .dindendir İsnad (اإلسناد من الدين ولوال اإلسناد لقال من شاء ما شاء :verilmiştir yer olmasaydı dileyen dilediğini söylerdi.)388 Nakledilen diğer bir rivâyet ise şöyledir: Yahya b. Saîd el-Kattân’ın (ö. Hayır (مل تر أهل اخلري يف شئ أكذب منهم يف احلديث :nakledilir söz şu söylediği) 198/813 ehlinin, hadiste olduğu kadar hiçbir şeyde yalancı olduğunu göremezsin.)389 Müslim, bu rivâyetlerin ardından kısaca şöyle bir değerlendirme yapmıştır: “Haberler bir şey hakkında helal ya da haram kılmayı veya emir, nehiy, terğib ve terhibi belirtirler. Bu haberleri nakleden râviler sıdk ve emanet ile bilinmiyorsa râvideki bu durum açıklanmadan rivâyet etmeye kalkışmak kişiyi günaha sokar ve bu kişi Müslümanları aldatmış olur. Eğer bir râvi hadislerin zayıf olduğunu bildiği halde rivâyet etmeye devam ediyorsa onun ilimden nasibi olmaz ve cahil diye isimlendirilmesi ilme nisbet edilmesinden daha uygundur.” Ayrıca Müslim bu kısımda ‘falan falancadan’ )فالن عن فالن )şeklinde yapılan rivâyetlerin kabulü hususunda bazı âlimlerin bu râviler hakkında; ömürlerinde bir veya daha fazla görüşmüş olma şartını ortaya sürdüklerini dile getirmiş ve bunun yanlış bir düşünce olduğunu söylemiştir. 6. Bâb: Muan’an Hadisi Delil Kabul Etmenin Sahihliği Konusu (باب صحة االحتجاج باحلديث املعنعن( 387 Müslim, Mukaddime, 26. 388 Müslim, Mukaddime, 32. 389 Müslim, Mukaddime, 40. 99 Bu bâbda Müslim, ‘Muan’an’ hadisin delil oluşuna dair görüşlerini dile getirmiştir. O’na göre; ‘Muan’an’ hadisin delil kabul edilmesi hususunda râvilerin görüşmeleri, rivâyet esnasında bir arada olmaları ve bunun bilinmesi şeklinde ortaya sürülen şartlar uydurmadır. Bu görüş, daha önce hiç kimse tarafından söylenmemiş olan ve sonraları ortaya çıkan bir görüştür. Âlimler nazarında da kabul görmemiştir. Bu hususta üzerinde ittifak edilmiş olan yaygın görüş şudur: ‘Muan’an’ hadiste her iki râvi aynı dönemde yaşamış olması yani görüştükleri, birbirlerinden rivâyette bulundukları bilinmese bile bu ihtimalin var olması ve bunlara ilaveten bu iki râvinin de sika olması, ‘Muan’an’ hadisin delil olarak kabul edilmesi ve bağlayıcı olması için yeterlidir. Fakat birbirleriyle görüşme ihtimali olan yani aynı dönemde yaşamış olan râvilerin görüşmediklerine ve birbirlerinden hadis almadıklarına dair kesin bir delil varsa o takdirde ‘Muan’an’ hadis delil olarak kabul edilmez. Müslim, bu açıklamaların ardından ‘Muan’an’ hadisin örneklerinden bir kısmına yer vermiştir. 2.1.2. İbn Mâce ve Mukaddime’si390 2.1.2.1. İbn Mâce’nin Hayatı ve İlmî Kişiliği İbn Mâce’nin adı, künyesi ve nisbesi şöyledir: Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd b. Abdullah b. Mâce er-Rabaî el-Kazvînî.391 O, Kazvinli olup Rabîa kabilesinin mevlâsıdır.392 Rabaî nisbesini alması da bu yüzdendir.393 İbn Mâce, hicrî 209, mîlâdî 824 yılında doğmuş;394 hicrî 273, mîlâdî 887’de Ramazan ayında vefat etmiştir.395 390 Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd el-Kazvinî İbn Mâce’ye ait Mukaddime’nin incelenmesinde Sünen’in Beyrut, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2008, baskısı (3. Baskı) esas alınmıştır. Eserin tahkiki Ahmed Şemsuddîn tarafından yapılmıştır. 391 Zehebî, Tezkiretü’l-huffâz, Cilt 2, s. 636; Dâvûdî, Tabakâtu’l-müfessirîn, Cilt 2, s. 273. 392 İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye, Cilt 14, s. 608; Dâvûdî, Tabakâtu’l-müfessirîn, Cilt 2, s. 273; İbnü’l-İmâd, Şezerâtü’z-zeheb, Cilt 3, s. 308. 393 Kandemir, “İbn Mâce” DİA, İstanbul, TDV Yayınları, 1999, Cilt 20, s. 161. 394 Zehebî, Tezkiretü’l-huffâz, Cilt 2, s. 636; Dâvûdî, Tabakâtu’l-müfessirîn, Cilt 2, s. 273; Ziriklî, elA’lâm, Cilt 7, s. 144; Kandemir, “İbn Mâce” DİA, Cilt 20, s. 161. 395 İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye, Cilt 14, s. 609; Zehebî, Tezkiretü’l-huffâz, Cilt 2, s. 636; İbn 100 Devrindeki âlimler gibi o da çeşitli merkezlere ilim yolculukları yapmıştır. Rey, Basra, Bağdat, Kûfe, Şam, Mısır, Horasan ve Hicaz onun seyahat ettiği ilim merkezleridir.396 İbn Mâce’nin hadis aldığı âlimlerden bazıları şöyledir: Ali b. Muhammed et-Tanâfisî (ö. 233/847) Muhammed b. Abdullah b. Nümeyr (ö. 234/848) Ebû Bekr b. Ebû Şeybe (ö. 235/849) Muhammed b. Rumh (ö. 242/856) Muhammed b. Beşşâr Bündâr (ö. 252/866) Muhammed b. Yahya ez-Zühlî (ö. 258/872) 397 İbn Mâce’den rivâyette bulunan muhaddislerden birkaçı ise şunlardır: İshak b. Muhammed el-Kazvînî (270/883) Ahmed b. Ravh el-Bağdâdî (ö. 275/888) Muhammmed b. İsa es-Saffâr (ö. 276/889) Muhammmed b. İsa el-Ebherî (ö. 276/889)398 İbn Mâce, hâfıza ve itkan bakımından hadis âlimlerinin senasına mazhar olmuş, kendisinin sika ve huccet olduğu hususunda ittifak edilmiştir.399 İbn Kesîr (ö. 774/1373), İbn Mâce ve Sünen’i hakkında şunları söylemektedir: “Sünen, İbn Mâce’nin sünnetle amel ettiğine, sünnet bilgisine, sünnet bilgisinin derinliğine ve sünnete ittibâına delildir.” 400 Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhira, Cilt 3, s. 82; Ziriklî, el-A’lâm, Cilt 7, s. 144; Kandemir, “İbn Mâce” DİA, Cilt 20, s. 161. 396 Dâvûdî, Tabakâtu’l-müfessirîn, Cilt 2, s. 273; İbnü’l-İmâd, Şezerâtü’z-zeheb, Cilt 3, s. 308-309; Ziriklî, el-A’lâm, Cilt 7, s. 144; Haydar Hatipoğlu, Sünen-i İbn Mâce Tercümesi ve Şerhi, İstanbul, Kahraman Yayınları, 1982, Cilt 1, s. XX. 397 İbn Abdülhâdî, Tabakâtu ulemâi’l-hadîs, Cilt 2, s. 341; Zehebî, Siyer, Cilt 13, s. 277-278; Hatipoğlu, Sünen-i İbn Mâce Tercümesi ve Şerhi, Cilt 1, s. XVIII-XIX. 398 Zehebî, Siyer, Cilt 13, s. 277-278; Hatipoğlu, Sünen-i İbn Mâce Tercümesi ve Şerhi, Cilt 1, s. XIX. 399 Koçyiğit, Hadis Tarihi, s. 249. 400 İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye, Cilt 14, s. 608. 101 Yazdığı eserleriyle ilgili olarak Sünen’in yanında İbn Mâce’nin, bir tefsir kitabının olduğu ve tarih alanına dair de bir kitap yazdığı nakledilmektedir.401 2.1.2.2. İbn Mâce’nin Sünen’i İbn Mâce’nin Sünen’inde Mukaddime hariç 37 kitap, 1515 bâb mevcuttur.402 Sünen’de yer alan hadislerin sayısı ise 4341’dir. Bu hadislerden 3002’si Kütüb-i Hamse müelliflerinden herhangi biri tarafından rivâyet edilmiş olan hadislerdir. Diğer 1339 hadis ise sadece İbn Mâce tarafından rivâyet edilmiştir. Sadece İbn Mâce tarfından rivâyet edilenlerden 428 hadisin senedi sahih, 199 hadisin senedi hasen, 613 hadisin senedi zayıf ve 99’unun senedi vâhi (yok hükmünde) ya da münkerdir.403 İsmail Lütfi Çakan, hadis kitaplarını tabakalara ayıran Şah Veliyyullah Dihlevî’nin (ö. 1176/1762), İbn Mâce’nin Sünen’ine herhangi bir tabakada yer vermediğini belirterek Sünen’i ikinci tabakaya dâhil etmenin mümkün olduğunu söylemektedir.404 Fakat Sıddîk Hasen Han (ö. 1307/1890) İbn Mâce’nin Sünen’ini sıhhat bakımından her çeşit haberin bulunduğu yani sahih, hasen, zayıf, maruf, garib, şâz, münker, sabit, maklub gibi haberlerin yer alabildiği üçüncü tabaka hadis kitapları arasında değerlendirmiştir.405 Sahih ve hasen hadislerin yanında barındırdığı zayıf ve mevzû haberlerden dolayı İbn Mâce’nin Sünen’inin üçüncü tabaka hadis kitapları arasında değerlendirilmesi daha isabetli görünmektedir. İbn Mâce’nin Sünen’inin öne çıkan birkaç özelliği şöyledir: Sünen tertibi yönüyle güzel bir eserdir. Tekrarlardan uzaktır. 401 İbn Abdülhâdî, Tabakâtu ulemâi’l-hadîs, Cilt 2, s. 341; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhira, Cilt 3, s. 82; Suyûtî, Tabakâtü’l-huffâz, s. 283; Dâvûdî, Tabakâtu’l-müfessirîn, Cilt 2, s. 274; İbnü’lİmâd, Şezerâtü’z-zeheb, Cilt 3, s. 308; Hatipoğlu, Sünen-i İbn Mâce Tercümesi ve Şerhi, Cilt 1, s. XVIII. 402 Çakan, Hadis Edebiyatı, s. 121. 403 Hatipoğlu, Sünen-i İbn Mâce Tercümesi ve Şerhi, Cilt 1, s. XXII-XXIII; Çakan, Hadis Edebiyatı, s. 121; Ahmed Şemsuddîn, Sünen’in Beyrut, 2008 baskısına yazılan tanıtım yazısı, s. 13. 404 Çakan, Hadis Edebiyatı, s. 122. 405 Sıddîk Hasen Han, el-Hıtta, s. 213-214. 102 Diğer hadis kitaplarında bulunmayan fıkha dair birçok bâbdaki hadisler bu kitapta yer almaktadır. Bâb başlıkları konunun inceliklerini ifade edecek şekilde veciz ve düzgündür. Sistematik olduğundan istifade kolaydır. Sünen’de beş adet sülâsî hadis vardır.406 Sünen’in, Kütüb-i Sitte’ye dâhil edilmesi, Ebu’l-Fazl b. Tahir el-Makdisî’nin (507/1113) “Etrâfu’l-kütübi’s-sitte” ve “Şurûtu’l-eimmeti’s-sitte” de altıncı kitap olarak zikretmesiyle başlar. Ebu’l-Fazl b. Tahir el-Makdisî’nin ardından Abdülğani el-Makdisî de (ö. 600/1203), “el-İkmâl fî esmâi’r-ricâl” adlı eserinde İbn Mâce’nin Sünen’ini Kütüb-i Sitte içine dâhil etmiştir. Daha sonraki âlimlerden birçoğunun bunu böyle kabul etmesiyle hicrî yedinci asırdan itibaren İbn Mâce’nin Sünen’i, Kütüb-i Sitte’nin altıncı kitabı olarak kabul edilegelmiştir.407 İbn Mâce’nin Sünen’i üzerine yazılan şerhlerden bilinen birkaçı şunlardır: Muhammed b. Musa b. İsa ed-Demîrî’ye (ö. 808/1405) ait olan edDîbâce fî şerhi Süneni İbn Mâce. Celaluddîn Abdurrahman b. Ebû Bekr es-Suyûtî’nin (ö. 911/1505) yazdığı Misbâhü’z-zücâce şerhu Süneni İbn Mâce. Şerhu İbrahim b. Muhammed el-Halebî.408 2.1.2.3. İbn Mâce’nin Mukaddime’si İbn Mâce’nin Mukaddime’si Dârimî’nin Mukaddime’sinden daha küçük hacimlidir. Usûl açısından iki müellif de aynı tarzda mukaddimeler kaleme almışlardır. Yani İbn Mâce’nin Mukaddime’si de Dârimî’nin Mukaddime’si gibi günümüzde yazılan mukaddime yazılarından farklıdır. Her ikisi de 406 Çakan, Hadis Edebiyatı, s. 121; Uğur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, s. 365. 407 Kettânî, er-Risâletü’l-müstatrafe, s. 12; Ebû Zehv, el-Hadîs ve’l-Muhaddisûn, s. 418; Çakan, Hadis Edebiyatı, s. 122. 408 Ebû Zehv, el-Hadîs ve’l-Muhaddisûn, s. 420; Uğur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, s. 365; Ahmed Şemsuddîn, Sünen’in Beyrut, 2008 baskısına yazılan tanıtım yazısı, s. 12. 103 mukaddimelerinde sadece hadis rivâyetlerine yer vermiştir. Mukaddimelerindeki tasarrufları, kendi yorumları ile oluşturdukları bâblar, bâb başlıkları ve hadisleri bâblara yerleştirmek için yaptıkları tercihlerden ibarettir. İbn Mâce’nin Mukaddime’sinde toplam 24 bâb ve 266 rivâyet mevcuttur. Mukaddime’de yer verilen 24 bâb şu şekildedir: 1. Bâb: Resûlullah’ın Sünnetine İttibâ ول اللّه صلى اللّه عليه وسلم) ُ س َ (باب اتباع سنة ر Bu bâbda Resûlullah’ın sünnetine ittibâın gerekliliğini ve sünnetin öneminin ifade edildiği on bir hadise yer verilmiştir. 2. Bâb: Resûlullah’ın Hadisini Yüceltme ve Ona Muârız Olana Karşı Sert Davranma (باب تعظيم حديث رسول اللّه صلى اللّه عليه وسلم والتغليظ على من عارضه) Bu bâbda meşhur ‘Erîke’ hadisinin farklı tariklerinin de yer aldığı on bir hadis bulunmaktadır. Hadisin dindeki konumu, bağlayıcılığı, teşrideki yeri ve önemi ifade edilmektedir. 3. Bâb: Resûlullah’tan (a.s.) Hadis Rivâyetinde İhtiyatlı Davranma َ باب التوقي يف احل ن رس ) ( ديث ع ول اللّه صلى اللّه عليه وسلم Hadis rivâyetinde ihtiyatlı olma, yanlış rivâyette bulunma endişesi ile çok titiz davranma ve az hadis rivâyet etme ile ilgili yedi hadis nakledilmiştir. 4. Bâb: Resûlullah (a.s.) Adına Kasten Yalan Söylemenin Ağır Vebâli (باب التغليظ يف تعمد الكذب على رسول اللّه صلى اللّه عليه وسلم) hadisinin من كذب علي متعمدا فليتبو أ مقعده من النار olarak ilgili uydurmayla Hadis sekiz farklı rivâyetine yer verilmiştir. 5. Bâb: Yalan Olduğunu Bildiği Halde “Resûlullah’tan” Diyerek Hadis Rivâyet Eden Kişiler باب م ن رس َ َث ع ّد َ ( ن ح ول اللّه صلى اللّه عليه وسلم حديثا وهو يرى أنهكذب( 104 Bu bâbda yalan olduğunu bildiği halde “Resûlullah’tan” diyerek rivâyette bulunan kişinin iki yalancıdan biri olduğunun anlatıldığı dört rivâyet nakledilmiştir. 6. Bâb: Raşid Halifelerin Sünnetine İttibâ (باب اتباع سنة اخللفاء الراشدين املهديني) Raşid halifelerin uygulamalarının önemini ve onlara tabi olmayı ifade eden üç rivâyet nakledilmiştir. 7. Bâb: Bid’atlardan ve Cedelden Kaçınma (باب اجتناب البدع واجلدل) Bid’atın ve cedelin kötülüğünü anlatan ve bunlardan sakındıran yedi rivâyete yer verilmiştir. 8. Bâb: Re’y ve Kıyastan Kaçınma (باب اجتناب الرأي والقياس) Sadece re’ye dayanarak sağlam bir delil olmadan hüküm ve fetva vermenin yanlışlığı ve bilinmeyen meselelerde hüküm verilmemesinin gerekliliğiyle ilgili beş hadis nakledilmiştir. 9. Bâb: İman Hakkında (باب يف اإلميان) Bu bâbda on dokuz rivâyete yer verilmiştir. Mürcie ve kaderiye mezhebine dair rivâyetler, iman ve İslâm tanımların yer aldığı Cibrîl hadisi, kâmil imanı tarif eden hadisler ve imanın farklı yönlerinin anlatıldığı rivâyetler nakledilmiştir. 10. Bâb: Kader Hakkında (باب يف القدر) Kaderin varlığı, kadere imanın gerekliliği ve kaderin farklı yönlerine dair meselelerin bulunduğu on yedi rivâyet nakledilmiştir. 11. Bâb: Resûlullah’ın Ashâbının Faziletleri Hakkında 105 ( باب يف فضائل أصحاب رسول اهلل صلى الل م( َّه عليه وسل Bu bâbda ashâbın faziletine dair yetmiş dört rivâyet nakledilmiştir. Bu rivâyetler, açılan alt başlıkların altına konularına göre sıralanmıştır. Bu alt başlıklar şöyledir: Hz. Ebûbekir es-Sıddîk’ın (r.a.) Fazileti Hz. Ömer’in (r.a.) Fazileti Hz. Osman’ın (r.a.) Fazileti Hz. Ali b. Ebû Tâlib’in (r.a.) Fazileti Hz. Zübeyr’in (r.a.) Fazileti Talha b. Ubeydulah’ın (r.a.) Fazileti Sa’d b. Ebû Vakkas’ın (r.a.) Fazileti Aşere-i Mübeşşere’nin (r. anhüm) Faziletleri Ebû Ubeyde b. Cerrâh’ın (r.a.) Fazileti Abdullah b. Mes’ûd’un (r.a.) Fazileti Abbas b. Abdülmüttalib’in (r.a.) Fazileti Hz. Hasen ve Hz. Hüseyn’in (r. anhümâ) Fazileti Ammar b. Yasir’in (r.a.) Fazileti Selman, Ebû Zerr ve Mikdâd’ın (r. anhüm) Fazileti Hz. Bilal’in (r.a.) Faziletleri Hz. Habbâb’ın (r.a.) Faziletleri Ebû Zerr’in (r.a.) Fazileti Sa’d b. Muâz’ın (r.a.) Fazileti Cerîr b. Abdullah el-Becelî’nin (r.a.) Fazileti Bedir Ehlinin (r. anhüm) Fazileti Ensâr’ın (r. anhüm) Fazileti İbn Abbas’ın (r.a.) Fazileti (باب يف ذكر اخلوارج) Hakkında Hariciler :Bâb 12. Haricilerin ve vasıflarının anlatıldığı on rivâyet zikredilmiştir. Bu bâbda zikredilen hadislerin çoğunluğu; “Ümmetimden bir kısım insanlar muhakkak ki 106 Kur’ân okuyacaklar fakat okun avı delerek hızla çıktığı gibi onlar da islâmdan çıkacaklardır.” hadisinin ziyadeli ya da benzer rivâyetleridir. 13. Bâb: Cehmiyye’nin İnkâr Ettiği Meseleler Hakkında (باب فيما أَنكرت اجلهمية) Çoğunluğunu, ru’yetullah ve sıfatlar konusuna dair rivâyetlerin oluşturduğu yirmi altı hadis zikredilmektedir. 14. Bâb: İyi ya da Kötü Çığır Açan Kişi Hakkında (باب من سن سنة حسنة أَو سيئة) Çığır açma konusuyla ilgili altı rivâyet nakledilmiştir. Bu bâbda nakledilen hadislerin tamamı; “Kim iyi bir çığır açar da onunla amel edilirse o kişiye açtığı çığırın sevabı ve o yolda gidenlerin sevabının bir misli verilecektir. Bu, onların sevaplarından bir şey eksiltmeyecektir. Kim de kötü bir çığır açar ve onunla amel edilirse o kişiye de açtığı çığırın günahı ve o yolda gidenlerin günahlarının bir misli yüklenecektir. Bu, onların günahlarından da hiçbir şey eksiltmeyecektir.” Hadisinin ziyadeli ya da benzer rivâyetleridir. 15. Bâb: Ölmüş Bir Sünneti İhyâ Eden Kişi َْد ب أميتت) ( اب من أحيا سنة ق Bu bâbda sünneti ihya edip insanların da o sünnetle amel etmesine vesile olmanın önemi ve sevabıyla alakalı iki rivâyet nakledilmiştir. 16. Bâb: Kur’ân’ı Öğrenen ve Öğretenin Fazileti اب فضل من تعل ر َ ب م ) ُ َ الْق مه ( آن وعل Kur’ân’ı öğrenmenin, okumanın, ezberlemenin önemi ve faziletini anlatan ve bunlara teşvik eden dokuz rivâyet nakledilmiştir. 17. Bâb: Âlimlerin Fazileti ve İlim Öğrenmeye Teşvik Etmek (باب فضل العلماء واحلث على طلب العلم) Âlimin ve fakîhin faziletini, fakîhin âbid karşısındaki konumunu ifade eden 107 ve ilim talep etmenin önemini, faziletini gösteren ve ilme teşvik eden on hadise yer verilmiştir. 18. Bâb: İlmi (Hadisleri) Tebliğ Eden Kişi (باب من بلغ علما) Hadis rivâyetinin önemini ifade eden ve hadis rivâyetine teşvik eden yedi rivâyet nakledilmiştir. 19. Bâb: Hayra Anahtar Olan Kişi (باب من كان مفتاحا للخري) Bu bâbda, hayra öncü olma ve şerre engel olma konusuna dair iki hadis nakledilmiştir. 20. Bâb: İnsanlara Hayrı Öğreten Kişinin Sevabı (باب ثواب معلم الناس اخلري) İlim öğretmenin önemi, fazileti ve mükâfatına dair beş rivâyet nakledilmiştir. 21. Bâb: Arkasından Yürünmesini Kerih Gören Kişi (باب من كره أَن يوطأ عقباه) Hz. Peygamber’in, ashâbın kendi arkasından yürümesinden hoşlanmadığını ve bunu istemediğini gösteren üç rivâyet nakledilmiştir. 22. Bâb: İlim Talep Edenler İçin Tavsiyeler (باب الوصاة بطلبة العلم) Bu bâbda üç rivâyet nakledilmiştir. Rivâyetlerin tamamında Resûlullah (a.s.) ashâbına, insanların ilim talebi için onların yanına geleceğini bildiriyor ve ilim için gelenlere ilim öğretilmesini, hayır tavsiye edilmesini ve onların razı edilmesini emrediyor. 23. Bâb: İlimden Faydalanma ve İlimle Amel Etme (باب االنتفاع بالعلم والعمل به) 108 İlim talep ve tahsilinde gayenin sadece Allah rızası olması gerektiğini, göşteriş amacı ve dünyalık herhangi bir gayenin olmaması gerektiğini ifade eden ve faydalı ilmin talep edildiği on bir rivâyete yer verilmiştir. 24. Bâb: Kendisine Sorulan İlmi Gizleyen Kişi (باب من سئل عن علم فكتمه) Bu bâbda ilmi gizlemenin yanlışlığının ve ilmi gizleyenin kötü akıbetinin belirtildiği altı rivâyet nakledilmiştir. 2.2. MUKADDİMELER ARASI KARŞILAŞTIRMA Bu bölümde, incelemiş olduğumuz mukaddimeleri kısaca şekil ve muhtevâ yönüyle karşılaştıracağız. 2.2.1. Şekil Yönüyle Karşılaştırma Ele alınışları itibariyle mukaddimeler arasında benzerlik ve farklılık söz konusudur. Dârimî ve İbn Mâce, mukaddimelerini aynı tarzda ele almışlardır. Her iki müellif de günümüzdeki mukaddime anlayışından farklı olarak mukaddimede sadece hadis rivâyet etmekle yetinmişlerdir. Eseri telif etmedeki amaçlarını ifade ettikleri ve metotlarını anlattıkları herhangi bir yazı mevcut değildir. Mukaddimelerindeki tasarrufları, kendi yorumları ile oluşturdukları bâblar, bâb başlıkları ve hadisleri bâblara yerleştirmek için yaptıkları tercihlerden ibarettir. Fakat bu kadarıyla bile bir maksat ifade etmekten hali değillerdir. Oluşturdukları başlıklar ve rivâyetleri bâblara göre seçmeleri belli bir grup ya da görüşü savunduklarını ve bazılarına da karşı olduklarını göstermektedir. Bu yönüyle Müslim’in Mukaddime’si bu iki mukaddimeden ayrılmaktadır. Çünkü o, Mukaddime’de hem bâblar açıp hadis rivâyet etmiş hem de eserini telif etmedeki amacını bildirip takip edeceği metodu açıklamıştır. Mukaddime’ye kendi sözleriyle başlayan Müslim, daha sonra bâblara yer vermiş, yer yer bâblar içerisinde ve sonlarında açıklamalarda bulunmuştur. Hacimleri açısından bakıldığında mukaddimelerin en hacimlisi Dârimî’nin Mukaddime’sidir. Diğer iki mukaddimeden İbn Mâce’nin Mukaddime’si Müslim’in Mukaddime’sine nazaran biraz daha hacimlidir. Dârimî’nin Mukadddime’sinde 57 bâb ve 654 hadis mevcuttur. İbn Mâce’de 24 bâb ve 266 hadis yer almaktadır. 109 Müslim’in Mukaddime’sinde ise 6 bâb ve 92 hadisin yanında, Müslim’in amaç ve metodunu anlattığı açıklamaları yer almaktadır. Rivâyet lafızları yönüyle Dârimî, Mukaddime’nin neredeyse tamamında حدثنا (haddesenâ) ve أخربنا) ahberanâ) lafızlarını kullanır. Tespitlerimize göre bu iki lafzın dışında sadece üç yerde أخربين) ahberanî) lafzını kullandığı da olmuştur.409 Müslim, Mukaddime’sinde yer alan 92 rivâyetin tamamında حدثنا) haddesenâ) ve ي حدث (haddesenî) lafızlarını kullanmıştır. İbn Mâce ise Mukaddime’sinde yer alan 266 hadisin tamamında sadece حدثنا) haddesenâ) lafzını kullanmıştır. 2.2.2. Muhtevâ Yönüyle Karşılaştırma 2.2.2.1. Dârimî ile Müslim’in Mukaddime’si Muhtevâsı yönüyle en zengin mukaddime, 57 bâbdan oluşan Dârimî’nin Mukaddime’sidir. Tahlil kısmında belirttiğimiz gibi bu bâblar birbiriyle ilişkili mevzulardan oluşmaktadır. Bu bâblarda genel olarak değinilen mevzular ana başlıklarıyla şunlardır: Nübüvvet ve nübüvvete dair bazı meseleler, sünnetin önemi, konumu ve sünnete ittibâ, fetva (hüküm verme) ile ilgili meseleler, re’y ve kıyas tartışmaları, ilim ve âlim hakkındaki konular, hadis meseleleri ve son olarak bid’at, nefse uyma, meşhur olma ve çığır açma hakkındaki meselelerdir. Dârimî’deki bütün bâblar bu saydığımız başlıkların muhtevâsı dâhilindedir. Müslim’in Mukaddime’si ise bâb başlıkları ve açıklamalarda yer aldığı üzere sadece hadis meselelerini ihtiva etmektedir. Mukaddime’de yer alan altı bâb; mevsuk râvilerden hadis rivâyeti, yalancı râvilerin terkedilmesi, Resûlullah adına yalan söylemekten sakınmak, her duyulanı söylemenin yasak oluşu, zayıf râvilerden hadis rivâyeti, hadis rivâyetinde ihtiyatlı davranmak, isnadın dinden oluşu ve râvilerde bulunan kusurlardan dolayı onları cerh etmenin câiz olması konularıyla ilgilidir. Müslim, bu bâblarda naklettiği rivâyetlerin yanı sıra muan’an hadisle ilgili bilgiler verip muan’an hadisin delil olma durumu ve şartlarını açıklamış, hadisleri ve râvileri 409 Dârimî, Mukaddime, 14, 18, 23. 110 üç gruba ayırarak onlar hakkında bir değerlendirme yapmıştır. Bunları aktarırken kitabını telifinde takip edeceği metodu ve amacını da belirtmiştir. Bu bilgiler çerçevesinde görülmektedir ki iki mukaddime arasındaki en büyük fark Müslim’in Mukaddime’sinde bâbların ve rivâyetlerin dışında eserini telif etmedeki amacını bildirdiği ve telif sırasında takip edeceği metodu açıkladığı metinlerin bulunmasıdır. Konu zenginliği yönüyle ise Dârimî’nin Mukaddime’sinin üstünlüğü barizdir. Bu iki mukaddimenin ortak noktası ise hadis meselelerine yer vermesidir. Müslim’in altı bâbda yer verdiği hadis meseleleriyle ilgili rivâyetlere Dârimî, bâb başlıkları tamamen aynı olmasa da rivâyetleri yönüyle kısmen yer vermiştir. O da sika ve zayıf râvilerden hadis rivâyeti, isnadın dinden oluşu, hadis rivâyetinde ihtiyatlı davranma ve Resûlullah adına yalan söylemekten sakınma konularına dair rivâyetler nakletmiştir. Ayrıca Dârimî, Müslim’in Mukaddime’sinde olmayan bazı hadis konularına da yer vermiştir. Müslim’in Mukaddime’de zikrettiği hadis meselelerine ziyade olarak Dârimî; hadis rivâyetine teşvik, hadis rivâyetinde itidalli olup insanları bıktırmama, mana ile rivâyetin caiz olup olmaması, hadislerin yazılması, arz usûlüyle rivâyet, hadisleri müzakere etmek ve rihle konularına dair bâblar açmış ve rivâyetlere yer vermiştir. Dârimî’nin hadis meseleleri dışında Mukaddime’de yer verdiği konuların hiçbiri Müslim’in Mukaddime’sinde yer almamamktadır. Müslim’in Mukaddime’de yer verdiği fakat Dârimî’nin değinmediği konu ise muan’an hadis konusudur. Bunların yanında Müslim, Dârimî’nin Mukaddime’de yer verdiği bazı konulara, Sahîh’inin farklı bölümlerinde yer vermiştir. Dârimî’nin Mukaddime’sinde yer alan; ‘İyi veya Kötü Bir Çığır Açan Kimseler’ ve ‘İlmin Yok Olması’ isimli bâblar Müslim’in ilme ayırdığı ‘Kitâbu’l-ilm’ başlığı altında yer almıştır. ‘Kitâbu’z-zühd ve’r-rakâik’te ise hadis rivâyeti ve kitâbeti ile ilgili iki rivâyetin nakledildiği bir bâb yer almaktadır. Dârimî’nin Mukaddime’sinde ilk on beş bâbda yer alan nübüvvet meselelerinin bir kısmına Müslim, ‘Kitâbu’l-fedâil’de yer vermiştir. Dârimî’nin bâb başlığı olarak verdiği ya da bâblarda naklettiği rivâyetlerde yer alan konular Müslim’in ‘Kitâbu’l-fedâil’inde şu bâb isimleriyle yer almaktadır: 111 “Hz. Peygamber’in (a.s.) Soyunun Üstünlüğü ve Nübüvvetten Önce Taşın O’na Selam Vermesi” “Hz. Peygamber’in Bütün Mahlûkattan Üstün Olması” “Hz. Peygamber’in Mucizeleri Hakkında” “Hz. Peygamber’in Peygamberlerin Sonuncusu Olması Hakkında” “Hz. Peygamber’in Hayır Hususunda, Esen Rüzgârdan Daha Cömert Olması” “Hz. Peygamber’in Ahlak Bakımından İnsanların En Üstünü Olması” “Hz. Peygamber’in Çocuklara, Ailesine Merhameti ve Tevâzûu” “Hz. Peygamber’in, Kendisinden Bir Şey İstenildiği Zaman Asla Geri Çevirmemesi ve Bolca Vermesi” “Hz. Peygamber’in Kokusunun Güzelliği ve O’na Temas Edildiğinde Hissedilen Yumuşaklık” “Hz. Peygamber’in Yüz Güzelliği Bakımından İnsanların En Üstünü Olması” Dârimî’nin Mukaddime’sinde yer alan sünnete ittibâ konusuyla ilgili olarak Müslim’in ‘Kitâbu’l-fedâil’inde iki bâb yer almaktadır. Bu bâblar şöyledir: “Hz. Peygamber’e İttibâ’ın Vücûbiyeti (Gerekliliği)” “Hz. Peygamber’in Şer’an Söylemiş Olduğu Şeylere Uymanın Vücûbiyeti (Gerekliliği)” 2.2.2.2. Dârimî’nin Mukaddime’si ile İbn Mâce’nin Mukaddime’si Dârimî ve İbn Mâce’nin mukaddimeleri hacim yönüyle farklı olsa da muhtevâ yönüyle kısmen birbirine benzemektedir. Dârimî’nin Mukaddime’sinde yediye ayırdığımız ana başlıklardan beşi ile ilgili bâblar ve rivâyetler İbn Mâce’nin Mukaddime’sinde de yer almaktadır. Bunlar; sünnetin önemi, konumu ve sünnete ittibâ, re’y ve kıyas tartışmaları, ilim ve âlim hakkındaki konular, hadis meseleleri, bid’at, meşhur olma ve çığır açma hakkındaki meselelerdir. Bu konularla ilgili olarak Dârimî’nin zikrettiği bâblar ve rivâyetler genel olarak İbn Mâce’nin zikrettiklerinden 112 daha fazladır. Bu bahsettiğimiz konularla ilgili olarak bizim tespitlerimize göre Dârimî’de toplam 36 bâb, İbn Mâce’de ise 18 bâb yer almaktadır. Dârimî’nin Mukaddime’de yer vermeyip, İbn Mâce’nin yer verdiği konular Mukaddime’deki rivâyetlerinin çoğunluğunu oluşturan bâblardır. Bunlar; ‘Îman’, ‘Kader’, ‘Fedâilü’s-Sahâbe’, ‘Hariciler Hakkında’, ‘Cehmiyye’nin İnkâr Ettiği Şeyler’ ve ‘Kur’ân’ı Öğrenen ve Öğretenin Fazileti’ isimli bâblardır. İbn Mâce’nin Mukaddime’de yer vermeyip, Dârimî’nin yer verdiği konular ise nübüvvete dair meseleler olan; Resûlullah’ın nübüvvetinden önceki dönem, nübüvvetin başlangıcı, Resûlullah’a (a.s.) verilen bazı mucizeler, Resûlullah’ın vefatı ve bazı vasıflarının anlatıldığı hadisleri içeren ilk on beş bâb ve fetva konusuyla irtibatlı olarak kaydedilen altı bâbdır. 113 SONUÇ ‘Mukaddime’ konusuna dair hazırladığımız bu çalışmada tespitlerimize göre hadis tarihinde temel eserlere yazılan ilk mukadime, Dârimî’nin Sünen’ine ve Müslim’in Sahih’ine yazdığı mukaddimelerdir. Bu ikisinin ardından İbn Mâce’nin Sünen’ine yazdığı Mukaddime gelir. Yazılmış olan mukaddimeler içerisinde Dârimî’nin Sünen’ine yazdığı Mukaddime, hacim ve muhteva bakımından diğer mukaddimelerden farklılık arzetmektedir. Zîra bu Mukaddime telif edilen kitabın takriben beşte birini oluşturmakla önemli bir boyuta sahip olmuştur. Muhteva açısından da önemli bir konuma sahip olan bu Mukaddime’de; nübüvvet, nübüvvetin başlangıcı, mucizeler, Hz. Peygamber’in vasıfları, faziletleri ve vefatı, sünnet, ilim, âlim, re’y, kıyas, ictihâd, fetva, hüküm verme, bid’at ve hadis meselelerine dair farklı konularda bâblar açılıp rivâyetler nakledilmiştir. Bu Mukaddime her ne kadar günümüzde bilinen tarzda yazılmış bir mukaddime olmayıp sadece hadis rivâyetinden müteşekkil olsa da Dârimî’nin kendi yorumuyla oluşturduğu bâb başlıkları ve naklettiği rivâyetler göstermektedir ki o, Mukaddime’yi belirli bir gayeye mâtuf olarak yazmıştır. Fıkha dair hadisleri nakledeceği kitabın başında, çoğunluğu sünnet ve hadis konularına dair olan Mukaddime’yi yazması, kitabını okuyacak olan kişilerde hadise ve sünnete karşı bir bakış açısı oluşturma gayretinde olduğu izlenimini vermektedir. Mukaddime’nin ilk on beş bâbında Râsûlullah’ın (a.s.) peygamber oluşunu, mucizelerini, vefatını, ahlakını ve sûretini anlatan bâblar açması ve bu başlıklara göre rivâyetler nakletmesi, hadislerini nakledeceği Zât’ın peygamberliğini te’yit ve O’nun yüceliğini ifade manası taşımaktadır. Sünnet, re’y, bid’at ve fetva konularıyla ilgili olarak açtığı bâblar ve naklettiği rivâyetler onun; sünneti müstakil bir kaynak kabul ettiğini, bir meselenin hükmü Kur’ân ve sünnetle sabit ise başka bir delile ihtiyaç olmadığı görüşünde olduğunu göstermektedir. Ona göre sadece re’y ve kıyasa dayanarak bir hükme varmak câiz değildir. Yine bu bâblarda naklettiği rivâyetler şer’î delilleri; Kur’ân, sünnet, icmâ’ ve kıyas şeklindeki sırayla kabul ettiğine bir 114 işarettir. Ayrıca hüküm ve fetva vermek mesuliyetli bir iş olup bu hususta çok dikkatli ve ihtiyatlı davranılıp çok fetva vermekten kaçınılmalıdır. Yine ona göre; bid’at, sünnetin zıttı olup bid’atlardan kaçınmalı ve sünnetlere sımsıkı sarılmalıdır. İlim ve âlim hakkında birçok bâba yer veren Dârimî, naklettiği rivâyetlerle ilmin ve âlimin önemini, üstünlüğünü ifade etmiş, âlimlere uymanın ve saygı göstermenin gerekliliğine işaret etmiştir. Yine naklettiği rivâyetlerden anlaşıldığına göre ilim tahsiline iyi niyetle başlanılmalı ve maksat sadece Allah rızası olmalıdır. Asıl ilim haşyet duygusunu kazandıran ilimdir. Âlim, haşyet sahibi olmalı ve ilmiyle âmil olmalıdır. İlmin yok olması âlimlerin ölmesiyle olur. Âlimler arasında görülen ihtilaflar ise birer zenginlik ve rahmettir. Mukaddime’de hadis meselelerine de yer veren Dârimî, bu konuyla ilgili naklettiği rivâyetlerde, hadis rivâyeti ve öğretiminin önemine işaret etmekle beraber Hz. Peygamber’e (a.s.) yalan isnadında bulunma ve hata yapma korkusundan dolayı hadis rivâyetinde ihtiyatlı davranmanın gerekliliğini de belirtmiştir. Ayrıca kendisinden hadis alınan râvinin sika olması gerektiğine de değinmiştir. Hadislerin yazılmasıyla ilgili olarak önce hadis kitâbetini câiz görmeyenlerin dayanağı olan rivâyetleri, ardından ise hadis kitâbetine cevaz verenlerin delilleri olan rivâyetleri nakletmiştir. Mana ile rivâyete cevaz veren rivâyetlerin çokluğu ve bâb başlığı dikkate alınırsa bu hususta mana doğru verildiği sürece onun da mana ile rivâyete cevaz veren âlimlerin görüşünü tercih ettiği söylenebilir. Hadis tahammül sîgalarına dair de rivâyetler nakleden Dârimî; arz, semâ ve kitâbet usûllerinin hadis alımında kullanılmasının câiz olduğuna ve arz’ın semâ mertebesinde bir sîga olduğuna işaret etmiştir. Çalışmamızda kısaca değindiğimiz diğer iki mukaddimeden Müslim’in Mukaddime’si, müellifin kitabını telifindeki metot ve amacını ifade ettiği bir yazıya sahip olmakla farklı bir konuma sahiptir. Müslim, günümüzde bilinen tarzda bir mukaddime yazmakla beraber diğer mukaddimelerde olduğu gibi bâblar açıp rivâyetlere yer vermiştir. O, kendi açıklamalarında ve oluşturduğu bâblarda; muan’an hadisin delil olma durumu ve şartları, mevsuk râvilerden hadis rivâyet edilmesi, yalancı râvilerin terkedilmesi, Resûlullah (a.s.) adına yalan söylemekten sakınılması, her duyulanı söylemenin yasaklanması, zayıf râvilerden hadis rivâyet edilmemesi, 115 hadis rivâyetinde ihtiyatlı davranılması, cerhin câiz olması ve isnadın dinden olduğu konularına değinmiştir. İbn Mâce’nin Mukaddime’si ise Dârimî’nin Mukaddime’si gibi günümüzde yazılan mukaddime yazılarından farklı olarak sadece hadis rivâyetinden meydana gelmektedir. O, Mukaddime’sinde vereceği mesajları tıpkı Dârimî gibi naklettiği rivâyetlerle vermektedir. Usûl yönünden aynı olmakla birlikte hacim bakımından Dârimî’nin Mukaddime’sinden daha küçük olan bu Mukaddime’de İbn Mâce, birçoğu Dârimî’nin konularıyla benzerlik arzeden konulara değinmiştir. Sünnetin önemi, konumu ve sünnete ittibâ, re’y ve kıyas tartışmaları, hadis meseleleri, çığır açma, ilim ve âlim hakkındaki konular Dârimî’nin konularıyla benzer olanlarıdır. O, bunların yanında bid’at, îman, kader, bid’at ehli fırkalar ve ashâbın faziletleri konularına dair de rivâyetler nakletmek sûretiyle görüşlerini belirtmiştir.
T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2077 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1111 Anadolu Üniversitesi İlâhiyat Önlisans Programı HADİS TARİHİ VE USULÜ Editör Prof.Dr. Salahattin POLAT Yazarlar Prof.Dr. Abdullah AYDINLI (Ünite 2, 9) Prof.Dr. Ahmet YÜCEL (Ünite 4,  Prof.Dr. Emin AŞIKKUTLU (Ünite 6, 7) Prof.Dr. Salahattin POLAT (Ünite 1, 3) Doç.Dr. Erdinç AHATLI (Ünite 5, 10) Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright © 2010 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. Genel Akademik Koordinatörler Prof.Dr. İbrahim Hatiboğlu (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi) Prof.Dr. Ali Erbaş (Sakarya Üniversitesi) Program Koordinatörü Prof.Dr. Cemil Ulukan Öğretim Tasarımcıları Doç.Dr. Mehmet Fırat Arş.Gör. Nur Özer Canarslan Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Ölçme Değerlendirme Sorumlusu Öğr.Gör. Nejdet Karadağ Kapak Düzeni Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan Dizgi ve Yayıma Hazırlama Kitap Hazırlama Grubu Hadis Tarihi ve Usulü E-ISBN 978-975-06-3311-9 Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir. ESKİŞEHİR, Şubat 2019 2141-0-0-0-2002-V01 iii İçindekiler İçindekiler Önsöz .................................................................................................................. x Hadis İlmi: Temel Kavramları ve Alt Dalları ................................ 2 GİRİŞ ............................................................................................................................ 3 SÜNNET KAVRAMI .................................................................................................. 4 HADİS, HABER, ESER TERİMLERİ ....................................................................... 7 HADİSİN İKİ TEMEL ÖGESİ: İSNÂD VE METİN .............................................. 8 HADİS İLMİ: TANIMI, KONUSU, AMACI ........................................................... 11 Tanımı ........................................................................................................................... 11 Konusu ve Amacı ........................................................................................................ 11 Hadis İlmi ile İlgilenenlere Verilen İsimler ve Unvanlar ....................................... 12 PEYGAMBERİMİZİ KONU EDİNEN DİĞER İLİMLER ..................................... 12 HADİS İLMİNİN ÖNEMLİ ALT DALLARI .......................................................... 13 Hadis Tarihi .................................................................................................................. 13 Hadis Usûlü .................................................................................................................. 14 Tanımı...................................................................................................................... 14 Ulûmu’l-Hadîs/Hadis Usûlü Kitapları ................................................................ 15 Ricâl İlmi ...................................................................................................................... 18 İlelü’l-Hadîs İlmi ......................................................................................................... 19 Ğarîbü’l-Hadîs İlmi ..................................................................................................... 20 İhtilâfü’l-Hadîs İlmi .................................................................................................... 21 Esbabü Vürûdi’l-Hadîs İlmi ....................................................................................... 24 HADİS TENKİDİNİN TEMEL İLKELERİ .............................................................. 25 Özet ............................................................................................................................... 28 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 29 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 30 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 30 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 30 Hadislerin Korunması ve Kayıt Altına Alınması.......................... 32 GİRİŞ ............................................................................................................................ 33 TESBÎT DÖNEMİ ....................................................................................................... 33 Hadis Öğrenimi ve Öğretimi ..................................................................................... 33 Hadis Öğreniminin Güvenilirliği .............................................................................. 36 Hadis Öğrenim Usûlleri ............................................................................................. 39 Hadislerin Rivâyet Şekli .............................................................................................. 40 Hadislerin Yazılması ................................................................................................... 40 Hadislerin Yazımını Yasaklayan Haberler .......................................................... 41 Hadis Yazımına İzin Verildiğine Dair Haberler ................................................ 41 Hz. Peygamber Hayattayken Yazılanlar: ............................................................ 43 Hz. Peygamber’in Vefatından Sora Sahâbe Döneminde Yazılan Hadisler..... 44 Hadisin Değeri Hakkında Tartışmalar ..................................................................... 45 TEDVÎN DÖNEMİ ..................................................................................................... 46 Özet ............................................................................................................................... 48 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 49 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 50 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 50 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 51 1. ÜNİTE 2. ÜNİTE İçindekiler iv Hadislerin Tasnifi ve Temel Hadis Kitapları ................................ 52 GİRİŞ ............................................................................................................................ 53 TASNİFİN AMAÇLARI ............................................................................................. 55 YAZILIŞ YÖNTEMLERİNE GÖRE HADİS KİTABI TÜRLERİ .......................... 58 KONULARINA GÖRE DÜZENLENMİŞ HADİS KİTABI TÜRLERİ ................ 58 Tek Bir Konuda Yazılan Kitaplar ............................................................................... 58 Birden Çok Alt Konu Barındıran Tek Bir Ana Konuda Yazılmış Kitaplar ......... 58 İmanla İlgili Kitaplar ............................................................................................. 59 Ahlak ve Âdâb Kitapları ....................................................................................... 59 Tefsirle İlgili Rivayetleri Bir Araya Getiren Kitaplar ........................................ 59 Zühd Kitapları ....................................................................................................... 59 Fedâil Kitapları ...................................................................................................... 59 Meğâzî ve Siyer Kitapları ...................................................................................... 59 Tartışma ve Reddiye Kitapları ................................................................................... 60 Muvatta’lar ............................................................................................................. 60 Sünenler .................................................................................................................. 60 Musannefler ........................................................................................................... 61 Câmi‘ler .................................................................................................................. 62 RAVİLERİNE GÖRE DÜZENLENMİŞ HADİS KİTABI TÜRLERİ ................... 62 Mu‘cemler ..................................................................................................................... 62 Müsnedler ..................................................................................................................... 63 Etrâf Kitapları .............................................................................................................. 64 RÂVÎ BİYOGRAFİLERİ ............................................................................................. 64 TASNİF DÖNEMİNİN ÖNDE GELEN HADİS KİTAPLARI ............................ 65 Ma‘mer b. Râşid ve Câmi‘i .......................................................................................... 65 İmam Mâlik ve Muvatta’ı ............................................................................................ 65 Abdürrezzâk b. Hemmâm ve Musannef ’i ................................................................ 66 İbnu Ebû Şeybe ve Musannef ’i .................................................................................. 67 Ahmed b. Hanbel ve Müsned’i .................................................................................. 68 Dârimî ve Sünen’i ........................................................................................................ 69 Kütüb-i Sitte ................................................................................................................. 69 “el-Kütübü’s-Sitte” Teriminin Oluşum Süreci .................................................... 69 Buhârî ve el-Câmiu’s-Sahîh’i ................................................................................ 70 Müslim ve el-Câmi‘u’s-Sahîh’i ............................................................................. 72 Tirmizî ve Sünen’i ................................................................................................. 72 Ebû Dâvud ve Sünen’i .......................................................................................... 73 Nesaî ve Sünen’i ..................................................................................................... 74 İbnu Mâce ve Sünen’i ............................................................................................ 74 Özet ............................................................................................................................... 75 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 76 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 77 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 77 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 77 Temel Hadis Kaynakları Üzerine Yapılan Çalışmalar.................. 78 GİRİŞ ............................................................................................................................ 79 TAMAMLAYICI ESERLER ....................................................................................... 81 Müstedrek Türü Eserler .............................................................................................. 81 3. ÜNİTE 4. ÜNİTE İçindekiler v Müstedrek ale’s-Sahîhayn .................................................................................... 81 Müstahrec Türü Eserler .............................................................................................. 82 DERLEME NİTELİĞİNDEKİ ÇALIŞMALAR ....................................................... 82 Sahîhayn’ı Bir Araya Getiren Çalışmalar ................................................................. 83 Kütüb-i Sitte’yi ve Diğer Bazı Kaynakları Bir Araya Getiren Çalışmalar ............. 83 el-Cem’ beyne’l-usûli’s-sitte ................................................................................. 83 Câmiu’l-usûl li ehâdîsi’r-Resûl ........................................................................... 83 Mesâbîhu’s-sünne .................................................................................................. 83 Cem’u’l-cevâmi’ ve el-Câmiu’s-sağîr ................................................................... 84 Kenzü’l-ummâl ..................................................................................................... 85 Cem’ul-fevâid ......................................................................................................... 85 MUKAYESELİ ÇALIŞMALAR ................................................................................. 85 Zevâid Kitapları ........................................................................................................... 85 Mecma’u’z- zevâid ................................................................................................. 86 İthâfü’l-hıyere ........................................................................................................ 86 el-Metâlibü’l-‘âliye ................................................................................................. 86 ETRÂF ÇALIŞMALARI ............................................................................................. 87 TAHRİC ÇALIŞMALARI .......................................................................................... 88 BELİRLİ KONULARLA İLGİLİ ÇALIŞMALAR .................................................... 89 et-Terğîb ve’t-terhîb .................................................................................................... 89 Riyâzü’s-sâlihîn ............................................................................................................ 90 HALK ARASINDA YAYGIN OLAN HADİSLERİ TOPLAYAN ÇALIŞMALAR ............................................................................................................ 90 el-Makâsıdü’l-hasene .................................................................................................. 90 Keşfu’l-hafâ .................................................................................................................. 90 ŞERH ÇALIŞMALARI .............................................................................................. 91 Muvatta Şerhleri .......................................................................................................... 92 Buhârî Şerhleri ............................................................................................................ 92 Müslim Şerhleri ........................................................................................................... 93 Ebû Dâvûd Şerhleri .................................................................................................... 93 Tirmizî Şerhleri ........................................................................................................... 93 Nesâî ve İbn Mâce Şerhleri ........................................................................................ 93 RÂVÎ ÇALIŞMALARI ................................................................................................ 94 Özet ............................................................................................................................... 95 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 96 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 97 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 97 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 97 Yakın Dönem Hadis Çalışmaları................................................... 98 GİRİŞ ............................................................................................................................ 99 OSMANLI DÖNEMİNDE HADİS İLMİ ............................................................... 99 Ahmed Ziyâeddîn Gümüşhânevî .............................................................................. 102 Muhammed Zâhid el-Kevserî .................................................................................... 102 TÜRKİYE CUMHURİYETİ DÖNEMİNDE HADİS İLMİ .................................. 103 HİND ALT KITASINDA HADİS İLMİ ................................................................... 106 Muhammed Enver Şâh Keşmîrî ................................................................................ 109 Muhammed Abdülhayy Leknevî ............................................................................... 110 Zafer Ahmed Tehânevî ............................................................................................... 110 5. ÜNİTE vi İçindekiler Fazlurrahman ............................................................................................................... 111 ARAP DÜNYASINDA HADİS İLMİ ....................................................................... 112 ORYANTALİSTLER VE HADİS ............................................................................... 114 Özet ............................................................................................................................... 118 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 119 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 120 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 120 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 121 Tarihsel Süreçte Hadis Eğitimi Öğretimi ve Âdâbı ..................... 122 GİRİŞ ............................................................................................................................ 123 İLK DÖNEMDE HADİS ÖĞRENİM VE ÖĞRETİMİ .......................................... 124 Hz. Peygamber ve Sah âbe Dönemi .......................................................................... 124 Hz. Peygamber ve Hadis Öğretimi ..................................................................... 124 Hz. Peygamber Döneminde Hadis Öğretim Yerleri ......................................... 124 Hz. Peygamber’in Hadis Öğretim Metodu ........................................................ 125 Sahâbenin Hadis Öğrenme Arzusu ve Duyarlılığı ............................................ 125 Sahâbenin Hadis Öğrenme Metodu ................................................................... 126 Sahâbenin Hadis Bilgisindeki Farklılıkları ........................................................ 126 Sahâbenin Hz. Peygamber’e ve Sünnete Bağlılıkları ......................................... 127 Sahâbede Hadis Öğrenim ve Öğretimi ............................................................... 127 Sahâbenin Hadisleri Rivâyet Ediş Tarzı .............................................................. 128 Tâbiûn ve Etbâu’t-tâbiûn Dönemi ............................................................................. 128 HADİSİN COĞRAFÎ MERKEZLERİ ...................................................................... 129 Medine .......................................................................................................................... 129 Mekke ............................................................................................................................ 130 Şam ................................................................................................................................ 130 Kûfe ............................................................................................................................... 131 Basra .............................................................................................................................. 131 Bağdâd .......................................................................................................................... 131 Cezîre ............................................................................................................................ 131 Yemen ........................................................................................................................... 131 Mısır .............................................................................................................................. 132 Mağrib ve Endülüs ...................................................................................................... 132 Horasan ve Mâverâünnehir ........................................................................................ 132 İLİM YOLCULUKLARI ............................................................................................. 132 MEDRESELER VE DÂRULHADÎSLER .................................................................. 133 Selçuklu ve Osmanlı Dönemi Dârulhadîsleri .......................................................... 134 Selçuklu Dârulhadîsleri ........................................................................................ 134 Osmanlı Dârulhadisleri ........................................................................................ 135 Osmanlı’nın Son Döneminde Hadis Öğretimi .................................................. 135 Cumhuriyet Döneminde Hadis Öğretimi .......................................................... 136 HADİS ÖĞRENİM VE ÖĞRETİM ÂDÂBI ............................................................ 136 Öğrencinin Uyması Gerekenler .......................................................................... 136 Hocanın Uyması Gerekenler ..................................................................................... 137 Özet ............................................................................................................................... 140 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 141 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 142 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 142 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 143 6. ÜNİTE vii İçindekiler Râvî ............................................................................................... 144 GİRİŞ ............................................................................................................................ 145 َّ ِ اوي) RÂVÎ 145 ............................................................................................................... (الر RÂVÎLERİN TABAKALARI ...................................................................................... 146 İlk Râvî Tabakaları ...................................................................................................... 146 146 .................................................................................................. (الصحابة) Sahâbe Sahâbîliği Tesbit Yolları .............................................................................................. 147 Râvî ve Âlim Sahâbîler ......................................................................................... 147 Müksirûn Sahâbîler (املكثرون (............................................................................. 147 İlk Müslüman Sahâbîler ....................................................................................... 148 En Son Vefat Eden Sahâbîler ............................................................................... 148 Sahâbe’nin Adâleti ve Fazîleti ............................................................................. 148 ُ َون) Tâbiûn ِع 149 .................................................................................................... (التَّاب 149 .................................................................................. (املخضرمون) Muhadramûn Etbâu’t-tâbiîn (نيَ ِ ِع ُ التَّاب َاع ْـب 150 ................................................................................ (أَت RÂVÎLERİN CERH-TA’DÎLİ (ُ َيل ْد َالتَّـع ُ و ْح ر َ 150 ....................................................... ( ْ ال Cerh-Ta’dîl Şartları ...................................................................................................... 150 Râvîlerin Özellikleri .................................................................................................... 150 150 ....................................................................................................... (العدالة) Adâlet Râvîde Görülen Kusurlar ..................................................................................... 155 Adâlet Sıfatıyla İlgili Kusurlar ............................................................................. 155 Zabt Sıfatıyla İlgili Kusurlar ................................................................................. 158 Bazı Cerh-Ta’dîl Problemleri ...................................................................................... 159 Cerh-Ta’dîl Sebebinin Açıklanması ..................................................................... 159 Cerh-Ta’dîl Edenlerin Sayısı ................................................................................. 159 Cerh-Ta’dîlin Çelişmesi ......................................................................................... 159 Sika Râvînin Rivâyetinin Ta’dîl Değeri ............................................................... 160 Bir Âlimin Rivâyet Ettiği Hadisle Amel Edip Fetva Vermesi .......................... 160 Hadis Rivayeti Karşılığında Ücret Almak .......................................................... 160 Cerh-Ta’dîlin Şarta Bağlanması ........................................................................... 160 Cerh-Ta’dîl Lâfızları (والتعديل اجلرح الفاظ (............................................................ 160 Ta’dîl Lâfızları ......................................................................................................... 161 Cerh Lâfızları ........................................................................................................ 162 RÂVÎ BİYOGRAFİLERİ ............................................................................................. 162 Tarih, Tabakat ve İlel Kitapları ................................................................................... 163 Sahâbe Biyografileri .................................................................................................... 163 Cerh-Ta’dîl Kitapları .................................................................................................... 163 Sika Râvîleri İhtiva Edenler ................................................................................. 163 Zayıf Râvîleri İhtiva Edenler ................................................................................ 163 Sika ve Zayıf Râvîleri İhtiva Eden (Karma) Eserler .......................................... 163 İsim, Künye, Lâkab, Ensab ve Büldan Kitapları ..................................................... 164 Özet ............................................................................................................................... 165 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 166 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 167 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 167 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 167 7. ÜNİTE viii İçindekiler Hadis Öğrenim ve Öğretim Yöntemleri....................................... 168 GİRİŞ ............................................................................................................................ 169 HADİS ÖĞRENİM VE ÖĞRETİM YÖNTEMLERİNİN TARİHSEL ARKA PLANI ............................................................................................................. 169 Tarihsel Süreç ............................................................................................................... 169 Yazıdan Kaynaklanan Problemler ............................................................................ 171 Hatalara Karşı Alınan Tedbirler ................................................................................ 171 Sahîfelerden Yapılan İstinsahlarda Hatalar Olacağına Dikkat Çekmek ......... 171 Semâ’ ve Kırâat Metotlarını Geliştirmek ............................................................ 172 HADİS ÖĞRENİM VE ÖĞRETİM YÖNTEMLERİ ............................................. 173 :السماع من لفظ الشيخ والقراءة على الشيخ) Kırâat ve’ Semâ es-Semâ’ min lafzı’ş-şeyh, el-Kırâatü ale’ş-şeyh) ...................................................... 173 Semâ’ ve Kırâat Metotlarının Amaçları .............................................................. 174 İcâzet, Münâvele ve Mükâtebe (واملكاتبة واملناولة االجازة (................................... 175 Şartları ................................................................................................................... 176 177 ...................................... (اعالم الشيخ والوصية والوجادة) Vicâde ,Vasıyyet ,lâm’İ İlk Asırlarda Kullanımları ................................................................................... 178 Rivâyet Lafızları (االداء الفاظ او االداء صيغ : Sıyağu’l-edâ’ ev elfâzu’l-edâ’ ) ... 179 Rivâyet Metotlarının Hepsine Delâlet Eden Rivâyet Lafızları ........................ 181 HADİS ÖĞRENMEK AMACIYLA YAPILAN YOLCULUKLAR ....................... 182 KİTAPLARIN NAKLİNDE UYGULANAN KURALLAR .................................... 183 HADİS KİTABI OKUMA USULLERİ ..................................................................... 184 Özet ............................................................................................................................... 186 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 187 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 188 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 188 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 189 Hadislerin Değişik Açılardan Taksimi.......................................... 190 GİRİŞ ............................................................................................................................ 191 191 ................................................................................ (احلديث املتواتر) MÜTEVÂTİR HABER-İ VÂHİD (الواحد خرب (................................................................................ 191 Makbûl Hadîsler .......................................................................................................... 191 Sahîh Hadîs ............................................................................................................ 191 Hasen Hadîs ........................................................................................................... 193 Merdûd Hadîsler ......................................................................................................... 195 195 ..................................................................................................... (املرسل) Mürsel 196 ................................................................................................ (املنقطع) ‘Munkatı Mu‘dal (املعضل (.................................................................................................... 196 Mu’allak (املعلق (..................................................................................................... 197 197 ................................................................................................ (املدلس) Müdelles Mu‘allel (املعلل (...................................................................................................... 198 199 ............................................................................................ (املضطرب) Muzdarib 200 ................................................................................................... (املقلوب) Maklûb 201 ........................................................................... (الشاذ-احملفوظ) Mahfûz -Şâzz Münker-Ma‘rûf (املعروف-املنكر (....................................................................... 202 202 ..................................................................................................... (املرتوك) Metrûk 8. ÜNİTE 9. ÜNİTE ix İçindekiler Makbûllük ve Merdûdlük Dışındaki Özelliklerine Göre Hadisler ....................... 203 Metnin Özelliklerine Göre Sınıflandırmalar ..................................................... 203 Senedin Özelliklerine Göre Sınıflandırmalar .................................................... 205 Sened ve/veya Metninin Müşterek Özelliklerine Göre Sınıflandırmalar ...... 211 Özet ............................................................................................................................... 217 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 218 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 219 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 219 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 219 Mütevâtir, Âhâd, Zayıf ve Mevzû Hadisler.................................. 220 GİRİŞ ............................................................................................................................ 221 221 ................................................................................. (احلديث املتواتر) MÜTEVÂTİR Tanımı ........................................................................................................................... 221 Şartları ........................................................................................................................... 222 Çeşitleri ......................................................................................................................... 223 223 .......................................................................... (املتواتر اللفظى) Mütevâtir Lafzî Ma‘nevî Mütevâtir (املعنوى املتواتر (..................................................................... 223 Bilgi Değeri .................................................................................................................. 224 Eserler ........................................................................................................................... 224 225 ................................................................................... (اخلرب الواحد) HABER ÂHÂD Âhâd Haberin Delilleri ............................................................................................... 225 Âhâd Haberin Delil Değeri ........................................................................................ 226 ZAYIF HADİS ............................................................................................................. 227 Tanımı ........................................................................................................................... 227 Zayıf Hadisle İlgili Bazı Meseleler ............................................................................. 228 Zayıf Hadisle Amel ...................................................................................................... 229 230 ......................................................................... (احلديث املوضوع) HADİS MEVZÛ Tarihçe .......................................................................................................................... 230 Uydurma Sebepleri ..................................................................................................... 231 Hadis Uydurma Yöntemleri ....................................................................................... 233 Uydurma Hadisin Belirtileri ...................................................................................... 233 Hadis Uydurmaya Karşı Yapılan Mücadele ............................................................. 234 el-Mevzû‘ât ............................................................................................................. 235 Tenzîhu’ş-şerî‘a ....................................................................................................... 235 Uydurma Hadislerin Olumsuz Etkileri .................................................................... 236 Özet ............................................................................................................................... 237 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 238 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 239 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 239 Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 239 10. ÜNİTE x Önsöz Önsöz İslâmî İlimler birbirinden bağımsız değil, birbirleriyle çok sıkı bir şekilde ilişkili ilim dallarıdır. Bunun nedeni hepsinin kaynağının Kur’ân oluşudur. Hz. Peygamber’in (s.a.v.) sünneti yani onun sözleri ve davranışları; Kur’ân’ın hayata aktarılışı, Hz. Peygamber’in şahsında ve onun dönemindeki İslâm toplumunda eylem ve davranışlar olarak hayat bulmasıdır. Başka bir ifade ile Sünnet, Kur’ân’ın uygulamalı bir tefsiridir ve Kur’ân’la doğrudan ve ayrılmaz bir ilişki içindedir. Yine Hz. Peygamber’in Sünnetinin İslâm Dini’ndeki yerini ve önemini vurgulamak amacıyla “Peygamber’in Sünnet’i Kur’ân’dan sonra ikinci kaynaktır” şeklinde çok tekrarlanan bir söz vardır. İlk bakışta sorunsuz görünen bu ifadeler, İslâm dini hakkında derinlemesine bilgi sahibi olmayan kişilerin zihninde Hz. Peygamber’in Sünetinin, Kur’ân dışında, ondan bağımsız, ayrı bir kaynak olduğu şeklinde yanlış bir anlayışa yol açabilmektedir. Bu yanlış anlayışın sonucu olarak Kur’ân bize yeter, Kur’ân varken başka şeylere ne ihtiyaç var, gibi sorular gündeme gelmektedir. Öte yandan bütün İslâmî İlimler Hz. Peygamber’in Sünnetini konu edinen Hadis İlminden doğmuş, daha sonra bağımsızlık kazanmışlardır. Hadis İlmi tarihsel olarak ilk ortaya çıkan İslâmî ilimdir. Hz. Peygamber’in Sünnetinin sözlü ifadesi olan hadisleri derleyip kaybolmaktan koruma ve her bir hadisin gerçekten Hz. Peygamber’e ait olup olmadığını belirleme amacıyla oluşturulan Hadis İlmi, erken dönemlerde günümüzdeki bütün İslâmî ilimleri kapsıyordu. Hadis kitapları, günümüzde Siyer, Tefsir, Fıkıh, Kelâm, Tasavvuf ismiyle andığımız bütün ilimlerin kaynağıydı. Bu ilimler daha sonraki yıllarda Hadis İlminden ayrılıp müstakil ve ayrı bilim dalları haline gelmişlerdir. Hadis ilminin konusu daha sonraki yıllarda, hadislerin gerçekte Hz. Peygamber’e (s.a.v.) ait olup olmadıklarını araştırma ve belirleme şeklinde sınırlandı. Fakat bu sınırlama hadis ilminin boyutlarının genişliğini kavramada bizi yanıltmamalıdır. Bir hadisin onlarca hatta bazen yüzlerce farklı kanaldan nakledildiği düşünüldüğünde, on binlerce hadisin, yüz binlerce hadis rivayet eden kişinin durumlarının incelenmesinin ne denli uçsuz bucaksız bir araştırma ve çalışma alanı olduğu anlaşılır. İslâm tarihinde bu çok zor işin üstesinden gelebilmek amacıyla yüzlerce hadis âlimi, hadis ilmi ile ilgili binlerce ciltle ifade edilebilecek olağanüstü sayıda kitap yazmışlardır. Bu nedenle hadis ilmi, İslâmî ilimler içerisinde en geniş/zengin kitap mirasına sahip ve çok yorucu araştırmalar gerektiren bir ilim dalıdır. Ayrıca hadis ilmi, İslâmî ilimlerin tamamına kaynaklık eden hadislerin gerçek olup olmadığını belirleyerek bütün İslâmî ilimlere de hizmet sunmaktadır. Hiçbir İlim dalı ondan müstağnî kalamaz. Diğer İslâmî İlimlerle uğraşan herkes o ilim dallarında dayanak olarak kullandıkları hadislerin gerçekte hadis olup olmadığını bilebilme açısından ya hadis ilminde derinleşme, ya da hadis âlimlerinin değerlendirmelerinden yararlanmak zorundadırlar. Bu bakımdan Hadis İlmi’nin bütün İslâmî İlimlerin temeli olduğu söylenebilir. Hadis Tarihi ve Usûlü başlığını taşıyan bu kitap önemini ve boyutlarını yukarıda kısaca ifade etmeye çalıştığımız hadis ilmine bir giriş niteliğindedir. Takdir edersiniz ki bu kitap, bu uçsuz bucaksız okyanusu çok sınırlı olarak ve ana hatlarıyla tanıtabilecektir. Elinizdeki kitap, başlığından da anlaşılacağı üzere iki ana konuyu ele almaktadır: Hadis Tarihi ve Hadis Usûlü. Birinci ünite hadis ilmini ve alt dallarını tanıtan bir giriş ünitesi niteliğindedir. 2–6. ünitelerde hadis tarihinin, 7–10. ünitelerde ise hadis usûlünün en temel ve ana konuları çok kısa ve anlaşılır bir şekilde özetlenmektedir. Ünitelerin her birisi o konunun uzmanı olan bilim adamlarınca yazılmıştır. xi Önsöz Hadis tarihi ile ilgili ünitelerde, hadislerin klâsik hadis kitaplarında yazılı hale gelmesine kadarki serüveni ile başlangıçtan günümüze kadar hadis ilminde yapılan bilimsel çalışmalar ve eğitim-öğretim faaliyetleri ele alınmıştır. Hadis tarihi, ağırlıklı olarak hadis ilmine katkı yapan hadis âlimleri ve onların kitapları etrafında döndüğünden olağanüstü sayıda kitap ve yazar ismi içerir. Geçmişte yazılmış Hadisle ilgili kitapların sadece yazar ve isim listesi büyük bir cilt tutacak hacimdedir. Son dönemlerde dünya çapında değişik üniversitelerde yapılan akademik çalışmaların listesi da bir o kadar yer tutar. Hadis Tarihi ünitelerinde, hadis ilminin köşe taşları ve olmazsa olmazı olan isimler ve kitaplar verilmekle yetinilmiştir. İlk bakışta bu yazar ve kitap isimlerini ezberlemek zor görünse de, iyi bir İslâm ilahiyatçısı olmayı göze alanlar eğitim süreçlerinde zamanla bu isimleri ve önemli kitaplarını kolayca ezberlediklerini fark edeceklerdir. Çünkü bu isimlerin çoğu diğer İslâmî ilim dallarında da önemli kişilikler olduklarından, o ilim dalarında da isimleri sık sık geçecek ve tekrar edilecektir. Hadis usûlü ile ilgili ünitelere gelince, onlarda da çok sayıda terim ve kavramın geçtiği görülecektir. Hadis usûlü, Hadislerin sahih ve makbul olanlarını böyle olmayanlardan ayırmanın yöntemlerini ele aldığından, zorunlu olarak hadis ilmindeki bütün temel kavramların ve hadisle ilgili terimlerin tanımları verilir. Bu tanımları bilmeyen bir kişi, başta hadis ilmi ile ilgili kitaplar olmak üzere İslâmî ilimler ile ilgili kitapları anlayamaz. Çünkü bu terimler sadece hadis ilmi ile ilgili kitaplarda değil bütün İslâmî ilimlerle ilgili kitaplarda çok sık olarak geçerler. Hadis usûlünde kavram ve terimler o kadar yaygın ve önemlidir ki bu ilim, Arapça “Hadis Terimleri İlmi” anlamına gelen ‘Mustalahu’l-Hadîs’ adıyla da anılır. Ünitelerin okunması esnasında, kitabınızdaki önerileri, okuma tavsiyelerini, dikkat başlıklı uyarıları, sıra sizde ve kendimizi sınayalım gibi eğitim sürecinizin çok önemli aşamalarını oluşturan kısımlarda sizden istenenleri yapma konusuna gereken özeni göstermeniz, derslerinizdeki başarınız ve iyi bir İslâm ilahiyatçısı olmanız açısından son derece önemlidir. Başarı ve mutluluk dileklerimle. Editör Prof.Dr. Salahattin POLAT Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Sünnet, hadis, haber, eser terimlerini tanımlayabilecek, Hz. Peygamber’in özelliklerini, görevlerini ve Hz. Peygamber’le ilgili ilimleri sıralayabilecek, Hadîs’in iki temel öğesi olan isnâd ve metni ayırt edebilecek, Hadis ilminin İslâmî ilimler içindeki yerini, konusunu, amacını belirleyebilecek, Hadis ilminin alt dallarını sayıp ana hatlarıyla özetleyebilecek, Hadis tenkidinin temel ilkelerini saptayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Hadis-Sünnet-Haber-Eser • Tebliğ-Beyân-Tezkiye, İsmet • Meğâzî-Siyer-Şemâil-Delâil • İsnad/Sened-Metin • Hadis İlimleri Öneriler Bu üniteyi daha iyi kavrayabilmek için okumaya başlamadan önce; • Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi’nin Hadis maddesini okuyunuz. • Bu kitaptaki bütün ünitelerde geçen, anlamını ve tanımını bilmediğiniz hadis terimleri için Talat Koçyiğit’in Hadis Istılahları, Müctebâ Uğur’un Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, Abdullah Aydınlı’nın Hadis Istılahları Sözlüğü isimli kitaplarından birine bakabilirsiniz. Abdullah Aydınlı’nın adı geçen sözlüğüne şu internet adresinden ulaşabilirsiniz: http://www.sonpeygamber.info/sozluk.asp?sozlukkelime=sozluk İçindekiler 1 Hadis Tarihi ve Usulü Hadis İlmi: Temel Kavramları ve Alt Dalları • GİRİŞ • SÜNNET KAVRAMI • HADİS, HABER, ESER TERİMLERİ • HADİSİN İKİ TEMEL ÖGESİ: İSNÂD VE METİN • HADİS İLMİ: TANIMI, KONUSU, AMACI • PEYGAMBERİMİZİ KONU EDİNEN DİĞER İLİMLER • HADİS İLMİNİN ÖNEMLİ ALT DALLARI • HADİS TENKİDİNİN TEMEL İLKELERİ HADİS TARİHİ VE USULÜ GİRİŞ Herhangi bir bilim dalının eğitimini alan bir kişinin her şeyden önce o bilim dalının diğer bilim dalları içindeki yerini, konusunu, amacını, yöntemlerini, alt dallarını, temel kavramlarını öğrenmesi gerekir. Hadis İlmi, geçmişte Şer’î İlimler veya Naklî İlimler diye isimlendirilen, günümüzde ise İslamî İlimler denilen ilim grubunun bir alt dalıdır. İslâm Dini’ni konu edinen Naklî/ Şer’î İlimler, Tefsir, Hadis, Fıkıh, Kelam, Tasavvuf ’tur. Bu ilimler İslam Dini’nin temel iki kaynağı olan Kur’an ve Hz. Peygamber’in sünnetine yani uygulamalarına dayanırlar. Dolayısıyla bu ilimler, İslam Dini’nin ilkeleri doğrultusunda oluşmuş, Müslümanlar tarafından geliştirilmiş, İslam Dini’ne içeriden bakan ilimlerdir. İslamî İlimler, İslam Dini’ni dışarıdan ve tarafsız olarak incelemezler. Müslümanlar’ın dînî açıdan sorumluluklarını ortaya koyan, kural koyucu (normatif) ve bağlayıcı nitelikte ilim dallarıdır. İslâmî İlimler, İslâm Dini’ni sadece bir bilgi nesnesi olarak ele almakla yetinmezler. Bundan da öte Müslümanların anlam dünyalarını, değer yargılarını, hayat anlayışlarını biçimlendirirler. Bu ilimler olgular alanıyla değil değerler alanıyla, yani ne olduğuyla değil, ne olması gerektiğiyle ilgilenirler. Bu ilimler ele aldıkları olguları sadece olgu olmaları açısından değil, İslâmî değerlerle ilişkileri açısından incelerler. Doğa Bilimleri ve İnsan Bilimlerinin uzmanları ise konularına ve nesnelerine açıklama ve tanımlama amacıyla, dışarıdan ve mümkün olduğunca nesnel bir şekilde yaklaşmaya çalışırlar. Bu bilimler değerler alanıyla değil olgular alanıyla ilgilidirler. Yani ne olması gerektiğiyle değil ne olduğuyla ilgilenirler. Burada Türkçe’deki ilim ve bilim kavramları arasındaki anlam farkına değinmekte yarar vardır. Bütün bilimsel faaliyetleri bilim kavramı ile ifade ettiğimizde yukarıda söz konusu ettiğimiz kural koyucu ve açıklayıcı bilimler arasındaki ayırım ortadan kalkmaktadır. Bu nedenle İslamî İlimler için bilim kavramı yerine, İslam geleneğinde kullanılan ilim kavramını kullanmak daha uygundur. Bilim kavramı Türkçe kökenli, ilim kavramı ise Arapça kökenli dolayısıyla ikisi de eş anlamlıdır gibi bir düşünce anlam kargaşasına yol açmaktadır. Bilgi nesnesine içeriden ve dışarıdan bakış arasındaki farkı vurgulayabilmek açısından ayrı kavramlar kullanmak daha yararlıdır. İslam Tarihi, İslam Mezhepleri Tarihi ve İslamî İlimler Tarihi ise İslam Dinini konu edinmeleri bakımından ilk bakışta İslamî İlimler içinde yer alıyor gibi görünseler de aslında Tarih Bilimi’nin alt dalıdırlar. Tarihçiler İslam’a dışarıdan, mümkün olduğunca nesnel olarak, İslam Tarihinde ne oldu sorusuna cevap aramak amacıyla bakarlar. Bu yüzden bu üç disiplini İslâmî ilimlerin değil tarih biliminin içine yerleştirmek daha uygundur. Hadis İlmi: Temel Kavramları ve Alt Dalları 4 Hadis Tarihi ve Usulü Bu ünitede İslamî İlimler’in en önemlilerinden birisi olan Hadis İlmi’ni, genel olarak, ana hatlarıyla ve temel kavramlarıyla bir bütün olarak tanımaya ve anlamaya çalışacağız. SÜNNET KAVRAMI Hadis İlmi’nin tanımından önce, bu isim tamlamasındaki Hadis teriminin ve yakın anlamlı terimlerin anlamlarının incelenmesi gereklidir. Hadis terimini daha iyi kavrayabilmek için önce sünnet teriminden başlamak daha uygun olacaktır. Sünnet (السنة (kelimesi Arapça s-n-n kökünden gelir. Sözlükte, üzerinde devamlı olarak yürünen yol, hayat tarzı, gelenek, âdet, çığır, hal, tavır, karakter, uygulama, kanun, kural gibi anlamlara gelir. Sünnet kelimesi ara sıra ve gelişigüzel yapılan şeyleri değil, âdet niteliğinde, devamlı ve sürekli, aynı zamanda bilinçli davranışları ifade eder. Dolayısıyla arasıra yapılan ve bilinçsiz davranışlar sünnet anlamının dışında kalır. Sünnet’in, Hadis İlmi’ndeki anlamı ise, Hz. Peygamberin (Allah’ın selâmı üzerine olsun) sözleri, davranışları ve onaylarıdır. Yani onun yolu ve hayat tarzı, sürekli ve devamlı davranışlarıdır. Bu anlamıyla sünnet terimi, “Allah Elçisinin Sünneti” anlamına gelen (سنة اهلل رسول (ifadesinin kısaltılmış şeklidir. Sünnet, Hz. Peygamber’den gelmesi bakımından üçe ayrılır: 1. Kavlî Sünnet (القولية السنة(: Hz. Peygamber’in sözleridir. 2. Fiilî Sünnet (الفعلية السنة(: Hz. Peygamber’in filleri ve davranışlarıdır. 3. Takrîrî Sünnet (التقريرية السنة(: Hz. Peygamber’in huzurunda veya bilgisi dâhilinde olmak şartıyla, sahâbe tarafından söylenen sözleri ve yapılan davranışları onaylaması veya karşı çıkmamasıdır. Bu üçüncü şıkkın sünnet olmasının gerekçesi, Hz. Peygamber’in Allah tarafından kendisine verilen ileriki satırlarda ele alacağımız görevleri gereği, dînî açıdan uygun olmayan ya da Allah’ın yasakladığı söz ve eylemleri onaylamayacağı veya böyle durumlar karşısında sessiz kalmayacağıdır. Sünnet kavramı Kur’an ile sıkı sıkıya bağlantılı bir kavramdır. Çünkü Hz. Peygamber kendi hayatında Kur’an’ın bütün emirlerini ve hükümlerini yerine getirmekle ve uygulamakla yükümlüdür. Hayatı da Kur’an hükümlerini birebir uyguladığının tanığıdır. Peygamberimizin eşi Hz. Âişe’ye, “Hz. Peygamber’in ahlâkı nasıldı?” diye sorduklarında, onu en yakından tanıyan kişi olarak “Onun ahlâkı Kur’an’dı” diye cevap vermiştir. Peygamberimiz için yapılan “Yaşayan Kur’an ve Yürüyen Kur’an” gibi nitelemeler bu anlama gelmektedir. Sünnet kavramının, Hz. Peygamber’e Allah tarafından verilen görevler doğrultusunda değerlendirilmesi gerekir. Kur’an’ın bildirdiğine göre Hz. Peygamber’in temel görevleri şunlardır: 1. Tebliğ: Allah’tan almış oldukları vahyi eksiksiz olarak insanlara bildirmek anlamına gelir. Bir âyette Yüce Allah şöyle buyurur: “Ey Peygamber! Rabbinden sana indirileni insanlara bildir (tebliğ et). Eğer bunu yapmazsan elçiliği yerine getirmemiş olursun. Allah seni insanlardan koruyacaktır.” (Mâide, 5/67. Ayrıca bkz: Mâide, 5/92, 99; Âl-i İmrân, 3/20.) 2. Beyân/Tebyîn: Peygamber’in kendisine indirilen kitabı, ümmetine açıklaması, onları ihtilaf ettikleri konularda aydınlatmasıdır. Bir âyet-i kerîmede Allah, Peygamberine şöyle demektedir: “Sana zikri (Kur’an’ı) insanlara, kendilerine indirileni açıklaman için indirdik.” (Nahl, 16/44. Ayrıca bkz. Nahl, 64.) Bu âyetlerde geçen açıklama görevi sadece sözlü açıklamaları değil; yaşayarak, örnek olarak, Kur’an hükümlerinin toplumda yaşanmasını sağlayarak açığa çıkmasını sağlamayı da kapsar. Çünkü b-y-n kökünün Arapça’daki temel anlamı açığa çıkmak veya çıkarmaktır. 1. Ünite - Hadis İlmi: Temel Kavramları ve Alt Dalları 5 3. Tezkiye (التزكية(: İnsanların kötü huylardan, günahlardan, kötülüklerden temizlenmesi, arındırılması demektir. Hz. Peygamber’in bu görevi şu âyette dile getirilmektedir: “Ümmîlere (Araplara) içlerinden, kendilerine Allah’ın âyetlerini okuyan, onları manevî yönden arındıran, kitap ve hikmeti öğreten bir peygamber gönderen odur.” (Cuma, 62/2.) Bu üç görev birbirinin devamı ve tamamlayıcısı niteliğindedir. Üçünün de en son amacı insanların arındırılmasıdır. Bu da Peygamberin sünnetinin amacının, manevi yönden arınmış bireyler ve onlardan meydana gelen bir toplum oluşturmak olduğu anlamına gelir. Allah’ın bu görevleri yüklediği Hz. Peygamber, bizim gibi insan olmakla birlikte bizden farklı olarak Allah’tan vahiy yoluyla buyruklar almaktadır. Dolayısıyla onun bütün söz ve davranışları vahiy yoluyla, Allah’ın kontrolü ve denetimi altındadır. Ayrıca Peygamberler ma’sûm’dur (املعصوم(. Yani görevleri ile ilgili hata yapmaktan, Allah tarafından korunmuşlardır. Peygamberlerin bu özelliğine İsmet (عصمة (denir. İsmet, bütün Peygamberlerde bulunması gereken beş temel özellikten (sıfat) biridir. Bu özellikleri gereği hata yaptıklarında Allah tarafından uyarılmış ve hatalarından en kısa zamanda dönmeleri ve tövbe etmeleri sağlanmıştır. Dolayısıyla onların hiçbir hatası devam etmemiş, hatalarıyla ümmetlerine örnek olmamışlardır. Kur’an’da Peygamberlerin erdemli ve seçilmiş insanlar olduğunu belirten çok sayıda âyet mevcuttur. Bu nedenlerle peygamberlere uyanlar Allah’ın hoşnut olduğu bir yola girmiş olurlar. Zaten Allah’ın insanları doğru yola ulaştırmak için seçtiği peygamberlerin hatalarıyla insanları yanlışa düşürmesi düşünülemez. Bu peygamber göndermenin amacına aykırıdır. Peygamberlerde bulunması gereken özellikleri (peygamberlerde bulunması gereken sıfatları) araştırınız. Allah, Peygamberimizi normal insanlardan farklı imkân ve yeteneklerle donatıp bir takım görevler yüklemekle kalmamış; manevî yönden arınmaları için Müslümanları da, Hz. Peygamber’e karşı örnek almak, ona itaat etmek, onun kararlarına kalplerinde en ufak bir tereddüt duymadan teslim olmakla sorumlu tutmuştur. Bu konularda seçim serbestlikleri olmadığını belirtmiştir. Müslümanların Hz. Peygamber’e karşı sorumluluklarını ifade eden bazı âyetler şunlardır: “Kim Peygamber’e itaat ederse Allah’a itaat etmiş olur” (Nisâ, 4/80. Ayrıca bkz: Âl-i Imrân, 3/31, Nisâ, 4/13, 69, Nur, 24/52, 63, Ahzab, 33/71.) “Allah ve Peygamberi bir karar verdiği zaman iman etmiş erkek ve kadının aykırı hareket etme seçeneği yoktur.” (Ahzâb,33/36.) “Rabbinin hakkı için, onlar aralarında çekiştikleri şeylerde seni hakem yapıp sonra da verdiğin karara içlerinde hiç bir darlık duymadan tam bir teslimiyetle boyun eğmedikçe iman etmiş olmazlar.” (Nisâ,4/65. Ayrıca bkz: Nisa,4/59.) “Allah’a ve Ahiret gününe kavuşmayı uman ve Allah’ı çok zikredenler için Allah elçisinde güzel örnek vardır.” (Ahzab,33/21.) Hz. Peygamber’in bütün eylemlerinin sünnet olup olmadığı, her eylemine uymamız gerekip gerekmediği çok önemli bir konudur. Bazı âlimler, Hz. Peygamber’in sadece dînî konulardaki söz ve davranışlarını sünnet sayıp, din dışı konulardakileri sünnet saymama eğilimindedirler. Bu görüş değişik açılardan sorunludur. Her şeyden önce, hayatı din içi ve din dışı diye kesin sınırlarla net olarak ayırmak mümkün değildir. Dinin buyrukları öte dünyaya değil bu dünyaya yöneliktir. Din, dünya hakkında da düzenlemeler getirir. Örneğin İslam Dini; yemek, içmek, uyumak, giyinmek, barınmak gibi insanların en doğal eylemleri ile ilgili olarak çok sayıda düzenleme koy1 6 Hadis Tarihi ve Usulü muştur. İnsanın gündelik hayatındaki her alan dinle de ilişkilidir. Bundan da öte din insanların anlam dünyalarını, kafa yapılarını, hayata ve olaylara bakış açılarını değiştirir ve şekillendirir. Bu yüzden din, hayatın her alanındaki davranışların içine sızar ve siner. Din, dindar bir kişinin bütün davranışlarının arkasındaki en temel etkenlerdendir. Davranışlarımızdaki niyetlerimiz ve amaçlarımız bile dinin düzenlediği alana girer. Müslüman her davranışını Allah’ın hoşnutluğunu kazanma amacıyla yapmalıdır. Din en temelde, dünya hayatının din ekseninde yaşanması için vardır. Din dünya ayırımında sınırların nereden çizileceği meselesi de problemlidir. Dinin sınırlarını daraltmak dinin dünyevîleşmesine, hayatın merkezinden kenara itilmesine, hayatı düzenleme özelliğini yitirmesine, bireysel bir tatmin aracı haline dönüşmesine yol açabilir. Dinin alanının çok genişletilmesi ise hayatı dine indirgemek gibi bir sonuç doğurabilir. Oysa din bazı alanlarda düzenleme getirmemiş, o alanlardaki düzenlemeyi insanlara bırakmıştır. Bu alan fıkıhta mübah kavramıyla ifade edilir. Mübah alanı dine ters düşmeme şartıyla insan aklı, bilgisi ve uzlaşısıyla düzenlenir. Bu alanı da, din alanı içine sokmaya çalışmak din koyucunun amacına terstir. Şu halde hayatı, dînî olan-dînî olmayan şeklinde ayırmak problemli olduğu gibi, din alanının sınırlarını çizmede de aşırılıklara düşme tehlikesi vardır. Ayrıca din alanına girsin girmesin Hz. Peygamber’in bütün davranışları, vahiy sayesinde Allah tarafından eğitilmiş mükemmel bir insanın, en yüce değerler doğrultusunda pratiğe aktarılmış örnek davranışlarıdır. Bu davranışların arkasındaki anlam dünyası, hayat anlayışı, kulluk bilinci, herkesi kuşatan evrensel değerler ve yüce niyetleri anlayıp fark edebilirsek, Hz. Peygamber’in bütün eylem ve davranışlarının insanlık için en güzel örnekler olduğunu görürüz. Dolayısıyla Hz. Peygamber’in sünnetini hayatın bütün alanlarında mümkün olduğunca rehber edinmeye çalışmak her şeyden önce Müslümanların kendi yararınadır. Bununla birlikte Hz. Peygamber’in sünnetlerinin yaptırım gücü ve bağlayıcılığı kişilere ve ortama göre değişebilir. Örneğin Peygamberimizin devlet başkanı olarak yaptıkları herkesi değil sadece idarecileri bağlar. Savaş halinde, barış durumunun sünnetleri uygulanmaz. Sünnetlerin bağlayıcılığı konusunu belirlemek fıkıh ilminin alanına girer. Sünnet terimi, “Hz. Peygamberin sünneti” anlamı yanında, “İlk Müslüman nesillerin âlimlerinin sözleri, davranışları ve hayat tarzları” anlamında da kullanılmıştır. Müslüman âlimlerin çoğunluğu, İslam geleneğinin kurucuları ve geliştiricileri olan ilk üç neslin, sonrakilere örnek teşkil ettiği görüşündedirler. Çünkü Hz. Peygamber “Ümmetimin en hayırlısı benim dönemimde (yaşayanlardır.) Sonra sırasıyla bunları takip edenler, daha sonra da onları takip edenler gelir” buyurmuşlardır (Buhârî, “Fedâilu ashâbi’n-nebiyy”, 1). Bu anlamıyla sünnet, İslam toplumunun hayat tarzı ve geleneği mânâsına gelir. Çünkü Hz. Peygamber, Kur’an’ın buyruklarını sadece kendisi yaşamakla görevli değil, evrensel davetinin kendinden sonra devam ettirilebilmesi için Kur’an hükümleri doğrultusunda yaşayan, hakkaniyeti ayakta tutacak, iyiliklere destek olup kötülüklerle mücadele edecek bir toplum oluşturmakla da bizzat Allah tarafından görevlendirilmişti. (Örneğin bkz: Âli Imran, 3/110.) O nedenle sünnetin, yani Hz. Peygamberin inşa ettiği hayat tarzının, kendisinin öbür âleme göç etmesinden sonra da bireysel ve toplumsal alanda varlığını sürdürmesi gerekiyordu. Bu yüzden hadis âlimleri Hz Peygamber’in sünnetini kayda geçirirken, mevkuf hadis denilen sahâbenin söz ve uygulamaları ile maktû‘ hadis denilen tâbiûn âlimlerinin söz ve uygulamalarını da hadis kitaplarına almışlardır. Dokuzuncu ünitede değişik açılardan hadis taksimleri ve tanımları yapılırken Mevkuf ve Maktû‘ hadisler ele alınacaktır. Sahâbe ve Tâbiûn’un bütün söz ve görüşleri sünnet veya hadis sayılmaz. Ancak dînî konulardaki ve kendi akıl yürütmeleriyle bulamayacakları konulardaki söz ve görüşleri hadis sayılır. Bunun gerekçesi, bu şartları taşıyan sahâbe söz ve görüşlerinin kaynağının Hz. Peygamber, 1. Ünite - Hadis İlmi: Temel Kavramları ve Alt Dalları 7 Tâbiûn söz ve görüşlerinin kaynağının da sahâbe olduğudur. Hz. Peygamber’den sonraki âlimlerin ve toplum önderlerinin görüş ve uygulamalarının sünnetin devamı sayılabilmesi için Kur’an’ın ve Hz. Peygamberin sünnetinin ilkelerine, ruhuna, özüne, mantığına ters düşmemesi şarttır. Bunlara ters düşen uygulamalara bid‘at ismi verilerek şiddetle karşı çıkılmış, Hz. Peygamber’in oluşturduğu geleneğin bozulması önlenmeye çalışılmıştır. Bid‘at, sünnetin zıddıdır, karşıtıdır. Müslümanların Kur’an’a uymaları yeterli değil midir? Ayrıca Peygamberimizin sünnetine uymak zorunda mıyız? Araştırınız. HADİS, HABER, ESER TERİMLERİ Hadis (احلديث (kelimesi, Arapça tahdîs (التحديث (mastarının ismi olup sözlük anlamı; “haber verme”, “anlatılan, haber verilen husus”, “haber” ve “söz” demektir. Çoğulu ehâdîs (االحاديث (şeklindedir. Hadis ilminde, Hz. Peygamber’den gelen haber/haberler anlamına gelir. Başka bir ifade ile söylenirse Hz. Peygamber’in sünnetini haber veren, sünnetin söz ile ifade edilmiş haline hadis denir. Dolayısıyla “Peygamber şöyle söyledi, şöyle yaptı veya falanca kişinin falan davranışını onayladı” gibi sözlü ifadeler ve haberlere, bunların yazıya dökülmüş haline hadis denir. Sünnet kavramı, Hz. Peygamber’in davranışlarını; hadis ise, onun davranışlarının, sözlerinin ve onaylarının, tanıkları tarafından haber verilmesini ifade eder. Şu halde hadis, Hz. Peygamberi gören sahâbenin onun hakkındaki ifadeleri ve anlatımlarıdır veya bunların yazıya geçirilmiş halidir. Bazı hadis âlimleri, sünneti Peygamber’in fiilleri, hadisi de sözleri anlamında kullanmışlardır. Hadisi sünnetle eş anlamlı olarak kullananlar da vardır ve bu yaygın bir kullanımdır. Haber (اخلرب(: Arapça kökenli olmakla birlikte Türkçe’de de Arapça’daki aynı anlamıyla kullanılır. Çoğulu Ahbâr (االخبار(dır. Sözlük anlamı, bir olay veya nesneyi gören, tanık olan birinin; görmeyenlere, tanık olmayanlara söylemesi, iletmesi, duyurması, bildirmesiyle elde edilen dolaylı bilgidir. Haber, doğrulama ve yanlışlamaya konu olan bir bilgi türüdür. Akıl yürütme ile elde edilen bilgiler haber grubunun dışında kalırlar. Hadis ilminde haber, bazı âlimlerce hadis terimiyle eş anlamlı olarak kullanılmıştır. Çünkü hadisler, Peygamber hakkında haberlerdir. Bazı âlimler ise hadisi Peygamber’den nakledilenler, haberi ise Peygamber dışındaki sahâbe ve tâbiûndan nakledilenler anlamına kullanmışlardır. Haberi, hadisi de içine alacak şekilde Hz. Peygamber, sahâbe ve tâbiûndan nakledilenler anlamına kullananlar da vardır. Bu son anlamıyla haber, hadisten daha geniş anlamlıdır. Her hadis aynı zamanda haberdir ama her haber hadis değildir. Eser (االثر(: Arapça’dır. Sözlükte iz, kalıntı anlamına gelir. Çoğulu âsâr (االثار(dır. Bazı âlimler tarafından Hz. Peygamber’den nakledilenler anlamında hadis terimiyle eş anlamlı olarak, bazılarınca da haber kavramıyla eş anlamlı olarak Peygamber, sahâbe ve tâbiûndan nakledilenler anlamında kullanmışlardır. Peygamberden gelenlere haber, sahâbeden gelenlere eser diyenler de olmuştur. Bunlar yaygın kullanımlardır. Bu söylediklerimiz dışında özel kullanımlar da vardır. Örneğin Horasan bölgesi âlimleri ve bazı Şâfiî âlimler eser terimini sahâbeye ait rivayetler için kullanmışlardır. Görüldüğü gibi bu üç önemli ve temel terimin kullanımında tarihte belli bir uzlaşı yoktur. Bu nedenle bu terimlerin geçtiği metinlerde anlamı sözün gelişinden ve metindeki karinelerden çıkarmak gerekmektedir. Günümüzde ise Hz. Peygamber’in davranışları için sünnet, Peygamber’den nakledilenler için hadis teriminin kullanımı önemli ölçüde yaygınlık kazanmış görünmektedir. 2 8 Hadis Tarihi ve Usulü Sünnet teriminin Fıkıh İlmindeki kullanımı çok farklıdır. Fıkıhta sünnet terimi, müstehab ve mendub anlamına yani yapmakta zorunlu olmadığımız ama teşvik edilen, güzel görülen, yaptığımızda sevap kazanacağımız, gönüllü güzel davranışlar anlamında kullanılır. Günlük dilde de Fıkıhtaki bu anlamı “namazın sünnetleri, abdestin sünnetleri, haccın sünnetleri” gibi ifadeler şeklinde yaygın olarak kullanılır. Bu kullanım kavram kargaşasına yol açabilir. Peygamberimizin sünnetlerini uygulamamızın hükmünün sünnet yani müstehab olduğu, onlara uymamızın zorunlu olmadığı gibi bir anlayış doğru değildir. Peygamberimizin sünnetlerinde zorunlu olarak uymamız gerekenler yani farz olanlar olduğu gibi, zorunlu olmayıp gönüllü olarak uyduğumuzda sevap kazanacaklarımız da vardır. Hatta sınırlı da olsa sadece ona mahsus (hasâis) olan bazı uygulamaları vardır ki o konularda ona uymamız gerekmez veya bazılarında uymamamız gerekir. Örneğin Peygamberimizin sadaka alması haramdı. Fakat sadaka almaya dinen hak sahibi olan bir Müslüman için böyle bir yasak söz konusu değildir. HADİSİN İKİ TEMEL ÖGESİ: İSNÂD VE METİN Herhangi bir hadis, isnad ve metin denilen iki kısımdan meydana gelir: 1. İsnâd (االسناد (veya sened: İsnâd kelimesi Arapça (s-n-d) kökünden türemiş mastardır. Bir şeyi bir yere dayamak demektir. Bu dayama, bir kişinin sırtını bir yere dayaması gibi fiziksel ve somut nesneler arasında olabileceği gibi; birine bir suç yükleme veya birinin bir söz söylediğini iddia etme gibi manevî ve soyut da olabilir. Arapça’dan Türkçe’ye bu ikinci anlamıyla geçen isnâd kelimesi, birine bir söz isnat etme veya suç isnat etme şeklinde kullanılmaktadır. Hadis ilminde isnad dendiğinde, hadislerin başındaki râvî silsilesini gösteren isimlerden oluşan râvîler zinciri anlaşılır. Buna sened de denir. Arapça’da sened, dağın eteği, dayanak, delil, belge anlamlarına gelir. Senet şeklinde Türkçe’de yazılı belge anlamında kullanılır. Tapu senedi, borç senedi gibi. Herhangi bir hadisin ilk kaynağından hadis kitabı yazarına gelinceye kadar kimler tarafından nakledildiğini gösteren bu zincirler, hadisin dayanakları, doğruluğunun belgeleri niteliğindedir. Yani hadis havada ve boşlukta değil, bu zincirle ilk kaynağına, Hz. Peygamber’e bağlanmakta ve dayandırılmaktadır. Hadis ilminde, başında senedi yani isnad zinciri zikredilmeyen hadislere Muallâk Hadis denir. Muallâk kelimesinin anlamı, yere veya sağlam bir zemine dayanmayan, boşlukta, havada asılı duran demektir. Bu zincirler hadisin sağlam bir zemine dayandığının göstergesidir. Biz bu zincirleri inceleyerek râvilerin güvenilir olup olmadığını, aralarında hoca öğrenci ilişkisi bulunup bulunmadığını, aradan râvî ismi düşüp düşmediğini, dolayısıyla senette kopukluk olup olmadığını tespit edebiliyoruz. Oysa senedi olmayan bir hadisin, sözün sahibine ait olup olmadığını, yani uydurma olup olmadığını bilme imkânımız olmaz. Hadislerin başındaki senedler bu işlevleri yanında aynı zamanda hadisin geçirdiği tarihsel süreci de yansıtırlar. Hadislerin başına râvî zincirlerinin eklenmesi hadis âlimlerinin titizlikleri ve gayretleri sonucu gerçekleşmiştir. Bu Müslümanlara özgü bir uygulamadır. Çünkü böyle bir uygulamaya dünya tarihinde başka bir uygarlık ve toplumda rastlanmaz. Hadisçiler bunun farkındadırlar. Hadis kaynakları “İsnad bu ümmete özgüdür” ifadesini sıkça tekrar ederler. İsnâdın başka toplumlarda da kullanıldığı şeklindeki iddialar dayanaktan yoksundur ve örnek olarak gösterilen uygulamalar yaygın ve sistematik değil, münferid ve istisnâ kabilindendir. İsnâd sistemi, hadis nakleden, öğreten, hadis kitabı yazan kişilerin, bu hadisi kimden aldığını belirtmesi zorunluluğu üzerine kurulmuştur. Hadislerin ilk râvîleri olan sahabîlerden itibaren herkes hadisi bir sonrakine aktarırken kendinden önceki râvileri sıralar. Hadisin aktarım sürecinde her 1. Ünite - Hadis İlmi: Temel Kavramları ve Alt Dalları 9 kademedeki kişi aktarım zincirine yeni bir halka olarak eklenir. Böylece isnad zinciri kendiliğinden ve doğal olarak teşekkül eder. Hadisi başkalarına aktaranlar sadece kendinin hadisi aldığı bir üstündeki kişiyi değil, kendisi ile Hz. Peygamber arasındaki bütün kişileri sırasına uygun olarak bilmek, gerekirse ezberlemek veya yazmak ve bir sonraki kişiye bu listeyi bildirmek zorundaydı. Hz. Peygamberi Müslüman olarak görüp o imanla ölenlere sahâbî denir. Arapça’da Sahâbî (الصحايب (tekildir. Çoğulu sahâbe (الصحابة (veya ashâb (االصحاب (şeklindedir. Çoğu kişi Türkçe’de bu kelimeleri yanlış kullanmaktadır. Zaten çoğul olan sahâbe veya ashâb kelimelerinin sahâbeler veya ashâblar diye Türkçe çoğul ekiyle tekrar çoğul yapılarak söylenip yazılması yanlıştır. Doğrusu, tekil kullanımda sahabî, çoğul kullanımda ise sahâbe veya sahâbîler şeklinde olmalıdır. Hz. Peygamber ve onun vefatından sonraki sahâbe döneminde hadis nakleden sahâbîlere bunu kimden duydun sorusu sorulmaya gerek yoktu. Hatta böyle bir soru abes karşılanmaktaydı. Çünkü sahabîler her hadisi bizzat Hz. Peygamber’den doğrudan duymamış olsalar bile başka bir sahâbîden öğreniyorlardı. Ayrıca sahâbe arasında güven esastı. Sahâbeden sonrakiler de sahâbeye güveniyordu. Hayatlarını İslâm’a ve Hz. Peygamber’e vakfeden sahâbenin hadis uydurması düşünülemezdi. Sahâbenin insânî hataları ise aynı hadisi nakleden başka sahabîlerin rivayetleriyle karşılaştırılarak kontrol ediliyordu. Sahâbeden sonraki nesilde de önceleri hadis nakledenlere kimden aldığı sorulmadı, buna ihtiyaç duyulmadı. Fakat Hz. Osman’ın şehit edilmesi, Hz. Ali ile Muâviye arasındaki mücadelelerle başlayıp, yabancı kültürlerle etkileşim sonucu gittikçe artan siyâsî, fikrî, ilmî görüş ayrılıkları ve gruplaşmalar hadis uydurma gibi bir olgunun ortaya çıkmasına sebep oldu. İşte bundan sonra, herkese naklettiği hadisi kimden aldığı sorulmaya ve ehil olmayanlardan hadis alınmamaya başlandı. İbn Sîrîn”in şu sözü bu gerçeği ifade etmektedir: “Önceleri isnad sorulmazdı. Fitneden sonra (Hz. Osman’ın öldürülmesi sonucu ortaya çıkan ihtilaflar) hadisleri aldığınız adamların ismini söyleyin demeye başladılar” (Râmhürmüzî, el-Muhaddisü’l-Fâsıl, 208-9). Hz. Peygamber’le birlikte yaşayıp sünnete tanık olan sahâbe sayısının vefatlar sonucu gittikçe azalması da gerektiğinde onlara başvurma şansını ortadan kaldırıyordu. İşte o zaman hadis âlimleri her hadis nakledene, “Bunu kimden duydun, o kimden duymuş” şeklinde sorular sorarak, hadisi nakleden kişilerin güvenilir ve hadis rivayetine ehil olup olmadıklarını araştırmaya başladılar. Halkı da senedsiz hadis nakletmekten sakındırdılar. Âlimler hadisin kaynağını sorma işleminin yaygınlaşıp bir gelenek haline dönüşmesi için yıllar süren bir gayretin içine girdiler. Bunun sonucunda belli bir süreç içinde isnad sistemi yerleşti. Naklettiği hadisi râvîlerinin isimlerini vermek suretiyle Hz. Peygamber’e dayandıramayanların rivayetleri kabul edilmez oldu. Hadis kitapları yazanlar da hadisleri bu râvî zincirleri ile kaydettiler ve kitaplarına geçirdiler. Hadis tarihinde Mütekaddimûn Dönemi denilen Hicrî ilk dört asırdaki kitaplarda hadisler hep râvî zincirleriyle birlikte verilmişir. İsnad sisteminin doğuşu ve gelişmesi ve isnadla ilgili değişik tartışmalar hakkında daha geniş bilgi için Salahattin Polat’ın, Hadis Araştırmaları, (ikinci Baskı, İstanbul, 2003) isimli kitabının 13-47 sayfaları arasını okuyunuz. 2. Metin (املنت(: Hadiste nakledilen içerik anlamına gelir. İsnad zincirinin peşinden gelen Hz. Peygamber’in sözleri ve davranışlarını ifade eden kısma metin denir. Çoğulu (متون: mütûn) şeklindedir. 10 Hadis Tarihi ve Usulü Senet ve metni, Arapça bir hadis üzerinde görerek daha iyi kavrayabilmek için, Buhârî’nin el-Câmiu’s-sahih isimli eserinin Kitâbü’l-îman başlıklı ikinci ana bölümünün yedinci bâbındaki yani alt başlığındaki şu hadisi inceleyelim: حدثتا مسدد قال حدثنا حييي عن شعبة عن قتادة عنأنس رضي اهلل عنه عن النيب صلي .ِ ِه ْس َـف ن ِ ب ل ُّ ِ ِ ما ُي ِ يه ِ َّب ألَخ َ َّت ُي ْ ح َ ُدُكم ُ أَح ِن ْم ـؤ ُ اهلل عليه و سلم قال ال ي Hadisin Türkçeye çevirisi şöyledir: Buharî diyor ki: Bize Müsedded söyledi. Müsedded de bize Yahyâ söyledi dedi. Yahyâ Şu‘be’den, Şu‘be Katâde’den, Katâde Enes’ten (Allah ondan razı olsun) naklettiler. Enes, Hz. Peygamber’in (Allah’ın salât ve selamı üzerine olsun) şöyle buyurduğunu nakletti: “Sizden birisi kendisi için sevdiği şeyi kardeşi için de sevmedikçe iman etmiş olmaz”. Bu hadis’in Arapça ve Türkçesindeki altı çizili kısımlara hadisin senedi veya isnâdı denir. İtalik yazı ile yazılan kısımlar ise hadisin metnidir. Bu hadis’in Arapça’sındaki İsnâdın sıralanışı şu şekildedir: Buhârî ← Müsedded ← Yahyâ ← Şu‘be ← Katâde ← Enes ← Hz.Peygamber. Arapça isnadlarda, hadis kitabı sahibi (burada Buhârî) başta, Hz. Peygamber sondadır. Hadis kitaplarında isnâdlar bu sıralamaya göre yazılır. Yani hadis kitabı yazarının hadisi aldığı râvî senedin en başında, Hz. Peygamber senedin en sonundadır. Seneddeki kişiler zaman sırasına göre sıralanırsa sened şu şekilde olur: Hz. Peygamber → Enes → Katâde → Şu‘be → Yahyâ → Müsedded → Buhârî. Hz. Peygamber, sözün sahibi, ilk kaynak ve zaman bakımından en önce olandır. Buhârî ise hadisi alan ve kitabına yazan olarak isnad zincirinin zaman bakımından son kişisidir. Her iki sıralamada râvî isimleri arasındaki okların istikameti hadisin hangi istikamete doğru aktarıldığını göstermektedir. Buhârî aynı yerde bu hadisin ikinci bir isnâdını daha vermektedir. O da şu şekildedir: Hz. Peygamber → Enes → Katâde → Hüseyin el-Muallim → Yahya → Müsedded Buhârî. Her iki isnadın metni aynıdır. Bu hadisin bu ikisi dışında daha pek çok isnadı vardır. Bu hadisle ilgili çalışma yapacak kişinin, hadis kitaplarındaki bütün farklı senedlerini toplayıp bir aile soyağacı gibi hepsinin birlikte isnad zincirleri şemasını çıkarması gerekir. Bu husus, bizim konumuzun dışındadır. Çünkü biz bu hadisle sadece sened ve metni daha iyi anlamamızı sağlayacak bir örnek olması açısından ilgileniyoruz. Hadis İlminde bir hadisin farklı isnad zincirleriyle gelen her bir kanalına tarîk (طريق( veya vech (الوجه (de denir. Tarîk Arapçada yol demektir. Çoğulu turuk’dur. Vech ise, yüz, yön, taraf gibi anlamlara gelir ve çoğulu vücûh’tur. Son zamanlarda tarîk anlamına, batı dillerinden Türkçe’ye geçen varyant (İng. variant) da kullanılmaktadır. Yukarıdaki örneğimizde hadisin iki farklı tarîkini vermiş olduk. Hadis İlminde metinleri aynı olsa bile, bir hadisin her bir isnadı ayrı birer hadis sayılır. Örneğin yukarıdaki hadisin iki isnadından sonra gelen metin aynıdır. Fakat hadisçilere göre burada tek hadis değil iki ayrı hadis söz konusudur. Çünkü onlara göre her bir isnad başlı başına hadisin serüveninin bir belgesi, hadisin geçirdiği tarihsel sürecin göstergesidir. Hadis kaynaklarında büyük muhaddislerin yüz binlerce hadis yazdığına, ezberlediğine dair bilgiler yer alır. Bu bilgiler işin iç yüzünü bilmeyenler tarafından çoğunlukla yanlış anlaşılmaktadır. Şu tür sorularla sıklıkla karşılaşılır: Hz. Peygamber’den bu kadar çok hadis nakledildi mi? Hadisçiler bu kadar çok hadisi nasıl yazıp ezberleyebildiler? Kaynaklarda elimizdeki meşhur hadis kitaplarının yüz binlerce hadisten seçilip yazıldığına dair bilgiler aktarılmak- 1. Ünite - Hadis İlmi: Temel Kavramları ve Alt Dalları 11 tadır. Bu kitaplardaki hadislerin sayısı ise buna göre çok azdır. Şu halde Hz. Peygamberden gelen hadislerin çoğu elendi ve kayıp mı oldu? Bu ve benzeri bütün soruların sağlıklı cevabı hadisçiler tarafından bir hadisin ayrı ayrı bütün rivayet kanallarının müstakil birer hadis sayıldığı gerçeği bilindiğinde verilebilir. Hadisçiler, hadisler hakkında daha sağlıklı değerlendirmeler yapabilmek, hadisleri tekit etmek yani hadislerin farklı kanallarının birbirlerini desteklemesi suretiyle güvenilirlik derecesini artırmak gibi amaçlarla bir hadisin bütün isnadlarını toplamaya gayret etmişlerdir. Bir hadisin değişik kanallardan gelen onlarca, yüzlerce isnadı olabilmektedir. Sonra hadisçiler kitap yazarken bu kanallardan ve isnad zincirlerinden en sağlam ve güvenilir bulduklarından bir kaçını kitaplarına alıp, diğerlerini kendi özel arşivlerinde korumuşlardır. Dolayısıyla sözü edilen yüz binlerce hadis, her biri ayrı metinlere ve içeriklere sahip olan hadisler değil, bir hadisin bütün ayrı kanallarını ve isnad zincirlerini içeren bir hadis arşivi ve veritabanını ifade eder. Hadislerin baş tarafındaki, hadisi nakledenleri gösteren isnad zincirleri işlevleri nelerdir, hadisle ilgi ne tür ip uçları taşırlar? HADİS İLMİ: TANIMI, KONUSU, AMACI Tanımı Hadis İlmi, klasik kaynaklarda İlmü’l-hadîs, Ulûmu’l-hadîs, İlmü’r-rivâye, Usûlü’rrivâye, İlmu’l-eser gibi genellikle Arapça (علم (kelimesinin tekil ve çoğuluyla yapılmış isim tamlamalarıyla ifade edilir. Bu ifadelerin kitap başlıklarında da kullanıldığı, ileride hadis ilminin alt dallarına dair yazılan kitap isimleri incelendiğinde görülecektir. İbn Cemâa, hadis ilmini “Hadislerin senet ve metinlerinin halleri ile ilgili kurallar ilmidir” diye tanımlar. Büyük hadis âlimi İbn Hacer’in tanımı ise “Râvî (rivayet eden) ve mervî’nin (rivayet edilen metinlerin) hallerini bildiren kaideler bilgisidir” şeklindedir. Konusu ve Amacı Bu tanımlardan anlaşıldığına göre, hadis ilminin konusu hadisleri nakleden râvîler ve bu râvîler tarafından nakledilen Peygamberimize dair rivayetlerdir. Hadis ilmi bu râvîlerle, onların güvenilir olup olmadıkları, rivayetlerle de makbul olup olmadıkları açısından ilgilenir. Şu halde hadis ilminin amacı hadislerin makbul olanlarını makbul olmayanlardan ayırmaktır. Herhangi bir ilim dalını tanımlayabilmek için, ilimler tasnifindeki yerini, yakın ilimlerle ilişkilerini ve farklılıklarını, konusunu, amacını belirlemek gerekir. Hadis İlmi İslam âlimlerinin yaptığı ilimler tasnifinde, şer’î ilimler dedikleri ilim grubuna girmektedir. Bu gün bu kavram ülkemizde İslâmî ilimler şeklinde ifade edilmektedir. İlk dönemlerde İlim denince Hadis (İlmi) anlaşılırdı. Çünkü Tefsir, Fıkıh, Tasavvuf gibi Şer’î/İslâmî İlimler ayrı ve müstakil bilim dalları haline gelmeden önce hadis içindeydi. Bütün bu ilimlerin kaynağı Kur’ân ve onun uygulaması olan sünnettir. Kur’an tefsiri ve sünneti öğrenme, öğretme, koruma, yazma, nakil yöntemlerini belirleme, yorumlama işleri hadisçiler tarafından yürütülüyordu. Dolayısıyla İslâm Tarihi’nin ilk dönemlerinde hadise ilim denmesinin sebebi budur. İslâmî İlimlerin müstakilleşmesi ve Hadis İlmi’nden ayrılması, rivayet yanında aklın da devreye girmesi sonucu olmuştur. Hadis İlmi’nin konusu, adından da anlaşılacağı üzere, Hz. Peygamber’in sünnetini bize aktaran hadislerdir. Diğer İslamî İlimler de hadisleri konu edinmektedirler. Fakat onlar hadislerle kendi konuları açısından ilgilenirlerken, hadis ilmi, hadislerle hadis olup olmadıkları açısından ilgilenmektedir. Hadis, hadis ilminin asıl konusu iken diğer 3 12 Hadis Tarihi ve Usulü İslamî İlimlerin ikincil konusudur. Başka bir ifade ile hadis ilmi hadisleri bizzat hadis oluşları yönünden ve bütün yönleriyle ve boyutlarıyla ele alır. Hadis İlmi, hadisin tarihiyle, râvileriyle, anlaşılmasıyla, tenkidiyle, sözün kısası bütün yönleriyle ve bütün problemleriyle ilgilenirken, örneğin Fıkıh İlmi sadece hadisten çıkacak hükümler açısından, Tefsir İlmi Kur’an-ı Kerim’in tefsiri açısından, tasavvuf ilmi tasavvufa dayanak teşkil etmeleri açısından hadislerle ilgilenirler. Hadis İlmi ve hadisle ilgili faaliyetler rivâyet ve dirâyet olmak üzere ikiye ayrılır. Rivayet daha çok hadis öğrenme, nakletme, derleme, hadisleri içeren kitaplar telif etme gibi faaliyetlerini kapsar. Dirâyet ise, hadislerin senet ve metinleri ile ilgili her türlü birikimi, yeteneği ve faaliyeti kapsar. Yani hem hadis ilminin ve tenkidinin bütün konuları, hem de hadislerin anlam ve yorumu ile ilgili her türlü birikime ve derin anlayışa sahip olmak anlamına gelir. Hâdis âlimleri hadis öğrenen, rivayet eden ve öğretenlerin sadece rivayetle yetinmeyip, Hadis İlminin incelikleri, ilgilendikleri hadislerin anlam ve yorumları konusunda derin bilgi sahibi olmalarını önemsemişlerdir. Bu bağlamda, rivayetle yetinmeyi hoş görmeyip dirâyeti teşvik etmişlerdir. Bize ulaşan en eski Hadis Usûlü kaynağının yazarı olan Râmhürmüzî, el-Muhaddisü’l-fâsıl isimli eserinde rivâyet ve dirâyet terimlerini bu anlamlarda iki başlıkta kullanır. (1984, s. 238, 312) Hadis ilminin tanımını daha net olarak anlayabilmek için Peygamberimizi konu edinen diğer İslamî İlimlerle de Hadis İlminin ilişkisini incelememiz yararlı olacaktır. Hadis İlmi ile İlgilenenlere Verilen İsimler ve Unvanlar Hadis ilmi ile ilgilenenler tarihte değişik unvanlarla anılmışlardır. Hadis öğrenen öğrencilere, hadis ilminde yolun başında olanlara Tâlib denir. Talep eden isteyen anlamındadır. Hadis âlimleri için genel olarak çoğunlukla Muhaddis veya Hâfız tabiri kullanılır. Hadis ilminde daha ileri düzeyleri ifade etmek için İmâm, Huccetü’l-İslâm, Şeyhu’l-İslâm, Emîrü’l-mü’min’în fi’l-hadîs gibi unvanlar da kullanılmıştır. PEYGAMBERİMİZİ KONU EDİNEN DİĞER İLİMLER Meğâzî (املغازي(: Bu isim Arapça savaş anlamına gelen (ğ-z-v) kökünden türemiş bir kelimedir. İslam tarihinin erken dönemlerinde oluşmuş bir ilim dalıdır. Peygamberimizin savaşlarını konu edinir. Hadis kitaplarında Peygamberimizin savaşlarına dair rivayetler olmakla birlikte hadis ilmi sadece peygamberimizin savaşlarına odaklanmaz, Peygamberimizden nakledilen bütün rivayetlerle ilgilenir. Fakat hadis ilmi Peygamberimizin savaşlarına dair rivayetlerle onların râvîlerinin güvenilirliği, rivayetlerin sahih olup olmadığı, bu rivayetlerin hadis türlerinden hangi kategoriye girdiği gibi hadis ilminin problemleri açısından ilgilenir. Siyer (السري(: Meğazî ilmi daha sonra gelişerek kapsamı genişlemiş ve Siyer adını almıştır. Siyer Peygamberimizin sadece savaşlarıyla değil, hayatının bütün yönleriyle ilgilenir. Yani bugünkü biyografi bilim dalına tekabül eder. Tarih biliminin alt dalıdır. Hadisleri kaynak olarak kullanmakla birlikte bir tarihçinin yararlanabileceği bütün verileri eleştirir, kullanır ve bir hikâye oluşturur. Hadis ilminin amacı Peygamberimizin hayat hikâyesini oluşturmak değildir. Günümüze kadar Peygamberimiz hakkında ne nakledilmişse o malzemenin tamamı ile hadis ilminin problemleri açısından ilgilenir. Şemâil (الشمائل(: Peygamberimizin fiziksel özellikleriyle yani dış görünüşüyle ve ahlâkî vasıflarıyla ilgilenir, o konudaki verileri, bilgileri toplar ve değerlendirir. Delâil (الدالئل(: Peygamberimizin mucizelerini konu edinir. 1. Ünite - Hadis İlmi: Temel Kavramları ve Alt Dalları 13 Bu dört konunun müstakil bir ilim dalı sayılması tartışmalıdır. Bu konularda, başta İslam tarihinin erken dönemleri olmak üzere geçmişte çok sayıda müstakil kitap yazılmasından yola çıkılarak müstakil ilim dalı sayanlar olmuştur. Ama günümüzde artık meğâzî ve siyer İslam tarihinin, şemâil ve delâil ise hadis ilminin içinde bir çalışma alanı ve konusu olarak değerlendirilmektedir. Yukarıda sayılan kavramların geniş açıklamaları ve Hz. Peygamber’in mucizeleri hakkında Erdinç Ahatlı’nın Peygamberlik ve Hz. Muhammed’in Peygamberliği isimli kitabı okunabilir. HADİS İLMİNİN ÖNEMLİ ALT DALLARI Hadis ilminin müstakil bir ilim dalı olarak ortaya çıktığı İslam tarihinin erken dönemlerinden itibaren yazılan kitaplarda bu ilme işaret edilirken tekil olarak “hadis ilmi (علم احلديث “(şeklinde isimlendirildiği gibi, çoğul olarak “hadis ilimleri (احلديث علوم “( şeklinde isimlendirildiği de olmuştur. Tekil isimlendirmede hadis ilmi bütün alt konularını içine alan şemsiye bir kavram olarak kullanılırken, çoğul isimlendirme durumundaysa önemli alt konular bir ilim dalı gibi sunulmaktadır. “Hâkim en-Nîsâbûrî’nin (ö. 405/1014), başlığını “Hadis İlimleri Bilgisi” şeklinde Türkçe’ye çevirebileceğimiz Ma‘rifetü ulûmi’l-hadîs isimli kitabında hadis ilimlerinin sayısı elli ikidir. İbnü’s-Salâh (ö. 643/1245) ise “Mukaddime” ismiyle meşhur olan hadis ilimleri kitabının başında “Allah bana hadis ilminin kısımlarına dair bir kitap yazmayı nasip etti” diyerek altmış beş konuyu sıralayarak başlamaktadır. Daha sonraki müelliflerden Süyûtî (ö. 911/1505) Tedrîbü’r-râvî isimli eserinde bu sayıyı doksan üçe çıkarmaktadır. Bu konular incelendiğinde her birinin müstakil bir alt bilim dalı olmayıp çoğunun hadis ilminin önemli konu başlıkları olduğu görülür. Fakat bu konu başlıklarından bir kısmı hadis âlimlerince daha önemli görülmüş, bu konularda çok sayıda müstakil kitaplar yazılmış, bazı âlimler bu konularda daha derinlemesine uzmanlaşmışlardır. Çağdaş akademik çalışmalarda da bazı konular hadisin alt dalı niteliğinde değerlendirilmektedir. Hadis İlminin alt dallarını belirlerken bu ölçütler esas alınmıştır. Değişik kitaplarda, elli ile yüz arasında değişen sayılarla ifade edilen hadis ilimleri arasından alt bilim dalı olarak niteleyebileceklerimiz şunlardır: Hadis Tarihi Hadis Tarihi, hadisin Peygamberimiz döneminden günümüze kadar geçirdiği serüveni, hadisle ilgili yapılan her türlü çalışmayı zaman ve mekân düzleminde, sebep sonuç ilişkileri içinde, yani Tarih Biliminin ölçütleri doğrultusunda ele alır. Bir bilim dalının tarihinin, tarih biliminin mi yoksa o bilim dalının mı alt konusu olduğu tartışılabilir. Hatta bir bilim dalının tarihi hem o bilim dalının uzmanlarınca hem de tarihçiler tarafından çalışılabilir. Bu konuların disiplinler arası veya çok disiplinli çalışma alanları olarak, yani birden çok bilim dalını ilgilendiren çalışma alanları olarak değerlendirilmesi de mümkündür. Fakat günümüz akademik geleneğinde Hadis Tarihi ağırlıklı olarak hadis uzmanlarınca çalışılmaktadır. Bu yüzden hadis ilminin alt dalı olarak değerlendirilmesi yanlış olmaz. Hadis tarihi son dönemlerde ortaya çıkmış çağdaş bir bilim dalıdır. Klasik hadis kitaplarında hadis tarihine dair bilgiler bulunmakla birlikte son yüzyıla kadar Hadis Tarihine dair müstakil eser yazılmamıştır. Türkçe yazılan ilk Hadis Tarihi kitabı, İstanbul’da 1924 de yayınlanmıştır. Hadis Tarihi isimli bu ilk kitap, o günlerde adı Dârülfünun olan İstanbul Üniversitesi’nin İlahiyat Şubesi hocalarından, İzmirli İsmail Hakkı tarafından ders kitabı olarak okutmak üzere yazılmış ve Talebe Cemiyeti tarafından yayınlanmıştır. Fakat bu kitabın içeriği ismine tam olarak uymaz. Hadis tarihi dışında hadisle ilgili pek çok konuya da yer verir. Hadis tarihine de yer veren bir hadis dersi kitabı niteliğindedir. Kitabın 14 Hadis Tarihi ve Usulü bu özelliği Dârülfünun müfredatında hadis dersi yerine Hadis Tarihi dersi konmuş olmasındandır. İzmirli bu başlık altında ana hatlarıyla hadis ilmini okutmak amacıyla böyle bir eser yazmıştır. Tamamen hadis tarihine özgü olarak yazılmış ilk müstakil Türkçe eser Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Talat Koçyiğit’in yazmış olduğu ve ilk baskısı 1977 de, adı geçen Fakültenin yayınları arasında neşredilen Hadis Tarihi isimli kitaptır. Bu kitapta Hz. Peygamber döneminden klasik hadis kitaplarının yazıldığı hicrî üçüncü yüzyılın sonuna kadar hadis tarihi incelenir. Daha sonraki yıllarda Hadis Tarihi ve Hadis İlimlerini aynı eserde toplayan birkaç kitap ile bir müstakil kitap daha yazılmıştır. Diğer İslam ülkelerinde de hadis tarihine dair kitaplar bin dokuz yüzlerin sonlarında yazılmaya başlanmıştır. İslam tarihinde hadis tarihine dair müstakil kitaplar yazılmazken son dönemlerde bir yandan akademik araştırmaların artması, diğer yandan da makaleler ve müstakil kitaplar yazılmaya başlanmasında değişik etkenler etkili olmuştur. Arapça’da müsteşrik, batı dillerinde oryantalist denilen ve Türkçe’ye doğubilimci olarak çevirebileceğimiz batılı İslam araştırmacılarının Hadis Tarihine dair eleştirilerinin önemli ölçüde etkisi olmuştur. Müslüman araştırıcılar bu iddialara cevap verebilmek için hadis tarihine dair araştırmalar yapmak durumunda kalmışlardır. Ayrıca Müslümanlar belli bir dönem yaşadıkları sömürgeleştirilme tecrübesi ve batı kültürü tarafından algıladıkları tehditler karşısında tarihlerindeki parlak dönemlerle avunma ihtiyacıyla da tarihe ilgi duymuşlardır. Bu tepkisel tavrın sonrasında kimliklerini ve benliklerini yeniden keşfetme diyebileceğimiz bir sürece geçerek İslam Tarihine yönelik daha sağlıklı bir ilgi artışı yaşamışlardır. İslam ülkelerinde son dönemlerde, medreselerin yerini yavaş yavaş üniversitelerin alması ve akademik çalışmaların artmasıyla gelişen tarih yazıcılığının da tarihsel konulara ilginin artmasında önemli rolü olmuştur. Hadis tarihi konusundaki çalışmaların dünya çapında artmasına rağmen, bu bilim dalı henüz emekleme ve gelişme dönemindedir. Hadis tarihi konusunda bize ulaşan doğrudan verilerin yetersizliği bu konuda dolaylı açıdan sağlam bilgilere ulaşmamızı sağlayacak farklı çözümleyici ve çıkarımsal yöntemler geliştirilmesini gerekli kılmaktadır. Hadis Usûlü Tanımı Usûl kelimesi Arapça el-Asl (االصل (kelimesinin çoğuludur. Temel, esas, soy, kök, ana gövde, dayanak, kaide, kural gibi anlamları vardır. Bu kelime aynı anlamları koruyarak Türkçeye de geçmiştir. Hadis Usûlü diye Türkçe’ye çevrilmiş olan Arapça (احلديث اصول ( tamlaması, hadisin asılları, dayanakları, kökleri, kaynakları, kuralları anlamına gelir. Hadis Usûlü’nün bir bilim dalı olarak tanımına geçmeden önce bunun son dönemlerde ortaya çıkmış bir isimlendirme olduğunu belirtmeliyiz. Hadis ilminin teşekkül ettiği ve geliştiği, klasik kitaplarının yazıldığı dönemlerde böyle bir hadis ilim dalından bahsedilmez. Günümüzde Hadis Usûlü kitapları diye isimlendirdiğimiz klasik kitapların ne isimlerinde ne içeriklerinde Usûlü’l-hadîs şeklinde bir ifadeye rastlanmaz. Bu kitaplar içinde başlığında Usûl kelimesi yer alan ilk kitap 544/1149 yılında vefat Eden Kadı İyad’ın el-İlmâ‘ ilâ ma‘rifeti usûli’r-rivâye ve takyîdi’s-semâ‘ isimli eseridir. Burada da görüldüğü gibi ifade Usûlü’l-hadîs değil Usûlü’r-rivâye şeklindedir. Bu gün Hadis Usûlü dediğimiz bilim dalına geçmişte, yukarıda hadis ilmi karşılığı kullanıldığını belirttiğimiz Ulûmü’lhadîs, İlmu’r-rivâye gibi tabirler kullanılıyordu. Başlığı Hadis Usûlü şeklinde olan sonraki dönemlere ait kitaplarda bu ilim dalının değişik tanımları yapılmıştır. Bunlarda ifade farklılıkları olmakla birlikte tanımlar özünde 1. Ünite - Hadis İlmi: Temel Kavramları ve Alt Dalları 15 aynıdır. Bu tanımlar genelde yukarıda verdiğimiz İbn Hacer’in “Kabul ve ret açısından râvî ve mervînin durumlarından bahseden ilimdir” şeklinde Türkçeleştirilen ve kolay ezberlenebilen tanımının değişik ifadelerle tekrarı niteliğindedir. Bu tarifi daha açarsak Hadis Usûlü; hadisleri nakledenlerin güvenilir, naklettikleri hadislerin de sahih olup olmadıklarını tespit etme amacıyla geliştirilmiş kurallardan bahseden ilimdir. Tanım bu şekilde yapılınca, Hadis İlmi ile Hadis Usûlü özdeş ve aynı mıdır yoksa aralarında fark var mıdır sorusu gündeme gelmektedir. Hadis İlmi, Hadis Usûlü’nden çok daha geniş bir bilimsel faaliyet alanıdır. Hadis İlmi ve Hadis Usûlü’nün konularının ve amaçlarının aynı olması bu iki ilmin özdeş ve aynı olmasını gerektirmez. Hadis İlmi hadisle ilgili bütün problemleri ele alırken, Hadis Usûlü sadece hadis tenkidinin temel kurallarını özetler ve temel kavramlarını tanımlar. Hadis Usûlü kitapları, hadis ilimlerinin tanıtımı ve özeti niteliğindedirler. Hadis İlmini bütün boyutlarıyla kapsayacak nitelikte değildir. Hadis tarihinde, Hadis İlminin bütün konularına ve problemlerine dair yazılan binlerce kitabın içinde bu gün Hadis Usûlü diye nitelediklerimizin sayısı ve hacimleri son derece sınırlıdır. Bir kişi sadece Hadis Usûlü kitaplarını okuyarak hadis uzmanı olamaz. Klasik ismi Ulûmü’l-hadîs olan ve bu gün Hadis Usûlü dediğimiz ilim dalının kitaplarının hadis tarihindeki işlevleri, yazılış amaçları göz önüne alındığında; Hadis İlminin ana konularının ve alt dallarının neler olduğunu kısaca özetleyen, kavramlarını tanımlayan, Hadis İlmine Giriş niteliğinde ve ağırlıklı olarak da temel bir hadis altyapısı vermeyi amaçlayan ders kitapları oldukları görülmektedir. Bu nedenle Hadis Usûlü, Hadis İlmini kısaca tanıtmayı, özetlemeyi, kavramlarını tanımlamayı amaçlayan Hadis İlimleri’ne giriş niteliğinde bir bilim dalıdır. Hadis Usûlüne, Hadis Terimleri İlmi anlamına gelen (İlmu) Mustalahu’l-hadîs )احلديث صطلح (de denir. Bu son isimlendirmenin sebebi Hadis Usûlünde hadislerle, râvîlerle ve hadis ilminin diğer temel konularıyla ilgili çok sayıda terimin (ıstılahın) tanımının yapılıyor oluşudur. Hadis Usulünün iyi kavranabilmesi, bu terimlerin ve kavramların tanımlarının özümsenmesine bağlıdır. Ulûmu’l-Hadîs/Hadis Usûlü Kitapları Klasik tabiriyle Ulûmü’l-hadîs, günümüzdeki tabiriyle Hadis Usûlü alanında günümüze ulaşmış olan en eski eser İmam Şafiî‘nin (ö.204/819) er-Risâle isimli eseridir. Bu eser aynı zamanda ilk Fıkıh Usulü kitapları arasında zikredilir. Hadis âlimleri tarafından yazılan ilk müstakil Hadis Usûlü kitapları hicrî üçüncü asra aittir. Bunlardan Ali b. el-Medînî’nin (ö.234/848) Ulûmü’l-hadîs’i ve Muhammed b. Abdullah b. Abdülhakem’in (ö.268/882) Ma‘rifetü ulûmi’l-hadîs ve kemmiyyeti ecnâsihâ isimli eserleri günümüze ulaşmamıştır. Bu eserlerin varlığından, başka kaynaklar vasıtasıyla haberdar olmaktayız. Günümüze ulaşan ilk Hadis Usûlü kitabı, Râmhürmüzî’nin (ö.360- 971) el-Muhaddisü’l-fâsıl’ıdır. Hadis usûlü kitapları Mütekaddimûn ve Müteahhirûn dönemleri denilen iki dönemde ele alınırlar. Mütekaddimûn kelimesi, öncekiler, öncüler gibi anlamlara gelir. Hadis tarihinde klasik kitapların yazıldığı Mütekaddimûn dönemi, hicrî dördüncü asrın başına, hatta bazılarına göre sonlarına kadar devam eder. Bundan sonrasına Müteahhirûn dönemi denir. Bunun anlamı da sonrakiler demektir. Hadis Usûlü söz konusu olunca Mütekaddimûn dönemi biraz daha geç, yani hicrî beşinci asrın ortalarına kadar devam eder. Mütekaddimûn dönemi eserlerinde verilen her bir bilgi o bilgiyi ilk kaynağından müellife ulaştıran râvîlerin isimlerini kapsayan isnâd zincirleriyle verilir. Müteahhirûn dönemi eserlerinde ise râvî zincirleri kaldırılmıştır. Bu ikinci eserlerde bazı kişilerden nakillerde bulunulmuşsa aradaki senet zincirleri verilmeksizin sadece sözün ve görüşün sahibinin ismi verilmekle yetinilmiştir. 16 Hadis Tarihi ve Usulü Mütekaddimûn Dönemi Hadis Usûlü Kitapları: 1. er-Râmhürmüzî diye tanınan Ebû Muhammed el-Hasen b. Abdurrahmân’nin (ö.360/971) el-Muhaddisü’l-fâsıl beyne’r-râvî ve’l-vâî isimli eseri günümüze ulaşan hadis âlimlerince yazılmış ilk müstakil hadis usûlü kitabı kabul edilir. 2. Hâkim diye tanınan Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah el-Hâkim enNîsâbûrî’nin (ö.405/1014) Ma‘rifetü ulûmi’l-hadîs isimli eseri. Bu eserin başlığındaki ulûm:ilimler kelimesi hadis konuları anlamınadır. Hâkim bu konuları elli iki nev‘ (نوع ( (tür, çeşit) altında işler. Bu eseri hadis ehline yönelik eleştirileri cevaplamak, insanların sünnet hakkındaki bilgisizlikleri sebebiyle bid‘atlere düşmesini önlemek amacıyla yazdığını belirtmektedir. 3. Hatîb el-Bağdâdî diye tanınan büyük hadis âlimi Ebû Bekir Ahmed b. Ali el-Hatîb elBağdâdî’nin (ö.463/1071) el-Kifâye fî ilmi’r-rivâye isimli eseri. İsminden anlaşılacağı üzere müellif bu kitabı rivayet ilimlerinde yeterli bir kitap ortaya koyma amacıyla yazmıştır. Müteahhirûn Dönemi Hadis Usûlü Kitapları: Bu dönemde yazılan kitaplarda verilen bilgilerin, isnadlarıyla verilmesi geleneği terkedilmiş, yapılan alıntılar sadece yazar veya kitap isimlerine yapılan göndermelerle verilmeye başlanmıştır. 1. Kadı İyâd diye tanınan Endülüs’lü Ebu’l-Fadl İyâd b. Mûsa el-Yahsûbî’nin (ö.544/1149) el-İlmâ‘ ilâ ma‘rifeti usûli’r-rivâye ve takyîdi’s-semâ‘ isimli eseri. Yazar yukarıda verdiğimiz üç Hadis Usûlü eserinden yararlanmıştır. Bu kitap Mağrib denilen Endülüs’te yazılmış ilk hadis kitabıdır. 2. Meyâncî diye tanınan Ebu’l-Hafs Ömer b. Abdülmecîd el-Kuraşî el-Meyâncî’nin (ö.580/1184) Mâ lâ yese‘u’l-muhaddise cehlüh isimli kitabı on sayfalık küçük bir risaledir ve hadis usulünün temel konularının özeti niteliğindedir. 3. İbnü’s-Salâh diye tanınan Ebû Amr Takiyyüddîn Osmân b. Abdürrahmân eşŞehrizûrî’nin (ö.643/1245) Ulûmü’l-hadîs’i. Kitap Mukaddimetü İbni’s-Salâh ismiyle meşhur olmuştur. İbnü’s-Salâh Şam’daki Eşrefiyye Dâru’l-Hadîsi denilen hadis medresesinde hocalık yapmıştır. Bu kitap, derslerinde öğrencilerine yazdırdığı notlardan meydana gelmiştir. Hadis ilimlerini nev‘ dediği altmış beş başlık altında ele alır. Daha önceki usulcülerin ele aldıkları konuları daha özlü ve anlaşılır hale getirmiş, daha önce ele alınmayan konularda, ilk defa olmak üzere, önemli bilgiler vermiştir. Eser, ders kitabı olarak hazırlandığından o dönemlerde âdet olduğu üzere kolay ezberlenebilmesi için oldukça kısa tutulmuştur. Konuların sonunda ben derim ki anlamına gelen قلت ifadesiyle başlayan kısımlarda o konu hakkındaki kendi görüşlerini belirtir. Konuları Allahü A’lem yani Allah en iyi bilendir sözüyle noktalar. Yazıldığı andan itibaren tarihteki en meşhur ve yaygın olarak okunan ve kullanılan Hadis Usûlü kitabı olmuş, üzerinde şerh, özetleme ve nazma çevirme yani şiir haline getirme şeklinde çok sayıda çalışma yapılmıştır. Ona dayanarak yazılan kitaplar da yine İslâm Tarihi’nde en çok okunan kitaplar arasına girmiştir. Dolayısıyla İbnü’s-Salâh’ın kitabı ve türevleri, Hadis Usûlü’nin en temel belirleyici metni ve klasiği olmuştur. İbnü’s-Salâh’ın Ulûmü’l-hadîs’ine Dayanarak Yazılan Kitaplar: a. Nevevî (ö.676/1277), Ulûmü’l-hadîs’i önce el-İrşâd adıyla ihtisâr etmiş yani kısaltmış, sonra bunu da tekrar ikinci defa kısaltarak et-Takrîb ve’t-teysîr li-ehâdîsi’lbeşîr ve’n-nezîr ismini vermiştir. Bu ikinci eser Takrîb şeklindeki kısaltılmış adıyla tanınır. Bu kısaltma son derece başarılı olduğundan yaygın şekilde okunmuş ve kullanılmıştır. b. İbn Kesîr diye tanınan Ebu’l-Fidâ Imâdüddîn İsmâîl b. Kesîr (ö.774/1372) İbnü’sSalâh’ın Mukaddime’sini İhtisâru Ulûmi’l-hadîs adıyla özetlemiş, noksan gördüğü 1. Ünite - Hadis İlmi: Temel Kavramları ve Alt Dalları 17 bazı konularda ilaveler yapmıştır. Buna, son dönem Mısır’lı âlimlerinden Ahmed Muhammed Şâkir (ö. M. 1958) el-Bâisü’l-hasîs isminde bir şerh yazmıştır. c. Büyük hadis âlimi İbn Hacer el-Askalânî (ö.852/1448), İbnü’s-Salâh’ın kitabını Nuhbetü’l-fiker fî mustalahı ehli’l-eser adıyla kısaltmıştır. Kitap Nuhbetü’l-fiker diye tanınır. Fakat İbn Hacer bu kitapta İbnü’s-Salâh’ın konu tertibine uymamış konuları kendine göre yeniden farklı bir tertip içinde sunmuştur. Ayrıca sadece açıklama ve ek bilgiler vermekle kalmamış, İbnü’s-Salâh’a eleştiriler yöneltmiş, katılmadığı yerlerde kendi fikirlerini savunmuştur. Daha sonra İbn Hacer bu kitabını Nüzhetü’n-nazar fî tavdîhi Nuhbeti’l-fiker adıyla şerh etmiştir. Bu şerh de Nüzhetü’n-nazar ismiyle meşhurdur ve Talât Koçyiğit tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir. İbn Hacer’in her iki kitabı çok okunmuş ve onlara dayanarak çok sayıda kitap yazılmıştır. d. Zeynüddîn el-Irâkî (ö.806-1403) İbnü’s-Salâh’ın Ulûmü’l-hadîs’ini kolay ezberlenebilmesi için Elfiyye tarzında bin iki beyitte şiir halinde özetlemiştir. İslam Eğitim Tarihi’nde değişik ilim dalarına ait temel metinleri ezberlemek çok yaygın bir uygulamaydı. Bu yüzden derslerde ezberlemek üzere ya önemli metinler ihtisâr edilir yani özetlenir, ya da manzum hale yani şiir haline getirilirdi. Şiirin ezberlenmesi nesre yani düz yazıya göre daha kolaydır. Şiirleştirilen metinler genellikle bin beyit olarak yapılırdı. Bu yüzden bu metinlere binli veya binlik anlamına gelen Elfiyye ismi verilirdi. Elfiyye, Arapça bin rakamını ifade eden elf kelimesine nisbet takısı eklemekle oluşturulmuş bir kelimedir. Elfiyye’lerde her zaman tamı tamına bin beyit bulunmaz, bazen bir miktar az veya çok olabilir. Buradaki bin rakamı bir ölçüde yuvarlak bir rakamdır. Fıkıh, Fıkıh Usulü, Ferâiz, Hadis Usûlü, Tasavvuf, Siyer, Nahiv, Belâğat, Kırâat, Mantık, Tıp gibi bilim dallarında elfiyyeler yazılmıştır. Irâkî’nin yukarıdaki Elfiyye’si İslâm dünyasında çok meşhur olmuş ve değişik şerhleri yapılmıştır. Bu şerhler içinde en mükemmeli ve tanınmış olanı Sehâvî’nin Fethu’l-muğîs isimli önce üç, sonra dört cilt halinde basılmış olan elfiyye şerhidir. e. Celalüddîn es-Suyûtî (ö.911/1505-6) de İbnü’s-Salâh’ın Ulûmü’l-hadîs’ini Elfiyye adıyla nazma, yani bin beyitlik bir şiire çevirmiştir. Bu Elfiyye’nin de değişik şerhleri yapılmıştır. f. Yine Suyûtî, Nevevî’nin et-Takrîb’ini, Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî adıyla şerh etmiştir. Suyûtî bu şerhinde sadece Takrîb’i açıklamakla kalmaz, çok önemli bilgiler verdiği bir mukaddime, yani giriş kısmından sonra konularla ilgili her kitapta bulunmayacak çok önemli derli toplu bilgiler verir. Ayrıca Takrîb’de altmış beş olan hadis ilminin nev’lerini yani ana konularını doksan üçe çıkarır. Bu şerh anılan önemli özellikleri nedeniyle Hadis Usûlü’nün önemli kaynaklarından birisi olmuştur. 4. Cemalüddîn Muhammed el-Kâsımî’nin (ö.1332/1913-4) Kavâidü’t- tahdîs’i. Kâsımî Şam’da doğmuş, bir süre Mısır’da yaşamış ve Şam’da vefat etmiştir. Eser eski Hadis Usûlü kitaplarından seçmeler yapılarak hazırlanmıştır. Kitap bir mukaddime (giriş), on bâb, bir hâtime (sonuç) ve bir tetimme (ek) şeklinde tertip edilmiştir. Fıkhu’l-hadîs konusunu eserin üçte birine denk gelecek şekilde çok geniş işlemiş olması ve usul konularını kolay anlaşılır ve sitematik hal getirmesi açısından önemli bir kitaptır. 5. Tâhir b. Sâlih el-Cezâirî’nin (ö.1268/1851-2) Tevcîhü’n-nazar ilâ usûli’l-eser’i. Cezâirî de Şam’da doğmuş ve orada vefat etmiş çok yönlü bir âlimdir. Bu kitapta Hakim’in Ma‘rifetü ulûmi’l-hadîs’ini özetlemiş ayrıca başka kaynaklardan yararlanarak önemli bir Hadis Usûlü meydana getirmiştir. Müsteşrik Goldziher (ö.1921) bu kitabı Almanca’ya çevirmiştir. Günümüzde İslam Dünyası’nda ve Türkiye’de çok sayıda Hadis Usûlü kitabı yazılmış ve yazılmaya devam etmektedir. 18 Hadis Tarihi ve Usulü Ricâl İlmi Ricâl, Arapça’da adam, kişi anlamına gelen racül (رجل (kelimesinin çoğuludur. Bu ilme ricâl ilmi denmesinin sebebi hadisi nakleden kişileri, yani râvîleri kendisine konu edinmesi sebebiyledir. Ricâl ilmi, hadis râvîleri hakkında, hadis rivayetine ehil olup olmadıklarını belirlemeye yönelik gerekli her türlü bilgiyi derlemek, korumak ve değerlendirmek amacıyla ortaya çıkmıştır. Ricâl İlmi’nin bir diğer adı da Cerh ve Ta‘dîl İlmi’dir. Cerh (اجلرح(, yaralama, suçlama, ta‘dîl (التعديل (ise düzgün ve kusursuz kabul etme anlamına gelir. Hadis ilminde cerh, râvîler hakkında olumsuz kanaat belirtme, ta‘dîl ise râvîler hakkında olumlu kanaat belirtme anlamında kullanılır. Râviler, güvenilmez ve kusurlu şeklinde nitelendirilip hadisi kabul edilmez diye damgalanınca, manevî yönden yaralanmış olmaktadırlar. Bu nedenle benzetme yoluyla fiziksel olarak yaralama anlamına gelen cerh kelimesi kullanılmaktadır. Cerh edene cârih, cerh edilmiş yani kusurlu bulunmuş râvîye mecrûh (اجملروح (denir. Cerh yerine, mızrakla yaralama anlamına gelen ta‘n (الطعن (kavramı da kullanılır. Ta‘dîl edene muaddil veya müzekkî; ta‘dîl ve tezkiye edilene âdil, adl veya sika; cerh-ta‘dîl faaliyetine nakd veya tenkîd, bu faaliyeti yapana da münekkid (çoğulu nukkâd) denir. Ricâl ilmi, hadis âlimlerinin, insânî hatalara ve hadis uydurmacılığına karşı bir tedbir olarak geliştirdikleri ve başka medeniyetlerde görülmeyen İsnâd Sistemi’nin uzantısıdır. Hadisin sened ve metin şeklindeki iki temel ögesinden senedle ilgilidir. Hadislerin gerçekten Hz Peygamber’e ait olup olmadıklarını belirlemek için geliştirilmiş olan hadis tenkitçiliğinin en önemli dallarındandır. Ali b. el-Medînî (ö.234/848), “Hadislerin manalarının anlaşılması ilmin yarısıdır. Diğer yarısı da ricâl bilgisidir” demiştir. (Râmhürmüzî, el-Muhaddisü’l-fâsıl, s. 320) Ricâl ilmi, hadisleri nakleden râvîler hakkında şu bilgileri araştırır, kayıt ve muhafaza altına alır: Râvînin adı, baba adı, künyesi, nisbesi, lâkabı, doğum, ölüm tarihleri ve yerleri, nere(ler)de yaşadıkları, eğitim serüvenleri, seyahatleri, hocaları, öğrencileri ve bunlarla ilişkilerinin niteliği, kimlerle nerede görüştükleri, aldıkları görevler, birikimleri, yetenekleri, yaşlılık veya hastalık gibi değişik sebeplerle sonradan hadis rivayet ehliyetini kaybedip kaybetmedikleri, hadis âlimlerinin onlar hakkındaki görüş ve değerlendirmeleri hakkında bilgi verilir. Kısaca bu ilmin amacı, râvîlerin kimliklerinin belirlenmesi, hocalarından hadis alma ve öğrencilerine hadis aktarma yöntemlerinin sağlıklı ve geçerli olup olmadığı, hadis rivayetine ehil olup olmadıkları ve güvenilirliklerinin tespit edilmesidir. Hadisler isnadlarıyla öğrenilir, ezberlenir ve yazılırdı. Fakat zamanla isnad zincirlerine yeni kişiler eklenerek isnadlardaki isim sayısı arttı. Bu isimler önceleri hadisle uğraşanların çoğunluğu tarafından tanınırken, bunların ölümlerinden sonra yeni nesiller tarafından tanınmaları sorun haline geldi. İşte bu ihtiyaç üzerine, râvî tenkitçisi denilen hadis uzmanları râvîler hakkında bilgi toplamaya ve bunları yazıya geçirip kitap haline getirmeye başladılar. İşte ricâl ilmi bu şekilde doğmuş oldu. Önceleri râvîler hakkında hocalara sorarak sözlü (şifâhî) olarak aktarılan bilgiler hicrî ikinci asrın ortalarından itibaren kitap haline getirildi. İlk kitaplar Tarih ve Tabakât ismiyle kaleme alındı. İbn Nedîm el-Fihrist isimli eserinde (1996, s.339,378) Leys b. Sa‘d (ö.175/791) ve Abdullah b. el-Mübârek’in (ö.181/797-8) et-Târîh isimli kitaplarından bahseder. Velid b. Müslim (ö.195/810), Yahyâ b. Sa‘îd el-Kattân (ö.198/813) da ilk ricâl kitabı yazarlarındandır. Vâkıdî (ö.207/822) ve Heysem b. Adî ise sahâbe biyografisine dair Tabakât kitabı yazmışlardır. Fakat bu kitaplar günümüze ulaşmamıştır. 1. Ünite - Hadis İlmi: Temel Kavramları ve Alt Dalları 19 Üçüncü yüzyılda ricâl ilmi zirveye ulaştı. Günümüze ulaşan en eski ricâl kitapları bu yüzyıla aittir. Bunlar İbn Sa‘d (ö.230/844) ve Halîfe b. Hayyât’ın (ö.240/854) Tabakât isimli kitapları ile Yahyâ b. Maîn’in (ö.233-848) Târih’idir. Daha sonra Ali b. el-Medînî, Ahmed b. Hanbel, Buhâri, İbn Ebî Hatim bu işi zirveye taşıdılar. Bundan sonra Ricâl, Tabakât, Esmâü’r-ricâl, Nakdü’r-ricâl, el-Cerh ve’t-ta‘dîl, Tezkira, Terâcim gibi değişik adlarla pek çok ricâl kitabı yazıldı. Ricâl kitaplarının içerikleri ve yazılış yöntemleri de çok farklıdır. Râvîleri alfabetik olarak sıralayan genel ricâl kitapları yanında, râvileri belli özelliklerine göre ele alan çok sayıda müstakil kitap yazılmıştır: Belli bir hadis kitabının râvîleri, belli bir bölgenin râvîleri, zayıf veya güvenilir râviler, râvîlerin nesepleri, künyeleri, lâkapları hakkında yazılmış kitaplar bunun en yaygın örnekleridir. Hatta isimlerinin yazılışları ve okunuşlarının benzerliğinden dolayı birbirine karıştırılan râvileri birbirinden ayırt etmeye yönelik kitaplar gibi çok ilginç ricâl kitapları yazılmıştır. Ricâl kitabı türleri ve örnekleri ileride Râvî başlıklı yedinci ünitede daha geniş olarak ele alınacaktır. Klasik hadis kitaplarının yazıldığı ilk dönemlerde cerh ve ta‘dîl başlığı taşıyan kitaplar ricâl kitabı niteliğindedir. Örneğin İbn Ebî Hatim’in (ö.327/938) Kitâbü’l-cerh ve’t-ta‘dîl’î, râvilerin durumları hakkında bilgi veren bir ricâl kitabıdır. Yine râvî tenkidinin otorite isimleri olan büyük muhaddislerin râvîler hakkındaki cerh ve ta‘dîl ifadeleri ricâl kitaplarında yer alır. Cerh ve ta‘dîl’in kuralları ise önceleri Ulûmü’l-hadîs sonraları ise Usûlü’lhadîs ismiyle anılan kitaplarda ele alınmıştır. Cerh ve ta‘dîlin kurallarını ilk defa derli toplu yazılı hale getiren hicrî sekizinci yüzyılda yaşayan Tacüddîn es-Sübkî’dir (ö.771-1398). Tabakâtü’ş-şâfiyyeti’l-kübrâ isimli kitabında “Cerh Ta‘dîl Kaideleri” başlığı altında konuyu ele alır. Bu konuda önemli müstakil kitaplardan birisi Hindistanlı Muhammed Abdulhayy el-Leknevî’nin (ö.1304/1886) er-Ref ‘u ve’t-tekmîl fi’l-cerhi ve’t-ta‘dîl isimli kitabıdır. Kitaplarında hadis ilimleri konusuna yer veren bazı yazarlar, Cerh ve Ta‘dîl ilmi’ni ayrı ve müstakil bir hadis ilim dalı olarak göstermektedirler. Bu doğru değildir. Cerh ve ta‘dîl ilmi ile, râvî tenkidinin kuralları kastedilirse bu ilim Hadis Usûlü’nün alanına girer. Cerh ve ta‘dîl ile râvîler hakkında hadis tenkitçilerinin verdiği olumlu veya olumsuz hükümler kastedilirse o zaman da ricâl ilminin alanına girer. Başka bir ifadeyle, râvî tenkidinin kuralları Hadis Usûlünde, râviler hakkında yapılan cerh ve ta‘dîller ise ricâl kitaplarında ele alınır. Ricâl kitapları hakkında daha geniş bilgi için S. Polat, H. Nazlıgül, S. Doğanay tarafından müştereken yazılan Hadis Araştırma ve Tenkit Kılavuzu (İstanbul-2008) isimli kitabın 157- 196 sayfaları arasını okuyunuz. İlelü’l-Hadîs İlmi İlel (علل (, Arapça sebep, hastalık ve kusur anlamlarına gelen illet (علة (kelimesinin çoğuludur. Hadis ilminde illet, ilk bakışta sahih görünen hadislerde ancak derin bilgi ve tecrübe sahibi hadis uzmanlarının görebileceği gizli kusur anlamına gelir. Bu tür gizli kusur taşıyan hadislere Muallel veya Ma‘lûl Hadis denir. İlelü’l-Hadîs İlmi hadislerdeki bu tür gizli ve fark edilmesi zor kusurlarla ilgilenen bunları bulmayı ve düzeltmeyi amaçlayan bir ilim dalıdır. İllet, ağırlıklı olarak hadisin senedinde olmakla birlikte metninde de bulunabilir. Metinlerdeki fark edilmesi güç kusurlar metindeki illet kısmına girer. Seneddeki illetler aslında ricâl ilminin sahası içine girer. Fakat illetli hadisler konusu muhaddisler tarafından çok önemli görüldüğünden bu konuda müstakil kitaplar yazma gereği duymuşlardır. Bu yüzden illet konusu hadis ilminin ayrı ve müstakil bir alt dalı olarak kabul edilmiştir. 20 Hadis Tarihi ve Usulü İllet ilmi, ricâl ilminin doğuşu ve gelişimi ile eş zamanlı olarak doğmuş ve gelişmiştir. Ricâl konusunda ilk kitap yazanlar, aynı zamanda illet konusunda ilk kitapları yazan ve hadis tenkitçiliğinin kurucusu sayılan kişilerdir. Günümüze ulaşan İlel Kitapları en eskisinden itibaren sırasıyla şunlardır: Alî b. El-Medînî’nin (ö.234/848) İlelü’l-hadîs’i. Yahyâ b. Maîn’in’in (ö.233/847) et-Târîh ve’l İlel’i. Bu kitap Yahyâ’ya illetler hakkında sorulan sorulara verdiği cevapların, talebesi Abbâs ed-Dûrî tarafından bir kitapta derlenmesiyle ortaya çıkmıştır. Ahmed b. Hanbel’in (241/855) el-İlel ve ma‘rifetü’r-ricâl’i. Oğlu Abdullah’ın sorularına cevap niteliğindedir. Muhammed b. Îsâ et-Tirmizî’nin (ö.279/892) aslı kaybolup, Ebû Tâlib el-Kâdî tarafından fıkıh konularına göre yeniden tertip edilmiş şekli günümüze ulaşan el-İlelü’l-kebîr’i ve Câmî‘i’nin elli birinci kitabı (bölümü) olan el-İlelü’s-sağîr’i. İbn Receb el-Hanbelî bu son esere çok güzel bir şerh yazmıştır. İbn Ebî Hâtim er-Râzî’nin (ö.327/938) İlelü’l-Hadîs’i. Ali b. Ömer ed-Dârakutnî’nin (ö.385/995) el-İlelü’l-vâride fi’l-ehâdîsi’n-nebeviyye’si. Ebu’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’nin (ö.597/1200-2) el-İlelü’l-mütenâhiye fi’l-ehâdîsi’l-vâhiye’si. Ali el- Medînî, Ahmed b. Hanbel, Yahyâ b. Maîn gibi büyük muhaddisler hadislerdeki illetlerin, hadisin bütün tariklerinin yani farklı rivayet kanallarının bir araya toplanıp karşılaştırılmasıyla tespit edilebileceğini belirtmişlerdir. Ğarîbü’l-Hadîs İlmi Ğarîb kelimesi Arapça’da, tek, yalnız, kendi türü içinde benzeri olmayan, gurbette olan gibi anlamlara gelir. Bu kelime Türkçe’de de garip şeklinde benzer anlama kullanılmaktadır. Hadis İlminde Ğarîbü’l-Hadîs dendiğinde, az kullanıldığı, yaygın olmadığı ya da manâsı kapalı olduğu için anlaşılması zor olan kelimeler ve bunları konu edinen ilim dalı anlaşılır. Ğarîbü’l-Hadîs başlığını taşıyan eserlerde, hadislerde bulunan yaygın kullanılmayan kelimelerin öncelikle sözlük anlamları verilmekte, bunun yanında kelimelerle ilgili Arapça dilbilimcilerinin ifadelerinden, eski Arap şairlerinin şiirlerinden, Arap atasözlerinden örnekler verilerek sözü edilen kelimenin hadislerdeki anlamı ve edebî incelikleri ortaya konulmaktadır. Bir kelimenin ğarîb olup olmaması görecelidir. Bir kişinin anlamını bilemediği bir kelimeyi başkası bilebilir. Bu nedenle bu ilim dalının konu edindiği kelime, cümle ve kullanımlar, günlük dilde yaygın olarak kullanılmayan, işin uzmanı olmayanların anlayamayacağı türden ifadelerdir. Hadislerde bazı kelimelerin zor anlaşılmasının Hz. Peygamber’den ve dış etkenlerden kaynaklanan sebepleri vardır. Hz. Peygamber genellikle kısa, özlü ve edebî konuştuğundan, zaman zaman değişik kabilelerden kişilere hitap ettiğinde Arapça’nın farklı lehçelerini kullandığından, bazı kelimelerinin sahâbe tarafından da anlaşılmadığı, bu kelimelerin anlamları hakkında sorulara muhatap olduğu bilinmektedir. Fakat bu o zaman çok yaygın bir problem değildi. Hadisler her zaman aynen Hz. Peygamberin ağzından çıktığı gibi nakledilmemiştir. Çok zaman râvîler hadisi, metnine sâdık kalmaksızın kendi ifadeleriyle nakletmişlerdir. Buna hadis ilminde manâ ile rivâyet (باملعين الرواية (denir. Bunun sonucu olarak aynı hadisin farklı kanallardan gelen metinleri arasında, aynı anlamın farklı kelime ve cümlelerle ifade edilmesinden kaynaklanan lafız farklılıklarına sıkça rastlanır. Mânâ ile rivayet olgusu da hadislere çok yaygın olmayan mahallî kelime ve kullanımların girmesine yol açmıştır. 1. Ünite - Hadis İlmi: Temel Kavramları ve Alt Dalları 21 Ayrıca İslam coğrafyası genişleyip ana dili Arapça olmayanlar Müslüman oldukça halkın konuştuğu Arap Dili yozlaşmış, eskiden Arapların bildiği kelimeler sonraki nesillerde bilinmemeye başlamıştır. İşte bu nedenlerle, hadislerdeki yaygın olmayan ve manası genel halk kitlesi tarafından bilinmeyen kelimeleri açıklama ihtiyacı doğmuştur. Ayrıca bazı ğarîb kelimeler yüzünden hadislere ve hadisçilere, ehl-i bid‘at denilen muhalif gruplar tarafından eleştiriler getirilmesinin de bu bilim dalının gelişmesinde ve bu konuda kitaplar yazılmasında etkisi olmuştur. İbn Kuteybe Ğarîbü’l-hadîs isimli aşağıda tanıtılacak olan kitabında bunu açıkça ifade eder (1977, I, 148-150). Bu konuda kitap yazma işini genelde hadisçiler değil dilbilimciler üstlenmiştir. Hadis âlimleri genellikle bu konuda kendilerine sorulan soruları Arap Dili bilginlerine havale etmişlerdir. Hicrî ikinci asırda hem Kur’an’daki hem hadislerdeki ğarib kelimeler konusunda kitaplar yazılmaya başlandığına dair bilgiler vardır. Bunların hadise dair olanları ne yazık ki günümüze ulaşmamıştır. Bunlar hakkında verilen bilgilerden, daha çok küçük kitapçıklar olduğu tahmin edilmektedir. Hadisteki ğarîb kelimelere dair yazılmış olup günümüze ulaşan ilk kitap Ebû Ubeyd Kâsım b. Sellâm’ın (ö.224/838) Ğarîbü’l-hadîs isimli kırk senede hazırladığı, mükemmel kitabıdır. Bu kitapta kelimeler alfabetik değildir. Hadis râvîlerine göre sıraladığına dair bilgiler varsa da elimizdeki nüshalarda tam olarak hadis râvîlerine göre sıralama da yoktur. Kitapta hadisler senetleriyle birlikte verilmektedir. Kitap üzerinde değişik âlimler farklı çalışmalar yapmışlardır. İbn Kuteybe, Ebû Ubeyde’nin yukarıdaki kitabına almadığı ğarib kelimeleri, konularına göre Ğarîbü’l-hadîs isimli bir kitapta toplamıştır. Bu kitap da günümüze ulaşmıştır. İbrâhîm b. İshak el-Harbî (ö. 285/898) de, yirmi bir Müsnedi tarayarak yazdığı Ğarîbü’l-hadis isimli eserinde kelimeleri sahâbe ismine göre düzenlediği hadisler bağlamında açıklamıştır. Hadisler senetleriyle verilmiştir. Bu konuda hicrî dördüncü asırda yazılıp günümüze ulaşan en mühim eser Hattâbî’nin Ğarîbü’l-hadîs’idir. O, Ebu Ubeyd ve İbn Kuteybe’nin yukarıda adı geçen eserlerinde yer almayan kelimeleri bu kitapta toplamış ve yer yer kelimelerin anlamları konusunda onlara katılmadığı noktalarda eleştiriler getirmiştir. Ebu Ubeyd, İbn Kuteybe ve Hattâbî’nin kitapları bu konuda daha sonra yazılan kitaplara kaynaklık etmiştir. Bu konuda yazılan önemli eserlerden biri de Zemahşerî’nin el-Fâik fî ğarîbi’l-hadîs’idir. Kelimeler ilk iki harfine göre alfabetik olmakla birlikte bir hadis zikredilince hadisteki bütün ğarîb kelimeler bir arada açıklanmaktadır. Ğarîbü’l-Hadis konusunda yazılan en mükemmel kitap Mecdüddîn İbnü’l-Esîr’in (ö.606/1209-10) en-Nihâye fî ğarîbi’l-hadîs’idir. Kendinden önceki bütün kitaplardan yararlandığı için bütün yazılanların hülasası niteliğindedir. Çok özlü yazılmış bir kitaptır. Kelimeler alfabetiktir. Hadislerin senetleri verilmediğinden dolayı okunması kolaydır. İhtilâfü’l-Hadîs İlmi İhtilâf (اختالف (Arapça’da iki veya daha fazla şeyin birbiriyle uyuşmaması, ters düşmesi, farklı olması, insanların görüş ayrılığına düşmesi gibi anlamlara gelir. İhtilâfü’l-hadîs, sağlam bir hadisin yine sağlam bir hadise zıt düşmesi veya öyle görünmesi ya da algılanmasıdır. İhtilâfü’l-Hadîs İlmi bu tür zıt görünen hadisleri konu edinip bunları değerlendiren ve zıtlığı çözmeye çalışan ilim dalıdır. Bu ilme lâm harfinin fetha veya kesre okunmasıyla Muhtelefü’l-hadîs veya Muhtelifü’l-Hadîs, Müşkilü’l-hadîs de denir. Bazı âlimler İhtilâfü’l-hadîsi hadisler arasındaki ihtilâf, Müşkilü’l-hadîsi de hadislerin diğer delillerle ihtilâfı şeklinde anlayarak anlamlarının farklı olduğunu savunmaktadırlar. İbnü’sSalâh bu iki ilim dalını birbirinden ayırmaz. 22 Hadis Tarihi ve Usulü Fıkıh Usûlünde konu teâruz başlığı altında ele alınır ve hem hadislerin kendi aralarında hem de diğer delillerle çelişmesi incelenir. Bu nedenle hadis ilminin sadece hadisler arasındaki çelişki ile ilgilendiği söylenebilir. İki hadis arasında ihtilaftan bahsedebilmek için birbirine zıt düşen her iki hadisin de sağlamlık açısından eşit olmaları gerekir. Hadislerden birisi zayıf diğeri sahih ise arada ihtilaftan bahsedilemez. Yani bu durumda sahih hadis alınır, zayıf hadis terk edilir. Birbirine zıt düşen hadislerin sayısının çok olması durumunda da aynı şey geçerlidir. Âlimler, sahih yani sağlam hadisler arasında gerçekte zıtlık olup olmayacağı konusunda üç gruba ayrılmışlardır. 1. Çelişkiyi kabul etmeyenler: Zıtlık gerçekte değil görüntüdedir. Hz. Peygamber hem hatalardan korunmuş hem de vahyin kontrolü altında olduğundan böyle çelişkili şeyler söylemesi mümkün değildir. 2. Çelişkiyi kabul edenler: Hadislerin farklı ortamlarda ve farklı amaçlarla söylenmiş olması, hadislerden birinin genel öbürünün özel hüküm ifade etmesi gibi sebeplerle çelişki mümkündür. 3. Çelişkiyi kısmen kabul edenler: Bunlar iki gruptur: Bir grup aynı konudaki hadisler çelişmez ama farklı konulardakiler çelişebilir der. Diğer grup ise kesin deliller birbiriyle çelişmez, kesin olmayan deliller çelişebilir görüşündedir. Hadisler arasındaki ihtilaf çok farklı sebeplerden kaynaklanabilir. 1. Hz. Peygamber’den kaynaklanan sebepler: Hz. Peygamber bazen genel bir hüküm verir, sonra özel durumlar için o hükme sınır getirebilirdi. Örneğin bir hadisinde yeryüzünün tamamı bize mescit kılındı derken başka bir hadisinde kabirlerde namaz kılınmasını yasaklamıştır. Şartlar değiştiğinde önceki hükmünü kaldırabilir. Buna, önce kabir ziyaretini yasaklamışken sonradan buna izin vermesini örnek verebiliriz. Yine farklı kişilere farklı dönemlerde aynı konuda farklı tavsiyelerde bulunmuş olabilir. Örneğin dinde en üstün amel hangisidir sorusuna hacc, cihad, ana babaya iyilik gibi farklı cevaplar vermiştir. Başka bir örnek Müslüman olan herkese Medine’ye hicret etmesini şart koşarken Mekke fethinden sonra bu yükümlülüğü kaldırmasıdır. Bu örneklerde olduğu gibi çok değişik makul gerekçelerle Hz. Peygamber’in, ilk bakışta çelişik görünen ama iç yüzü bilindiğinde, gerçekte çelişik olmadığı anlaşılan çok sayıda hadisi vardır. İşte İhtilâfü’l-Hadis İlmi’nin konusu tam da bu hadislerdir. 2. Hadisler arasındaki çelişkilerin bazıları râvîlerden kaynaklanmaktadır. Başta sahâbe olmak üzere bazı râviler hadisleri yanlış duymuş, yanlış anlamış, tamamını duymamış, hadisin söylendiği şartları ve ortamı bilmediğinden yanlış yorumlamış, farklı ortamlarda söylenmiş sözlerden sadece birini duymuş, bazı şeyleri unutmuş, kısaltma amacıyla hadisin bir kısmını söylememiş, hadisi mânâ ile rivayet denilen şekilde lafzına sadık kalmadan kendi ifadeleriyle aktarmış, hadise bazı açıklama ve yorumlar katmış, hadisi okurken veya yazarken hatalar yapmış olabilirler. Bu tür râvîlerin hadisleri, aynı hadisin başka kanallardan gelen rivayetleriyle çelişebilir. Örneğin Ebu Hüreyre Hz. Peygamber’den ev, kadın ve atta uğursuzluk olduğuna dair bir hadis nakletmiş, bunu duyan Hz. Âişe, Ebû Hüreyre’nin hadisi yanlış duyduğunu, Peygamber’in “Yahudiler, ev, kadın ve atta uğursuzluk olduğuna inanırlar” dediğini aktarmıştır. Hz. Peygamber’in haccettiğinde kıran, temettü’ ve ifrad denilen hac türlerinden hangisini yaptığı konusunda rivayetler çelişmektedir. Bu tür rivayetlerdeki çelişki râvîlerin rivayetlerindeki farklılaşma sebeplerinin tespit edilmesi, varsa hatalarının belirlenip düzeltilmesiyle giderilir. 1. Ünite - Hadis İlmi: Temel Kavramları ve Alt Dalları 23 Hadisler arasındaki ihtilâfın giderilmesinde dört temel yöntem vardır: 1. Cem‘ ve te’lîf: Cem‘ )اجلمع (Arapça’da dağınık olan şeyleri bir araya getirme, te’lif (التاليف (ise uzlaştırma anlamına gelir. Bu yöntemin esası çelişen hadislerin her ikisini, birden çok ise hepsini bağdaştırarak, herhangi birini terk etmeden birlikte geçerli saymaktır. Buna tevcîh, haml, te’vîl gibi isimler de verilir. Örneğin “İki kulle (bir kulle yaklaşık yüz litredir) miktarına ulaşınca su pislik tutmaz” denilmektedir (Ebu Dâvud, “Tahâret”, 33, Tirmizî, “Tahâret”, 49). Başka bir hadiste ise “Rengi ve tadı değişmedikçe su pislik tutmaz” buyrulmaktadır (İbn Mâce, “Tahâret”, 76). Bu hadisler ilk bakışta çelişmektedir. Nedeni suyun pis olup olmaması için iki farklı ölçüt verilmiş olmasıdır. Birisi miktar, diğeri renk ve tadının değişmesi. Hangi ölçüt esas alınacaktır. Bu hadisi, İmam Şâfiî şöyle cem‘ ve te’lîf eder: İki kulleden fazla su, rengi ve tadı değişmedikçe pislenmez. İki kulleden az su, rengi ve tadı değişsin değişmesin içine pislik düşünce pis olur. (Şafiî (1973), el-Ümm, VIII, 499.) 2. Nesh: Nesh (النسخ (Arapça’da yok etmek, ortadan kaldırmak, nakletmek anlamlarına gelir. İslâmî ilimlerde nesh’in tanımı: “Şer’î bir hükmün daha sonra gelen şer’î bir delille kaldırılması” şeklindedir. Yürürlükten kaldırılan önceki hükme mensûh, öncekini yürürlükten kaldıran sonraki hükme nâsih denir. Örneğin Şeddâd b. Evs, Mekke fethi esnasında oruçlu olan birinin hacamat yaptırdığını yani kan aldırdığını görünce “Hacamat yapanın da yaptıranın da orucu bozulur” buyurmuştur. (Buhârî, “Savm”, 32) İbn Abbas ise Peygamber’in oruçlu iken kan aldırdığını gördüğünü söylemiştir. (Buhârî, “Savm”, 22, “Tıbb”,12-14,15.) Burada İbn Abbas’ın rivayet ettiği olay veda haccı esnasında, yani diğerinden iki sene sonra meydana geldiğinden öncekini nesh etmiştir. Dolayısıyla oruçlu iken kan aldırmak orucu bozmaz. Nesh konusu değişik problemleri olan geniş bir konudur. Detaylarında âlimler arasında tartışmalar vardır. Sadece hadis ilmini değil, tefsir ve fıkıh ilmini de ilgilendirir. Hadiste nesh konusu muhaddisler tarafından müstakil kitapların yazıldığı çok önemli bir konudur. Bu nedenle hadis ilminin alt dalı sayılabilir. Fakat İhtilâfü’l-hadîs ilmi içinde değerlendirilmesi daha doğrudur. Hadis ilminde nesh konusu için Ali Osman Koçkuzu’nun, Hadiste Nâsih ve Mensuh, (1982, İstanbul) kitabını okuyunuz. 3. Tercih: Birtakım ölçütlere dayanarak çelişen hadislerden birini tercih edip öbürünü terk etmektir. Tercih, hadislerin râvilerinin ve metinlerinin birtakım özelliklerine dayanarak yapılabildiği gibi hadis dışındaki bazı ölçütlerle de yapılabilir. Örneğin, çelişen hadislerden râvîsi hafıza ve ilmî yönden üstün olan böyle olmayana, başka delillerle desteklenen hadisler desteği olmayanlara tercih edilir. Yine iki hadisten ihtiyata daha uygun olan tercih edilir. Tercih sebepleri çok fazladır ve ilgili kitaplarda çok sayıda tercih sebebi sayılır. Tercih sebepleri kısaca dört başlık altına toplanabilir: Senedle İlgili Sebepler: Râvîlerin sayısı, ilim ve sikalık yönünden üstünlükleri, hadisi öğrenme şekilleri ve olayla ilgileri gibi hususlar tercih sebebidir. Metinle İlgili Sebepler: Lafzına sadık kalınarak rivayet edilen hadisin manâ olarak rivayet edilene, sarahaten merfû’ olanın hükmen merfû’ olana, vürûd yeri ve zamanı belirtilen hadisin böyle olmayana tercihi gibi. Hükümle İlgili sebepler: İhtiyata elverişli olanın veya haramlık ifade edenin tercihi gibi. Haricî Sebepler: Kur’an-ı Kerîm’in zahirine, sünnete, dinin genel kurallarına (kıyasa) uygun olanın tercihi gibi. 24 Hadis Tarihi ve Usulü 4. Tevakkuf: Tevakkuf Arapça’da durmak, duraksamak, beklemek anlamlarına gelir. İhtilafı giderme yöntemi olarak tevakkuf, çelişen hadisler konusunda karar vermemek, askıya almak, karar vermeyi sağlayacak delil ve karîneler buluncaya kadar beklemek anlamına gelir. Tevakkuf aslında ihtilâfı giderme yöntemi değil askıya alma işlemidir. Çünkü bu yöntemle çözüm üretilememekte, çözüm ertelenmektedir. Tevakkuf çözüm için yeterli bilgi veya delil olmayışından kaynaklanabileceği gibi, çözüm arayışındaki kişinin ihtiyatından yani bu konuda risk almak istemeyişinden de kaynaklanabilir. Hadisler arasındaki çelişkiyi giderme yöntemlerine hangi sıralamaya göre başvurulacağı âlimler arasında önemli bir tartışma konusudur. Hadisçiler: Cem’, nesh, tercih, tevakkuf, İslâm âlimlerinin çoğunluğu: Cem’, tercih, nesh, tevakkuf, Hanefîler: Nesh, tercih, cem’, terk şeklinde bir sıralama dâhilinde çelişkinin giderilmesi gerektiğini savunurlar. Bu öncelik sıralaması çok önemlidir. Çünkü sıralama, sonuçları belirgin şekilde etkiler. Örneğin neshi öne alanla cem’i öne alan aynı hadisi değerlendirirken farklı sonuçlara ulaşacaklardır. İhtilâfü’l-hadîs konusunda yazılan ve günümüze ulaşan önemli kitaplar tarih sırasına göre şunlardır: Şâfiî (ö.204/819), İhtilâfü’l-hadîs, İbn Kuteybe (ö.276/889), Te’vîlü muhtelifi’l-hadîs. Bu kitap Hayri Kırbaşoğlu tarafından Hadis Müdafaası başlığıyla Türkçe’ye çevrilmiş ve yayınlanmıştır. (1989, Ankara), Ebû Ca’fer et-Tahâvî (ö.321-933) Müşkilü’l-âsâr. İhtilafü’l-Hadîs konusunda, İsmail Lütfi Çakan’ın, Hadisler Arasında Görülen ihtilaflar ve Çözüm Yolları (1982, İstanbul) kitabını okuyunuz. Sizce hadisler arasındaki ihtilafın giderilmesi, bu işle uğraşan ilim adamlarının birikim ve yeteneklerine göre değişen öznel ve göreceli bir işlem midir, yoksa kuralları olan nesnel bir işlem midir? Esbabü Vürûdi’l-Hadîs İlmi Esbâbü’l-Vürûd geliş, ortaya çıkış sebepleri anlamına gelir. Tekili Sebebü’l-Vürûd’dur. Bu ilim dalı hadislerin söyleniş sebepleri, hangi ortamlarda, ne amaçla söylendiklerini araştırır. Bu ilim, hadislerin daha iyi anlaşılması, hadislerle ilgili bazı problemlerin çözümü açısından çok önemlidir. Hadislerin hangi arka planda ortaya çıktığı bazen hadisin kendi içindeki ifade, karîne ve delillerden anlaşılır. Bazen de başka hadisler veya Hz. Peygamber dönemine dair değişik kaynaklardan elde edilen bilgilerle ortaya konabilir. Bütün hadislerin tek tek vürûd sebebini bilmek mümkün değildir. Bu ilim dalı çok önemli olmakla birlikte yeterince gelişmemiş ve fazla kitap yazılmamıştır. Bu konuda ilk müstakil kitabı Ömer b. İbrâhîm el-Ukberî’nin (ö.387/997) yazdığı kaynaklarda belirtilmekteyse de günümüze ulaşamamıştır. Bu konuda yazılıp günümüze ulaşan iki önemli eser vardır: 1. Süyûtî’nin, el-Lüma’ fî esbâbi vürûdi’l-hadis’i. Doksan sekiz hadisin fıkıh konularına göre tertip edilmiş şekilde vürud sebeplerini içermektedir. 2. İbn Hamza el-Hüseynî’nin (ö.1120/1708) el-Beyân ve’t-ta’rîf fî esbâbi vürûdi’l-hadîs isimli eseridir. 1154 hadisin vürûd sebebi geçmiş kaynaklardan derlenmiştir. Hadisler alfabetik olarak sıralanmaktadır. Sadık Cihan bu kitaptan seçmeler yapmak suretiyle 285 hadisten meydana gelen Hadisler Ve Ortaya Çıkış Sebepleri (2009, Ankara) isimli Türkçe bir kitap meydana getirmiştir. 4 1. Ünite - Hadis İlmi: Temel Kavramları ve Alt Dalları 25 Bu ünitedeki konularla ilgili daha geniş bilgi için Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi’nin “Hadis”, “Esbâbu Vürûdi’l-Hadîs”, “Garîbü’l-Hadîs”, “İlelü’l-Hadîs”, “Muhtelifü’l-Hadîs”, “Ricâlü’l-Hadîs” ve “Sünnet” maddelerini okuyunuz. HADİS TENKİDİNİN TEMEL İLKELERİ Hadislerin gerçekten Hz. Peygamber’e ait olup olmadığını araştıran hadis tenkitçiliği, insanoğlunun haberlerin doğruluğunu belirlemek için şimdiye kadar bulabildiği ve kullandığı üç evrensel yöntemi kullanır: 1. Haberi verenin, haber verdiği olaya tanık olup olmadığının, doğru algılama konusunda bir engel bulunup bulunmadığının, haberi doğru olarak aktarmasını engelleyecek herhangi bir neden, engel veya kusur bulunup bulunmadığının araştırılması. Kısaca şu soruların cevabı araştırılır: Haber veren, haberi doğru aldı mı, doğru aktardı mı? Haber verenin iki temel özelliği, haberin doğruluğunu doğrudan etkilemektedir. Bunlar dürüstlük ve insanî kusurlardır. Daha açık söylersek biz haberlere karşı sadece haber verenin dürüst bir kişi olup olmadığından dolayı değil, onun hata yapabileceğinden dolayı da şüphe ile yaklaşırız. Fakat haber verenin dürüst olup olmadığı ve hata yapıp yapmadığını araştırmak için yapacağımız her türlü araştırma ve incelemenin doğru sonuç vereceği garantisi yoktur. Çünkü bu araştırma ve incelemeler de hataya açıktır. Yani araştırma yapan da hata yapabilir. İşte bu nedenle ikinci bir test ve kontrol yöntemine başvurulur: 2. Haberin başka kaynaklardan te’kîdi, yani aynı haberi veren başka kaynaklar olup olmadığının araştırılması, varsa ikisinin karşılaştırılması. Bize bir haber ulaştığında, onu başkaları da haber veriyor mu diye merak ederiz. Haberi başka kaynaklardan da aldığımızda habere güven duygumuz daha da artar. Bu güven artışı bizde haber verenin dürüstlüğü ve hata yapmadığına yönelik bir kanaat oluşturur. Yani bir haberi başka kaynaklardan araştırırken, bir yandan haberin gerçek mi uydurma mı olduğunu, diğer yandan haberin içeriğinin, gerçeği olduğu gibi aktarıp aktarmadığını kanıtlama peşindeyizdir. Bir haberin doğruluğu konusunda asıl güven veren bu te’kîd işlemidir. Tarih ilminde, yargıda, gazete ve televizyon haberciliğinde, istihbarat faaliyetlerinde, insanların günlük hayatında tanık olmadığımız olaylar hakkında aldığımız bilgilerin doğruluğunu kontrol ve test etmede bu iki yöntem dışında başvurulabilecek başka yol yoktur. Bu konuda işi sağlama almak, belgelemek için geliştirilen yöntemler dâhil her türlü yöntem bu iki temel esasın detayı niteliğindedir. Hadisler de Hz. Peygamber’den aktarılan haberlerdir. Onları sonrakilere aktaranlar sahabîlerdir. Onlarla hadis kitaplarının yazarları arasında hadisleri aktaran râvîler silsilesi vardır. Hadisçiler de bir yandan bu râvîlerin dürüstlüğünü ve hatalarını incelerken diğer yandan bununla yetinmeyip hadislerin farklı kanallardan, hadis ilmindeki söylenişiyle farklı tariklerden gelip gelmediğini araştırmışlardır. Hadis ilminde râvîleri ne kadar dürüst ve sağlam olursa olsun tek kanaldan gelen hiçbir hadise güvenilmez. Bu tür hadisler ferd ve ğarîb ismiyle anılır. Bunların başka kanalları araştırılır. Bu araştırma işlemine de i‘tibâr (االعتبار (denir. Yine hadis ilminde kendisinden sadece bir kişinin rivayette bulunduğu, bir kişi dışında râvîsi olmayan hadis râvîlerine güvenilmez. Bu tür râvîler mechûlü’l-ayn terimiyle nitelendirilir ve kendilerinden rivayette bulunan ikinci bir râvî tespit edilinceye kadar hadis alınmaz. Hadis tenkitçiliğinin en temel yöntemi hadislerin bütün farklı rivayet kanallarının ve zincirlerinin araştırılması, bir araya toplanması, karşılaştırılması ve bir bütün olarak değerlendirilmesi esasına dayanır. Bu işlemler hadis ilminde, hadisin farklı kanallarının 26 Hadis Tarihi ve Usulü toplanması anlamına gelen cem‘u’t-turuk ve bu farklı kanalların karşılaştırılıp değerlendirilmesi anlamına gelen muâraza (املعارضة (kavramıyla ifade edilir. Bu sayede hadislerdeki râvî kusurları, kâtip hataları, yanlış okumalar gibi beşerî zayıflıklardan kaynaklanan hatalar ortaya çıkar. Buna ilave olarak, zayıf ipliklerin ve liflerin bir araya getirilip bükülünce kuvvetlenmesi gibi farklı kanallardan gelen hadisler birbirini desteklemek suretiyle kuvvet kazanırlar. Bu yöntem matematikteki, işlemlerin sağlamasının yapılması niteliğinde ve insanoğlunun tarihten günümüze bulabildiği ve kullandığı evrensel bir yöntemdir. Hadis tenkitçiliği bazılarının iddia ettiği gibi sadece râvîlerin dürüstlüğü, hatalara karşı dikkati ve titizliği gibi öznel ölçütlere dayanmaz. Hadislerin farklı kanallarının araştırılması, hadis tenkitçiliğinde sadece kişilerin iyi niyetine, dürüstlüğüne, ehliyetine, kabiliyetine, titizliğine güvenilmediğinin, hadislerin değişik kanallarla te’kit ve kontrol edilmesi şeklinde nesnel ölçütlere dayandığının göstergesidir. Hadis tarihinde hadis öğrenme, okuma ve toplama amacıyla yaygın olarak yapılan ve 6. ünitede daha geniş olarak üzerinde durulacak olan rıhle (الرحلة (denilen yolculukların en temel amaçlarından birisi hadislerin farklı rivayet kanallarına ulaşmaktır. 3. Bize ulaşan bir haber değişik kaynaklardan gelmiş olsa da haberin doğruluğu için haberin içeriğine de dikkat ederiz. Örneğin akla, duyu verilerine, kesin bilimsel verilere aykırı, çelişkili bir içeriği olan bir haber ne kadar çok kişi tarafından nakledilirse edilsin güvenmeyiz. Mesela bir kartalın yetişkin bir fili kapıp uçarak uzaklaştığı, denizlere çok uzak yüksek rakımlı karasal bir şehrin tsunami yani dev deniz dalgaları felaketine maruz kaldığı, kutup bölgelerinde hava sıcaklığının 40 santigrad dereceye çıktığı gibi bir haberi duyduğumuzda aynı haberi başkaları da haber veriyor mu diye araştırma gereği duymadan reddederiz. Yine diyelim özgür basın ve yayıncılığın olduğu demokratik bir ülkede falan gün falan saatte çok şiddetli ve önemli hasara yol açan bir deprem olduğu, veya iki ülke arasında savaş başladığı haberini aldık. Televizyon kanalları ve radyo istasyonlarını uzun süre dolaştık, aradan bir gün geçti ne yazılı ne görsel basında böyle bir haber çıkmadı. Bu durumda haberin doğru olmadığına kanaat getiririz. İşte hem hadisçiler hem de başta fıkıhçılar olmak üzere İslâm âlimleri, hadislerin sadece râvîlerinin güvenilir ve birden çok kanalla gelmiş olması ile yetinmemişler, içeriklerini de belli ölçütlerle eleştiriye tâbi tutarak değerlendirmişlerdir. Her hangi bir hadis, akla, Kur’an’a, İslâm Dini’nin genel ilkelerine, İslâm âlimlerinin icmâ’sına, Hz. Peygamber’in yaygın ve meşhur bir sünnetine, kesin bilimsel verilere, kesin tarihsel gerçeklere aykırı ise, çok sayıda kişiyi ilgilendiren bir konuda sadece bir kişi rivayette bulunuyorsa kabul edilmemiştir. Bu üçüncü tür tenkit yöntemi, İslâm Tarihi’nin çok erken dönemlerinden beri uygulanmıştır. Hadisçiler ve İslâm âlimlerinin çoğunluğu bunu ayrı bir tenkit türü olarak görmeyip, genel hadis tenkidinin içinde değerlendirdiklerinden dolayı ayrı bir isim vermemişlerdir. Sadece Hanefî Fıkıhçılar buna iç kopukluk anlamına gelen el-İnkıtâu’l-bâtın ismini vermişlerdir. Bu isimlendirmede hadisin isnadındaki râvî düşmesinden meydana gelen kopukluğu açık, maddî ve dış kopukluk; hadisin sözü edilen öçütlere aykırılığını ise gizli, mânevî ve iç kopukluk şeklinde nitelendirilmiş olmaktadırlar. Hadisin metninin içeriğinin yukarıda sözü edilen Kur’an’a aykırılık gibi ölçütlere aykırı olması sebebiyle eleştirisine son dönemlerde Metin Tenkidi denilmektedir. Metin Tenkidi kavramı (İngilizcesi Textual Criticism) günümüz bilim dünyasında, yazılı metinlerdeki hataların eleştirisi ve düzeltilmesi anlamında kullanılmaktadır. Anlam karışıklığına yol açmaması için hadislerin sözü edilen ölçütlere aykırılığı açısından tenkidine İçerik Tenkidi veya İçerik Eleştirisi demek daha uygundur. 1. Ünite - Hadis İlmi: Temel Kavramları ve Alt Dalları 27 Hadislerin metin ve içerik tenkidi hakkında daha geniş bilgi edinmek için şu kitapları okuyabilirsiniz: Salahattin Polat, Metin Tenkidi, İstanbul, 2010; Salahattin Polat, Hadis Araştırmaları, İstanbul, 2003, s. 171-256; Enbiya Yıldırım, Hadiste Metin Tenkidi, İstanbul, 2009; Hadis âlimleri niçin bir hadisin bütün kanallarını öğrenmek ve toplamak gereği duymuşlardır? Bu ünitede ve gelecek ünitelerdeki konularla ilgili daha geniş bilgi almak isterseniz http:// ktp.isam.org.tr/makaleilh/index.php adresinde yer alan bilimsel makaleleri ücretsiz olarak okuyabilirsiniz. Burada 2010 yılı itibariyle İlahiyat alanında yazılmış on dört bin makale mevcuttur. Hadis alanındaki makaleleri görmek için önce hadis alanını seçtikten sonra “Makale Adı” kısmına o konularla ilgili kavram, terim ve anahtar kelimeleri girerek makale taraması yapabilir ve ilginizi çeken makalelerden başında pdf işareti olanları bilgisayarınıza indirip okuyabilirsiniz. 5 28 Hadis Tarihi ve Usulü Özet Sünnet, hadis, haber, eser terimlerini tanımlayabilmek. Sünnet Hz. Peygamber’in söz, fiil ve onaylarıdır. Hadis, sünnetin söz veya yazılı metin şeklinde dile getirilmiş, ifade edilmiş halidir. Hz. Peygamber’in özelliklerini, görevlerini ve Peygamber’le ilgili ilimleri sıralayabilmek. Hz. Peygamber bütün diğer peygamberler gibi ismet özelliğine sahiptir. İsmet, peygamberlerin, dînî konularda ve peygamberlik görevleri ile ilgili olarak hata yapmaktan, günah işlemekten Allah tarafından korundukları anlamına gelir. Ayrıca Allah onları sürekli kontrol altında tutar ve gönderdiği vahiylerle yanlışlarını düzeltir, onlara yol gösterir. Peygamberimizin üç temel görevi vardır: Tebliğ: Allah’tan vahiy yoluyla bildirip insanlara iletmesini emrettiği buyruklarını eksiksiz olarak insanlara iletmek, duyurmak. Beyân: Allah’ın buyruklarını içeren Kur’an’ı açıklamak ve hayata geçirmek. Tezkiye: İnsanları kötülüklerden, günahlardan arındırmak. Hz. Peygamber’i konu edinen ilimler: Meğâzî, Siyer, Şemâil ve Delâil’dir. Hadîs’in iki temel ögesi olan isnâd ve metni ayırt edebilmek. İsnad/Sened: Hadisin baş tarafındaki, Hz. Peygamberle hadis kitabı yazarı arasındaki hadisi nakleden râvîler silsilesinin yani zincirinin adıdır. Metin: İsnâddan sonra gelen ve hadîsin Hz. Peygamber’in söz, davranış ve onaylarını dile getiren kısmıdır. Hadis ilminin İslâmî ilimler içindeki yerini, konusunu, amacını belirleyebilmek, Hadis ilmi Şer’î ilimler denen İslâmî ilimlerin bir koludur. Hz. Peygamber’in Sünnet’i bütün İslâmî ilimlerin temel konuları arasındadır. Hadis İlmi de Hz. Peygamber’in Sünnet’ini konu edinir. Diğer İslâmî ilimler Sünnet’i kendi açılarından ele alırlarken, Hadis İlmi, Sünnet’in sözlü ve yazılı ifadeleri olan hadislerin sahih olup olmadıklarını, başka bir ifade ile gerçekten Peygamber’e ait olup olmadıklarını belirlemeyi amaçlar. Hadis ilminin alt dallarını sayıp ana hatlarıyla özetleyebilmek, Hadis İlminin önemli alt dalları: HadisTarihi, Hadis Usûlü, Ricâl, Ğarîbü’l-Hadîs, İlelü’l-Hadîs, İhtilâfü’lHadîs, Esbâbü Vürûdi’l-Hadîs’tir. Hadis tenkidinin temel ilkelerini saptayabilmek. Hadis ilminin temel görevi olan hadis tenkidi iki temel ilkeye dayanır: 1. Hadisin tek tek bütün râvîlerinin yani hadisi bize aktaran kişilerin güvenilir olmaları, hadîsi sağlam ve geçerli yöntemlerle almış ve nakletmiş olmaları. 2. Râvîleri ne kadar güvenilir olursa olsun, hadîsin tek bir rivayet kanalına güvenilmeyip, farklı rivayet zincirleriyle gelen başka kanallarla desteklenmesinin şart koşulması. 1 2 3 4 5 6 1. Ünite - Hadis İlmi: Temel Kavramları ve Alt Dalları 29 Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisinin anlamı Sünnet kavramının kapsamı dışındadır? a. Toplumsallık b. Süreklilik c. Bilinçlilik d. Yaygınlık e. Bireysellik 2. Aşağıdakilerden hangisi Peygamberimizi konu edinen ilim dallarından biri değildir? a. Siyer b. Ricâl İlmi. c. Şemâil d. Meğâzî e. Delâil 3. Bir hadisin değişik isnadlarla gelen farklı kanallarına ne ad verilir? a. Metin b. İsnâd c. Tarîk d. Muâraza e. Rıhle 4. Aşağıdakilerden hangisi hadisler arasındaki ihtilafı giderme yollarından biri değildir? a. Tevakkuf b. Te’lîf c. Te’vîl d. Tevcîh e. Cerh 5. Aşağıdakilerden hangisi Hadis Usulü kitabıdır? a. Tahâvî, Müşkilü’l-âsâr b. Tirmizî, el-İlel c. Suyûtî, Tedrîbü’r-râvî d. Buhârî, el-Câmiu’s-sahîh e. İbn Sa‘d, Tabakât 30 Hadis Tarihi ve Usulü Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. e Yanıtınız doğru değilse “Sünnet Kavramı” konusunu yeniden okuyunuz. 2. b Yanıtınız doğru değilse “Hz. Peygamber’i Konu Edinen ilimler” konusunu yeniden okuyunuz. 3. c Yanıtınız doğru değilse “Hadisin İki Temel Ögesi: İsnâd ve Metin” konusunu yeniden okuyunuz. 4. e Yanıtınız doğru değilse “İhtilâfü’l-Hadis İlmi” konusunu yeniden okuyunuz. 5. c Yanıtınız doğru değilse “Hadis Usûlü” konusunu yeniden okuyunuz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Peygamberlerde bulunması zorunlu olan beş özellik şunlardır: 1. Sıdk: Doğruluk 2. Emânet: Güvenilirlik 3. Teblîğ: Allah’ın insanlara ulaştırmasını emrettiği şeyleri eksiksiz olarak ulaştırmak. 4. Fetânet: Zekâ ve ferâset. 5. İsmet: Günah ve hatalardan korunmuşluk. Sıra Sizde 2 Her Müslüman Peygamberimizin sünnetine uymak zorundadır. Çünkü onun Sünnet’i Kur’an-ı Kerîm’in hayata aktarılması, yaşayış olarak açıklanmasıdır. Sünnet, Peygamberimizin, Allah tarafından kendisine verilen, “Kur’an’ı açıklama, hayata geçirme, insanları günahlardan ve kötülüklerden arındırma” görevleri gereği söylediği ve yaptığı şeylerdir. Dolayısıyla Sünnet’in kaynağı Allah’ın buyruklarıdır. Ayrıca Yüce Allah Kur’an’da, Peygamberimize itaat etmeyi, verdiği kararları gönülden kabul etmeyi ve onu örnek almayı emretmiştir. Sıra Sizde 3 Hadislerin başlangıcında verilen hadisi aktaran râvîler zincirinin çok önemli işlevleri vardır: Öncelikle o hadisin Hz. Peygamberle hadis kitabı yazarı arasındaki serüvenini ortaya koyarlar. İkinci olarak hadîsin güvenilir olup olmadığının belgesi niteliğindedirler. İsnadlar, geçmişte hadis hakkında yapılan araştırmalarda en önemli belgeler ve bilgi kaynakları oldukları gibi gelecekte yapılacak araştırmalarda da aynı işlevlerini sürdürmektedir. İsnadların başka bir işlevi de hadis tarihine ışık tutmalarıdır. Hadis tarihçileri isnadlar üzerinde yapılacakları derinlemesine ve çok boyutlu analizlerle, çıkarımlarla hadis tarihi hakkında çok önemli sonuçlara ulaşabileceklerdir. Sıra Sizde 4 Hadislerin arasındaki ihtilafı gidermek belli kuralları olması açısından nesnel, ama bu işli uğraşan kişilerin birikim ve yetenekleri açısından özneldir. Sıra Sizde 5 Hadislerin farklı kanallarının araştırılmasında iki temel amaç güdülmüştür: 1. Hadisin güvenilirliğini artırmak, güçlendirmek. 2. Hadislerin farklı kanallarının birbirleriyle karşılaştırılmasıyla hadislerdeki hataları, değişiklikleri belirlemek ve düzeltmek. Yararlanılan Kaynaklar Çakan, İ. L. (1985), Hadis Edebiyatı, İstanbul. Çakan, İ. L. (1982), Hadislerde Görülen İhtilaflar ve Çözüm Yolları, İstanbul. Koçkuzu, A.O. (1985), Hadiste Nâsih Mensûh, İstanbul. Polat, S. (2003), Hadis Araştırmaları, İstanbul. Polat, S. (2010), Metin Tenkidi, İstanbul. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, “Hadis” (XV, 27-64), “Esbâbü Vürûdi’l-Hadîs” (XI, 362-3), “Garîbü’lHadîs” (XIII, 376-9), “İlelü’l-Hadîs” (XXII,84—6), “Muhtelifü’l-Hadîs” (XXXI, 74-7), “Ricâlü’l-Hadis” (XXXV, 83-6) maddeleri. Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Hadislerin nasıl ortaya çıktıklarını ve toplum içinde nasıl yayıldıklarını açıklayabilecek, Hadislerin yayılmaları için kimlerin ne gibi etkinlikler yaptıklarını tanımlayabilecek, Hadislerin güvenilirliklerinin nasıl sağlanmaya çalışıldığını değerlendirebilecek, Hadislerin nasıl koruma altına alındıklarını açıklayabilecek, Hadislerin kitaplarda toplanmaya nasıl başlandığını kavrayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Hadis Tarihi • Hadislerin tesbiti • Mütekaddimûn/müteahhirûn • Kitâbet • Tedvîn • Sened, Metin Öneriler Bu üniteyi daha iyi kavrayabilmek için okuma esnasında; • Metin içerisinde geçen kavramların karşılıklarını Abdullah Aydınlı’nın Hadis Istılahları Sözlüğü’nden araştırınız. Bu eserin içeriğine http://www.son peygamber.info/sozluk.asp?sozlukkelime=sozluk adresinden ulaşabilirsiniz. İçindekiler 2 Hadis Tarihi ve Usulü Hadislerin Korunması ve Kayıt Altına Alınması • GİRİŞ • TESBÎT DÖNEMİ • TEDVÎN DÖNEMİ HADİS TARİHİ VE USULÜ GİRİŞ Hz. Peygamber’in -sallellahu aleyhi ve sellem- söz ve işlerini bildiren hadisler günümüze kadar çok değişik aşamalardan geçmişlerdir. Hadis tarihi onların bu aşamalardan geçerek günümüze nasıl ulaştıklarını ele alan bir bilgi koludur. Hadisler tarihi sıra itibariyle önce yazılı ve sözlü olarak koruma ve kayıt altına alınmaya çalışılmış, sonra bunlar belli kitaplar içinde bir araya toplanmış, ardından da bu kitaplardaki hadislerin sınıflandırılması yoluna gidilmiştir. Bu aşamalar, zamanlarında yapılan hadis çalışmalarının ayırıcı temel özelliklerinden hareketle; Tesbît Dönemi, Tedvîn Dönemi ve Tasnîf Dönemi şeklinde isimlendirilirler. Hadis tarihinde bu faaliyetlerin sürdürüldüğü döneme mütekaddimûn dönemi denmektedir. TESBÎT DÖNEMİ Tesbît, sabitleme, kaydetme, bağlama, sağlama alma anlamlarına gelir. Bu dönemde hadislerin sözlü ve yazılı olarak öğretilmesi, öğrenilmesi, halk arasında yayılması, böylece hafızalarda ve değişik yazı malzemeleri üzerine kaydedilip koruma altına alınması söz konusudur. Bu dönem aşağı yukarı hicri 1. yüzyılın sonlarına kadar devam etmiştir. Yani ilk Müslümanlar olan sahâbe nesli ile onlardan sonra gelen ve tâbiûn denen neslin büyüklerinin yaşadığı dönemdir. Dönemin belli başlı hadis faaliyetleri şu şekilde özetlenebilir: Hadis Öğrenimi ve Öğretimi Bu dönemde hadis öğretim ve öğrenimi için Hz. Peygamber’in, sahabîlerin ve tâbiûn neslinin büyüklerinin yoğun faaliyetleri olmuştur. Hz. Peygamber hadislerin kaynağıdır. Onların öğretilmesi ve halk arasında yayılmasında en büyük gayret de Hz. Peygamber’e aittir. Hz. Peygamber bu uğurda zamanın bütün iletişim imkânlarını kullanmıştı. O günkü şartlarda fertlerle tek tek irtibata geçmeye çalışmanın yanında, kalabalıkların bir araya geldiği panayır, bayram, hac ve savaş gibi toplumsal olayları da iletişim için güzel fırsatlar sağlıyordu. Hz. Peygamber bunları en güzel şekilde değerlendirmişti. Hz. Peygamber, kendisine teblîğ görevi verilişinden itibaren Allah’ın emirlerini en yakınlarından başlayarak, önce tek tek olmak üzere, çevresindekilere iletmeye çalışmıştı. Bu arada onları kendi sözleriyle açıklamış, şahsında uygulayıp örneklik yapmış, sorulan sorulara cevaplar vermiş, ortaya çıkan meselelere çözümler getirmişti. Böylece sözleri ve fiilleri çevresindekiler tarafından görülmüş, işitilmiş, yayılmış oluyordu. Kalabalıkların bir araya geldiği yerlerde söylenen sözler, yapılan işler daha geniş bir çevreye, hac, panayır ve savaş gibi durumlarda şehirlerarası bir muhite yayılma imkânı buluyorlardı. Hadislerin Korunması ve Kayıt Altına Alınması 34 Hadis Tarihi ve Usulü Hz. Muhammed’in, peygamber olarak görevlendirilişinin ilk yıllarında hac mevsimlerinde Mekke’ye dışarıdan gelenleri dolaşarak onlara Müslümanlığı anlattığı bilinmektedir. Meşhur Akabe Bîatları da bu mevsimlerde gerçekleştirilmişti. Mekke yıllarında yapılan bu faaliyetler, hicretten sonra Medîne’de de sürdürülmüştü. Savaşların tarih boyunca milletlerin birbirlerinden bilgi ve tecrübe alışverişinde oynadıkları rol çok iyi bilinmektedir. İşte Hz. Peygamber de bazı mühim hükümleri savaş sıralarında açıklamıştı. Meselâ Hayber Savaşı’nda mut‘a nikâhı ile bazı hayvan etlerinin haramlığı, Mekke’nin fethinde cahiliye imtiyazlarının geçersizliği ve Mekke’nin harem oluşu gibi hükümler halka duyurulmuştu. Mut‘a nikâhı, erkekle kadının zamanı belirlenen bir süreye kadar, yani geçici olarak aralarında kıyılan nikâha denir. İslâm’ın ilk yıllarında Hz. Peygamber buna izin vermiş, ancak Hayber’in fethinden sonra kesin olarak yasaklamıştır. Müslümanlığın birçok mühim konudaki görüşünü Vedâ Haccı esnasında okuduğu meşhur Vedâ Hutbesi ile dile getirmesinde de bu iletişim imkânını değerlendirme söz konusudur. Hz. Peygamber daha önce açıklamış olduğu bazı hükümleri böylesi kalabalıkların bir araya geldiği zamanlarda tekrar duyururdu. Buna yukarıda geçen mut‘a nikâhı ile faiz örnek verilebilir. Hz. Peygamber Mekke’nin fethi esnasında kısa bir müddet müsaade ettikten sonra ikinci defa ve ebediyen yasaklamış olduğu mut‘a nikâhının haramlığı ile daha önce yasaklamış olduğu faizin haramlığını, on binlerce insanın bir araya geldiği Vedâ Haccı’nda tekrar duyurmuştu. Bunun sebebi, dinin hükümlerinin daha geniş bir sahaya yayılmasını, duymamış olanların duymasını sağlamak olmalıdır. Hz. Peygamber doğrudan ulaşma imkânı bulamadığı insanlara aracılarla ulaşmaya çalışmıştı. Bu gayeyle civar bölge sakinlerine/yetkililerine elçi ve memurlar göndermişti. Bunlar gittikleri yerlerde Kur’ân-ı Kerîm’in yanında Hz. Peygamber’in sünnetini de anlatıyor, Müslümanlık ve Hz. Peygamber hakkında sorulan sorulara cevaplar veriyorlardı. Hz. Peygamber, elçilerinden bazılarıyla İslâm’a davet mektupları da göndermişti. Bir kısmı günümüze kadar gelmiş olan bu mektuplar, ilk yazılı hadis belgeleri arasında sayılırlar. Hz. Peygamber’in özgün şekilleriyle günümüze ulaşan mektupları hakkında, Muhammed Hamîdullah’ın, Hz. Peygamber’in Altı Orijinal Diplomatik Mektubu (çev. Mehmed Yazgan) adlı kitabını okuyunuz. Hz. Peygamber’in, sünnetin öğrenilmesi ve yayılması için bu fiilî çabaları yanında sözlü teşvikleri de olmuştur. Genel olarak ilim öğrenme ve öğretmenin önemine dikkat çekmiş ve bunlara teşvikte bulunmuştur. Hz. Peygamber’in bu konudaki hadislerinden öğreniyoruz ki, ilim öğrenmek her Müslüman’a farzdır. Kişi üstünlüğünü ilmiyle sürdürebilir. Geriye bırakılan faydalı ilim, ölümünden sonra insanın amel defterinin açık kalmasına sebep olan üç şeyden biridir. İnsan ilim öğrenme yolunda olduğu sürece Allah yolunda demektir. Dolayısıyla her Müslüman ilimden nasibini almaya çalışmalıdır. Bilgi edinmek yeterli değildir. Öğrenilen bir bilginin gereğini yapmak ve onu başkalarına öğretmek de gerekir. Kişi, kendisinden ilim almak isteyenlerden bunu esirgememelidir. Zira kendisine bir bilgi sorulup da bunu saklayan kimsenin ağzına, kıyamet günü ateşten bir gem vurulacaktır. Hz. Peygamber özellikle kendi hadislerinin öğrenilip öğretilmesini de emir ve tavsiye etmiştir. Şu sözü meşhurdur: “Allah, benden bir söz işitip de onu başkasına ulaştırıncaya kadar muhafaza eden kimsenin yüzünü ağartsın! Zira (sözümün) ulaştırıldığı birçok kimse belki onu işitenden daha iyi koruyup yararlanabilir” (Tirmizî, “İlim”, 7). Hz. Peygamber’in 2. Ünite - Hadislerin Korunması ve Kayıt Altına Alınması 35 ilgili diğer birkaç sözü de şöyledir: “Benden duyduğunuz şeyleri rivayet ediniz” (Heysemî, Mecme‘u’z-zevâid, I, 148 ). “Burada bulunan bulunmayana ulaştırsın” (İbn Ebû Hâtim, el-Cerh ve’t-ta‘dîl, I, . “Benden anlatın, (ama) bana yalan söz isnad etmeyin” (Hatîb elBağdâdî, Şerefu ashâbi’l-hadîs, s. 12). Hz. Peygamber’in sünnetinin dindeki yeri ile onun öğrenilip öğretilmesi hususunda Hz. Peygamber’in gösterdiği gayretler, yaptığı teşvik ve tavsiyelerden hadis öğrenim ve öğretiminin dînî bir görev olduğu anlaşılmaktadır. İlk Müslümanlar her şeyden önce bunun için gayret göstereceklerdir. Nitekim, Allah razı olsun, Ebû Hüreyre, çok hadis rivayet etmesi üzerine kendisine itiraz eden kimselere verdiği şu cevabında bu hususa işaret etmiştir: “Vallahi, Allah’ın Kitâbı’ndaki bir âyet olmasaydı size aslâ bir şey rivayet etmezdim!”. Ebû Hüreyre sonra; “Şüphe yok ki, indirdiğimiz o açık delilleri ve hidayeti, biz kitapta insanlara açıkça bildirdikten sonra gizleyenlere, işte onlara hem Allah lânet eder, hem lânet ediciler lânet eder!” (Bakara, 2/159) meâlindeki âyeti okurdu. Diğer taraftan Kur’ân-ı Kerîm’in ilme verdiği önem ile ilk Müslümanların Hz. Peygamber’e olan sevgi ve bağlılıkları da bu hususta etkili olmuş olmalıdır. İşte zikrettiğimiz bu ve benzeri sebeplerden dolayı sahâbîler Hz. Peygamber’i büyük bir arzu ile takip etmiş, sözlerini duyup bellemiş, fiil ve davranışlarını gözlemlemişlerdi. Bu maksatla uzakta olanlar yer ve yurtlarını bırakıp Hz. Peygamber’in yanına gelmiş, Kur’ân ve sünnet öğrenip geri dönmüşlerdi. Hz. Peygamber’in Medîne dışından gelen heyetleri camide misafir edip ağırlaması onların, İslâmî hükümlerin uygulanmasını görmelerini ve böylece onları fiili olarak öğrenmelerini kolaylaştırıyordu. İş güç sahibi kimseler arasında, yeni gelişmeleri günü gününe takip edip öğrenmek için Hz. Peygamber’in yanına nöbetleşe gelip gidenler bile vardı. Meselâ Medîne dışındaki bir mahallede oturmakta olan Hz. Ömer komşusu ile böyle yapıyor, Hz. Peygamber’in yanına bir gün kendisi, bir gün komşusu giderek, gördüklerini, duyduklarını birbirlerine aktarıyorlardı. Sahâbîler Hz. Peygamber’den doğrudan duyamadıkları, göremedikleri şeyleri ise, duyan, gören arkadaşlarından sorup öğreniyorlardı. Onlar, bilhassa Hz. Peygamber hakkında yalan söylemezlerdi. Bununla beraber tedbiri elden bırakmaz, ikinci şahıslardan hadis alırken ihtiyatlı davranırlardı. Sahâbîler bu şekilde öğrenmiş oldukları hadisleri bazen aralarında müzakere eder ve yine aynı titizlik içinde başkalarına nakleder, öğretirlerdi. Bu faaliyetlere katılan ve isimleri günümüze ulaşan binden fazla sahâbî vardır. İlgili eserlerde on bin civarında sahâbînin ismi geçtiği halde rivayetleri günümüze ulaşan sahâbîlerin sayısı niçin bu kadar azdır? Hadislerin öğrenim ve öğretiminde hanım sahâbîlerin de payı büyüktür. Onlar da cemaatle kılınan namazlara, Hz. Peygamber’in hutbe ve vaazlarına iştirak ederler, meselelerini, Allah Resûlün’den sorup öğrenirlerdi. Hanım sahâbîler Hz. Peygamber’den kendileri için bir gün tahsis etmesini de istemişler, Hz. Peygamber de onlara özel bir gün ayırmıştı. Bu günde Resûl-i Ekrem özel olarak onlara konuşma yapardı. Hanım sahâbîler içinde ise, konumuzla ilgili olarak Ensâr denilen Medine’nin yerlisi Müslüman hanımlar ile Hz. Peygamber’in hanımlarının özel bir yeri vardır. Hz. Âişe; “Ensâr hanımları ne iyi hanımlardır! Utangaçlık onların, dini iyice öğrenmelerine engel olmamıştır!” (Buhârî, “İlim”, 50) diyerek onların öğrenme gayretlerini övmüştür. Hz. Peygamber’in hanımlarının ise, İslâm’ı öğrenme ve öğretme gayretlerinin yanında diğer hanım sahâbîlerin Hz. Peygamber’den sormaya utandıkları meseleleri kendilerine sordurmaları şeklinde de hizmetleri olmuştur. Hz. Peygamber’in hanımları içinde ise, zekâsı ve araştırmacı kişiliğiyle Hz. Âişe ilk sırada yer alır. Bir tespite göre en çok hadis ri1 36 Hadis Tarihi ve Usulü vayet eden sahâbîler arasında, Ebû Hüreyre, Abdullah b. Ömer ve Enes b. Mâlik’den sonra, 2210 hadis rivayetiyle 4. sırayı almış olan Hz. Âişe, Hz. Peygamber’den duyduğu şeyleri tam anlayıncaya kadar araştırmaktan geri durmazdı. Neticede o, en meşhur 7 sahâbî fakihten biri de olmuştu. Hz. Âişe’yi, Müminlerin Annesi Ümmü Seleme takip eder. Onun da yüzlerce hadis rivayeti bulunmaktadır. Mevcut hadis kitaplarında yüzden fazla hanım sahâbînin naklettiği hadislere rastlanmaktadır. Bunların arasında fazla hadis rivayetleriyle Ümmü Habîbe, Hafsa bt. Ömer, Esma bt. Ümeys, Esma bt. Ebû Bekir, Ümmü Hâni ve Ümmü Atıyye öne çıkmaktadırlar. Sahâbîler Hz. Peygamber’in vefatından sonra her yerde ve her fırsatta doğal olarak ondan bahsetmiş, onun söz ve işlerini nakletmeye çalışmışlardı. Onların içinde, Abdullah b. Abbas ve Ebû Hüreyre gibi, kendisini sadece bu işe verenler vardı. Diğer taraftan Hz. Peygamber’i görememiş olan Müslümanlar da onun hakkında bilgi almak için büyük bir arzu içinde idiler. Bu durum hadislerin öğrenilip öğretilmesi ve yayılması yönünde olağanüstü bir hareketliliğe yol açmıştı. İkinci nesil Müslümanlar Hz. Peygamber’i görmüş olan ilk Müslümanlardan bilgi almak için onların bulunduğu yerlere gitmiş ve gördüklerini, duyduklarını yazılı ve sözlü olarak tespit etmeye gayret etmişlerdi. Bu nesil içinde bu yöndeki çalışmalarıyla tarihe geçen yüzlerce hadisçi arasından örnek olarak şu isimler zikredilebilir: Alkame b. Kays, Abîde es-Selmânî, Şakîk b. Seleme, Mu‘âze el-Adeviyye, Ümmü’d-Derdâ ed-Dımeşkıyye, Urve b. Zübeyr, Sa‘îd b. el-Müseyyeb, İbrâhim en-Nehaî, Amra bt. Abdurrahman, Tâvûs b. Keysân, Hind bt. el-Hâris, Mücâhid b. Cebr, Şa‘bî, İkrime, Ebû Kılâbe el-Basrî, Muhammed b. Sîrîn, Hasan el-Basrî, Nâfî. Hadis Öğreniminin Güvenilirliği İlk Müslümanlar Kur’ân’ın ve bizzat Hz. Peygamber’in açıklamaları doğrultusunda hadislerin din için arz ettiği önemi fark etmişlerdi. Bunun ardından ise onların karşı karşıya olduğu tehlikeler dikkatlerini çekmiş olmalıdır. Zira Kur’ân’da birçok ayette, önceki kutsal kitapların ve peygamber öğretilerinin iyi korunamadığından bahsedilmektedir. Bu ayetlere göre önceki ilahi vahiyler tahriflere ve değiştirmeler uğramış, insanlar elleriyle yazdıklarını Allah’a dayandırmış, bazı peygamberlere söylemedikleri şeyler nispet edilmişti. Şu halde yeni din ve onun Peygamberi de benzeri tehlikelere maruz kalabilirdi. Dolayısıyla bunun için önlemlerin alınması beklenen bir durumdur. Gerçekte Müslümanlıkta her konuda doğruluğa, dürüstlüğe verilen önem, bilinen bir husustur. Pek çok âyet ve hadiste, doğrudan veya dolaylı olarak bunlara teşvikler yapılmış, yalan-dolan ise şiddetle yasaklanmıştır. Basit dünyevi işlerde bile durum böyle olunca dinin iki temel kaynağından biri olan hadislerin naklinde daha titiz davranılmasının gerekli görüleceği açıktır. Hz. Peygamber bu sebeple, bir rivayete göre, şöyle buyurmuştur: “Benim hakkımda yalan söylemek, herhangi bir kimse hakkında yalan söylemek gibi değildir!” (Müslim, “Mukaddime” 3). İlk Müslümanlar, özellikle sahâbîler de meselenin şuurunda olarak hadis rivayetinde gereken titizliği göstermeye gayret etmişlerdi. Bunun için başlıca şu çarelere başvurdukları görülmüştür: 1. Hadis Rivayetini Azaltma: Bazı sahâbîler, Hz. Peygamber’in buyurduğu gibi rivayet edememe, başka bir ifadeyle rivayette hata yapma endişesiyle hadis rivayetinden kaçınmışlar, mümkün olduğu kadar az hadis rivayet etmeye çalışmışlardı. Öyle ki, meselâ, ilk Müslümanlardan ve aşere-i mübeşşereden olan Sa‘îd b. Zeyd’in neredeyse hiç hadis rivayet etmediği nakledilmektedir. Enes b. Mâlik de şöyle demiştir: “Hata yapmaktan endişe etmeseydim, size Resûlullah’dan -sallellahu aleyhi ve sellem- duymuş olduğum bazı şeyleri rivayet ederdim!” (Dârimî, “Mukaddime”, 25). Enes bir hadisi rivayet edip bitirdiğinde ise aslı gibi rivayet edememiş olma endişesiyle; “. . . veya (hadis Hz. Peygamber’in) buyurduğu gibidir!” demeyi âdet edinmişti (Dârimî, “Mukaddime”, 28). Abdullah b. Mes‘ûd ve 2. Ünite - Hadislerin Korunması ve Kayıt Altına Alınması 37 Ebu’d-Derdâ gibi diğer bazı sahâbîler de Enes gibi hareket ediyordu. Aynı tavrı, aşere-i mubeşşereden olan ez-Zübeyr b el-Avvâm’da da görürüz. Bir gün oğlu Abdullah ona; “Doğrusu ben seni, Resûlullah’dan -sallellahu aleyhi ve sellem-, falanla falanın hadis rivayet ettiği gibi, hadis rivayet ederken işitmiyorum, neden?” demişti de o şöyle cevap vermişti: “Şunu iyi bil ki, gerçekten ben (Müslüman olduğumdan beri) ondan ayrılmadım. Ama ben onu şöyle buyururken işittim: “Kim bana yalan isnadda bulunursa cehennemdeki yerine hazırlansın!” (Buhârî, “İlim”, 38). Hz. Ömer de hata yapılır endişesiyle hadis rivayetini azaltmayı emrederdi. Hz. Ali, sahâbenin bu titizliğinin bir sebebine şöyle tercüman olur: “Ben size Resûlullah’dan -sallellahu aleyhi ve sellem- hadis rivayet ettiğimde, bana, gökten aşağı düşmem ona yalan isnadda bulunmamdan daha sevimli gelir!” (Buhârî, “İstitâbe”, 6). Hadis öğreniminin güvenilirliği konusunda daha detaylı bilgi elde etmek için Yavuz Ünal’ın Hadisin Doğuş ve Gelişim Tarihine yeniden Bakış adlı eserinin dördüncü bölümü olan “hadis tespit ve tenkit sisteminin doğuşu” kısmını okuyunuz. 2. Hadis Rivâyet Edenden Şâhid İsteme: Bazı sahâbîler hadis rivayet eden kimseden, o hadisi Hz. Peygamber’den işitmiş olan başka birini şahid getirmelerini isterlerdi. Buna şu iki hâdiseyi örnek verebiliriz: Hz. Ebû Bekir’e bir nine gelerek torununun mirasından kendisine pay verilmesini istemişti. Hz. Ebû Bekir önce; “Ben senin için Allah’ın Kitabı’nda hiçbir şey bulamıyorum. Resûlullah’ın da -sallellahu aleyhi ve sellem- senin için bir şey söylediğini bilmiyorum” demiş, sonra halka sormuş, el-Muğîre de kalkıp şöyle demişti: “Ben Resûlullah’ı -sallellahu aleyhi ve sellem- ona altıda bir pay verirken görmüştüm”. O zaman Hz. Ebû Bekir ona; “Seninle beraber (buna şahitlik edecek) biri var mı?” diye sormuştu. Muhammed b. Mesleme aynı şeye şahitlik etmiş, Hz. Ebû Bekir de nineye bu hükmü uygulamıştı (Zehebî, Tezkiratü’l-huffâz, I, 2). Hz. Ömer de aynı şekilde hareket etmişti. Bir gün Ebû Mûsa el-Eş‘arî onun kapısına gelmiş ve içeri giriş izni için üç defa selâm vermiş, içeriden selâmı alınmayınca da geri dönmüştü. Sonra Hz. Ömer ardından haber salıp onu çağırtmış ve geri dönüş sebebini sormuştu. O da şöyle demişti: “Üç defa izin istedim, bana izin verilmedi. Ben de geri döndüm. Çünkü Resûlullah -sallellahu aleyhi ve sellem- şöyle buyurmuştu: ‘Biriniz üç defa izin ister de izin verilmezse geri dönsün!’. O zaman Hz. Ömer; “Vallahi buna mutlaka bir delil getireceksin!” deyince Ebû Mûsa korku içinde sahâbîlerin bulunduğu bir yere gitmiş ve durumu onlara anlatmıştı. Hepsi söz konusu hadisi duymuşlardı. Ebû Mûsa içlerinden Ebû Sa‘îd’i yanına alıp Hz. Ömer’e götürmüş, kendisine şahidlik ettirmişti (Buhârî, “İsti’zân”, 13). Ebû Sa‘îd şahidlik edince Hz. Ömer Ebû Mûsa’ya dönüp şöyle demişti: “Şunu iyi bil ki, ben seni (yalancılıkla) itham etmedim. Fakat halkın Resûlullah -sallellahu aleyhi ve sellem- hakkında yalan söylemesinden endişe ettim!” (Mâlik, el-Muvatta’, “İsti’zân”, 3). Aynı olayla ilgili başka bir habere göre Hz. Ömer olayın sonunda şöyle demişti: “Ben bir şey işittim ve ihtiyatlı davranmak istedim!” (Müslim, “Âdâb”, 37). Hz. Ömer’in bu sözü, hadis rivayet edenden şahid istemenin sebebini açıkça ortaya koymaktadır. Onlar böylece hadis rivayetinde ihtiyatlı, dikkatli ve titiz davranılması anlayışını vurguluyorlardı. Meşhur sahâbîlerden bile şahid istemekle de bu işe el atabilecek art niyetlilere, “Kızım sana söylüyorum, gelinim sen anla!” kabilinden uyarıda bulunmuş oluyorlardı. Hadis rivayet edenden şahid istemenin sebebi bu husus, yani hadis rivayetinde dikkatli olmayı sağlamak olduğu içindir ki, aynı sahâbîler bazen şahid istememişlerdi. Bunun birçok örneğinden biri şöyledir: 38 Hadis Tarihi ve Usulü Hz. Ömer Şâm’a giderken Serğ denilen yere geldiğinde Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh ve arkadaşları gelip Şâm’da veba salgını çıktığını haber vermişler. O da ashabı toplayıp istişare etmiş, ama ortaya farklı görüşler çıkmış. Derken, istişare esnasında orada bulunmayan Abdurrahman b. Avf gelmiş ve konu kendisine iletilince şöyle demiş: “Bu konuda bende bir bilgi var. Ben Resûlullah’ı -sallellahu aleyhi ve sellem- şöyle buyururken işitmiştim: “Onun (yani vebanın) bir yerde çıktığını işittiğinizde oraya gitmeyin. Bir yerde, siz oradayken çıktığında ise ondan kaçarak oradan çıkmayın!”. Bunun üzerine Hz. Ömer halkla birlikte geri dönmüş (Müslim, “Selâm”, 98). Bu ve benzeri haberler gösterir ki, sahâbîler, bir kişinin rivayet ettiği bir hadisin kabul edilebilmesi için mutlaka bir şahit getirmesi gerektiği, aksi halde onun kabul edilemeyeceğin gibi bir kanaate sahip değillerdi. 3. Hadis Rivayet Edene Yemin Ettirme: Hz. Ali’nin, kendisine hadis rivayet eden kimseye, doğru söylediğine dair yemin ettirdiği nakledilmektedir (Zehebî, Tezkiratü’lhuffâz, I, 10). Hz. Ali’nin hadisi rivayet eden kimseye yemin ettirmesinin haberin sahihliğine ne kadar etki edebileceği ve bunun bir fayda sağlayıp sağlamayacağı hakkında düşününüz? 4. Hadisi Kur’ân ve Önceden Bildikleri Hadislerle Karşılaştırma: Birçok sahâbînin, başka birinden duydukları hadisler karşısında böyle hareket ettiği görülmektedir. Meselâ Hz. Âişe; “Ölüye, yakınlarının kendisine ağlamaları sebebiyle azab edilir!” şeklindeki bir hadisi; “Hiçbir günâhkâr başkasının günâhını yüklenmez!” (İsrâ, 17/15) mealindeki âyeti delil göstererek kabul etmemiş, Hz. Peygamber’in öyle buyurmadığını bildirmişti (Buhârî, “Cenâiz”, 33). Abdullah b. Abbâs ise; “Zina çocuğu üçün (yani anne, baba ve çocuğun) en şerlisidir!” haberini, o konuda sabit olan sünnetle karşılaştırmış ve “Şayet o üçün en şerlisi olsaydı, annesinin recmedilmesi onu doğurmasına kadar geciktirilmezdi!” diyerek kabul etmemişti (Zerkeşî, el-İcâbe, s. 120). 5. Hadisi İlk Duyan Kimseden Almaya Çalışma: Hadisleri Hz. Peygamber’den doğrudan duyup alamamış olan sahâbîler onları diğer sahâbîlerden öğrenirlerdi. Bu durumda ise mümkün olduğu kadar onu ilk duyan sahâbîden almaya çalışırlardı. Bu sebeble uzun, meşakkatli yolculuklar da yapılmıştı. Sahabi Câbir b. Abdullah, Abdullah b. Üneys’in Hz. Peygamber’den duymuş olduğu bir hadisi ondan almak için (muhtemelen Medîne-i Münevvere’den) Şâm’a gitmişti (İbn Hanbel, el-Müsned, III, 494). Câbir’in aynı gayeyle, Mısır’da bulunan Mesleme b. Mahled’in yanına gittiği de nakledilmektedir. Sahâbe içinde, Hz. Peygamber’den bizzat işitmiş olduğu bir hadisin aklında doğru kalıp kalmadığını tahkik için bile uzun yolculuklar yapanlar vardı. Ebû Eyyûb el-Ensârî böyle yapmıştı. O, vaktiyle Hz. Peygamber’den Ukbe b. Âmir’le birlikte duymuş olduğu bir hadisin aklında doğru kalıp kalmadığını araştırmak için kalkıp Mısır’a gitmiş ve hadisi Ukbe’ye sorup tahkik ettikten sonra hemen bineğine binip geri dönmüştü ((İbn Hanbel, el-Müsned, IV, 153). Sahâbe döneminin sonlarına doğru ortaya çıkan hadis uydurma fitnesi, araya ikinci, üçüncü râvîler de girdiği için daha temkinli olmayı gerektirdi ve bunun neticesi olarak hadis rivayetinde, hadisi ilk duyan kimseden almaya çalışma gayretleri genişledi. Bu sebeple hadislerin, mevcut en eski râvîlerinin bulundukları yerlere, onların memleketlerine gidildi. Sa‘îd b. el-Müseyyeb (ö. 94/712), “Ben tek bir hadisin peşinde günlerce yürürdüm!” demektedir. er-Rıhle fî talebi’l-hadîs (Hadis öğrenimi için yapılan yolculuk) denilen bu faaliyetlerde hadisi mevcut en eski râvîsinden öğrenmek, böylece hata ihtimallerini azaltmak gayesi vardı. 2 2. Ünite - Hadislerin Korunması ve Kayıt Altına Alınması 39 6. Hadisin Râvîlerini İnceleme: İlk Müslümanlar arsında çıkan siyasi ve fikri karışıklıklar hadisler için bir tehlikeyi beraberinde getirmişti. Bu, her kesimin kendisini desteklemek, muhalifini kötülemek için bazı sözler uydurup bunları Hz. Peygamber’e nispet etme teşebbüsüydü. Bu durumun ne zaman ortaya çıktığı tartışma konusu olsa da sahâbe neslinin sonlarına doğru yaygınlık kazandığı anlaşılmaktadır. İşte bu gelişme üzerine hadis alma ve nakletmede daha bir titizlik gösterilmeye başlandığı söylenebilir. Bu hareketin ortaya çıkmasından sonra hadisi rivayet eden kimseye hadisi kimden aldığı sorulmaya ve söylenen hoca güvenilir biri ise hadis alınmaya başlandı. Tâbiûn nesli âlimlerinden birçok kimse, “Önceleri, ‘Şu hadisler dindir. Binaenaleyh onları kimden aldığınıza iyi bakın!’ denirdi” (İbn Ebû Hâtim, el-Cerh ve’t-ta‘dîl, I, 15) diyerek bu durumu anlatmışlardır. Aynı gerçekliği İbn Abbâs (ö. 68/687) da şöyle ifade etmiştir: “Bizler bir zamanlar bir adamın, ‘Resûlullah -sallellahu aleyhi ve sellem- şöyle buyurdu...’ dediğini işittiğimizde gözlerimizi ona çevirir, kulaklarımızı ona verirdik. Sonra halk hırçın ve uysal develere binince (yani olur-olmaz şeyler anlatmaya başlayınca) halktan sadece bildiğimiz şeyleri aldık!” (Müslim, “Mukaddime”, 7). Hadis râvîlerinin bu şekilde incelenmeye başlamasına, aynı hadisi farklı yerlerde, farklı hocalardan biraz değişik şekilde almış olan kimselerin bu durumu; “Falan râvî şöyle dedi, filan râvî şöyle dedi...” diyerek anlatması eklenince hadis rivayetinde sened kullanımı ortaya çıktı. Sened, hadisin, onu rivayet eden kimselerin isimlerinin sırayla zikredildiği kısmıdır. Kullanılan şekliyle, yani her bir râvînin bir önceki râvînin (hocasının) ismini vererek ilk kaynağa varan (muttasıl) şekliyle Müslümanlara has olan sened kullanımı, hadisin güvenilirliğini sağlamak için ortaya çıkarılmıştı. Binaenaleyh aynı gayeyle şahid isteme gibi usuller Hz. Ebu Bekir zamanından beri var olduğuna göre sened anlayışı fikir olarak baştan beri vardı denebilir. Ancak bu usul, meşhur olan şekliyle hicri 1. asrın ortalarından sonra ortaya çıkmış olmalıdır. Bu da hadis uydurma hareketi ve hadis öğrenmek için yapılan yolculukların sonucu olmuştu. Nitekim İbrâhîm en-Nehaî (ö. 96/714) de isnad sorma işinin kezzâb Muhtâr es-Sakafî (ö. 67/686) zamanında başladığını bildirmektedir. Bu konuyu daha iyi kavrayabilmek için 10. Ünitenin “Mevzû Hadis” bölümünü okuyunuz. Bu konuda Muhammed b. Sîrîn’in (h. 33-110) de şöyle bir açıklaması vardır: “(Önceleri) isnâdı sormazlardı. Sonra fitne ortaya çıkınca (hadis rivayet edenlere); ‘Bize râvîlerinizin ismini söyleyin!’ dediler ve sünnet ehline bakılıp hadisleri alınmaya, bid‘atçılara bakılıp hadisleri alınmamaya başlandı” (Müslim, “Mukaddime”, 7). Bu açıklamada sözü geçen fitneden maksadın hangi fitne olduğu hususunda farklı tahminler yapılmıştır. Ancak enNehaî’nin mezkûr haberini ve yukarıdaki sözü sebebiyle İbn Abbâs’ın ölüm tarihini göz önüne alarak onunla, peygamberlik iddia ederek başkaldıran Muhtâr es-Sakafî’nin yol açtığı fitnenin kastedilmiş olduğu, dolayısıyla sened sorma işinin altmışlı yıllarda başladığı söylenebilir. Hadis Öğrenim Usûlleri Hadisler bu dönemde daha ziyade semâ (yani hocadan işitme) yoluyla alınıyorlardı. Bununla beraber, ilerde meşhur olacak olan diğer usûller de zaman zaman kullanılmıştır. Zaten sonraki dönemlerde hadis âlimleri de, muteber hadis öğrenme usûllerini tartışırlarken esas olarak onların bu dönemde, özellikle asr-ı saâdette uygulamasının olup olmadığına bakacaklardır. Hadis tarihinde kullanılmış olan hadis öğrenme ve öğretme yöntemleri ileride sekizinci ünitede geniş bir şekilde ele alınacaktır. 40 Hadis Tarihi ve Usulü Hadislerin Rivâyet Şekli Hadislerin Hz. Peygamber’den duyuldukları gibi aynen alınıp nakledilmeleri en güzel şekildir ve mümkün olduğu sürece böyle yapılmalıdır. Nitekim Hz. Peygamber de, sözünü “duyduğu gibi” belleyip rivayet eden kimseye hayır duada bulunmuştur (Tirmizî, “İlim”, 7). Abdullah b. Ömer gibi bazı sahâbîler bu hususa özel itina göstermiş ve hadislerde, mânâ bozulmasa da, bir kelimenin bile benzeriyle değiştirilmesine veya yerinin öne-arkaya alınmasına razı olmamışlardı. Tâbiûn nesli âlimlerinden el-A‘meş bir kısım sahâbenin bu tutumlarını şöyle ifade etmiştir: “Bu ilim öyle bir topluluğun elinde idi ki onlardan biri, bu ilme (hadislere) bir vâv veya bir elif yahut bir dal ilâve etmektense gökten yere düşmeyi tercih ederlerdi!” (Hatîb, el-Kifâye, s. 274). Diğer taraftan aynen rivayet etme imkânı olmadığında hadislerin, mânâ bozulmamak şartıyla, Hz. Peygamber’in kullandığı lafızların yerine benzerleri kullanılarak rivayet edildiklerini gösteren haberler vardır. Meselâ Muhammed b. Sîrîn şöyle demiştir: “Ben hadisi on kişiden işitirdim, mânâları bir, lafızları farklı olurdu” (Hatîb, el-Kifâye, s. 308). Bu bir zaruretten kaynaklanıyordu. Hz. Peygamber -sallellahu aleyhi ve sellem- bir söz söylüyor, orada bulunanlar da onu dinliyor ve akıllarında tutmaya çalışıyorlardı. Gerçi yazılı kültürü olmayan toplumlarda hafıza gücünün geliştiği bir gerçektir. Bu, duyu organlarından biri bulunmayan kimsenin diğer duyu organlarının, benzeri kimselerinkinden daha kuvvetli olmasına benzer bir durumdur. Bunun müşahhas delili olarak o günkü toplum içinde onlarca beyiti bir dinleyişte ezberleyen insanlar vardı. Ayrıca sahâbe-i kirâmın Hz. Peygamber’e karşı olan sevgi ve bağlılıklarının, onu pürdikkat dinlemelerinin hadisleri ezberlemede etkisini de göz ardı etmemek gerekir. Bu yüzden bir defa duyulmuş olsa da, bazı hadislerin aynen korunup nakledilmiş olacağı yadırganamaz. Bununla beraber, bilhassa uzun hadislerde metni aynen akılda tutma her zaman mümkün olmamış olabilir. Ama bu hadislerin de nakledilmeleri gerekmektedir. Bu sebeple ortada bir zaruret bulunduğu için, aynen nakletme imkânı olmadığında hadislerin mânâlarıyla rivayet edilmeleri câiz görülmüştür. Kur’ân-Kerîm ile sünnette bunun caizliğini gösteren deliller vardır. Hadislerin mânâ ile rivayetlerinin caiz olduğu görüşünde olan kişiler arasında Hz. Âişe, Abdullah b. Mes‘ûd ve Enes b. Mâlik gibi sahâbîleri, sonraki nesillerden ise Âmir eş-Şa‘bî, İbrahim en-Nehaî, Süfyan b. Uyeyne ve Yahya b. Sa‘îd elKattân gibi âlimleri sayabiliriz. Şu halde denebilir ki, bu dönemde hadisler mümkün olduğu kadar asıl şekilleriyle rivayet edilmeye çalışılmış, ancak bu imkân bulunmadığında mânâlarıyla rivayet etme yoluna gidilmiştir. Bazı kelime veya cümleleri farklı olan hadislerin bu farklılıklarının mutlaka mânâ ile rivayetten meydana geldiğini söylemek doğru olmaz. Hz. Peygamber aynı gerçeği yirmi üç yıllık peygamberliği esnasında değişik yer ve zamanlarda farklı kelime veya cümlelerle ifade etmiş olabilir. Bu gibi durumlarda söz konusu hadisleri rivayet etmiş olan sahâbîler farklı kimseler ise bu ihtimal daha ağır basar. Hadislerin Yazılması Hadislerin yazılmasının caiz olup olmadığı ilk yılların tartışılan konularındandı. Bu konuda farklı haberler bulunmaktadır. Bunların bir kısmında hadislerin yazılması yasaklanmakta veya hoş karşılanmamakta, bir kısmında ise hadis yazımına izin verildiği görülmektedir. 2. Ünite - Hadislerin Korunması ve Kayıt Altına Alınması 41 Hadislerin Yazımını Yasaklayan Haberler Hadis yazımını yasaklayan haberlerin önemlileri şöyle sıralanabilir: Ebû Sa‘îd el-Hudrî’nin nakline göre Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Benden Kur’ân dışında hiçbir şey yazmayınız. Kim benden bir şey yazmışsa onu imha etsin. Benden hadis rivayet edin, (bunda) hiçbir sakınca yoktur. . .” (Müslim, “Zühd”, 72). Yine Ebû Sa‘îd el-Hudrî şöyle demiştir: “Ben hadisleri yazmam için Hz. Peygamber’den izin istedim de o bana izin vermeyi kabul etmedi”. Ebû Sa‘îd el-Hudrî başka bir rivayete göre ise şöyle demiştir: “Biz (hadisleri) yazma hususunda Hz. Peygamber’den izin istedik de o bize izin vermeyi kabul etmedi”. Zeyd b. Sâbit şöyle demiştir: “Gerçekten Resûlullah -sallellahu aleyhi ve sellem- bize hadislerinden hiçbir şey yazmamamızı emretti”. Ebû Sa‘îd el-Hudrî’ye, “Bize (hadis) yazdır!” denmişti de o şöyle cevap vermişti: “Onu, okuyacağınız mushaflar haline mi getireceksiniz? Peygamber’iniz -sallellahu aleyhi ve sellem- bize anlatıyor, biz de ondan ezberliyorduk. Öyleyse siz de bizden, bizim, Peygamber’inizden ezberlediğimiz gibi ezberleyin!”. Ebû Bürde demiş ki, “Ben babamdan (yani Ebû Mûsa el-Eş‘arî’den) birçok kitab yazmıştım da o, onları imha edip şöyle demişti: “Bizden, bizim (Hz. Peygamber’den) aldığımız gibi alın!”. Hadis Yazımına İzin Verildiğine Dair Haberler Yukarıdaki haberlere karşı hadislerin yazılabileceğini gösteren haberler de vardır. Onların bir kısmı ise şöyledir: Bir sahâbî Hz. Peygamber’e gelerek hafızasının zayıflığından şikâyet etmişti de Hz. Peygamber ona şu tavsiyeyi yapmıştı: “Hafızana sağ elinden yardım iste (yani yaz!)”. Râfi‘ b. Hadîc şöyle demiştir: Biz “ey Allah’n Resûlü, doğrusu biz senden bazı şeyler işitiyoruz. Onları yazabilir miyiz?” demiştik de o; “Yazın, bir sakınca yok!” buyurmuştu Abdullah b. Amr da şöyle demiştir: Ben Resûlullah’a -sallellahu aleyhi ve sellem-; “Senden işittiklerimi yazabilir miyim?” demiştim. “Evet” buyurmuştu. “Kızgınlık halinde ve hoşnutluk halinde de mi?” dediğimde; “Evet. Bana her durumda sadece gerçeği söylemem yakışır!” buyurmuştu. Abdullah b. Amr’ın bu haberini Ebû Hüreyre’nin şu sözü doğrular mahiyettedir: “Hz. Peygamber’in -sallellahu aleyhi ve sellem- sahâbîleri arasında benden daha çok hadis bilen hiç kimse yoktu, Abdullah b. Amr hariç. Çünkü o yazdı, ben yazmadım”. Hz. Peygamber -sallellahu aleyhi ve sellem-, hicri sekizinci yılda Mekke’yi fethedince orada bir hutbe okumuştu. Yemen’li bir sahâbî olan Ebû Şâh Hz. Peygamber’den bu hutbenin yazılıp kendisine verilmesini istemiş, Hz. Peygamber de, “(Hutbeyi) Ebû Şâh için yazın!” buyurmuştu. Hz. Ömer, Hz. Ali ve İbn Abbâs da; “İlmi yazıya geçirin!” demişlerdir. Ebû Sa‘îd el-Hudrî ise şöyle demiştir: “Biz sadece Kur’ân’ı ve teşehhüdü (yani namazlarda ka‘delerde otururken okunan et-tehıyyât duasını) yazardık”. Bu haber onların, Kur’ân dışında da bir şeyler yazdıklarını göstermektedir. Ayrıca birçok sahâbînin hadisleri bizzat yazdıkları, yazdırdıkları veya yazılı hadis mecmualarına sahip oldukları da nakledilmektedir. Hz. Peygamber’in, yukarıda özet olarak verilen, kendi hadislerinin yazılmasını yasaklayan ve izin veren rivayetleri toplu olarak görmek için Hatîb el-Bağdâdî’nin Takyîdü’l-ilm adlı eserine bakınız. 42 Hadis Tarihi ve Usulü Görüldüğü gibi hadislerin yazılıp yazılamayacağı konusunda birbirleriyle çelişen haberler bulunmaktadır. Hadis usûlünde bu duruma İhtilâfü’l-hadîs, ilgili hadislere de Muhtelifü’l-hadîs (veya Muhtelefü’l-hadîs) denir. Bu konu birinci ünitede ele alınmıştı. Gerçekte hadisler arasında çelişki yoktur, bu çelişki görünüştedir. Hz. Peygamber’in bu konudaki açıklamalarının farklı zamanlarda yapıldığı ve hadislerinin yazılmasını önce yasakladığı, sonra bu yasağı kaldırdığı anlaşılmaktadır. Çünkü, söz konusu haberler arasında sadece Ebû Şâh’la ilgili hadisin söyleniş zamanı bilinmektedir ki o da hicretin sekizinci yılıdır. Bu da iznin yasaktan sonra verildiğini gösterir. Ayrıca, birçok sahâbînin hadis yazmış olmaları veya hadis sahîfelerine sahip bulunmaları yanında, hadislerin yazılmasına taraftar olmayan sahâbîlerden, Zeyd b. Sâbit hariç, hiçbirinin bu konudaki kanaatine delil olarak Hz. Peygamber’in yasaklamasından bahsetmemiş olmaları, hadislerin yazılması yasağının belli bir dönemden sonra kaldırılmış yani neshedilmiş olduğunu gösterir. Diğer taraftan zamanla hadislerin yazılmasının caiz olduğu konusunda görüş birliğinin gerçekleşmesi de yazma yasağının kaldırıldığına bir işaret sayılabilir. Buna göre bazı sebeplerden dolayı hadislerin yazılması önceleri yasaklanmış, daha sonra bu sebeplerin ortadan kalkmasıyla söz konusu yasak kaldırılmıştı. Bu sebepler arasında yazının gelişmemişliği, ashabın yazıyı az bildiği, hadislerin Kur’ân-ı Kerîm’le karışma endişesi gibi hususlar zikredilmektedir. Bunlar arasında en mühim ve gerçeğe en yakın olan sebep, Kur’ân’la karışma endişesi olmalıdır. Zira başlangıçta yazı bilenler azdı ve onların çoğu -belki hepside vahiy kâtipliği yapmaktaydı. Bu sebeple hadisleri yazmaları halinde Kur’ân-ı Kerîm’le karışma riski vardı. Zamanla yazı bilenler çoğalınca bu endişe yok olmuş ve hadislerin yazılmasına müsaade edilmiş olmalıdır. Bununla beraber sürekli vahiy kâtipliği yapanlar için yasağın devam ettiği tahmin edilebilir. Zeyd b. Sâbit gibi bazı vahiy kâtipleri yasağın, vahyin kesilmesinden yani Hz. Peygamber’in vefatından sonra da devam ettiği neticesini çıkarmış ve ömürlerinin sonuna kadar bu kanaati taşımışlardı. Ancak başka bir tarihi gerçek daha vardır ki bunun da izahı gerekmektedir. Bu da Hz. Peygamber’den sonra uzun yıllar hadislerin yazılamayacağı kanaatinin devam etmiş olmasıdır. İlgili haberler incelendiğinde görünen o ki, bu kanaat Hz. Peygamber’in yasağına dayanmamaktaydı. Çünkü, görebildiğimiz kadarıyla, bu kanaatte olanlardan hiçbiri görüşünü Hz. Peygamber’in yasağına dayandırmamış bilakis başka sebeplerden bahsetmiştir. Sadece Zeyd b. Sâbit bu konudaki kanaatini izhar ederken Hz. Peygamber’in yasağını zikretmiştir ki, onun sebebi de biraz önce tahmin ettiğimiz husus olmalıdır. Söz konusu kanaatin asıl sebepleri, tespitlerimize göre, şu hususlardır: 1. Bazı vahiy kâtiplerinin kendilerine kâtiplik yaptıkları sürece konmuş olan hadis yazma yasağını ömür boyu sürecek bir yasak olarak değerlendirmeleri ve bu doğrultuda kanaat belirtmeleri. 2. Kur’ân-ı Kerîm dışındaki şeylerle meşgul olunup Kur’ân-ı Kerîm’in ihmal edileceği endişesi. İlgili haberlerde birçok sahâbînin bu endişeyi taşıdığı görülmektedir. Hz. Ömer süneni yazmak için sahâbenin onayını aldıktan sonra bir ay süreyle istiharede bulunmuş, ancak söz konusu endişeyle bu teşebbüsünden vazgeçmişti. Abdullah b. Ömer’in de aynı endişeyle bazı yazılı evrakı imha ettiği nakledilmektedir. Bu hususta Ebû Mûsa el-Eş’arî de şöyle diyordu: “Doğrusu İsrâîl oğulları bazı kitaplar yazıp onlara uymuş ve Tevrât’ı terk etmişlerdi!”. Meselenin bu yönünü değerlendirirken o günkü toplumun Kur’ân bilgisini ve Kur’ân nüshalarının sayısını göz önünde bulundurmak gerekir. 3. O günkü toplumun sahip olduğu ilim zihniyeti. O günkü toplumun yazılı bir kültürü yoktu. Her şey insan belleğinde muhafaza edilmekte, satırlarda değil sadırlarda (yani göğüslerde, hafızalarda) bulunan ilme önem verilmekteydi. Bu anlayışa, yazılı kültüre sahip olmayan toplumlarda görülen ezberleme gücü yardımcı olmaktaydı. Gerçi Müslümanlık bu zihniyeti değiştirecektir. Ancak zihniyetlerin değişmesi zamanla olmaktadır. 2. Ünite - Hadislerin Korunması ve Kayıt Altına Alınması 43 Bu açıdan, hadis yazmış olan veya hadis sahîfesi bulunan sahâbîlerin, Abdullah b. Amr ve Yemen’li Ebû Şâh ile yine Yemen’li Ebû Hüreyre gibi, yazılı kültürden gelen kimseler olmaları veya Hz. Ali, Enes b. Mâlik, Abdullah b. Abbâs gibi genç sahâbîlerden olmaları dikkat çekicidir. 4. Yazılanlara güvenilip ezberlemenin terk edileceği endişesi. Kur’ân-ı Kerîm’in lafzının özellikleri, ibadetlerde okunması, diğer zamanlarda okunmasına da sevaplar verilmesi onun yazılmasının yanında ezberlenmesini de zorunlu kılıyordu. Oysa hadisler böyle değildi. Bunun için bazı kimselerin, hadisler yazılırsa ezberlenmeleri terk edilir endişesi taşıdıkları görülmüştür. Bundan dolayı, meselâ, Mesrûk, Hâlid el-Hazzâ ve Âsım b. Damra gibi zatlar, hadisleri ezberlemek için yazıyor, ezberledikten sonra yazdıklarını imha ediyorlardı. Ancak bu işten sonraları pişmanlık duyanlar da oluyordu. Urve b. Zübeyr şöyle demiştir: “Bazı hadisleri yazdım, sonra imha ettim. Onların yerine mallarım ile çocuklarımı vermiş ve onları imha etmemiş olmayı arzu ederdim!”. 5. Yazılan hadislerin, ehli olmayan kimselerin eline ulaşıp onlarda yanlışlıklar, tahrifler, ekleme ve çıkarmalar yapılacağı endişesi. Böylesi endişelerle ömürlerinin son demlerinde kitaplarını imha edenler/ettirenler görülmüştür. Şu halde hadis yazım yasağının devam ettiği şeklindeki kanaate, Resûlullah’ın -sallellahu aleyhi ve sellem- açık bir emrinden ziyade bazı bireysel endişeler, sosyal ve kültürel şartlar etkili olmuştu. Muhtemelen bu görüş ve endişelerden biri veya birkaçı sebebiyle bazı sahâbî ve tabiîler gittikleri yerlerde görüşlerini yayarak bir kamuoyu oluşturmuşlardı. Herhalde böyle bir faaliyetin neticesinde Basralılar önceleri hadislerin yazılmasını hoş karşılamıyorlardı. Fiilî durum da bu kanaatimizi desteklemektedir. Hadislerin Hz. Peygamber’in sağlığından itibaren yazılmaya başlandığını bildiren birçok haber vardır. Bunlar hadislerin yazılmasına sonradan izin verildiğini gösterir. Bu konudaki haberleri şu şekilde sınıflandırmak mümkündür: Hz. Peygamber Hayattayken Yazılanlar 1. Medine Sözleşmesi: Medine’de Müslümanlarla gayr-i müslimler arasındaki karşılıklı hakları tespit eden anayasa mahiyetindeki yazılı vesika şu cümleyle başlar: “Bu, Kureyş’li ve Yesrib’li (Medîne’nin önceki ismi) mümin ve Müslümanlarla onlara tabi olan, onlara katılan ve onlarla birlikte cihad eden kimseler arasında Peygamber Muhammed tarafından yazdırılan (belgedir)”. “Bu yazılı (belge)” kaydı bu vesikanın yazılı olduğuna işaret eder. Ayrıca bu belgenin metninde “Bu sahifenin tarafları” ifadesi beş defa geçmekte, son maddede de; “Bu yazılı (belge) zâlim ile günâhkâra koruyucu perde olmaz!” denmektedir ki bunlar da anılan vesikanın yazılmış olduğunu gösterir. 2. Nüfus Sayımı Tutanağı: Hz. Peygamber -sallellahu aleyhi ve sellem- Medîne-i Münevvere’ye hicret ettikten sonra bir nüfus sayımı yaptırmıştı. Buhârî’nin bu konudaki haberi şöyledir: Huzeyfe’nin -Allah ondan razı olsun!- rivayetine göre Hz. Peygamber -sallellahu aleyhi ve sellem-; “Bana Müslüman olan insanları yazıverin” buyurmuş, sahâbe de ona bin beşyüz kişinin ismini yazmıştı (Buhârî, “Cihâd”, 181). Bu sayıya kadın, erkek, genç, ihtiyar herkes dâhil olmalıdır. 3. İmtiyâz Belgeleri: Hz. Peygamber’in -sallellahu aleyhi ve sellem-, hicretten önceden başlayarak bazı şahıslara imtiyâznâmeler verdiğini gösteren haberler vardır. Bu cümleden olarak Temîm ed-Dârî’ye, Surâka b. Mâlik’e ve Dûmetu’l-Cendel reisi olan Ukeydir’e imtiyâz belgelerinin verildiği nakledilir. 4. Yahûdîlerle Yapılan Yazışmalar: Hz. Peygamber bu iş için Zeyd b. Sâbit’e İbrânî yazı ve dilini öğrenmesini emretmiş, o da bu emri kısa zamanda yerine getirerek yazışmaları sağlamıştı. 44 Hadis Tarihi ve Usulü 5. Dîne Çağrı Mektupları: Hz. Peygamber -sallellahu aleyhi ve sellem- muhtelif devlet başkanı ve yöneticilerine mektuplar göndererek onları Müslüman olmaya davet etmişti. Bu mektuplardan Mısır hükümdarı el-Mukavkıs’a, Bahreyn emîri el-Munzir b. Sâva’ya, Habeşistan hükümdarı en-Necâşî’ye, Bizans imparatoru Hirekl’e (Herakliyus), İran hükümdarı Kisra Pervîz’e ve Umân emirleri Ceyfer ve Abd’a gönderilenler aslî şekilleriyle günümüze kadar gelmişlerdir. 6. Görevlilere Verilen/Gönderilen Tâlimatnâmeler: Hz. Peygamber, değişik yerlere gönderdiği memurlarına veya oralara tayin ettiği yöneticilere de, muhtelif konulardaki emirlerini ihtiva eden yazılı tâlimatnâmeler vermiş veya göndermiştir. Bunlar arasında vergi tarife ve hükümlerini ihtiva edenler, sadakât hadîsleri diye meşhurdurlar. Ömer b. Abdülazîz Medîne valisine gönderdiği meşhur mektubunda, Amr b. Hazm’dan rivayet edilen sadakât hadîslerini özellikle zikretmiş ve onların istinsah edilmesini istemişti. 7. Hz. Peygamber’in Mekke’nin fethinde okuyup da Yemen’li Ebû Şâh’ın isteği üzerine yazılıp bu sahâbîye verilen hutbe. 8. Abdullah b. Amr b. el-Âs’ın yazdıkları: Bu sahâbînin Hz. Peygamber’den şahsen izin alarak hadis yazdığı meşhurdur. O bunun üzerine, Hz. Peygamber’den bizzat duymuş olduğu hadislerden bir sahîfe meydana getirmiş ve ona es-Sahîfetu’s-sâdıka ismini vermişti. Sahîfe kelimesi Türkçedeki sayfa ile karıştırılmamalıdır. Sahîfe (الصحيفة (kelimesinin Arapçadaki anlamı daha geniştir ve hem sayfa anlamına hem de yazılmış şey, yazılı notlar, defter, küçük kitap gibi anlamlara gelir. Burada söz konusu edilen sahîfe, yazılmış şey anlamınadır. 9. Enes b. Mâlik’in yazdıkları: On yıl Hz. Peygamber’in hizmetinde bulunmuş olan bu sahâbî, ondan duyup yazdığı, sonra da huzurunda okuduğu bazı kitaplara yani yazılı evraka sahipti. 10. Hafızasının zayıflığından şikâyet eden bir sahâbînin yazdıkları: Bir sahâbînin Hz. Peygamber’e hafızasının zayıflığından dert yandığı, Hz. Peygamber’in de ona, “Hafızana sağ elinle yardım iste (yani yaz!)” tavsiyesinde bulunduğu nakledilir. Yazı yazmayı bildiği anlaşılan bu sahâbî de hadis yazmış olmalıdır. 11. Ebû Râfi’in yazdıkları: Mısır kökenli bir sahâbî ve Hz. Peygamber’in âzâdlısı olan Ebû Râfi‘ de Hz. Peygamber’den hadis yazımı için izin istemiş ve kendisine izin verilmişti. Hz. Peygamber ve dört halife döneminde yazılan belgeler hakkında Muhammed Hamîdullah’ın, Mecmû‘atu’l-vesâiki’s-siyâsiyye li’l-ahdi’n-nebeviyyi ve’l-hilâfeti’r-râşide isimli eserine bakınız. Hz. Peygamber’in Vefatından Sora Sahâbe Döneminde Yazılan Hadisler Bu dönemde yazılanların meşhurları da şöylece sıralanabilir: 1. Hz. Ebû Bekir’in beşyüz kadar hadisi yazdığı fakat sonra bunları imha ettiği nakledilmektedir. Hz. Âişe’nin konuyla ilgili haberi şöyledir: Babam, Resûlullah’dan -sallellahu aleyhi ve sellem- gelen hadisleri bir araya toplamıştı. Bunlar beş yüz hadis idi. Sonra geceyi (yatağında) sağa-sola çokça dönerek geçirmiş, sabah olunca da; “Kızım, yanındaki hadisleri getir!” demişti. Bunun üzerine ben onları getirmiştim de o, ateş isteyip onları yakmıştı (Zehebî, Tezkiratü’l-huffâz, I, 5). 2. Hz. Ömer’in de hadisleri yazma teşebbüsü olmuştu. Ancak o, bir ay süreyle yaptığı istişare ve istiharelerden sonra, önceki ümmetlerin, Allah’ın Kitabı yanında başka kitaplar edinerek saptıklarını söyleyerek süneni yazmaktan vazgeçmişti. Bununla beraber bazı memur ve akrabalarına gönderdiği mektuplarında bir kısım hadisleri yazdığı da vakidir. Meselâ Utbe b. Ferkad’a bazı hadisleri yazıp gönderdiği nakledilmektedir (İbn Hanbel, el-Müsned, I, 261). 2. Ünite - Hadislerin Korunması ve Kayıt Altına Alınması 45 3. Hz. Ali’nin, içinde bazı hadislerin yazılı olduğu bir sahîfesi vardı ve bunu, kılıcına takılı olarak yanında taşırdı. Bu sahîfede bulunan hadisler hakkında birçok haber vardır. Bunlardan birine göre onda; diyet, esirlerin bırakılması ve herhangi bir gayr-ı müslimin yerine bir Müslümanın öldürülemeyeceği konularında bilgiler varmış. 4. Ebû Hüreyre’nin de hadis sahîfeleri vardı. En çok hadis rivayet etmiş sahâbî olan Ebû Hüreyre’nin pek çok yazılı hadis malzemesine sahip olduğu nakledilmektedir. Ancak bunları bizzat kendisinin mi yazdığı yoksa bazı kâtiplere veya öğrencilerine mi yazdırdığı kesin olarak tespit edilememiştir. Onun talebelerine hadis yazdırdığı bilinmektedir. Meselâ talebelerinden Beşîr b. Nehîk ondan hadis yazmış, sonra da yazdıklarını ona okuyarak rivayet hakkı almıştı. Hemşehrisi Hemmâm b. Münebbih de Ebû Hüreyre’nin talebesi idi. Bu zatın ondan yazıp rivayet ettiği ve içinde yüz otuz sekiz hadis bulunan sahîfe günümüze kadar ulaşmış ve basılmıştır. Bu sahîfe, yazanına nisbetle Hemmâm b. Münebbih’in Sahîfesi ismiyle bilinmektedir. Muhammed Hamîdullah’ın, hadis tarihiyle alâkalı mühim bir girişle neşrettiği bu kitapçığın Türkçeye üç ayrı tercümesi yapılmıştır. Ebû Hüreyre’ye nisbet edilen es-Sahîfetu’s-sahîha isimli hadis kitapçığı da, bu sahîfe olmalıdır. 5. Abdullah b. Abbâs eline yazı malzemeleri alarak sahâbîleri kapı kapı dolaşmış ve onlardan duyduğu hadisleri yazmıştı. O böylece diğer sahâbîlerden duyup yazdığı hadislerle birçok hadis sahîfesi meydana getirmişti. Kendisi bizzat yazdığı gibi, Sa‘îd b. Cübeyr, Mücâhid ve İkrime gibi talebelerine de hadis yazdırmıştı. İbn Abbâs’ın, bir deve yükü kadar olduğu nakledilen kitapları oğlu Ali’ye, ondan da hadisçilere intikal etmişti. 6. Semüre b. Cündeb’in de, içinde “pek çok ilim” bulunan bir sahîfesi vardı. O bu kitapçığını, Resûlullah’dan -sallellahu aleyhi ve sellem- bizzat duymuş olduğu hadisler ile sahâbîlerden öğrenmiş olduğu hadislerden meydana getirmişti. Bu sahîfe Semüre’nin çocukları tarafından rivayet edilmiştir. Bu cümleden olarak Süleyman b. Semüre’nin, babasından büyük bir nüsha rivayet etmiş olduğuna dair haberler vardır. Semüre’nin bu sahîfesini Hasan-ı Basrî de rivayet etmiştir. 7. Câbir b. Abdullah, Mescid-i Nebî’de ders halkası olan ve hadiste yetkili bir âlim sayılan bir sahâbî idi. Onun da hacla ilgili bir kitabının olduğu nakledilmektedir. Bu kitabın da kâtibi kesin olarak belli değildir. 7. Abdullah b. Ömer’in de hadis sahîfelerinin olduğu ve evinden dışarı çıkmadan önce onlara göz attığı nakledilmektedir. Ancak bunları bizzat kendisinin mi yazdığı yoksa başkasına mı yazdırdığı kesin olarak bilinmemektedir. İbn Ömer’in eserlerini talebesi ve âzâdlısı Nâfi‘ rivayet etmişti. 8. Cahiliye döneminde yazı bilenlerden olan Sa‘d b. Ubâde’nin bizzat hadis yazıp yazmadığı bilinmemektedir. Ancak bazı haberler onun da yazılı hadislere sahip olduğunu göstermektedir. Sahâbe ve sonraki nesillerden hadis yazan diğer kişiler için Muhammed Mustafa elA‘zamî’nin İlk Devir Hadis Edebiyatı isimli kitabının üçüncü bölümündeki “Sahâbe-i Kirâmın Yazdıkları ve Onlardan Yazılanlar” kısmını okuyunuz. Hadislerin yazılması sorununun uzun süre devam etmesinin asıl nedeni ne olabilir? Hadisin Değeri Hakkında Tartışmalar Sahâbîlerin içinde hadisin dindeki yerini ve değerini tartışan, onu kabul etmeme eğiliminde olan hiç kimse görülmemiştir. Bilakis onlarda görülen şey, en basitinden en mühimine kadar bütün konularda Hz. Peygamber’in sünnetini araştırmak, onu öğrenip ona göre hareket etmekti. Ancak sahâbeden sonra gelen Müslümanların arasında, nadiren de olsa, hadisin önemini kavrayamayanlar görülmeye başladı. Bunlardan olan Hâricîler, 3 46 Hadis Tarihi ve Usulü Kur’ân’da hüküm koyma yetkisinin sadece Allah’a ait olduğunu belirten bazı âyetlere bakarak Kur’ân’da yer almayan hükümler taşıyan hadisleri kabul etmemeye kalkışmışlardı. Oysa Kur’ân-ı Kerîm’i getiren de Hz. Peygamber’di ve onu herkesten daha iyi anlayabilecek olan da ancak o olabilirdi. Bu durumda Hz. Peygamber’den gelen bir hadisin ona ait olduğu kabul edildikten sonra söylenecek hiçbir şey olamaz. Binaenaleyh söz konusu görüşte olan Hâricîler, herhalde, bu muhtevada olan hadislerin Hz. Peygamber’e ait olamayacakları kanaatiyle, öyle düşünmekteydiler. Böyle de olsa bu, Kur’ân’ı bir bütün olarak ele almamaktan kaynaklanan yanlış bir düşüncedir. Çünkü bizzat Kur’ân-ı Kerîm Hz. Peygamber’e hüküm koyma yetkisi vermiştir. Dolayısıyla Hz. Peygamber’in hüküm koyma işi de Kur’ân-ı Kerîm’in bir hükmüdür. Bu dönemde, hangi zümreye mensup oldukları belirtilmeyen bazı kişiler de, Hâricîlerinkine benzer görüşlere sahip olmuşlardı. Belki onlar da Hâricî idiler. Anlaşıldığına göre onların bu görüşleri cahillikten kaynaklanmıştı. Bu sebeple mesele kendilerine anlatılınca ondan vazgeçiyorlardı. Hasan el-Basrî’nin anlattığı şu olay buna örnek olarak zikredilebilir: Bir ara sahâbî İmrân b. Husayn (ö. 52/672), Peygamberimizin sünnetinden bahsediyordu. Adamın biri ona künyesiyle hitap ederek şöyle dedi: “Ebû Nuceyd! Bize Kur’ân’dan bahset!”. İmrân şöyle cevap verdi: “Sen ve arkadaşların Kur’ân’ı okuyorsunuz. Bana namazdan, içindekilerden, sınırlarından bahsedebilir misin? Bana altının, devenin, sığırın ve muhtelif malların zekâtından bahsedebilir misin? Fakat sen yok iken ben (bunların açıklamalarına) şahid olmuştum!”. İmrân sonra sözüne şöyle devam etti: “Resûlullah -sallellahu aleyhi ve sellem- bize zekât hususunda şöyle şöyle farz kıldı”. O zaman adam, “Beni ihya ettin, Allah da seni ihya etsin!” dedi. Bu olayı nakleden Hasan el-Basrî demiş ki, “Bu adam, sonunda Müslümanların fakîhlerinden oldu!” (Hâkim, elMüstedrek, I, 109-110). Hâricîler’in hadis ve sünnete karşı çıkmak için delil olarak ileri sürdükleri, “hüküm koyma yetkisinin ancak Allah’a ait olduğunu” belirten üç âyet vardır. Bunlar En’âm, 6/57 ve Yûsuf, 12/40, 67 âyetleridir. Anılan âyetleri inceleyerek bunların Hâricîlerin iddialarına mesnet teşkil edip etmeyeceğini değerlendiriniz? TEDVÎN DÖNEMİ Bu dönem, daha önce değişik yazı malzemelerine kaydedilerek veya ezberlenerek koruma altına alınmış olan hadislerin kitaplar (dîvânlar) içinde toplandığı dönemdir ve hicrî 1. asrın sonlarından 2. asrın 1. veya 2. çeyreğine kadar süren bir zaman dilimini içine alır. Aslında değişik sahâbîlerin bildikleri hadisleri onlardan toplayıp yazma faaliyeti daha eskilere dayanır. Abdullah b. Abbâs’ın, sahâbîleri tek tek dolaşarak onlardan sorup öğrendiği hadisleri, yanında taşıdığı yazı malzemelerine yazdığı nakledilir. Bu da bir nevi tedvîn yani toplamadır. Ancak burada tedvînle daha değişik bir durum kastedilmektedir ki bu, hadislerin daha geniş kapsamlı ve bir “kitap/dîvân” içinde toplanmalarıdır. Böyle bir faaliyeti devlet eliyle ilk olarak başlatan kimse, Halîfe Ömer b. Abdülazîz (halifeliği h. 99-101) olmuştu. Bu âdil ve âlim halife, idaresi altındaki muhtelif bölgelerin yöneticilerine mektuplar göndererek bölgelerinde bilinen hadislerin yazılıp gönderilmesini emretmiş, bunun üzerine de hadisler defter defter yazılıp halifelik merkezine gönderilmişti. Bu mühim ilmi faaliyete dönemin birçok âlimi katılmıştı. Ancak onların içinde en büyük gayreti İbn Şihâb ez-Zührî göstermişti. Öyle ki, “İlmi (yani hadisi) ilk tedvîn eden kimse İbn Şihâb’dır!” (Ebû Nu‘aym, Hilyetü’l-evliyâ, III, 363) denmiştir. İçinde bazı Hadis Tarihi kitaplarının da bulunduğu ve bilgisayara indirilmeye izin veren Türkçe bir site için http://www.darulkitap.com adresine bakılabilir. 4 2. Ünite - Hadislerin Korunması ve Kayıt Altına Alınması 47 Ömer b. Abdülazîz’den önce babası, Mısır valisi Abdülazîz b. Mervân’ın da (ö. 85/704), valiliği esnasında (h. 65-85) hadisleri toplama faaliyetine giriştiğini gösteren bir haber vardır. Buna göre Abdülazîz, Kesîr b. Mürre’ye bir mektup göndermiş ve ondan, Ebû Hüreyre dışındaki sahâbîlerden duyduğu hadisleri yazıp kendisine göndermesini istemişti. Ebû Hüreyre’nin rivayet ettiği hadisleri istememesinin sebebi onların kendisinde bulunmasıydı. Neticesi bilinmeyen bu teşebbüs tedvîn olarak değerlendirilirse, tedvînin başlama tarihi h. 65-85 yıllarına kadar iner. Bu dönemde yazılan eserlerden hiçbiri günümüze ulaşmamıştır. Muhammed Hamîdullah, ilk dönemlerin yazma eserlerinin hemen hemen hepsinin Bağdad’ın Moğollar tarafından istilası esnasında tahrip edildiğini kaydeder. Gerçi İmam Zeyd b. Ali’nin (ö. 122) Müsned’i günümüze ulaşmış ve basılmıştır. Ancak bu eserin mevcut şeklinin İmam Zeyd’e mi, yoksa eserin râvîsi Ebû Hâlid’e mi ait olduğu tartışmalıdır. Bunun için bu dönemde yazılmış olan eserlerin iç düzenleri hakkında bir bilgiye sahip değiliz. Bununla beraber, gerek ilk çalışmalar olmaları, gerekse müteakip dönemin tasnîf dönemi olması göz önüne alındığında bu dönemde hadislerin kitaplarda, konu, râvî ve sıhhat bakımlarından karışık olarak toplandıkları söylenebilir. Belki belli bir zamandan sonra, namaz, oruç, hac gibi ana konulardaki hadisler müstakil kitaplarda ama yine de kendi içlerinde bir sıraya konulmadan toplanılmış olabilirler. İbn Hacer’in; “(Tâbiûnun son dönemi âlimleri) her konuyu ayrı olarak tasnif ediyorlardı” sözü bunu düşündürmektedir. Bu dönemde hadislerin rivayetinde sened kullanımı tamamen yerleşmiş ve sened hadisin ayrılmaz bir parçası olmuştu. Artık senedsiz hadis rivayeti, binaya merdiven kullanmadan çıkma olarak değerlendirilecek, sened, hadisçinin sahtekârlara karşı silâhı kabul edilecektir. Hadislerde sened kullanımının tarihsel serüveni için Salahattin Polat’ın Hadis Araştırmaları isimli kitabının “İsnadın Menşei ve Hadiste Kullanımının Tarihî Seyri” konusunu okuyunuz. 48 Hadis Tarihi ve Usulü Özet Hadislerin nasıl ortaya çıktıklarını ve toplum içinde nasıl yayıldıklarını açıklayabilmek. Hadisler önce yazılı ve sözlü olarak koruma ve kayıt altına alınmaya çalışılmış (tesbît), sonra bunlar belli kitaplar içinde bir ayaya toplanmış (tedvîn), ardından da bu kitaplardaki hadislerin sınıflandırılması (tasnîf) yoluna gidilmiştir. Tesbît Döneminde hadislerin sözlü ve yazılı olarak öğretilmesi, öğrenilmesi, halk arasında yayılması, böylece hafızalarda ve değişik yazı malzemeleri üzerinde tespit edilip koruma altına alınması söz konusudur. Bu dönem aşağı yukarı hicri 1. yüzyılın sonlarına kadar devam eder. Yani sahâbe ile büyük tâbiûnun yaşadığı dönemdir. Hadislerin yayılmaları için kimlerin ne gibi etkinlikler yaptıklarını tanımlayabilmek. Tesbît Dönemi’nde hadis öğretim ve öğrenimi için başta Hz. Peygamber olmak üzere ilk Müslümanların yoğun faaliyetleri vardır. Bunun için zamanın tüm iletişim imkânları kullanılmıştır denebilir. Hadislerin güvenilirliklerinin nasıl sağlanmaya çalışıldığını değerlendirebilmek. Başta sahâbîler olmak üzere ilk Müslümanlar, hadislerin aslına uygun bir şekilde öğrenim ve öğretimi için gereken titizliği göstermiş ve bunun için başlıca şu çarelere başvurmuşlardır: 1. Hadis rivayetini azaltma; 2. Hadis rivayet edenden şahit isteme; 3. Hadis rivayet edene yemin ettirme; 4.Hadisi Kur’ân-ı Kerîm’le ve önceden bildikleri hadislerle karşılaştırma; 5. Hadisi ilk duyan kimseden almaya çalışma; 6. Hadisin râvilerini inceleme. Hadislerin nasıl koruma altına alındıklarını açıklayabilmek. Hadisler bu dönemde daha ziyade semâ (yani hocadan işitme) yoluyla alınmışlardır. Bununla beraber, ilerde meşhur olacak olan diğer usûller de zaman zaman kullanılmıştır. Zaten sonraki asırlarda hadis âlimleri de, muteber hadis öğrenme usûllerini tartışırlarken esas olarak onların bu dönemde, özellikle de Hz. Peygamber döneminde uygulamasının olup olmadığına bakacaklardır. Bu dönemde hadisleri, mümkün olduğu sürece Hz. Peygamber’den -sallellahu aleyhi ve sellem- duyuldukları gibi aynen alıp nakletme üzerinde özenle durulmuş, ancak aynen rivayet etme imkânı olmadığında, mânâ bozulmamak şartıyla, Hz. Peygamber’in kullandığı lafızların yerine benzerlerini kullanarak rivayet etme yoluna da gidilmiştir. İlgili haberlerin incelenmesinden anlaşılıyor ki, bazı sebeplerden dolayı hadislerin yazılması önceleri yasaklanmış, daha sonra bu sebeplerin ortadan kalkmasıyla söz konusu yasak kaldırılmıştı. Bu sebepler arasında yazının gelişmemişliği, az sahâbînin yazı bilmesi, hadislerin Kur’ân-ı Kerîm’le karışma endişesi gibi hususlar zikredilmektedir. Bunlar arasında en mühim ve gerçeğe en yakın olan sebep, son husus olmalıdır. Bununla beraber Hz. Peygamber’den sonra uzun yıllar hadislerin yazılamayacağı kanaati devam etmiştir. Bu konudaki haberler incelendiğinde bu kanaatin bazı kültürel ve zihinsel sebeplerden kaynaklandığı anlaşılmaktadır. Nitekim hadislerin Hz. Peygamber’in sağlığından itibaren yazılmaya başlandığını gösteren birçok haberler de bunu desteklemektedir. Tarihi veriler ve belgeler bizzat Hz. Peygamber’in emriyle yazılan bazı hadis belgelerinin yanında ilk Müslümanlardan birçok kimsenin bazı hadisleri kayda geçirdiklerini göstermektedir. Bunlardan bir kısmı asıl şekilleriyle sonraki hadis kitaplarına alınmış bulunmaktadır. Hadislerin kitaplarda toplanmaya nasıl başlandığını kavrayabilmek. Tedvîn Dönemi, daha önce değişik yazı malzemelerine kaydedilerek veya ezberlenerek koruma altına alınmış olan hadislerin kitaplar (dîvânlar) içinde toplandığı dönemdir ve hicrî 1. asrın sonlarından 2. asrın 1. veya 2. çeyreğine kadar süren bir zaman dilimini içine alır. Bu dönemde yazılan eserlerden hiçbiri günümüze ulaşmamıştır. Muhammed Hamîdullah, ilk dönemlerin yazma eserlerinin hemen hemen hepsinin Bağdad’ın Moğollar tarafından istilası esnasında tahrip edildiğini kaydeder. Bunun için bu dönemde yazılmış olan eserlerin iç düzenleri hakkında bir bilgiye sahip değiliz. Bununla beraber, gerek ilk çalışmalar olmaları, gerekse müteakip dönemin tasnîf dönemi olması gözönüne alındığında bu dönemde hadislerin kitaplarda, konu, râvî ve sıhhat bakımlarından karışık olarak toplandıkları söylenebilir. Belki belli bir zamandan sonra, namaz, oruç, hac gibi ana konulardaki hadisler ayrı ayrı müstakil kitaplarda ama yine de kendi içlerinde bir sıraya konulmadan toplanılmış olabilirler. Bu dönemde hadislerin rivayetinde sened kullanımı tamamen yerleşmiş ve sened hadisin ayrılmaz bir parçası olmuştu. 1 2 3 4 5 2. Ünite - Hadislerin Korunması ve Kayıt Altına Alınması 49 Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi Hz. Peygamberin hadislerin yayılması yaptığı işlerden biri değildir? a. Bazı önemli açıklamalarını savaş zamanlarında yapmak b. İlim öğrenme ve öğretmeye teşvik etmek c. Özel bir katip tutarak bütün sözlerini yazdırıp dağıtmak d. Kalabalık mekanlara giderek konuşmalar yapmak e. Bazı kimselere mektuplar göndermek 2. Hadislerin öğrenilmesinde hangi hanım sahâbilerin büyük gayretleri olmuştur? a. Suffe’de kalan hanımlar b. Evli olmayan hanımlar c. Bedir gazisi olan hanımlar d. Medine’li Müslüman hanımlar e. Yazı bilen hanımlar 3. Hadislerde sened sorma işinin başlamasına sebep olanlar arasında gösterilen Muhtâr es-Sakâfî’nin en çok tepki çeken yönü nedir? a. Yönetime isyan etmesi b. Peygamberlik iddiasında bulunması c. Hadislerin yazımına karşı çıkması d. Bazı konularda sahâbeyle ters düşmesi e. Sahâbeye karşı saygısız ve küfürbaz davranması 4. Hadislerin yazılmasına hangi dönemde başlanmıştır? a. Tebvîb Dönemi b. Tasnîf Dönemi c. Tevdîn Dönemi d. Tehzîb Dönemi e. Tesbît Dönemi 5. Hadislerin kitaplarda ilk önce nasıl bir düzen içinde toplandıkları tahmin edilmektedir? a. Herkesin rivayet ettiği hadisleri ayrı bir bölümde toplanması b. Aynı konudaki hadislerin uygulama sırasına göre kaydedilmesi c. Önce kısa hadisler, sonra uzun hadislerin yazılması d. Konu ve râvîlerin rast gele yazılması e. Râvîlerin fazilet sırasına konması 50 Hadis Tarihi ve Usulü Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı 1. c Yanıtınız doğru değilse, “Hadis Öğrenimi ve Öğretimi” konusunu yeniden okuyunuz. 2. d Yanıtınız doğru değilse, “Hadis Öğrenimi ve Öğretimi” konusunu yeniden okuyunuz. 3. b Yanıtınız doğru değilse, “Hadis Öğrenimini Güvenilirliği” konusunu yeniden okuyunuz. 4. e Yanıtınız doğru değilse, “Hadislerin Yazılması” konusunu yeniden okuyunuz. 5. d Yanıtınız doğru değilse, “Tedvin Dönemi” konusunu yeniden okuyunuz. Sıra Sizde 1 Bu durum onların hadis rivayetinde titiz davrandıklarının, dolayısıyla herkesin gelişigüzel rivayete kalkışmadığının bir işareti olabilir. Ayrıca bütün sahabîlerin rivayetleri bize ulaşmamış olabilir. Sıra Sizde 2 Hz. Ali’den önceki Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer döneminde ashâbın çoğunluğu hayattaydı. Hz. Osman döneminin sonlarına doğru başlayan iç kargaşalıklar ve devam eden fetihlerle ashâbın Medine’den uzak bölgelere yerleşmesi ve nihayet peyderpey vefat etmeleri, olayı bizzat gören şahitlerin bulunmasını zorlaştırmıştı. Bu şartlar altında Hz. Ali, kesin bir delil niteliği taşımasa da, samimi bir Müslümanın Hz. Peygamber adına bilerek yalan yemin yapamayacağını düşünmüş olmalıdır. Kişiyi yemin ettirmek suretiyle Rabbiyle baş başa bırakarak sözün doğruluğuna bir güven sağlamaya çalışmıştır. Burada Hz. Ali döneminin hicrî kırklı yıllara tekabül ettiği hatırlanmalıdır. Sıra Sizde 3 Hadislerin yazılması sorununun uzun süre devam etmesinin nedeni dinî olmaktan ziyade sosyal ve kültürel şartlardı. Bunun için bazı insanlar uzun süre hadislerin yazılmasına karşı çıkmışlardı. Bunda en önemli faktör belki de Arap yazısının o dönemde yeteri derecede gelişmemiş olması ve insanların yazıya güvenerek ezberi terk edeceği endişesiydi. Zira dönemin Arap kültürü yazıdan çok şifâhî (söze dayalı) idi. Sıra Sizde 4 En‘âm suresinin 57. âyetinde, müşriklerin mucize şeklinde gökten taş yağdırma gibi azap istemeleri söz konusudur. Âyette buna ancak Allah’ın karar vereceği (hüküm) bildirilmiştir. Yûsuf suresinin 40. âyetinde, Allah’a ortak koşmanın reddi ve ibadet edilmeye sadece Allah’ın layık olduğu belirtilmiştir. Aynı surenin 67. âyetinde ise, kaderin sadece Allah’ın elinde olduğu açıklanmıştır. Dolayısıyla üç âyetin bağlamına bakıldığında Hâricîlerin iddialarının yersizliği anlaşılmaktadır. 2. Ünite - Hadislerin Korunması ve Kayıt Altına Alınması 51 Yararlanılan Kaynaklar Aydınlı, A. (2009), Hadis Tarihi Ders Notları, Sakarya A‘zamî, M. Mustafa (1978) Studies In Early Hadith Literature, Indiana; Arapça Çevirisi: Dirâsât fi’lhadîsi’n-nebevî ve târîhi tedvînih, (1980), Beyrût; Türkçe çevirisi: Hulusi Yavuz, İlk Devir Hadis Edebiyatı, (1993) İstanbul. A‘zamî, M. Mustafa (1981), Küttâbü’n-Nebî -sallellahu aleyhi ve sellem-, Riyâd. Canan, İ. (1984), Peygamberimizin Okuma Yazma Sefer - berliği ve Öğretim Siyaseti, İstanbul. Hamîdullah, Muhammed (1967), Hemmâm İbn Münebbih’in Sahîfesi, çev. Talat Koçyiğit, Ankara. Hamîdullah, Muhammed (1990), Hz. Peygamber’in Altı Orjinal Diplomatik Mektubu, çeviren: Mehmed Yaz - gan, İstanbul. Hamîdullah, Muhammed (1969), Mecmû’atü’l-vesâiki’ssiyâsiyye li’l- ahdi’n-nebeviyyi ve’l-hilâfeti’r-râşide, Beyrût. Hatîb el-Bağdâdî (1974, Takyîdü’l-ilm, thk. Yûsuf el-Aşş, Beyrut. Hatîb el-Bağdâdî (1983), el-Câmi’ li-ahlâki’r-râvî, Riyad. Hatîb el-Bağdâdî (1972), el-Kifâye fî ilmi’r-rivâye, Kahire. Hatîb, M. Accâc (1963), es-Sünne kable’t-tedvîn, Kahire. İbn Abdi’l-Berr (1975), Câmiu beyâni’l-ilm ve fadlih , thk. Abdurrahman Hasan Mahmud, Kahire. Koçyiğit, T. (1977), Hadis Tarihi, Ankara. Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Tedvin ile tasnif arasındaki farkı ayırt edebilecek, Tasnîfin amaçlarını sıralayabilecek, Değişik tasnif yöntemlerine göre yazılmış hadis kitapları türlerini sayabilecek ve tanımlayabilecek, bu türlere göre yazılan kitaplara örnekler verebilecek, Tasnif döneminin önemli ve tanınmış kitaplarının temel özelliklerini özetleyebilecek, Tasnif dönemi kitaplarının hadis ilmindeki yerlerini, önemlerini katkılarını açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Tasnif • Ale’r-ricâl: Mu‘cem, Müsned, Etrâf • Ale’l-Ebvâb: Meğâzî, Siyer, Sünen, Câmi‘, Musannef, Muvatta’, Müstahrec • Sahîhân, el-Usûlü’l-Hamse, el-Kütübü’s-Sitte. Öneriler Bu üniteyi daha iyi kavrayabilmek için okumaya başlamadan önce; • Önceki üniteden öğrendiklerinizi hatırlayınız. • Hadislerin korunması için yapılanları maddeler halinde özetlemeye çalışınız. • Muhammed Mustafâ el-A‘zamî’nin İlk Dönem Hadis Edebiyatı isimli eserini okuyunuz. • Metin içerisinde geçen anlamını ve tanımını bilmediğiniz terimler için Abdullah Aydınlı’nın Hadis Istılahları Sözlüğü’ne başvurabilirsiniz. İçindekiler 3 Hadis Tarihi ve Usulü Hadislerin Tasnifi ve Temel Hadis Kitapları • GİRİŞ • TASNİFİN AMAÇLARI • YAZILIŞ YÖNTEMLERİNE GÖRE HADİS KİTABI TÜRLERİ • KONULARINA GÖRE DÜZENLENMİŞ HADİS KİTABI TÜRLERİ • RAVİLERİNE GÖRE DÜZENLENMİŞ HADİS KİTABI TÜRLERİ • RÂVÎ BİYOGRAFİLERİ • TASNİF DÖNEMİNİN ÖNDE GELEN HADİS KİTAPLARI HADİS TARİHİ VE USULÜ GİRİŞ Bundan önceki ünitede hadislerin korunması amacıyla derlenip yazıya geçirilmesine yönelik çalışmalar incelendi. Klasik terminolojide buna tedvîn deniliyordu. Tedvîn sözlükte toplamak, bir araya getirmek anlamına gelir. Tedvîn işlemini ilk başlatanların hadis yazan sahâbîler olduğu söylenebilir. Daha sonra bazı tâbiîler, sahabîlerin Hz. Peygamber’den naklettikleri bilgileri yazdılar, ders notları şeklinde kaydettiler. Bu küçük kitapçıklar o zaman kitab, sahîfe, cüz gibi isimlerle anılırdı. Bunlar genellikle “falanın cüzü”, “falanın sahîfesi”, “falanın kitabı” şeklinde, bunları yazan kişilerin ismiyle anılıyordu. Son dönem hadis araştırmacılarından M. M. A‘zamî İlk Devir Hadis Edebiyatı ismiyle Türkçe’ye çevrilen eserinde sahabîlerden elli, tâbiîlerden de çok sayıda kişinin hadis yazdığını kaynaklarıyla göstermektedir. Hz. Peygamberin sünnetinin tanıkları olan sahabîlerin çoğunun hayatta olduğu yıllarda tedvîn faaliyeti genelde meraklı kişilerin sahabîlerden duydukları hadisleri veya onların ders halkalarında dinledikleri hadisleri yazmaları şeklinde oluyordu. Sistemli bir hadis derleme faaliyetine ihtiyaç duyulmuyordu. İslam coğrafyasının fetihler sonucu genişlemesi, sahabîlerin bu geniş coğrafyaya dağılmaları, vefatları sonucu sayılarının gittikçe azalması, yabancı kültürlerin İslam geleneğinin saflığını bozma riski, Müslümanlar arasında meydana gelen gruplaşmalar sonucu ortaya çıkan mezhep mücadelelerinde, tarafların görüşlerine uygun hadis uydurmaya başlaması ileri görüşlü kişileri hadisleri koruma ve kayıt altına almaya yöneltti. Hicrî birinci asrın sonlarında daha sistemli hadis derleme faaliyetleri başladı ve tedvin denen bu faaliyet aşağı yukarı yarım asır sürdü. Tedvîn faaliyetiyle bir araya toplanan hadisler belli bir sistematiğe göre gruplandırılmadığından bunlardan yararlanmak zordu. Bunların daha kullanışlı hale getirilmesi için râvîlerine ve konularına göre gruplandırılması gereği hissedildi. Bu faaliyet hadis tarihinde Tasnîf (التصنيف (diye isimlendirilir. Arapça kökenli bu kelime sınıflandırma, gruplandırma anlamına gelir. Bu ihtiyaç gereği, gelişigüzel bir araya getirilen hadisler gruplandırılmaya başlandı. Tedvîn faaliyeti sürerken tasnif faaliyetleri de başlamıştır. Tasnif faaliyetleri, tedvînin peşinden gelse de arada uzun bir zaman süreci yoktur. Bu iki faaliyet iç içe yürümüştür de denilebilir. Hatta aynı dönemde yaşayan bazı âlimler hadisleri gelişigüzel yazarken bazıları tasnif ederek, gruplandırarak yazmıştır. Tedvîn ile tasnîfin birbirine karıştırılması hadis tarihi konusunda yanlış kanaatlerin oluşmasına yol açmıştır. Arapça’da müsteşrik, batı dillerinde orientalist isimiyle anılan batılı doğubilimciler tasnif sürecinin olgunluk dönemi eserlerini, hadislerin ilk defa derlendiği tedvin eserleri gibi algılayarak veya kasıtlı olarak öyle göstererek, hadislerin çok Hadislerin Tasnifi ve Temel Hadis Kitapları 54 Hadis Tarihi ve Usulü geç yazıya geçirildiğini savunmuşlardır. Tedvin ve tasnif iç içe süreçler olsa da bir önceki ünitede gördüğümüz gibi tedvînin başlangıcı kesinlikle tasniften öncedir. Müslüman hadis araştırmacıları tarafından öteden beri eleştirilen bu görüş son dönemlerde batıda yetişmiş bazı hadis araştırmacıları tarafından da eleştirilmeye başlanmıştır. Batılı doğubilimcilerin Hadis Tarihi hakkındaki görüşleri 5. ünitede geniş bir şekilde ele alınacaktır. Tasnif faaliyeti, tek bir konudaki hadisleri toplayan müstakil kitaplar yazılması şeklinde başladı. Bu tek konulu kitapların bir yandan tedvîn faaliyeti içinde, diğer yandan da tasnif faaliyeti içinde değerlendirilmesi de mümkündür. Hatta bu tek konulu kitapların tedvinden tasnife geçiş aşamasını temsil ettikleri söylenebilir. Tedvin ve tasnif faaliyetleri için kesin başlangıç ve bitiş tarihleri vermek mümkün değildir. Bu tür toplumsal olayların kesin bir başlangıç ve bitiş tarihi olmaz. Çünkü herkes emir komuta ile iş yapar gibi aynı anda bir işe başlayıp aynı anda bitirmezler. Bu tür olaylarda belli kişiler öncülük yapar, yavaş yavaş başkaları da onları takip eder. Bunun sonucu olarak o faaliyet yaygınlaşır ve gelenekselleşir. Bir süre sonra o faaliyet amacına ulaşır ve insanlar yine birdenbire değil yavaş yavaş o faaliyeti terk ederler. Bazen işlevi biten faaliyetler, geleneklerin ve alışkanlıkların kolayca terk edilmeyeceği veya o faaliyetlerin asıl amaçları dışındaki dolaylı ve ikincil işlevlerinin devam etmesi sebebiyle birdenbire değil belli bir süreç içinde terk edilir. İşte bu yüzden tedvin ve tasnif gibi toplumsal faaliyetlerin kesin başlangıç ve bitiş tarihlerinden bahsedilmez. Belki bu tür işleri ilk defa kimlerin başlattığından bahsedilebilir. Hadis tarihi hakkında bilgi veren kaynaklar ilk tedvincilerin ve ilk tasnifçilerin kimler olduğu hakkında bilgi vermişlerdir. Tirmizî (ö.279/892), Râmhürmüzî (ö.360/971) gibi hadis âlimleri ve İbnü’n-Nedîm (ö.385/998) gibi biyografi uzmanları, hadisleri ilk tasnif edenlerin listelerini vermektedir. İlk hadis tasnifçilerinden hicrî ikinci asırda yaşayanların önde gelenleri, karşılarında belirtilen ölüm tarihlerine göre kronolojik olarak şu hadis âlimlerdir: Zekeriya b. Zâide (ö.147/764), Hişâm b. Hassân (ö.147/764), İbn Cüreyc (ö.150/767), İbn İshak (ö.151/768), Ma‘mer b. Râşid (ö.152/763), Saîd b. Ebû Arûbe (156/773), Abdurahman b. el-Muğîre (159/776), Rabî’ b. Subayh (ö.160/777), Süfyân es-Sevrî (ö.161/778), Hammâd b. Seleme (ö.167/783), Mâlik b. Enes (ö.179/795), Abdullah b. el-Mübârek (ö.181/797), Vekî‘ b. el-Cerrah (ö.196/812), Abdurrahmân b. Mehdî (ö.198/814), Süfyân b. Uyeyne (ö.198/814). Bu âlimlerden bir kısmının eserleri günümüze kadar ulaşmışken bir kısmı, ne yazık ki, kaybolmuştur. Bize ulaşan eserlerin isimleri ileride ilgili kısımlarda verilecektir. Bu listedeki isimlerin anılan ilk tasnifçilerin yaşadıkları tarihler dikkate alındığında tasnifin hicri ikinci asrın ilk yarısında başladığı söylenebilir. Çünkü bu şahıslar isimlerinin karşısında belirtilen ölüm tarihlerinin öncesinde faaliyetlerini yürütmüşlerdir. Her birinin kaç yaşında bu işe başladığı şu an tam bilinmiyorsa da ölümlerinden önce olduğu kesindir. Bu durumda bu ilk tasnifçilerin faaliyetlerine ölümlerinden kabaca on veya yirmi yıl önce başladığını varsayarsak Tasnif faaliyetinin hicretin ikinci yüzyılının ortalarına gelmeden başladığını tartışma götürmez bir şekilde görürüz. Tasnif işlemleri üçüncü asrın ortalarında olgunluk dönemine ulaşmış, sonlarına kadar devam etmiştir. Dördüncü asırda ise, az da olsa orijinal tasnif eserleri yazılmaya devam etmiştir. İkinci yüzyılın ilk yarısından üçüncü yüzyıl sonlarına kadarki bir buçuk asırdan biraz fazla sürede klasik hadis kitaplarının büyük çoğunluğu yazılmıştır. Hadis tarihinde hicrî ilk dört asır öncekiler, öncüler dönemi anlamına gelen Mütekaddimûn Dönemi olarak da isimlendirilir. Bu dönemde yazılan kitapların en önemli özelliği hadislerin râvilerinin senet zincirleriyle birlikte kaydedilmiş olmasıdır. Tasnif devri eserlerinden yararlanarak yazılan tasnif sonrası dönemi kitaplarında ağırlıklı olarak hadislerin isnad zincirleri kaldırılıp sadece metinleri ve alındıkları kitapların ismi verilmekle yetinilmiştir. 3. Ünite - Hadislerin Tasnifi ve Temel Hadis Kitapları 55 Tasnif döneminde yani hicrî II-IV. asırlarda İslam coğrafyası Abbasî Devleti (H.132- 655/M.750-1258) hükümranlığı altındadır. Abbasîlerin ilk yüz elli senelik yükseliş ve güç dönemi, hicretin ikinci ve üçüncü yüzyıllarını kapsar. Bu da tasnif döneminin başlama ve olgunlaşma dönemine tekabül eder. Hicrî ikinci ve üçüncü asırlarda medeniyetinin zirvesinde olan İslam Dünyası, Endülüs de dâhil olmak üzere siyaset, kültür, ilim, sanat alanlarında önemli gelişmelere imza attı. Bu dönemde diğer İslamî ilimlerde olduğu gibi hadis ilminde de klasik kitaplar yazıldı. Abbasîler döneminin hadis tarihi ile ilgili en önemli olaylarından birisi İslam Tarihinde mihne (احملنة (diye bilinen, Me’mûn döneminde 218/833 tarihinde başlayıp 234/849’de Mütevekkil döneminde sona eren uygulamadır. Mihne Arapça’da sınama, imtihan etme, sorgulama, eziyet etme anlamlarına gelir. Dönemin Abbasî halifeleri, başta hadisçiler olmak üzere âlimleri, Mutezile Mezhebi tarafından savunulan Kur’ân’ın yaratılmış olduğu görüşünü benimsemeye zorlamışlar, kabul etmeyenlere, hapsetme dâhil çok değişik işkenceler yapmışlardır. Bu uygulama ilk bakışta Mutezile Mezhebi’nin halifeler üzerindeki etkisiyle bir görüşün empoze edilmesi gibi görünse de arkasında siyasî gerekçeler vardır. Bazı tarihçiler mihne’nin, Sünnî-Şia çatışmasının iç harbe gitme tehlikesine karşı halifelerin Mutezileyi bir denge unsuru olarak kullanmaları stratejisinin sonucu olduğu görüşündedirler. Bazı tarihçiler ise, hadisçilerin ve fakihlerin halk üzerinde çok önemli bir etki gücü kazanmasından rahatsız olan halifelerin kendi otoritesine karşı tehdit oluşturan bu gücün dengelenmesini amaçladığı görüşündedirler. Mihne olaylarında en çok direnen, muhalefetin liderliğini temsil eden, dolayısıyla da en çok işkence gören büyük hadisçi ve Hanbelî Mezhebi’nin kurucusu Ahmed b. Hanbel olmuştur. Bu olaylar halkın tepkisine yol açmış, amaçlananın tersi sonuçlar vermiş, böyle bir bağnazlığa ön ayak olan Mutezile mezhebi güçleneceğine çökmüş, hadis ilmi, hadisçiler ve Sünnî ekol güç kazanmıştır. Mihne, tam da tasnif döneminin en mükemmel eserlerinin verildiği sürece ve sonrasına denk gelir. Mihne olayı hakkında geniş bilgi için şu ansiklopedi maddesini okuyabilirsiniz: Yücesoy, H., “Mihne”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XXX, 26-9. Hadis tarihçisi Talât Koçyiğit hicrî üçüncü yüzyılı “tasnifin altın çağı” olarak nitelendirmektedir. Bu yüzyılda hadis tarihinin en kapsamlı ve mükemmel kitapları yazılmıştır. Üçüncü yüzyılda yazılan, el-Kütübü’s-sitte yani altı kitap ve diğer klasik kitaplar, daha önce hicrî ikinci asırda yazılmış ilk tasnifçilerin eserlerine dayanarak hazırlanmışlardır. Fuad Sezgin Buhârî’nin Kaynakları (1956-İstanbul) isimli kitabında bunu Buharî özelinde ispatlamaktadır. TASNİFİN AMAÇLARI Hadislerin tasnifinde pek çok amaç güdülmüş olmakla birlikte bunlardan üç tanesi önemlidir: Birinci amaç: Unutulmaması gereken en önemli şeylerden birisi, hadislerin tasnifinden önceki tedvin sürecinde asıl amacın öncelikli olarak, hadislerin yok olmaktan ve kaybolmaktan korunması olduğudur. Muhaddisler öncelikle bütün hadisleri yazıyla kayıt altına alarak korumayı ön planda tutmuşlar, bu malzemenin değişik şekillerde düzene sokulması daha sonra olmuştur. Sıra hadis malzemesinin tasnifine yani düzenlenmesine gelince, tedvîn çalışmalarında olduğu gibi hadislerin korunması en temel amaç olmaya devam etmiştir. Bu nedenle, hadisleri tasnif edenlerin çoğunluğu, sağlam çürük demeden bütün hadisleri kitaplarına almışlardır. Muhaddisler öncelikle bütün hadisleri yazıyla kayıt altına alarak bir sünnet arşivi oluşturmayı, hadis tenkidine yönelik her türlü veriyi ve bilgiyi gelecek nesillere ak- 56 Hadis Tarihi ve Usulü tarmayı, ileride hadislerin sağlam olanlarının olmayanlardan ayrılması için yapılabilecek her türlü çalışmanın bu veri tabanına dayanmasını amaçlamışlardır. Bu nedenle bu veritabanında sadece sağlam hadisleri değil, zayıf hadisleri de bir arada kitaplarda toplamışlardır. Hadislerle ilgili yapılabilecek her türlü çalışmada sağlam olmayan hadislerin de çok önemli ipuçları taşıdığını, doğrudan ve dolaylı bilgiler içerdiklerini fark etmişler ve her türlü veriyi tasnifli kitaplarda da koruyarak gelecek nesillere aktarmayı amaçlamışlardır. Bunlardan çok azı hadisler hakkında kendi kanaatlerini belirtirken çoğunluğu bu yola gitmemiştir. Bu kitapların hedef kitlesi hadis uzmanları ve hadisleri tenkit edebilecek âlimlerdir. Ayrıca hadis tenkidi bir takım nesnel ölçütlere dayanıyor olsa da sonuçta ictihad niteliğinde bir işlemdir. Bir âlimin sağlam saydığı bir hadisi başkası zayıf sayabilir. Zayıf diye kitaplara alınmayacak hadislerin her zaman başka âlimlerce sağlam sayılma ihtimali mevcuttur. Ayrıca hadisler hayata aktarılırken, burada detaylarına giremeyeceğimiz bazı durumlarda zayıf hadisler kullanılabilir. Zayıf hadislerle amel yani dînî uygulamalarda delil olarak kullanılıp kullanılamayacağı konusundaki tartışmalar için aşağıdaki kitabın belirtilen sayfaları arasını okuyunuz: Salahattin Polat, Hadis Araştırmaları, (2003) İstanbul, s.119-146. Şayet hadis kitabı yazanlar kitaplarına aldıkları hadisleri kendi görüşlerine göre eleyip sadece sağlam gördüklerini alsalardı başka âlimlerce sağlam sayılabilecek hadisler kaybolmuş olacaktı. Dahası ileride İslâmî İlimler tarafından çok değişik ve bu gün dahi aklımıza gelmeyen amaçlarla kullanılabilecek çok zengin bir veri tabanından mahrum kalacaktık. Günümüzde bile hadis malzemesinin taşıdığı potansiyel araştırma imkânları yeterince kullanılmamaktadır. Ama bu ileride de kullanılmayacağı anlamına gelmez. Muhaddisler her türlü hadisi kitaplarına alarak, gelecek nesillere hadisleri yeniden tenkit edebilme, tenkit ve yorumda yeni yöntemler geliştirebilme, bundan da öte hadisler üzerinden çok değişik araştırmalar yapılabilme imkânı sunan bir bilgi hazinesi devrederek bu konudaki dikkat, titizlik ve ileri görüşlülüklerini ortaya koymuşlardır. Bu gerçeği göremeyenler muhaddislerin hadis tenkidinde gevşek davrandığı, her türlü hadisi kitaplarına aldıkları, geliştirdikleri tenkit yöntemlerinin yetersiz olduğu, hadis kitaplarına güvenilemeyeceği gibi hatalı sonuçlara varmaktadırlar. Hadis kitapları bir veritabanı olarak görülüp, hadis tenkidi ve yorumunun âlimlerin görüş ve yöntemlerine göre bu veritabanı üzerinden yapılacağı, dinamik ve canlı, gelişmeye açık, dünya durdukça her neslin katkılarda bulunabileceği bir faaliyet olarak görülmesi gerekmektedir. Tasnif çalışmalarının en önemli amacının hadislerin korunması olduğu tarihsel olarak da ispatlanmış bir olgudur. Hadislerin herhangi bir sınıflandırma ve gruplandırmaya tabi tutulmadığı Tedvîn döneminde ve Tasnif döneminin başlarında yazılmış ilk eserlerin çoğu günümüze kadar ulaşmamıştır. Fakat bu eserlerle birlikte içlerindeki hadislerin kaybolduğu düşünülmemelidir. Bu eserlerin içindeki hadisler Tasnif döneminin olgunluk yıllarında yazılan klasik hadis kitaplarına alınmıştır. Şayet bu klasik eserler yazılmamış olsaydı, erken dönem eserlerin kaybolması nedeniyle hadislerin çoğunu kaybetmiş olacaktık. Gerçi bu erken önem eserlerinin günümüze kadar ulaşmayışının önemli sebeplerinden birisi, bunlardaki hadislerin daha sonraki dönemlerin daha geniş hacimli hadis kitaplarına alınmış olması sebebiyle bunlara ihtiyaç duyulmamış olmasıdır. Fakat yine de çok sayıda küçük hacimli kitabın dolaşımları sürecinde korunmaları; sistematik yazılmış, kullanım kolaylığı olan geniş hacimli az sayıda kitabın korunmasına göre daha zordur. 3. Ünite - Hadislerin Tasnifi ve Temel Hadis Kitapları 57 İkinci amaç: Derlenen hadislerin düzenli, sistemli, kolay kullanılır hale getirilmesi. Hadisle uğraşanları en çok uğraştıran şey çok sayıda hadis içinden hadis aramaktır. Bir ömür kitaplarda hadis arama ve bulmakla uğraşan hadisçiler herkesten önce bu zorluğa çözüm getirmek gerektiğinin farkındaydılar. Hadis kitaplarında hadisleri değişik kullanım amaçlarına göre farklı şekilde düzenlenmeleri neredeyse bir zorunluluktu. Özellikle eskiden kitapların elle yazılarak çoğaltıldığı, kitap ve kütüphane sahibi olmanın formaliteli, külfetli, pahalı bir iş olduğu göz önünde bulundurulursa, hadis kitaplarının kolay kullanılır olmasının önemi daha da iyi anlaşılır. Bu ünitede inceleyeceğimiz kitap türlerinin çoğunun yazımında bu amaç güdülmüştür. Üçüncü amaç: Tasnifi başlatan ve hızlandıran en önemli etken, Hz. Peygamber’in sünnetinin Müslüman toplumunda yaşayan bir gelenek olarak devamının sağlanmasıdır. Bunun için hadis malzemesinin, her alanda ve farklı amaçlarla kullanılabilecek şekilde tasnif edilerek bütün güncel problemlerin çözümünde başvuru kaynağı haline getirilmesi gerekiyordu. Hadisçiler, Müslümanları yabancı kültürlerin etkisinden koruma, sünnetten sapmaları önleme, diğer dînî gruplara karşı kendi görüşlerini savunma gibi amaçlarla hadisleri sınıflandırdılar. Ehlü’s-Sünne, Ehlü’l-Hadîs diye isimlendiren hadisçiler kendilerini İslam toplumunun sünnet çizgisinde devamından sorumlu bir grup olarak görüyorlardı. Gerek yazdıkları müstakil konulu reddiyelerde ve tartışma kitaplarında gerekse çok konulu büyük kitapların ilgili bölümlerinde, iman amel ilişkisi, Allah’ın sıfatları, kader gibi ilmî ve fikrî tartışma konularında Ehlü’l-Bid‘a dedikleri sünnet karşıtlarına ve sünnetten sapanlara karşı, derledikleri ve tasnif ettikleri hadislerle cevaplar vermeyi dahası onların etkinliklerini zayıflatarak Sünnet’in etkinliğini artırmayı amaçlamışlardır. Hadisçilerin kitapları alıştığımız mantıksal ve sistematik kitaplar şeklinde değil, bir konuda görüşlerini destekleyen hadisleri senet zincirleriyle birlikte sunmak şeklindedir. Bu kitapların üslûbuna alışık olmayanlar ve o dönemlerdeki tartışma konuları ve tarafları hakkında yeterli bilgisi olmayanlar bunlardaki tartışma üslûbunu fark edemez. Bu ünitede ileride tanıtılacak hadis kitapları, içerdikleri hadislerin sağlam veya zayıf olduklarına göre değil, yazılış ve düzenleniş yöntemlerine göre gruplandırılmışlardır. Bunlar içinde hadislerinin güvenilirliği açısından üç tür kitap vardır: 1. Hadisleri yok olmaktan kurtarmak için sağlam ve zayıf her türlü hadisi sıhhat durumları hakkında hiçbir bilgi vermeden bir araya getirenler. Hadis kitaplarının çoğunluğu bu gruba girer. 2. Sağlam ve sağlam olmayan hadisleri bir araya getirmekle birlikte, hadislerin sıhhat durumu hakkında bilgi verenler ve kendi kanaatlerini belirtenler. Tirmizî’nin elCâmiu’s-sahîh isimli eseri buna örnektir. 3. Kendi kanaatlerine göre sadece sağlam gördükleri hadisleri bir araya getirenler. İmam Mâlik’in Muvatta’ı ile Buhârî, Müslim, İbn Huzeyme ve İbn Hıbbân’ın Sahîh’leri bu grup kitaplara örnektir. Bu kitapların hedef kitlesi Müslümanların geneli ile hadis tenkidinde uzman olmayan hadis dışı branşların âlimleridir. Kitapların bu üç gruptan hangisine girdiği uzmanlık gerektirir ve bu kitapların bizzat incelenmesiyle anlaşılabilir ve öğrenilebilir. Tasnif döneminde hadis kitaplarının ortaya çıktığı tarihsel arka planı ve tasnifte güdülen amaçları daha detaylı görebilmek için şu kitabı okuyunuz: Özpınar, Ömer, Hadis Edebiyatının Oluşumu, (2005) Ankara. Hadisleri değişik şekillerde sınıflandıran ve gruplandıran kitaplar hangi ihtiyaçlardan doğmuştur. 1 58 Hadis Tarihi ve Usulü YAZILIŞ YÖNTEMLERİNE GÖRE HADİS KİTABI TÜRLERİ Hadisleri bir araya getiren hadis kitapları yazılış yöntemlerine göre iki ana gruba ayrılır: 1. Konularına göre düzenlenmiş olanlar. Bunlara Arapça’da Ale’l-ebvâb kitaplar denir. Ebvâb Arapça’da kapı veya konu başlığı anlamına gelen bâb kelimesinin çoğuludur. Ale’l-ebvâb ifadesi konulara göre demektir. 2. Râvîlerine göre düzenlenmiş olanlar. Bunlara Arapça’da Ale’r-ricâl kitaplar denir. Ricâl, Arapça’da adam, kişi anlamlarına gelen racül kelimesinin çoğuludur. Burada adamdan maksat hadis râvîleridir. Ale’r-ricâl ifadesi râvîlere göre demektir. KONULARINA GÖRE DÜZENLENMİŞ HADİS KİTABI TÜRLERİ Tasnif dönemi kitaplarının, hadisleri konularına göre gruplandıran türleri şunlardır: 1. Tek bir konudaki hadisleri toplayan kitaplar, 2. Birden çok alt konu barındıran tekbir ana konuda yazılmış kitaplar, 3. Tartışma ve reddiye kitapları, 4. Muvatta’lar, 5. Sünenler, 6. Câmî’ler, 7. Musannefler. Tek Bir Konuda Yazılan Kitaplar Tasnifin erken dönemlerinde daha çok tek konulu eserler yazılmıştır. Daha sonraları bu konular birleştirilerek ileride göreceğimiz birden çok konulu daha hacimli eserler ortaya çıkmıştır. Tek konudaki hadisleri toplama işi daha sonraki yıllarda hatta günümüze kadar devam etmiş olsa da tasnifin ilk yılarının karakteristik özelliği bu tür kitaplardır. Bu eserlerin erken dönemde yani hicrî ikinci yüzyılda yazılanlarından bazılarını örnek verebiliriz: Süfyân es-Sevrî (ö.161/777) Kitâbü’l-ferâiz, Zâide b. Kudâme (ö161/777) Kitâbü’l-menâkıb, İbrahim b. Tahmân (ö.163/779) Kitabü’l-menâkıb, Kitâbü’l-ıydeyn, Abdullah b. el-Mübârek (ö.181/797) Kitabü’l-cihâd, Kitabü’l-birr ve’s-sıla, İsmail b. Uleyye (ö.193/808) Kitabü’t-tahâre, Kitabü’s-salât, Kitabü’l-menâsik. Hicrî ikinci yüzyılda yazılan bu ilk müstakil konulu eserler bunlardan ibaret değildir. Daha başkaları da vardır. Ayrıca üçüncü yüzyılda da müstakil konulu eserler tasnif edilmeye devam edilmiştir. Bu türe ait kitaplardan bir kısmı günümüze ulaşmış, bir kısmı kaybolmuştur. Hicrî üçüncü yüzyılda yazılıp günümüze ulaşan tek konulu kitaplara şu örnekler verilebilir: Nu‘aym b. Hammâd el-Mervezî (ö.228/842), Kitâbü’l-Fiten, Ahmed b. Hanbel (ö.241/855), Kitabü’s-salât, Kitabü’l-eşribe, Ahkâmü’n- nisâ, Muhammed b. Îsâ et-Tirmizî (ö.279/892), Kitabü’ş-şemâil, Ebû Dâvud es-Sicistânî (ö.275/888) Kitâbü’l-kader, Kitâbü a‘lâmi’n-nübüvve. Birden Çok Alt Konu Barındıran Tek Bir Ana Konuda Yazılmış Kitaplar Yukarıda tek bir konuda yazılan kitaplara örnekler vermiştik. Burada ise Dinin İman ve ahlak gibi ana konularında yazılan ve içinde çok sayıda alt konu içeren kitaplar ele alınacaktır. Bu gruptaki kitapların yukarıdakilerden farkı; yukarıdakiler tek bir konuda iken bu gruptakiler altında birden çok konu bulunan üst konulara dairdir. Örneğin yukarıdaki Ebû Dâvud’un Kitâbu’l-kader’î imanın bir alt konusudur. Aşağıdaki Kitâbü’l-îman’lar ise, kader yanında imanın Allah’a, peygamberlere, kitaplara, meleklere, âhiret gününe iman gibi imanın diğer esasları ile ilgili alt konuları da içine alırlar. 3. Ünite - Hadislerin Tasnifi ve Temel Hadis Kitapları 59 Ayrıca bir ilim dalı hakkındaki hadisleri müstakil olarak toplayan Kitâbü’t-tefsîrler ve Kitâbü’z-zühd’ler, Meğâzî ve Siyer Kitapları gibi kitapların da bu gruba dâhil edilmesi daha uygundur. Bunlardan özellikle basılı olanların önemli örneklerini şu ana başlıklar altındaki verebiliriz: İmanla İlgili Kitaplar Ebu Bekr b. Ebû Şeybe (ö.235/849), Ahmed b. Hanbel (ö.241/855) ed-Derâverdî (ö.243/857) ve daha başkaları Kitâbü’l-îmân başlıklı kitaplar yazmışlardır. Ahlak ve Âdâb Kitapları Buhârî’nin el-Edebü’l-müfred isimli ahlâk hadislerini topladığı kitabı bu türün en güzel örneğidir. İbn Ebü’d-Dünyâ (ö.282/894), Harâitî (ö.327/938) ve Süleyman b. Ahmed et-Taberânî (ö.360/971) Mekârimü’l-ahlâk isimli kitaplar yazmışlardır. İbn Ebû Şeybe’nin de Kitabü’ledeb isimli bir kitabı vardır. Tefsirle İlgili Rivayetleri Bir Araya Getiren Kitaplar Tefsir ilmi henüz müstakil bir bilim dalı haline gelmeden önce bu ilmi, hadisçilerin Hz. Peygamber ve sahâbeden gelen Kur’an tefsiri ile ilgili rivayetleri derledikleri Kitâbü’ttefsîr’ler temsil ediyordu. Bunlar, günümüzde Rivâyet Tefsiri denilen tefsir türünün temel kaynaklarını oluştururlar. Bunların ikinci yüzyılda yazılanların önde gelenleri şunlardır: Süfyân es-Sevrî (ö.161/777), Zâide b. Kudâme (ö.161/777), İbrahim b. Tahmân (ö.163/779), Abdullah b. el-Mübârek (ö.181/797), İsmail b. Uleyye (ö.193/808), Muhammed b. Fudayl (ö.195/810), (Vekî‘ b. el-Cerrâh (ö.197/812) Kitâbü’t-tefsîr ismini taşıyan kitaplar yazmışlardır. Zühd Kitapları Zühd kitaplarında dünyanın geçiciliğini vurgulayan, dünya hırsının zararlarını anlatan, ibadet, güzel ahlâk ve nefis terbiyesini teşvik eden hadisleri ve seleften gelen rivayetleri bir araya getirmek amaçlanmıştır. Daha sonraları tasavvuf adını alan dînî hareketin dayanakları olan hadisler ve rivayetler ilk defa bu kitaplarda derlenmişlerdir. Ebû Musa b. İbrahîm (ö.121/738), Zâide b. Kudâme (ö.161/777) Abdullah b. elMübârek (ö.181/797), Vekî’ b. el-Cerrâh (ö.197/812), Ahmed b. Hanbel (ö.241/855), Hennâd b. Serî et-Temîmî (ö.243/857), Ebû Zür‘a er-Râzî (ö.264/877), Ebû Hâtim er-Râzî (ö.277/890) Kitabü’z-zühd başlıklı eser yazan tanınmış âlimlerdendir. Fedâil Kitapları Fedâil (fezâil) kitaplarında belli davranışların, şahısların, mekânların, zamanların faziletleri yani değerli oluşları ve üstünlükleri ile ilgili hadisler bir araya getirilir. Belirli zamanların faziletine dair Nesaî’nin (ö.303/915) Kitâbü’l-cum’a’sı, amellerin faziletlerine dair yine Nesaî’nin Amelü’l-yevm ve’l-leyle’si, Kur’an ve surelerin faziletlerine dair Muhammed b. Eyyûb el-Becelî’nin (ö.294/906) Fedâilü’l-Kur’ân’ı, Sahâbenin faziletlerine dair Ahmed b. Hanbel’in (ö.241/855) ve Nesaî’nin Fedâilü’s-sahâbe’leri tasnif dönemi Fedâil Kitapları’nın farklı türlerine örnek olarak verilebilir. Meğâzî ve Siyer Kitapları Meğâzî (املغازي (Hz. Peygamber’in savaşları, Sîret/Siyer (السرية (ise, hayatı anlamına gelir. Bu konulardaki hadisleri toplayan kitaplar da aynı isimle anılır. Meğâzî kitaplarında Hz. 60 Hadis Tarihi ve Usulü Peygamber’in savaşları ile ilgili rivayetler, Siyer kitaplarında ise hayatı ile ilgili rivayetler bir araya getirilmiştir. Bunlar da belli bir konudaki hadisleri toplayan kitaplardan sayılabilir. Fakat yaygın olarak yazılmış olmaları ve önemlerine binaen ayrı bir tür sayılabilirler. Bu iki kitap türünden meğâzîler daha önce, siyerler ise daha sonra yazılmışlardır. Meğâzî ve Siyer kitapları hicrî birinci asrın sonlarına doğru yazılmaya başlanmıştır. Meğâzî konusunda kitap derleyen âlimler ölüm tarihlerine göre kronolojik olarak şunlardır: Urve b. Zübeyr b. el-Avvâm (ö.94/712), Âmir b. Şurahbîl eş-Şa’bî (ö.103/721), İbn Şihâb ez-Zührî (ö.124/741), Musa b. Ukbe (ö.141/758), İbn İshâk (ö.150/767), Ma‘mer b. Râşid (ö.153/770), Mu‘temir b. Süleyman (ö.187/802), Muhammed b. Ömer el-Vâkıdî (ö.207/822), Bunlardan İbn Şihâb ez-Zührî, İbn İshâk ve Vâkıdî ayrıca Siyer isimli kitaplar da yazmışlardır. İslam tarihinde yazılan siyer kitaplarından en meşhuru ve klasik olanı İbn Hişam’ın (ö.218/833) Sîretü İbn Hişâm ismiyle meşhur olan eseridir. Görüldüğü gibi bu yazarların ölüm tarihleri hicrî 94-218 yılları arasıdır. Bu şahısların eserlerini tam ölüm arifesinde değil ölmeden önceki yıllarda yazdıkları düşünülürse bu kitap türünün hicrî birinci yüzyıl sonlarına doğru yazılmaya başlanıp ikinci yüzyılda klasiklerinin yazımının tamamlandığı görülür. Tartışma ve Reddiye Kitapları Hadisçiler belli konularda kendilerinden farklı görüşte olan Müslüman veya Gayr-i Müslim mezhep ve gruplara karşı reddiye ve tartışma kitapları da yazmışlardır. Bunlara şu örnekler verilebilir: Buhârî (ö.256/869) Halku ef‘âli’l-ıbâd, Kitabü’l-kırâat halfe’l-imâm, Ref’u’l-yedeyn fi’s-salât, Ebu Bekr Ahmed b. Amr eş-Şeybânî (ö.287/900) Kitâbü’s-sünne fî ehâdîsi’s-sıfât, Ahmed b. Hanbel’in (ö.241/855) Kitâbü’r-redd ale’l-Cehmiyye. Ebû Saîd Osman b. Saîd ed-Dârimî’nin (ö.280/894) er-Redd ale’l-Cehmiyye, en-nakz ale’l-Merîsî. Muvatta’lar ّأ) ‘Muvatta املوط (kelimesinin Arapçadaki sözlük anlamı, üzerinde çok yürünmüş yol demektir. Muvatta’ türü eserler yaygın olarak uygulana gelen belli bölgenin hadislerini toplamayı amaçlarlar. Hz. Peygamberin, ashabın ve takipçilerinin uygulamaları üzerinde çok yürünen yola benzetildiğinden bu kitaplara bu isim verilmiştir. Muvatta’larda Hz. Peygamber’den gelen hadisler yanında, mevkuf hadis denen sahâbe sözleri ve uygulamaları ile, maktû’ hadis denen tâbiûn sözleri ve uygulamalarına da yer verilir. Muvatta’ ismiyle değişik kitaplar yazılmış olmakla birlikte bunlardan sadece Malikî mezhebinin imamı olan Mâlik b. Enes’in (ö.179/795) Muvatta’ı günümüze ulaşmış ve meşhur olmuştur. İmam Mâlik’in Muvatta’ı hakkında aşağıda “Tasnif Döneminin Önde Gelen Kitapları” başlığı altında daha geniş bilgi verilecektir. Sünenler Sünen (السنن (Arapça sünnet kelimesinin çoğuludur ve sünnetler anlamına gelir. Sünen kitaplarında Ahkâm hadisleri denilen, fıkhî içerikli hadisler yer alır. İslâm Dini ile ilgili konular değişik taksimlere tabi tutulmuşlardır. En geniş taksime göre beş ana başlık halinde özetlenir: İman, ibadetler, muâmelât (bireysel ve toplumsal ilişkiler), ukûbât (cezalar) ve edeb (ahlâk). Ahkâm hadisleri dendiğinde ibadetler, muâmelât ve ukûbât konularındaki hadisler kastedilir. İmanı da ahkâm konularına sokan- 3. Ünite - Hadislerin Tasnifi ve Temel Hadis Kitapları 61 lar olmuştur. Ahlâk konuları ise daha çok fedâil (الفضائل (ve edeb gibi başlıklar altında ele alınır. Bu durumda imanı ahkâmdan ayıranlara göre dînî konular: iman, ahkâm ve ahlâk şeklinde üçlü bir taksime tabi tutulur. İmanı da ahkâm konularına sokanlara göre ise din ahkâm ve ahlâk/fedâil olmak üzere iki ana kısma ayrılır. Sünenlerdeki hadisler müelliflerinin ahkâm konusuna neleri dâhil ettiklerine göre değişir. Hadisçiler, Ehlu’r-re’y denilen fıkıh akımına karşı sünneti öne çıkarmak amacıyla sünenleri yazdıkları için, sünenlerin konuları ile fıkıh kitaplarının konuları aynındır. Aradaki fark sünenlerde her konu başlığı altında hadisler yer alırken, fıkıh kitaplarında esas olarak fıkıh âlimlerinin görüşlerinin yer almasıdır. Sünenler, hadislerle yazılmış fıkıh kitapları niteliğindedir. Sünenlerde sadece Hz. Peygamber’e ait söz, fiil ve takrîrlere dair hadisler bulunur. Diğer bazı hadis kitabı türlerinde bulunan Sahabe ve Tâbiûn’un söz, görüş ve uygulamalarına –istisnalar dışında- yer verilmez. Sünenlerde Arapça orijinal isimleriyle ağırlıklı olarak şu konular bulunur: Tahâret (temizlik), Salât (namaz), zekât, hacc, savm/sıyâm (oruç), nikâh, talâk (boşanma), cihâd, vasiyet, ferâiz (miras), harâc (vergi), cenaze, yemîn, nezir, büyû’ (alışveriş), akdıye (mahkeme), eşribe (içecekler), et’ıme (yiyecekler), edâhî/udhıye (kurban), tıbb (hastalıklar ve tedavileri), libâs (giyecekler), fiten (fitneler), melâhim (savaşlar, kargaşalıklar), hudûd (had cezâları), diyât (diyet cezaları), sünnet, edeb. Bazı sünenlerde bunlara ilave konular da bulunabilir. Bu konular Kitâb adı verilen ana başlıkları teşkil ederler. Bunların altında konuya göre değişik sayıda Bâb denen alt başlıklar bulunur. Tasnif döneminin birinci asrı olan hicrî ikinci yüzyılda çok sayıda Sünen isimli kitap yazılmıştır. Bu ilk dönem Sünen müelliflerinden meşhur olanlar şunlardır: Mekhûl eş-Şâmî (ö.112/730), İbn Cüreyc (ö.150/767), Saîd b. Ebû Arûbe (ö.156/772), İbn Ebû Zi’b (ö.159/775), İbrahim b. Tahmân (ö.163/779), Hammâd b. Seleme (ö.167/783), Abdullah b. el-Mubârek (ö.181/797), İbn Ebû Zâide (ö.183/799), Huşeym b. Beşîr (ö.183/799), Muhammed b. Fudayl (ö.195/810). Hicrî üçüncü asırda ve sonrasında da çok sayıda sünen yazılmıştır. Bunlardan elKütübü’s-Sitte denilen altı kitabın üçü, hicrî üçüncü yüzyılda yazılmış sünenlerdir. Bunların müellifleri, Nesaî diye meşhur olan Ebû Abdürrahmân Ahmed b. Şuayb (ö.303/915), Ebû Dâvûd diye meşhur olan Süleymân b. el-Eş‘as es-Sicistânî (ö.275/888), İbn Mâce diye meşhur olan Ebu Abdullah Muhammed b. Yezîd (ö.273/886) dir. Bunlara Tirmizî diye meşhur olan Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ’nın (ö.279/892) el-Câmi‘u’s-sahîh isimli eseri eklenerek dört sünen anlamına gelen es-Sünenü’l-Erbea ismi verilmiştir. Bazı âlimler dört sünen içine İbn Mâce’nin Sünen’i yerine Dârimî diye meşhur olan Ebu Muhammed Abdullah b. Abdurrahmân’ın (ö.255/868) Sünen’ini koyarlar. Dört Sünen hakkında aşağıda “Kütüb-i sitte” başlığı altında daha geniş bilgi verilecektir. Üçüncü asırda yazılan diğer tanınmış bir sünen, Saîd b. Mansûr’un. (ö.227/841) Sünen’idir. Dördüncü asırda yazılan iki meşhur sünen, Dârekutnî diye tanınan Ali b. Ömer’in (ö.385/995) Sünen’i ile Beyhakî diye meşhur olan Ebû Bekir Ahmed b. Huseyn’in (ö.458/1065) büyük sünen anlamına gelen es-Sünenü’l-kübrâ isimli kitabıdır. Musannefler (املصنف (kelimesi Arapça S-N-F kökündendir ve tasnif edilmiş, sınıflandırılmış, gruplandırılmış, anlamlarına gelir. Musannefler de sünenlerle aşağı yukarı aynı konuları kapsarlar. Fakat Sünen’lerle aralarındaki en önemli fark, Sünen’lerin ağırlıklı olarak Hz. Peygambere ait söz fiil ve takrirleri içerirken, Musannef ’lerin bunlara ilave olarak mevkuf hadis denen sahâbe sözleri ve uygulamaları ile, maktû’ hadis denen tâbiûn sözleri ve uygulamalarını da içermeleridir. 62 Hadis Tarihi ve Usulü Hicrî ikinci asırda Hammâd b. Seleme b. Dinâr (ö.167/783) ve Vekî’b. el-Cerrâh’ın (ö.197/812) Musannef ismiyle eser yazdıkları bilinmektedir. İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist isimli eserinde Bu iki eserin ismini Sünen olarak verir (İbnü’n-Nedîm, Fihrist, Kahire, s. 331). Musanneflerden ikisi günümüze ulaşmış ve meşhur olmuşlardır: Bunlar Abdurrezzâk ismiyle meşhur olan Ebû Bekir Abdurrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi’ el-Hımyerî (ö.211/826) ile İbn Ebû Şeybe diye meşhur olan Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed b. İbrahim b. Osman el-Absî el-Kûfî’nin (ö.295/907) Musannef’leridir. Bu iki Musannef hakkında aşağıda “Tasnif Döneminin Önde Gelen Kitapları” başlığı altında daha geniş bilgi verilecektir. Câmi‘ler Câmi‘(اجلامع (kelimesi Arapça’da bir araya toplayan anlamına gelir. Bu kitaplarda bütün konulardaki hadisler bir araya getirildiğinden bu isim verilmiştir. Sünenlerdeki konular aynen Câmi‘lerde de yer almakla birlikte, sünenlerde olmayan İman, yaratılış, Kur’an tefsiri, Kuran’ın faziletleri, Geçmiş Peygamberler, Sahabe’nin fazilet ve menkıbeleri, Hz. Peygamber’in hayatı, şemâili (fiziksel görünümü) gibi ilave konular yer alır. Kısacası hakkında hadis olan her konu bu kitaplarda, Kitâb adı verilen ana başlıklar ve bâb adı verilen alt başlıklar halinde yer alır. Hicrî ikinci yüzyılda Câmi‘ türü hadis kitabı derleyen meşhur hadis âlimleri Ma‘mer b. Râşid el-Ezdî (ö.153/770), Süfyân es-Sevrî (ö.161/777), Rebî‘ b. Habîb el-Basrî (ö.170/786)), Abdullah b. Vehb (ö.197/812), Süfyân b. Uyeyne (ö.198/813)’dir. Üçüncü asır ve sonrasında yazılan en meşhur üç Câmi‘, hadis tarihinde “sahih hadisleri toplayan iki kitap” anlamına gelen Sahîhân (الصحيحان (diye meşhur olan, Buhârî ve Müslim’in Câmi‘leri ile Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ et-Tirmizî’nin (ö.279/892) Câmi‘idir. Tirmizî’nin eserinin orijinal ismi el-Câmi‘ olmakla birlikte Sünen’ler grubunda da zikredilir. Bu üç Câmi‘ hakkında aşağıda “Kütüb-i sitte” başlığı altında daha geniş bilgi verilecektir. RAVİLERİNE GÖRE DÜZENLENMİŞ HADİS KİTABI TÜRLERİ Yukarıda içindeki hadislerin konulara göre gruplandırıldığı ale’l-ebvâb hadis kitabı türlerini inceledik. Bundan sonraki kısımda ise içlerindeki hadislerin râvilerine göre gruplandırıldığı ale’r-ricâl hadis kitabı türlerini göreceğiz. Hadisleri, râvîlerine göre gruplandıran hadis kitapları şu üç türdür: Mu‘cemler, Müsnedler ve Etrâf kitapları. Mu‘cemler Mu‘cem (ااملعجم (kelimesi Arapça’da alfabetik olarak sıralanmış anlamına gelir. Mu‘cem terimiyle hadis kitabı türlerinden birisi kastedildiğinde iki anlama geldiğine tanık oluruz. Bazı âlimler hadisleri ilk râvîleri olan sahabîlere göre ve sahabîleri de kendi aralarında alfabetik olarak sıralamak suretiyle gruplandırmışlardır. Bu anlamıyla mu‘cem ile müsned eş anlamlıdır. Bazı âlimler ise mu‘cem ismini verdikleri eserlerinde hadisleri hocalarının ismine göre gruplandırırlar. Bu ikinci tür mucemler, hocalar mu‘cemi anlamına gelen mu‘cemü’ş-şüyûh diye isimlendirilirler. Çok sayıda hadis âlimi kendi hocalarına göre gruplandırılmış mu‘cem türü kitap yazmışlardır. Hoca mu‘cemlerinin amacı bir yandan râvîler arasındaki ilişkileri belgelemek, öbür yandan öğrencilerin hocalarına bir vefâ borcu olarak onların isimlerini ve rivayetlerini kayıt altına alarak, hatıralarının ve rivayetlerinin nesilden nesile aktarılarak unutulmamasını sağlamaktır. Mu‘cem türü hadis kitapları arasında en meşhur olanları Taberânî diye meşhur olan Ebu’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed et-Taberânî’nin (ö.360/970) büyük, orta ve küçük mu‘cem olmak üzere hazırladığı üç mu‘cemidir. Bu üç mu‘cemin içerikleri kısaca şu şekildedir: 3. Ünite - Hadislerin Tasnifi ve Temel Hadis Kitapları 63 1. el-Mu‘cemü’l-kebîr (Büyük Mu‘cem): Bu Mu‘cemde hadisler isimleri alfabetik olarak sıralanan sahâbîlere göre gruplandırılmıştır. Yani her sahâbenin ismi bir başlıktır ve bu başlık altında o sahâbenin Hz. Peygamber’den naklettiği hadisler yer alır. Bu eserin ismi Mu‘cem ise de yazılış yönteminin ileride ele alacağımız müsned diye isimlendirilen türle aynı olduğu görülür. Bu eserdeki hadis sayısı hakkında kaynaklarda yirmi beş bin ile altmış bin arasında farklı rakamlar verilmektedir. Bu sayı tekrarları da içerir. Çünkü aynı hadis birden çok sahabî tarafından nakledilmektedir. Bu yüzden bu tür râvîlere göre yazılan eserler daima mükerrer hadisler yani tekrarlar içerirler. Ebû Hüreyre’nin rivayet ettiği hadislerin sayısı çok fazla olduğundan Taberânî onun hadislerini bu mu‘cemine almamış, onun hadislerini ayrı bir eserde müstakil olarak toplamıştır. el-Mu‘cemü’l-kebîr yirmi beş cilt halinde Beyrut’ta basılmıştır. Eserin yazmasında bazı ciltler noksan olduğundan bu baskı noksandır. 2. el-Mu‘cemü’l-evsât (Orta Mu‘cem): Taberânî bu eserinde iki bin kadar hocasından almış olduğu 30 bin civarında hadisi hocalarının isimlerine göre sıralar. 1985 de Riyad’da 11 cilt olarak basılmıştır. 3. el-Mu‘cemü’s-sağîr (Küçük Mu‘cem): Bin civarındaki hocasından birer hadis naklederek hazırladığı bu eserde 1198 hadis yer alır. Değişik baskıları yapılmıştır. Mu‘cem terimi bazı biyografi kitaplarının başlığında da kullanılmıştır. Bu eserler hadis kitabı değil, râvîlerin hayatına dair olduklarından konumuzla ilgileri yoktur. Bunlara ricâl mu’cemleri denir ve ricâl kitapları denilen biyografi kitapları grubuna girerler. Müsnedler Müsned (املسند (kelimesi Arapça’da, bir yere veya birine dayandırılan şey anlamına gelir. Müsned türü eserlerde hadisler, hadisin ilk râvîsi olan sahâbîlere göre sıralanmaktadırlar. Yani her bir sahâbînin hadisi bir arada bulunur. Bu eserlerde hadisler ilk râvilerine göre gruplandırılarak, onlara dayandırılarak düzenlendiklerinden bu isim verilmiştir. Müsnedlerde sahâbe ve tâbiûn sözleri yer almaz. Sadece Peygamberimize ait hadisler bulunur. Müsned terimi hadis ilminde, isnadı zikredilerek kesintisiz olarak Hz. Peygamber’e ulaşan hadis veya sahih hadis anlamlarında da kullanılmıştır. Bir hadis kitabı türü olarak müsned’in bu tanımlarla ilgisi yoktur. Tek bir sahabînin rivayetlerin toplayan müsnedler olduğu gibi, bir sahâbe grubunun veya bütün sahabîlerin hadislerini toplayan müsnedler de yazılmıştır. Müsnedlerde sahabîlerin kendi aralarında sıralaması farklı şekillerde olabilir. Kimi müsnedlerde sahabîler isimlerine göre alfabetik olarak sıralanırken, kiminde sahabîler Müslüman oluştaki kıdemlerine ve İslâm tarihindeki önemlerine göre, kimilerinde ise kabilelerine göre sıralanmıştır. Sahâbe dışındaki bir âlimin veya râvînin rivayetlerini toplayan eserlere de müsned denmiştir. Örneğin mezhep imamları Ebu Hanîfe ve Şâfiî’nin rivayet ettikleri hadisler kendilerinden sonra Müsnedu Ebî Hanife ve Müsnedü’ş-Şâfiî adındaki kitaplarda bir araya getirilmiştir. Müsnedler, bir sahâbînin, bir âlimin veya bir râvînin hadislerini bir arada inceleme ve değerlendirme imkânı sunmaları açısından önemlidirler ve bu amaçla yazılmışlardır. Bu özelliklerinden dolayı müsnedler hadis ilminde derinlemesine araştırma yapacaklar için çok önemli başvuru kaynaklarıdır. Müsnedler genellikle hicrî üçüncü asır başlarından itibaren yazılmaya başlanmışlardır ve müelliflerinin ismiyle anılırlar. 64 Hadis Tarihi ve Usulü Hadis tarihinde yüz elli civarında müsned türü hadis kitabı yazılmıştır. Bunlardan günümüze ulaşıp basılmış olanları şu müelliflere aittir: Abdullah b. el-Mübârek (ö.181/797) Ebu Bekr Abdullah b. Zübeyr b. Îsâ el-Humeydî (ö.219/834) Ebu’l-Hasen Ali b. Ca‘d el-Cevherî (ö.230/844) Ebu Bekr Abdullah b. Muhammed b. Ebû Şeybe (ö.235/867) İshak b. Râhûye (ö.238/852) Halîfe b. Hayyât (ö.240/854) Ahmed b. Hanbel (ö.241/855) Abd b. Humeyd (ö.249/863) Ahmed b. Amr el-Bezzâr (ö.292/904) Ebû Ya’lâ Ahmed b. Ali el-Mevsılî (ö.307/919) Muhammed b. Hârûn er-Rûyânî (ö.307/919) Ebû Avâne Yakub b. İshak el-İsferâyînî (ö.316/928) Adı geçen müelliflerin hepsinin de eserlerinin ismi müsned şeklindedir veya bu kelime ile başlamaktadır. Bunlar dışında henüz basılmamış müsnedler bulunmaktadır. Belli bir bölgeye mensup kişilerin müsnedlerine örnek olarak Süleyman b. Ahmed etTaberânî’nin (ö.360/970-1) Müsnedü’ş-Şâmiyyîn isimli Şamlı râvîlerin rivayetlerini topladığı eseri önemlidir. Müsnedler içinde en meşhuru ve klasikleşmiş olanı Ahmed b. Hanbel’in Müsned’idir. Bu eser hakkında aşağıda “Tasnif Döneminin Önde Gelen Kitapları” başlığı altında daha geniş bilgi verilecektir. Etrâf Kitapları Etrâf, Arapça taraf (طرف (kelimesinin çoğuludur. Taraf bir şeyin ucu, kenarı anlamına gelir. Bu kitaplara bu ismin verilmesinin sözlük anlamıyla doğrudan ilişkisi vardır. Etraf kitaplarında hadislerin tamamı değil başından bir kısmı yani ucu verilip hadisin farklı isnadları yani değişik rivayet kanalları verilir. Bu kitaplar genellikle sahâbe ismine göre tertip edilmişlerdir. Hadis metinlerinin ilk harflerine göre alfabetik olarak yazılmış olanları da vardır. Bu kitapların yazılış amacı hadislerin farklı kanallarını bir arada verilmesidir. Bu kanalların karşılaştırılması hadislerdeki hataların ortaya çıkarılmasına yardımcı olduğu gibi, bir hadisin birden çok kanaldan gelmiş olması hadisin güvenilirliğini de artırmaktadır. Bu yüzden etraf kitapları bir hadisin farklı kanallarını bulma, karşılaştırma ve eleştirme gibi uzmanlık gerektiren konularda hadis uzmanları için son derece yararlı çalışmalardır. Tasnif döneminde yazılmaya başlanan ve sonraki dönemlerde de yazılmasına devam edilen Etrâf kitapları da bir sonraki ünitede daha geniş olarak ele alınacaktır. Muvatta’, Musannef ve Sünen’lerin aralarındaki benzerlikleri ve farkları belirtiniz. RÂVÎ BİYOGRAFİLERİ Hadis râvîlerinin hayat hikâyeleri, güvenilir olup olmadıklarına dair yazılan kitaplara ricâl kitapları denir. Bu konudaki kaynak ve temel kitaplar da Tasnif döneminde yazılmıştır. Fakat ricâl kitaplarının yazımı ileriki asırlarda da devam etmiştir. Ricâl kitaplarını dönem dönem ele almak bütüncül bakışa engel olacağından toplu olarak incelenmesi daha yararlıdır. Bu ünitede sadece hadisleri derleyen kitapları incelediğimizden, ricâl kitapları ileride Râvî başlıklı ünitede ele alınacaktır. 2 3. Ünite - Hadislerin Tasnifi ve Temel Hadis Kitapları 65 TASNİF DÖNEMİNİN ÖNDE GELEN HADİS KİTAPLARI Yukarıda sadece yazar ve isimlerini verdiğimiz bazı kitaplar vardır ki bunlar tarih boyunca ve günümüzde hadis ilmine, Müslümanlara ve İnsanlığa sağladıkları katkılar nedeniyle hadis klasikleri diyebileceğimiz bir konum kazanmışlardır. Bu kitapları yazarlarının ölüm tarihlerine göre kronolojik sırayla daha yakından tanımak hadis kültürü ve birikimimiz açısından son derece önemlidir. Ma‘mer b. Râşid ve Câmi‘i Ma‘mer 95 veya 96 (715) yılında Basra’da doğmuştur. Tâbiûndandır. Azatlı bir köleydi. Basra’da on dört yaşında Hasan Basrî’nin büyük öğrencisi tâbiûndan Katâde b. Diâme’nin (ö.117/738) yanında ilim tahsiline başladı. Efendisi adına yaptığı ticârî seyahatlerde gittiği pek çok şehirde çok sayıda âlimden yararlandı. Medine’de hadislerin tedvini konusunda önemli bir isim olan büyük muhaddis İbn Şihâb ez-Zührî ve Amr b. Dînâr’dan icazet aldı, Yemen’de Ebû Hüreyre’nin öğrencisi olan Hemmâm b. Münebbih’in sahîfesini rivayet ederek günümüze ulaşmasını sağladı. Döneminin en önde gelen büyük muhaddislerinden hadis okuyup icazet aldı. Yemen’in San’a şehrine yerleşti. Öğrencileri arasında Süfyân es-Sevrî, Süfyan b. Uyeyne, Saîd b. Ebû Arûbe gibi yukarıda ilk hadis tedvincileri olarak isimleri verilen büyük âlimler ve ileride tanıtacağımız Musannef müellifi Abdurrezzak b. Hemmâm vardır. Mâmer, hadis tarihindeki çok önemli kişiler arasında hadislerin intikalinde önemli rol oynamış kilit bir şahsiyettir. Yemen’de 152/770 de vefat etmiştir. Onun el-Câmi‘ isimli eseri, günümüze ulaşan en eski hadis kitaplarından olması sebebiyle hadislerin çok erken dönemlerden itibaren yazılı olarak ve sağlam bir şekilde intikal ettiğini ispatlayan önemli belgelerden biridir. Önceleri kayıp zannedilen bu kitabın iki nüshası Türkiye’de bulunmuştur. Bunlardan birisi Türkiye’nin büyük kitap koleksiyoncularından İsmail Sâib Sencer’in Ankara Dil Tarih Coğrafya Fakültesine bağışladığı kitapları arasındadır. İkinci nüsha çağımızın yaşayan en büyük Müslüman biyografi âlimi Fuad Sezgin tarafından keşfedilip 1955 yılında ilim âlemine tanıtılmıştır. İstanbul Feyzullah Efendi Kütüphanesi 541 numarada kayıtlı olan Abdürrezzâk’ın Musannef’inin sonundadır. el-Câmi‘, Abdürrezzâk’ın Musannef’inin sonunda 1972 de Beyrut’ta basılmıştır. İçinde 1614 hadis vardır. Hadisler bâb isimli konu başlıkları altında tasnif edilmiştir. Tedvin döneminden Tasnif dönemine geçişin öncü kitaplarındandır. Kendinden sonraki eserleri hem içerik hem tasnif yöntemi açısından etkilemiştir. İmam Mâlik ve Muvatta’ı Mâlikî Mezhebi’nin kurucusu olan Mâlik b. Enes 93/712’de “Sünnet Yurdu” denilen Medine’de doğdu, orada yaşayıp oradaki hocalardan ilim tahsil etti ve orada 179/795 yılında vefat etti. Hac ve umre dışında Medine’den ayrılmadı. Fakat Medine hem sünnetin beşiği, hem de hacca gelen âlimlerin uğrak yeri olması sebebiyle ilim merkezlerinin başında geliyordu. Bu avantaj kendisini çok iyi yetiştirme fırsatı verdi. O kadar çok kişiden ilim aldı ki, hocaları hakkında bazı âlimlerin yazdığı müstakil kitaplardan üç yüzü tâbiûndan, altı yüzü etbâu’t-tâbiînden olmak üzere toplam dokuz yüz hocadan hadis ve ilim aldığını öğreniyoruz. Bu kadar çok hocası olmasına rağmen hocalarını çok titiz bir şekilde seçtiği, herkesten hadis ve ilim almadığını kendi ifadelerinden öğreniyoruz: “Peygamber mescidinde hadis nakleden kendilerine devlet hazinesi emanet edilse ihanet etmeyecek 70 kişiye yetiştim fakat hadis almadım. Çünkü bu işin ehli değillerdi. Zührî, Medîne’ye gelince başına üşüştük” demiştir. Yirmi yaşında fetvâ ve ders vermeye başlamış, Medine’deki ders halkasına çok sayıda ünlünün katılması sonucu şöhreti kısa sürede her yere yayılmıştır. Öğrencilerinin sayısı binlerle ifade edilir. Kadı İyaz yazdığı bir kitapta bunlardan bin üç yüz kişinin ismi- 66 Hadis Tarihi ve Usulü ni verir. Medine’ye gelen çok sayıda ilim adamıyla karşılıklı görüş alışverişinde bulundu. Leys b. Sa’d gibi fakihlerle karşılıklı tartışma mektupları yazdılar. Ebu Hanife’nin öğrencisi ve Hanefî Mezhebinin ilk imamlarından olan İmam Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî, İmâm Mâlik’in meclisine üç yıl devam etmiş ve Malik’in Muvatta’ isimli eserinin önemli râvîlerinden birisi olmuştur. O dönemin ilim meclisleri, çoğu zaman ilmî seviyeleri birbirine yakın çok sayıda âlimin karşılıklı müzâkere ve tartışmalar yürüttüğü üst düzey tartışma toplulukları niteliğindeydi. Yani ilim meclisinden yararlanma tek taraflı değil karşılıklı idi. Bu sayede İmam Mâlik de İmâm Muhammed’den, ilk elden Irak fıkhını öğrenme fırsatı bulmuştur. Hayatının ilk yılları Emevî, sonraki yılları Abbâsî iktidarı altında geçmiştir. Çok yoğun iktidar mücadelelerine sahne olan böyle bir dönemde ve böyle bir şehirde bütün gruplara eşit mesafede durup tarafsızlığını korumuş, fakat hakkı tavsiye etmekten geri durmamıştır. Bütün bu hassasiyetine rağmen hicrî 147 yılları civarında halife Mansur’un emriyle soruşturma geçirmiş ve onun emriyle Medine valisi tarafından kırbaç cezasına maruz kalmıştır. Daha sonra halife gerçeği anlayıp özür dilemiş, bütün şehirlere uygulanmak üzere göndereceği bir hadis kitabı yazmasını rica etmiştir. İmam Mâlik, sahâbenin İslam dünyasına dağılması sonucu değişik bölge ve şehirlerde farklı geleneklerin oluştuğunu, halkı bir uygulamaya zorlamanın doğru olmadığını belirterek; fikir, kanaat ve ilim özgürlüğünün savunuculuğunu yapmıştır. Daha sonraki halifeler Mehdî ve Harun Reşid’in de benzer taleplerini kabul etmemiştir. Bu istenen kitabı Muvatta’ adıyla yazmış fakat resmî yaptırım altında kullanılmasına rıza göstermemiştir. Düzenli, titiz, kendisine, yiyeceğine, eşyasına, etrafına özen gösteren, vakarlı, sakin, güler yüzlü bir kişiliği olduğu, Hz. Peygamber’e saygı ve aşkından adını anarken yüzünün sarardığı, yine Peygamberin kabrinin olduğu yerde hayvana binemem diyerek yürümeyi tercih ettiği nakledilir. Hadis rivayetinde çok titizdi. Muvatta’ı yüz bin hadisten seçerek önce büyük bir kitap olarak yazmış, sonra kitaptaki hadisleri tekrar tekrar defalarca, ince eleyip sık dokuyarak hadis sayısını düşürmüştür. Bu nedenle kitabını değişik zamanlarda okuyanların rivayetlerinde hadis sayısı farklı olmuştur. Ebhurî denilen âlimden nakledildiğine göre, 613’ü mevkuf yani sahâbe sözü, 285’i maktu’ yani tâbiûn sözü olmak üzere toplam 1720 hadis vardır. Muvatta’da senedi verilmeyen hadisler de vardır. Bunlara doğrudan Hz. Peygamber’e atfen (بلغىن (ifadesiyle başladığından belâğ tarîkli hadisler denir. Daha sonraki âlimler araştırmalarında bütün hadislerin senetlerini ve sahih olduklarını tespit etmişlerdir. Kur’ân’dan sonra en sahih kitap sayılmıştır. Daha sonraki yıllarda Sahîhân denilen Buharî ve Müslim’in Sahih’leri telif edildikten sonra da Muvatta’ bu ünvanını korumuştur. Bazı âlimler Muvatta’ı Sahîhân’dan üstün saymaya devam etmişler, bazıları da Sahîhân’ı üstün saymışlardır. Muvatta’ tasnif döneminin günümüze ulaşan ilk belge örneklerinden olması sebebiyle konumuz açısından çok önemlidir. İbn Hacer, Muvatta’dan önceki muhaddislerin her konuda ayrı kitaplar yazdıklarını, Muvatta’ın konulara göre tasnif edilmiş hadisleri, sahâbe ve tâbiûn görüşlerini bir araya getiren ilk kitaplardan olduğunu belirtir. Bu içeriğinden dolayı hem hadis, hem de fıkıh kitabı niteliğindedir. Hadis ve fıkıh ilmindeki etkisi ve önemi son derece geniş ve derindir. Sonraki kitaplar ondan büyük ölçüde yararlanarak yazılmışlardır. Örneğin Buharî, Muvatta’da yer alan 300 hadisi Sahih’ine almıştır. İslam tarihinde üzerinde çok sayıda çalışma yapılmış olup günümüzde de önemli bir ilgi odağı olan nâdir kitaplardandır. Abdürrezzâk b. Hemmâm ve Musannef’i Hadisçiler arasında, büyük hadis hâfızı, Şeyhu’l-İslâm gibi ünvanlarla anılan Abdürrezzâk 126 (743) tarihinde San’a’da doğdu. İlk tahsilini ülkesinde yaptı. Yirmi yaşında ilim yolculuğuna çıktı. Ma‘mer b. Râşid, Süfyân es-Sevrî, Süfyân b. Uyeyne, Mâlik b. Enes gibi ilk 3. Ünite - Hadislerin Tasnifi ve Temel Hadis Kitapları 67 hadis tasnifçilerinden ve Evzâî, Ebû Hanîfe gibi büyük fakihlerden ders aldı. Öğrencileri arasında Ahmed b. Hanbel ve birçok önemli muhaddis rivayette bulunmuştur. Buharî Sahih isimli kitabına Abdurrezzaktan 110, Müslim ise 409 hadis almışlardır. On yedi bin hadisi ezbere bildiği, buna rağmen hadisleri yazılı kaynaklardan rivayet etmeye çok önem verdiği bilinmektedir. Ömrünün sonlarına doğru gözlerini kaybetmiştir. Bu olayı istismar edenlerce kendisinden kitabında bulunmayan hadisler nakledildiğini tespit eden muhaddisler, bu tarihten sonra ondan rivayet edilen hadisleri makbul saymamışlardır. Gözlerini kaybetmeden önce yazdığı Musannef isimli eserinin sonuna yukarıda ismi geçen hocası Ma‘mer’in Câmi‘ini de eklemiştir. İkisi İstanbul’da olan dünyada bilinen dört yazma nüshası karşılaştırılarak 1972’de Beyrut’ta on bir cilt halinde basılmıştır. Kitapta Ma‘mer’in Câmi‘i ile birlikte toplam 21.033 hadis bulunur. Bu hadislerden büyük çoğunluğu, yaklaşık on altı bini, Ma‘mer, İbn Cüreyc ve İki Süfyân (Uyeyne ve Sevrî) olmak üzere hadis ve fıkıh tarihinin köşe taşı olan dört hocasından aldığı rivayetlerdir. Bunlardan dört bin kadarı merfû’dur. Fıkıh konularına göre hadislerin sınıflandırıldığı bu eserde, bu türün özelliği gereği Peygamberimize kadar çıkan merfu’ hadisler yanında çok sayıda mevkûf ve maktû’ tabir edilen sahâbe ve tâbiûn sözleri de bulunur. Eserin bu son özelliği olumsuz değil çok olumlu bir üstünlüktür. Bu sayede fıkıhla ilgili konularda sahâbe ve Tâbiûn görüşlerini de öğrenme imkânı bulmaktayız. Bunlar İslâmî ilimler açısından çok önemli belgelerdir. İcazet hakkını aldığı ve kitabını yazarken yararlandığı günümüze ulaşan kaynaklardan Musannef’e alınan hadisler incelendiğinde kitabını yazarken çok titiz bir eleme yaptığı anlaşılmaktadır. İbnu Ebû Şeybe ve Musannef’i Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed b. Ebû Şeybe el-Absî el-Kûfî 159/776’da Kûfe’de doğdu. Aslen Belh’lidir. Çok sayıda muhaddis çıkaran bir âileye mensuptur. Dedesi, babası, iki kardeşi Osman ve Hasan, yeğeni Muhammed b. Osman ve oğlu İbrahim tanınmış muhaddislerdir. Erken yaşlarda ilim tahsiline başladı İslam dünyasının önemli merkezlerine ilim yolculukları yaptı. Abdullah b. Mübarek, Süfyan b. Uyeyne, Vekî‘ b. el-Cerrah gibi yukarıda ismi ilk hadis tasnifçileri arasında geçen hocalardan hadis okudu. Öğrencileri arasında Buharî, Müslim, Ebû Dâvud, İbn Mâce, İbn Sa’d, Bakî‘ b. Mahled, Ebû Zür‘a er-Râzî gibi çok meşhur muhaddisler vardır. Abbasi halifesi Mütevekkil, kendinden önceki halifelerin başlattığı mihne denilen, halka Mu’tezile mezhebinin görüşlerini devlet eliyle zorla kabul ettirme uygulamasını kaldırınca, İbn Ebû Şeybe ve ağabeyi Osman’dan, Mu’tezile ve Cehmiye’nin görüşlerini çürüten hadisleri halka anlatmalarını istedi ve bu iş için onlara maaş bağladı. İbn Ebû Şeybe bu amaçla Bağdat’ta çok büyük kalabalıklara uzun süre ders vermiştir. 235/849’da vefat etti. Tam ismi el-Musannef fi’l-hadîs ve’l-âsâr olan eseri, hadisler yanında sahâbe ve tâbiûn sözlerini de bir araya getiren çok hacimli bir hadis mecmuasıdır. Kâtip Çelebi bazı kaynaklarda müsned ismiyle ona isnat edilen eserin bu Musannef olabileceğini düşünmektedir. İbn Kesir Musannef için “Kimsenin benzerini yazamayacağı bir eser” demektedir. Müellife nisbet edilen bazı müstakil konulu kitapların Musannef ’in bölümleri olduğu tespit edilmiştir. Kitapta otuz sekiz bin rivayet mevcuttur. Bunlar arasında tekrar olanlar vardır. Kitaplarında Buharî, İbnu Ebû Şeybe’den otuz, Müslim ise 1540 hadis nakletmiştir. Değişik baskıları yapılmıştır. Bu Musannef ’in en ilginç özelliklerinden birisi Hanefî Mezhebi imamı Ebu Hanife’ye yönelik bir konu başlığı açmış olmasıdır. “Kitâbü’r-redd alâ Ebî Hanîfe” başlığı altında Ebû Hanife’nin yüz yirmi dört meselede Hz. Peygamber’den gelen hadislere muhalefet ettiğini savunmakta ve muhalefet ettiğini söylediği dört yüz seksen beş rivayeti sıralamaktadır. Buna üç Hanefî âlim tarafından cevap niteliğinde kitaplar yazılmıştır. 68 Hadis Tarihi ve Usulü Ahmed b. Hanbel ve Müsned’i Hanbelî Mezhebinin kurucu imamı olan Ahmed b. Hanbel 164/780 yılında Bağdat’ta doğdu. Ailesi Merv’den göç etmişti. Dedesi Hanbel b. Hilâl Emevî döneminde Serahs valiliği yapmış, Abbasilerin idareyi ele geçirmesinde önemli görevler üstlenmiş, babası da Abbasî ordusunda görev yapmıştır. Küçük yaşta babasını kaybetti. Annesinin himayesinde büyüdü. On beş yaşlarında hadis öğrenmeye başladı. Birçok ilim merkezi şehre ilim yolculukları yaptı. Hocaları arasında Süfyân b. Uyeyne, Abdürrezzak, Vekî’ b. Cerrah ve İmam Şafiî gibi çok sayıda meşhur âlim vardır. Müsnedinin incelenmesi sonucunda iki yüz seksen hocadan hadis aldığı belirlenmiştir. Öğrencileri arasında Müslim, Ebû Dâvûd, Tirmizî, Nesaî, gibi Kütüb-i sitte müellifleri Alî el-Medînî, Ebû Zür‘a gibi meşhur hadisçiler ve iki oğlu Salih ve Abdullah vardır. Kırk yaşından sonra hadis okutmaya başlamıştır. Yazdığı bütün hadisleri ezberlemeye çalışırdı. Babasından kalan dokuma tezgâhını kiraya vererek geçinir, parasız kalınca ücretle kitap yazar veya kemer örer, karısının dokuduğu kumaşları satardı. Çok tok gönüllü ve kanaatkârdı. Hiç kimseden hediye almazdı. Devletten ailesine maaş bağlanınca bunu kabul eden oğullarına gücenmiştir. Oğlu Salih’in kadılık görevi almasından sonra onun yemeğini yemediği nakledilir. Bu kanaatkârlığı sebebiyle ilim yolculukları da çok meşakkatli geçmiştir. Abdurrezzak’tan hadis okumak için hicrî 198 yılında yaptığı uzun kervan yolculuğuna deve bakıcılığı yaparak katılmış, Abdurrezzak’ın yardım teklifini de reddetmişti. Arkadaşları Rey’e hadis okumaya giderken elli dirhemi olmadığından çok istediği bu yolculuğa katılamamıştır. Buna rağmen evine gelenlere kuru ekmek ikram eder ve özür dilerdi. Evinde eski bir hasır ve birkaç çanak çömlekten başka eşyası yoktu. Böyle bir hayatı tercih etmesi Peygamberimizin sünnetine uymak içindi. Hayatını tamamen hadislere uygun olarak geçirmeye çalışırdı. Me’mûn’un halifeliğinin son yılında başlattığı ve sonraki halifelerin devam ettirdiği mihne denilen Kur’ân’ın yaratılmış olduğu görüşünü zorla benimsetme uygulamasına direnenlerin başında Ahmed b. Hanbel gelir. Pek çok âlim istemeyerek de olsa bu görüşü kabul etiğini söylerken Ahmed b. Hanbel kabul etmemiştir. Bunun üzerine iki yıl dört ay süren, hapis, işkence, güneş altında kırbaçlanma gibi cezalara çarptırıldı. Sonraki halife Vâsık döneminde beş yıl evinde göz hapsinde tutuldu, dışarı çıkamadı. 241/855’de Bağdat’ta vefat etti. Müsned isimli eseri bu türün en geniş kitabıdır. İçinde 904 sahâbînin yirmisekiz bin civarında hadisi vardır. Bu hadisler sahâbelere göre düzenlenmiştir. Sahâbe İslam’a giriş sırasına ve fazilet derecelerine göre, sonra memleketlerine göre sıralanmış ve her birinden rivayet edilen hadisler nakledilmiştir. Sonda da kadın sahâbîler yer alır. İmam Ahmed’in son dönemleri genelde hapis ve ev hapsinde geçtiğinden yakınları dışında kimseye hadis okutamamıştır. Bu nedenle elimizdeki Müsned bize Oğlu Abdullah ve talebesi Katîî’nin düzenlemesiyle ulaşmıştır. Bunlar İman Ahmed’in Müsned’ine on bin kadar hadis ilave etmişlerdir. Bunları ilave ederken hadis seçiminde Ahmed b. Hanbel kadar titiz davranmadıkları, bu yüzden Müsned’deki tenkide uğrayan hadislerin genellikle bu ilaveler olduğu tahmin edilmektedir. Müsned’de uydurma hadis bulunup bulunmadığı ise tartışmalıdır. İbn Cevzî’nin otuz sekiz uydurma hadis olduğu şeklindeki iddiası, İbn Hacer tarafından, el-Kavlü’l-müsedded isimli eserinde bu hadisler tek tek incelenerek reddedilmiştir. Müsned’de “Haddesenâ Abdullah haddesenâ ebî” şeklinde başlayanlar Ahmed b. Hanbel’in kaydettiği hadisleri; “haddesenâ Abdullah haddesenâ fülân” şeklinde başlayanlar oğlu Abdullah’ın ilavelerini; “haddesenâ Ebû Bekir el-Katîî” diye başlayanlar Katîî’nin ilave ettiği hadisleri gösterir. Ayrıca yirmiden fazla müstakil konulu hadis eseri yazmış ve bunların çoğu yayınlanmıştır. Kendisine sorulan fıkıhla ilgili sorulara verdiği cevaplar, değişik âlimler tarafından mesâil yani sorular anlamına gelen kitaplarda toplanmış ve bunlar Hanbelî mezhebinin kaynağını oluşturmuştur. 3. Ünite - Hadislerin Tasnifi ve Temel Hadis Kitapları 69 Dârimî ve Sünen’i Tam adı Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahmân ed-Dârimî’dir. 181/798’de Semerkant’ta doğdu. Dârımî denmesi Temim kabilesinin Dârim koluna mensup oluşundandır. Hadis öğrenimi için Hicaz, Irak, Kûfe, Şam, Horasan, Mısır’da kaldı ve oralardaki hadisçilerden hadis okudu. Öğrencileri arasında Buharî, Müslim, Ebu Dâvud, Tirmizî, Nesaî, Ebû Zür‘a, Ebu Hâtim, Bakî‘ b. Mahled gibi meşhur muhaddisler vardır ve eserlerinde ondan çok sayıda hadis nakletmişlerdir. Buhârî henüz tanınmadan onun ünü yaygındı. Çok zekî idi. Onun geniş bilgisi ve titizliğinden dolayı râvî ve hadis tenkitçiliğine herkes saygı duyardı. Tirmizî, Sünen’inde cerh ve ta’dil konusunda ondan yararlanmıştır. Hadis ilminin Semerkant’ta yayılmasında ve gelişmesinde önemli rol oynamıştır. Tefsir ve Fıkıh alanında da otorite idi. Yumuşak huylu ve kanaatkârdı. Ahmed b. Hanbel: “Ona servetler sunuldu fakat itibar etmedi” demiştir. 255/869’da Merv’de vefat etti. Sünen ismiyle tanınan eserinin el-Müsned ve el-Câmiu’s-sahîh diye anıldığı da söylenir. Üç bin beş yüz kadar hadis vardır. Hadisler hakkında yer yer değerlendirmeler yapar, bilgiler verir. Hadisçilerce güvenilir bir hadis kitabıdır. Bazı âlimler onu İbn Mâce’nin Sünen’i yerine Kütüb-i Sitte’nin altıncı kitabı kabul ederler. Sünen tam metin ve açıklamalarla Abdullah Aydınlı tarafından Türkçeye çevrilmiş ve altı cilt olarak basılmıştır. Kütüb-i Sitte “el-Kütübü’s-Sitte” Teriminin Oluşum Süreci Tarihsel süreçte bazı hadis kitapları öne çıkmış, âlimler arasında çok fazla itibar ve rağbet görmüş, yaygın şekilde kullanılıp meşhur olmuşlar ve klasik hadis kitapları diyebileceğimiz bir nitelemeye layık olmuşlardır. Onların kazandığı bu değer diğer kitaplara göre sahip oldukları birtakım üstünlüklerden kaynaklanmaktadır. Bu üstünlükleri genel olarak ve toptan belirlemek yerine her bir kitabı ve müellifini ayrı ayrı incelemek gerekir. Bu kitapların öne çıkması tamamen kusursuz oldukları, içlerindeki hadislerin istisnasız tamamının sağlam olduğu anlamına gelmez. Bunlar, müelliflerinin hadis ilmindeki üstün seviyesi, içerdikleri hadislerin güvenilirliği, yazılış yöntemleri açısından daha kullanışlı oluşları gibi değişik nedenlerle öne çıkmışlardır. Yoksa hiçbir insan eseri kusursuz olamaz. Bu kitapların müellifleri yaşadıkları dönemin şartları içinde yapılabileceklerin mümkün olduğunca en mükemmelini ortaya koymaya çalışmışlardır. Bazı hadis kitaplarının meşhur olma süreci birden bire olmayıp uzun bir tarihsel süreç içinde gerçekleşmiştir. Tasnif çalışmalarının erken dönemlerinde yazılan önemli eserlerinden biri Ebu Muhammed Abdullah b. Vehb’in (ö.197/813) Câmi‘idir. Tamamı elimize ulaşmamış olan sadece bazı bölümleri iki ayrı kütüphanede yazma olarak günümüze gelebilmiş ve noksan olarak basılmıştır. Bu eser hadis tarihi açısından çok önemli bir belge olmakla birlikte tamamı elimizde olmadığından üzerinde fazla durulmayacaktır. Bu erken dönem eserlerinden günümüze kadar ulaşan iki tanesi, çoğu günümüze ulaşmayan erken dönem eserleri hakkında bilgi sahibi olmamızı sağlamaları açısından hadis tarihi ile ilgili çok önemli belgeler niteliğindedir. Bu iki kitap, yukarıda Câmi‘ler bölümünde adı geçen Ma‘mer b. Râşid’in Câmi‘i ve yine Muvatta’lar başlığı altında adından bahsettiğimiz Malikî Mezhebi İmamı Mâlik b. Enes’in Muvatta’ıdır. Abbasî Halîfesi Mansur’un teklifiyle yazılıp 156/776 yılında tamamlanan Muvatta’ yazıldığı dönemde çok önemli bir şöhret kazanmıştır. Şâfiî Mezhebi İmamı, İmam Şâfiî’nin yeryüzünde Allah’ın Kitabı Kur’an’dan sonra en sahih ve güvenilir kitabın Muvatta’ olduğunu söylemiş olması bunun en önemli delillerindendir. Tasnif dönemi kitaplarından bazılarının meşhur olma süreciyle ilgili ipuçları taşıyan bir takım bilgilere sahibiz: 70 Hadis Tarihi ve Usulü Hicrî dördüncü asrın başlarında yaşamış olan İbnü’s-Seken’den (ö.353/964) hadis kitapları tavsiye etmesi istenilince Buhârî ve Müslim’in Câmi‘leri ile Ebû Dâvûd ve Nesaî’nin Sünen’lerini güvenilir bulduğunu belirtmiştir. Daha sonra bunlara Tirmizî’nin Câmi‘i de eklenerek el-Usûlü’l-Hamse: Beş Ana Kaynak ismi verilmiştir. Özellikle Mâlikî Mezhebini benimseyen Endülüslü ve Kuzey Afrikalı âlimler başta olmak üzere bazı âlimler bu beş esere altıncı eser olarak, Mâlikî Mezhebinin imamı İmam Mâlik’in Muvatta’ını ekleyerek bunlara el-Kütübü’s-Sitte ismi vermişlerdir. Mecdüddin İbnu’l-Esîr (ö.606/1209-10) Câmi‘u’l-usûl li-ehâdîsi’r-Resûl isimli eserinde Malik’in Muvatta’ının dâhil olduğu altı kitabı bir araya getirmiştir. Bu beş esere altıncı olarak İbn Mâce’nin Sünen’ini ekleyerek bunlara el-Kütübü’s-Sitte ismi veren İbnu’l-Kayserânî’dir (ö.507/1113). Şurûtu’l-eimmeti’s-sitte ve Etrâfü’l-kütübi’ssitte isimli eserlerindeki altı imamdan ve altı eserden maksadı budur. Cemmâilî diye tanınan Ebû Muhammed Abdulğanî b. Abdulhamîd (ö.600/1203) el-Kemâl fî esmâi’rricâl isimli eserinde altıncı kitap olarak İbn Mâce’nin Sünen’ini dâhil ettiği altı kitabın râvilerinin hal tercümelerini bir araya getirmiştir. İbnü’s-Salâh (ö.643/1245), Alâî (ö.761/1359) ve İbn Hacer el-Askalânî (ö.852/1448) ise İbn Mâce’nin Sünen’inde çok sayıda zayıf hadis olmasından hareketle ona göre hadisleri daha sağlam olan Dârimî’nin Sünen’ini el-Kütübü’s-Sitte’nin altıncı kitabı olarak kabul etmektedirler. Altı kitaba Mâlik’in Muvatta’ını dâhil etmeyenler onu güvenilir bulmadıklarından değil, içindeki hadislerin altı kitabın diğer kitapları içinde yer almış olmasındandır. Görüldüğü gibi bu gün altı kitap diye meşhur olan kitapların altıncısında tartışma vardır. Yukarıda isimlerini verdiğimiz el-Usûlü’l-Hamse denilen ve ilk beşi ağırlıklı olarak sonraki âlimlerin neredeyse tamamına yakını tarafından önde gelen kitaplardan sayılmaktadır. Bu kitaplar hemen yazıldıkları asırda değil hicrî dördüncü ve beşinci asırlarda şöhret kazanmaya başlamışlar ve ileriki asırlarda şöhretleri gittikçe artmıştır. Altı kitabın şöhret kazanma süreci ile ilgili olarak Musa Bağcı’nın “el-Kütübü’s-Sitte Kavramının Tarihsel Gelişimi ve Otoritesini Oluşturan Faktörler”, İslâmî ilimler Dergisi, 2007, Cilt: II, Sayı:2, s.123-160 isimli makalesini okuyabilirsiniz. Bu makalenin elektronik metni aşağıdaki linkte bulunmaktadır: http://ktp.isam.org.tr/makaleilh/index.php Buhârî ve el-Câmiu’s-Sahîh’i Tam ismi Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Buhârî’dir. 194/810’da Buhâra’da doğdu. Babası İsmail Abdullah b. el-Mübârek ve İmam Mâlik gibi muhaddislerden hadis okumuştu. Babası, Buhârî çocukken vefat etti. Oğluna bazı hadis kitapları miras kaldığı bilinmektedir. Buhârî’nin hadisçi olmasında babasının etkisi olmuş olmalıdır. On yaşında Buhâra’lı muhaddislerden hadis okumaya başladı. On bir yaşındayken hocası Dahîlî’nin bazı hatalarını bulmasıyla hocalarının ve çevrenin dikkatlerini çekmeye başladı. On altı yaşında İbnü’l-Mübârek ve Vekî’ b. el-Cerrâh’ın kitaplarını ezberledi. Mekke, Medine, Bağdat, Basra, Kûfe, Mısır gibi ilim merkezlerinde uzun süreler kaldı ve oraların en önde gelen muhaddislerinden hadis aldı. Bin seksen hocadan hadis okuduğunu bizzat kendisi belirtmiştir. İbn Mende bunlardan üç yüz dokuzunun biyografisini bir kitapta toplamıştır. Buhârî’nin Sahîh’ini kendisinden doksan bin kişinin okuduğunu, öğrencisi Firebrî’den öğreniyoruz. Seyahatlerinde hem hadis almış hem de okutmuştur. Gittiği yerlerde onun hadisteki derin bilgisini ve çok güçlü hafızasının ününü duyan muhaddisler tarafından değişik sınavlara tabi tutulmuş, hepsinde de hayranlık uyandıracak şekilde bu ilimdeki otoritesini ispatlamıştır. Kaynaklarda bu türden çok sayıda ilginç örnekler nakledilmektedir. Yukarıda birkaç kere değindiğimiz mihne olayından Buhârî de etkilenmiştir. Buhârî, döneminin en büyük hadis âlimi olarak memleketi Buhârâ’ya dönünce, özellikle onun kazandığı 3. Ünite - Hadislerin Tasnifi ve Temel Hadis Kitapları 71 itibarı çekemeyen meslektaşları ve idareciler, bu konuda tartışmaya girmekten kaçınmasına rağmen söylemediği şeyleri söylemiş gibi yayarak onu bu konuda hadisçilerin geleneksel görüşüne aykırı görüşleri savunduğu gerekçesiyle itibardan düşürmeye çalışmışlardır. Bunların başında Buharî’nin hocası Muhammed b. Yahyâ ez-Zühlî gelmektedir. Çünkü Buhârî memleketine dönünce oradaki muhaddislerin ders meclisleri boşalmış, herkes Buhârî’nin meclisine katılmaya başlamıştır. Hatta Müslim, Zühlî’den yazdığı hadisleri geri göndermiştir. Zühlî bunun üzerine Buhârî’ye karşı halkı kışkırtıp Buhâra’dan ayrılmaya zorlamıştır. Buharî komşu şehirlere gitmek üzere yola çıktığını haber alan Zühlî, o bölgenin yani Horasan’ın genel valisi olan kendi kabilesinden Hâlid b. Ahmed ez-Zühlî’ye mektup yazarak Buharî’yi karalamıştır. Tarihte idareciler kendi güçlerine alternatif oluşturan ve halk üzerinde nüfuz sahibi olan kişilerden her zaman rahatsız olmuşlardır. Çünkü siyaset iktidarı paylaşmaktan hoşlanmaz. İdareciler halk üzerinde etkisi güçlü olan ilim adamlarının bu gücünden rahatsız olduklarında genellikle bunlara doğrudan cephe almak yerine dolaylı yöntemlerle etkisiz hale getirmeye çalışırlar. İşte mihne olayında da bu faktörün önemli etkisi olmuştur. Horasan Valisi Zühlî de Buhârî’nin devlet adamlarına mesafeli durduğunu, onların ayaklarına gitmeyi ilmin onuruna ve vakarına aykırı gördüğünü bildiğinden onu bu duyarlı noktasından vurmak istemiş ve sarayına gelerek kendisine hadis okutmasını istemiştir. Buhârî’nin bu isteği reddetmesi üzerine onun ehl-i sünnete aykırı görüşler savunduğu gerekçesiyle ülkesini terk etmesini istemiştir. Buharî Semerkant’a gitmek üzere yola çıkmış, Hartenk denilen kasabada akrabalarını ziyaret ederken bu olayların üzüntüsünün etkisiyle hastalanmış ve 256/870’de vefat etmiştir. Kabri Semerkant’a üç mil uzaklıktaki Hartenk’tedir. Emiru’l-mü’minîn fi’l-hadîs, yani hadiste bütün Müslümanların başkanı ünvanıyla anılan Buhârî olağanüstü bir hâfızaya sahipti. Küçük yaşlardan itibaren hadis ezberlemedeki kabiliyeti, ezberindeki hadis sayısı, hadislerin incelikleri, gizli kusurları hakkındaki derin bilgisi çevresindeki herkesi hayrete düşürürdü. Fıkıh ilminde de çok derin ve geniş bir bilgiye sahipti. Döneminin âlimleri onu, bir benzerini görmedikleri şeklinde övgü ifadeleriyle yâd etmişlerdir. el-Fellâs: “Onun bilmediği hadis, hadis değildir.” demiştir. İbn Huzeyme: “Gök kubbe altında ondan daha iyi hadis bilen yoktur” demiştir. Dünya malına, yiyip içmeye değer vermeyen, sade yaşayan, mütevazı, cömert, az konuşan, ince ruhlu, nâzik ve kibar bir şahsiyeti vardı. Râvî tenkidinde bile çok yumuşak ve nezih ifadeler kullanırdı. Hadis âlimleri onun yumuşak ifadelerinin ileri düzeyde tenkit anlamına geldiği konusunda uyarılarda bulunmaktadırlar. Buhârî, sahih hadisleri konularına göre bir araya getiren ilk muhaddistir. Buharî’den önce yazılan hadis kitapları sahih ve sahih olmayan hadisleri bir arada içerirdi. Buharî’nin hocası İshak b. Râhûye sadece sahih hadisleri alan bir hadis kitabına ihtiyaç olduğunu söyledi. Buharî o sıralarda gördüğü bir rüya üzerine bu işe koyuldu. İbnü’l-Kayserânî’nin dediğine göre Buhârî elindeki bütün hadisleri Mebsût adını verdiği büyük bir hadis kitabında konularına göre tasnif ederek toplamıştı. Bunun en sağlam rivayetlerini seçerek Sahîh’ini meydana getirdi ve döneminin Ahmed b. Hanbel, Yahyâ b. Maîn ve Ali el-Medînî gibi büyük hadisçilerine kontrol ettirdi ve onaylarını aldı. Sonraki yıllarda bazı âlimler Sahîh’in bazı hadislerini tenkit etti. İbn Hacer Hedyü’s-sârî isimli eserinde bütün bu tenkitleri tek tek ele alarak haksız olduklarını savunur. Buhârî’nin, kitabına alacağı her bir hadisi yazmadan önce iki rekât nafile namaz kıldığı nakledilir. Kitabı vefatından yirmi küsür yıl önce bitirdi. Bu kitaba iki yüz seksen dokuz hocadan 7275 hadis almıştır. Bu sayıya senetsiz zikrettiği muallâk hadisler dâhil değildir. Bunların içinde tekrarlar vardır. Tekrarlar çıkarılınca dört bin hadis kalmaktadır. Buhârî birden çok konuyu ilgilendiren hadisleri her konuda tekrarlar. Fakat bu tekrarlar birbirinin tamamen aynı değildir. Genelde hadisin farklı kanallardan gelen senetleriyle verir. Birçok râvîsi olmakla birlikte bize Firebrî rivayetiyle ulaşmıştır. 72 Hadis Tarihi ve Usulü Buhârî’nin Sahîh’inin en önemli özelliği uzun bâb, yani konu başlıkları atıp buralarda hadislerin değerlendirmesini ve yorumunu yapması ve kendi görüşlerini belirtmesidir. Bu yüzden “Buhârî’nin fıkhı bab başlıklarındadır” sözü meşhur olmuştur. Bu bab başlıklarında konuyu tartışırken gönderme yaptığı bazı hadisleri eserini uzatmamak için isnadsız olarak verir. Çünkü asıl hadisleri babın içinde vermektedir. İşte muallâk denilen bu isnadsız hadislerin sayısı 1341 dir. İbn Hacer Tağliku’tTa’lîk isimli kitabında bütün bu muallâk hadislerin senedini bulmuş ve göstermiştir. Buhârî’nin Sahîh’i İslam tarihini birçok açıdan etkilemiştir. Bu kitabı sağlığında bizzat Buhârî’den doksan bin kişinin okuduğu nakledilir. Üzerine en çok şerh yazılmış ve üzerinde en çok çalışma yapılmış kitaptır. Sahîh’in en ilginç özelliği, sevap kazanmak, sıkıntılardan kurtulmak ve isteklere kavuşmak amacıyla okunması ve hatmedilmesi şeklinde bir geleneğin oluşmuş olmasıdır. Bu nedenle Buhârîhân denilen ve Buhârî okuyan anlamına gelen bir meslek oluşmuştur. Mustafa Kemal’in emriyle ilk meclisin açılışı vesilesiyle Buhârî hatmi yapılmıştır. Buhârî, Sahîh’i dışında yirmi beş civarında kitap yazmıştır. Buharî’nin Sahîh’i üzerine yapılan çalışmalar için bakınız: Sandıkçı, Kemal, Sahîh-i Buhârî Üzerine Yapılan çalışmalar (1991) Ankara. Müslim ve el-Câmi‘u’s-Sahîh’i Tam adı Ebu’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî’dir. 206/821’de Nişabur’da doğdu. On iki yaşında Nişabur’da Muvatta’ı okuyarak hadis öğrenmeye başladı. Daha sonra Mekke, Medine, Bağdat, Basra, Kûfe, Rey ve Mısır’da döneminin büyük muhaddislerinden hadis okudu. Hocaları arasında İshak b. Râhuye, Ka‘nebî, Ahmed b. Hanbel, Ebû Zür‘a er-Râzî vardır. Çok sayıda meşhur hadisçi ondan hadis okudu. Tirmizî, İbn Huzeyme, Ebû Hâtim er-Râzî bunlardandır. Kumaş ticaretiyle uğraştığında Bezzâz lakabıyla anılırdı ve zengindi. Son derece cömert olduğundan “Nişabur’un cömerdi” diye anılırdı. Hocası Bündâr “Bu devirde en büyük hadis hafızları dört kişidir: Bunlar Ebû Zür‘a er-Râzî, Müslim, Buhârî ve Dârimî’dir” demiştir. 261/875’de Nişabur’da vefat etti. Müslim, Sahîh’inin yazımına otuz yaşlarında başlamış, on beş senede tamamlamıştır. Tekrarlarıyla on iki bin tekrarsız dört bin civarında hadis bulunmaktadır. Müslim’in Sahîh’inin en önemli özelliği bir hadisin bütün farklı kanallarını bir arada vermesidir. Önce en makbul ve sağlam isnadları verir, sonra daha aşağı derecede olanları sıralar ve değerlendirir. Metinler aynı ise bunları tekrar etmez. Bundan amacı hem hadislerin birbirini destekleyerek kuvvet kazandıklarını göstermek, hem de uzmanların farklı kanalları bir arada görerek değerlendirme yapmalarına imkân sağlamaktır. Bazı âlimler Müslim’in Sahîh’inin Buhârî’ninkinden üstün olduğu görüşündedirler. Bunun gerekçesi, Müslim’in her halkada en az iki kişinin naklettiği hadisleri almış olmasıdır. Diğer gerekçeleri ise, hocaları hayatta iken yazmış olması, muallâk denen senetsiz hadis sayısının on yedi tane olması, sahâbe ve tabiûn sözleri içermeyip sadece Hz. Peygamber’in hadislerine yer vermesidir. Müslim’in Sahîh’i üzerinde de başta şerhler olmak üzere çok sayıda çalışma yapılmıştır. Tirmizî ve Sünen’i Tam adı Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre et-Tirmizî’dir. 209/824’de Tirmiz’de doğdu. Döneminin önemli hadis merkezlerindeki tanınmış hocalardan hadis okudu, önde gelen muhaddislere hocalık yaptı. Ömrünün sonlarına doğru gözlerin kaybetti. 279/892’de Tirmiz’de vefat etti. 3. Ünite - Hadislerin Tasnifi ve Temel Hadis Kitapları 73 Tirmizî’nin kitabı aslında Câmi‘ türü bir kitaptır. Yâni dinin bütün konularına dair hadisleri içerir. Fakat Sünen diye de tanınmaktadır. Tirmizî, Câmi‘ini/Sünen’ini yazdıktan sonra Hicaz, Irak ve Horasan’daki önde gelen âlimlere sundu ve beğenilerini aldı. Kitabını ilim dünyasına “Kimin evinde bu kitap bulunursa orada konuşan bir peygamber vardır“ diyerek sunmuştur. Bundan maksadı övünmek değil kitabındaki hadislerin sağlamlığını belirtmektir. Kitabına aldığı hadislerden ikisi hariç tamamının ma’mûlün bih yani uygulamada delil olmaya uygun olduğunu belirtmiştir. Câmi‘ dört bin civarında hadis ihtiva eder. En önemli özelliği her hadisin sonunda hadisin sıhhat durumunu, diğer kanallarını, o konudaki fakîhlerin ve âlimlerin görüşlerini vermesidir. Kitapta tekrarlar yoktur. Kitap bize altı ayrı râvî kanalıyla ulaşmıştır. Bazı tartışmalarla birlikte Câmi‘ üstünlük sıralamasında Kütübi- Sitte’nin üçüncü kitabı kabul edilir. Onun her hadisin durumunu açıklaması, bu yeri hak etmesine sebep olmaktadır. Kitab’ın altı şerhi yapılmıştır. İbnü’l-Cevzî eserde yirmi üç uydurma hadis olduğunu iddia etmiş, Suyûtî el-Kavlü’l-hasen isimli eserinde bu iddiayı çürütmüştür. Tirmizî’nin eserinde göndermede bulunduğu bazı hadislerin kaynaklarda bulunamadığı görülmüştür. Bu durum onun bize kadar ulaşamayan kaynaklardan hadis aktardığını göstermektedir. Bu da kitabın önemli bir ayrıcalığıdır. Ebû Dâvud ve Sünen’i Tam adı Ebû Dâvud Süleyman b. Eş’as b. İshak es-Sicistânî’dir. 202/817’de İran –Afganistan sınırı bölgesinde doğdu. Büyük dedesi İmrân, Sıffîn harbinde Hz. Ali tarafında savaşırken vefat etmiştir. Zengin bir âileden gelir. On sekiz yaşında çıktığı ve çok uzun yıllar süren ilim yolculuğunda dönemin önemli ilim merkezlerinde uzun süreler kaldı, çoğu Buhârî ve Müslim’in de hocaları olan önde gelen muhaddislerinden hadis okudu. Hocalarının sayısı üç yüz civarındadır. Bu seyahatlerinde ileride İbn Ebû Dâvud adıyla tanınan büyük bir muhaddis olacak oğlu Abdullah’ı da yanına alarak onun da yetişmesini sağladı. Çok titiz ve katı bir hadis tenkitçisiydi. Çevresindekiler onun hadis için yaratıldığını söylerlerdi. Fıkıh bilgisinde de otorite idi. Dünya malına değer vermez, sünnete titizlikle uymaya çalışır, son derece zahidâne yaşardı. Devlet idarecilerine karşı ilmin izzetini korumaya çok dikkat ederdi. Emîr el-Muvaffak’ın çocuklarına Sünen’i özel olarak okutması teklifini reddetmiş, ders halkasında ders okutmuştur. 275/889’da Basra’da vefat etti. Süfyân es-Sevrî’nin kabrinin yanına defnedildi. İyi bir Müslüman olmak isteyen kişiye şu dört hadis yeter demiştir:1- Ameller niyetlere göredir. 2-Kişinin kendini ilgilendirmeyen yararsız şeylerden uzak durması iyi Müslüman olduğunu gösterir. 3-Kişi kendi için sevdiğini kardeşi için de sevmedikçe iyi Müslüman olamaz. 4-Helâl, haram bellidir. Bunların arasında iki taraftan hangisine girdiği şüpheli olan şeyler vardır. Bunlardan uzak durun. Sünen’ini çok sayıda hadis arasından seçtiği dört bin sekiz yüz hadisle oluşturmuştur. Sünen’i yazdıktan sonra Ahmed b. Hanbel’e sunduğu ve onun takdirlerini kazandığı nakledilmektedir. Kitabını tanıtmak için Mekkeli âlimlere yazdığı mektubundaki (Risâle ilâ ehl-i Mekke) ifadelerine göre, kitabında fakihlerin delil olarak kullandıkları ahkâm hadislerini toplamayı amaçlamıştır. Kısa tutmak için her konu başlığında mümkün olduğunca az hadis verir ve en temel hadislerden bahseder. Kitabına zayıf hadisleri de aldığını kendisi söyler. Fakat ittifakla terkedilmiş hiçbir hadisi almamıştır. Bunun iki sebebi vardır: 1-Fakihler o hadisi kullandıkları için kitabına almıştır. 2- Ona göre zayıf hadis, akıl ve kıyasla hüküm vermekten önce gelir. Bir konuda zayıf hadisten başka delil yoksa zayıf hadisle amel edilmelidir. Yer yer hadislerin sıhhat durumu, farklı kanalları ve yorumu ile ilgili bilgiler verir. Fakihler tarafından çok okunup kullanılan bir kitaptır. Yedi râvî vasıtasıyla bize ulaşmıştır. Çeşitli şerhleri yapılmıştır. 74 Hadis Tarihi ve Usulü Nesaî ve Sünen’i Tam adı Ebû Abdurrahmân Ahmed b. Şuayb b. Ali en-Nesâî’dir. 215/830’da Horasan bölgesindeki Nesâ’da doğdu. On beş yaşından itibaren hadis öğrenmeye başladı. Horasan, Irak, Suriye’deki ilim merkezlerinde Ahmed b. Hanbel, İbn Ebû Şeybe, Ebu Hâtim, Bündâr, Fellâs, Devrakî, Ebû Ya‘lâ, Bezzâr gibi dört yüz elli hocadan hadis ve ilim aldı. Sonra Mısır’a yerleşti. Öğrencileri arasında oğlu Abdulkerim, Ebu Avâne el-İsferâyînî, Tahavî, İbn Hıbbân, Taberânî, İbn Adî, Ukaylî gibi çoğu tanınmış hadis kitaplarının müellifleri bulunur. Mısır ve Humus’ta kadılık yaptı. 302’de Mısırdan ayrıldı. Bazı kaynaklara göre, 303/915’de Filistin’deki Remle’de vefat etti ve Kudüs’te defnedildi. Başka bir kaynağa göre ise Mekke’de vefat edip oraya defnedilmiştir. İbadete düşkün, güzel giyinen ve devlet adamlarına mesafeli bir kişiliği vardı. Nesâî’nin Kütüb-i sitte içinde yer alan Sünen’i, kendisinin daha önce yazdığı 11.770 hadis içeren es-Sünenü’l-kübrâ isimli eserinden seçtiği 5758 sahih hadisten oluşmaktadır. Bu küçük Sünen’e seçilmiş, derlenmiş anlamına gelen el-Müctenâ ismini verdi. Bu daha sonra el-Müctebâ diye meşhur oldu. Büyük ve Küçük Sünen’lerin her ikisi de basılmıştır. Nesaî’nin bunlar dışında yirmi civarında daha eseri vardır. Bunlar genellikle büyük Sünen’in bazı bölümlerinin müstakil kitap haline getirilmesinden ibarettir. Küçük Sünen hadis kitapları içinde en az zayıf râvî ve tenkide uğrayan hadis bulunduran kitaplardandır. Dârekutnî, Nesaî’nin, yaşadığı çağda bütün muhaddislerden üstün olduğunu söyler. Zencânî, Zehebî ve Takıyyüddîn es-Sübkî onun râvîler hakkında aradığı şartların Buhârî ve Müslim’inkinden ağır olduğu görüşündedirler. Bu yüzden bazı âlimler onu Sahîhân denen Buhârî ve Müslim’in Sahîh’lerinden sonra üçüncü sıraya koyarlar. Nesaî kitabında bir hadisin rivayetindeki farkları detaylarıyla verir. Hadislerin sonunda ayrı ayrı değerlendirme yapmaz. Çünkü o kendi değerlendirmelerine göre sağlam hadisleri kitabına almıştır. Sünen bize İbnü’s-Sünnî rivayetiyle ulaşmıştır. Telifinden altı asır sonra ilk ve tek şerhi Suyûtî tarafından Zehru’r-rubâ adıyla yapılmıştır. İbnu Mâce ve Sünen’i Tam adı Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî’dir. 209/824’de Kazvin’de doğdu. 15-20 yaşları arasında Kazvin’li hadisçilerden eğitim aldı. Daha sonra Kûfe, Basra, Vâsıt, Suriye, Bağdat, Mekke, Medine, Horasan ve Mısır’da dönemin önde gelen hadisçilerinden hadis okudu. Hocaları arasında Osman b. Ebû Şeybe, Bündâr, Züheyr b. Harb gibi muhaddisler vardır. 273/877’de vefat etmiştir. Sünen’i 4341 hadis ihtiva eder. Bunlardan bin kadarı zayıftır. Kütübi sitte’nin Türkçe’ye tercümeleri yapılmıştır. Son dönemlerde, Kütüb’i Sitte’ye, Muvatta’, Dârimî’nin Sünen’i ve Ahmed b. Hanbel’in Müsned’i eklenmek suretiyle meydana gelen dokuz kitaba Kütüb-i tis’a denilmektedir. Bu dokuz kitap Wensinck’in Concordance denilen hadis indeksinde yer almaları sebebiyle bu ismi almışlardır. Kütüb-i Sitte’yi sayınız, bunlardan hangilerinin sadece sahih hadisleri bir araya getirme amacıyla yazıldığını belirtiniz. Tasnif dönemi hadis kitapları ve yazarları hakkında daha geniş bilgi almak için Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi’nin şu maddelerini okuyabilirsiniz: Abbâsîler, Ahmed b. Hanbel, Buharî Muhammed b. İsmail, Câmi‘, Ebû Dâvûd es-Sicistânî, Etrâf, İbn Ebû Şeybe, İbn Hişam, İbn İshak, İbn Mâce, İbn Vehb, Kütüb-i Sitte, Mâlik b. Enes, Ma‘mer b. Râşid, Mihne, Mu‘cem, Musannef, Muvatta’, Müsned, Müstahrec, Müstedrek, Müslim b. Haccâc, Nesaî, Mizzî Yusuf b. Abdurrahman, Saîd b. Mansûr, Siyer ve Meğâzî, Sünen. 3 3. Ünite - Hadislerin Tasnifi ve Temel Hadis Kitapları 75 Özet Tedvin ile tasnif arasındaki farkı ayırt edebilmek. Tedvîn hadislerin herhangi bir gruplandırma, sınıflandırma olmaksızın bir araya getirilip yazıya geçirilmesi anlamına gelir. Tasnîf ise hadislerin râvîlerine veya konularına göre değişik şekillerde gruplandırılarak kitaplar meydana getirilmesi anlamına gelir. Tasnîfin amaçlarını sıralayabilmek. Tasnifin çok sayıda amacı içinde öne çıkanlar üç tanedir: 1-Hadislerin korunması. 2- Kulanım kolaylığı. 3- Sünnetin toplumda yaşayan bir gelenek olarak devamının sağlanması. Değişik tasnif yöntemlerine göre yazılmış hadis kitapları türlerini tanımlayabilmek, bu türlere göre yazılan önemli kitapları sayabilmek. Tasnif döneminde yazılan hadis kitapları hadisleri en temelde iki ana yönteme göre gruplandırmışlardır: Konularına göre, râvîlerine göre. Bu iki tür de kendi içinde tekrar kısımlara ayrılır. Hadisleri konularına göre gruplandıran kitap türleri: 1- Tek bir konudaki hadisleri toplayan kitaplar 2-Dinin ana konularından birinde yazılmış kitaplar 3-Tartışma ve reddiye kitapları 4- Muvatta’lar 5- Sünenler 6- Câmî’ler 7- Musannefler’dir. Hadisleri râvîlerine göre gruplandıran kitap türleri ise: 1-Müsnedler 2-Mu‘cemler 3- Etrâf Kitapları’dır. Tasnif döneminin önemli ve tanınmış kitaplarının özelliklerini özetleyebilmek. Tasnif döneminde yazılıp günümüze kadar ulaşan önemli hadis kitapları ve özellikleri şunlardır: Ma‘mer b. Râşid’in Câmi‘i ve İmam Mâlik’in Muvatta’ı tasnif sürecinin başlarında çok erken dönemde yazılmış olmaları bakımından önemlidirler. Ayrıca Muvatta’ İslam Tarihi boyunca kalıcı izler bırakmış bir kitaptır. Abdürrezzâk ve İbn Ebû Şeybe’nin Musannefleri Hz. Peygamber’in hadisleri yanında ilk üç neslin âlimlerinin dinî konulardaki görüşlerini içermeleri bakımından önemlidirler ve türlerinin en mükemmel örmeklerini teşkil ederler. Ahmed b. Hanbel’in Müsnedi, Müsnedler içinde günümüze ulaşmış en geniş kitap olması bakımından önemlidir. Kütüb-i Sitte’nin ilk iki kitabı olan Buhârî ve Müslim’in Câmi‘leri kendi içtihatlarına göre dinin bütün konuları ile ilgili en sahih ve sağlam hadisleri toplamış olmaları bakımından önemlidirler. Diğer dört kitap ise fıkıhla ilgili ahkâm hadislerini bir araya getirip bunlar üzerinde geçmiş âlimlerin değerlendirmelerini ve kendi görüşlerini belirtmiş olmaları sebebiyle önemlidirler. Adı geçen kitapları önemli kılan bu temel önemleri ve üstünlükleri yanında daha başka özellikleri de vardır. Tasnif dönemi kitaplarının hadis ilmindeki yerlerini, önemlerini katkılarını açıklayabilmek. Tasnif döneminde yazılan kitaplar kendilerinden önce yazılan ve çoğu günümüze ulaşmayan kitaplardan yararlandıkları için onların içeriklerini bize aktarmış olmaktadırlar. Bu dönemden sonra günümüze kadar başta hadis olmak üzere çok değişik ilim dallarında yazılan kitaplara kaynaklık etmişler ve etmeye devam etmektedirler. Ayrıca hadisleri isnâd zincirleriyle birlikte verdikleri ve aynı hadisin birden çok isnadını içerdikleri için başta Hadis İlmi olmak üzere bütün ilmî araştırmalarda çok önemli veriler içermektedirler. Sonraki dönemlerin kitapları bunlara dayanarak hazırlandıklarından onlar bazı katkılar sağlamış olsalar da ikinci el kaynaklardır. 1 2 3 5 4 76 Hadis Tarihi ve Usulü Kendimizi Sınayalım 1. Musannef türünde yazılmış hadis kitapları ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? a. Sahabe sözlerine yer verirler. b. Hadisleri râvîlerine göre sıralarlar. c. Hadisleri kitap yazarının hocalarına göre sıralarlar. d. Dinin bütün konularına yer veriler. e. Tefsir rivayetlerine yer verirler. 2. Aşağıdakilerden hangisi ale’l-ebvâb hadis kitaplarından biri değildir? a. Ricâl kitapları b. Sünenler c. Belli bir konuda yazılmış kitaplar. d. Siyer kitapları e. Mu‘cemler 3. “el-Müctebâ” ismiyle tanınan hadis kitabı kime aittir? a. İbn Mâce b. Ebû Dâvud c. Nesaî d. Dârimî e. İbn Ebû Şeybe 4. Meğâzî kitapları hangi konudaki rivayetleri içerir? a. Ahkâm hadisleri b. Ahlak hadisleri c. Hz. Peygamberin savaşları d. Hz. Peygamber’in mucizeleri e. Hz. Peygamber’in dış görünümü ve fiziksel özellikleri 5. Aşağıdakilerden hangisi Tasnif dönemi kitaplarının müşterek özelliklerinden biri değildir? a. Daha önceki dönem kitaplarından yararlanılarak yazılmış olmaları b. Hadisleri isnadlarıyla birlikte vermeleri c. Günümüze ulaşmamış kitaplardan yaptıkları alıntılarla o kitapların içeriğinden en azından bir kısmının günümüze taşınmasını sağlamış olmaları d. Sadece sahih yani sağlam olan hadisleri bir araya getirmeyi amaçlamaları e. Genel olarak hadislerin farklı senedlerine yer vermeleri veya işaret etmeleri 3. Ünite - Hadislerin Tasnifi ve Temel Hadis Kitapları 77 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar 1. a Yanıtınız doğru değilse “Musannefler” konusunu yeniden okuyunuz. 2. e Yanıtınız doğru değilse “Râvîlerine Göre Tasnif Edilmiş Hadis Kitapları” konusunu yeniden okuyunuz. 3. c Yanıtınız doğru değilse “Nesâî ve Sünen’i” konusunu yeniden okuyunuz. 4. c Yanıtınız doğru değilse “Meğâzî ve Siyer Kitapları” konusunu yeniden okuyunuz. 5. d Yanıtınız doğru değilse “ Giriş” ve “Tasnîfin Amaçları” konularını yeniden okuyunuz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Hadisleri değişik şekillerde sınıflandıran kitapların yazılmasına üç temel ihtiyaçtan yol açmıştır: 1-Hadislerin korunması. 2- Kulanım kolaylığı. 3-Hz. Peygamber’in sünnetinin devamlılığının sağlanması. Sıra Sizde 2 Her üçü de ahkâmla yani fıkıh konularıyla ilgili hadisleri bir araya getirme amacıyla yazılmışlardır. Bazı istisnaları olsa da ağırlıklı olarak Sünen’lerde sadece Hz. Peygamber’den gelen hadislere yer verilirken, Muvatta ve Musannef’lerde Hz. Peygamber’den gelen hadisler yanında Sahabe ve Tâbiûn sözlerine, görüşlerine ve uygulamalarına da yer verilir. Sıra Sizde 3 Buhârî ve Müslim’in el-Câmiu’s-Sahîh’leri, Tirmizî, Nesâî, Ebû Dâvud ve İbn Mâce’nin Sünen’leridir. Bunlardan sadece Buhârî ve Müslim’in Câmi‘leri sahih hadisleri bir araya getirme amacıyla yazılmışlardır. A‘zamî, M. M.(1992) “Buhârî Muhammed b. İsmâîl”, DİA (Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi), İstanbul, VI, 368-372. Çakan, İ. L. (1993) “el-Câmiu’s-Sahîh: Tirmizî”, DİA, İstanbul, VII,129-132. Çakan, İ. L. (1985) Hadis Edebiyatı, İstanbul. Efendioğlu, M. (2006) “Musannef: İbn Ebû Şeybe”, DİA, İstanbul, XXXI, 237-8. Hatiboğlu, İ. (2003) “Ma‘mer b. Râşid”, DİA, İstanbul, XXVII, 552-3. Hatiboğlu, İ. (2005) “Mu‘cem” DİA, İstanbul, XXX, 345-6. Hatiboğlu, İ. (2006) “Müsned” DİA, İstanbul, XXXII, 99-101. Kandemir, Y. (1989) “Ahmed b. Hanbel”, DİA, İstanbul, II, 75-80. Kandemir, Y. (1993) “el-Câmiu’s-Sahîh: Buharî, el-Câmiu’sSahîh: Müslim”, DİA, İstanbul, VII, 114-129. Kandemir, Y. (1994) “Ebû Dâvûd es-Sicistânî”, DİA, İstanbul, X, 119-121. Kandemir, Y. (1995) “Etrâf ”, DİA, İstanbul, XI, 498-9. Kandemir, Y. (1999) “İbn Mâce” DİA, İstanbul, XX, 161-2. Kandemir, Y. (2003) “Kütüb-i Sitte” DİA, İstanbul, XXVII, 6-8. Kandemir, Y. (2006) “Muvatta” DİA, İstanbul, XXXI, 416-8. Kandemir, Y. (2006) “Müslim b. Haccâc”, DİA, İstanbul, XXXII, 93-4. Kandemir, Y. (2006) “Müsned:Ahmed b. Hanbel”, DİA, İstanbul, XXXII, 104-5. Kandemir, Y. (2006) “Nesâî”, DİA, İstanbul, XXXII, 563-5. Koçyiğit, T. (1977) Hadis Tarihi, Ankara. Özel, A. (2003) “Mâlik b. Enes”, DİA, İstanbul, XXVII, 506-513. Özpınar, Ö. (2005) Hadis Edebiyatının Oluşumu, Ankara. Polat, S.- Nazlıgül, H.- Doğanay, S. (2008). Hadis Araştırma ve Tenkit Kılavuzu, İstanbul. Tokpınar, M. (2006) “Musannef: Abdurrezzâk” DİA, İstanbul, XXXI,236-7. Yardım, A. (1999) “İbn Ebû Şeybe Ebû Bekr”, DİA, İstanbul, XIX, 442-3. Yardım, A. (1984). Hadis I-II, İzmir. Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Temel hadis kaynakları ile bunlar üzerine yapılan çalışmalar arasındaki farkı ayırt edebilecek, Temel hadis kaynakları üzerine yapılan farklı çalışmaları değerlendirebilecek, Temel hadis kaynakları üzerine yapılan farklı çalışmaların hadis ilmine katkılarını açıklayabilecek, İlk dönemlerden günümüze gelmeyen bazı kitaplarda bulunan hadislere temel hadis kaynakları üzerine yapılan çalışmalarla ulaşabilecek, Hadislerle uydurma haberler ve halk arasında hadis diye meşhur olmuş sözlerin arasındaki farkı ayırt edebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Sahîhayn • Kütüb-i sitte • Müstedrek • Müstahrec • Cem’, câmi’ • Zevâid Öneriler Bu üniteyi daha iyi kavrayabilmek için okumaya başlamadan önce; • Metin içerisinde tanımı verilmeyen terimler için birinci ünitede önerilen Hadis Istılahları Sözlükleri’nden birine başvurunuz. • M. Yaşar Kandemir’in “Kütüb-i sitte”, (DİA, XXVII, 6-7) maddesi ile İsmail Lütfi Çakan’ın Hadis Edebiyatı adlı kitabındaki tasnif devri sonrası hadis edebiyatı bölümünü inceleyiniz. İçindekiler 4 Hadis Tarihi ve Usulü Temel Hadis Kaynakları Üzerine Yapılan Çalışmalar • GİRİŞ • TAMAMLAYICI ESERLER • DERLEME NİTELİĞİNDEKİ ÇALIŞMALAR • MUKAYESELİ ÇALIŞMALAR • ETRÂF ÇALIŞMALARI • TAHRİC ÇALIŞMALARI • BELİRLİ KONULARLA İLGİLİ ÇALIŞMALAR • HALK ARASINDA YAYGIN OLAN HADİSLERİ TOPLAYAN ÇALIŞMALAR • ŞERH ÇALIŞMALARI • RÂVÎ ÇALIŞMALARI HADİS TARİHİ VE USULÜ GİRİŞ Önceki ünitede hicrî ikinci ve üçüncü asırlarda yazılan temel hadis kaynaklarını görmüştük. Temel hadis kaynaklarının önemli ölçüde telif edilmesi, hadis rivâyetinin de sona ermesi sonucunu doğurmuştu. Bu dönemden sonra hadis ilmiyle ilgili yazılan kitapların büyük çoğunluğu temel hadis kaynaklarını esas alan çalışmalar olmuştur. Dolayısıyla bundan sonra telif edilen eserlerin en belirgin özelliği temel hadis kaynaklarını esas almaları, onlara dayanarak yapılmış olmalarıdır. Sadece sahih hadisleri bir eserde toplama faaliyeti ilk defa üçüncü asırda Buhârî ve Müslim tarafından başlatılmıştı. Buhârî eserinin ismindeki “el-muhtasar” ifadesiyle sahih hadislerin tamamını bir araya getirmediğini belirtmekteydi. Müslim de bu hususu eserinde açıkça ifade etmekteydi. Dolayısıyla Buhârî ve Müslim’in el-Câmiu’s-sahîh’leri sahih hadislerin tamamını ihtiva etmemekteydi. Bu durum onların eserlerinde bulunmadığı halde sahih olan hadisleri bir araya getirme ihtiyacını doğurmaktaydı. Söz konusu eserleri esas alan müstedrek türü eserler bu ihtiyacı karşılamak amacıyla telif edildi. En az râvi zinciriyle (âlî isnad) hadis elde etme anlayışı temel hadis kaynaklarının telifinden sonra da devam etmekteydi. Ayrıca ilk dönemde telif edilen eserlerde bulunan hadisleri farklı isnadlarla güçlendirmek de önemli bir hizmet olarak görülmekteydi. Müstahrec türü eserler temel hadis kaynaklarındaki hadisleri âlî isnadla elde etmek ve onları daha güçlü kılmak amacınını gerçekleştirmek için hazırlandılar. Tüm hadisleri birlikte görmek ve değerlendirmek böylece onlardan daha çok istifade etmek arzusu temel hadis kaynaklarını bir araya getiren eserlerin yazılmasına yol açtı. Aşağıda ifade edildiği üzere yaklaşık beşinci yüzyıldan itibaren Kütüb-i sitte denilen altı kitap, hadis çalışmalarının merkezini oluşturmaya başladı. Kütübi sitte dışındaki eserlerden daha kolaylıkla istifade etme ve bu eserlerde olup, kütüb-i sitte’de olmayan hadislerin bir araya toplanması ihtiyacı Zevâid türü çalışmaların ortaya çıkmasına yol açtı. Zevâid’in tanımı ileride yapılacaktır. Temel hadis kaynakları sadece hadisleri toplayan eserler değildi. Bu kitapların müellifleri eserlerini yazarken dönemlerinin temel meselelerine çare aramaya da çalışmaktaydı. Onlar eserlerine koydukları bölüm ve bab (alt) başlıklarında aynı zamanda çözüm önerilerini sunmaktaydı. Zamanla bir taraftan Hz. Peygamber, diğer taraftan onun hadislerini kitaplarda toplayan müelliflerin ortamından uzaklaşılması sonucu, hadislerin ve hadis kitabı yazarlarının açıklamalarını anlama güçlüğü artmaktaydı. Temel hadis kaynakları üzerine yapılan şerh çalışmaları bu güçlüğü ortadan kaldırmayı amaçlamaktaydı. Aşağıda söz konusu edilecek şerh türü eserler temel hadis kaynaklarının daha iyi anlaşılmasını, onlardan istifade etmeyi kolaylaştıran çalışmalardır. Temel Hadis Kaynakları Üzerine Yapılan Çalışmalar 80 Hadis Tarihi ve Usulü İlk dönemlerde başta hadis kitapları olmak üzere dini metinleri ezberlemek ilmî bir gelenekti. Dolayısıyla İslâm âlimleri istedikleri bilgiye kısa zamanda ulaşabiliyorlardı. Bu geleneğin zayıflaması ve hadislerin kitaplardan aranması uygulamasının yaygınlaşması üzerine kaynaklardaki hadislere ulaşmak zorlaşmıştı. Etraf türü eserler bu güçlüğü ortadan kaldırmak hadislere daha kolay ulaşmak amacıyla telif edilmişlerdi. Hadisin dindeki konum ve önemi başta akaid ve fıkıh olmak üzere birçok ilim tarafından delil olarak kullanılmasını gerekli kılmıştı. Ancak rivâyet döneminden uzaklaştıkça söz konusu ilimlerde isnad kullanımı azalmış hadislerin kaynaklarına işaret etme geleneği terk edilmişti. Bu durum farklı konularda yazılan eserlerde bulunan hadislerin kaynağını gösterme ihtiyacını ortaya çıkardı. Aşağıda zikredilecek tahric türü eserler bu amaçla telif edildi. Yukarıda işaret edildiği üzere sahih hadislerin tamamını bir araya getiren kitap telif edilmemişti. Üstelik Buhârî ve Müslim’in el-Câmiu’s-sahîh’lerinden ancak uzmanları istifade edebilmekteydi. Dolayısıyla Müslümanların hadis bilgisi sadece sahih hadislere dayanmamaktaydı. Onlar sahih, zayıf hatta uydurma haberleri birbirinden ayıramamaktaydı. Bu durum Müslümanların genelini dikkate alan ve sahih hadisleri ihtiva eden kitaplara olan ihtiyacı artırmaktaydı. Aşağıda söz konusu edilecek olan Riyâzü’s-salihîn ve benzeri eserler bu amaçla kaleme alındı. Ayrıca halk arasında hadis diye yayılmış sözlerin sahih olup olmadıklarını ortaya koyan eserler de aynı amacı taşımaktaydı. Sözü edilen temel hadis kaynaklarından Buhârî ve Müslim’in el-Câmiu’s-sahîh’leri Sahîhayn ismiyle anılmaktaydı. Söz konusu eserlerden bir kısmı ise zamanla kütüb-i erbaa, kütüb-i hamse ve kütüb-i sitte gibi kavramlarla anılmaya başlamıştı. Nitekim Ebû Dâvûd, Tirmizî, İbn Mâce ve Nesâî’nin Sünen’leri Kütüb-i erbaa (dört temel kaynak); Buhârî ve Müslim’in el-Câmiu’s-sahîh’leri ile, Ebû Dâvûd, Tirmizî, ve Nesâî’nin Sünen’leri Kütüb-i hamse veya Usûl-i hamse (beş temel kaynak); Bu beş esere İbn Mâce’nin Sünen’inin eklenmesiyle meydana gelen altı kitap ise Kütüb-i sitte kavramlarıyla anılmaktaydı. Söz konusu eserler zamanla ilim dünyasında daha çok ön plana çıkmış ve otorite kazanmışlardı. Nitekim İbn Mende (ö. 395/1004) rivâyet ettiği bazı hadislerin ardından bunların Buhârî ve Müslim’in eserlerinde de bulunduğu açıklamasını yapmaktaydı. Böylece onların hadis konusunda otorite olduklarına ilk işaret eden âlim olmuştu. Buhârî, hicrî dördüncü asrın ikinci yarısından itibaren daha çok dikkatleri çekmeye başlamış ve önemli oranda olumlu yaklaşımlara kısmen olumsuz tenkitlere de maruz kalmıştır. Tespit edilebildiği kadarıyla Buhârî ve Müslim’in Sahih’lerinin İslâm dünyasında şöhretinden ilk defa bahseden ise Hâkim en-Nîsâbûrî (ö. 405/1014) olmuştur. İbnü’l-Kayserânî’nin (ö. 507/1113) Şurûtü’l-eimmeti’s-sitte, Hâzimî’nin (ö. 584/1188) ise Şurûtü’l-eimmeti’l-hamse adlı risâlelerini telif etmeleri Kütüb-i sitte’nin altıncı asırda kazandığı güveni göstermekteydi. Nitekim İbnü’l-Kayserânî söz konusu risâleyi, bazı kimselerin Kütüb-i sitte müelliflerinin hadisleri eserlerine almak için esas aldıkları şartları sormaları üzerine yazdığını söylemektedir. Bu durum altı temel hadis kaynağının belirli bir yaygınlık ve şöhret kazanma sürecinde olduğuna işaret etmekteydi. Onun söz konusu risâlesini yazmasıyla birlikte temel hadis kaynakları arasında Buhârî ve Müslim’in Sahih’leri ilk iki sıradaki yerlerini pekiştirmiş, onlarla birlikte zikredilen dört Sünen’in otorite kazanma sürecini de hızlandırmıştı. Hicrî yedinci asırda İbnü’s-Salah’tan (ö. 643/1245) sonra altıncı kitap olarak İbn Mâce veya Dârimî’nin Sünen’ini tercihte ihtilaf bulunmaktaydı. Ancak altı temel hadis kitabının (el-Kütübü’s-sitte) diğerlerinden daha üstün kabul edilmesi anlayışı yerleşmişti. Nitekim bir asır sonra Mizzî (ö. 741/1341) “Kütüb-i sitte’nin her biri için ehline malum olan bir üstünlüğü vardır. Bu kitaplar insanlar arasında meşhur olmuş ve İslâm beldelerinde yayılmıştır” demekteydi. Meslekten olmayan İbn Haldun (ö. 808/1405) “ElÜmmehâtu’l-hamse” tabiriyle beş temel hadis kitabının üstünlüğüne işaret etmekteydi. Bu açıklama da söz konusu kitapların otoritelerinin hicrî sekizinci asırdan itibaren İslâm 4. Ünite - Temel Hadis Kaynakları Üzerine Yapılan Çalışmalar 81 dünyasında yaygın olarak kabul edildiğini göstermektedir. Şah Veliyyullah ed-Dihlevî (ö. 1176/1762) temel hadis kaynaklarının otorite kazanmalarında sıhhat ve şöhretin belirleyici olduğuna dikkat çekmektedir. O, yukarıda bahsedilen iki özellik açısından birinci sıraya elMuvatta ile Sahîhayn’ı yerleştirmiştir. Diğer hadis kaynaklarından daha üstün kabul edilen Kütüb-i sitte’yi zamanla “es-Sıhâhu’s-sitte: altı sahih kitap” şeklinde sahih hadis kaynakları olarak isimlendirenler de olmuştur. Nitekim Sıddîk Hasan Han (ö. 1307/1980) Kütüb-i sitte hakkında yazdığı eserine el-Hıtta fî zikri’s- Sıhâhi’s-sitte ismini vermiştir. Hicrî dördüncü ve beşinci asırlarda bazı âlimler Buhârî ve Müslim’in râvileri hakkında müstakil eserler yazmışlardı. Bir kısım âlim Buhârî ve Müslim’in Sahih’leri üzerine müstedrek ve müstahrec telif etmişlerdi. Sahîhayn’daki hadisleri bir araya toplayan çalışmalar ayrıca Buhârî ve Müslim’in el-Câmiu’s-sahîh’lerindeki hadislerin fihristi mahiyetindeki etrâf türü eserler kaleme alınmıştı. Buhârî ve Müslim’in Sahih’leri Dârekutnî, İbn Hazm (ö. 456/1063) gibi âlimler tarafından ise eleştirilmişti. Bu bilgiler Buhârî ve Müslim’in Sahih’lerinin İslâm dünyasında dört ve beşinci asırlarda diğer hadis kitaplarından daha çok değer kazanıp ön plana çıktıklarını göstermekteydi. Yazılmalarının üzerinden yaklaşık bir asır geçmeden temel hadis kitaplarını esas alan farklı çalışmalar başlamıştı. Aşağıda görüleceği üzere genellikle bu çalışmalar başta Sahîhayn olmak üzere kütüb-i sitte üzerine yapılmıştır. Bu sebeple bu devre “Kütüb-i sitte Üzerine Yapılan Çalışmalar Dönemi” olarak da isimlendirilebilir. Temel hadis kaynaklarından Buhârî ve Müslim’in el-Câmiu’s-sahîh’lerinin otorite kazanmalarının sebeplerini gözden geçirin ve diğer kitaplarla farklarını araştırınız. Bu dönemde temel hadis kaynaklarını tamamlayan, bir araya getiren (cem’), birbiriyle mukayese eden (zavâid), onları açıklayan (şerh) ve hadisin kaynağını gösteren (tahrîc) eserler yazılmıştır. Ayrıca özellikle Kütüb-i sitte râvilerini inceleyen kitaplar kaleme alınmıştır. Bunların dışında zühd ve ahlâk, fedâil, terğib ve terhîb ile mevzû hadislerle ilgili müstakil eserler de telif edilmiştir. TAMAMLAYICI ESERLER Bu tür eserler temel hadis kaynaklarını esas alarak onlarda bulunmayan hadisleri toplamaktadır. Bunlar müstedrek ve müstahrec olarak isimlendirilmektedir. Bunlar temel hadis kaynaklarını tamamlayıcı mahiyette yazılan eserlerdir. Müstedrek Türü Eserler Müstedrek (املستدرك (Arapça’da ek, ilave, tamamlama, düzeltme gibi anlamlara gelir. Müstedrek türü eserler, önceki dönemdeki bir müellifin şartlarına uyduğu halde kitabına almadığı hadisleri toplamak suretiyle onun eksikliklerini tamamlayan kitaplardır. Müstedrekler esas aldıkları eserin sistemine göre telif edilirler. Dolayısıyla müstedrekler konu esaslı kitaplardır. Ancak eserleri esas alınan ilk dönem âlimleri genellikle hadisleri hangi şartlara göre topladıklarını ifade etmemişlerdir. Esas alınan eserin şartlarını tespit, müstedrek müellifi tarafından yapılmaktadır. Bu hususta müstedrek müellifinin isabet etme ve yanılma ihtimali her zaman mevcuttur. Dolayısıyla müstedreklerin esas alınan eseri bütünüyle tamamladığı düşünülmemelidir. Müstedrek ale’s-Sahîhayn Bu türün en tanınmış çalışması Hâkim en-Nîsâbûrî’nin (ö. 405/1014) el-Müstedrek ale’sSahîhayn isimli eseridir. Hâkim en-Nîsâbûrî bu eserinde Sahîhayn’da yer almamakla birlikte ikisinin ya da ikisinden birinin şartlarına uyan hadisleri toplamaya çalışmıştır. Eser Sahîhayn’in 1 82 Hadis Tarihi ve Usulü müşterek planına göre tertip edilmiş, “Kitâbü’l-îmân” ile başlayıp “Kitâbü’l-ehvâl” ile sona eren elli iki kitaptan oluşmuştur. Eserde sahâbe ve tâbiîn görüşleriyle birlikte 8803 rivâyet mevcuttur. Hâkim en-Nîsâbûrî el-Müstedrek’te hadisleri üç grup halinde zikreder: 1. Buhârî ve Müslim’in ikisinin birlikte şartlarına uygun olan veya onlardan sadece birinin şartına uygun olup da kitaplarında zikretmedikleri hadisler. 2. Buhârî ve Müslim’in ikisinin veya yalnızca birinin şartına uygun olmasa da Hâkim enNîsâbûrî’ye göre sahih olan hadisler. O bu hadisleri isnadı sağlam (االسناد صحيح (diye ifade eder. 3. Hâkim en-Nîsâbûrî’ye göre sahih olmayıp bu duruma işaret etmek amacıyla zikrettiği hadisler. Hâkim en-Nîsâbûrî hadislerin sıhhatını tespitte titiz davranmayan bir âlim olarak kabul edilir. Dolayısıyla el-Müstedrek’te bulunan hadislerin tamamı sahih değildir. Zehebî (ö. 748/1347) Telhîsü’l-Müstedrek adını verdiği eserinde el-Müstedrek’teki hadislerin sağlamlık derecesini gözden geçrmiştir. Onun tespitine göre eserde bulunan hadislerin yarısı sahih, geri kalan ise zayıf, münker ve mevzû rivâyetlerdir. Dolayısıyla Zehebî’nin bu çalışması dikkate alınmadan el-Müstedrek’in tek başına kullanılmasının isabetli olmayacağı genel kabul görmüştür. Dârekutnî’nin (ö. 385/995) el-İlzâmât ale’s-Sahîhayn isimli eseri de Sahîhayn’da yer almayan yetmiş hadisi bir araya getiren müstedrek türü bir çalışmadır. Müstahrec Türü Eserler Müstahrec (املستخرج(, daha önce telif edilen herhangi bir hadis kitabında bulunan hadisleri, teker teker ele alarak kitap sahibinin senedinden başka bir senedle rivâyet etmek suretiyle meydana getirilen hadis kitabıdır. Müstahrecler, esas aldıkları eserdeki rivâyetleri, başka isnadlarını tespit etmek suretiyle kuvvetlendiren çalışmalardır. Esas alınan müellifin rivâyet ettiği hadislerin lafızlarıyla müstahrec yazarının rivâyet ettiği hadislerin lafızlarında ve mânasında mutlak uygunluk şart değildir. Genellikle söz konusu iki eserdeki hadisler arasında lafız farklılıklarının olduğu görülür. Bu tür çalışmaların IV ve V. (X-XI.) yüzyıllarda yapıldığı görülmektedir. Ebû Avâne el-İsferâyînî’nin (ö. 316/929) el-Müsnedü’l-muhrec alâ kitâbi Müslim b. Haccâc’ı ile Ebû Nuaym el-İsfahânî’nin (ö. 430/1039) el-Müsnedü’lmüstahrec alâ Sahîhi’l-İmâm Müslim’i en tanınmış müstahreclerdir. Müstahrec türü eserlerin hadisler açısından sağladığı önemli faydalar bulunmaktadır. Bunlar aşağıdaki şekilde özetlenebilir: 1. Her hangi bir hadis kitabındaki hadislerin Müstahrec müellifi tarafından farklı isnadları tespit edildiğinden dolayı asıl kitap ve içindeki hadisler kuvvet kazanır ve rivâyete olan güven artar. 2. Müstahrec müellifi tarafından hadisler farklı lafızlarla da rivâyet edileceği için asıl müellifin rivâyetindeki eksiklikler ve hatalar ortaya çıkar. 3. Müstahrec müellifinin farklı rivâyetiyle esas alınan eserdeki hadisin metin veya senedine yapılan ilaveler (müdrec veya güvenilir râvinin ilave ettiği kısımlar) tespit edilir. 4. Esas alınan eserde kusurlu (illetli) rivâyet edilen herhangi bir hadis, müstahrec müellifinin farklı rivâyetiyle bu illetten kurtarılmış olur. Müstedrek ve müstahrec türü eserler arasındaki farkları araştırınız. DERLEME NİTELİĞİNDEKİ ÇALIŞMALAR Bu dönemde temel hadis kaynakları üzerine yapılan çalışmalardan bir başkası temel hadis kaynaklarını bir araya getiren eserlerdir. Bu çalışma türü, Buhârî ve Müslim’in Sahîh’lerini bir araya getirmekle başlamıştır. Daha sonra Kütüb-i sitte ve hatta bütün hadis kaynakla2 4. Ünite - Temel Hadis Kaynakları Üzerine Yapılan Çalışmalar 83 rındaki hadisleri bir araya getirmeye kadar uzanmıştır. Bu tür eserler genellikle “bir araya getirme” anlamına gelen cem’ veya câmi’ başlığını taşımaktadır. Sahîhayn’ı Bir Araya Getiren Çalışmalar Bu tür eserlerde Sahîhayn denilen Buhârî ve Müslim’in Câmi’lerindeki hadisler ya senedleri olmaksızın alfabetik şekilde veya sahâbî râvilerine göre müsned tertibinde bir araya getirilmiştir. Sahîhayn’ı bir araya getiren 10 kadar eser bulunmaktadır. Bunlar arasında sadece Humeydî’nin el-Cem’ beyne’s-Sahîhayn’ı râvilere göre tertip edilmiştir. Humeydî eserin tertibinde sahâbîleri fazilet derecelerine göre sıralamış ve rivâyet ettikleri hadisleri zikretmiştir. Diğer eserler ise konu esaslı telif edilmiştir. Buhârî ve Müslim’in el-Câmiu’s-sahîh’lerindeki hadisleri bir araya toplayan eserlerin ilk örneği Cevzakî’ye (ö. 388/998) aittir. Onun eseri el-Cem’ beyne’s-Sahîhayn başlığını taşımaktadır. Bu dönemde tertip edilen diğer iki cem’ eseri, Berkânî’nin (ö. 425/1034) elMüsned’i ile Humeydî’nin (ö. 488/1095) el-Cem’ beyne’s-Sahîhayn’ıdır. Kütüb-i Sitte’yi ve Diğer Bazı Kaynakları Bir Araya Getiren Çalışmalar el-Cem’ beyne’l-usûli’s-sitte İbn Mâce’nin Sünen’i yerine İmam Mâlik’in el-Muvatta’ını koyarak Kütüb-i sitte’nin hadislerini ilk defa bir araya toplayan âlim Rezîn b. Muaviye (ö. 535/1140) olmuştur. O el-Cem’ beyne’l-usûli’s-sitte adlı çalışmasında söz konusu altı kitaptaki hadisleri bir araya getirmiştir. Câmiu’l-usûl li ehâdîsi’r-Resûl Rezîn’in hadisleri yerli yerine koymadığını düşünen Mecdüddin İbnü’l-Esîr (ö. 606/1209) onu Câmiu’l-usûl li ehâdîsi’r-Resûl adıyla yeniden düzenlemiştir. Müellif, sahâbî râvi dışında senedleri tümüyle kaldırmıştır. Hadis metinlerinin başına Sahîhayn, Muvatta, Tirmizî, Ebû Dâvûd ve Nesâî sırasıyla müelliflerin isim ve eserlerine en çok delâlet edecek harflerden seçtiği kısaltmalar konulmuştur. Müellif, hadislerin metinlerini daha çok Buhârî ve Müslim’den vermiştir. Ancak öteki kaynaklarda önemli farklılıklar varsa onu da ayrıca kaydetmiştir. Eserde çoğunlukla merfu’ ve mevkûf hadisler bulunmaktadır. Tâbiûn ve daha sonraki âlimlerin görüşleri ise nâdir olarak zikredilir. Genellikle hadisler ilgili oldukları konularda zikredilmiş ve tekrardan kaçınılmıştır. Câmiu’l-usûl li ehâdîsi’r-Resûl’de bölüm (kitab) isimleri alfabetik olarak sıralanmıştır. Müellif hadis metinlerinde geçen garîb kelimeleri açıklamıştır. Abdulkâdir el-Arnaût neşrine göre Câmiu’l-usûl’de 9523 hadis bulunmaktadır. Eser İbnü’d-Deyba’ (ö. 944/1537) tarafından Teysîru’l-vusûl ilâ Câmiu’l-usûl adıyla ihtisar edilmiştir. Câmiu’l-usûl Kemal Sandıkçı, Teysîru’l-vusûl ise Hadis Ansiklopedisi: Kütüb-i sitte adıyla İbrahim Canan tarafından Türkçe’ye çevirilmiş ve şerh edilmiştir. Mesâbîhu’s-sünne Tespit edilebildiği kadarıyla Kütüb-i sitte ve diğer temel hadis kaynaklarını esas alarak hadis kitabı derleyen ilk âlim Beğavî nisbesiyle tanınan Hüseyin b. Mes’ûd (ö. 516/1122) olmuştur. O, Mesâbîhu’s-sünne isimli eserini başta Kütüb-i sitte olmak üzere Dârimî’nin es-Sünen, Mâlik’in el-Muvatta’, Şâfiî’nin el-Müsned, Dârekutnî’nin es-Sünen, ve Beyhakî’nin Şuabü’lîmân adlı eserlerinden derleyerek meydana getirmiştir. Eserde sadece sahâbî râvi veya nâdiren tâbiî zikredilmiş böylece hadis ilminde ilk defa hadislerin isnadları terkedilmiştir. 84 Hadis Tarihi ve Usulü Mesâbîhu’s-sünne hadislerin isnadında sadece sahâbîyi zikredip diğer ravîlerin terk edildiği ilk eserdir. Daha sonra telif edilen derleme hadis kitaplarında da bu yöntemi uygulanmıştır. Begavî, Buhârî ve Müslim’in el-Câmiu’s-sahîh’lerinden birinde veya her ikisinde bulunan hadisleri sahih, Ebû Dâvûd, Tirmizî ve diğer hadis kitaplarından aldığı hadisleri ise hasen olarak nitelemiştir. Az sayıdaki zayıf hadislerin durumuna da işaret edilmiştir. Ancak Begavî’nin bu ayırımı kabul görmemiştir. Sünen müelliflerinin eserlerinde hasen hadis dışında sahih ve zayıf hadislerin de bulunduğu gerekçesiyle tenkit edilmiştir. Eserde Sahîhayn’dan 2434, diğer hadis kitaplarından ise 2050 hadis bulunmaktadır. Mesâbîhu’s-sünne İslâm dünyasında büyük şöhret kazanmış ve üzerine kırktan fazla şerh yazılmıştır. Bunlar arasında en tanınmışı Hatîb et-Tebrizî diye tanınan Muhammed b. Abdillah’ın (ö. 737/1336) Mişkâtü’l-Mesâbîh’idir. Hatîb et-Tebrizî bu eserinde Begavî’nin sahih ve hasen diye ikiye ayırdığı hadisleri yeniden düzenlemiştir. Onun hadisleri seçme şartlarını dikkate alarak esere üçüncü bir bölüm daha eklemiştir. Birinci bölüm Begavî’nin sıhah dediği hadisleri ihtiva etmektedir. Bunlar, Buhârî ve Müslim’in birlikte veya ayrı ayrı kitaplarında aldığı hadislerdir. İkinci bölüm Begavî’nin hısan dediği hasen hadislerden meydana gelmektedir. Üçüncü bölüm ise, konuyla ilgili olduğu halde Begavî tarafından Mesâbîh’e alınmayan Hatîb et-Tebrizî’nin yaptığı ilâvelerden meydana gelmektedir. Müellif Begavî’nin kapalı bıraktığı yerleri açıklamış ve hadislerin râvilerini zikretmiştir. Hatîb et-Tebrizî’nin eserin her üç bölümüne ilave ettiği hadislerin sayısı 1511’dir. Hatîb et-Tebrizî’nin eseri üzerinde de birçok çalışma yapılmıştır. Mişkâtü’l-Mesâbîh hakkındaki en önemli çalışma ise Ali el-Kârî’nin Mirkâtü’l-mefâtîh adlı eseridir. Ali el-Kârî mükerrer rivâyetleri çıkarmış, hadisleri senedleriyle birlikte kaydetmiştir. O, hadislerin merfû veya mevkûf olduklarını belirtmiş, muhtasar rivâyetlerin tamamını zikretmiştir. Hatîb et-Tebrizî’nin garîb yahut zayıf olarak nitelediği rivâyetleri yeniden değerlendirmiştir. Begavî’nin Mesâbîhu’s-sünne’si ve onun şerhleri olan Mişkâtü’l-Mesâbîh ve Mirkâtü’lmefâtîh’in farklı baskıları bulunmaktadır. Cem’u’l-cevâmi’ ve el-Câmiu’s-sağîr Süyûtî (ö. 911/1505) önce başta Kütüb-i sitte olmak üzere yetmiş bir hadis kitabındaki bütün hadisleri bir araya getirmek üzere Cem’u’l-cevâmi’ni daha sonra da el-Câmiu’s-sağîr isimli eserini telif etmiştir. Cem’ul-cevâmi’ Süyûtî’nin bütün hadisleri toplamak üzere kaleme aldığı eserdir. Fakat bu eseri tamamlayamadan vefat etmiştir. Câmiu’l-Kebîr diye de anılır. İki bölüm halinde tertip edilen eserin birinci bölümünde kavlî hadisler alfabetik olarak sıralanmaktadır. İkinci bölümde ise filî veya kavlî-fiilî hadisler bulunmaktadır. Bu kısım aşere-i mübeşşereden başlamak üzere diğer sahâbîlerin adına göre alfabetiktir. Her hadisten sonra onu rivâyet eden sahâbîlerin adları verilmektedir. Eserin kaynaklarının bir kısmı günümüze ulaşmamıştır. Bu sebeple Cem’ul-cevâmi’ aynı zamanda büyük bir kültür mirasını bütünüyle kaybolmaktan kurtarmıştır. Süyûtî’nin amacı ulaşabildiği bütün hadisleri toplamak olduğu için eserde birçok zayıf, hatta mevzû rivâyetler de bulunmaktadır. Mecmau’lbuhûsi’l-İslâmiyye (Ezher) tarafından kurulan üç kişilik bir komisyon tarafından neşrine başlanmış IV. Cildi 1992’de yayımlanmıştır. el-Câmiu’s-sağîr min hadîsi’l-beşîri’n-nezîr Süyûtî’nin tamamlayamadığı Cem’ulcevâmi’ adlı kitabından kısa hadisleri seçmek suretiyle meydana getirdiği bir çeşit muhtasardır. Câmiu’s-sağîr alfabetik olup hadisler genellikle kelimenin ilk harfine göre sıralanmıştır. Hadislerin isnadı zikredilmemiştir. Eser genellikle bir veya birkaç cümlelik kısa hadislerden meydana gelmektedir. Eserde ahkâm hadisleri yok denecek kadar azdır. 4. Ünite - Temel Hadis Kaynakları Üzerine Yapılan Çalışmalar 85 Hadislerin kimler tarafından rivâyet edildiği ve hangi kaynaklarda yer aldığı, hadislerin sonuna konan rumuzlarla belirtilmiştir. Hadislerin sahih, hasen ve zayıf olduğuna da rumuzlarla işaret edilmiştir. el-Câmiu’s-sağîr’in ihtiva ettiği hadisler Süyûtî’ye göre genelde sahîh ve hasen olmakla birlikte zayıfları da vardır. Bazı âlimlere göre ise eserde mevzû rivâyetler de bulunmaktadır. Son yapılan araştırmalarda 6469 hadisin çok zayıf ve mevzû olduğu tespit edilmiştir. Eserdeki hadis sayısı hakkında farklı rakamlar verilmekle birlikte son yapılan araştırmalarda 10.010 hadis bulunduğu ortaya konulmuştur. Süyûtî daha sonra 4440 hadis ilâve ederek eserine Ziyâdetü’l-Câmi’ adıyla bir zeyl yani ek yazmıştır. Kenzü’l-ummâl Kenzü’l-ummâl Ali el-Müttakî el-Hindî’nin (ö. 975/1567) Süyûtî’ye ait söz konusu iki eseri ile Ziyâdetü’l-Câmi’ adlı zeylindeki rivâyetleri fıkıh konularına göre alfabetik olarak düzenlediği hadis kitabıdır. Eserin tam adı Kenzü’l-ummâl fî süneni’l-akvâl ve’l-ef’âl’dir. Herhangi bir konudaki hadislere topluca ulaşmak isteyenler için kolaylık sağlayan kitapta rumuzlarla hadislerin kaynağı belirtilmiştir. Eserde sened zikredilmemiş sadece sahâbî râvisine yer verilmiştir. Süyûtî’nin değerlendirmeleri ve sıhhat durumuyla ilgili bilgileri kaydedilmiştir. Eserde 46.624 hadis bulunmaktadır. Ali Muttakî el-Hindî daha sonra eserin kullanımında ortaya çıkan bazı güçlükleri gidermek, eseri tekrarlardan kurtarmak amacıyla Müntehabü Kenzi’l-ummâl fî süneni’l-akvâl ve’l-ef’âl’ini kaleme almıştır. Kenzü’lummâl ve Müntehabü Kenzi’l-ummâl’in farklı baskıları bulunmaktadır. Cem’ul-fevâid Cem’ul-fevâid Rûdânî diye tanınan Muhammed b. Muhammed el-Mağribî’nin (ö. 1094/1683) İbnü’l-Esîr’in Câmiu’l-usûl’ü ile Heysemî’nin Mecma’u’z-zevâid’ine İbn Mâce ve Dârimî’nin es-Sünen’lerini ilâve etmek suretiyle on dört temel hadis kitabındaki hadisleri bir araya getirdiği eserdir. Eserde hadislerin isnadları kaldırılmış, tekrarlar önemli ölçüde ayıklanmıştır. Eserin tam adı Cem’ul-fevâid min Câmi’i’l-usûl ve Mecma’i’z-zevâid’dir. Eserde 10.131 rivâyet bulunmaktadır. Mecma’i’z-zevâid’deki zayıf ve uydurma rivâyetler bu kitapta yer almamıştır. Eser Naim Erdoğan tarafından Büyük Hadis Külliyâtı adıyla Türkçe’ye tercüme edilmiştir. Buhârî ve Müslim’in el-Câmiu’s-sahîh’lerindeki “câmi” kelimesi ile temel hadis kaynaklarını bir araya getiren eserlerin isimlerinde yer alan “câmi” kelimelerinin anlam farklılıklarını belirtiniz. MUKAYESELİ ÇALIŞMALAR Zevâid Kitapları Herhangi bir hadis kitabının bir başka hadis eseri veya eserleriyle karşılatırılıp birincisinin ikincisinden fazla olarak ihtiva ettiği hadisleri bir araya getiren eserlere zevâid kitapları denilmektedir. Zevâid türü eserlerde genellikle müsned ve mu’cemler gibi hadis aramanın zor olduğu kitapların zevâidleri tespit edilmektedir. Ancak bazı zevâid müellifleri bunların dışındaki eserlerin zevâidlerini de tespit etmişlerdir. Zevâidler konularına göre tasnif edilmiş eserlerdir. Zevâid müellifleri çalışmalarına esas aldıkları eserlerdeki rivâyetleri hiçbir ayırıma tâbi tutmazlar. Dolayısıyla bu eserlerde merfû, mevkuf ve maktû’ hadisler bulunduğu gibi sahih, hasen, zayıf ve mevzû rivâyetler de yer almaktadır. Zevâid kitaplarının esas aldıkları eserlerde, muteber hadis kaynaklarında pek rastlanmayan birçok garip ve ilgi çekici bilgiler mevcuttur. Ancak zevâid müellifleri genellikle eserlerinde zikrettikleri hadislerin sıhhat durumları ve râvileri hakkında bilgi 3 86 Hadis Tarihi ve Usulü verdikleri için, zayıf ve mevzû rivâyetler hakkında da bilgi vermektedirler. Zevâide esas olan eserlerin tamamı senedli hadisler ihtiva etmektedir. Zevâid müellifleri senedsiz eserlere rağbet etmemişlerdir. Zevâdin tespitinde genellikle Kütüb-i sitte esas alınmıştır. Yani zevâidini yaptıkları kitapların Kütübi sitte’de olmayan hadislerini bir araya getirerek bir nevi Kütüb-i site’ye ek ve onları tamamlayıcı nitelikte eserler meydana getirmeyi amaçlamışlardır. Bu tür çalışma VIII. (XIV.) asrın ortalarından başlayarak IX. (XV.) yüzyılın sonuna kadar sürmüştür. Tespit edilebildiği kadarıyla ilk zevâid kitapları Moğoltay b. Kılıç (ö. 762/1361) ve İbnü’lMülakkın (ö. 804/1401) tarafından hicrî sekizinci asırda telif edilmiştir. Zevâid türü eserlerin en tanınmışları Heysemî, Bûsîrî ve İbn Hacer’in eserleridir. Mecma’u’z- zevâid Bu türün en tanınmış eseri Heysemî nisbesiyle tanınan Ali b. Ebî Bekr’in (ö. 807/1404) Mecma’u’z- zevâid ve menba’u’l-fevâid adlı kitabıdır. Heysemî bu eserinde Ahmed b. Hanbel, Ebû Ya’lâ el-Mevsılî ve Bezzâr’ın Müsned’leri ile Taberânî’nin üç Mu’cem’inin Kütüb-i sitte’de bulunmayan hadislerini bir araya getirmiştir. Senedlerde sahâbîler dışındaki râviler zikredilmemiştir. Eser kırk dört kitab, 3642 bab ve 18.776 hadis ihtiva etmektedir. Eserde merfû, mevkuf ve maktû’ rivâyetler yer almaktadır. Heysemî, rivâyetleri sahihzayıf ayırımı yapmadan kaynaklardan olduğu gibi almıştır. Dolayısıyla eserde sahih, hasen, zayıf hatta mevzû hadisler bulunmaktadır. Ancak Heysemî sahâbî dışındaki râviler hakkında cerh ve ta’dil açısından ayrıntılı bilgi vererek rivâyetlerin sağlamlık derecesini ortaya koymaya çalışmıştır. Rivâyetlerin hangi kaynaktan alındığına da işaret edilmiştir. Heysemî, bazen hadisin tamamını değil bir kısmını vermekte, bazen bir hadisi kitabın birkaç yerinde zikretmektedir. Mecma’u’z- zevâid beş kitabın Kütüb-i sitte’de yer almayan hadisleri bir arada görme kolaylığı sağlamaktadır. Heysemî’nin bunun dışında, İbn Mâce’nin es-Sünen’i, Hâris b. Ebî Üsâme’nin (ö. 282/896) Müsned’i, Taberânî’nin iki Mu’cem’inde bulunup Kütüb-i sitte’de yer almayan hadisleri bir araya getirdiği üç zevâidi ile İbn Hibbân’ın Sahih’inde bulunup Sahîhayn’da yer almayan 2647 hadisi ihtiva eden Mevâridü’z-zam’ân ilâ zevâidi İbn Hibbân isimli eseri de bulunmaktadır. İthâfü’l-hıyere Bûsîrî nisbesiyle tanınan Mısırlı muhaddis Ahmed b. Ebî Bekir’in (ö. 840/1436) İthâfü’ssâdeti’l-mehere adıyla da tanınan İthâfü’l-hıyere bi zevâidi’l-mesânîdi’l-aşere isimli kitabında on müsnedin zevâidini yapmıştır. Bunlar, Ebû Dâvûd et-Tayâlisî, Müsedded, Humeydî, İbn Ebî Ömer, İshak b. Râhûye, Ahmed b. Meni’, İbn Ebî Şeybe, Abd b. Humeyd, Hâris b. Ebî Üsâme ve Ebû Ya’lâ el-Mevsılî’nin Müsned’lerinde olup Kütüb-i sitte’de bulunmayan hadisleri bir araya getiren bir eserdir. Bûsîrî bundan başka, İbn Mâce’nin es-Sünen’inde bulunduğu halde Kütüb-i hamse’de yer almayan hadisleri Misbâhu’z-zücâce fî zevâidi İbn Mâce isimli eserinde bir araya getirmiştir. Fevâidü’l-müntekî li-zevâidi’l-Beyhakî isimli eserinde ise Beyhakî’nin es-Sünenü’lkübrâ’sında olup Kütüb-i sitte’de bulunmayan hadisleri bir araya getirmiştir. el-Metâlibü’l-‘âliye İbn Hacer el-Askalânî’nin (ö. 852/1449) el-Metâlibü’l-‘âliye bi- zevâid’il-mesânîdi’s-semâniye isimli eseri de günümüze ulaşan önemli zevâidlerdendir. İbn Hacer bu eserinde Ebû Dâvûd et-Tayâlisî, Müsedded, Humeydî, İbn Ebî Ömer, İshak b. Râhûye, Ahmed b. Meni’, İbn Ebî Şeybe, Abd b. Humeyd, Hâris b. Ebî Üsâme ve Ebû Ya’lâ el-Mevsılî’nin Müsned’lerinde bulunduğu halde Kütüb-i sitte ile Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inde yer almayan 4702 hadisi bir 4. Ünite - Temel Hadis Kaynakları Üzerine Yapılan Çalışmalar 87 araya getirmiştir. Eser konulara göre tertip edilmiştir. İbn Hacer, hadislerin sıhhat durumu ve senedleri hakkında da bilgiler vermektedir. el-Metâlibü’l-‘âliye’nin esas aldığı eserlerin bir kısmı günümüze gelmemiştir. Bu durum eserin değerini artırmaktadır. Zevâid türü eserlerin hadisler açısından sağladığı önemli faydalar bulunmaktadır. Bunlar aşağıdaki şekilde özetlenebilir: 1. Kütüb-i sitte ve diğer muteber hadis kitaplarında bulunmayan ve günümüze ulaşmayan birçok hadisi ihtiva etmek. 2. Farklı kaynaklardaki hadisleri bir araya toplayarak tekrarlarını önlemek. 3. Müsned ve mu’cem türü eserlerdeki hadislerin konularına göre tasnifini yapmak suretiyle istifadelerini artırmak. 4. Müsned ve mu’cem türü eserlerdeki hadislerin sıhhat durumları hakkında bilgi vermek. 5. Ferd, ğarîb ve zayıf olarak bilinen birçok hadislerin kuvvet kazanmasını sağlamak. 6. Zevâidlerde birbirini açıklayıcı ve tamamlayıcı ayrıntılar muhafaza edilerek bazı hadislerdeki kapalılığın giderilmesini sağlamak. Zevâid türü eserler hakkında ayrıntılı bilgi için Abdullah Karahan’ın Hadis Edebiyatında Zevâid Kitapları adlı kitabını okuyunuz. ETRÂF ÇALIŞMALARI Hadislerin baş tarafından bir kısmı zikredilmek suretiyle sahâbe adına veya hadis metinlerine göre alfabetik olarak düzenlenen eserler etrâf (االطراف (diye isimlendirilmektedir. Etrâf türü eserler, hadisin baş tarafından tamamını hatırlatan bir kısmını verip, ardından hadisin bütün senedlerini veya belirli bazı kitaplara bağlı kalarak onlarda geçtiği yerlerini bildiren kitaplardır. Bu eserler genellikle bir çeşit müsned özelliği arzeder. Ancak müsned türü eserlerde bir hadisin tamamı verildiği halde etrâf kitaplarında hadisin sadece baş tarafı zikredilir. Etrâf kitaplarında bir sahâbînin esas alınan kitaplardaki bütün rivâyetleri ve bu rivâyetlerin bütün senedleri bir araya toplanarak eserlerin hangi bölümlerinde geçtiği belirtilir. Bu tür çalışmaların da Sahîhayn ve Kütüb-i sitte merkezli olduğu görülmektedir. Bu türün ilk örnekleri olan Halef el-Vâsıtî (ö. 401/1010) ve Ebû Mes’ûd ed-Dımaşkî’nin (ö. 401/1010) Etrâfü’s-Sahîhayn isimli eserleri Buhârî ve Müslim’in Sahih’leriyle ilgilidir. İbnü’l-Kayserânî’nin (ö. 507/1113) Etrâfü’l-Kütübi’s-sitte isimli eseri ise isminden de anlaşıldığı gibi Kütüb-i sitte’ deki hadislerin farklı isnadlarını bir araya getirir. Bu tür çalışmaların en tanınmışları ise Mizzî nisbesiyle tanınan Yusuf b. Abdurrahman (ö. 742/1341), Abdülganî en-Nablusî (ö. 1143/1730) ve Muhammed Şerif Tokadî’nin (ö. 1312/1897) eserleridir. Mizzî’nin Tuhfetü’l-eşrâf bi ma’rifeti’l-etrâf isimli eseri Kütüb-i sitte ile Ebû Dâvûd’un el-Merâsîl’ini, Tirmizî’nin Şemâilü’n-nebî adlı eserini, Nesâî’nin ‘Amelü’l-yevm ve’l-leyle’sini ihtiva etmektedir. Sahâbe, tâbiîn ve tebeü’t-tâbiîn’e ait 1391 müsnedde mevcut 19.626 hadis bulunmaktadır. Abdülğanî en-Nablusî’nin Zehâirü’l-mevârîs fi’d-delâleti ‘alâ mevâzı’i’l-hadîs isimli eseri ise Kütüb-i sitte ile el-Muvatta’ı ihtiva etmektedir. Sahâbî adına göre yedi bölüm halinde düzenlenen eserde 12.302 hadis bulunmaktadır. Buhârî ve Müslim’in eserlerindeki hadisleri kolayca bulabilmek amacıyla telif edilen Muhammed Şerif Tokadî’nin Miftâhu’s-Sahîhayn’ı da tanınmış etraf türü eserlerdendir. Eserde önce Buhârî’nin, sonra da Müslim’in el-Câmiu’s-sahîh’lerindeki kavlî hadisler alfabetik olarak dizilmiştir. Buhârî’deki hadisler için İbn Hacer, Aynî ve Kastallânî şerhlerinin cild ve sayfa numaraları; Müslim hadisleri için de Nevevî şerhinin cild ve sayfa numaraları verilmiştir. Mizzî, Abdülganî en-Nablusî ve Tokadî’nin söz konusu eserleri yayımlanmıştır. 88 Hadis Tarihi ve Usulü Sözü edilen etrâf kitapları genellikle ilk râvisi olan sahâbe adına göre alfabetik olarak düzenlenen eserlerdir. Senedleri alınmaksızın hadislerin baş tarafından birkaç kelimeyi almak, sonra da bu metinleri alfabetik sıraya koymak suretiyle yapılan çalışmalar da etrâf olarak kabul edilmektedir. Yukarıda zikredilen Süyûtî’nin Cem’u’l-cevâmi’ ve el-Câmiu’ssagîr adlı eserleri, Kudâî’nin (ö. 454/1062) Müsnedü’ş-şihâb’ı ile halk dilinde yaygın olan hadislerin toplandığı Sehâvî’nin (ö. 902/1497) el-Makâsıdü’l-hasene’si hadislerin baş kısmını değil tamamını vermiş olmalarına rağmen hadis arama ve kaynağını tespit etmede kolaylık sağladıklarından bu türün örnekleri olarak kabul edilebilirler. Bugün hadislerin kaynaklarını bulmayı kolaylaştıran mu’cem (concordance) ve hadis CD’lerinin henüz ortaya çıkmadığı dönemlerde bu hizmeti etrâf kitapları karşılamaktaydı. Etrâf kitaplarının hadisler açısından sağladığı faydalar sadece bundan ibaret değildir. Etrâf kitaplarının sağladığı faydalar aşağıdaki şekilde özetlenebilir: 1. Etrâf kitaplarında bir hadisin birçok eserdeki senedlerinin bir araya getirilmesi, hadisin sağlamlık derecesinin artırarak kuvvet kazanmasını sağlar. 2. Bazı senedlerde “Süfyân” gibi ayırıcı bir vasıf kullanılmadan yer alan râvilerin zikredilen diğer senedler sayesinde kim olduğu tespit edilir. 3. Etrâf kitapları hadislerin, hangi hadis kitaplarının neresinde olduğunun kolaylıkla tespit edilmesini sağlar. TAHRİC ÇALIŞMALARI Tahric (التخريج (hadis ilminde iki farklı anlamda kullanılmıştır. Birincisi rivâyet dönemi olarak kabul edilen ilk dört asırda, “bir kimsenin bir hadisi, sözlü veya yazılı olarak ilk kaynaklarından alıp senediyle birlikte eserine alması” anlamına gelir. İkincisi ise sonraki dönemlerde, “bir hadisin veya bir kitaptaki hadislerin temel hadis kaynaklarındaki yerlerini tespit ederek değişik açılardan tenkidini ve değerlendirmesini yapmak” mânâsında kullanımıdır. Tahric çalışmaları ile de genellikle hadis ilminin dışındaki diğer ilim dallarına ait kitaplarda mevcut hadislerin temel hadis kaynaklarındaki yerlerine işaret eden kitaplar kastedilmektedir. Bu tür çalışmalar çoğunlukla IX. (XV.) asırdan sonra yapılmıştır. Tahric çalışmalarıyla fıkıh, akaid, tasavvuf gibi İslâm ilimleriyle ilgili yazılan eserlerdeki hadislerin temel hadis kaynaklarındaki yerleri tespit edilmiş ve özellikle sıhhatleri açısından değerlendirmeleri yapılmıştır. Cemâleddin ez-Zeylaî (ö. 762/1360), Zeynüddin el-Irâkî (ö. 806/1404) ve İbn Hacer el-Askalânî’nin (ö. 852/1449) tahric çalışmaları en tanınmış olanlardır: Zeylaî’nin Nasbu’r-râye fî ehâdîsi’l-Hidâye adlı eseri, Hanefî mezhebinin en tanınmış metinlerinden biri olan Burhâneddin el-Merginânî’nin (ö. 593/1197) el-Hidâye’si üzerine yapılan bir tahric çalışmasıdır. Bazı âlimlerin el-Hidâye’de zayıf hadislerin delil olarak kullanıldığını iddia etmeleri üzerine eserdeki hadislerin tahrici için çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Zeylaî’nin söz konusu eseri bunların en önemlisidir. Eserde, el-Hidâye’nin tertibi esas alınarak her konuyla ilgili hadislerin kaynakları zikredilmiş ve sıhhat durumları hakkında bilgiler verilmiştir. Kaynağı bulunamayan hadisler de ayrıca zikredilmiştir. Bir diğer tanınmış tahric eseri İmam Gazzâlî’nin İhyâü ulûmi’d-dîn adlı eseri üzerine Zeynüddin el-Irâkî’nin çalışmasıdır. Irâkî bu çalışmasında Gazzâlî’nin söz konusu eserinde çok sayıda zayıf ve uydurma hadis bulunduğunu ileri sürmüştür. Bunun üzerine Zeynüddin el-Irâkî ilk defa İhyâü ulûmi’d-dîn’de bulunan hadislerin tahricini yapmaya başlamıştır. Irâkî İhyâ’daki hadislerin tahrici için büyük, orta ve küçük hacimde olmak üzere üç eser kaleme almıştır. Bunlardan en küçüğü el-Muğnî diye tanınmaktadır. Tam adı el-Muğnî an hamli’l-esfâr fi’l-esfâr fî tahrîci mâ fi’l-ihyâ’i mine’l-ahbâr olan bu eser günümüze ulaşmıştır. Irâkî, tahricini yaptığı hadisin baş tarafından bir bölümü onu rivâyet 4. Ünite - Temel Hadis Kaynakları Üzerine Yapılan Çalışmalar 89 eden sahâbî râvisiyle zikretmekte, yer aldığı temel hadis kaynaklarını vermekte ve hadisin sıhhat durumunu ifade etmektedir. Irâkî İhyâ hadislerinden 271 rivâyetin isnadını bulamadığını dolayısıyla bunların mevzû olduğunu belirtmiştir. İbn Hacer el-Askalânî de çok sayıda klasik eser üzerinde tahric çalışması yapmıştır. Nevevî’nin el-Ezkâr’ı ve Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ı gibi alanlarıyla ilgili temel kitapların hadislerinin tahriciyle de tanınmaktadır. Onun en çok bilinen tahric çalışması ise Telhîsu’lhabîr fî tahrîci ehâdîsi’r-Râfiiyyi’l-kebîr adlı eseridir. Bu çalışmada, İmâm Gazzâlî’nin el-Vecîz adlı fıkıh kitabına Abdülkerim b. Muhammed er-Râfiî tarafından yazılan eşŞerhu’l-kebîr isimli şerhindeki hadislerin tahrici yapılmaktadır. Ahmet Yıldırm’ın Tasavvufun Temel Öğretilerinin Hadislerdeki Dayanakları (2000 Ankara) ile Muhittin Uysal’ın Tasavvuf Kültüürnde Hadis (2001 Konya) adlı çalışmaları da tasavvuf eserlerindeki hadislerin tahricini yapan Türkçe eserlerdir. Son dönemde tahric yöntemlerini konu edinen müstakil çalışmalar da yapılmıştır. Arapça olarak, Mahmûd et-Tahhân’ın Usûlü’t-tahrîc ve dirâseti’l-esânîd’i (1403/1983 Riyad), Muhammed Mahmud Bekkâr’ın İlmu tahrîci’l-hadîs’i (1417/1996 Riyad) ve Abdulmevcûd Muhammed Abdullatif ’in Keşfu’l-lisâm an esrâri tahrîci hadîsi seyyidi’lenâm’ı (1984 Kahire) bunlardan bir kısmıdır. Tahric yöntemi konusunda Türkçe bir çalışma, Salahattin Polat, Habil Nazlıgül ve Süleyman Doğanay tarafından müştereken hazırlanmış olan Hadis Araştırma ve Tenkit Klavuzu (İstanbul-2008) isimli kitaptır. BELİRLİ KONULARLA İLGİLİ ÇALIŞMALAR İlk dönemlerde “kitâbü’l-îmân”, “kitâbü’l-ilm”, “kitâbü’z-zühd ve’r-rekâik” gibi belirli konularla ilgili müstakil hadis kitapları telif edildiğini önceki ünitelerde görmüştük. Bu ilmî gelenek İslâm tarihi boyunca devam etmiştir. V. ve VI. asırlardan sonra da özellikle ahlâk, fedâil, terğîb ve terhîb konuları, halk dilinde hadis diye dolaşan sözler ve uydurma hadislerle ilgili hacimli müstakil eserler telif edilmiştir. Bu eserler temel hadis kaynaklarını esas alan ve kendi dönemlerinin ihtiyaçlarını dikkate alarak yazılan kitaplardır. Bunlar arasında Münzirî’nin (ö. 656/1258) et-Terğîb ve’t-terhîb’i ile Nevevî’nin Riyâzü’s-sâlihîn’i özellikle ahlâkî eğitim amacıyla vaazlarda en çok istifade edilen eserlerdir: et-Terğîb ve’t-terhîb Terğîb (الرتغيب )iyiliğe teşvik, terhîb (الرتهيب (ise kötülükten sakındırmak demektir. Münzirî et-Terğîb ve’t-terhîb isimli eserinde iyiliğe teşvik eden kötülüklerden sakındıran hadisleri bir araya getirmiştir. Müellif her konunun, terğîb ve terhîb (teşvik ve uyarı) yönlerini dile getiren hadisleri iki grupta toplamak suretiyle önce terğîb sonra terhîbi ilgilendiren hadisleri vermiştir. Eserde bulunan hadisler Muvatta, Ahmed b. Hanbel’in Müsned’i, Kütüb-i sitte, Taberânî’nin üç Mu’cem’i, Ebû Ya’lâ’nın Müsned’i, Bezzâr’ın Müsned’i, İbn Huzeyme’nin Sahîh’i, İbn Ebi’d-Dünya’nın kitapları, İbn Hibbân’ın Sahîh’i, Hâkim en-Nîsâbûrî’nin el-Müstedrek’i, Beyhakî’nin Şuabu’l-imân’ı ve Kitâbü’z-zühd’ü ve Ebu’l-Kâsım el-Isbahânî’nin et-Terğîb ve’t-terhîb’inden derlenmiştir. Eserde sahâbî râvisi verilen hadislerden sonra, onların temel hadis kaynaklarında bulunduğu yerler müellif ismi verilerek belirtilir. Müellif sahih, hasen ve güvenilebilecek zayıflıktaki rivâyetleri “an” harfiyle göstermekle yetinmiş, ayrıca hadisin sağlamlık derecesini belirtmemiştir. Sadece sahih hadisleri toplayan kaynaklardan alınan hadislerin de sıhhatıyla ilgili herhangi bir açıklama yapılmamıştır. Bunların dışındaki kaynaklardan alınan hadislerin sıhhat durumlarına işaret edilmiştir. Hadisin “ruviye” lafzıyla rivâyet edilmesi ve sonunda herhangi bir açıklamanın yapılmamış olması hadisin mevzû, çok zayıf veya zayıf olduğuna işaret eder. Eser mükerrerleriyle birlikte 5472 hadis ihtiva etmektedir. Eser 90 Hadis Tarihi ve Usulü Ahmet Muhtar Büyükçınar, Ahmet Arpa, Durak Pusmaz ve Abdullah Yücel’den oluşan bir heyet tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir. Riyâzü’s-sâlihîn Tam adı Riyâzü’s-sâlihîn min hadîsi seyyidi’l-mürselîn olan eserde 1900 civarında hadis bulunmaktadır. Nevevî, bu kitabıyla âyet ve hadisleri esas alarak fert, aile ve toplum planında uyulması gereken prensipleri ortya koymayı amaçlamıştır. Riyâzü’s-sâlihîn’deki hadislerin büyük çoğunluğu Kütüb-i sitte’den alınmıştır. Bunların dışındaki hadisler Mâlik’in Muvatta’ı, Humeydî’nin el-Cem’ beyne’s-Sahîhayn’ı, Ahmed b. Hanbel’in Müsned’i, Hâkim en-Nîsâbûrî’nin el-Müstedrek’i, Dârimî ile Dârekutnî’nin Sünen’lerinden alınmıştır. Kitapta hadis metinleri kaynaklarda geçtiği gibi nakledilmiştir. Her hadisin sonunda kaynağı verilmiştir. Eser yazıldığı günden itibaren İslâm dünyasında genel kabul görmüş, özellikle ilim adamlarının, talebelerin, vaiz ve hatiplerin el kitabı olmuştur. Eserin Türkçe’de faklı tercümeleri bulunmaktadır. Mehmet Yaşar Kandemir, İsmail Lütfi Çakan ve Raşit Küçük tarafından en son yapılan tercüme aynı zamanda şerhini de ihtiva etmektedir. HALK ARASINDA YAYGIN OLAN HADİSLERİ TOPLAYAN ÇALIŞMALAR İsâm tarihi boyunca halk arasında hadis olarak dolaşan birçok söz bulunmaktadır. Bunlar arasında hadis olanlar bulunduğu gibi hadis olmayanlar da vardır. Ayrıca hadis olanların sıhhat durumları da aynı derecede değildir. Nereden alındığı bilinmeyen, yalan ve iftira olma ihtimali bulunan bu sözlerin gerçek durumunun açığa çıkarılması ihtiyacı ortaya çıkmıştı. Bunun üzerine halk arasında hadis olarak bilinen bu sözlerin gerçek durumlarını tespit etmek amacıyla birçok müstakil çalışma yapılmıştır. Bu kitaplarda Arap dilindeki yaygın sözler ele alınır. Bu Arapça sözlerin bir kısmı tercüme edilerek Türkçe’ye de geçmiştir. Bu nedenle Türkçe’deki hadis diye meşhur olan sözleri bu kitaplardan arayabilmek için bunların Arapçalarının bilinmesi zorunluluğu vardır. Bunlar arasında Sehâvî’nin (ö. 902/1496) el-Mekâsıdü’l-hasene ve Aclûnî’nin (ö. 1162/1749) Keşfu’l-hafâ’sı en tanınmış olanlarıdır. el-Makâsıdü’l-hasene Tam adı el-Makâsıdü’l-hasene fî beyâni kesîrin mine’l-ehâdîsi’l-müştehire ale’l-elsine’dir. Sahih, zayıf, hatta mevzû olmakla beraber halk arasında meşhur olan haberlerin bir araya getirilerek derlendiği en önemli kaynaklardan biridir. Eserde halk arasında hadis diye meşhur olan 1356 söz alfabetik olarak incelenmektedir. Eserde her rivâyet, baş taraftaki sıra rakamını takip eden “hadis” kelimesiyle başlamaktadır. Rivâyetin baş tarafından kısa bir bölüm alınmakta, metnin peşinden kaynakları zikredilmekte ve haberin durumu ile ilgili açıklamalar yapılmaktadır. Zikredilen sözlerin senedine veya aslına ulaşılmışsa geçtiği kaynaklara işaret edilmektedir. Sıhhat derecesi açıklanmakta, âlimlerin bu söz hakkındaki söyledikleri zikredilmektedir. Zikredilen sözün senedi hiçbir hadis kitabında da bulunmamışsa, bu duruma işaret etmek üzere “lâ asle leh (له اصل ال (:aslı yoktur” ifadesiyle işaret edilmektedir. Alfabetik olarak sıralanan yaygın rivayetler, herhangi bir açıklama yapılmadan eserin sonunda ayrıca konularına göre de sınıflandırılmıştır. el-Mekâsıd, Sehâvî’nin talebesi İbnü’d-Deyba’ (ö. 944/1537) tarafından Temyîzü’t-tayyib mine’l-habîs fimâ yedûru alâ elsineti’n-nâs mine’l-hadîs adlı kitabında ihtisar edilmiştir. Keşfu’l-hafâ Aclûnî’nin tam adı Keşfu’l-hafâ ve muzîlu’l-ilbâs amme’ş-tehere mine’l-ehâdîs alâ elsineti’nnâs olan kitabı, halk arasında hadis diye dolaşan sözlerin hadis olup olmadığını ortaya koymak amacıyla yazılmış en hacimli eserdir. Sıra sayısını ifade eden rakamlardan sonra 4. Ünite - Temel Hadis Kaynakları Üzerine Yapılan Çalışmalar 91 yaygın sözler, parantez içinde, alfabetik olarak, senedsiz bir şekilde, sadece sahâbî ve hadisi yer aldığı kitabın müellif isim zikredilerek sıralanmaktadır. Eserin son kısmında elMekâsıd’da olduğu gibi incelenen sözlerin konularına göre bir fihristi bulunmaktadır. Eser temelde el-Mekâsıdü’l-hasene’ye dayanmaktadır. Ancak ondaki uzun sened nakillerini kısaltılmış, hadisi kitabına alan müellif ve sahâbî râvisine işaret etmekle yetinmiştir. Ayrıca konuyla ilgili kendisinden önceki kaynaklardan da ilâveler de bulunmuş ve hangi eserlerden alındığını ifade etmiştir. Genel olarak zikredilen sözlerin sıhhatiyle ilgili âlimlerin görüşleri kaydedilmiş ve değerlendirmeler yapılmıştır. Eserde 3281 meşhur söz incelenmektedir. Müellif, sözün hadis olmadığını “leyse bi hadîs (حبديث ليس (: Bu hadis değildir” ifadesiyle belirtir. “Sahâbî sözüdür”, “âlimlerden birinin sözüdür” veya “hikmetli sözdür” gibi ifadelerle sözün kaynağını tesbite çalışır. Aclûnî eserinde bazı âlimlerin mevzû kabul ettiği rivâyetleri savunduğu gerekçesiyle eleştirilmiştir. İlk dönem hadis kaynaklarında yer alan mevzû hadisleri müstakil eserlerde bir araya getiren çalışmalar da yapılmıştır. Bu çalışmalar mevzû yani uydurma hadisleri konu edinen onuncu ünitede incelenecektir. ŞERH ÇALIŞMALARI Hadislerin başlangıçta genelde şifahî nakledilirken ikinci asrın başlarından itibaren yazılı döneme geçildiği bilinmektedir. Sözlü geleneğe sahip bir ortamda söylenen sözlerin bağlamından uzaklaştıkça anlaşılmasının zorlaşması da tabii bir durumdu. Ancak zaman ilerledikçe rivâyetlerle muhatapları arasına tarihsel ve kültürel mesafe artmaktaydı. İlk üç asırda hadislerle karışır endişesiyle isnadların dışında hadisle birlikte başka bir şeyin yazılmaması geleneği hâkimdi. Bu dönemde hadislerin öğrenilip nakledildiği semâ ve kıraat meclislerinde isnad ve metinler hakkında açıklamalar yapılmaktaydı. Ayrıca müzakere meclislerinde de benzeri açıklamalar olmaktaydı. Ancak bunlar hadisle karışır endişesiyle kayda geçirilmemekteydi. Üçüncü asır âlimlerinin bab başlıklarında yaptıkları açıklamalar ile ihtilâfü’lhadis ve garîbü’l-hadis konularında yazılan eserler de hadislerin anlaşılmasına yönelikti. Hemen hemen hadislerin tamamının râvilerine veya konularına göre kitaplara geçtiği üçüncü asırdan sonra ise hadislerin anlaşılmasına yönelik şerh çalışmaları genellikle kitaplar esas alınarak yapılmaya başlandı. Böylece temel hadis kaynaklarına dayalı birçok şerh yazıldı. Hadis şerhlerinde öncelikle şerh ettikleri eser ve müellifi hakkında giriş niteliğinde temel bilgiler verilir. Hadisler şerh edilirken sened ve metin tahlili yapılır, râviler tanıtılır ve güvenilirlik durumları hakkında cerh ve ta’dil âlimlerinin görüşleri aktarılır. Hadisin senedinde kopukluk olup olmadığı, belirtilir. Genellikle hadislerin farklı isnadları zikredilir, hadislerde râviler tarafından yapılan değişikliklere, hatalara dikkat çekilir. Böylece hadisin sıhhatıyla ilgili bir sonuca ulaşılır Hadisin kaynaklardaki durumu incelenir, farklı lafızlarla rivâyetleri bir araya getirilir. Metindeki herkes tarafından bilinmesi zor (garîb) kelimeler açıklanır. Hadis edebî ve bilimsel yönden incelenir. Birbirine zıt gibi görünen hadisler hakkında açıklayıcı bilgiler verilir, uzlaştırma veya tercihler yapılır. Hadisin söylendiği bağlam (sebeb-i vurûd) tesbite çalışılır. Taşıdığı fıkhî hükümler tesbit edilir. Kısaca söylemek gerekirse hadis metinleri garîbü’l-hadîs, ihtilâfü’l-hadîs, müşkilü’l-hadîs, fıkhu’lhadîs açılarından incelenir. Ayrıca şerhlerde, şerh edilen temel kaynaklardaki hadislere ilâve olarak hadisin şerhi ile ilgili konularda birçok hadis zikredilmektedir. Belli bir kitabı esas alan ilk şerh çalışması hicrî dördüncü asırda Hattâbî (ö. 388/998) tarafından Buhârî’nin Sahih’i üzerine yapılmıştır. Kütüb-i sitte’nin otoritesinin pekiştiği hicrî altıncı asırdan itibaren yapılan şerhler önemli ölçüde bu eserler çerçevesinde olmuştur. Hatta söz konusu şerhlerin önemli bir kısmının bu dönemde yapıldığı görülmektedir. Nitekim bir araştırmada Buhârî’nin el-Câmiu’s-sahîh’iyle ilgili 197 şerh çalışması yapıldığı tespit edilmiştir. Aşağıda temel hadis kaynaklarının şerhleri eser esaslı olarak bazı özelliklerine de işaret edilerek zikredilecektir: 92 Hadis Tarihi ve Usulü Muvatta Şerhleri Özgün şekliyle günümüze ulaşan ilk hadis kitaplarından olan Muvatta üzerine üçüncü asırdan itibaren şerh yapılmaya başlanmıştır. Bunlar arasında hicrî beşinci asırda İbn Abdilberr’in (ö. 463/1071) et-Temhîd limâ fi’l-Muvatta mine’l-meânî ve’l-esânîd, et-Takassî li-hadîsi’l-Muvatta ve Şuyûhi’l-İmâm Mâlik ve el-İstizkâr isimli üç eseri el-Muvatta hakkında günümüze ulaşan önemli şerhlerdendir. Ebu’l-Velîd el-Bâcî’nin el-Müntekâ’sı, Süyûtî’nin (ö. 911/1505) Tenvîrü’l-hevâlik’i ve Zürkânî’nin (ö. 1222/1710) Şerhu’lMuvatta’ı ise Muvatta şerhleri arasında yaygın olarak kullanılanlardır. Ebu’l-Velîd el-Bâcî önce kaleme aldığı el-İstifâ adındaki eserini ihtisar etmiş, fıkhî meselelerin Muvatta’daki delillerine işaret edecek şekle getirmiştir. Böyle bir seçim yapıldığı için de esere el-Müntekâ adını vermiştir. Eser Malikî mezhebine göre yazılmış, ahkâm yönü ağırlıklı bir şerhtir. Süyûtî’nin Tenvîrü’l-hevâlik’i önceki Mâlikî âlimlerin görüşlerini zikretmek suretiyle hadisleri açıklayan bir şerhtir. Eserin sonunda Muvatta râvileri ile ilgili Süyûtî’nin kaleme aldığı İs’afu’l-mubatta’ bi ricâli’l-Muvatta’ adlı eseri bulunmaktadır. Zürkânî Şerhu’l-Muvatta’da hadislerin rivâyet faklarını göstermekte, mezheplerin hadisle ilgili görüşlerine işaret etmekte ve Mâlikî anlayışa göre tercihlerde bulunmaktadır. Buhârî Şerhleri Yukarıda işaret edildiği gibi Buhârî’nin el-Câmiu’s-sahîh’i üzerine hadis kitapları arasında en çok şerh yazılan eserdir. Hattâbî’nin A’lâmü’l-hadîs fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî isimli kitabı Buhârî’nin el-Câmiu’s-sahîh’inin ilk şerhidir. Buhârî şerhleri arasında İbn Hacer el-Askalânî’nin (ö. 852/1449) Fethu’l-Bârî bi şerhi Sahîhi’l-Buhârî’si, Bedrüddin Aynî’nin (ö. 855/1451) Umdetü’l-kârî fî şerhi Sahîhi’lBuhârî’si ve Kastallânî’nin (ö. 923/1517) İrşâdü’s-sârî li-şerhi Sahîhi’l-Buhârî’si en tanınmış olanlarıdır. İbn Hacer Sahîh’in şerhine başlamadan önce Hedyü’s-sârî mukaddimetü Fethi’l-Bârî ismiyle müstakil olarak büyük bir cilt hacminde mukaddime yazmıştır. İbn Hacer söz konusu mukaddimede Buhârî’nin eserini yazma sebebi, hadisleri takti’ ve ihtisar etmesi, muallak hadis ve nakli, mühmel isimlerin ortaya çıkarılması, eleştirilen râvilerin incelenmesi, Buhârî’ye yöneltilen eleştirilere verilen cevaplar, hadislerin sayısı gibi el-Câmiu’s-sahîh’le ilgili hemen hemen bütün tartışılan konuları ele almaktadır. Fethu’l-bârî’ isimli şerhinde de, bâb başlığı ile hadis arasındaki münâsebeti, sened ve metinle ilgili hususları, müşkil lafızları, hadisten çıkarılacak fıkhî hükümleri, ahlakî öğütleri açıklamaktadır. Ayrıca hadis usûlü ile ilgili kaidelere işaret etmektedir. İbn Hacer, kendinden önceki kitaplardan yararlanmış, Buhârî’nin kaynakları hakkında önemli bilgiler vermiştir. Umdetü’l-kârî isimli Buhârî şerhinin müellifi Aynî, eserini yazarken İbn Hacer’in talebesi Burhan b. Hıdır vasıtasıyla Fethu’l-bârî’den yararlanmıştır. Ondan nakillerde bulunmuş, yer yer de İbn Hacer’i eleştirmiştir. Eser, Hanefî mezhebi görüşlerine göre yazılmış bir şerhtir. Umdetü’l-kârî’de hadisler hemen bütün yönleriyle açıklanmaya çalışılmış, yararlanmayı kolaylaştırmak amacıyla ayrı alt başlıklar konulmuştur. Şerhte hadisle ilgili genellikle atılan alt başlıklar şunlardır: Hadisin bâb başlığıyla ilgisi, yer aldığı diğer kaynaklar, farklı rivâyetleri, râviler hakkında bilgi, senedle ilgili hususlar, sebeb-i vurûd hakkında bilgi, hadislerdeki gramer ve belâğatla ilgili açıklamalar, hadisle ilgili muhtemel sorular ve cevapları, hadisten çıkarılan hükümler. Bu özellikleriyle Umdetü’l-kârî şerhler arasında yorum bakımından en genişi, âlimlerin görüşlerine en çok yer vereni olarak kabul edilmektedir. Kastallânî’nin İrşâdü’s-sârî isimli şerhinde başlangıçta İbn Hacer’in Hedyü’s-sârî isimli mukaddimesi özetlenmektedir. Daha sonra ehl-i hadisin fazileti, hadis tarihi, hadis usûlü ile ilgili giriş niteliğinde bilgiler verilmektedir. Şerhte önceki kaynaklardan istifade edil- 4. Ünite - Temel Hadis Kaynakları Üzerine Yapılan Çalışmalar 93 miş, hadislerin rivâyet farklılıkları verilmiş, hadislerde geçen kelimelerin okunuşları tespit edilmiş, gerektiğinde açıklamalar farklı yerlerde tekrar edilmiştir. Kastallânî’nin İrşâdü’ssârî’si Sahîh’in nüsha ve rivayet farklılıklarına ait bilgiler ihtiva etmesi açısından diğer şerhlerden üstündür. Çünkü Buhârî’nin Sahih’inin rivayet farklarını gösteren Yûnînî (ö. 701/1302) nüshasını esas almıştır. Müslim Şerhleri Bilindiği kadarıyla Müslim’in el-Câmiu’s-sahîh’iyle ilgili ilk şerh Mâzerî’nin (ö. 536/1141) el-Mu’lim bi fevâidi Müslim isimli eseridir. Kâdî İyâz’ın (ö. 544/1149) İkmâlü’l-Mu’lim bi fevâidi Müslim’i, Nevevî’nin el-Minhâc fî şerhi Sahîhi Müslim b. Haccâc’ı, Muhammed b. Hilfe b. Ömer el-Übbî’nin (ö. 827/1424) İkmâlü İkmâli’l-Mu’lim’i en tanınmış şerhlerdir. Bunlar arasında Nevevî’nin el-Minhâc’ı en muteber kabul edilenidir. Kendisi Şafiî mezhebine mensup olan Nevevî şerhinde Mâlikî mezhebine mensup Kâdî İyâz’ın İkmâlü’lMu’lim’inden istifade etmiştir. Ancak mezhep görüşlerinin ayrıldığı konularda kendi mezhep görüşünü vermeyi ihmal etmemiştir. Şerhte râviler hakkında bilgi verilmiş, metinlerde bulunan garîb kelimeler açıklanmış, birbirine zıt gibi görünen hadisler hakkında gerekli açıklamalar yapılmıştır. Nevevî’nin şerhinin temel özelliklerinden biri de Müslim’in el-Câmiu’s-sahîh’ine bab başlıkları koymuş olmasıdır. Ebû Dâvûd Şerhleri Hattâbî’nin Ebû Dâvûd’un es-Sünen’i üzerine yaptığı Meâlimü’s-Sünen isimli kitabı ilk hadis şerhi olarak kabul edilir. Çok kısa bir şerhtir. Şerhte her hadis geniş bir şekilde ele alınmaz. Her alt başlıkta (bâb) ihtiyaç duyulan kelime veya ifadeler kısa kısa açıklanır. Yaptığı açıklamalarda belirli bir mezhebin görüşünün takip edilmemesi eserin temel özelliklerindendir. Kendisinden sonra yazılan şerhlerin en önemli kaynaklarından biridir. Ebû Dâvûd’un es-Sünen’i hakkındaki en önemli şerhler son dönemde Hindistan’lı iki âlim tarafından yapılmıştır. Bunlardan biri Azimâbâdî’nin (ö. 1857/1911) Avnü’l-ma’bûd’u diğeri ise Sehârenfûrî’nin (ö. 1346/1927) Bezlü’l-mechûd fî halli Ebî Dâvûd adlı eseridir. Her iki şerhde es-Sünen’de yer alan hadisler isnad ve metin açısından ele alınmış, hadislerden çıkabilecek hükümler sıralanmıştır. Tirmizî Şerhleri Tirmizî’nin el-Câmiu’s-sahih’i hakkında yapılan şerhler arasında Ebû Bekir İbnü’l-Arabî’nin (ö. 543/1148) Ârizatü’l-ahvezî’si ve Mübârekfûrî’nin (ö.1934) Tuhfetü’l-ahvezî bi-şerhi Câmi’i’t-Tirmizî’si en tanınmış olanlarıdır. Her iki şerhde de Tirmizî’nin el-Câmiu’ssahih’indeki hadislerin râvileri hakkında bilgi verilmiş, sened ve metinle ilgili gerekli açıklamalar yapılmıştır. Nesâî ve İbn Mâce Şerhleri Nesâî’nin tespit edilen ilk şerhi Ali b. Abdillah b. Halef el-Ensârî’ye (ö. 567/1171) aittir. Nesâî’nin en tanınmış şerhi ise Süyûtî’nin Zehru’r-rubâ ale’l-Müctebâ isimli eseridir. İbn Mâce’nin tespit edilen ilk şerhi hicrî sekizinci asır âlimlerinden Moğoltay b. Kılıç’a (ö. 762/1361) aittir. İbn Mâce’nin en tanınmış şerhi ise Süyûtî’nin Misbâhu’z-zücâce alâ Sünen’i İbn Mâce isimli eseridir. Kütüb-i sitte üzerine yapılan söz konusu şerhlerin önemli bir kısmı hicrî altıncı asır ve sonrasında telif edilmiştir. Şerh literatürü hadislerin anlaşılmasına önemli katkılar sağlamıştır. Ancak bazen şerhlerde müellifin mezhebî anlayışı ön plana çıkmıştır. Hatta temel hadis kaynaklarının şerhinde mezhepler arası bir yarıştan bile söz edilebilir. Ayrıca her şerh belli bir devrin 94 Hadis Tarihi ve Usulü ilmî bulgu ve birikimine göre yapılmıştır. Bu bulgu ve ilmî birikim bir süre sonra değişebilmektedir. Dolayısıyla her dönemin kendi şartları ve imkânlarına göre şerh yazma ihtiyacı bulunmaktadır. Bunların dışında hadis metinlerinde yer alan ve az kullanılması dolayısıyle anlaşılması güç olan kelimeler ve bunları konu edinen garîbü’l-hadis türü kitaplar da hadislerin anlaşılmasına yönelik olmaları sebebiyle şerh türü eserler arasında sayılabilir. Ğarîbü’l-Hadîs konusu ve bu konuda yazılan kitapar birinci ünitede “Hadis İlminin Alt Dalları” başlığı altında ele alınmıştı. RÂVÎ ÇALIŞMALARI Kütüb-i sitte’nin yaklaşık hicrî beşinci asrın sonlarından itibaren otoritelerinin pekişmesinin bir diğer sonucu ise bu dönemden itibaren yazılan râvilerle ilgili kitapların önemli ölçüde Kütüb-i sitte merkezli olmasıdır. Kütüb-i sitte’de adı geçen râvilerin hemen hepsini ihtiva eden ilk çalışma Cemmâilî nisbesiyle tanınan Abdülganî b. Abdilvâhid el-Makdisî (ö. 600/1203) tarafından telif edilmiştir. O, el-Kemâl fî esmâi’r-ricâl isimli eserini bu amaçla telif etmiştir. el-Kemâl kendisinden sonraki Kütüb-i sitte râvileriyle ilgili eserlerin temeli olmuş, onu esas alan birçok çalışma yapılmıştır. Bunların en önemlilerinden biri Mizzî’nin (ö. 742/1341) Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl isimli eseridir. Tehzîbü’l-Kemâl üzerine yapılan en geniş ve önemli çalışma ise İbn Hacer el-Askalânî’nin (ö. 852/1448) Tehzîbü’t-Tehzîb’i olarak kabul edilir. Bu dönemde zayıf râviler hakkında da eserler kaleme alınmıştır. Bunlar arasında Zehebî’nin Mîzânü’l-i’tidâl ve onun hem muhtasarı hem de tamamlayıcısı mahiyetindeki İbn Hacer’in Lisânü’l-Mîzân’ı en önemlileridir. Kütüb-i sitte râvileri hakkında bunların dışında başka çalışmalar da yapılmıştır. Kütüb-i sitte râvileri hakkında yapılan söz konusu çalışmalar râvi ile ilgili ünitede detaylarıyla ele alınmaktadır. 4. Ünite - Temel Hadis Kaynakları Üzerine Yapılan Çalışmalar 95 Özet Temel hadis kaynakları ile bunlar üzerine yapılan çalışmalar arasındaki farkı ayırt edebilmek Hicrî ilk üç asırda telif edilen hadis kitapları temel hadis kaynakları olarak kabul edilmektedir. Hicrî dördüncü asırdan itibaren söz konusu eserlerden Kütüb-i sitte diye isimlendirilenler ön plana çıkmaya başlamıştır. Bu dönemden itibaren hadis ilmiyle ilgili çalışmalar önemli ölçüde sözü edilen kitaplar esas alınarak yapılmıştır. Müstedrek ve müstahrec türü eserler esas aldıkları eserleri tamamlayıcı mahiyetteki kitaplardır. Cem’ ve Câmi’ başlığını taşıyan eserler temel hadis kaynaklarını bir araya getiren kitaplardır. Zevâid türü eserler genellikle Kütüb-i sitte ile müsned ve mu’cemleri karşılaştırıp ikincilerde fazla olan rivâyetleri bir araya getiren kitaplardır. Etrâf türü eserler hadislerin kaynağına ulaşmayı kolaylaştıran kitaplardır. Râvilerle ve zayıf râvilerle ilgili telif edilen eserler de temel hadis kaynakları üzerine yapılan önemli çalışmalardandır. Bu tür eserler de genellikle Kütüb-i sitte merkezli yapılmıştır. Temel hadis kaynakları üzerine yapılan farklı çalışmaları değerlendirebilmek Kelâm, fıkıh, tasavvuf gibi temel İslâm bilimlerinde yazılan kitaplarda her zaman hadislerin bütünü zikredilmemiş ve kaynakları gösterilmemiştir. Bu durum söz konusu kitaplardaki hadislerin kaynaklarını ve sıhhat derecelerini tespit etmeyi gerektirmiştir. Böylece tahric çalışmalarıyla fıkıh, akaid, tasavvuf gibi İslâm ilimleriyle ilgili yazılan eserlerdeki hadislerin temel hadis kaynaklarındaki yerleri tespit edilmiş ve özellikle sıhhatleri açısından değerlendirmeleri yapılmıştır. Temel hadis kaynakları üzerine yapılan farklı çalışmaların hadis ilmine katkılarını açıklayabilmek Tarihi süreçte fert ve toplumun ihtiyaçlarına İslâm’ın iki ana kaynağı ışığında çözüm üretme, âlimler, halk ve yöneticilere rehberlik etme amacıyla belli konularda temel hadis kaynaklarından derlenen eserler de telif edilmiştir. et-Terğîb ve’t-terhîb ve Riyâzü’s-sâlihîn gibi eserler bu amaçla kaleme alınmışlardır. Hadislerle uydurma haberler ve halk arasında hadis diye meşhur olmuş sözlerin arasındaki farkı ayırt edebilmek. Halk arasında hadis diye meşhur olmuş haberleri toplayan kitaplar söz konusu rivâyetlerin güvenilirliğini tespit etmeyi amaçlamaktadır. Hadis diye uydurulan sözleri toplayan eserler ise Müslümanları Hz. Peygamber adına uydurulan rivâyetlerden sakındırmayı amaçlamaktadır. 1 2 3 4 96 Hadis Tarihi ve Usulü Kendimizi Sınayalım 1. Temel hadis kaynakları üzerine yapılan çalışmaların müşterek özellikleri aşağıdakilerin hangisinde birlikte doğru olarak verilmiştir? a. Temel hadis kaynaklarını şerh etmesi-temel hadis kaynaklarını tamamlaması b. Temel hadis kaynaklarını bir araya getirmesi-temel hadis kaynaklarının fihristini yapması c. Üçüncü asır sonrasında yazılması-temel hadis kaynaklarını esas alması d. İslâm ilimleri hakkında yazılan eserlerin temel hadis kaynaklarından yerlerinin tespiti-temel hadis kaynaklarındaki hadislerin sıhhatlerinin tespiti e. Temel hadis kaynaklarını halkın anlayacağı hale getirmesi-temel hadis kaynaklarındaki hadislerin sahih ve zayıflarını ayırt etmesi 2. Aşağıdaki eserlerden hangisi temel hadis kaynaklarını tamamlamak amacıyla yazılmıştır? a. el-Kemâl b. el-Mevzûât c. el-Makâsıdu’l-hasene d. el-Müsnedü’l-müstahrec alâ Sahîhi’l-İmâm Müslim e. Tehzîbü’t-Tehzîb 3. Aşağıdakilerden hangisi halk arasında hadis diye meşhur olmuş sözlerle ilgilidir? a. el-İlzâmât ale’s-Sahîhayn-Telhîsü’l-Müstedrek b. el-Makâsıdü’l-hasene-Keşfü’l-hafâ c. el-Câmiu’s-sahîh-İrşâdü’s-sârî d. Teysîru’l-vusûl ilâ Câmiu’l-usûl-el-Müsnedü’l-müstahrec e. el-Müsned-et-Terğîb ve’t-terhîb 4. Aşağıdaki eserlerden hangisi Muvatta şerhidir? a. A’lâmü’l-hadîs b. İkmâlü’l-Mu’lim c. el-Minhâc d. İrşâdü’s-sârî e. Tenvîrü’l-havâlik 5. Rivâyet döneminden günümüze gelmeyen bazı kitaplarda bulunan hadislere hangi tür eserle ulaşılabilir? a. Şerh b. Müstedrek c. Müstahrec d. Zevâid e. Mevzûât 4. Ünite - Temel Hadis Kaynakları Üzerine Yapılan Çalışmalar 97 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar 1. c Yanıtınız doğru değilse, ünitenin giriş kısmını yeniden okuyunuz. 2. d Yanıtınız doğru değilse, “Tamamlayıcı Eserler” konusunu yeniden okuyunuz. 3. b Yanıtınız doğru değilse, “Halk Arasında Yaygın Olan Hadisleri Toplayan Çalışmalar” konusunu yeniden okuyunuz. 4. e Yanıtınız farklıysa “Şerh Çalışmaları” konusunu yeniden okuyunuz. 5. d Yanıtınız doğru değilse, “Zevâid Kitapları” başlığını yeniden okuyunuz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Buhârî ve Müslim’in el-Câmiu’s-sahîh’lerinin otorite kazanmalarının en önemli sebebi sadece sahîh hadisleri toplama gayretleri ve bu husustaki ilmî titizlikleridir. Sonraki dönemlerde bu husustaki şöhretleri ile hemen her konuyla ilgili hadisleri toplamaları başka bir ifadeyle el-Câmi’ olma özellikleri diğer kitaplardan en temel farklılıklarıdır. Sıra Sizde 2 Müstedrek türü kitaplarda amaç esas alınan eserde yer almayan ancak bulunması gereken hadisleri bir araya getirmektir. Müstahreclerde ise esas alınan eserde yer alan hadislerin farklı rivâyetlerini bir araya getirme amaçlanmaktadır. Sıra Sizde 3 Temel hadis kaynaklarında kullanılan “câmi” kelimesi kitabın konusuyla ilgilidir. Dolayısıyla bu ismi taşıyan kitapta hemen her konuyla ilgili hadis bulunduğunu ifade etmektedir. Temel hadis kaynaklarını bir araya getiren eserlerin isimlerinde yer alan “câmi” kelimesi ise hadislerle ilgilidir. Dolayısıyla eserde esas alınan hadis kitaplarındaki tüm hadislerin bir araya getirildiğini ifade etmektedir. Aydınlı, A. (2009). Hadis Istılahları Sözlüğü, İstanbul. Canan, İ. (2002). “Kenzü’l-ummâl”, DİA, XXV, 262-263, İstanbul. Çakan, İ. L. (2003). Hadis Edebiyatı, İstanbul. Çakan, İ.L. (1993). “Cem’ul-cevâmi’”, DİA, VII, 344-345, İstanbul. Hatiboğlu, İ. (2006). “el-Müstedrek”, DİA, XXXII, 134-135, İstanbul. Hatiboğlu İ. (2004). “Mesâbîhu’s-sünne”, DİA, XXIX, 258- 260, İstanbul. Kandemir, M. Y. (1995). “Etrâf ”, DİA, XI, 498-499, İstanbul. Kandemir, M. Y. (2002). “el-Kemâl”, DİA, XXV, 223-224, İstanbul. Kandemir, M. Y. (2003). “Kütüb-i sitte”, DİA, XXVII, 6-8, İstanbul. Kandemir, M. Y. (1997), Mevzû Hadisler, İstanbul. Karahan, A. (2005). Hadis Edebiyatında Zevâid Kitapları, İstanbul. Karahan, A. (2003). “Mecmau’z-zevâid”, DİA, XXVIII, 263- 264, İstanbul. Özşenel, M. “Bir Kemâlin Hikâyesi: el-Makdisî’nin el-Kemâl fî esmâi’r-ricâl’inin Dört Asırlık Serüveni”, Dîvân Dergisi, sayı: 11, 2001/2, s. 156-161. Polat, S.Nazlıgül, H. Doğanay, S. (2008). Hadis Araştırma ve Tenkit Klavuzu, İstanbul. Sandıkçı, K. (2006). “Müstahrec”, DİA, XXXII, 111-112. Uğur, M. (1993). “el-Câmiu’s-sagîr”, DİA, VII, 113-114. Yücel, A. (2008). “Rûdânî”, DİA, XXXV, 185. Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Yakın dönemde hadis alanında yaptığı çalışmalarla ön plana çıkmış bölgeleri ve âlimleri ayırt edebilecek, Hadis çalışmalarının, hem aynı bölgenin kendi içinde hem de bölgeler arası farklılıklarını karşılaştırabilecek, Osmanlı devletinde dârulhadîslerin hadis eğitimi konusundaki etkisini açıklayabilecek, Oryantalistlerin çalışmalarını ve İslâm dünyasına etkilerini değerlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Dârulhadîs • Tahkîk • Ta‘lîk • Ehl-i hadis • Oryantalizm Öneriler Bu üniteyi daha iyi kavrayabilmek için okumaya başlamadan önce; • Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA) “Hadis” maddesinin “Şarkiyatçılar ve Hadis” ile “İslâm Dünyasında Hadis Muhalifleri” bölümlerini okuyunuz. • Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA) “Dârülhadîs” maddesini okuyunuz. • Metin içerisinde tanımı verilmeyen terimler için Abdullah Aydınlı’nın Hadis Istılahları Sözlüğü’ne başvurunuz. İçindekiler 5 Hadis Tarihi ve Usulü Yakın Dönem Hadis Çalışmaları • GİRİŞ • OSMANLI DÖNEMİNDE HADİS İLMİ • TÜRKİYE CUMHURİYETİ DÖNEMİNDE HADİS İLMİ • HİND ALT KITASINDA HADİS İLMİ • ARAP DÜNYASINDA HADİS İLMİ • ORYANTALİSTLER VE HADİS HADİS TARİHİ VE USULÜ GİRİŞ Tarih boyunca hadis ve sünneti koruma, anlama ve sonraki nesillere aktarma konusunda yapılan çalışmalar hep devam etmiştir. Yakın dönem olarak isimlendirilen yaklaşık son iki asırda da söz konusu çalışmalar sürmüştür. Genellikle hadis alanındaki bu hizmette her dönemde belli merkezler öne çıkmıştır. Faal olan bir bölgede duraklayan çalışmalar, başka bir bölgede yeniden hızlanmış ve deyim yerindeyse hadis ve sünnete hizmet görevi aksamadan nöbetleşe devam etmiştir. İslâm dünyasında 18. yüzyılın bir kısmı ile 19. yüzyılda hadis alanındaki çalışmalarıyla öne çıkan bölge, Hint Alt Kıtası diye isimlendirilen bölgedir. Yani günümüzde Müslümanların yaşadığı Hindistan’ın bazı bölgeleri ile Pakistan’ın oluşturduğu coğrafyadır. Aynı zamanda bu dönem oryantalist denilen Batılı İslâm araştırmacılarının İslâm dini üzerine yoğun çalışmalar yaptıkları ve pek çok eser yazdıkları dönemdir. Büyük oranda söz konusu çalışmaların etkisiyle İslâm dünyasında hadis ve sünnet karşıtı görüşler tarihte ikinci defa dillendirilmeye başlamıştır. Hadis ve sünneti kabul etmek istemeyen düşünce ve şahıslara ilk defa hicrî ilk iki asırda rastlanmıştı. On dokuzuncu yüzyılın başlarına kadar İslâm dünyasında hadis muhalifi görüşlere pek fazla rastlanmaz. Bu dönemde yeniden ortaya çıkan sünnete muhalefet ve karşı çıkış, hadisle ilgilenen Müslümanlarda ve özellikle âlimlerde belli bir hareketliliğin meydana gelmesine yol açmıştır. Yöneltilen eleştiriler açısından hadis ilmi yeniden ele alınmış, modern sosyal bilimlerin verilerinden ve yöntemlerinden istifade edilerek yeni ve farklı çalışmalar ortaya çıkmıştır. Bilhassa yazma eserlerin tenkitli neşirleri yapılmış, böylece dîne dayalı kültür mirasımız çağın insanının dikkatine yeni bir çehre ile tekrar sunulmuştur. 2, 3 ve 4. ünitelerde son döneme kadar hadis tarihi ele alınmıştı. Bu ünitede yakın dönem hadis çalışmaları beş ana başlık altında ele alınacaktır. Buna göre Osmanlı, Türkiye, Hind Alt Kıtası ve Arap dünyası kayda değer âlimleri ve öne çıkan çalışmaları çerçevesinde tanıtılacak, bunlara ek olarak ise, Batı’da İslâm dini konusunda araştırma yapan müsteşriklerin hadisle ilgilenenlerine temel görüşleri bakımından temas edilecektir. Diğer ünitelerde Osmanlı hadisçiliği ile Hint Alt Kıtası hakkında bilgi verilmediği için, burada, zikredilen iki bölgenin sadece yakın dönemi değil, öncesi de kısaca özetlenecektir. OSMANLI DÖNEMİNDE HADİS İLMİ Osmanlı Devleti’nin siyasî varlığını kazanmaya çalıştığı sıralarda Mısır ve Suriye’de hadis biliminin büyük simaları eserlerini veriyorlardı. Hicrî sekizinci, miladî on dördüncü asrın büyük âlimleri Birzâlî (ö. 739/1338), Mizzî (ö. 742/1341) ve öğrencisi Zehebî (ö. 748/1347) Yakın Dönem Hadis Çalışmaları 100 Hadis Tarihi ve Usulü vefat ettiğinde, Osmanlı’nın kuruluşundan yaklaşık yarım yüzyıl geçmişti. Zehebî’den bir asır kadar sonra büyük hadisçi İbn Hacer el-Askalânî (ö. 852/1448) döneminde, Osmanlı eğitim sisteminde de dârulhadîs denilen hadis medresesi kurulmuş bulunuyordu. Bundan sonraki dönemlerde de hadis eğitim kurumları bakımından İslâm tarihinin en sistemli ve en fazla hadis okulu açılmıştır. Sayıları yüzlerle ifade edilen bu kurumlar Osmanlı coğrafyasının her yerine; Arap Yarımadası, Irak, Suriye, Mısır ve Anadolu dışında Yunanistan ve Bosna-Hersek gibi Balkan topraklarına kadar yayılmıştı. Kısaca Osmanlı egemen olduğu hemen her yere bir hadis okulu (dârulhadîs) açmıştır. Hadisin kurumsal yükselişi hiç şüphesiz Osmanlıların elinde çok önemli bir ivme kazanmıştır. İlk Osmanlı dârulhadîsinin I. Murad devrinde İznik’te Çandarlı Hayreddin Paşa (ö. 789/1387) tarafından yaptırıldığı kabul edilir. Bu asrın en önde gelen ismi İbn Melek diye tanınan İzzeddin Abdüllatif ’tir (ö. 797/1394). Tire’de müderrislik yapan İbn Melek Osmanlı medreselerinde en çok okunan hadis kitaplarından olan Sâgânî’nin Meşâriku’lenvâr’ı üzerine Mebâriku’l-ezhâr isimli şerhini yazmıştır. Osmanlı dârulhadîslerinin en önemlilerinden birisi, II. Murad’ın 1435’de yaptırdığı Edirne Dârulhadîsi’dir. Onun döneminde İslâm dünyasının pek çok yerinden değerli âlimler getirilmiştir. Fatih Sultan Mehmed’in hem hocası hem de Şeyhülislâmı olan Molla Gürânî’nin (ö. 893/1487) el-Kevseru’l-cârî ilâ riyâzi’l-Buhârî adlı Buhârî şerhi bu dönemin eserlerindendir. Molla Gürânî Kahire’de bulunduğu yıllarda İbn Hacer’in, Zerkeşî’nin ve meşhur bazı hadisçilerin öğrencisi olmuş, onlardan birçok kitap okumuştur. Molla Gürânî, İstanbul’da kendi adına bir dârulhadîs yaptırmıştır. II. Bayezid döneminde 1485 yılında Amasya’da yaptırılan Abdullah Paşa Dârulhadîsi ile Kânûnî devrinde 1557’de yapılan Süleymaniye Dârulhadîsi önemli kurumlardır. Özellikle Edirne ve Süleymaniye Dârulhadîsleri Osmanlı üst düzey yöneticilerinin hem yetiştirildiği hem de yönetim hiyerarşisinde görev üstlendikleri yerlerdir. Bu asırda Seydî Çelebi’nin ( ö. 932/1525) kaleme aldığı Mustahrec mine’l-Buhârî adlı hadis kitabı siyaset konuludur. Molla Lütfi de (ö. 901/1495) Ta‘lîka ale’l-Câm‘i’s-sahîh adlı bir hadis kitabı telif etmiştir. Yavuz Sultan Selim döneminde Mısır’ın Osmanlı yönetimine katılması sadece siyasî bir açılım değil, aynı zamanda bilimsel ve kültürel bir kazanım da olmuştur. Sultan Selim İstanbul’a döndüğünde beraberinde pek çok âlim ve sanatkâr da getirmişti. Mısır’ın Osmanlı yönetimine katılması, Anadolu hadisçiliğinin gelişmesinde dönüm noktası olmuştur. Osmanlı dönemi Mısır’ın hadisçileri arasında ilk akla gelen Münavî’dir (ö. 1031/1621). Hadis sahasında önemli bir derleme olan Cem‘u’l-fevâid adlı eserin sahibi Rudânî (ö. 1094/1682) ise Kuzey Afrika’nın Sûs kenti yakınlarındaki bir kasabada doğmuş, 1669 yılında İstanbul’a gelerek Köprülü Ahmed Paşa’nın himayesinde bir yıl kadar kalmıştır. Sultan III. Ahmed zamanında 1707 yılında İstanbul’a gelerek bir yıl kalan Keşfü’l-hafâ müellifi Aclûnî’yi (ö. 1161/1748) de kaydetmek gerekmektedir. Osmanlı Mısır’ının en önemli simalarından biri de Murtezâ ez-Zebîdî’dir (ö. 1206/1791). Genç yaşta Kahire’ye gelip yerleşen bu Hindistan doğumlu bilim adamına 1777 yılından itibaren maaş bağlanmıştır. Tâcu’l-arûs isimli eserini tamamladığında Osmanlı Sultanı da bir nüsha sipariş etmiştir. Zebîdî’den hadis kitapları için icazet isteyenler arasında Sultan I. Abdülhamid de vardır. Kanûnî döneminin seçkin âlimi İbn Kemâl’in hadis alanında birçok eseri bulunmaktadır. II. Selim devrinde padişahın hocası Atâullah Efendi tarafından Birgivî Mehmed Efendi (ö. 981/1573) adına Birgi’de yaptırılan Atâullah Efendi Dârulhadîsi Osmanlı medrese sisteminde önemli bir statüye sahipti. Birgivî değerli bir ilim adamı olarak yazdığı eserleriyle derin tesirler bırakmıştır. 5. Ünite - Yakın Dönem Hadis Çalışmaları 101 XVIII. asırda Osmanlı Anadolusunun en önde gelen hadisçisi, Amasya’da doğan Yusuf Efendizâde’dir (ö. 1167/1754). Elliden fazla esere imza atan Yusuf Efendi büyük bir Buhâri şerhi ile yarım kalmış bir Müslim şerhinin de sahibidir. Daha sonraki âlimler arasında Trablusşam müftülüğü de yapmış olan ve İstanbul’a gelerek iki yıl kadar Ayasofya’da hadis okutan Seyyid Ervâdî (ö. 1275/1858) ile onun öğrencisi ve müridi olan Gümüşhaneli Ahmed Ziyâeddin (ö. 1311/1893) sayılmalıdır. Osmanlı’nın son döneminde yetişip yazdığı Arapça eserlerle ünü bütün İslâm dünyasına yayılmış en önemli âlimlerden birisi ise hiç kuşkusuz Muhammed Zâhid el-Kevserî’dir (ö. 1952). Osmanlı eğitim sisteminde ayrıcalıklı bir yeri olan dârulhadîslerde ders metni olarak Sahîhu’l-Buhârî, Sahîhu Müslim, Begavî’nin Mesâbîhu’s-sünne, Sâgânî’nin Meşâriku’lenvâr gibi eserleri okutulmuştur. Osmanlı’da hadis ilminin gelişimi hakkında Mehmet Emin Özafşar’ın Hadis ve Kültür Yazıları adlı kitabının “Osmanlı Eğitim, Kültür ve Sanatında Hadis” bölümünü okuyunuz. “Osmanlı hadis müderrisleri incelendiği zaman, hadis sahasında çok miktarda ve çok çeşitli eserler vermedikleri görülür. Bu durumun Osmanlı eğitim sistemindeki fıkıhkelâm merkezlilikten ve medrese mezunlarının ağırlıklı olarak idareciliğe hazırlanmasından kaynaklandığı söylenebilir”. Bunun diğer sebepleri de şöyle sıralanabilir: 1. Hadis geleneği diğer bölgelere oranla Anadolu’ya daha geç gelmiştir. Nitekim ilk dârulhadîslerde hocalık yapanlar rivayet ilimlerinde uzmanlaşmış kişiler olmaktan ziyade aklî ilimlerde yetişmiş ama bu arada Buhârî ve benzeri eserleri de okumuş kimselerdi. 2. Osmanlıda âlimler üzerindeki idârî motivasyon, diğer bölgelerden çok daha güçlüdür. Dolayısıyla hadisle meşgul olanlar bu alanda yeterliliklerini ispatlamaya yetecek tarzda çalışmalarla yetinmişlerdir. Genellikle söz konusu çalışmalar ders olarak okuttukları kitaba düştükleri şerh, hâşiye ve ta‘lîk türü eserler olmuştur. Hind, Yemen, Mısır gibi bölgelerdeki âlimler ise eserlerini yazarken idârî motivasyonun yerine sosyal motivasyonla hareket etmişlerdir. 3. Tek başına bir sebep olmasa da Osmanlıda egemen mezhep olarak Hanefîliğin kabul edilmesi ekoller arasındaki rekabetin oluşmasını ve tabiatıyla farklı eserlerin yazımını azaltmıştır. 4. İslâm kültür tarihinde Osmanlı dönemi bir olgunluk ve özümseme dönemi olarak kabul edilebilir. Her alanda olduğu gibi hadis sahasında da bu dönem bir üretim/eser verme değil, hazım ve özümseme dönemidir. Yaklaşık sekiz asırlık birikim Osmanlının elinde siyaset, eğitim, sanat-edebiyat, toplumsal teşkilatlanma ve nitelikli insan yetiştirme için derinlemesine özümsenmeye çalışılmıştır. Yukarıda verilen bilgilere ek olarak düşünürsek, günümüz Arap dünyasında Osmanlı âlimlerinin az tanınmasının önemli sebeplerinden birisi arasında ne gösterilebilir? Yukarıda kısaca isimleri ve belli başlı eserleri çerçevesinde tanıtılan âlimlere ek olarak Gümüşhânevî ve Kevserî’nin hayatlarından özet kesitler verilerek biraz daha detaylı tanıtılması uygun görülmüştür. Zira Gümüşhânevî, tekke kültürüne hadis ve sünnet ağırlıklı rengi veren, müritlerini bu esaslar çerçevesinde yetiştirmeyi hedefleyen ve söz gelimi Mısır gibi bir müddet kaldığı yerlerde hadis okutan bir Osmanlı âlimidir. Kevserî ise hadis alanında yazdığı eserlerle, titiz bir muhakkik nitelemesini hakkıyla kazanmış, İslâm dünyasının her tarafında tanınan çok önemli son dönem Osmanlı âlimidir. 1 102 Hadis Tarihi ve Usulü Ahmed Ziyâeddîn Gümüşhânevî 1228/1813’de Gümüşhane’de doğdu. On yaşına kadar burada kaldıktan sonra ailesiyle birlikte Trabzon’a göç etti. İlk tahsilini burada yaptı. 1831’de amcasıyla beraber ticaret amacıyla gittiği İstanbul’dan dönmeyip orada kaldı. Dînî ilimler öğrenmek için Beyazıt Medresesi’ne girdi. Beyazıt Medresesi’nde tahsilini tamamladıktan sonra aynı yerde hoca oldu. Dînî tahsilinden sonra tasavvufa yöneldi ve Hâlidî şeyhi Ahmed el-Ervâdî’ye intisap etti. Mânevî tekâmülünü tamamlayınca şeyh olup tarikatının neşrine başladı. İslâm dünyasının pek çok yerinde müntesipleri ve kendine bağlı dergâhları oldu. Dergâh mensupları arasında bir yardımlaşma ve borç sandığı oluşturdu. Âtıl duran servetleri bu sandıkta topladı. Bu fonla muhtaçlara yardımın yanı sıra bir matbaa kurarak basılan eserlerin ücretsiz dağıtımını sağladı. Ayrıca İstanbul, Bayburt, Rize ve Of ’ta birer kütüphane kurdu. Kişiliğinden ve faaliyetlerinden etkilenen zamanın padişahları da derslerine katıldı. Doksan üç harbine müritleriyle birlikte fiilen iştirak etti. Dopdolu ve bereketli bir ömrün sonunda 1311/1893’de vefat etti. Gümüşhânevî’nin başka pek çok şeyhten ayrılan en önemli vasfı, müritlerinin tasavvuf eğitimiyle birlikte onların dînî ilimleri öğrenme ve sünnete uymaları konusunda oldukça titiz davranmasıdır. O, tekkesinde hadis okutmaya ağırlık vermiş, böylece Gümüşhâneli Dergâhı bir dârulhadîs hüviyeti kazanmıştır. Gümüşhânevî’nin hadis alanında yazdığı önemli eseri Râmûzü’l-ehâdîs son dönemin en çok okunan hadis kitaplarından birisi olmuştur. Eserin içerdiği 7103 hadisin 6402’si kavlî ve fiilî merfû rivayetlere, 701’i Resûlullah’ın hilye ve şemâiline dairdir. Hadisle ilgili bu eseriyle Gümüşhânevî; zamanın ihtiyaçlarına göre yeni hadis kitapları tasnif etmek ve hadislerin sıhhat ve mânâ bakımlarından yeniden değerlendirmesini yapmak gibi iki önemli tavır sergilemiştir. Genellikle kitaba, kısa ve özlü ifadeli (muhtasar, vecîz) hadisler alınmıştır. Kitabın baş tarafında hadis tarihi ve usulü konularından bazıları hakkında özet bilgiler verilmiştir. İki bölümden meydana gelen eserin birinci bölümü alfabetiktir. Harf-i tarif ile başlayan hadisler “elif ” harfiyle başlayan hadislerin verildiği bölümün sonuna konulmuştur. Hz. Peygamber’in şemâilini konu alan ikinci bölümdeki hadisler ise “kâne” lafzıyla başlamaktadır. Yaklaşık 125 kaynaktan derlenen hadislerin en çok kullanılanlarına remizlerle işaret edilmiş ve bu kısaltmalar eserin girişinde (mukaddime) belirtilmiştir. Ayrıca her hadisin sonunda sahâbî râvîsinin ismi verilmiştir. Hadislerin seçiminde en fazla Suyûtî’nin el-Câmi‘u’l-kebîr ve el-Câmi‘u’s-sağîr’inden yararlanılmıştır. Râmûzü’l-ehâdîs’in bir bütün olarak muteber kaynaklardan derlendiği ve ihtiva ettiği tüm hadislerin sahih olduğu söylenemez. Eserde sahih rivayetlere yer veren kitaplardan faydalanıldığı gibi zayıf hadisleri içeren kitaplardan da hadis alınmıştır. “Eser toplumu hadisle eğiten, zühd eğitiminde hadisi esas almak suretiyle tasavvufî düşünceyi Ku’rân ve Sünnet’e uygun çizgiye çekmeye çalışan, rivayetleri değerlendirme yöntemleri birbirinden farklı olan tasavvuf ehliyle hadis ehli arasındaki mesafeyi kapatma yolunda atılan bir adım olarak değerlendirilebilir”. Gümüşhânevî, Râmûzü’l-ehâdîs’i daha sonra Levâmi‘u’l-ukûl ismiyle kısa olarak şerh etmiş ve bu eser beş cilt halinde basılmıştır. Bunların yanı sıra onun Garâibü’l-ehâdîs adıyla 800 kadar hadisi içeren başka bir eseri daha vardır. Bunu da yine kendisi Letâifü’l-hikem ismiyle şerhetmiştir. Onun hadise dair bahsedilmesi gereken son eseri, pek çok hadis âliminin yaptığı gibi kırk hadis derlemesi olan Hadîs-i Erbaîn’dir. Muhammed Zâhid el-Kevserî Muhammed Zâhid el-Kevserî, 1296/1878’de Düzce’nin Hacı Hasan Efendi köyünde doğdu. İlk tahsilini Düzce hocalarından yaptı. İlk eğitimini tamamladıktan sonra İstanbul’a gitti Kadıasker Hasan Efendi Dârulhadîs’inde ders almaya başladı. Daha sonra Fa- 5. Ünite - Yakın Dönem Hadis Çalışmaları 103 tih Camii’nde Eğinli İbrahim Hakkı, Alasonyalı Ali Zeynelâbidin gibi hocalardan ders aldı. 1325/1907’de icazetini aldıktan sonra aynı yerde öğretimle meşgul oldu. Bu arada dinde reform iddiasında bulunan ittihatçılarla mücadele etti. Bir okul açması için tayin edildiği Kastamonu’da üç yıl kaldı. İstanbul’a dönüşünde Dârüşşafaka’ya tayini yapıldı. 1341/1922’de Mısır’a gitti ve orada 1371/1952’de vefat etti. Kevserî’nin pekçok ilmî makalesi ve telif kitabı vardır. Kitaplarından ikisi hâlâ çeşitli açılardan ilim âleminde gündeme gelmektedir. Bunlarda ilki Hatîb el-Bağdâdî’nin Târîhu Bağdât isimli hacimli eserinde Ebû Hanîfe’nin biyografisine dair bölümde yazdığı olumsuz düşünce ve nakilleri eleştirmek maksadıyla kaleme aldığı Te’nîbü’l-Hatîb’tir. İkincisi ise tasnif dönemi muhaddislerinden İbn Ebû Şeybe’nin el-Musannef’inde yer alan yine Ebû Hanîfe’nin görüşlerini eleştiren bölüme cevap olarak yazdığı en-Nüketü’t-tarîfe adlı eseridir. Ayrıca birçok kitabın ilmi neşirlerini de yapmıştır. Makaleleri Makâlâtu’l-Kevserî ismiyle bir kitapta toplandı. Bunlar arasında hadisle alâkalı pek çok makale vardır. O, Hanefi mezhebinin güçlü bir savunucusu, büyük bir hadisçi idi. “Mezhebsizlik” cereyanlarına, Ehl-i sünnet dışı hareketlere, ilimsiz, dayanaksız ve batı taklidi görüşlere karşı da mücadele verdi. Osmanlı âlimleri arasında İslâm dünyasında en çok tanınan Zâhid el-Kevserî’dir. Bunda ömrünün önemli bir bölümünü Mısır’da geçirmesinin yanı sıra oradaki eserlerini Arapça yazmasının etkisi büyüktür. Kevserî, İmam Şâfiî’nin en zor olarak nitelendirdiği fakih-muhaddis sıfatını kendisinde birleştirmiş bir âlimdi. O, sırf nakilcilikle yetinmemiş, hadisin fıkhına ve ruhuna nüfuz etmesini de başarmıştır. Rivayetleri incelerken, seneddeki râvîlerden tutun da, dönemin sosyal, siyasi hadiseleri, râvîlerin kişisel ve mezhebî konumları ve hatta psikolojik yönlerine kadar dikkat etmiştir. “En girift kelâmî meselelerden bahsederken, hadis ilminin en can alıcı konularına değinmiş, râvîlerin cerh ve ta‘dîl bakımından durumlarına işaret etmeyi ihmal etmemiştir. Herhangi bir hadisin değerlendirmesini yaparken, onu, sadece hadis tekniği bakımından değil, kapsamına giren itikadî ve fıkhî konular yönünden de incelemiştir.” TÜRKİYE CUMHURİYETİ DÖNEMİNDE HADİS İLMİ İslâmî ilimlerle ilgili çalışmalarda Cumhuriyetten sonra bir müddet hem nitelik hem nicelik bakımından bir duraklama ve gerileme oldu. Dinî eğitim açısından fetret devri olarak isimlendirilebilecek olan 1920-1950’li yılların hadis çalışmaları açısından da çok farklı olmadığı görülmektedir. Bu dönemde Diyanet İşleri Başkanlığı, Türk milletinin dinini öğrenebileceği Murtezâ ez-Zebîdî tarafından yapılan Sahîh-i Buhârî Muhasarı’nı tercüme ve şerh ettirerek yeni alfabe ile Türkçeye kazandırma amacıyla Babanzâde Ahmed Naim’i görevlendirmiştir. Ahmed Naim’in başlayıp ancak üç cildini tamamlayabildiği eser Kâmil Miras tarafından tamamlanmış ve Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından 1928–1949 yılları arasında 12 cilt olarak basılmıştır. Müelliflerin bu çalışmadaki başarıları ve Ahmed Naim’in yazmış olduğu hadis usûlü ile ilgili mukaddimenin orijinalliği, eseri Cumhuriyet tarihindeki klasiklerin arasına taşımıştır. Diyanet İşleri Başkanlığı’nın klasik eserleri tercüme faaliyeti yavaş da olsa Riyâzü’s-sâlihîn (1949–1965) ile devam etmiştir. 1950’li yıllara kadar Diyanet İşleri Başkanlığı’nın öncülük ettiği bu faaliyetin yanında kırk hadis geleneğinin ya da hadis sayısı biraz artırılarak 101 veya 1001 hadis tercüme ve şerhinin yapıldığı görülmektedir. Ahmed Naim’in Kırk Hadis’ini (1925) veya Münir Selâmi Yurdatap’ın Binbir Hadis Tercümesi ve Tefsiri’ni (1941) buna örnek olarak zikredebiliriz. Tercüme faaliyeti olarak nitelenebilecek bu tarz çalışmaların yanında Ahmet Ham- 104 Hadis Tarihi ve Usulü di Akseki’nin önsözünde hadisi reddedenlere karşı uzun uzun müdafaalarda bulunduğu Peygamberimizin Vecizeleri (1945), Zâkir Kadiri Ugan’ın “Dinî ve Gayrî Dinî Rivayetler” (1926) adlı makalesini hadisle alakalı problemlerin ele alındığı özgün çalışmalar olarak zikretmek yerinde olacaktır. 1950’den sonraki yıllarda ise hadis çalışmaları toparlanma sürecine girmiş, daha sonra ise olgunlaşmaya başlamıştır. Zira Arapça ve Osmanlıca yazılan eserlere ulaşamayan ya da onları okuyup anlayamayan halkın ihtiyacını gidermek, sorumluluk taşıyan âlimler tarafından bir zorunluluk olarak görülmüştür. Öte yandan dinî eğitim veren kurumların açılması ve ülke sathına yayılması da bu gelişmeye ivme kazandırmıştır. 1960’lı yıllara kadar tıpkı daha önceki yıllarda olduğu gibi belli rakamlarda hadislerin tercüme ve şerh edilmesi en fazla başvurulan çalışma türü olarak görülmektedir. Aslında bu tarz çalışmalar İslâm tarihinin hiçbir döneminde kesilmemiştir. Ancak kültürel altyapının eksik veya yitirilmiş olduğu zeminlerde daha fazla başvurulmuştur. Nitekim altyapı eksikliğinin tamamlandığı ileriki yıllarda temel klasiklere doğru bir kayış dikkat çekmektedir. Mesela Ahmed Davudoğlu’nun tercüme ve şerh ettiği Bülûğu’l-Merâm Terceme ve Şerhi (1966–1967) ve Mehmet Sofuoğlu’nun yaptığı Sahîh-i Müslim ve Tercümesi (1967– 1970) buna güzel bir örnektir. Daha sonra Ahmed Davudoğlu da Müslim’in Sahîh’ini geniş bir şekilde şerhederek tercüme etmiş ve bu eser on cilt halinde basılmıştır (1977-1983). Hadis tercümesine yönelik bu faaliyet İmam Malik’in Muvatta’ının, Darimî’nin Sünen’inin Türkçeye kazandırılmasıyla devam etti. Görüldüğü üzere 1967 sonrası seçme eserlerin değil de temel kaynakların tercümesine yönelinmiş, 1980 sonrası ise bu alanda altın çağ yaşanmış, hemen hemen bütün klasikler Türkçeye kazandırılmıştır. Daha sonra tercüme faaliyeti alan itibariyle de genişlemiş ve tarih, usûl vb. konularda birçok önemli çalışma Türkçeye çevrilmiştir. Hadis ilminin farklı dallarındaki tercümeler Türkiye’de hadis ilminin alt yapısının oluşmasına yardımcı olmuş, daha sonra tür itibariyle aynı olmakla beraber alanla ilgili son derece değerli çalışmalar yapılmıştır. Örnek olarak hadis ıstılahları konusunu ele alabiliriz. Bu konuda yapılan tercümeler (Talat Koçyiğit’in tercüme ettiği Hadis Istılahları Hakkında Nuhbetü’l-Fiker Şerhi, Ankara 1971; M. Yaşar Kandemir’in tercüme ettiği Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, Ankara 1971) dışında, telif olarak Talat Koçyiğit’in Hadis Istılahları (Ankara 1985), Abdullah Aydınlı’nın Hadis Istılahları Sözlüğü (İstanbul 1987, 2006, 2009) ve Mücteba Uğur’un Hadis Terimleri Sözlüğü adlı eserleri sayılabilir. Hadisle ilgili Türkçe eserlerin bazılarını ve tercüme hadis kitaplarının hatırı sayılır bir kısmını okumak ve bilgisayarınıza indirmek için http://www.darulkitap.com adresine başvurabilirsiniz. İmam Hatip Okulları, Yüksek İslâm Enstitüleri ve İlâhiyat Fakültelerinin açılmasından önceki dönemde âlimler tarafından tespit edilen ihtiyaçlar ya da ortaya çıkan problemler kitap, risale veya makale bazında ele alınarak halledilmeye çalışılmıştır. Bunlardan kitap ve risaleler ya Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından resmî ya da özel kuruluşlar tarafından bastırılmıştır. Söz konusu okulların açılmasıyla birlikte buralarda okutulabilecek ders kitaplarına olan ihtiyaç, eli kalem tutan insanları motive eden güçlü bir etken olarak ortaya çıkmıştır. Tayyib Okiç’in Bazı Hadis Meseleleri Üzerinde Tetkikler (1959), Hadis Ders Notları (1965), Hayrettin Karaman’ın Hadis Usûlü (1965), Ali Özek’in Hadis Ricali (1967) adlı çalışmaları örnek olarak zikredilebilir. Bunları da her branşla alakalı müstakil çalışmalar takip etmiştir. Mesela Talat Koçyiğit’in Hadis Tarihi (1981), İ. Lütfi Çakan’ın Hadis Edebiyatı (1985, 2008) adlı eserlerini zikredebiliriz. 5. Ünite - Yakın Dönem Hadis Çalışmaları 105 1876’dan 2000’li yıllara kadar Türkiye’de hadis sahasında yapılmış belli başlı çalışmaların dökümünü görmek için İsmail Lütfi Çakan’ın Hadis Edebiyatı isimli eserine bakınız. 2000 yılından günümüze kadar yapılan çalışmalar için ise Hadis Tetkikleri Dergisi’ne (HTD) müracaat edilmelidir. Dergi her sayısında geçen altı aylık süredeki çalışmaları listelemektedir. Söz konusu yüksek öğretim kurumlarının açılmasıyla birlikte, eğitim sisteminin bir gereği olarak buralarda görev yapacak kişilerin, resmi unvan için Öğretim Görevliliği, Doktora, Doçentlik ve Profesörlük Takdim Tezleri gibi çalışmalar yapmaları ve akademik araştırmaya dayanan makaleler yazmaları zorunlu hale getirilmiştir. Hadis ilimlerindeki tezler, Türkiye Cumhuriyeti’ndeki hadis çalışmalarına belli bir ivme ve kalite kazandırmıştır. Bu gün itibariyle Türkiye’de yapılan tezler ve yayınlanan makaleler büyük bir yekûn oluşturmaktadır. Yükseköğretim Kurulu’nun internet sitesindeki (www.yok.gov.tr) Ulusal Tez Merkezi’nde hadis yazılarak yapılan bir taramada büyük çoğunluğunu Yüksek Lisans, geri kalanı da doktora tezlerinin oluşturduğu 500’ü aşkın bir rakam görülmektedir. Yine İslâm Araştırmaları Merkezi’nin internet sitesindeki (www.isam.org.tr) İlâhiyat Makaleler Veri Tabanı’nda 750 civarında hadisle ilgili makalelerin dökümü verilmiştir. Sitede, bu makalelerden izin alınabilenlerin PDF dosyaları da bulunmaktadır. Kabaca, sadece bu rakamlar bile Türkiye’de hadis çalışmalarının ulaştığı boyutlar hakkında bir fikir verebilir. Türkiye’de akademik hadisçiliğin başlatıcısı, aslen Bosnalı olup uzun yıllar başta Ankara İlâhiyat Fakülte’si ve Erzurum İslâmî İlimler Fakültesi’nde dersler veren M. Tayyip Okiç’tir. Mehmed Said Hatiboğlu ve Talat Koçyiğit Ankara İlâhiyat Fakültesi’nde onun yetiştirdiği iki hadis profesörüdür. Hadis alanında yurt dışında, özellikle Fransa’da, doktora çalışması yapan ve Türkiye’ye döndükten sonra İlâhiyat Fakültelerinde hoca olan akademisyenler de vardır. Merhum İbrahim Canan ve Ahmet Demirci ile Mehmet Ali Sönmez Fransa’da doktora yapmış hadis hocalarıdır. Merhum Ali Yardım İzmir İlâhiyat’ta, merhum Selman Başaran Bursa İlâhiyat’ta ve yine merhum Mücteba Uğur Ankara İlâhiyat’ta görev yapmış hadis hocalarıydı. Hepsi şimdi emekli olan M. Yaşar Kandemir Marmara İlâhiyat, Ali Osman Koçkuzu Konya İlâhiyat, Cemal Sofuoğlu İzmir İlâhiyat ve Sadık Cihan Samsun İlâhiyat’ta öğretim üyesi olarak çalışmışlardı. Yazdıkları eserlerle ve verdikleri derslerle İlâhiyat Fakültelerinde hâlen görev yapan hadis sahasında akademik kariyere sahip pek çok öğretim üyesi bulunmaktadır. Görev süresinde ortalama yirmi-yirmişbeş yılı doldurmuş hocalar arasında Raşit Küçük, İsmail Lütfi Çakan, Nebi Bozkurt (üçü de Marmara İlâhiyat), Kemal Sandıkçı (Rize), Salahattin Polat ve Ali Toksarı (Kayseri), Abdullah Aydınlı (Sakarya), Talat Sakallı (Isparta), M. Hayri Kırbaşoğlu ve İsmail Hakkı Ünal (Ankara), Bilal Saklan ve Zekeriya Güler (Konya) ile Ali Osman Ateş (Adana) sayılabilir. Hâlen görev yapan diğer hadis hocaları hakkında İlâhiyat Fakültelerinin internet sitelerine bakılabilir. Bu sayılan isimlere Fuat Sezgin’i de eklemek yerinde olacaktır. Onun İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Şarkiyat Araştırmaları Enstitüsü’ne bağlı olarak yaptığı Buhârî’nin Kaynakları Hakkında Araştırmalar (İstanbul 1956) isimli doktora tezi, Türkiye’de hadis alanındaki ilk akademik çalışmadır. Bu çalışma Batı’da da oryantalistler tarafından dikkate alınmış ve defalarca referans olarak kullanılmıştır. Özetlediğimizde Türkiye Cumhuriyeti’ndeki hadis çalışmaları kitap, makale ve tez çalışmaları olarak üç farklı türde ortaya çıkmıştır. Bunlardan kitap ve makale çalışmaları, telif, tahkikli neşir (edisyon kritik) ya da tercüme olarak yapılmış ve bunlar yoğun olarak 106 Hadis Tarihi ve Usulü İstanbul ve Ankara gibi merkezlerde basılmıştır. Tez çalışmaları ise 1982 yılına kadar Ankara, İstanbul ve Erzurum başta olmak üzere üç merkezde yapılmış; 1982 sonrasında ise bunların arasına İlâhiyat Fakülteleri’nin bulunduğu diğer illerin de katılmasıyla, akademik çalışmaların yapıldığı merkezlerin sayısında önemli bir artış olmuş; doğal olarak bu, yapılan çalışma sayısına da yansımıştır. Genel olarak değerlendirildiğinde Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan 1950’li yıllara kadar hadis çalışmaları açısından ciddi bir durgunluk yaşanmış, bu tarihten sonra ise yeni bir döneme girilmiştir. 1960-70’li yıllar telif ve tercüme açısından açılım yılları olarak görülebilir. 1980’lere gelindiğinde ise klasik hadis kitaplarının tercüme edilmesinin yanında, bunların Arapça baskıları da gerçekleştirilmiştir. Bugün artık, yukarıda temas edildiği gibi, ulusal ve uluslararası düzeyde de ciddi çalışmalar ve yayınlar yapılmaktadır. HİND ALT KITASINDA HADİS İLMİ Tarih boyunca İslâm coğrafyasının muhtelif bölgeleri İslâmî ilimleri, bu arada hadis ilmini nöbetleşe omuzlaya gelmişlerdir. Bu görevi hicri onuncu asırdan itibaren büyük ölçüde Hindistan bölgesindeki Müslümanların üstlendiği görülmektedir. Burada resmin bütününü görmek için Hint bölgesinde hadis konusu, başlangıçtan itibaren kısa bir özet verilerek işlenecektir. Sahabe-i kirâmın Hz. Peygamber hayattayken Hind bölgesine gidip gitmediklerine dair bir bilgimiz yoktur. Nakledildiğine göre Hind sahillerine hicri 15. yılda Hz. Ömer’in halifeliği zamanında üç koldan akınlar yapılmıştı. Bunları Hz. Ömer’in Bahreyn ve Uman valisi Osman b. Ebi’l-Âs es-Sekafî başlatmıştı. Bu zat, kardeşleri el-Hakem ve el-Muğîre’yi, gönüllü mücahidlerle Hind sahillerine göndermiş, onlar da gidip başarıyla geri dönmüşlerdi. Bu akınlara katılanlar arasında sahâbîler de bulunmuş olmalıdır. Hind sahili olan Sind bölgesinin fethi ancak hicri 93’de gerçekleşmişti. Muhammed b. el-Kasım es-Sekafî, Emevî Halifesi Velid b. Abdilmelik zamanında Sind’i fethetmişti. Görülüyor ki, Tâif ’li Sakîfe kabilesi mensuplarının (Sakafîlerin), İslâm’ın Hind diyarına girmesinde büyük emekleri geçmişti. Fetihden sonra Sind’e, etbâuttâbiînden ve Emevî-Abbâsî zulmünden kaçan Ehl-i Beyt’den birçok kimse gidip yerleşmişti. Hasan el-Basrî’nin (ö. 110/728) talebesi İsmail b. Mûsa, Hind’e çok gidip geldiği için “Nezîlu Hind” lâkabıya anılmıştı. Halife Mehdî’nin h. 159’da gönderdiği ordunun içinde meşhur hadisçi Rebî’ b. Sabîh (ö. 160/776) de vardı. İkinci asır hadisçilerinden biri de Sind’e nisbetle bilinen Ebû Musa Necîh es-Sindî’dir. Bu zat meğâzî ve siyerle ilk uğraşanlardandır. Bir diğer hadisçi, Recâ es-Sindî de büyük bir hadisçi idi. Hind’le böylece başlayan münasebetler meyanında dört asır boyunca oralara da rihleler yapılmış, oralarda da hadis öğrenilip öğretilmişti. Bu dönemde Hind bölgesinde yetişen muhaddislerden biri de Ebu Cafer ed-Deybülî’dir. Deybül bugün Pakistan sınırlarında bulunan Karaçi yakınlarında bir yerleşim merkezidir. Hicri 322’de Mekke’de vefat eden Deybülî, Hz. Peygamber’in mektuplarını ilk toplayan kişi olarak bilinmektedir. Hint Alt Kıtasında hadis çalışmalarını incelerken 1947’ye kadar Pakistan diye bir devletin olmadığını aklımızdan çıkarmamalıyız. Bu gün Pakistan topraklarında kalan ve pek çok meşhur âlimin yetiştiği bölgeler, Pakistan’ın Hindistan’dan ayrıldığı tarihten önce Hindistan olarak bilinmekteydi. Hind’e hicrî 5. asır başlarında karayoluyla kuzeyden, Hayber Geçiti’nden girenler orada fıkıh, kelâm, felsefe ve şiirin ağırlık kazanmasına sebep olmuşlardı. Yine de Şeyh İsmail (ö. 448/1056) ve Meşârık isimli meşhur kitabın müellifi Radıyyuddîn Hasan b. Muhammed es-Sağânî (ö. 650/1252) gibi âlimler hadis ilmini orada neşre çalışmışlardı. 5. Ünite - Yakın Dönem Hadis Çalışmaları 107 Dekken’de devlet kuran Behmenîler zamanında hadise ilgi gösterilmişti. Özellikle Sultan Muhammed el-Behmenî (saltanatı: 780-799) Hind sultanlarının hadise ilk ilgi gösterenlerindendi. O, büyük şehirlerde hadisle uğraşanlara aylık bağlatmıştı. Gucerat sultanlarının deniz ulaşım imkânlarını kolaylaştırmaları da, öğrencilerin Hicâz’a gidip orada hadis ve diğer islâmî ilimleri öğrenme imkânlarını arttırmıştı. Bu arada Safevîlerin İran’daki Şiî baskısı, oradaki Sünnî âlimlerin de Hind’e göçmelerine ve diğer İslâmî ilimler arasında hadis ilmini oraya götürmelerine yol açmıştı. Bu âlimlerden birisi Seyyid Şerîf Cürcânî’nin talebesi ve Sahîh-i Buhârî’nin âli senedine sahip olan Şeyh Nureddin Ahmed eş-Şîrâzî idi. Hadis ilmi Hind diyarında hicrî 9. asır sonu, 10. asır başlarında geniş yayılma imkânı bulmuştu. Gucerat ise bu hususta öncülük etmişti. Hadis ilmi sonra da Agra’da yayılmıştı. Hicaz’a gidip ilim tahsil eden birçok kimse dönüp buralara yerleşmiş ve uzun süre hadis tedris etmişlerdi. Bunlar arasında Vecîhuddin el-Mâlikî (ö. 929/1522) ile Hicâz’da ilim tahsilinden sonra önce Gucerât’a, sonra Delhi’ye ve nihayet Agra’ya geçip orada geniş çaplı bir hadis öğretimi gerçekleştiren Seyyid Refîuddin es-Safevî eş-Şîrâzî (ö. 954/1547) zikredilebilir. Hind, 10. asır ortalarında büyük bir hadisçi görür: Şeyh Ali el-Muttakî. Bu zat, Dekken’deki Burhanpûr’da 885/1480’de doğmuştu. Genç yaşında Multân’a gitmiş, orada Şeyh Husâmuddin el-Muttakî’den ilmen ve ruhen beslenmişti. Nisbesi de muhtemelen bu hocasından geliyordu. Ali el-Muttakî, 953/1546’de 67 yaşındayken Gucerat üzerinden Hicaz’a gitmiş ve orada yıllarca ilim tahsil etmişti. En mühim eseri 957-971 yılları arasında yazdığı Kenzü’l-ummâl’dır. 975/1567’de vefat eden bu büyük âlim birçok talebe yetiştirmişti. Bunlar arasında Şeyh Muhammed Tahir el-Fettenî (ö. 986/1578) zikre değerdir. Bu zat, Ahmediyye (Mehdilik) fırkasına mensup biri iken Mekke’ye gidip Ali el-Muttakî’den ilim ve feyiz almış, dönüşte önceki fırkasının akaidini ıslaha çalışmış, bu uğurda cihad etmiş ve sonunda şehid edilmişti. Fettenî de birçok talebe yetiştirmiş, birçok eser yazmıştı. Bunlar arasında Tezkiretü’l-mevzu‘ât adlı mevzû hadis kitabı ile Mecme‘u bihâri’l-envâr isimli hadis lügati önemlidir. Hind’de hadisin yayılmasında en çok Şeyh Abdülhak b. Seyfuddin el-Buhârî edDehlevî’nin (ö. 1052/1642) emeğinin geçtiği anlaşılmaktadır. Onun bu husuta “O, hadis ilmini Hind’de ilk yayan kimsedir!” denilecek kadar büyük hizmeti olmuştu. Şeyh Abdülhak 958/1551’de Delhi’de doğmuştu. Babasından ilim tahsil ettikten sonra Mekke’ye gidip Ali el-Muttakî’nin öğrencisi Şeyh Abdülvehhâb el-Muttakî’nin ilim halkasına katılmış ve ondan Kütüb-i sitteyi okumuştu. Hicaz dönüşü Delhi’ye yerleşmiş, özgün, araştırma ürünü eserler yazmış ve pek çok talebe yetiştirmişti. Onun 100’den fazla eser yazdığı nakledilmektedir. Bunlardan biri el-Leme’ât şerhu’l-Mişkât’dır. Mişkât üzerine yazdığı diğer şerh Farsça olup Eşu‘atü’l-lemeât adını taşır. Yetiştirdiği talebeleri arasında oğlu Nûrulhak (ö. 1073/1662) da vardır. Bu oğlunun Sahîh-i Buhârî üzerine Teysîru’l-Buhârî isimli bir şerhi vardır. Nûrulhak’ın oğlu Hafız Fahreddin, babasının eksik Sahîh-i Müslim şerhini tamamlamıştı. Hafız Fahreddin’in oğlu Şeyhu’l-İslâm ise Sahîh-i Buhârî’ye Farsça bir şerh yazmıştı. Şeyhu’l-İslâm’ın oğlu Delhi’den Râmpûr’a geçmiş ve el-Muhaddisu’r-Râmpûrî diye meşhur olmuştu. Onun da birçok eseri vardır. Şeyh Abdülhak’ın, oğlundan başka meşhur talebeleri de vardır. Onlardan biri Molla Haydar el-Keşmîrî’dir. Bu zatın da Baba Dâvûd el-Mişkâtî isimli bir talebesi vardı. Baba Dâvûd, Mişkât’ı ezberlemişti. Zikri geçen nisbesi bundandır. Bu dönemde Nakşibendiyye-Müceddidiyye tarikatının önderi İmam Rabbanî diye tanınan Ahmed b. Abdülahad es-Serhendî (ö. 1034/1624) ile oğlu, Mişkât şârihi Muhammed Saîd’in de bu sahada hizmetleri geçmişti. 108 Hadis Tarihi ve Usulü Hicri 12., miladi 18. asra gelindiğinde Hind Alt Kıtasında hadis ilmi konusundaki faaliyetlerin daha da yoğunluk kazandığı, Hicaz’a ilim tahsiline giden Hindistanlı alimlerin bazılarının orada yerleşerek, bazılarının ülkelerine dönerek hadis ilmini neşrettikleri görülmektedir. Kütüb-i sitte üzerine yazdığı hâşiyeleriyle tanınan Ebu’l-Hasen es-Sindi (ö. 1138/1725) ve Muhammed Hayât es-Sindi (ö. 1163/1749) Hicaz’a yerleşen Hindistanlı âlimlerdendir. Yine başta hadis ilimleri olmak üzere bütün İslâmî ilimlerde önemli eserler veren Hind asıllı Muhammed Murtaza ez-Zebidi önce Yemen’in Zebid şehrinde ikamet etmiş, daha sonra Kahire’ye yerleşmiş ve orada vefat etmiştir (1205/1790). Bu bölgede hadis ilminde en köklü etkiyi yapmış olan, hiç şüphesiz, Şah Veliyyullah b. Abdirrahîm ed-Dehlevî (ö. 1176/1762) olmuştu. Bu büyük âlim, Hicâz’a gidip ilim tahsil ettikten sonra geri dönmüş ve kendisini ilim neşrine vermişti. O, bidatlere karşı büyük bir mücadele vermenin yanında nasslara da yeni bir bakış açısı getirmeye çalışmıştı. Vefat ettiğinde geriye birçok eser ve kıymetli talebeler bırakmıştı. Eserleri arasında Hüccetullahi’l-bâliğa, İzâletü’l-hafâ, Muvatta şerhleri el-Müsevvâ (Arapça) ve el-Musaffâ (Farsça) önemlidir. Dehlevî’nin oğulları Abdülazîz, Abdülkadir, Refî’uddin ile talebeleri ve oğullarından sonra da torunları kendisinin yolundan gitmiş ve bu ilme büyük hizmetler vermişlerdi. Dehlevî, eserleriyle, eğitim-öğretim faaliyetleriyle bir mektep oluşturmuştu. Bu mektep, sonraki asırlarda büyük âlimler yetiştirmiş ve tesirleri İslâm dünyasının her tarafına yayılmıştır. Şah Veliyyullah ed-Dehlevî’den sonra onun görüş ve düşünceleri oğulları vasıtasıyla 19. asırda önemli etkiler bırakmış, etkileri günümüze kadar devam eden ekollerin oluşmasına vesile olmuştur. 19. asra gelindiğinde Hind Alt Kıtasındaki İslâmî idarenin zayıflaması ve İngiliz hâkimiyetinin yerleşmesinin de tesiriyle bölgede dini eğitim veren medreseler açılmaya başlamış ve buralarda hadis ilminin temel kaynakları da belli bir program çerçevesinde okutulmuştur. Bu dönemde Şah Veliyyullah ed-Dehlevî’nin oğul ve torunlarından hadis okuyup ilim tahsil eden önemli şahsiyetlerden Nezîr Hüseyin ed-Dehlevî Delhi’de Ehl-i Hadis Medresesini kurmuştur. Başta Muhammed Kasım Nanotevî ve Reşid Ahmed Gangohî olmak üzere diğer bir grup ise, Kuzey Hindistan’da bulunan Seharenpur yakınlarındaki Diyobend kasabasında “Ezheru’l-Hind” olarak şöhret bulan Daru’l-Ulûm Diyobend Medresesi’ni açmışlardır. Ehl-i Hadis medresesi mezhep taklidini reddedip, doğrudan hadislerle amel etmeyi ve içtihad yapmayı savunmuş ve bu çerçevede eğitimlerini sürdürmüş; Diyobend medresesi mensupları da Hanefi mezhebine bağlı olarak hadis eğitimine ağırlık vermiştir. Yüzyılın sonuna doğru ülkenin her tarafına yayılan bu medreseler vasıtasıyla hadis eğitim ve öğretimi alt kıtada büyük bir yaygınlık kazanmıştır. Bu çerçevede bu medreselerde ders veren hocalar hadis ilimlerinin muhtelif dallarına ait ve özellikle hadis şerhçiliği konusunda önemli eserler vermişlerdir. Bugün bu alanda istifade ettiğimiz Azimâbâdî’nin Avnu’lma’bûd şerhu Süneni Ebî Davud (Ehl-i Hadis), Mübarekpûrî’nin Tuhfetü’l-ahvezî şerhu Camii’t-Tirmizî (Ehl-i Hadis), Halil Ahmed Sehârenpûrî’nin Bezlü’l-mechûd fi halli Ebî Davud (Diyobend), Keşmîrî’nin Feyzu’l-bârî (Diyobend), Bennûrî’nin Me‘ârifu’s-Sünen (Diyobend) adlı Sünen-i Tirmizi şerhi, Muhammed Zekeriya el-Kandehlevi’nin Evcezü’lmesâlik (Diyobend) adlı Muvatta şerhi gibi önemli eserler bu dönemin ürünlerindendir. Ehl-i Hadis medresesinin görüşleri ile Osmanlı âlimlerinin görüşleri arasında bir irtibat kurulabilir mi? Bu dönemde Şah Veliyyullah’ın takipçisi olduklarını savunan Ehl-i Hadis ve Diyobend ekolleri yanında Ahmed Rıza Han’ın kurduğu Birelviyye ekolü ile bir grup âlimin 2 5. Ünite - Yakın Dönem Hadis Çalışmaları 109 Leknev’de açtıkları Nedvetü’l-ulemâ Medresesi’nde de diğer dini ilimler arasında hadis eğitim ve öğretimi de verilmiştir. Bunlardan birincisinde de Hanefi mezhebi esas olmakla birlikte eğitimde tasavvufî renk ağır basmaktadır. Nedve ise temelde batı tarzı eğitim veren ve Hindistan’da modernizmin babası olarak görülen Sir Seyyid Ahmed Han’ın Aligarh Koleji ile geleneksel eğitim veren Diyobend Medresesi’nin bir sentezi görünümündedir. Bu okuldan yetişen ve hadis ilmi çalışmalarına katkıda bulunan önemli şahsiyetler arasında, okulun kurucularından Şiblî Nu‘mânî, Seyyid Süleyman Nedvî ve Ebu’l-Hasen Nedvî gibi isimler bulunmaktadır. Şimdi Hind Alt Kıtasında biraz daha detaylı tanıtılması gereken âlimlerden bahsetmeye başlayabiliriz. Muhammed Enver Şâh Keşmîrî Muhammed Enver Şâh Hüseynî Keşmîrî, muhaddis, müfessir, fakîh, usûlcü, mütekellim, sûfî, edib ve muhakkik vasıflarına hakkıyla sahip olan bir âlimdir. 1292/1875’de Keşmîr’e bağlı Vodvân kasabasında doğdu. Beş yaşına geldiğinde Ku’rân-ı Kerîm okumaya başladı. Daha sonra babasından Farsça edebi eserler okudu. On yaşını doldurmamışken Farsça nazım ve nesir yazma seviyesine geldi. Keşmîrî, Keşmîr ve civarındaki âlimlerden ilim tahsilini bitirdikten sonra komşu Hezâre bölgesine gitti ve orada, üç yıl boyunca mantık, felsefe, kozmografya vb. ilimleri tahsil etti. Daha sonra Diyobend’deki Dâru’l-Ulûm Medresesi’ne gitti. Burası Hindistan’ın Ezher’i gibi idi. Oranın Rabbânî âlimlerinden, öncekilere ilâveten, sahih ilim, isabetli görüş, sünnete ittiba aşkı, ahlâk ve edeb güzelliği kazandı. Bu medresede birçok hadis ve fıkıh kitabı okudu ve 1313/1896’da buradan mezun oldu. Mezuniyetinden sonra bir müddet Delhi’de hocalık yaptı. Orada el-Medresetu’l-Emîniyye ismiyle, kısa zamanda meşhur olan bir okul da açtı. Daha sonra Keşmîr’e döndü. Orada da bir okul açtı ve halkı irşada, yaygınlaşan bidatlerle de mücadeleye başladı. 1323/1905’de hacca gitti. Karşılaştığı âlimlerden ve Medine’deki zengin kütüphanelerden istifade etti. Geri döndüğünde bir müddet Diyobend’de kalıp hocalık yaptı. Yıllarca Kütüb-i sitte ve benzeri eserler okuttu. Keşmîrî ömrünün üçte birini Diyobend’de geçirdi. Pek çok talebe yetiştirdi. Bu arada Kadiyânîlik fitnesine karşı büyük mücadele verdi. Diyobend’deki görevinden ayrılınca Dâbil’e gitti, orada 5 yıl kalıp ders, kitap yazma, vaaz ve irşadla meşgul oldu. Buranın havası iyi gelmediği için hastalanınca Diyobend’e döndü ve orada 1352/1933’de vefat etti. Hakîmu’l-Ümme Eşref et-Tehânevî onun hakkında şöyle der: “İslâm ümmeti içinde onun gibi birinin bulunması, İslâm dininin hak ve doğru olduğunun bir delilidir”. Kevserî’nin görüşü ise şöyledir: “Hadislerden nadir mânâlar çıkarma hususunda İbnü’l-Hümâm’dan sonra onun benzeri gelmemiştir”. Pakistan’ın millî lideri Muhammed İkbal de onun felsefi konulardaki ehliyetini takdir etmiş ve ondan istifade etmişti. Keşmîrî’nin eserlerinin çoğu talebelerinin tuttuğu notlardan meydana gelmiştir. Matbu eserleri arasında Sahîh-i Buhârî şerhi Feyzu’l-bârî mühimdir. Bu kitapta diğer Buhârî şerhlerinde rastlanamayacak olan ilgi çekici izahlar, bilgiler vardır. Müellif Sahîh-i Buhârî’yi 30 kadar şerhinden istifade ederek 13 defa dikkatle okumuş, sonra onu 20 yıldan fazla bir süre talebelerine okutmuştur. Eser, Keşmîrî’nin ders takrirlerinin öğrencilerinden Bedr-i Âlem Mir’âtî ve Muhammed Yusuf Bennûrî tarafından kaleme alınmasından oluşturulmuştur. Bundan başka onun muhtelif İslâmî ilimlerde yazdığı yirmi civarında kitabı bulunmaktadır. Keşmîrî’nin hadis okuturken takip ettiği genel usulü şöyleydi: 1. Gerekli gördüğü yerlerde râvîler hakkında kısa açıklamalarda bulunurdu. 2. Ümmet arasındaki ihtilaflı konulara itina gösterir, onlara tatmin edici izahlar getirirdi. 3. Önceki âlimlerin özgün ve her yerde bulunamayan görüşlerini naklederdi. 4. Ders esnasında bahsi geçen bir kitabın ilmî tenkidini yapardı. 110 Hadis Tarihi ve Usulü 5. Daha çok müşkil yerleri halletmeye çalışırdı. 6. Bir konuda geniş açıklamalara girişmekten ziyade fazla konuya temas etmeye önem verirdi. 7. Ders esnasında konuyla dolaylı olarak ilgili olan şeylere de, talebeye faydalı olacağını düşündüğünde, temas ederdi. 8. Çoğu kere bir şey nakleder, sonra bunun ilmî bir tenkidini yapardı. Böylece talebeye ilmî tenkid usulünü göstermeye çalışırdı. Bununla beraber âlimler hakkında edebli olunmasını, aşırılığa kaçınılmamasını ve onların takdir edilmesini tavsiye ederdi. Muhammed Abdülhayy Leknevî Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhayy el-Leknevî 1848’de Banda’da (Hindistan) doğdu. Babası otuzdan fazla eseri olan önemli bir âlimdir. Küçük yaşta başladığı eğitimini on yedi yaşında tamamladıktan sonra babasıyla gittiği Haydarâbâd’da Medresetü’n-Nizâmiyye’de iki yıl eğitim öğretim faaliyetinde bulundu. 1304/1886’da vefat etti. Usul ve fürû ilimlerinde söz sahibi olan Leknevî delillerden hüküm çıkarmada oldukça mahirdi. Hanefî olmasına rağmen mezhebin görüşüne aykırı açık bir delil bulunduğunda mezhebinin görüşünü kabul etmezdi. Hadis ilimleri ve fıkıh yanında tefsir, tarih, ensâb (soy bilgisi), edebiyat, felsefe ve mantıkla da meşgul olmuştur. İngiliz idaresinin Hint Alt Kıtasını işgalinin en yoğun yaşandığı dönemde dinin temel kaynaklarına dönüş hareketine önem vermiştir. Bu durum halkın kendisine olan güvenini arttırmış, Seyyid Ahmed Han öncülüğünde devam eden İngiliz yanlısı çabaların halk nazarındaki etkisinin azalmasında önemli rol oynamıştır. 120’ye yakın çalışması bulunan Leknevî’nin tahkik ederek neşrettiği kitaplara mukaddimeler yazmak, eserin müellifi, şârihleri, o sahada yazılan diğer eserler hakkında bilgi vermek, eserin muhtelif nüshalarına başvurarak güvenilir bir nüsha ortaya koymak ve gerekli yerlere notlar düşmek suretiyle o zamana göre yeni bir tenkitli kitap neşri geliştirdiği kabul edilmiştir. Hadisle ilgili bazı eserleri şunlardır: 1. et-Ta‘lîku’l-mümecced ‘alâ Muvatta’il-İmâm Muhammed. İmam Mâlik’in Muvatta’ının Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî nüshasının şerhidir. 2. er-Raf ‘u ve’t-tekmîl fi’l-cerh ve’t-ta‘dîl. Cerh ve ta‘dîl konusunda önemli hususlara ve belli başlı yanılgılara işaret eden kıymetli bir eserdir. 3. el-Âsâru’l-merfû‘a fi’lahbâri’l-mevzû‘a. Belirli gün ve gecelerde kılınması tavsiye edilen namazlara dair mevzû olduğunda ittifak veya ihtilaf edilen rivayetleri incelemektedir. 4. el-Ecvibetü’l-fâzıla. Hadis meselelerine dair kendisine sorulan on sorunun geniş cevaplarını içermektedir. Zafer Ahmed Tehânevî 1310/1892’de Diyobend’de dünyaya gelen Tehânevî, ilk tahsilini Dâru’l-Ulûm Diyobend’de tamamlamış daha sonra Kanpur’daki Câmiu’l-Ulûm’u bitirmiştir. Son olarak Mezâhiru’lUlûm’a gelen Halil Ahmed Sehârenpûrî’den devre-i hadis okuyarak on sekiz yaşında mezun olmuştur. 1974’deki vefatına kadar hadis dersleri vermeye devam etmiştir. Muhtelif sahalarda birçok eseri bulunan Tehânevî’nin en meşhur eseri şüphesiz İ‘lâü’ssünen’dir. Müellif yirmi yıllık çalışmasının ürünü olan eserde Hanefî mezhebinin görüşlerini destekleyen genellikle ahkâm hadislerini derleyip şerh etmiştir. Esas itibariyle Ehl-i Hadis ekolüne mensup bazı kişilerin Hanefî mezhebinin hadislere dayanmadığı ve kıyası hadise tercih ettikleri yolundaki iddialarına cevap olarak telifine başlanan eser, neticede kapsamlı bir hadis mecmuasına dönüşmüştür. Fıkıh bablarına göre düzenlenen eser “Kitâbü’t-tahâre” ile başlayıp “Kitâbü’l-edeb ve’t-tasavvuf ”la sona ermektedir. Müellif zaman zaman çağdaş problemleri de ele almış bu arada, Kâdiyânîlik hareketine, faizi helal kılma gayretlerine karşı çıkmıştır. 5. Ünite - Yakın Dönem Hadis Çalışmaları 111 Tehânevî, eserinin baş tarafına Hanefîlerin hadis usulü prensiplerini açıkladığı bir mukaddime koymuştur. Bu mukaddimeyi Abdülfettah Ebû Gudde izahlar ekleyerek Kavâid fî ‘ulûmi’l-hadîs ismiyle müstakil olarak yayınlamıştır. Bu kitap İbrahim Canan tarafından Yeni Usûl-i Hadis adıyla Türkçeye çevrilmiştir. Fazlurrahman Bugünkü Pakistan’ın kuzeybatısında yer alan Hezâre’de 1919 doğdu. İlköğrenimini medrese eğitimi tarzında aldıktan sonra Lahor’da yüksek öğrenimine başladı. 1940’da Pencap Üniversitesi Arapça bölümünden mezun oldu, akabinde burada yüksek lisans yaptı. Burada başladığı doktora çalışmasını 1946’da gittiği İngiltere’de sürdürdü ve Oxford Üniversitesi’nde tamamladı. Kanada’da ve Amerika’da öğretim üyeliği yaptı. 1988’de vefat ettiğinde Amerika’daki Chicago Üniversitesinde İslâm düşüncesi profesörü olarak görev yapıyordu. Fazlurrahman, Amerika’ya yerleşmeden önce Pakistan’da 1962’de İslâmî Araştırmalar Enstitüsü genel müdürlüğü görevini üstlenmiş ve bu görevi 1968’e kadar sürdürmüştür. Bu dönemde yirmiden fazla makale ve iki kitap yayınlamıştır. Türkçeye Tarih Boyunca İslâmî Metodoloji Sorunu (Islamic Methodology in History) ismiyle tercüme edilen eserinde hadis, sünnet ve fıkıh alanında geleneksel düşünceye aykırı görüşleriyle büyük tepki topladı. Yine Türkçeye çevrilen bir diğer eseri İslâm’da da benzer görüşlerini dillendirmeye devam etti. Bu görüşleri sebebiyle Pakistan’da karşılaştığı tepkiler sonucu ülkesini terk edip Amerika’ya yerleşmek zorunda kaldı. Fazlurrahman muhteva açısından hadisleri üç farklı gruba ayırmıştır. Klasik hadis kaynaklarında rastlanmayan bu taksime göre hadisler, teknik hadis, tarihi/biyografik hadis ve dînî hadis diye sınıflandırılır. Teknik hadisler genellikle, fıkhî, sosyal, ekonomik, siyasi vb. konuları içerir. Tarihi/biyografik hadisler, Hz. Peygamber’in hayatıyla ilgili siyer kitaplarındaki rivayetleri kapsar. Dînî hadis ise, namaz, oruç, hac, zekât gibi ibadetlerle ilgili hadisleri ihtiva eder. Ona göre sünnet, örnek davranış demektir. Sünnetin aslî anlamında diğer insanlar tarafından fiilen uyulma değil, ahlâkî bakımdan bağlayıcılık özelliği mevcuttur. Sünnet içeriği açısından mutlak(ideal) sünnet ve yaşayan sünnet şeklinde ikiye ayrılır. Mutlak sünnet bizzat Hz. Peygamber’in söz ve davranışları, yaşayan sünnet ise İslâm toplumunun mutlak sünnet çerçevesinde uygulama alanına çıkardıklarıdır. Fazlurrahman’a göre, klasik âlimlerin kastettiği manası ile sünnetin muhtevasının, her zaman ve her yerde geçerli olma vasfı yoktur. Aynı şey bir anlamda Kur’ân için de geçerlidir. Mutlaklık Kur’ân’ın özel durumlarına değil, sadece genel ilkelerine aittir. Özetle sünnet, farklı bölgelere göre değişiklik arzetmiş olsa da, ilk dönem Müslüman nesillerin, Allah Resûlü’nün göstermiş olduğu örneği, ellerindeki yeni malzemeler ve yeni ihtiyaçlar doğrultusunda yorumlamak suretiyle yaklaşmaya çalıştıkları bir ideal, tedrîcî ve sürekli devam eden bir yorumdur. Fazlurrahman pek çok görüşleri bakımından ciddi eleştirilere maruz kalmıştır. Mesela ona göre, hadis mecmualarına girmiş olan özellikle hukuk, ahlâk, siyaset iktisat gibi meselelere dair birçok hadis lafız olarak Hz. Peygamber’e ait olmayıp gerçekte devrin sorunlarına çözümler getirmek üzere üretilmiş veya formüle edilmiştir. Onun vahiy ve peygamberin vahiy alışı konusundaki açıklamaları da temel anlayıştan oldukça farklı bir yaklaşımı ortaya koymaktadır. Son olarak Pakistan menşeli hadis âlimleri içinde Muhammed Mustafa el-A‘zamî de önemli bir yere sahiptir. Özellikle hicri ilk asırlar üzerine yaptığı çalışmalarla, oryantalistlerin yazdıkları eserlere cevap mahiyetindeki eserleriyle ve hadislerden daha kolay istifade edebilmek için bilgisayar teknolojisinden yararlanmaya yönelik projeleriyle tanınmış bir âlimdir. 112 Hadis Tarihi ve Usulü ARAP DÜNYASINDA HADİS İLMİ Son asırda İslâm dünyasında hadis ilmiyle ilgili çalışma ve tartışmaların önemli merkezlerinden birisi de Mısır’dır. Burada Mısır’daki hadis tartışmaları hakkında kısaca bilgi verilecek, daha sonra önemli şahsiyetler üzerinden genel bir tanıtım yapılacaktır. İslâm dünyasında 19. asırda yoğunluk kazanmaya başlayan modernleşme düşüncesiyle birlikte dinin temel kaynaklarından birini teşkil eden hadis ve hadisin dindeki yeri ve delil olma bakımından değeri (hucciyyeti) ile ilgili tartışmalar önce Hindistan’da Sir Seyyid Ahmed Han’la gündeme gelmiş, ardından Ehl-i Kur’ân grubunun hadis karşıtlığı ile uç noktasına varmıştır. Aynı dönemde 19. asrın sonları ile 20. asrın başlarından itibaren Mısır’da da hadisin dindeki yeri ve bize geliş yolunun sıhhati konusunda şüpheler ortaya atan Muhammed Abduh, Tevfik Sıdkî, Reşid Rıza gibi yazarlar konuyla ilgili makale ve kitaplarında bu konudaki görüşlerini işlemişlerdir. Belli ölçüde müsteşriklerin görüş ve düşüncelerinden izler de taşıyan bu tartışmalar, Mahmud Ebû Reyye’nin Advâ ale’s-Sünneti’l-Muhammediyye adlı kitabıyla zirvesine çıkmıştır. Sünnetin güvenilmez olduğu, bize sahih yollarla gelmediği gibi hadis tarih ve usulüne dair bir dizi iddiayı ihtiva eden ve Türkçeye Muhammedî Sünnetin Aydınlatılması adıyla çevrilen bu eser yayımlandığı tarihte (1957) Mısır’da büyük gürültü koparmış ve birçok reddiye yazılmasına sebep olmuştur. Bunlar arasında Prof. Dr. Mustafa Sibâî’nin (ö. 1964) es-Sünne ve mekânetuhâ fi’t-teşrîi’l-İslâmî (1960) adlı kitabı önemli olup Türkçeye de tercüme edilmiştir. Hadis karşıtı hareketlerin veya hadise olumsuz bakışın Mısır’da yaygınlaşmasının sebepleri üzerinde bu ünitenin tamamını okuduktan sonra düşününüz. Diğer taraftan son dönemde İslâm dünyasında Mısır merkezli olmak üzere hadis ilmine önemli katkılar sağlayan çalışmalar da yapılmıştır. Bunlar arasında Muhammed Habibullah eş-Şinkîtî’nin Buhârî ve Müslim’in Sahih’leri üzerine yaptığı düzenleme ve şerh çalışmaları ile Mahmud Muhammed Hattâb es-Sübkî’nin el-Menhelü’l-azbü’l-mevrûd adlı Sünen-i Ebu Davud şerhi zikredilebilir. Yine Muhammed Fuâd Abdülbâki ile Ahmed Muhammed Şâkir’in hadis kitaplarının ilmi neşri konusunda gösterdikleri gayretler de zikre değerdir. Muhammed Fuâd Abdülbâki, Buhârî ve Müslim’in el-Câmi‘u’s-sahîh’lerinin neşrine katkıda bulunmuş ve anılan iki eserin sonuna hadislerin etrâf tarzında fihristini içeren indeksler eklemiştir. Yine İmâm Mâlik’in el-Muvatta’ı ile İbn Mâce’nin Sünen’ini hadislerin tahrîcleriyle birlikte güzel bir şekilde neşretmiştir. Daha sonra bu iki eser için müstakil fihristler de hazırlamıştır. Ayrıca yukarıda sözü edilen Şinkîtî’nin eserindeki eksikleri tamamlayan ve Buhârî ve Müslim’in Sahîh’lerindeki ortak rivayetlerden oluşan el-Lü’lü’ü ve’l-mercân fîme’ttefaka ‘aleyhi’ş-şeyhân adlı Türkçeye de çevrilen bir eseri vardır. 1892’de Kahire’de doğup Ezher Üniversitesi’ni bitirdikten sonra uzun süre kadılık görevi yapan A. M. Şâkir ise, hadis, fıkıh, tefsir ve edebiyat dallarında eserler vermiş önemli bir âlimdir. Özellikle temel kaynakların ilmî neşirlerini (edisyon kritik) yapmasıyla tanınmıştır. Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inin tahkikine başlamış ancak kitabın aslının beşte ikisine tekabül eden 15 cilt neşredebilmiştir. Yine Tirmizî’nin Sünen’inin ilk iki cildini doksan sayfalık mukaddime ve geniş dipnotlarla neşretmiştir. Ömrü vefa etmediği için yarım kalan bu iki çalışma daha sonra başkaları tarafından tamamlanmıştır. Keza Hattâbî’nin Ebû Dâvud şerhi olan Me‘âlimü’s-sünen’i neşretmiş ve İbn Kesîr’in hadis usûlüne dair İhtisâru ‘ulûmi’l-hadîs’ini şerhederek el-Bâisü’l-hasîs adıyla yayınlamıştır. Bunların yanında İmam Şâfiî’nin hadis usulünün bazı konularını da içeren kıymetli eseri er-Risâle’yi çok dakîk bir şekilde tahkik ve şerh ederek yayınlamıştır. 3 5. Ünite - Yakın Dönem Hadis Çalışmaları 113 20. asır sadece Mısır’da değil başta Beyrut olmak üzere Fas’tan Endonezya’ya kadar bütün İslâm dünyasında birçok hadis ve ricâl kitabının tahkik edilerek basılmasına sahne olmuştur. Bu konuda Muhammed Nâsıruddin el-Elbânî, Şuayb el-Arnaût ve Abdülkâdir el-Arnaût gibi muhakkiklerin büyük gayretleri bulunmaktadır. 1914 yılında Arnavutluk’un İşkodra şehrinde doğduğu için Elbânî nisbesiyle anılan Muhammed Nâsırüddîn hadis alanında pek çok eseri bulunan son dönem âlimlerindendir. Elbânî, Özellikle İbn Teymiyye ve İbn Kayyim el-Cevziyye ekolünü benimseyip ilmî çalışmalarını Selefî bir çizgide sürdürmüştür. Ortaya koyduğu çalışmaları ile Arap dünyasında hâkim olan Selefî anlayışın tevhid-akâid esaslı vurgusuna hadisin de güçlü bir şekilde dâhil edilmesini sağlamıştır. Âhâd hadislerin akâidde delil olmadığını kabul eden yaygın görüşün aksini savundu ve konuya dair el-Hadîs huccetün bi-nefsih fi’l-akâid ve’l-ahkâm ve Vücûbü’l-ahz bi-hadîsi’l-âhâd fi’l-akâid adlı iki eser yazdı. Ayrıca pek çok eser üzerinde tahkîk ve ihtisâr çalışmaları yapmıştır. Elbânî’nin hadis konusunda dikkat çeken yönlerinden birisi, güvenilirlik açısından hadisleri yeniden değerlendirmeye tabi tutarak müstakil eserler yazmasıdır. Kendi sahihlik ölçütlerini esas alarak güvenilir bulduğu hadisleri yedi cilt halinde Silsiletü’l-ehâdîsi’s-sahîha; zayıf ve uydurma kabul ettiği hadisleri de dokuz cilt olarak Silsiletü’l-ehâdîsi’z-za‘îfe ve’l-mevzû‘a ismiyle yayınlamıştır. Bunların yanı sıra Sünen-i erba‘a olarak bilinen Tirmizî, Nesâi, Ebû Dâvud ve İbn Mâce’nin Sünen’lerindeki hadisleri de sahih ve zayıf olarak tasnif edip her biri için müstakil kitaplar yazmıştır. Muhammed Nâsıruddîn el-Elbânî’nin eserlerine ve aranılan hadisin sıhhat durumuyla ilgili açıklamalarına http://www.dorar.net adresinden ulaşabilirsiniz. Ayrıca bu sitede herhangi bir hadis araması da yapabilirsiniz. Yirminci asrın en önemli bir diğer hadis âlimi 1917’de Halep’te doğan Abdülfettah Ebû Gudde’dir. O, hadis almak için seyahatler yapan (er-Rihle fî talebi’l-hadîs) önceki muhaddislerin modern çağda yaşayan bir temsilcisi gibidir. İmkânlarının kıtlığı ve şartlarının zorluğuna rağmen çeşitli Arap ülkelerinden, Afrika’ya, Hint Alt Kıtasından Özbekistan’a, Türkiye’den Avrupa ve Amerika’ya kadar pek çok ülkeye ilmî seyahatler yapmış, kütüphanelerde bulunan yazma eserleri incelemiştir. Telif eser yazmak yerine önceden yazılmış kıymetli eserleri tahkik etmek veya onlar üzerine ta‘lîk yazma usulünü tercih eden Ebû Gudde’nin bazı tahkikleri, kitabın aslından birkaç kat daha fazla hacme ulaşmıştır. Kimini yirmi yıllık hazırlığın ardından kaleme alan Ebû Gudde, neşrettiği eserlerin her yeni baskısını tashih edip ilavelerde bulunmak suretiyle çalışmasını geliştirmeye devam etmiştir. Kelime, ıstılah veya cümlelere getirdiği doyurucu açıklamalar, ele aldığı konuları sonuca bağlama noktasındaki mahareti ve kitaplarına yaptığı fihristlerin neredeyse eserin üçte birine varacak boyutta olması neşrettiği eserlerin ayırt edici özelliklerindendir. Kitaplarının hatasız basılması konusunda o kadar hassastı ki, baskının ilk halini matbaanın başında kontrol ederdi. Tehânevî’nin Kavâid fî ulûmi’l-hadîs’i, Cürcânî’nin Zaferu’l-emânî’si, İbn Kayyim el-Cevziyye’nin el-Menâru’l-münîf’i, Hâris el-Muhâsibî’nin Risâletü’l-müsterşidîn’i her biri birer telif kadar değerli, tahkik ve ta‘lîk yaparak neşrettiği eserlerden bazılarıdır. Ayrıca çok kıymetli ek bilgilerle Ali el-Kârî’nin el-Masnû‘ fî ma‘rifeti’l-hadîsi’l-mevzû, Keşmîrî’nin et-Tasrîh bimâ tevâtera fî nüzûli’l-mesîh ve Leknevî’nin er-Raf ‘u ve’t-tekmîl ile el-Ecvibetü’l-fâzıla adlı eserlerini neşretmiştir. Fas’lı olan Muhammed b. Ca‘fer el-Kettânî (1857-1927) de hadis alanındaki çalışmaları dolayısıyla bahsedilmesi gereken bir âlimdir. Onun er-Risâletü’l-müstetrafe adlı eseri, klasik hadis kitaplarını tanıtan en geniş çalışma olup II-XIV. (VIII-XX.) yüzyıllar arasında yaşayan 600 kadar müellif ve bunlara ait 1400 civarında eser hakkında bilgi vermektedir. Müellifin torunu Muhammed Muntasır el-Kettânî’nin hazırladığı on çeşit fihristle daha 114 Hadis Tarihi ve Usulü da zenginleşen ve kullanımı kolaylaşan eser, Türkçeye de tercüme edilmiştir. Hadis Literatürü adıyla yayınlanan tercümede; varsa kitapların baskıları, kütüphane numaraları, anıldıkları kaynaklar dipnotlarda belirtilmiş, bazı bilgiler tashih edilmiş ve müellifin söz etmediği birçok yazma ve basma eser hakkında bilgi verilmiştir. Dolayısıyla kitabın tercüme edilmiş hali orijinalinden hayli hacimlidir. Kettânî’nin bir diğer eseri en-Nazmü’lmütenâsir ise mütevâtir hadislerle ilgilidir. Şam’da doğan Cemâleddîn Kâsımî’nin (1866-1914) hadis usulüne dair mühim eseri Kavâidü’t-tahdîs’i de burada zikretmek gerekir. Klasik eserlerden derleme bir kitap olmakla birlikte sistematiği ve özellikle fıkhu’l-hadîs konusuna ayırdığı bölümle diğer hadis usulü kitapları arasında farklı bir yere sahiptir. Yine Şam’da doğan fakat aslen Cezayirli bir aileye mensup olduğu için Cezâirî nisbesiyle tanınan Tâhir b. Sâlih el-Cezâirî de (1851-1920) hadis ilminde hatırı sayılır bir yere sahiptir. Cezâirî, bazı arkadaşlarının yardımıyla hâlen hadis eserleri bakımından dünyanın en zengin kütüphanelerinden birisi olan Zâhiriyye Kütüphanesi’ni kurmuştur. Onun hadis usulüne dair yazdığı Tevcîhü’n-nazar ilâ usûli’l-eser isimli eseri mühimdir. Ayrıca hadis alanında âlî isnadları konu alan el-Ukûdu’l-âlî fi’l-esânîdi’l-avâlî isimli bir eseri de vardır. ORYANTALİSTLER VE HADİS Oryantalizm veya diğer bir isimlendirmeyle şarkiyatçılık genelde Batılıların, Doğu halklarını özelde ise İslâm dünyasını çeşitli açılardan ve bilhassa dini kaynaklarını inceledikleri alanın ismidir. Bu çalışmaları yapanlara oryantalist veya müsteşrik denir. Batıda oryantalizme temel teşkil eden İslâm araştırmalarının başlangıcı, mîlâdî XII. ve XIII. asırlara kadar götürülmektedir. Yaklaşık sekiz yüzyıl devam eden bu faaliyetlerin gerçekleştirilmesinde şüphesiz çok çeşitli sebepler etkili olmuştur. Oryantalist araştırmalar salt akademik kaygılardan öte, özellikle sömürge döneminde, İslâm dünyasını daha yakından tanıyarak bu bölgelerde yürütülecek faaliyetlere malzeme sağlama amacına da matuftu. Başlangıçta kilise ve krallar tarafından Hıristiyanlığı yaymak için vasıta olarak kullanılmak istenen oryantalizm, zamanla Avrupa ülkelerinin siyasi, ticarî yayılmacılık ve sömürgecilik politikalarına alet edilmeye başladı. Mesela Şarkiyat öğrenimi Fransa’da, Osmanlı Devleti içindeki Hıristiyanlar üzerinde himaye kurma arzusu hususunda Avusturya ile rekabete kalkışması yüzünden önem kazanmıştı. Hollanda ise, sömürgelerindeki Müslümanların durumlarını ve Müslümanlığı incelemek için oryantalizm ile ilgilenmeye başlamıştı. Modern oryantalizmin başlangıcı Fransız İnkılabı’ndan (1789) sonra olmuştur. 1795’de Paris’te Sylvestre de Sacy tarafından Yaşayan Doğu Dilleri Yüksek Okulu kuruldu. Bu okul bütün Avrupa’ya şarkiyatçı hocalar yetiştirdi. Paris’teki okulun kuruluşundan hemen bir asır sonra, Almanya’da birçok üniversitede okutulan şark dillerinden başka Berlin’de Saminar für Orientalische Sprachen (Şarkiyat Dilleri Okulu) ismi ile bir okul kuruldu (1887). İngiltere’de Cambridge’de okutulan doğu dillerine ek olarak Londra’da School of Oriental Studies (Şarkiyat Araştırmaları Okulu) adıyla bir okul (1906), Rusya’da ise Kazan Üniversitesi’nde 1804’de, Petersburg Üniversitesi’nde 1854’de olmak üzere birer Şark Fakültesi açılmıştı. XVIII. asrın sonlarına kadar misyonerlik, diplomasi ve ticaret için yetiştirilen müsteşrikler, daha sonra yavaş yavaş doğu dillerinden başka, doğulu milletlerin tarihleri, sosyal yapıları ve sanatlarıyla da ilgilenmeye başlamışlardı. Farklı görüşleri benimseyenler olmakla birlikte oryantalistlerin önemli bir kısmı, Hz. Peygamber’in hadisleri yazmayı yasaklaması sebebiyle sahâbîler tarafından pek az hadisin rivayet edildiğini ve hadis külliyatını dolduran rivayetlerin çoğunun Hz. Muhammed’le 5. Ünite - Yakın Dönem Hadis Çalışmaları 115 ilgisinin bulunmadığını ileri sürerler. Onlara göre hadisler, ortaya çıkan yeni meselelere çözüm getirmek için II (VII) ve III. (IX). yüzyıllarda İslâm hukukçuları tarafından uydurulmuştur. Ayrıca hadislerin farklı görüşlere mensup kimseler tarafından ortaya atılması yüzünden birbiriyle çeliştiğini, esasen bir kısmının Tevrat’tan, İncil’den ve eski hurafelerden derlendiğini iddia ederler. Özetle Müslümanların hadis kaynaklarına yaklaşımını ön yargılı bulmak ve onların otorite kabul ettikleri kaynaklara eleştirel yaklaşmak, cerh ve ta‘dîl kriterlerini yeterli görmemek, hadisleri değerlendirmede hadis dışı kaynakları kullanmak gibi hususlar oryantalist bakış açısının temel özelliklerindendir. Kendisi de bir oryantalist olan Herbert Berg, The Development of Exegesis in Early Islam (İlk Dönem İslâmî Yorumların Gelişimi) adlı eserinde müsteşrikleri hadis rivayetlerine ve isnada bakışları açısından üç gruba ayırır: 1. Şüpheciler 2. İsnad sistemini güvenilir bulanlar 3. Orta yolu benimseyenler. Birinci gruptakiler, isnad sisteminin temelde kurguya dayalı olarak ortaya çıktığını kabul etikleri için tarihi olguları doğru bir biçimde yansıtmayacağı görüşündedirler. İkinci gruptakiler, isnad sistemini yazılı ilmî geleneğin şahidi olarak gördükleri için bu sistemin doğru bilgiler sunacağını kabul ederler. Üçüncü gruptakiler ise, ilk iki görüşün bazı unsurlarını alarak orta yolu benimsemişlerdir. Yani, isnad ne tamamen güvenilir ne de tümüyle uydurmadır. İsnad, oryantalistler için tarihte gerçekleşen olayların tespitinde kullanılabilecek bir yöntemdir. G. H. A. Juynboll’ün belirttiğine göre, hadislerin büyük bir kısmının uydurma olduğunu ilk defa Avusturyalı oryantalist Aloys Sprenger iddia etmiştir. Juynboll, Sprenger’in Sahîh-i Buhârî’deki hadislerin en az yarısının sahihliğini kabul eden Reinhart Dozy, Weil ve William Muir’den daha şüpheci olduğunu ifade etmiştir. Sprenger’den etkilenen Goldziher’in hadislerin kaynağı ile ilgili çalışmaları oryantalistler tarafından çok önemsenmiş ve bu çalışmalar farklı ekollerin doğmasına zemin hazırlamıştır. Goldziher’in şüpheciliği, onun İslâm’ın ilk iki yüzyılındaki dînî ve siyâsî ayrışmalarla hadis arasında kurduğu sıkı ilişkide kendisini gösterir. Buna göre ilk dönemde ortaya çıkan gruplar, kendi görüşlerini güçlendirmek ve karşıt görüşlerle mücadele edebilmek için hadis uydurma yoluna gitmişlerdir. Uydurulan bu rivayetlerin itibar görebilmeleri için de bunlara isnadlar eklenmiştir. Goldziher’in teorilerini ahkâm hadislerine dair yaptığı çalışmalara geliştirerek taşıyan Joseph Schacht olmuştur. Ona göre en kusursuz isnad, en fazla şüphelenmeyi gerektiren isnaddır. Çünkü bu günden bakıldığında en muttasıl isnad, en özenle kurgulanan isnad anlamına gelmektedir. Son dönemde Schacht’ın takipçisi ise G. H. A Juynboll’dür. O da isnad merkezli pek çok çalışmalar yapmıştır. Juynboll için isnad, hadisin güvenilirliğini tespitte bir kriter olarak değil, zaten uydurma kabul ettiği metnin nerede, ne zaman ve kim tarafından uydurulduğunu tespit açısından önemlidir. O isnad sisteminde Schacht’ın ortaya attığı müşterek râvî (common link) teorisi üzerinde de çalışmalar yapmıştır. Buna göre “belirli bir isnad kümesinin merkezinde kendisiyle birlikte tarîklere ayrılmanın ilk başladığı yerde bulunan kişi, müşterek râvîdir”. Müşterek râvî, kendisinden itibaren Peygamber’e doğru uzanan tek halkalı isnad zincirinde diğer râvîlerin yer almasından sorumlu olduğu kadar, hadis metninin ilk söylenişinden de sorumlu olan kişidir. Bu açıklamaya göre müşterek râvî hem hadisi hem de Hz. Peygamber’e varan seneddeki isimleri kendisi uydurmuş olmaktadır. Juynboll’un müşterek râvî teorisinde suçu, hep tâbiînden olan ve tabakât eserlerinde hadis alanında yaptıkları çalışmalarla tanınan şahıslara yüklemesi, üslubu hakkında kendi stratejisi için ortaya koyduğu önemli bir hareket noktasıdır. Zira Juynboll’un, üsluplarını tasvip etmediğini söylediği bazı müsteşrikler, hem kullandıkları üslup hem de Kur’ân ve sünnet konusunda ele aldıkları konuları işleyiş tarzlarıyla, Müslümanlar tarafından büyük 116 Hadis Tarihi ve Usulü bir tepkiyle karşılanmışlardı. Bu anlamda Juynboll, Kur’ân ve sahâbeye yönelik eleştirilerin Müslümanlar nazarındaki hassasiyetini dikkate alarak, konuyu veya yapmak istediklerini tâbiîn üzerinden gerçekleştirmeye çalışmaktadır. Goldziher’in yukarıda temas edilen görüşleri büyük yankı uyandırmıştır. Bu şüpheci yaklaşıma karşı duran Josef Horovitz ile de isnad sisteminin güvenilirliğini savunan bir akım başlamıştır. Daha sonra Fück, Horovitz’in görüşlerini geliştirerek, hemen hemen Goldziher’in yaklaşımlarının tam tersi kanaatler ifade etmiştir. Fück’ün Goldziher’e yönelttiği eleştirilerden birisi kaynakları tek yönlü ve yanlı kullanmasıdır. Fück’e göre İslâmî tenkit sistemi, hadise ilave edilmek istenen sahte unsurları ayıklamakta başarılı olmuştur. Bu sebeple sünnetin dayandığı malzeme sahihtir. “Sünnetin ilk iki yüzyılın bir icadı olduğunu ve onun sadece daha sonraki nesillerin Peygamber ve ashâbı hakkındaki düşüncelerini yansıttığını ileri süren bazı şarkiyatçılar, Muhammed’in şahsiyetinin ashabı üzerindeki büyük etkisini ciddi bir şekilde küçümsemektedirler” diyen Fück’e göre, müsteşriklerin her hukukî sünneti ispatlanıncaya kadar uydurma kabul etmeleri, hiçbir sınır tanımayan ve tamamen şahsi arzuya dayanan bir şüpheciliği beslemektedir. Sarsılmaz olarak kabul edilen Goldziher-Schacht-Juynboll üçlüsünün temsil ettiği ekole karşı son dönmede Batı’da yeni bir anlayış yaygınlaşmaya başlamıştır. Yazdığı kitap ve makalelerde bu üçlünün iddialarını sorgulayan, eksik ve hatalarını ortaya koyan oryantalistlerden birisi Herald Motzki’dir. O, İslâm hukuku ile hadisin, Goldziher ve Schacht’ın iddialarının aksine Hz. Peygamber döneminden itibaren veya onun vefatından sonra aralıksız yazılmaya başlandığı ve daha sonraları bu işin giderek sistemleştiği kanaatindedir. Ayrıca Abdürrezzâk’ın Musannef’i gibi Kütüb-i sitte dönemi öncesi eserlerden hareketle ilk dönem fakihlerin eğitim-öğretim metotları ve rivayet kullanımlarının tespit edilebileceği kanısındadır. İsnadların hicrî II. asrın sonlarından itibaren ve III. asırda uydurulduğunu iddia edenlerden birisi de İtalyan oryantalist Leone Caetani’dir. Bu görüşünü yazdığı Annali dell’Islam (İslâm Tarihi) adlı eserinde sık sık dillendirmiş, ancak somut deliller ortaya koyamamıştır. Onun bu ispatsız iddiasını çürüten en önemli delillerden birisi, anılan eserini yazarken kaynak olarak istifade ettiği İbn İshâk’ın Hz. Peygamber’in hayatını anlattığı küçük hacimli es-Sîre adlı eserinde 200’e yakın isnad kullanmış olmasıdır. Bu eser hicrî birinci asrın ilk yarısında yazılmıştır. Oysa Caetani isnadın II. asrın sonlarından itibaren uydurulduğunu iddia etmektedir. Bir diğer müsteşrik Henri Lammens, Hz. Muhammed’in erken vefat etmesinin Kur’ân’ı yeniden ele alıp ondaki bazı boşlukları doldurmasına fırsat vermediğini iddia eder. Ona göre, var olmayan sünneti ortaya çıkarmak veya mevcut fikirleri yerleştirmek için hadisin başvuru kaynağı olması gerekmekteydi. Bu sebeple de hadis metinleri, çok dikkatli ve titiz bir şekilde yeniden üretilmiştir. Dikkat edilirse Lammens’in bu iddialarında hadis ve sünnetin baştan sona uydurulduğunun söylenmesinin yanı sıra Kur’ân’ın da Allah tarafından bir vahiy olduğu kabul edilmeyip Hz. Peygamber tarafından yazıldığı ileri sürülmektedir. Hatta bu görüşü daha da ileriye götüren J. Wansbrough gibi oryantalistlere göre, elimizdeki Kur’ân’ın son şeklini aldığı tarih en erken hicrî II. asrın sonudur. Temel İslâm Bilimlerinin çeşitli alanlarında ve hadis sahasında belli başlı oryantalistleri ve fikirlerini tanımak için Oryantalizmi Yeniden Okumak: Batı’da İslâm Çalışmaları Sempozyumu kitabını okuyunuz. David Samuel Margoliouth, Hz. Muhammed’in kendisinden sonra bir hüküm ve dinî bir karar bırakmadığını, ilk İslâm toplumunun uyguladığı sünnetin eski Arapların örfü olduğunu ileri sürmektedir. Renold Alleyne Nicholson da muhaddislerin birbirine zıt bir- 5. Ünite - Yakın Dönem Hadis Çalışmaları 117 çok hadisi Hz. Peygamber’e isnad ettiklerini ve bunları uzlaştırma imkânı bulamadıklarını iddia etmektedir. Esasen birbirine zıt gibi görünen hadisler bulunmakla birlikte bunlar diğer hadislere oranla oldukça azdır. İslâm âlimleri birbirine zıt gibi görünen hadisleri (muârız) çözüme kavuşturmak için konuya dair pek çok eser yazmışlar ve şâz, münker, muztarib, mensuh gibi hadis ilim dalları geliştirmişlerdir. Alfred Guillaume hadislerin tedvininde en kayda değer çalışmaları yapan İbn Şihâb ez-Zührî’yi bu işe yöneticilerin zorladığını, dolayısıyla Zührî’nin onların baskısıyla hadis uydurduğunu iddia eder. Macdonald da konuyu bir başka açıdan ele alarak, hafızalarına güvenen ve hadislerin yazılmasına karşı çıkan bazı muhaddislerin tedvin hareketinin II. (VIII.) yüzyılın ortalarına kadar gecikmesine sebep olduklarını, bunun da hadislerin kaybolmasına yol açtığını ileri sürer. Hollanadalı oryantalist A. J. Wensinck’in iki eseri hadis çalışmaları bakımından önemlidir. A Handbook of Early Muhammedan Tradition adlı eseri, Kütüb-i sitte’nin de dâhil olduğu 14 hadis ve tarih kitabının alfabetik konu fihristidir. Muhammed Fuâd Abdülbâki bu eseri Miftâhu künûzi’s-sünne ismiyle Arapçaya tercüme etmiştir. Wensinck’in ikinci eseri başkanlığını yaptığı bir heyetin hazırladığı ve 9 hadis kitabındaki hadislerin alfabetik kelime, özel isim, coğrafi isim, sûre ve ayet fihristlerini içeren Concordance (el-Mu‘cemü’lmüfehres li-elfâzi’l-hadîsi’n-nebevî) adlı 8 ciltlik çalışmasıdır. Oryantalistlerin hadislerin yazılması ve tedvini ile ilgili görüşlerinin I. ve II. ünitelerde anlatılan konuyla ilgili bilgilerle ne derece uyuşup uyuşmadığını değerlendiriniz? Oryantalistlerin yaptıkları çalışmalarda ulaştıkları sonuçların genellikle menfi olmasının nedenlerinden birisi Arapça metinleri anlamakta düştükleri hatalardır. Diğer taraftan kullandıkları yöntem de ciddi problemler meydana getirmiştir. Zira müsteşriklerin hemen tamamı, oryantalist olmayan Batılı sosyal bilimcilerin kullandıkları yöntemleri aynen alarak İslâmî kaynaklara uygulamışlardır. Aynı şekilde kendi dinî kaynaklarını incelemek için geliştirdikleri Kitâb-ı Mukaddes tetkik yöntemi (Biblical criticism) ile tarih tenkidi metodunu da (historical criticism) İslâmî kaynakları incelerken kullanmaları başka bir problemdir. Burada Kur’ân’ı ve vahyin kontrolünden geçmiş hadis ve sünneti sıradan beşerin yazdığı bir metin gibi değerlendirmişler, dinî metinlerin metafizik boyutunu göz ardı etmişlerdir. Oryantalistlerin çoğunluğu Yahudi veya Hıristiyan din adamlarıdır. İçlerinde Gustave Le Bon gibi dinsiz, birçok eseri Türkçeye çevrilmiş Maxime Rodinson gibi Marksist olanlar da vardır. Bunlar diğerlerine oranla daha tarafsız görünürler. Müsteşrikler daha çok, mesela Hollanda gibi, sömürge sahibi ülkelerden çıkmışlardır. İskandinav ülkeleri gibi sömürgesi olmayan ülkelere mensup oryantalist azdır. Birçok müsteşrik bağlı oldukları ülkenin hariciyesiyle irtibatlı olmuştur. Müsteşriklerin dinî, siyâsî, iktisadî ve ilmî gayelerinin bulunduğu, ancak bunlardan dinî ve siyasî olanların daha yaygın ve fazla olduğu görülmektedir. Bazı oryantalistler eserlerinde Kur’ân-ı Kerîm’i ve Hz. Peygamber’i över gibi görünseler de, eserlerinin ana fikrini ifade eden bir veya birkaç cümle içerisinde, İslâm’ın temelini sarsmaya ve inanç düzenini yıkmaya yönelik fikirlerle karşılaşmamak mümkün değildir. Onların fikirlerinde iki ana mesele daima kendini gösterir: 1. Hz. Peygamber’in peygamberliği hakkında şüpheler. 2. Kur’ân-ı Kerîm’in menşei ve vahiy kaynaklı olup olmadığı. 4 118 Hadis Tarihi ve Usulü Özet Yakın dönemde hadis alanında yaptığı çalışmalarla ön plana çıkmış âlimleri ayırt edebilmek Yaklaşık son iki yüzyıl esas alındığında –bazıları bir önceki asırda- İslâm dünyasında hadis sahasında çalışmalar yapıp eserler yazan önemli âlimler çıkmıştır. Osmanlı devletinin son döneminde yetişen Ahmed Ziyâeddîn Gümüşhânevî ile Zâhid el-Kevserî İslâm dünyasının her tarafında tanınan şahsiyetlerdir. Hind Alt Kıtası ise bu dönemlerde hadis çalışmalarının âdeta lokomotifi olmuştur. Diğer bölgelerde nispeten durgunluk devresine giren hadis faaliyetleri anılan bölgede en verimli ürünlerini vermiştir. Leknevî, Şâh Veliyyullah ed-Dehlevî, Sindî, Keşmîrî ve Zafer Ahmed Tehânevî gibi âlimler hadis konusunda her zaman temel müracaat kaynağı özelliğini koruyan eserler yazmışlardır. Arap dünyası değerlendirildiğinde, Kettânî, Cemâleddîn Kâsımî, Ahmed Muhammed Şâkir, Muhammed Fuâd Abdülbâkî, Şuayb el-Arnaût, Nâsıruddîn el-Elbânî ve Abdülfettâh Ebû Gudde ilk planda unutulmaması gereken çok önemli âlimlerdir. Hadis çalışmalarının, hem aynı bölgenin kendi içinde hem de bölgeler arası farklılıklarını karşılaştırabilmek Türkiye’de hadis çalışmaları başlangıçta daha çok klasik eserlerin tercümesine dayanmaktaydı. Özellikle İlâhiyat Fakültelerinin yaygınlaşmasından sonra buralarda kurulan hadis kürsülerinde telif eserler de yazılmaya başladı. Yapılan yüksek lisans ve doktora tezlerinde hadis ilminin pek çok konusu akademik olarak incelendi ve bu tezlerin bir kısmı basıldı. Hint Alt Kıtasında hadis karşıtı görüşlere cevap vermek amacıyla eserler kaleme alındı. Bu bölgede mezheplerden bağımsız olarak hadisle ameli ve içtihadı savunan medreselerle, mezhebe bağlı kalarak hadisi anlamaya gayret eden ekoller ciddi fikrî tartışmalara girdiler. Özellikle Hanefî mezhebinin hadisleri değerlendirme ölçütleri konusunda çalışmalar yapıldı. Hanefîlerin reye oranla hadisi az kullandığı eleştirilerine karşı hacimli kitaplar yazıldı. Diyobend medresesi mensupları, Hanefî mezhebinin iddia edildiği gibi reyi hadisin önüne geçirmediğini savunan eserler yazdı. Arap dünyasında hadisin her konusunu kapsayan eserler yazıldı. Bunlar arasında kaliteli ve yoğun emek ürünü çalışmaların yanı sıra, esas konudan uzaklaşarak bilinen hususları tekrarlayan çalışmalar da az değildir. Esasen bu bölgedeki çalışmaların hadis ilmine en büyük katkısını yazma eserlerin neşri konusunda görmek gerekir. Bu neşirler içinde de üzerinde ciddi çalışılmayan sıradan kitaplar bulunmakla birlikte, gerçekten tenkitli neşrin (edisyon kritik) her yönden hakkını vererek hazırlanan ürünler de vardır. Hatta bazı eserlerin farklı muhakkikler tarafından birden fazla neşirleri gerçekleştirilmiştir. Bu sayede önceleri kütüphanelerde bulunan yazma eserlerden istifadeyle hazırlanan konu merkezli akademik çalışmalar yerini neredeyse tamamen matbu eserlere müracaatla yapılan çalışmalara bırakmıştır. Osmanlı devletinde dârulhadîslerin hadis eğitimi konusundaki etkisini açıklayabilmek Osmanlı devleti, kuruluşunu takip eden ilk asır içinde, çeşitli alanlardaki kurumlaşmasını tamamlar tamamlamaz eğitim sistemine dârulhadîsleri dâhil etmiştir. Tespit edilebilen ilk dârulhadîsin, başlarda Osmanlı devletinin en önemli merkezi olan İznik’te kurulmuş olması da bunu göstermektedir. İlerleyen dönemlerde ülkenin genişlediği bütün topraklarda dârulhadîsler kurulmuştur. Osmanlının dârulhadîs açma gayreti hadis ve sünnete verdiği önemin somut göstergesidir. Bununla toplumun sünnete uygun bir hayat tarzı yaşaması; düşünce, duyuş ve algılayışta birliktelik sağlanması hedeflenmiştir. Oryantalistlerin çalışmalarını ve İslâm dünyasına etkilerini değerlendirebilmek Oryantalistler hadis ve diğer İslâmî ilimler sahasında büyük çalışmalar yapmışlardır. Bu çalışmalarda onların zaman zaman ön yargılı, duygusal ve yanlı davrandıkları görülmüştür. Onlar söz konusu çalışmalarla özellikle yeterli dinî öğrenim görmemiş olan bazı Müslümanları da etkilemişlerdir. Bunların yanında onların, ortaya attıkları görüşler ve yayınladıkları eserlerle fikrî ve ilmî hareketliliğe, Müslümanların kendi kaynaklarına daha bir ciddiyetle eğilmelerine ve vaktiyle İslâm âlimlerinin geçmişte kullandıkları ama zamanla unutulan veya geliştirilmeyen araştırma ve tenkit yöntemlerinin bazı yeni düzenlemelerle kullanımlarının yaygınlaşmasına sebep oldukları inkâr olunamayacak bir gerçektir. 1 2 3 4 5. Ünite - Yakın Dönem Hadis Çalışmaları 119 Kendimizi Sınayalım 1. Molla Gürânî hakkında aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Fatih Sultan Mehmed’in hocasıdır. b. İstanbul’da kendi adına bir dârulhadîs yaptırmıştır. c. Umdetü’l-kârî ismiyle Buhârî şerhi yazmıştır. d. Kahire’de bulunmuştur. e. Meşhur hadis âlimi İbn Hacer’den ders almıştır. 2. Hem Mehmed Sofuoğlu hem de Ahmed Davudoğlu tarafından Türkçeye tercüme edilen hadis kitabı aşağıdakilerden hangisidir? a. Sahîh-i Buhârî b. Sahîh-i Müslim c. Sünen-i Ebû Dâvud d. Sünen-i Darimî e. Sünen-i İbn Mâce 3. Diyobend Medresesi hakkında aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? a. Mezhep taklidini kabul etmez. b. Doğrudan hadisle amel etmeyi savunur. c. İçtihad yapmayı savunur. d. Hanefî mezhebine bağlıdır. e. Farklı mezheplerin görüşlerinin birleştirilebileceğini kabul eder. 4. Muhammed Nâsıruddin el-Elbânî’nin İbn Teymiyye ekolünü benimsemesi nasıl adlandırılabilir? a. Ehl-i hadis b. Ehl-i rey c. Muhammedî d. Taklîdî e. Selefî 5. Oryantalizmin ilk ortaya çıkışındaki en önemli etken nedir? a. Hıristiyanlığı yayma (misyonerlik) isteği b. Sömürgecilik faaliyetlerine alt yapı hazırlama c. İslâm dininin kaynaklarını yakından tanıma d. Kültürel işbirliğinin geliştirilmesine katkı sağlama e. Ekonomik yarar sağlama 120 Hadis Tarihi ve Usulü Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. c Molla Gürânî’nin bir Buhârî şerhi vardır, ancak ismi el-Kevseru’l-cârî ilâ riyâzi’l-Buhârî’dir. Cevabınız yanlışsa “Osmanlı’da Hadis İlmi” bölümünü yeniden okuyunuz. 2. b Cevabınız yanlışsa “Türkiye’de Hadis İlmi” bölümünü yeniden okuyunuz. 3. d Cevabınız yanlışsa “Hint Alt Kıtasında Hadis İlmi” bölümünü yeniden okuyunuz. 4. e Cevabınız yanlışsa “Arap Dünyasında Hadis İlmi” bölümünü yeniden okuyunuz. 5. a Cevabınız yanlışsa “Oryantalistler ve Hadis” bölümünü yeniden okuyunuz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Osmanlı âlimlerinin önemli bir kısmı eserlerini Osmanlı Türkçesiyle kaleme almış bazıları ise hem Osmanlı Türkçesi hem de Arapça eser yazmışlardır. Dil farklılığı sebebiyle Arap dünyasında Osmanlı Türkçesiyle yazılan eserler pek tanınmamıştır. Sıra Sizde 2 Ehl-i Hadis medresesi mensuplarının, Osmanlı âlimlerinin aldığı eğitim tarzı ve düşünce yapılarıyla taban tabana zıt olduğu söylenebilir. Zira Osmanlı âlimleri Hanefî mezhebine bağlıdır ve mezhebin metodolojisinden bağımsız olarak içtihad yapma ve hadisle amel etme fikrini kabul etmezler. Sıra Sizde 3 18. yüzyıldan sonra Osmanlı Devleti’nin gerilemeye ve toprak kaybetmeye başlaması Orta Doğu’da Batılı Devletlerin güdümünde sömürge devletler ortaya çıkardı. Buralarda bir taraftan sömürgeci devletin dili hızlı bir şekilde yayıldı, diğer taraftan da oryantalistlerin hadis ve sünnet konusunda yazdıkları eserler okunmaya başlandı. Bu eserlerden etkilenen belli bir çevre hadise karşı olumsuz bakışı dillendirmişler ve bunu yazılarına yansıtmışlardır. Sıra Sizde 4 Hadislerin yazılması belli bir süre yasaklanmakla beraber, bazı sahâbîler özel izin alarak yazmayı sürdürmüşlerdir. Ayrıca bu yasağın sahâbîleri ve tâbiîleri, hadisleri titizlikle ezberlemeye yönelttiği bilinmekte, tedvîn hareketinin de sanıldığı gibi geç bir tarihe kalmadığı görülmektedir. 5. Ünite - Yakın Dönem Hadis Çalışmaları 121 Yararlanılan Kaynaklar Açıkgenç, A. (1995), “Fazlurrahman”, DİA, XXII, 280-286, İstanbul Aydınlı, A. (1992), “Bir Hadisçi Olarak Ahmed Ziyâuddîn Gümüşhanevî”, Ahmed Ziyâüddîn Gümüşhanevî: Sempozyum Bildirileri (haz. Necdet Yılmaz), İstanbul, s. 61-72 Aydınlı, A. (2009), Hadis Tarihi Ders Notları, Sakarya Birışık, A.- Daudi, H. Z. (2002), “Keşmîrî”, DİA, XXV, 327- 329, İstanbul Çakan, İ. L. (2008), Hadis Edebiyatı, İstanbul Daudi, H.Z. (1995), Hindistan ve Pakistan’da Hadis Çalışmaları, İstanbul Gündüz, İ. (1996), “Gümüşhânevî, Ahmed Ziyâeddîn”, DİA, XIV, 276-277, İstanbul Hatiboğlu, İ. (2003), “Leknevî”, DİA, XXVII, 133-136, İstanbul Hatiboğlu, İ. (2010) Çağdaşlaşma ve Hadis Tartışmaları, İstanbul Hatiboğlu, İ. (2007), “Râmûzü’l-ehâdîs”, DİA, XXXIV, 454- 455, İstanbul Kandemir, M. Y. (1997), “Hadis”, DİA, XV, 27-64, İstanbul Koç, M. A. (2003), “Oryantalistlerin Rivâyetlerin Güvenilirliği Konusundaki Farklı Yaklaşımları” Oryantalizmi Yeniden Okumak, Batı’da İslâm Çalışmaları Sempozyumu, Ankara, s. 329-337 Özafşar, M. E. (1996), “Muhammed Zâhid el-Kevserî, Hadis Yönü”, Muhammed Zâhid el-Kevserî, Hayatı-EserleriTesirleri Sempozyum Bildirileri (9-10 Aralık 1995), İstanbul, s. 83-107 Özafşar, M. E. (1996), “Muhammed Zâhid el-Kevserî, Hayatı”, Muhammed Zâhid el-Kevserî, Hayatı-EserleriTesirleri Sempozyum Bildirileri (9-10 Aralık 1995), İstanbul, s. 29-55. Özafşar, M. E. (2002), “Osmanlı Eğitim, Kültür ve Sanat Hayatında Hadis”, Türkler, XI, 356-369. Özşenel, M. (1992), Pakistan’da Hadis Çalışmaları, MÜSBE, Basılmamış yüksek lisans tezi, İstanbul. Ünal, Y. (1997), “Cumhuriyet Türkiyesi Hadis Çalışmaları Üzerine” İslâmî Araştırmalar –Hadis Sünnet Özel Sayısı-, Cilt 10, sy. 3, Ankara, s. 174-177. Ünal, Y. (1997), Cumhuriyet Türkiyesi Hadis Çalışmaları (1920-1997), Samsun. Ünal, Y. (2007), “Cumhuriyet Dönemindeki Hadis Çalışmalarının Serencamı” İslâmî İlimler Dergisi, Yıl: 2, Sy: 2, s. 229-248. Yıldırım, S. (1994), Osmanlı Dönemi Anadolu Muhaddisleri, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (MÜSBE) Basılmamış doktora tezi, İstanbul. Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Hz. Peygamber ve sahâbe döneminde hadis öğrenim ve öğretimi hakkında tartışabilecek, Tâbiûn ve etbâu’t-tâbiîn döneminde hadis öğrenme ve öğretimini özetleyebilecek, İlk dönem İslâm coğrafyasında sahâbe döneminde oluşan ilim merkezlerini ve daha sonraki devirlerde kurulan eğitim-öğretim kurumlarını tanıyacak, Hadis öğrenim ve öğretiminde öğrenci ve hocanın uyması gereken ahlâkî kuralları sıralayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Hadisin/sünnetin öğrenim ve öğretim tarihi • Hadisin/sünnetin öğrenim ve öğretim yöntemleri • Hadisin/sünnetincoğrafîmerkezleri • Rihle, dârulhadîs, medrese • Hadisin/sünnetin öğrenim ve öğretim âdâbı Öneriler Bu üniteyi daha iyi kavrayabilmek için okumaya başlamadan önce; • AliYardım’ınHadis I-II kitabından Hadis I kısmının III. bölümünü okuyunuz. • İsmail Lütfi Çakan’ın Anahatlarıyla Hadis adlı kitabının İkinci Bölümünü (s. 93-179) okuyunuz. • İsmail Lütfi Çakan’ın Hatîb Bağdâdî’ye Göre Hadis Öğrenimi adlı eserini okuyunuz. • Diyânetİslâm Ansiklopedisinden Suffe (XXXVII, 469-470), Rihle (XXXV, 106-107), Dâru’l-hadîs (VIII, 527-533) ve Medrese (XXVIII, 323-340) maddelerini okuyunuz. İçindekiler 6 Hadis Tarihi ve Usulü Tarihsel Süreçte Hadis Eğitimi Öğretimi ve Âdâbı • GİRİŞ • İLK DÖNEMDE HADİS ÖĞRENİM VE ÖĞRETİMİ • HADİSİN COĞRAFÎ MERKEZLERİ • İLİM YOLCULUKLARI • MEDRESELER VE DÂRULHADÎSLER • HADİS ÖĞRENİM VE ÖĞRETİM ÂDÂBI HADİS TARİHİ VE USULÜ GİRİŞ Bilindiği gibi İslâm’ın iki temel kaynağı olan Kur’an ve sünnet, aynı zamanda İslâm eğitim-öğretim geleneğinde daima ilk sırada yer alan temel eğitim-öğretim alanlarıdıır. Bu geleneğin en önemli özelliği, Hz. Peygamber’e peygamberlik görevi verilmesiyle (risâlet) birlikte oluşmaya başlayan sünnetin, dinin ana kaynağı olan Kur’an’ın açılımı ve nebevî tefsiri olarak genel bir bilgi hazinesi konumunda daima ön planda tutulmasıdır. Öyle ki, İslâmın ilk asırlarında ilim kavramı hadis ile aynı anlamda kullanılır hale gelmiştir. Nitekim talebü’l-ilm, kitâbetü’l-ilm, takyîdü’l-ilm, tahammülü’l-ilm, beyânü’lilm vb. terkiplerin hadis edebiyatında hadis anlamında sıkça kullanılması bunun en güzel kanıtıdır. Risâletle birlikte Hz. Peygamber’e Kur’an’daki bazı âyetlerle teblîğ, beyân ve tezkiye görevleri verildiğini birinci ünitede “ Sünnet Kavramı” başlığı altında ele almıştık. O, Allah’dan aldığı vahyi insanlara tebliğ etmekle kalmamış, tebliğ ettiği vahyi, söz ve davranışlarıyla, kısaca örnek yaşam biçimiyle (üsve-i hasene) somutlaştırmıştır. Dolayısıyla, sünnet bilgisi olan hadislerin öğrenim ve öğretimi peygamberlik ile birlikte başlayan bir süreçtir. Diğer taraftan Hz. Peygamber, tebliğ görevinin sadece kendisiyle sınırlı olmadığını, sahâbenin şahsında bütün müslümanların tebliğ sorumluluğu bulunduğuna işaret etmiş ve bu sorumluluğun dayanağını, niteliğini ve sınırlarını açıklamıştır. Meselâ, “Bir âyet de olsa benden (naklen) tebliğ edin” buyruğu, hadis öğrenim ve öğretiminin gerekliliğini ifade eder. “Allah, benim sözümü işitip kavrayan, sonra da işittiği gibi başkalarına aktaran kimsenin yüzünü ak etsin. Kendisine sözlerim ulaştırılan niceleri vardır ki, sözlerimi dinleyenlerden daha kavrayışlıdırlar. Yine niceleri vardır ki, derin bilgili ve anlayış sahibi olmadıkları halde kendilerinden daha derin anlayışlı olanlara bilgi taşırlar” hadisi de, sünnet bilgisinin başkalarına öğretilmesinin gerekliliği yanında, bu bilgiyi iyi öğrenip öğrendiği gibi başkalarına öğretmede uyulması gereken temel ilmî ve ahlâkî kuralları da içermektedir. “Kasıtlı olarak bana yalan isnad eden cehennemdeki yerine hazırlansın” (Buhârî, İlim, 38) hadisi ise hadis diye öğrenilip ve öğretilecek malzemenin meşruiyet çerçevesini çizmektedir. Hz. Peygamber’in vefatının ardından “Âlimler peygamberlerin vârisleridir” (Buhârî, İlim, 10) hadisi uyarınca kendilerini Hz. Peygamber’in ilim vârisleri olarak kabul eden sahâbe ve onlardan sonra gelenler, bulundukları yerlerde sünnet bilgisini başkalarına öğretme konusunda büyük bir sorumluluk bilinci içinde olmuşlardır. Bu sayede hadis öğrenim ve öğretimi nesiller boyu devam edegelmiştir. Böylece, Hz. Peygamber’in risâletiyle birlikte O’nun rehberliğinde örgün ve yaygın şekliyle başlayan hadis/sünnet öğrenim ve öğretimi, zaman içinde meydana gelen gelişme ve değişmeler çerçevesinde kurulan özel Tarihsel Süreçte Hadis Eğitimi Öğretimi ve Âdâbı 124 Hadis Tarihi ve Usulü veya genel eğitim-öğretim müesseselerinde sistemleşip kurumsallaşmıştır. İşte bu ünitede Hz. Peygamber döneminden başlayarak tarihsel süreçte hadis öğrenimi ve öğretiminin, nerelerde, kimler tarafından, nasıl ve hangi esaslar çerçevesinde yapıldığı incelenecektir. Daha kolay anlaşılması için konunun Hz. Peygamber, sahâbe, tâbiûn ve sonraki dönem alt başlıkları altında ele alınması uygun görülmüştür. www.dinbilimleri.com İLK DÖNEMDE HADİS ÖĞRENİM VE ÖĞRETİMİ Hz. Peygamber ve Sah âbe Dönemi Hz. Peygamber ve Hadis Öğretimi Yüce Allah, Hz. Peygamber’e yüklediği tebliğ ve beyan görevini hakkıyla yerine getirebilmesi için onu nübüvvet eğitiminden geçirmiştir. Onun rabbi tarafından eğitilmesi, sadece öğrenmeye değil aynı zamanda öğretmeye yönelik bir eğitimdir. Çünkü öğretme yeteneği bulunmayan bir kimsenin bildiklerini başkasına öğretmede başarılı olması beklenemez. O halde Resûlüllah’ın bir özelliği de muallimlik, yani öğreticiliktir. Nitekim Allah, onu “Kitabı ve hikmeti öğreten bir resûl”(2Bakara, 151; 62Cum’a, 2) diye takdim etmiş; o da “Ben ancak bir muallim olarak gönderildim” (İbn Mâce, Mukaddime, 17) buyurarak kendisini öğretici olarak nitelendirmiştir. İşte bu özelliği sayesinde Hz. Peygamber, ashabına eğitim-öğretim konusunda da rehber olmuş, Mekke ve Medîne döneminde ortaya koyduğu eğitim-öğretim faaliyetleriyle bunu göstermiştir. Bu nedenle Hz. Peygamber, İslâm’da ilk muallim, ashabı da ilk talebeler olarak kabul edilir. Allah Teâlâ “Allah’a karşı ancak âlim kulları gerçek anlamda saygı duyar” (35Fâtır, 28) ve “De ki: Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?” (39Zümer, 9) meâlindeki âyetlerden anlaşılacağı üzere ilmin önemini vurgulamış; Hz. Peygamber de, ashabını ilim öğrenmeye ve öğretmeye teşvik etmiştir. Bu konudaki şu hadislere göz atalım: “Allah, kim içn hayır dilerse, onu dinde fakîh (ince anlayış sahibi) yapar” (Buhârî, İlim, 14) “Her kim ilim öğrenmek üzere yola koyulursa, Allah ona cennete giden yolu kolaylaştırır” (Buhârî, İlim, 10). “Şu üç zümre kıyamet gününde şefaat eder: Peygamberler, âlimler ve şehitler” (İbn Mâce, Zühd, 38). “Şu iki kimseden başkasına gıpta edilmez: Allah’ın mal verip hak yolda harcamayı nasip ettiği kimse ve hikmet verip onunla hükmetmeye ve onu öğretmeye muvaffak kıldığı kimse” (Buhârî, İlim, 15). Hadis kaynaklarında ilmin ve âlimin değeri ile ilgili hadisleri bulmak isterseniz öncelikle hangi bölümlerine bakarsınız? Hz. Peygamber Döneminde Hadis Öğretim Yerleri İslâm’da eğitim-öğretim faaliyetlerinin Hz. Peygamber’in tebliğ ve beyan görevi çerçevesinde nübüvvetle birlikte başladığı yukarıda ifade edilmişti. Mekke’de gözden uzak bir yerde bulunan Dâru’l-erkam (Erkam’ın evi), İslâmın ilk zamanlarında belli bir gizlilik içerisinde yürütülen Müslümanları eğitme faaliyetinde önemli bir buluşma noktası idi. Hz. Peygamber, müslüman olmuş az sayıdaki sahâbîleriyle burada buluşur, inen âyetleri onlara tebliğ edip gerekli bilgileri verir, onlar da bu bilgileri aralarında müzakere ederlerdi. İlerleyen yıllarda Hz. Peygamber’in evi, İslâm eğitim-öğretiminin merkezi haline gelmişti. 1 6. Ünite - Tarihsel Süreçte Hadis Eğitimi Öğretimi ve Âdâbı 125 İslâm’ın Mekke dönemi, az sayıdaki müslüman açısından bir varoluş mücadelesinin yaşandığı zorlu bir dönemdir. Müslümanların henüz siyasi ve idari kurumlarını kuramadıkları bu dönemde kurumsal anlamda düzenli bir eğitim-öğretim faaliyetinden bahsetmek mümkün değildir. Bununla birlikte, kişisel çabalarla sürdürülen eğitim-öğretim etkinlikleri, günümüz tabiriyle ancak bir yaygın eğitim-öğretim faaliyeti olarak nitelendirilebilir. Hz. Peygamber, Medîne’ye hicret ettikten sonra yaptığı ilk iş, bir mescid inşa etmek olmuştur. Mescid-i Nebevî olarak bilinen bu mescid, sadece bir ibadet yeri değil, başta eğitim-öğretimolmak üzere, idarî, hukukî ve askerî işler olmak üzere İslâm ve müslümanlarla ilgili her türlü konunun konuşulup tartışıldığı ve karar bağlandığı çok amaçlı bir merkez olarak kullanılıyordu. Bu yapısıyla Mescid-i Nebevî, İslâm’ın ilk kurumsal binası olmak yanında ilk örgün eğitim kurumu niteliği taşır. Hz. Peygamber, ashâbı ile birlikte burada sık sık ilim ve sohbet meclisleri oluşturur; gerekli gördüğünde onları toplar ve çeşitli konularda bilgilendirirdi. Özellikle sabah namazından sonra halkalar halinde mescidde oturur, Kur’an okur, dinin farzlarını ve sünnetlerini öğrenmeye çalışırlardı. Hz. Peygamber’in dini öğretme faaliyetleri belli mekânlar ve zamanlarla sınırlı değildi. Evde, çarşıda, pazarda, mescidde, savaşta, barışta, gece-gündüz, kısaca her zaman ve her yerde gerekli gördüğünde ashâbını eğitip öğretmekten geri durmazdı. Yoğun eğitim-öğretim temposunun sahâbîlerde meydana getirebileceği bıkkınlığı hesaba katan Hz. Peygamber, ilim meclislerini haftanın çeşitli günlerine yayardı. Bütün bunlar, onun günümüzde eğitimde süreklilik veya sürekli eğitim diye ifade edilen bir yaygın eğitim politikası izlediğini gösterir. Hz. Peygamber’in Hadis Öğretim Metodu Hz. Peygamber’in öğretiminde dikkat çekici bir nokta da muhataplarının bilgi ve anlayış seviyelerini dikkate almasıdır. Çünkü öğrenci konumundaki muhatabın bilgi birikiminin veya zihnî gelişiminin yeterli olmaması, öğrenme ve algılamada güçlük çekeceği sözleri yanlış anlamasına hatta çıkmaza girmesine sebep olabilir. Karısının doğurduğu siyah çocuğun nesebinden şüphelenen bir bedevîyi, farklı renklerdeki develerini örnek göstererek bunun irsî bir durum olduğuna ikna etmesi veya cenâzeye katılanın alacağı sevabın büyüklüğünü Uhud dağına benzetmesi soyut şeyleri somutlaştırıp muhataba algı ve öğrenme kolaylığı sağlamasına örnektir. Konuşurken dinleyenlerin rahatça anlayıp gerekirse yazabilecekleri şekilde açık, net, tane tane ve yavaş konuşması, gerektiğinde sözünü tekrar etmesi, anlattığı konuyu soru sormaya pek gerek bırakmadan ayrıntısıyla izah etmesi, muhataplarına sordğu sorularla öğreneni aktif hale getiren bir eğitim izlemesi onun öğretim metodunun dikkate değer özelliklerindendir. Yukarıdan beri özetle anlatılmaya çalışılan Hz. Peygamber’in öğretimi, aslında bir hadis öğretme faaliyetidir. Zira onun dine ve hayata dair söylediği ve yaptığı her şey, hadis kapsamında değerlendirilir. Bir öğretim faaliyetinde öğreten varsa bir de öğrenen olmalıdır. Hz. Peygamber’in öğretiminde öğrenenler sahâbîlerdir. Şimdi onların hadis öğrenme faaliyetlerine değinelim. Sahâbenin Hadis Öğrenme Arzusu ve Duyarlılığı İslâm’ın yerleşip kökleşmesinde Hz. Peygamber’e canları ve malları pahasına kayıtsız şartsız eşsiz bir bağlılık gösteren Sahâbe, ilim öğrenme ve öğretme konusunda da büyük bir duyarlılık sergilemiştir. Bu amaçla Hz. Peygamber’in yakınında bulunup sürekli onun söz ve davranışlarını takip etme imkânı aramışlardır. Ne var ki, bazı sahâbîler, Medîne’ye veya Mescid-i Nebevî’ye uzak mesafede ikamet etmeleri veya geçinme telaşı içinde çarşı-pazar ve bağ-bahçe işleriyle uğraşmak zorunda olmaları sebebiyle, her zaman onunla beraber 126 Hadis Tarihi ve Usulü olma fırsatı bulamıyorlardı. Berâ b. Âzib bu durumu şöyle ifade eder: “Biz, bütün hadisleri bizzat Hz. Peygamber’den işitmiş değildik. Onların birçoğunu bize arkadaşlarımız haber verirdi. Biz deve güderdik. Ashâb, bizzat Resûlüllah’tan dinleme fırsatını kaçırdıkları şeyleri arkadaşlarından ve hafızası kendilerinden daha kuvvetli olanlardan dinlerlerdi.” Aynı sahâbîden nakledilen benzer bir rivâyetteki şu ifade, sahâbenin hadis rivâyetindeki dürüstlüğünü göstermesi bakımından kayda değerdir: “…Fakat o devirde insanlar yalan konuşmazdı; huzurda bulunanlar, bulunmayanlara iletirdi.” Enes b. Mâlik de naklettiği hadisi bizzat Resûlüllah’dan işitip işitmediği sorusuna kızar ve “Vallahi biz, yalan konuşmaz, yalanın ne olduğunu dahi bilmezdik.” derdi. Sahâbenin Hadis Öğrenme Metodu Sahâbîler, çeşitli sebeplerle bizzat Resûlüllah’tan dinleme fırsatını kaçırdıkları hadisleri geliştirdikleri bir takım telâfî yöntemleriyle öğrenmeye çalışırlardı. Hz. Peygamber’in ilim ve sohbet meclislerini ensarlı bir komşusu ile nöbetleşe takip eden Hz. Ömer, bu konudaki yöntemini şöyle anlatır: “Resûlüllah’ın meclislerini komşumla nöbetleşe takip ederdik. Bir gün o giderdi, bir gün de ben. Ben gittiğim zaman o günün vahiy ve diğer konularla ilgili haberlerini ona getirirdim; o da gittiğinde bana getirirdi.” (Buhârî, İlim, 27) Uzaktan gelen bazı sahâbîler ise, Hz. Peygamber’in yanında günlerce kalıp gerekli dinî bilgileri alır, ibadet şekillerini görüp öğrenirlerdi. Sahâbeden Mâlik b. Huveyris bu konuda şöyle bir hatıra anlatır: “Biz, samimi bir grup genç idik. Resûlüllah’a geldik ve geceli gündüzlü yirmi gün yanında kaldık. Bir müddet sonra bizim çoluk çocuğumuzu özlediğimizi hissetti ve yerimize kimi bıraktığımızı sordu, biz de söyledik. Bunun üzerine ‘Artık ailelerinize dönün ve yanlarında kalın. Burada öğrendiklerinizi onlara da öğretin...’ buyurdu” (Buhârî, I, 155) Sahâbenin hadis öğrenme metodlarından biri de öğrendiklerini kendi aralarında müzakere yani tekrar etmek, iyice anlayıp hafızalarına yerleştirmekti. Nitekim Enes b. Mâlik, Hz. Peygamber’in huzurunda öğrendikleri hadisleri onun yanından ayrıldıktan sonra kendi aralarında iyice belleyinceye kadar müzakere ettiklerini söyler. Yukarıdaki örnekler, sahâbenin daha çok örgün eğitim kapsamında değerlendirilebilecek hadis öğrenme yöntemleridir. Sahâbe bunlar dışında farklı zaman ve mekânlarda değişik vesilelerle Hz. Peygamber’in sözlerine ve olaylar karşısındaki tutumlarına şahit olmuşlar, görüp öğrendiklerini başkalarına aktarmışlardır. Fiilî sünnetlerle ilgili rivâyetler, hep müşahadeye dayalı olarak elde edilmiş hadislerdir. Sahâbenin Hadis Bilgisindeki Farklılıkları Her beşer toplumunda olduğu gibi sahâbe toplumu da değişik sosyal kesimlerden oluşmakta; iş ve ilgi alanları ile bu alanlardaki istek, gayret ve yetenekleri farklı seviyelerde bulunmaktaydı. İmkânlar ölçüsünde herkes kendi konumuna, yapısına, istek ve kabiliyetine göre işlerle uğraşmaktaydı. İlimle uğraşmak ise, özel ilgi, sabır ve kabiliyet gerektiren zor bir iştir. Herkesin âlim olma imkânı bulunmadığı gibi herkesin hadis rivâyetine ilgi duyması da beklenemez. İlgi duysa da görüp öğrendiğini kavrayıp olduğu gibi başkasına aktarama yetenekleri farklıdır. Bununla birlikte Peygamber’in ilim ve irfan meclislerinde bulunan her sahâbî imkân, ilgi ve kabiliyeti ölçüsünde ondan istifade etmiştir. Ebû Hureyre gibi beş binden fazla hadis rivâyet ettiği bilinen sahâbîler yanında hadis rivâyet ettiği bilinmeyen veya tek tük rivâyeti bulunan nice sahâbîler vardır. Öyle ki, hadis râvîsi olan sahâbîlerin sayısı, olmayanlara göre çok azdır. Râvî sahâbîlerin hadis sayıları da birbirinden çok farklıdır. Bütün bunlara rağmen hadis/sünnet mirasını asırlar ötesinden günümüze taşıyan asıl sır, sahâbîlerin Hz. Peygamber’in huzurundayken ve onu dinlerken bir sahabînin ifadesiyle “başlarına kuş konmuşçasına” sessiz, sâkin, dikkat ve ciddiyet içinde olmalarıdır. 6. Ünite - Tarihsel Süreçte Hadis Eğitimi Öğretimi ve Âdâbı 127 Hz. Peygamber, hayatta olduğu sürece kişisel veya toplumsal düzeyde ortaya çıkan her türlü sorunun çözümünde bizzat başvurulan yegâne otorite konumundaydı. O, inen âyetleri söz ve uygulamalarıyla açıklıyor, karşılaştığı soru ve sorunları mevcut âyetler veya yeni gelecek vahiy çerçevesinde çözüme kavuşturuyor, toplumu vahiy doğrultusunda yönetip yönlendiriyordu. Vefatıyla birlikte vahiy kesilince Kur’an ve onun açılımı olan sünnetle baş başa kalan sahâbîler, Kur’an ve sünnetin çağrısına kulak verdiler. Sağlığında Hz. Peygamber’e itaati Allah’a itaat bildikleri gibi, vefatından sonra sünnetine uymayı Kur’an’a uymak olarak kabul edip dört elle sünnete sarıldılar. Hayat tarzlarını Hz. Peygamber’den görüp öğrendikleri gibi düzenlemeye büyük özen gösterdiler. Sahâbenin Hz. Peygamber’e ve Sünnete Bağlılıkları Hz. Peygamber’e uymada sınır tanımayan sahâbîler, bir hatıra niteliğinde bile olsa daima onu örnek alma duyarlılığı içinde oldular. Bu konudaki birçok örnek arasından ilk dört halifeye ait şu örneklerle konuyu açıklayalım: Hz. Ebû Bekir, halife seçildiğinde ilk iş olarak Hz. Peygamber’in Şam’a göndermek üzere hazırladığı Üsâme komutasındaki orduyu, “Peygamber’in bağladığı bir sancağı çözmek bana yakışmaz” diyerek Şam’a göndermekte tereddüt etmemiştir. Hz. Ömer, bir defasında Kâbeyi tavaf ederken Haceru’l-esved’in karşısına geçti ve şöyle dedi: “İyi biliyorum ki, sen bir taşsın; senden ne zarar gelir, ne de fayda. Şayet Resûlüllah’ın seni öpüp selâmladığını görmüş olmasaydım, seni ne öper ne de selâmlardım.” Hz. Osman, bir gün Mescid-i Nebevî’de otururken getirilen yemeği yeyip namaz kıldıktan sonra şöyle dedi: “Aynen Resûlüllah’ın oturduğu yerde oturdum, yediği yemeği yedim ve kıldığı namazı kıldım.” Hz. Ali de, ayakta su içmesine pek anlam veremeyenlere şöyle demişti. “Ayakta su içmişsem, Resûlüllah’ın da ayakta su içtiğini gördüğüm içindir. Oturarak su içmişsem yine Resûlüllah’ın otururken su içtiğini gördüğüm içindir.” Sahâbenin Hz. Peygamber’e bağlılığı kuru bir taklit ve duygusal özlem olarak açıklanamaz. Bu bağlılık, aslında sünnetin öğrenilmesi ve sonraki nesillere sağlam bir şekilde öğretilmesini amaçlamaktaydı. Şimdi bu konuya temas edelim. Sahâbede Hadis Öğrenim ve Öğretimi İlk dört halife başta olmak üzere sahâbe, Hz. Peygamber’in şahsına karşı duydukları eşsiz sevgi, saygı ve bağlılığın bir yansıması olarak, vefatından sonra da sünnetine karşı büyük bir ilgi, ciddiyet ve hassasiyet içinde olmuşlardır. Her biri bir sünnet demek olan hadisleri, dikkat ve temkini elden bırakmadan dinî bir görev bilinci içinde öğrenip öğretmeye çalışmışlardır. Hz. Peygamber’in “Kasıtlı olarak bana yalan isnad eden cehennemdeki yerine hazırlansın.” buyurmuş olması, onları daha titiz davranmaya, hatta önde gelen bazı sahâbîleri hadis rivâyetine karşı çekingenliğe, duydukları rivâyetleri kabulde ise sıkı kontrol mekanizmaları kullanmaya sevketmiştir. Örneğin, ilk Müslüman erkek olmasına rağmen az sayıda rivâyeti bulunan Hz. Ebû Bekir, ninenin torunundan alacağı miras miktarı konusundaki hadisinden dolayı, râvîsi Muğîre b. Şu’be’den; rivâyet konusundaki hassasiyeti sertlik derecesine varan Hz. Ömer de bir evin kapısının üç defa ı çalınıp (isti’zân) cevap verilmediğinde göre dönülmesi gerektiği şeklindeki rivâyetinden dolayı EbuMûsa el-Eş’arî’den şahit istemişlerdir. Bir defasında Hz. Osman abdest aldıktan sonra yanındakilere “Hz. Peygamber de böyle abdest alırdı arkadaşlar, değil mi?” diye sorarak sünnete uygun abdest konusunda onların onayına başvurmuştu. Hz. Ali ise, Resûlüllah’tan bizzat duymadığ hadisleri kendisine nakleden râvîye yemin ettirdiği olurdu. Bu örnekler, sahâbenin hadis rivâyeti konusundaki titizliğini gözler önüne sermektedir. Ancak burada şunu özellikle belirtmek gerekir ki, sahâbenin hadis rivâyetinde bu derece titiz davranması, her zaman hadisin râvisinden şahit veya yemin is- 128 Hadis Tarihi ve Usulü tedikleri anlamına gelmez. Çünkü sahâbîler birbirlerinin dürüstlüğünden ve ciddiyetinden şüphelenmiyordu. Dolayısıyla rivâyette şahit veya yemin şartı genel değil, eğitim ve örnek olma amaçlı özel bir uygulamadır. Rivâyet işini baştan sıkı tutup kurallara dayalı sağlam ve köklü bir rivâyet geleneği oluşturma hedefi güdülmüştür. Sahâbenin Hadisleri Rivâyet Ediş Tarzı Bu başlıkla kasdedilen şey, hadislerin örijinal lâfızlarıyla mı, yoksa mânâlarıyla mı rivâyet edildiği meselesidir. Birinci ünitede gördüğümüz gibi genel ifadesiyle hadisler, Hz. Peygamber’in sözleri, filleri veya takrirleridir. Takrirler de fiilî sünnet sayılabilir. Fiilî sünnetlerin anlatıldığı hadislerdeki ifadeler Hz. Peygamber’e değil sahâbeye aittir. Çünkü bu tür sünnetler, müşahadeye dayandığı için olayı görenler onu kendi ifadelerine göre anlatırlar. Hz. Peygamber’in bir davranışına şahit olan farklı sahâbîlerin gördüklerini anlatırken değişik ifadeler kullanmaları sonderece doğal ve olağan bir davranıştır. Bu sebeple rivâyette meydana gelen lâfız değişikliğini, olayı olduğundan farklı göstermeye yönelik bir çarpıtma değil, doğal bir üslup ve ifade farklılığı olarak değerlendirmek gerekir. Bununla birlikte sahâbîler, hadisleri Hz. Peygamber’den işittikleri lâfızlarla nakletmeye büyük özen göstermişlerdir. Ne var ki, bu her zaman mümkün olmamıştır. Nitekim bazı sahâbîler Resûlüllah’a gelerek işittikleri hadisleri hâfızalarında tutamamaktan şikâyet etmişler, o da “Mânâda isabet ettiğiniz, haramı helâl, helâli haram kılmadığınız sürece mânâ ile rivâyet etmenizde bir sakınca yoktur.” buyurmuştur. Bu hadise dayanarak Abdullah b. Mes’ûd, Enes b. Mâlik, Ebu’d-Derdâ, Hz. Âişe gibi bazı sahâbîler, zaruret halinde hadisi manasıyla rivâyet etmeye ruhsat vermişlerdir. İbn Mes’ûd gibi bazıları, muhtemel anlam kaymalarına karşı hadisin sonuna, “ev kemâ kâle:veya dediği gibi”, “ev nahve hâzâ:veya bunun gibi” veya “ev karîben min hâzâ:veya buna yakın” gibi temkin ifadeleri ekleyerek yanlış, eksik veya fazla rivâyet etmiş olma vebalini hafifletmek istemişlerdir. Hadislerin lâfzan veya manen rivâyeti sorunu ve tartışması, ilk nesiller için söz konusudur. Tâbiûn’dan sonra mana ile rivâyet olgusu teorik olarak tartışılsa da pratikte önemini yitirmiştir. Çünkü Tâbiûn döneminin sonları olan hicrî ikinci asrın ikinci yarısından itibaren daha önce tedvin edilmiş hadisler tasnif edilerek kitaplaştırılmaya başlamıştır. Artık bundan sonra kitaplarda zabturabt altına alınan hadislerin lâfızları üzerinde herhangi bir tasarruf yapma durumu söz konusu olmamıştır. Sahâbîler, zaman zaman rivâyet konusunda birbirlerine tenkitler yöneltmişlerdir. Ancak bu tenkitler, unutma, yanılma, iyi veya tam ezberleyememe gibi zabt kusurlarından kaynaklanmaktaydı. Bazı sahâbîlerin hadis rivayeti konusunda birbirlerini tekzip etmelerini nasıl yorumlarsınız? Sahâbe döneminde hadis öğrenim ve öğretiminin karakteristik bir özelliği de şifâhî usulle yapılmasıdır. Yazı geleneğinin pek bulunmadığı bu dönemde hadisler ezberlenmekte, ezberlenen hadisler müzâkere yoluyla korunup hâfızada kalıcı hale getirilmekteydi. Bununla birlikte Abdullah b. Amr gibi bazı sahâbîler, Resûlüllah’ın izniyle hadis yazmışlarsa da, yazılanların yine ezberlemeyi kolaylaştırmaya yönelik olduğu görülmektedir. Tâbiûn ve Etbâu’t-tâbiûn Dönemi Bu dönem, Hz. Peygamber’in vefatıyla başlayıp hicrî 220 yılı civarına kadar devam eden oldukça uzun bir süreyi kapsar. Sahâbe ile tâbiûnda olduğu gibi tâbiûn da etbâu’t-tâbiîn ile iç içe yaşayan iki farklı kuşaktır. Tâbiûn hadis öğrenimi bakımından sahâbenin öğrencileri, hadis öğretimi bakımından etbâu’t-tâbiûnun hocaları konumundadır. Böyle olunca hadisin önemi, bağlayıcılığı, aslına uygun olarak korunup nakledilmesi konusundaki dikkat ve titizlik açısından sahâbeyi 2 6. Ünite - Tarihsel Süreçte Hadis Eğitimi Öğretimi ve Âdâbı 129 örnek almışlardır. Bu duyarlılığın bir ifadesi olarak Süfyân es-Sevrî, “Hadis kadar sorumluluğundan korkulacak başka bir şey yoktur.” Derken; akranı Şu’be b. Haccâc, “Hadis kadar cehenneme girmeme sebep olmasından korktuğum başka bir şey yoktur.” sözüyle aslında aynı noktadaki endişelerini ifade etmektedirler. Bununla birlikte sahâbe döneminde büyük ölçüde şifâhî, kısmen de yazılı olarak korunan hadisler, İbn Şihâb ez-Zührî gibi muhaddisler öncülüğünde dağınık vaziyetten kurtularak toplanıp tedvin edilmiştir. Bu dönemin başlarında sahâbeden devralınan hadis öğrenme ve öğretme anlayışı büyük bir titizlikle korunup sürdürülmeye çalışılmışsa da, yıllar geçtikçe İslâm toplumunda ortaya çıkan bir takım itikâdî, siyasî, sosyal ve kültürel değişme ve gelişmeler, hadis rivâyeti için yeni kurallar konulmasını gerekli kılmıştır. Bu amaçla muhaddisler, râvîlerin cerh-ta’dîline ağırlık vermiş, rivâyetlerin illetlerini tesbite yönelik çalışmaları yoğunlaştırmış, bu illetlere göre hadisleri kısımlara ayırmış ve her kısmın hükmünü açıklayan kurallar ortaya koymuşlardır. Tedvîn işinde olduğu gibi bu kuralları koyup uygulama öncülüğü yine İbn Şihâb ez-Zührî’ye nasip olmuştur. Hicrî 150’li yıllardan itibaren daha önce tedvin edilen hadisler konularına göre tasnîf edilmeye başlamıştır. Ma’mer b. Râşid’in el-Câmi’ adlı eseri bunun ilk örneği sayılır. Böylece şifâhî rivâyet geleneği yavaş yavaş yazılı rivâyet alışkanlığına dönüşmüş ve ezber ikinci plana düşmüştür. Dönemin sonlarına doğru konu ve râvî esasına göre yazılmış kapsamlı hadis kitapları telif edilmiştir. Diğer taraftan genişleyen İslâm coğrafyasının başta Irak ve Hicaz olmak üzere farklı bölgelerinde değişik fıkhî ekoller ortaya çıkmış ve her ekol kendi fıkhî yaklaşımı doğrultusunda hadisleri yorumladığı fıkhu’l-hadîs türünde eserler ortaya koymuştur. İmam Mâlik’in el-Muvatta’ı, İmam Muhammed’in el-Âsâr’ı ve İmam Şâfiî’nin el-Ümm’ü bu türün ilk örnekleri sayılabilir. HADİSİN COĞRAFÎ MERKEZLERİ Hz. Peygamber’in vefatının üzerinden henüz yarım asır geçmeden Hicaz merkezli İslâm coğrafyası fetihlerle dört yöne alabildiğince genişliyor, Resûlüllah’a öğrenci olmuş sahâbîler halîfeler tarafından, fethedilen ülkelere değişik görevlerle gönderiliyordu. Vahyin canlı şâhitleri olan bu nesil mensupları, gittikleri yerlerde ilgi odağı oluyor, ilim meraklıları uzak, yakın demeden buralara gelip onlardan nebevî bilgi mirasını almaya çalışıyorlardı. Kısa sürede birer ilim merkezi haline dönüşen bu yerler, İlim Merkezleri veya Hadisin Coğrafî Merkezleri olarak adlandırılır. Şimdi bu coğrafî merkezlerin belli başlılarını ana hatlarıyla ele alalım. Medine Eski adı Yesrib iken Hz. Peygamber’in hicretiyle birlikte yeniden imar ve inşa edilerek bir medeniyet merkezi haline dönüşen ve Medîne adını alan bu şehir, genel anlamda İslam’ın ilk merkezidir. Hicretten hemen sonra Hz. Peygamber’in burada inşa ettiği Mescid-i Nebevî (Peygamber Mescidi), bir ibadethane olmanın ötesinde İslâm’da ilk eğitim-öğretim müessesesi olarak tarihe geçmiştir. Ünitenin başında Mescid-i Nebevî’nin hadis öğrenim ve öğretimindeki yerinden bahsedildiği için burada tekrar edilmeyecektir. Ancak bu mescidin bitişiğinde bulunan ve Suffe (ُ الصَّفة ُّ ) denilen özel bir mekândan söz etmeden geçmeyiz. Suffe, aslında yoksul sahâbîlerin barınması için mescidin inşası esnasında Hz. Peygamber tarafından yaptırılan bir barınaktır. Fakat orada kalanlar, vakitlerini Resûlüllah’ı dinleyip ondan İslâm’ın esaslarına ilişkin bilgiler öğrenerek geçirmeleri sebebiyle zamanla yatılı bir eğitim kurumu haline dönüşmüştür. Hz. Peygamber’in sürekli yakınında bulunmaları sebebiyle, Kur’an’ın inişi dâhil olmak üzere onunla ilgili pek çok olaya şahit olan Suffe mensupları, değişik konularda Resûlüllah’a sordukları sorularla birçok konunun aydınlatılmasına vesile olmuşlardır. Eğitim-öğretim işleriyle bizzat ilgilenen Hz. Peygamber, 130 Hadis Tarihi ve Usulü ayrıca onlara Suffe’de ders veriyordu. En fazla hadis rivâyet eden sahâbî olan Ebû Hureyre, Suffe ehlinin meşhurlarndandır. O, diğer sahâbîlerin neden kendisi kadar hadis rivâyet etmediklerini soranlara, muhâcirler çarşıda pazarda, ensar da malları ve mülkleriyle meşgulken ehl-i Suffe’den biri olarak Resûlüllah’ın yanından ayrılmadığını, diğer sahâbîlerin bulunmadığı meclislere katılıp onların Hz. Peygamber’den duymadığı hadisleri duyup ezberlediğini söyleyerek cevap vermiştir. Ayrıca Suffeli’ler, dinledikleri hadisleri diğer sahâbîlere de naklederek hadislerin yayılmasına önemli katkıda bulunmuşlardır. Diğer taraftan Tâbiûn neslinden olup Medîne’de yetişen büyük âlimler vardır. İslâm ilim tarihinde Fukahâ-i seb’a diye adlandırılan Medîneli yedi fıkıhçı bunların başında gelir. Saîd b. El-Müseyyeb, Kâsım b. Muhammed, Hârice b. Zeyd, Urve b. Ez-Zübeyr, Ubeydullah b. Abdullah b. Utbe, Ebû Bekir b. Abdurrahman ve Süleyman b. Yesâr’dan oluşan bu yedi kişilik ilim heyeti ile birlikte, hadislerin ilk müdevvini ve hadis usûlü ilminin kurucusu sayılan İbnü’ş-Şihâb ez-Zühri, ayrıca Etbâ’ tabakasından İmam Mâlik gibi pek çok ünlü âlim, hep bu ilim merkezinin öğrencileridir. Mustafa Battır’ın “İslam’da İlk Eğitim Müessesesi Ashab-ı Suffa” (İstanbul-1990) isimli kitabını ve Diyânet İslâm Ansiklopedisi’nin “Suffe” maddesini (XXXVII, 469-470) okuyunuz. Mekke Fetihten sonra ilim ve kültür faaliyetlerini organize etmek üzere vahyin beşiği olan Mekke’ye muallim olarak gönderilen Muaz b. Cebel, buradaki müslümanlara gerekli dini bilgileri öğretti. Daha sonra İbn Abbas, Hz. Ali’nin şehit edilmesinin akabinde Mekke’ye yerleşti ve ömrünün geri kalan kısmını burada öğrenci yetiştirerek geçirdi. Ayrıca Abdullah b. Sâib, Hâlid b. Esîd, İkrime b. Ebû Cehîl, el-Hakem b. el-‘Âs, Osman b. Talha gibi birçokları Mekkeli sahâbî râvîler arasında sayılır. Mücâhid b. Cebr, Atâ b. Ebû Rabâh, Amr b. Dînâr ve İbrahim b. Meysere gibi şahıslar da sahâbîlerin yetiştirdiği önde gelen Mekkeli tâbiîler arasında yer alır. Mekke ve Medîne, aynı zamanda hac ve ziyaret mekânları olduğu için haccın farz kılınışından beri müslümanlar için bir cazibe merkezidir. Hac maksadıyla buralara gelen birçok ilim meraklısı, görüştüğü sahâbî veya tâbiîlerden hadis öğrenerek ülkelerine dönmüşlerdir. Hatta bazıları buralara asıl geliş sebeplerinin haccetmek değil, Hicaz yani Mekke-Medîne ulemâsından hadis dinlemek olduğunu itiraf etmişlerdir. İbnü’l-Medînî’nin “bir kere haccettim; ama asıl maksadım hadis dinlemekti” sözü bu gerçeğin ifadesidir. Şam Şam’a Dımaşk da denir. Hz. Peygamber zamanında fetih hazırlıkları yapılan Şam, Hz. Ebû Bekir döneminde fethedildikten sonra, fetih ordusundaki ashabın büyük bir kısmı buraya yerleşti. Daha sonra Hz. Ömer, buradaki müslümanları din konusunda aydınlatmak üzere Muâz b. Cebel, Ubâde b. Sâmit, Ebu’d-Derdâ ve Abdurrahman b. Ğanem gibi birçok ünlü sahâbîyi öğretmen veya başka bir görevli olarak Şam’a gönderdi. İslâm tarihinde önemli olaylara sahne olan Şâm bölgesi, Tâbiûn dönemi ve sonrasında da pek çok muhaddis, fakîh ve kurrânın yetiştiği bir ilim merkezi olarak kaldı. Dımaşk kâdısı Sâlim b. Abdullah el-Muhârebî, Yezîd b. Muâviye ve oğlu Yezîd, Ebû İdrîs el-Havlânî, Ömer b. Abdülazîz, , Umeyr b. Hânî el-Ansî bu merkezde yetişen önemli âlimlerdir. Ancak İslâm ilim tarihinde Şâm denilince akla hiç şüphesiz İmâmu Ehl-i Şâm (Şamlı’ların İmamı) ünvanı ve el-Evzâî nisbesiyle meşhur Abdurrahman b. Amr gelir. Mekhûl ve Recâ b. Hayve de bu yöreye mensup önde gelen âlimlerdendir. Tarihteki Şâm ile bugünkü Şâm arasında fark var mıdır? 3 6. Ünite - Tarihsel Süreçte Hadis Eğitimi Öğretimi ve Âdâbı 131 Kûfe Hz. Ömer döneminde fethedilen Kûfe, birçok sahâbînin yerleşip vatan edindiği yer olmuştur. Hz. Ali’nin hilâfetinde Medîne yerine hilâfet merkezi yapılınca kısa sürede bir ilim ve kültür merkezi haline geldi. Kaynaklar, Hz. Ali başta olmak üzere aralarında Saîd b. El-Vakkâs, Abdullah b. Mes’ûd, Abdullah b. Ebû Evfâ, Ammâr b. Yâsir, Selman el-Fârisî, Huzeyfe b. el-Yemân, Ebû Mûsa el-Eş’arî, Berâ b. ‘Âzib, Semüre b. Cündeb gibi meşhur simaların bulunduğu yüzlerce sahâbî Kûfe’ye yerleşmiştir. Bunlar içerisinde Hz. Ali ve İbn Mes’ûd, Kûfe’nin bir ilim merkezi olarak tanınmasında büyük paya sahiptir. Bu iki sahâbînin ilmi, yaşlı tâbiîlerdan olan Alkame, İbrahim en-Nehaî ve Hammâd b. Ebû Süleyman’a onlardan da genç tâbiîlerden sayılan İmam A’zam Ebû Hanîfe’ye ulaşmıştır. Dolayısıyla bazılarınca “Türklerin mezhebi” diye nitelendirilen Hanefî mezhebinin şekillenmesinde bu iki sahâbî kanalıyla gelen rivayetler merkezî bir yeri işgal eder. Basra Hilâfet merkezinin Kûfe’ye nakledilmesiyle bölgenin ikinci ana merkezi haline gelen Basra, aynı zamanda önemli bir ilim şehri olarak ün yapmıştır. Müksirûn (binden fazla hadis rivâyet etmiş yedi sahâbî) arasında üçüncü sırada yer alan Enes b. Mâlik buraya yerleşmiş ve yüz üç yıllık bereketli ömrünün büyük bir kısmını burada geçirip vefat etmiştir. Bu durum, hadis öğrenimi ve öğretimi açısından Basra’ya bir ayrıcalık kazandırır. Ayrıca, Ebû Mûsa el-Eş’arî ve İbn Abbâs görev icabı Basra’da bulunmuş; Utbe b. Gazvân, İmrân b. Husayn, Ma’kıl b. Yesâr, Ebû Berze el-Eslemî, Abdurrahman b. Semüre ve Ebû Zeyd el-Ensârî gibiler de Basra’ya gelmiş sahâbîlerdendir. Diğer taraftan Hasan el-Basrî, Muhammed b. Sîrîn ve Katâde gibi tâbiîler, Basra mektebinde yetişen ünlü muhaddis âlimlerdendir. Bağdâd Bağdât, Abbâsî halifesi Mansur tarafından kurulan bir şehirdir. Kuruluşu sahâbe neslinin tamamen sona erdiği bir döneme rastladığı için herhangi bir sahâbenin oraya gidip yerleştiği bilinmemektedir. Abbâsîler’in hilâfeti ele geçirmelerinden sonra kuruldu ve devletin idare merkezi buraya taşındı. Moğol istilasına kadar merkez özelliğini ve ihtişamını sürdüren Bağdât, tâbiûn döneminden itibaren islâmî ilimlerin okutulduğu önemli bir ilim merkezi oldu. İlerleyen asırlarda kurulan Nizâmiye adlı medreseler kompleksinin ilki ve en gelişmişi burada açıldı. Cezîre Günümüzde Anadolu topraklarında kalıp Cizre diye anılan bu yer, Hz. Ömer zamanında fethedilmiştir. Sahâbeden ‘Adiy b. ‘Umeyre’nin burada, Vâbisa b. Ma’bed’in ise buranın bir beldesi olan Rakka’da vefat ettiği rivâyet edilir. Hz. Osman’ın anabir kardeşi olan Velid b. Ukbe, Hz. Osman’ın şehid edilmesinden sonra buraya yerleşmiş ve Rakka’da vefat etmiştir. Tâbiûn’dan ‘Adî b. ‘Adî ve Meymûn b. Mihrân gibi pek çok âlim yetiştiren Cezîre, Cezîreli anlamına gelen Cezerî nisbesi taşıyan birçok İslâm âlimine vatan olmuştur. Yemen Arap yarımadasının güneyinde yer alan bu bölge, Muâz b. Cebel ve Ebû Mûsa el-Eş’arî’nin Hz. Peygamber tarafından vali olarak gönderildiği yerdir. Başka sahâbîlerin de buraya gidip ilmî faaliyetlerde bulunmuş olması kuvvetle muhtemeldir. Tâbiûn tabakası içinde Yemen asıllı birçok muhaddis vardır. Ebû Hureyre’nin önde gelen talebesi ve es-Sahîfetü’s-sahîha adlı hadis sahîfesinin sahibi Hemmam b. Münebbih ile kardeşi Vehb b. Münebbih ile Tâvûs b. Keysân ve Abdullah b. Tâvûs, Yemen bölgesinin meşhur muhaddisleri arasında yer alır. İlk hadis musannifi yani tasnifçisi kabul edilen Ma’mer b. Râşid ve öğrencisi Musannef sahibi Abdürrezzâk b. Hemmâm da Yemen coğrafyasında yetişmiş önemli muhaddis ve musanniflerdir. 132 Hadis Tarihi ve Usulü Mısır Mısır, Hz. Ömer zamanında Amr b. el-‘Âs komutasında fethedilmiş bir ülkedir. Mısır’ı fetheden ordu içinde Zübeyr b. Avvâm, Ubâde b. es-Sâmit, Mesleme b. Muhalled ve Mikdâd b. Esved gibi seçkin sahâbîler vardı. Mısır’a gidip yerleşen diğer sahâbîler arasında Ukbe b. Âmir, Muâviye b. Hudeyc, Hârice b. Huzâfe, Abdullah b. Sa’d, Muâz b. Enes ve Ziyâd b. Hâris sayılablir. Bizzat Hz. Peygamber’den hadis yazan ilk sahâbîlerden olan Abdullah b. Amr da babası Amr ile birlikte Mısır’a gelen fakat fetihten sonra geri dönmeyenler arasındaydı. Hadislerin Mısır’da yayılmasına öncülük eden bu sahâbî, tâbiûn neslinden birçok talebeye burada hadis okutmuştur. Mısır mektebinin sembolik şahsiyeti haline gelen Abdullah b. Amr, aynı zamanda Şâfiî’nin hadis altyapısının dayandığı kimsedir. Mağrib ve Endülüs Hz. Ömer zamanında, Amr b. el-‘Âs komutasında Mısır’dan başlayan Kuzey Afrika fetihleri, Hz. Osman’ın hilâfet döneminde Ukbe b. Nâfi ile Mağrib-i Aksâ denilen Atlas Okyanusu kılarındaki en uc noktasına kadar ulaşmığştı. Bu fetih seferlerine katılan Abdullah b. Abbâs, Abdullah b. Amr, Abdullah b. Ca’fer, Abdullah b. Zübeyr, Hz. Hasan ve Hz. Ali, Ukbe b. Nâfi’, Muâviye b. Hadîc gibi ensar ve muhâcirûndan pek çok sahâbî katılmıştı. Ayrıca Mes’ûd b. Esved, Misver b. Mahrame, Bilâl b. Hâris ve Seleme b. Ekva’ gibi birçokları da bu bölgeye gelmişti. Bunların bir kısmı fetih ordularının mensubu olarak orada bulunurken büyük bir bölümü ise İslâm’ı öğretmek ve bunun için gerekli müesseseleri kurmak üzere görevlendirilmişti. Ardından Cebel-i Târık boğazını aşarak hicrî I. asrın sonlarına doğru bugünkü İspanya ve Portekiz bölgesi olan Endülüs’e geçtiler. Bu coğrafya’da Tunus’ta Kayrevan, Endülüste Kurtuba, İşbiliye, Gırnata, Şâtıbiye ve Belensiye gibi şehirler İslâm dünyasında birer ilim ve kültür merkezi olarak ilgi odağı haline geldi. Saîd b. Muhammed el-Haddâd, Sahnûn b. Saîd, Yahya b. Yahya, İbn Habîb ve Bakî b. Mahled ile sonrasında İbn Hazm, İbn Abdilberr, Muhyiddîn İbnü’l-‘Arabî, İbn Rüşd, Kâdî İyâd gibi pek çok âlim bu geniş ilim coğrafyasında yetişmiştir. Horasan ve Mâverâünnehir Doğu İslâm coğrafyasının bu bölgesi, Türkler’in İslâm’a girmesine vesile olan fetihlerle birlikte çok hareketli ve bereketli bir döneme geçirmiştir. Büreyde el-Eslemî, Ebû Berze el-Eslemî, Abdullah b. Hâzim el-Eslemî, Hakem b. Amr el-Ğifârî ve Kusem b. Abbâs gibi sahâbîler buraya gelip İslâm mesajını yaymışlardır. Özellikle tâbiûn neslinden itibaren ünlü muhaddis bilginlerin yetişmesi açısından verimli topraklar haline dönüşen bu bölgede fetihle birlikte çok sayıda ilim ve kültür merkezi kurulunca İslâm dünyasının dikkatini çekmiştir. Buhârâ, Semerkand, Belh, Herât, İsfahan, Merv, Nişâpûr, Rey, Serahs, Sicistan, Tirmiz gibi büyük-küçük pek çok ilim merkezinde adları İslâm ilim tarihine altın harflarla nakşedilen birçok muhaddis ve âlim yetişmiştir. Bunların başında Kütüb-i sitte müellifleri gelir. Dârimî, İbn Huzeyme, İbn Hibbân, Hâkim ve daha niceleri, hep bu bereketli ilim coğrafyasının mahsulüdür. İLİM YOLCULUKLARI Fetihlerle birlikte, Hicaz bölgesinden, özellikle Dâru’s-sünne (Sünnet yurdu) denilen Medîne’den ayrılıp; asker, idareci veya ilim adamı olarak İslâm coğrafyasının dört bir tarafına dağılan büyük bir sahâbe kitlesi, az veya çok, Hz. Peygamber’den işittikleri ve gördüklerine dair bildiklerini de tabiatıyla yanlarında götürmüşlerdi. Fakat bu sahâbîler, gittikler yerlerde odak şahsiyetler haline gelerek çevrelerini ilim ve irfan ışıklarıyla aydınlattılar. Onların yerleştiği yerler herkesi akın ettiği câzip ilim merkezleri haline geldi. Müslümanlar uzak, yakın demeden, Hz. Peygamber’in hadislerini birinci ağızdan dinleyip öğren- 6. Ünite - Tarihsel Süreçte Hadis Eğitimi Öğretimi ve Âdâbı 133 mek, ashâbın ilim ve irfanından kana kana içmek üzere rihle (ُ َة ل ْ ِّح الر (denen meşakkatli ilim yolculuklarına katlanarak buralara akın ettiller. Hadis tarihinin önemli bir olgusu olan ve ilk örnekleri Hz. Peygamber zamanında görülen rihle, bizzat ashap tarafından başlatılmış, tâbiûn döneminde yoğunlaşmış, hicrî ikinci, üçüncü ve dördüncü asırlarda çok yaygın bir hadis öğrenim yöntemi olarak en hareketli ve bereketli dönemini yaşamıştır. Bu konuda er-Rihle fî talebi’l-hadîs adıyla müstakil bir kitap yazan h. V. asrın ünlü ve üretken tarihçi muhaddisi Hatîb el-Bağdâdî (ö. 463/1071), anılan eserinde birbirinden ilginç rihle hatıralarına yer verir. Örneğin Sahâbe’den Cerîr b. Abdullah, Şam’da oturan Abdullah b. Üneys’in yanındaki zulüm ile ilgili bir hadisi almak için bir aylık yolculuğa katlanmış, kısas ile ilgili tek hadisi öğrenmek için de satın aldığı bir deveyle Mısır’a kadar gitmiştir. Daha ilginci, Eyüp Sultan Hazretleri diye bildiğimiz sahâbî Ebû Eyyûb el-Ensârî, kendisinden ve Mısır’da oturan Ukbe b. Âmir’den başka bilen sahâbînin kalmadığını söylediği, “kim dünyada bir müminin ayıbın örterse, kıyamet günü Allah da onun ayıbını örter” anlamındaki bir cümlelik hadisi, sırf kendisindekiyle mukayese etmek üzere Mısır’a gidip dönmüştür. Tâbiûn döneminde de hadis öğrenme ve toplama maksatlı ilim yolculukları artarak devam etmiş, hatta muteber muhaddis olmanın gereği sayılmıştır. Hicrî ikinci ve üçüncü asırlarda hadislerin büyük ölçüde kitaplaşmasıyla birlikte kitaptaki hadisleri rivâyet etme hakkını bizzat müellifinden alma şartı aranması, rihlelere yeni bir boyut kazandırarak rivâyet icâzeti elde etme amaçlı seyahatların ortaya çıkmasına vesile olmuştur. Hadis merkezlerinin büyük ölçüde belirginleştiği tâbiûn döneminde hadis uğruna İslâm coğrafyasının dört bir tarafını dolaşanlar burada isimlerin sayamayacağımız kadar çoktur. Bu nedenle, uzak mesafelere çokça rihleler yapmış bazı meşhur tâbiîlerin konuyla ilgili sözlerini hatırlatmakla yetinelim. Saîd b. el-Müseyyeb, “Gerektiğinde tek bir hadis için bile günlerce yolculuk yapardım.” demiştir. Şabî, bunca ilmi nereden ve nasıl öğrendiğini soranlara, “İtimadı bırakmak, diyar diyar dolaşmak, taş gibi sabretmek ve karga gibi erken yol almak” cevabını vermiştir. Yine Şa’bî, hocası Mesrûk’u, “İnsanlar arasında ilim uğruna islâm dünyasının dört bir tarafını dolaşan Mesrûk gibisini görmedim.” diyerek övmüştür. Sahâbe ile başlayıp tâbiûn ile gelişen rihleler, hadis yazımının kurallara bağlanması, kitaptan rivâyete icâzet verilmesi ve kitaba güvenin artması gibi sebeplerle yoğun dönemini geride bırakmıştır. İbn Mende (ö. 395/1005), bu hareketli dönemin son temsilcisi kabul edilir. Bundan sonra rihle geleneği hız kesmesine rağmen daha sonraki asırlarda da devam etmiştir. Fakat hicrî beşinci asrın ortalarından itibaren medreselerin, altıncı asrın ortalarından sonra da dârulhadîslerin kurulmasıyla birlikte, öğrenci ilmin peşine değil, ilim öğrencinin ayağına gider olmuş; artık rihleler, belirli kitapların icâzetini alma amacından öteye geçmemiştir. Abdülfettâh Ebû Gudde’nin İlim Uğruna (çev. Faruk Beşer, İstanbul 1985) adlı kitabını okuyunuz. MEDRESELER VE DÂRULHADÎSLER Yukarıda belirtildiği üzere sahâbe ve tâbiûn nesli, fetihler sonucunda alabildiğine genişleyen İslâm coğrafyasının muhtelif bölge ve beldelerine dağılınca, onların hadis birikimlerinden yararlanmak isteyen ilim yolcularının yoğun ilgisiyle karşılaştılar. Bu dönemde hadis öğrenim ve öğretimi, bu işe ayrılmış mekânlarda değil, genellikle mescidlerde ve gerektiğinde açık alanlarda ders halkaları veya hadis meclisleri oluşturularak yapılıyordu. İlerleyen asırlarda, hadise yaraşır şekilde öğretimini sistemli hale getirmek üzere özel hadis öğretim merkezleri kurulmaya başlamıştır. Ebû Bekir b. Ahmed es-Sıbğî (ö. 342/954) tarafından Nîşâbur’da kurulan Dârussünne (sünnet evi) bu merkezlerin ilki sayılır. Ancak 134 Hadis Tarihi ve Usulü bu konuda asıl gelişme, Selçuklu veziri Nizâmlümülk (ö. 485/1092) zamanında yaşanmış; o, başta Bağdat ve Nîşâbur olmak üzere birçok merkezde, kendisine nisbetle Nizâmiye Medreseleri olarak anılan çok amaçlı medreseler zincirini inşa etmiştir. Ancak bu gibi medreselerde nitelikli bilgin ve yönetici yetiştirme amacına uygun olarak, İslâmî ilimler yanında diğer ilimler de okutuluyordu. Hicrî VI. asrın ikinci yarısında hadis öğretimi konusunda yeni bir gelişme meydana geldi ve sadece hadis öğretimine tahsis edilen hadis ihtisas okulları kurulmaya başlandı. Dârulhadîs (Hadis evi) denilen bu merkezlerin ilki, Selçuklu Atabeylerinden Nûreddin Mahmud Zengî (ö. 569/1173) tarafından Dımaşk’ta (bugünkü Şam’da) kurulan Dâru’lhadîsi’n-Nûriyye’dir. Kurucusunun adını taşıyan bu kurum, aynı zamanda ilk idarecisi olan ünlü hadisçi ve tarihçi İbn Asâkir adına yaptırılmıştır. Daha sonra ikinci bir dârulhadîs, Eyyûbî sultanı el-Melikü’l-Kâmil Nâsiruddîn Muhammed tarafından 621/1124 yılında Kahire’de kurulmuş ve kurucusuna nisbetle Dâru’lhadîsi’l-Kâmiliyye diye adlandırılmış ve başına da Ebu’l-Hattâb b. Dihye getirilmiştir. Eyyûbî sultanlarından el-Melikü’l-Eşref Mûsâ b. Âdil, Dımaşk’ta birkaç dârulhadîs yaptırmıştır. Bunların en ünlüsü, Kahire’deki Kâmiliyye Dârulhadîsi’nden birkaç yıl sonra, 626/1129 yılında yapımı tamamlanan Eşrefiyye Dârulhadîsi’dir. Bu dârulhadisin hocaları arasında, aynı zamanda şeyhliğini yapmış meşhur muhaddis İbnü’s-Salâh ile İbn Rezîn, Nevevî, İbn Hallikân, Ebû Şâme el-Makdisî ve İbn Hacer gibi dönemlerinin ünlü âlimleri yer alır. Hatta İbnü’s-Salâh’ın Ulûmu’l-hadîs adlı meşhur eseri, bu dârulhadîste okuttuğu ders notlarından oluştuğu söylenir. Kaynaklar, Dımaşk ve Mısır’da veya diğer yerlerde başka dârulhadîslerden de bahseder. Nitekim Osmanlı topraklarının büyük bir kısmını dolaşan Evliyâ Çelebi, bu seyahatları neticesinde yazdığı Seyahatnâme adlı hacimli eserinde, abartılı gözükse de sadece Kahire’de 860 dârulhadis bulunduğunu kaydeder. Ayrıca, Mekke’de kırk, Suriye ve Filistin’de yirmi dört, Bağdat’da ise yetmiş kadar dârulhadis bulunduğunu söyler. Bazıları medrese veya mescid bünyesinde faaliyet gösteren dâruhladislerde, ya bağımsız veya Dâru’l-Kur’an’la ortak program yürütülmekteydi. Buralarda hangi hadis kitaplarının okutulduğu tam olarak bilinmemekle birlikte, Meselâ Dımaşk dârulhadislerinde Buhârî, Müslim, Ebû Dâvûd, Tirmizî ve Nesâî’nin Sünen’leri ile Ahmed b. Hanbel’in Müsned’i okutulduğu; ayrıca fıkıh, tefsir ve kıraat (kırâat-i seb’a) dersleri verildiği kaydedilir. Osmanlı dârulhadislerinde ise Buhârî ve Müslim’in Sahîh’leri ile, Mesâbîhu’s-sünne ve Meşâriku’l-envâr okutulduğuna dair bilgilere rastlanır. Selçuklu ve Osmanlı Dönemi Dârulhadîsleri Selçuklu Devletinin hüküm sürdüğü yıllar (H.431-707/M.1040-1308) klasik yazılmasının bitip, bu klasik kitaplara dayalı çalışmaların başladığı döneme rastlar. Bu dönemde yapılan hadis çalışmaları 4. ünitede ele alınmıştı. Osmanlı ve Cumhuriyet dönemindeki hadis çalışmaları ise 5. ünitede ele alındı. Burada sadece örgün hadis eğitimi kurumları olan dârulhadîsler üzerinde durulacaktır. Selçuklu dönemi muhaddisleri ve çalışmaları hakkında daha geniş bilgi edinmek isterseniz Nuri Topaloğlunun “Selçuklu Devri Muhaddisleri” (Ankara-1988) isimli kitabını okuyabilirsiniz. Selçuklu Dârulhadîsleri Selçuklular’ın en dikkat çekici icraatlarından biri, hâkimiyetleri altındaki topraklardaki imar faaliyetleri çerçevesinde medreseler inşa etmeleridir. Anadolu’nun tarihî bölgelerindeki medrese kalıntıları bunun delilidir. Diğer taraftan İslâm coğrafyasında dârulhadîslerin yoğun olarak kurulduğu VII/XIII. asır, Selçuklu hükümdarları I. Alâddin 6. Ünite - Tarihsel Süreçte Hadis Eğitimi Öğretimi ve Âdâbı 135 Keykubad ile II. Gıyâseddîn Keyhüsrev dönemine rastlar. Bu asırda Anadolu’da kurulan ilk dârulhadîs, günümüzde Taşmescid diye bilinen Çankırı Dârulhadîsi’dir. Bundan otuz yıl sonra Anadolu’da ikinci dârulhadis Sivas’ta inşa edilmiştir. Sâhibiye (Gökmedrese) veya Çifte Minareli Medrese Dârulhadîsi olarak tınınır. Ardından Selçuklu veziri Sâhib Atâ’nin Konya’da yaptırdığı dârulhadîs ise İnce Minâre Dârulhadîsi olarak anılır. Bundan kırk yıl kadar sonra İlhanlılar döneminde Erzurum’da yapılan dârulhadîs, Ahmediye Medresesi olarak meşhurdur ve 714/1314 tarihli kitabesi günümüze kadar gelmiştir. Selçuklular zamanında daha birçok dârulhadîsin inşa edildiği muhtemel olmakla birlikte, haklarında şimdilik yeterli bilgi mevcut değildirOsmanlı Dârulhadisleri Osmanlı döneminde ilk dârulhadîs, I. Murat devrinde (1360-1389) Çandarlı Hayrettin Paşa tarafından İznik’te yapılmıştır. Fakat ilk devir Osmanlı dârulhadislerinin en meşhuru II. Murad’ın 828/1425’te Edirne’de yaptırılan ve Osmanlı medrese teşkilatı açısından bir dönüm noktası sayılan Dârulhadîs Medresesi’dir. Fatih Sultan Mehmet döneminde kurulan Bursa’da Lütfullah Çelebi Dârulhadîsi ile İstanbul Vefa’da Molla Gürânî Dârulhadîsi Medresesi meşhurdur. Ayrıca Tokat Kadı Hasan Dârulhadîsi ile Mevlânâzâde Dârulhadîsi bu dönem eserleri içinde zikredilir. Abdullah Paşa Dârulhadîsi, II. Bâyezîd devrinde Amasya’da kurulmuştur. Kanûnî devrinde dârulhadisler artmıştır. Amasya’da Osman Çelebi, İstanbul Eyüp’te Defterdar Mehmed Çelebi, Beyazıt’ta Papasoğlu, Vilâyet Konağı civarında Sofu Mehmed Paşa, Demirkapı’da Mehmed Ağa, Vefa’da Hüsrev Kethüdâ dârulhadisleri ile Süleymaniye Külliyesi bünyesinde kurnulan Süleymaniye Dârulhadîsi bu devre aittir. Süleymaniye Dârulhadîsi, Osmanlı eğitim-öğretim kurumları arasında en yüksek statüye sahipti. II. Selim döneminde Birgi’de Atâullah Efendi Dârulhadîsi, Kasımpaşa’da Piyale Mehmed Paşa Dârulhadîsi, Üsküdar’da bugün kütüphane olarak kullanılan Şemsi Paşa Dârulhadîsi, Edirne’de Selimiye Dârulhadîsi hizmete sokulmuştur. Dârulhadîs kurma geleneği diğer Osmanlı sultanları tarafından da sürdürülmüş, III. Murad, oğlu III. Mehmed ve özellikle IV. Mehmed devri ile III. Ahmed döneminde de dârulhadisler inşa edilmiştir. Balkanlara gelince; Evliya Çelebi, Yunanistan’da 16; Bulgaristanda 2; Arnavutluk’ta 3 ve eski adıyla Yugoslavya topraklarında 23 dârulhadis bulunduğundan bahseder. Osmanlı’da medrese ve dârulhadislerin en yoğun açıldığı dönem hangisidir? Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi’nden Nebî Bozkurt’un “Medrese” (XXVIII, 323- 327) ile Nebî Bozkurt ve Ali Yardım’ın “Dârulhadîs” (527-532) maddelerini okuyunuz. Osmanlı’nın Son Döneminde Hadis Öğretimi Osmanlı medreselerinde yükselme ve duraklamının ardından başlayan gerileme süreci, imparatorluğun son döneminde iyice belirginleşince, medreselerin ıslahına yönelik bazı çalışmaların yapılması gereği ortaya çıkmıştır. Bu amaçla ilk düzenleme, 1910 yılında yürürlüğe konan programla gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. Bu programla on iki yıla çıkarılan medreselerin VIII. Sınıfından başlamak üzere son sınıfa kadar beş yıl boyunca Hadis ve Hadis Usûlü dersleri okutulmaktaydı. Bu dönemde medreselere yönelik köklü ıslahat, Şeyhulislâm Mustafa Hayri zamanında başlamış ve bu yeniden yapılandırılan eğitim kurumlarına Dâru’l-Hilâfeti’l-Aliyye Merdeseleri denmişti. 1914 yılında tedrisata başlayan ve öğretim süresi kademeli olarak on iki yıl olan bu kurumlarda, yine aynı düzenleme 4 136 Hadis Tarihi ve Usulü çerçevesinde açılan Medresetü’l-mütehassısîn adlı ihtisas medreselerinde hadis öğretimine yer verilmiştir. Bunlar dışında, Enderûn Mektebi, Medrestü’l-vâizîn, Merdesetü’l-irşâd gibi meslekî eğitim kurumları ile Dâru’l-hilâfe merdesesi’nin Anadolu’da açılan şubelerinde de hadis dersleri verilmekteydi. Cumhuriyet Döneminde Hadis Öğretimi Cumhuriyet dönemine intikal eden Dâru’l-Hilâfe Medreseleri yanında, diğer medreselerin yeniden yapılandırılmasıyla oluşturulan ve Medâris-i İlmiyye medreselerinde hadis okutulmaya devam edilmiş; 1924 yılında tamamen kapatılan medreselerin yerine kurulan Dârulfünûn İlâhiyat Fakültesi’nin ders programında da hadis dersi yer almıştır. Ancak 1933 yılında bu fakültenin kapatılmasıyla birlikte, örgün eğitimde hadis dersi okutma imkânı kalmamıştır. 1949 Ankara’da açılan yeni bir ilâhiyat fakültesi, 1951 yılında açılan İmam-Hatip okulları, ilki 1959 yılında İstanbul’da eğitim-öğretime başlayan Yüksek İslâm Enstitüleri, 1982 yılında yapılan refomla Yüksek İslâm Enstitüleri’nin dönüştürüldüğü ilâhiyat fakülteleri, günümüzde değişik düzeylerde hadis derslerinin verildiği öğretim kurumlarıdır. Ayrıca ilâhiyat Fakültelerinde hadisle ilgili tezler, makaleler ve akademik çalışmalar yapılmaktadır. HADİS ÖĞRENİM VE ÖĞRETİM ÂDÂBI Her ilimde olduğu gibi hadis ilminde de uyulması gereken bir takım kurallar vardır. Bu kuralların olmazsa olmazlarına rivâyet teknikleri, olmazsa olmazlarına rivâyet âdâbı denir. Güzel ahlâk, hayâ, nezâket, zerâfet, yol, yordam gibi anlamlara gelen edep kelimesinin çoğulu olan âdâb, hadis öğrenim ve öğretiminde ahlâk ve terbiye kurallarına göre uyulması gereken yerleşik esaslar, günümüz tabiriyle bilimsel etik kuralları demektir. Aslında her ilim adamı için geçerli olabilecek bu esaslar, hadis ilminde ayrı bir önem taşır. Bu nedenle hadis usûlü kitaplarında “âdâbü’l-muhaddis”, âdâbü tâlibi’l-hadîs gibi ayrı başlıklar altında yer almış, hatta pek çok müellif tarafından müstakil eserlere konu edilmiştir. Bunların en meşhurlarından biri, Hatîb el-Bağdâdî’nin el-Câmi’ li ahlâki’r-râvî ve âdâbi’s-sâmi’ adlı hacimli eseridir. Rivâyetin âdâbından bahseden müstakil bir eser var mı? İsmail Lütfi Çakan’ın Hatîb Bağdâdî’ye Göre Hadis Öğrenimi kitabını okuyunuz. Hadis öğrenme ve öğretme âdâbı, öğrenen (öğrenci) ve öğreten (hoca) açısından iki başlıkta ele alınabilir: Öğrencinin Uyması Gerekenler 1. İhlâs ve İyi Niyet Hadis öğrencisinin öncelikle Allah rızasını kazanmaya yönelik samimi bir niyetle ve karşılığını yalnızca Allah’tan bekleyerek ilim tahsiline başlaması, bunun dışında para, makam ve şöhret gibi hiçbir dünyevî menfaati amaç edinmemesi gerekir. Hz. Peygamber, “Allah, sözümü işitip kavrayan ve işittiği gibi başkalarına tebliğ edenlerin yüzünü ağartsın” (Tirmizî, İlim, 7) buyurarak, samimiyetle hadis ilmine gönül verenlere dua etmiş; onu dünyevî çıkarlara alet edenlere de “Her kim Allah rızası aranması gereken bir ilmi dünyevî bir menfaat elde etmek maksadıyla öğrenirse, kıyamet gününde cennetin kokusunu bile alamaz.” diyerek uyarıda bulunmuştur. Büyük muhaddis Süfyân es-Sevrî de “Allah rızasını kazanmak için hadis öğrenmekten daha üstün hiçbir amel bilmiyorum” demiştir. 5 6. Ünite - Tarihsel Süreçte Hadis Eğitimi Öğretimi ve Âdâbı 137 2. Öğrendiğiyle Amel Etmek Allah Kur’an-ı Kerîm’de, bildiği ile amel etmeyenleri kitap taşıyan merkeplere benzetmiştir (62Cum’a, 5). Ünlü sahâbî İbn Mes’ûd, on âyet ezlerleyince onlarla amel ettiklerini ve manalarını öğrenmedikçe başka âyetlere geçmediklerini söylemiştir. İmam Şâfiî’nin hocası Vekî’ b. el-Cerrah da “Hadisi öğrenmek istersen onunla amel et.” demiştir. 3. Hadisi Ehlinden Almaya Çalışmak Hadis öğrencisi, bilgisi, ahlâkı ve dindarlığı ile tanınmış hocaları bulup onlardan hadis öğrenmeye çalışmalı; gerekirse geçmişte yapıldığı gibi bu uğurda yorucu ilim yolculuklarını göze almalıdır. Eskiler, “Hadis tahsili için yolculuk yapmayandan olgunluk bekleme” demişlerdir. 4. Hocaya Saygı Göstermek Öğrenci, huzurunda bulunsun veya bulunmasın hocasına saygıda kusur etmemeli, onu yüceltmeli, yanılıp tökezlemesini asla temenni etmemelidir. Bu, aynı zamanda ilme ve hadise saygının bir gereğidir. Utangaçlık veya kibir, öğrenmesine veya gerektiğinde soru sormasına engel olmamalıdır. Tâbiûn âlimlerinden Mücâhid, utangaç veya kibirli olanın ilim öğrenemeyeceğini; Vekî’ b. el-Cerrah da, kişinin (ilim bakımından) kendisinden büyük, kendisi gibi ve kendisinden küçük kimselerden hadis yazıp öğrenmedikçe seçkin bir muhaddis olamayacağını söylemişlerdir. 5. Arkadaşlarıyla Bilgi Paylaşmak Öğrencinin hadis öğrenmekten elde ettiği en önemli kazanç, öğrendiğini arkadaşlarıyla paylaşmak ve onlarla müzakeresini yapmaktır. “Meslek sırrı” anlayışıyla bildiğini arkadaşlarından gizleyerek kendine saklayan kimseden hayır gelmez. Bu nedenle İmam Mâlik, öğrencilerin birbirlerinin birikiminden yararlanmalarını, hadisin bereketi olarak nitelendirir. 6. İlmî ve Tedricî Bir Metod Takip Etmek Öğrenmede son derece önemli olan bu ilke çoğu zaman göz ardı edildiği için öğrencide yorgunluğa, bıkkınlığa ve hatta hayâl kırıklığına yol açabilmektedir. Bu nedenle öğrenci, hadis okumalarını belli bir program dâhilinde bir sıraya göre sabırla sürdürmelidir. Onlarca ciltlik hadis kaynaklarını kısa sürede okumanın doğru ve de mümkün olmadığını belli bir sıraya hazmederek okumaya çalışmalıdır. 7. Hadis Usûlüne Önem Vermek Öğrenci ne kadar çok hadis okursa okusun, hatta ezberlerse ezberlesin, hadis usûlü bilgisinden müstağni kalamaz. Bilinmelidir ki, ancak iyi ve sağlam bir usûl bilgisi sayesinde hadisler tam ve doğru anlaşılabilir, muhaddislerin kullandıkları kavramlar ve bunların anlamları kavranabilir. Bu amaçla, öğrenci önce kendi diliyle yazılmış, kolayca okunup anlaşılabilir bir-iki hadis usûlü kitabı okumalı, daha sonra temel usûl kaynağı niteliğindeki Arapça klasik hadis usûlü eserlerini mütalâa etmelidir. Ayrıca öncelikle ilk dönem hadis tarihi olmak üzere, rivâyet, râvî ve eser boyutuyla hadisin tarihî süreçteki gelişim seyrine ilişkin kaynaklar okunmalıdır. Hocanın Uyması Gerekenler 1. İhlâs ve İyi Niyet İhlâs ve samimiyet, bütün işlerin özüdür. Allah’ın bütün peygamberlere emrettiği, onların da ümmetlerini çağırdığı üstün bir değerdir. Bu konuda duyarlılık gösterip gösteriş ve menfaatten en uzak durması gereken kimse ise hadis hocasıdır. Kalbini makam ve şöhret gibi dünyevî çıkarlardan arındırmalı, niyeti Allah’ın hoşnutluğunu kazanmak olmalıdır. 138 Hadis Tarihi ve Usulü 2. Üstün ahlâka sahip olmak İslâmî ilimler, üstün ahlâk, karakter ve istikamet üzere onurlu bir hayat yaşamayı gerektiren yüce ilimlerdir. Hadis ilmi bunların başında gelir. Muhaddis de bu yönüyle diğerlerinden önde olması yaraşır. Bir şairin: “Hadisçiler Hz. Peygamber’in yakınlarıdır. Her ne kadar bizzat sohbetinde bulunmamışlarsa da, nefesleriyle sohbettedirler” meâlindeki sözü de buna işaret eder. 3. Hocalık Ehliyetine Riâyet Hoca, ilim ve yaş bakımından rivâyet ehliyetine sahip olmadıkça hadis okutmaya kalkışmamalıdır. Hocalık yapmaya başlama yaşı olarak ileri sürülen 33, 40 veya 50 rakamlarını tartışmayı bir tarafa bırakarak İbnü’s-Salâh’ın bu konuda ortaya koyduğu prensibi hatırlatmakla yetinelim. “Hadis hocalığı yapacak kimsenin hadis birikimine ne zaman ihtiyaç duyulursa, yaşı ne olursa olsun, hadis rivâyetine başlayıp ilmi yayması uygun olur.” 4. Bunama Halinde Hocalığı Bırakmak Bunama, önemli bir rivâyet kusurudur. Bu nedenle, yaşı kaç olursa olsun bunama belirtileri gösterip rivâyetleri karıştırmaya (ihtlât) başlayan bir muhaddisin hadis rivâyetinden el çekmesi veya çektirilmesi gerekli görülmüştür. Ancak bunama durumu gözükmese de uzun yaşayan bir hadisçinin rivâyeti bırakma yaş sınırı seksen olarak belirlenmiştir. Bu sınır tesbit edilirken “rivâyette zorunlu emeklilik yaşı” denilebilecek bu yaşa gelmiş bir kimsenin genellikle bedenî ve zihnî fonksuyonlarının zayıfladığı, sağlık sorunlarının arttığı, kısaca sağlık istikrarının bozulduğu varsayımından hareket edilmiştir. Fakat bunun istisnâları olabileceği unutulmamalıdır. 5. Kendisinden Üstün Olanlara Öncelik Vermek İslâm kültüründeki ilim anlayışının en önemli özelliklerinden biri, yaşa ve liyakata saygıdır. Bu nedenle, yaş veya ilim yönünden kendinden üstün bir âlimin yanında hocalık yapmamak, gerekirse öğretim önceliğini üstün olana vermek ilim âdâbındandır. Muhaddisler bunun güzel örneklerini vermişlerdir. Örneğin birer tâbiî olan İbrahim en-Nehaî (ö. 95/713) ile Şa’bî (ö. 103/721) bir araya geldiklerinde, İbrahim (ilimle ilgili) hiç konuşmazdı. Yine, başka bir âlimin daha iyi bildiği bir konuda hocanın öğrencisini ona yönlendirmesi liyakat önceliğinin gereğidir. 6. Hadise Saygı ve Hadis Meclisine Özen Göstermek Hz. Peygamber’in sözleri ve fiileri demek olan hadise hürmet duyguları beslemek, Hz. Peygamber’e saygının gereğidir. Bu nedenle hadis okutacak muhaddis, önce zihnen ve ruhen buna hazır olmalıdır. Dersine iyi hazırlanmalı, hadis okutacağı meclise temiz ve düzgün bir kılık-kıyafetle gelmelidir. Bu edebin en güzel örneği, yolda, ayaküstü, alelacele hadis rivâyet etmekten hoşlanmayan İmam Mâlik’te görülür. O, hasta haliyle ders vereceği zaman bile önce abdest alır, sakalını tarar, sonra vakar ve heybetle yatağında oturur ve öylece hadis rivâyet ederdi. Sebebini soranlara “Resûlüllah’ın hadisine hürmet göstererek onu yüceltmekten hoşlanıyorum. Abdestsiz ve lâubâli bir vaziyette hadis nakledemem.” derdi. Ayrıca muhaddis, ders verme üslûbuna ve metoduna dikkat etmeli, eğitim-öğretim kurallarına uymalı, ders verirken vücudu öğrencilere dönük olmalı ve ciddiyetsizlik anlamına gelebilecek her türlü davranıştan kaçınmalıdır. 6. Ünite - Tarihsel Süreçte Hadis Eğitimi Öğretimi ve Âdâbı 139 7. Eser Yazmak ve Bilimsel Faaliyette Bulunmak İlimde belli bir seviyeye ulaşan muhaddisten beklenen bir davranış da döneminin ve içinde yaşadığı toplumun her türlü ihtiyaç ve problemlerini de dikkate alan bir anlayışla ilmî faaliyetlerde bulunmak ve bu çerçevede eser yazmaktır. “Öncekiler her şeyi yapmış bitirmiş, bize yapacak bir şey kalmamış ki” bahanesine sığınmadan, öncekilerin yaptıklarına konu, üslup, muhteva, fikir, yöntem vb. bakımdan katkıda bulunulabileceği unutmamalıdır. Ancak bunu yaparken de Allah rızasını kazanmayı ve topluma faydalı olmayı düşünmeli, haddini bilmeli, uzmanı olmadığı bir alanda sırf tanınmak, eser sayısını kabartmak veya basit piyasa hesapları yaparak çıkar sağlamak gibi bir düşünceye kapılmamalıdır. 140 Hadis Tarihi ve Usulü Özet Hz. Peygamber ve sahâbe döneminde hadis öğrenim ve öğretimi hakkında tartışabilmek Hadis öğrenim ve öğretim tarihi Hz. Peygamber’in peygamber oluşuyla başlar. Bu tarihten itibaren onun hayat tarzı bir bütün olarak sünnetini oluşturur. O, kendisine gelen vahiyleri tebliğ etme ve açıklama bağlamında sahabîlerini sürekli bilgilendirmiş ve eğitmiştir. Sahabe de büyük bir bağlılıkla onun sözlerini, hal ve hareketlerini yakından takip etmiş ve birbirlerine aktarmışlardır. Bu amaçla Mekke döneminde Dâru’l-Erkâm denilen evi, Medine döneminde ise başta Mescid-i Nebevî olmak üzere Suffe’yi bir eğitim-öğretim merkezi olarak kullanmışlardır. Hz. Peygamber sahâbeyi eğitirken örnek bir öğretmen tablosu ortaya koymuştur. Bu dönemde fetihlerle İslâm coğrafyası genişlemiş, sahâbîler fethedilen yerlere dağılmış, bulundukları yerler zamanla birer ilim merkezi haline gelmeyebaşlamıştır. Bu durum, hadis öğrenme amaçlı yolculukların ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Bu devirde hadis öğrenim ve öğretimi büyük ölçüde şifâhî yolla yapılmaktaydı. Tâbiûn ve etbâu’t-tâbiîn döneminde hadis öğrenme ve öğretimini özetleyebilmek Özellikle tâbiûn dönemi başlarında sahâbe döneminin öğrenme ve öğretme metodu takip edilmiştir. Ancak genişleyen İslâm coğrafyasında ortaya çıkan çeşitli sorunlar ve bunlarla bağlantılı bazı itikâdî ve siyâsî gruplar rivâyet güvenliğini tehdit etmeye başlamıştır. Diğer taraftan sahâbe neslinin önemli ölçüde tükenmiş olması hadislerin yok olma tehlikesini ortaya çıkarmıştır. Bu gelişmeler karşısında hadisler toplanıp tedvin edilmiş, temel hadis öğrenme ve öğretme kuralları belirlenmiş, râvîler ve rivâyetler yakından incelemeye alınmıştır. Yazılı rivâyetin yaygınlaştığı bu dönemde hâfıza zayıflamış ve eski önemini kaybetmiştir. İlk dönem İslâm coğrafyasında sahâbe önderliğinde oluşan ilim merkezlerini ve daha sonraki dönemlerde kurulan eğitim-öğretim kurumlarını tanıyabilmek Sahâbenin muhtelif bölgelere ve şehirlere dağılmasıyla onların ilim ve irfanından yararlanmak isteyenlerin gelip gitmesiyle bulundukları yerler birer ilim merkezi haline geldi. Rihle denilen ilim amaçlı yolculukların yoğunlaştı. Bu sayede hadislerin birinci elden sonraki nesillere intikali sağlandı. Bu merkezler, aynı zamanda daha sonra her biri bir ekol haline gelen fıkhî yaklaşımların alt yapısını oluşturdu. Medîne, Mekke, Şam, Kûfe, Mısır, Yemen, Kuzey Afrika, Endülüs ve Mâverâünnehir hicrî ilk asırda oluşan en önemli hadis merkezleridir. Hadis öğrenim ve öğretiminde öğrenci ve hocanın uyması gereken ahlâkî kurallarını sıralayabilmek Hadis rivâyet geleneğinde, İslâm eğitim öğretim geleneğinin bir parçası olarak öğrenci ve hocanın uyması gereken bazı yerleşik kurallar vardır. Âdâb denilen bu kuralların bir kısmı öğrenciyle bir kısmı da hocayla ilgilidir. İhlâslı olmak, hadisi ehlinden almak, hocaya saygı göstermek, öğrendiğiyle amel etmek, bilgiyi arkadaşıyla paylaşmak, metodlu, sabırlı ve düzenli çalışmak, ayrıca hadis usûlüne önem vermek öğrenciyi; ihlâs, üstün ahlâk, yeterlilik, haddini bilmek, büyüğe öncelik vermek, hadise ve hadis meclisine saygı, ayrıca eser yazmak hocayı ilgilendiren rivâyet âdâbındandır. 1 2 3 4 6. Ünite - Tarihsel Süreçte Hadis Eğitimi Öğretimi ve Âdâbı 141 Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi Hz. Peygamber dönemindeki ilk örgün eğitim-öğretim kurumu sayılır? a. Kâbe b. Mescid-i Nebevî c. Dârul Erkâm d. Mescid-i Haram e. Kuba Mescidi 2. Sahâbe dönemi hadis öğrenimi ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Rihleler başlamıştır. b. Sahâbîler dağılmıştır. c. Örgün öğretim yaygınlaşmıştır. d. İlim merkezleri oluşturulmuştur. e. Şifâhî öğrenim önemini kaybetmiştir. 3. er-Rihle fî talebi’l-ilm adlı eserin yazarı kimdir? a. İmam Şâfiî b. Râmhürmüzî c. İbn Abdilberr d. Hatîb Bağdâdî e. İbnü’s-Salâh 4. Osmanlı’da en yüksek statülü dârulhadis aşağıdakilerden hangisidir? a. Molla Gürânî b. Selimiye c. Süleymaniye d. Üsküdar Şemsi Paşa e. Bursa Lütfullah Çelebi 5. Aşağıdakilerden hangisi öğrencinin âdâbındn biri değildir? a. İhlâs b. Tedrici öğrenmek c. Öğrendiğini uygulamak d. Hadis usûlüne önem vermek e. Eser yazmak 142 Hadis Tarihi ve Usulü Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı 1. b Cevabınız yanlışsa, “Hz. Peygamber ve Sahâbe Dönemi Hadis Öğrenimi” konsunu tekrar gözden geçiriniz. 2. e Cevabınız yanlışsa, “Hz. Peygamber ve Sahâbe Dönemi hadis Öğrenimi” konsunu tekrar okuyunuz. 3. d Cevabınız yanlışsa, “Hadis Merkezleri ve İlim Yolculukları” konusunu tekrarlayınız. 4. c Cevabınız yanlışsa, “Osmanlı Dârulhadisleri”ni tekrar gözden geçiriniz 5. e Cevabınız yanlışsa, “Hadis Öğrenim ve Öğretim Âdâbı” konusuna tekrar çalışınız. Sıra Sizde 1 Genellikle Kitâbu’l-ilm başlığı taşıyan bölümlere bakılabilir. Sıra Sizde 2 İki şekilde açıklanabilir. İlk olarak Hicaz dil geleneğinde kezebe fiil, hata etemk, yanılmak anlamında da kullanılır. İkinci olarak, birkaç sahâbî arasında geçen tekzip kullanımına konu olan rivâyetler dikkatle incelendiğinde, bugün kullanılan anlamda bir yalancılığın söz konusu olmadığı anlaşılır. Sıra Sizde 3 Var. Eski kaynaklarda Şam denilince, bugünkü Suriye, Filisten ve Ürdün topraklarının bir bölümünü de içine alan coğrafî bölge kastedilir. Bugünkü Şam ise, Suriye’nin başkenti olan şehirdir. Sıra Sizde 4 XVI. ve XVII. asırlardır. Sıra Sizde 5 Var. Sem’ânî’nin Edebü’l-imlâ ve’l-istimlâ’ adlı eseri bu konuyla ilgilidir. 6. Ünite - Tarihsel Süreçte Hadis Eğitimi Öğretimi ve Âdâbı 143 Yararlanılan Kaynaklar Hamîdullah, Muhammed, (1967), Muhtasar Hadis Tarihi, İstanbul. Yardım, Ali, (1997) Hadis I-II, İstanbul. Çakan, İsmail Lütfi, (1998) Hadis Usûlü, İstanbul. Çakan, İsmail Lütfi, (2005) Anahatlarıyla Hadis, İstanbul. Çakan, İsmail Lütfi, (2009) Hatîb Bağdâdî’ye Göre Hadis Öğrenimi, İstanbul. Yücel, Ahmet, (20109, Hadis Tarihi ve Usûlü, İstanbul. Itr, Nureddin, (1981), Menhecü’n-nakd inde’l-muhaddisîn, Dımaşk. Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Râvî kavramını tanımlayabilecek, Belli başlı râvî tabakalarını sıralayabilecek, Râvîde aranan özellikleri ve istenmeyen kusurları sıralayabilecek, Cerh-ta’dîl kavramını ve kurallarını özetleyebilecek, Belli başlı ricâl kaynaklarını tanıyıp onlardan yararlanabilecek, Râvîlerin güvenilirliği hakkında genel bir değerlendirme yapabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Râvî • Tabaka • Rivâyet ehliyeti • Cerh-ta’dîl • Cerh-ta’dîl lâfızları • Ricâl edebiyatı Öneriler Bu üniteyi daha iyi kavrayabilmek için okumaya başlamadan önce; • İsmail L. Çakan’ın Hadis Usûlü kitabının “Râvî” bölümünü, • Selahattin Polat-Hâbıl Nazlıgül-Süleyman Doğanay’ın Hadis Araştırma ve Tenkit Kılavuzu adlı kitabın Hadis Tenkidi ve İsnad Analizi bölümünü, • Emin Aşıkkutlu’nun Hadiste Ricâl Tenkidi kitabını, • Ahmet Yücel’in Hadis Tarihi ve Usûlü kitabının Râvî (s. 151-182) bölümünü okuyunuz. İçindekiler 7 Hadis Tarihi ve Usulü Râvî • GİRİŞ َّ ِ اوي) RÂVΕ (الر • RÂVÎLERİN TABAKALARI • RÂVÎLERİN CERH-TA’DÎLİ ( ُ َيل ْد َالتَّـع ُو ْح ر َ ( ْ ال • RÂVÎ BİYOGRAFİLERİ HADİS TARİHİ VE USULÜ GİRİŞ İsnad sisteminin uygulanmaya başlamasıyla birlikte hadis, sened ve metin denilen iki kısımda incelenir olmuştur. Sened, hadisin kimler tarafından, nasıl bir ortamda ve hangi metodla kimlerden öğrenildiğini (ahz/tahammül) ve başkalarına öğretildiğini (edâ/nakl) gösterir. Senede isnad da denir. Bir hadisin isnad edildiği kaynağa ait olup olmadığının tesbitinde öncelikli bir öneme sahip olan sened, bu özelliğiyle, asıl amaç olan sağlam metne ulaşma aracı, başka bir deyişle metnin omurgasıdır. Bu nedenle İslâm âlimleri, isnadı genel olarak dinî bilginin naklinde vazgeçilmez bir araç olarak dinden saymışlar; islâmiyetteki şekliyle eski din ve kültürlerde bulunmayan, Allah tarafından sadece müslümanlara bahşedilen bir tesbit ve sorgulama sistemi olarak görmüşlerdir. Buna bağlı olarak, ne kadar anlamlı ve önemli olursa olsun senedi bulunmayan bir söze veya metne kavramsal anlamda hadis gözüyle bakmamışlardır. Ne var ki, bir metnin senedinin bulunması tek başına onun hadis olduğunu göstermeye yetmez. Ayrıca o metnin, dinî/ahlâkî ve zihnî/ ilmî yönden belli şartlara sahip güvenilir râvîler tarafından kesintisiz senedle rivâyet edilmesi gerekir. Dolayısıyla bir hadisin sıhhatinin tesbiti, senedin en önemli unsuru olan râvî odaklı bir işlemdir. Bu nedenle hadis bilginleri, başlangıçtan itibaren hadis rivâyetiyle uğraşan râvîlerin şahsî, dinî ve ilmî kimlik ve kişilikleri hakkında, hayret verici derecede ayrıntılı biyografik bilgiler tesbit etmişlerdir. Rivâyetle eş zamanlı olarak toplandığı anlaşılan bu bilgiler, önceleri rivâyetlerle birlikte nakledilir veya onlarla aynı malzemeye kaydedilirken, zamanla rivâyetlerden ayrıştırılarak genellikle târih, tabakât, ricâl, ruvât, vefeyât vb. adlarla yazılan biyografik eserlerde bir araya getirilmiştir. İşte bu ünitede, bir sözün hadis kimliği kazanmasında temel şart olan senedin ana unsuru konumundaki râvî kavramı tanımlanacak, sonra ravîlerin isimleri, tabakaları, temel özellikleri, başlıca kusurları ile güvenilirlik durumlarını ifade eden tenkid lâfızları hakkında bilgi verilecek, son olarak râvîler hakkında bilgi veren belli başlı biyografik kaynaklara değinilecektir. www.dinbilimleri.com; www.sonpeygamber.info ( َّ الر ِ اوي) RÂVÎ Arapça’da revâ-yervî fiilinden ism-i fâil olan râvî kelimesi, sözlükte sulamak, taşımak, nakletmek, iletmek gibi anlamlara gelir. Kavram olarak geniş anlamıyla rivâyet eden demektir. Hadis ilmi’nde, belli usullere göre hadisi alıp (tahammül), bu usullere uygun rivâyet lâfızları kullanarak başkalarına nakleden (eda) kimseye denir. Çoğulu “ruvât”tır. Nâkil (çoğ. “nekale”) ve racül (çoğ. “ricâl”) kelimeleri de aynı anlamda kullanılır. Râvî 146 Hadis Tarihi ve Usulü Erkek anlamına gelen racül kelimesinin râvî kelimesi ile eş anlamlı olması, hadis rivâyetinde kadınların yeri olmadığını gösterir mi? RÂVÎLERİN TABAKALARI Sözlükte, bir şeyi benzeriyle örtmek, kaplamak, konum, katman, aynı veya benzer özelliklere sahip insan grubu gibi anlamlara gelen tabaka, hadiste yaş ve öğrenim/isnad veya sadece öğrenim bakımından birbirine yakın râvîler grubu demektir. Çoğulu tabakâttır. Râvîler arasında, özellikle aynı veya yakın dönemlerde yaşayıp akran; veya akran değil de aynı hocanın öğrencisi olmak bakımından dönem arkadaşı olup isim, künye lâkab ve nisbe gibi adlandırma unsurlarının yazılışları veya hem yazılışları hem okunuşları aynı ya da benzer olan birçok râvî vardır. İşte, çoğu zaman farklı güvenilirlik veya zayıflık derecelerinde bulunan böyle râvîler birbirinden ayırt edilmek suretiyle sahih hadislerin zayıflardan ayıklanmasında tabaka bilgisinin rolü büyüktür. Ayrıca bu bilgi, râvînin yaşadığı dönem ile hoca ve talebelerini belirleme açısından da önemlidir. Tabaka kavramı konusunda Emin Âşıkkutlu’nun Tabaka Kavramı ve Muhaddislerin Tabaka Anlayışı başlıklı makalesini okuyunuz. (Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 32, s. 5-18, 2007/1) İlk Râvî Tabakaları Râvî tabakaları denildiğinde daha çok rivâyet asırları olarak bilinen ilk üç asırdaki râvîler anlaşılır. Hadis tarihinde ilk dönem veya mütekaddimûn dönemi denilen bu asırlarda yaşamış beş râvî tabakası vardır. Her biri kendi dönemi açısından hadis rivâyetinde büyük bir öneme sahip olan bu tabakalar arasında ilk üç tabaka daha önemli, birinci tabaka çok daha önemlidir. Şimdi zaman ve önem sırasın göre bu tabakaları kısaca tanıyalım. (الصحابة) Sahâbe Sahâbe kelimesi, sözlükte bir arada bulunmak, dost ve arkadaş olmak anlamına gelen suhbet kökünden türetilmiş bir isim-i mensûb olup sahâbî kelimesinin çoğuludur. Kavram olarak, Hz. Peygamber’i, ona iman etmiş olarak gören (ru’yet) veya onunla karşılaşan (lika) ve müslüman olarak ölen kimse demektir. Aynı kökten gelen sâhib (çoğulu: ashâb veya sahb) kelimesi ile eş anlamlıdır. Zaten çoğul olan sahâbe veya ashâb kelimelerinin sahâbeler veya ashâblar diye Türkçe çoğul ekiyle tekrar çoğul yapılarak söylenip yazılması yanlıştır. Doğrusu, tekil kullanımda sahabî, çoğul kullanımda sahâbe veya sahâbîler şeklindedir. Yukarıdaki sahâbî tanımına göre, Hz. Peygamber’i ona iman etmeden gören veya iman ettiği halde ölürken müslüman olmayan kimse sahâbî sayılmaz. Sahâbî kelimesi bir cins isim olarak erkek-kadın, hür-köle, gözü gören görmeyen herkesi kapsar. Hz. Peygamber’in, damağına hurma gibi tatlı bir şey sürerek (tahnîk) tebrik ve dua ettiği bebekler veya çocuklar, bilinçli olarak Hz. Peygamber’i görmüş sayılmasalar bile, Hz. Peygamber tarafından görülmüş olma şerefine ulaşmaları bakımından sahâbe, fakat rivâyetleri sahâbîlere dayanması yönünden büyük tâbiîn tabakasından sayılırlar. Hz. Peygamber’i vefat ettikten sonra defnedilmeden önce görenler, tercih edilen görüşe göre sahâbî sayılmazlar. 1 7. Ünite - Râvî 147 Sahâbîliği Tesbit Yolları Bir kimsenin sahâbî olup olmadığı şu dört yoldan biriyle belirlenir: 1. Tevâtür: Aralarında ilk dört halîfenin de (hulefâ-i râşidîn) bulunduğu dünyada cennetle müjdelenmiş on sahâbî (aşere-i mübeşşere) başta olmak üzere, önde gelen birçok sahâbînin sahâbîliği tevâtür ile sabittir. 2. Şöhret: Dımâm b. Sa’lebe ve Ukkâşe b. Mihsan gibilerin sahâbilikleri, tevâtür derecesinde olmasa bile, sahâbî olduklarına dair yaygın/meşhur bilgiye dayanır. 3. Şâhitlik: Meşhûr bir sahâbî’nin başka birinin sahâbî olduğuna dair şahitlik etmesi demektir. Hamâme ed-Devsî’nin sahâbîliği Ebû Mûsa el-Eş’arî’nin şahitliği ile sabittir. 4. İkrâr: Âdil bir kimsenin, kendisinin sahâbî olduğunu söylemesidir. Ancak böyle bir ikrarın dikkate alınabilmesi için ikrarda bulunan kişinin en geç hicrî 110 tarihinde ölmüş olması gerekir. Niçin hicrî 110 tarihi sınırdır. Sahâbe tabakası, Hz. Peygamber’e çağdaş olmak bakımından bütün halinde tek tabakadır. Ancak, yaş, İslâm’a girişteki öncelik veya Hz. Peygamber’e yakınlık gibi kriterlere göre, ayrıca kendi içinde birçok alt tabakaya ayrılır. Bunlar arasında, hadis ilmini daha yakından ilgilendirmesi sebebiyle sahâbenin; yaşı büyük sahâbîler, orta yaşlı sahâbîler ve yaşı küçük sahâbîler diye üç alt tabakaya ayrıldığını belirtmekle yetinelim. Râvî ve Âlim Sahâbîler Kaynaklardaki farklı rakamlara rağmen Hz. Peygamber vefat ettiğinde İslâm coğrafyasında 100 bini aşkın müslümanın bulunduğu genel kabul görmüş bir bilgidir. Ancak çeşitli nedenlerle bu kadar sahâbe içinde hadis rivâyeti ile uğraşanların sayısı oldukça azdır. Müsned müellifi Bakî b. Mahled (ö. 276/889), Kitâbü’l-a’dâd adlı risâlesinde toplam 1013 sahâbînin adını vermektedir. Bazı kaynaklarda bu rakam 1300’e kadar farklılık gösterse de, konu açısından dikkat çekici nokta, bu sahâbîlerin sadece 38’inin 100’ün üzerinde rivâyetinin bulunması, bunların da yalnız 7’sinin 1000’den fazla hadis rivâyet etmiş olmasıdır. Müksirûn Sahâbîler (املكثرون( Bir şeyi çok yapanlar anlamına gelen müksirûn kelimesi (tekili: müksir), binden fazla hadis rivâyet etmiş sahâbîler için kullanılan bir terimdir. Rivâyeti 1000’e ulaşmayan sahâbîlere de mukıllûn (املقلون (denir. Sahâbe içinde müksirûn diye bilinen yedi sahâbî, rivâyet sayılarına göre şöyle sıralanır: Ebû Hureyre: 5374 hadis Abdullah b. Ömer: 2630 hadis Enes b. Mâlik: 2286 hadis Hz. Âişe: 2210 hadis Abdullah b. Abbâs: 1660 hadis Câbir b. Abdullah: 1540 hadis Ebû Saîd el-Hudrî: 1170 hadis Diğer taraftan Hz. Ömer, Hz. Ali, İbn Mes’ûd, İbn Ömer, İbn Abbâs, Zeyd b. Sâbit ve Hz. Âişe, rivâyetleri yanında ilmî ve fıkhî dirâyetleri ile öne çıkan sahâbîlerdir. Ayrıca sahâbe içinde Abdullah adlı dört kişi vardır ki, Hz. Peygamberden sonra uzun süre yaşayıp müslümanların çeşitli problemlerinin çözümü konusunda bilgi ve tecrübelerine başvu2 148 Hadis Tarihi ve Usulü rulan birer bilge konumuna geldikleri için Abdullahlar anlamına gelen Abâdile (العبادلة ( diye anılırlar. Bunlar, Abdullah b. Abbâs, Abdullah b. Ömer, Abdullah b. Zübeyr ve Abdullah b. Amr’dır. İlk Müslüman Sahâbîler İslâm bilginleri, bakış açılarına göre bu konuda farklı sıralamalar yapmışlarsa da, en uygun ve kapsayıcı gözüken sıralama şöyledir: Hür erkeklerden Hz. Ebû Bekr, hür hanımlardan Hz. Hatice, çocuk ve gençlerden Hz. Ali, âzadlı kölelerden Zeyd b. Hârise ve kölelerden Bilâl-i Habeşî ilk müslüman sahâbîlerdir. En Son Vefat Eden Sahâbîler Konuya genel ve özel diye iki açıdan bakmak mümkündür: Sahâbe genelinde en son vefat eden kişi 110/728 yılında Mekke’de vefat eden Ebu’t-Tufeyl Âmir b. Vâsile el-Leysî’dir. Şehir veya bölgeler özelinde en son vefat eden sahâbîler konusunda farklı görüşler bulunmakla birlikte, Câbir b. Abdullah’ın (ö. 78/697) Medîne’de, Enes b. Mâlik’in (ö. 93/712) Basra’da, Abdullah b. Ebî Evfâ’nın (ö. 86/705) Kûfe’de, Abdullah b. Büsr’ün (ö.88/707) Şam’da, Ebû Übeyy Abdullah b. Harâm’ın (ö. ?) Filistin’de, Ürs b. Amîra’nın (ö. ?) Cezîre’de, Hirmâs b. Ziyâd’ın (ö.102/720) Yemâme’de ve Abdullah b. el-Hâris b. Cez’in (ö. 86/705) Mısır’da en son vefat eden sahâbî oldukları kabul edilir. Sahâbe’nin Adâleti ve Fazîleti Ehl-i sünnet bilginleri, bazı âyet ve hadislere dayanarak sahâbenin bir bütün olarak âdil olduğu konusunda hemfikirdir. Bunu zarûrî bilginin gereği kabul edip onları adâlet yönünden tenkid dışı tutarlar. Ancak bu durum, unutma, yanılma ve hata gibi kusurları içeren zabt açısından geçerli değildir. Hz. Âişe’nin bazı sahâbîlere yönelik tenkidleri bunun en güzel ispatıdır. Bu konuda bk. Bedruddîn ez-Zerkeşî, Hz. Âişe’nin Sahâbeye Yönelttiği Eleştirileri (Yay. Haz. Bünyamin Erul), Ankara 2000. Sahâbenin adâletine delil getirilen âyet ve hadislerden bazıları şunlardır: 1. Âyetler “İşte böylece, insanlar üzerinde şâhitler olmanız, Resûl de sizin üzerinizde bir şâhit olması için sizi orta/âdil bir ümmet kıldık.” (2Bakara, 143) “Siz, insanların iyiliği için ortaya çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz; iyiliği emreder, kötülükten meneder, Allah’a iman edersiniz.” (3Âl-i İmrân, 111) “İslâm’ı ilk kabul eden muhâcirler ve ensâr ile onlara güzellikle tâbi olanlar var ya! İşte Allah onlardan râzı olmuştur, onlar da Allah’tan razı olmuşlardır. Allah, onlara içinde ebedî kalacakları, altından ırmaklar akan cennetler hazırlamıştır. İşte bu, büyük kurtuluştur.” (9Tevbe, 100) Sahâbenin fazileti ve adâleti ile ilgili şu âyetlerin meallerini de okuyunuz: 8Enfâl, 64; 9Tevbe, 117; 48Fetih, 18; 49Hucurât, 29; 57Hadîd, 10, 59Haşr, 8, 9, 10 2. Hadisler “Ashabıma sövüp saymayın. Sizden biri, hayır yolunda Uhud dağı kadar altın harcasa, onlardan birinin bir avuç, hatta yarım avuç altın infakına bile yetişemez.” (Buhârî, Fadâilü ashâbi’n-Nebî, 6) 7. Ünite - Râvî 149 “Nesillerin en hayırlısı, benim de içinde bulunduğum nesildir. Sonra onları takip edenler, sonra onların ardından gelenlerdir.” (Buhârî, Fadâilü ashâbi’n-Nebî, 1) “Yıldızlar, gökyüzü için bir güvencedir. Onlar kaydığı zaman semadakilerin başına kendilerine vadedilen gelir. Ben, ashabım için bir güvenceyim. Ben göçünce onların başına kendilerine vadedilen gelir. Ashabım da ümmetim için bir güvencedir. Onlar gidince ümmetimin başına da kendilerine vadedilen başına gelir.” (Müslim, Fadâilü’s-sahâbe, 207) “İmanın belirtisi ensarı sevmek, nifakın belirtisi ona buğzetmektir.” (Buhârî, İman, 10) İçlerinde münafıkların bulunduğu, bazılarının irtidat, içki, hırsızlık, katl gibi büyük günah işledikleri, bazen birbirlerini yalancılıkla itham ettikleri veya Hz. Peygamber’a sohbet ve bağlılıkta aynı derecede olmadıkları gibi gerekçelerle sahâbenin adâletine itiraz edilmişse de bütün bu iddialar delillere dayalı olarak cevaplandırılmıştır. Ancak unutmamak gerekir ki, sahâbenin âdil sayılması, onların günahsız oldukları anlamında değil, kasıtlı olarak Hz. Peygamber’e yalan isnad ettiklerinin bilinmemesi anlamındadır. Sahâbe konusunda ayrıntılı bilgi için bk.Nevzat Âşık’ın Sahâbe ve Hadis Rivâyeti, İzmir 1981. ُ َون) Tâbiûn ِع (التَّاب Sözlükte, uymak, peşinden gitmek, tâbi olmak anlamına gelen teb’ (تبع (kökünden ism-i fâil olan tâbi’ (التابع (kelimesinin çoğuludur. Hadis ilminde, mümin olarak bir veya daha fazla sahâbi ile karşılaşan ve müslüman olarak ölen kimseye tâbiî (التابعي (denir. Hz. Peygamber’in vefatı ile birlikte başlayan ve sahâbeden sonra hadis rivâyetinde en önemli tabaka olan tâbiîn neslinin değer ve faziletine işaret eden bazı âyet ve hadisler mevcuttur. “(İslâm dinine girme hususunda) öne geçen ilk muhâcirler ve ensâr ile onlara güzellikle tâbî olanlar...” (9Tevbe, 100) âyetindeki onlara güzellikle tâbî olanlar kısmının tâbiîne yönelik bir övgü olduğu söylenir. Hz. Peygamber’in “nesillerin en hayırlısı benim çağdaşlarım, sonra onların ardından gelenler, sonra da onları takip edenlerdir” (Müslim, Fadâilü’s-sahâbe, 211-214) ve “Beni görüp bana iman edene ve bana iman edeni görene ne mutlu!” (Ahmed b. Habel, III, 71, 155) vb. hadislerde tâbiînin sahâbeden sonra en hayırlı nesil olduğu belirtilir. Sahâbede olduğu gibi tâbiîn de kendi içinde büyük tâbiîler, orta yaşlı tâbiîler, genç tâbiîler diye üç alt tabakaya ayrılır. Bu tabakada ilim ve dindarlık yönüyle öne çıkmış Medîneli yedi kişi, Fukahâ-i seb’a diye meşhurdur. Bunlar, Saîd b. el-Müseyyeb, Kâsım b. Muhammed, Urve b. Zübeyr, Hârice b. Zeyd, Ebû Seleme b. Abdurrahman, Ubeydullah b. Abdullah b. Utbe ve Süleyman b. Yesâr’dır. Genelde Saîd b. el-Müseyyeb, tâbiîn tabakasının en faziletlisi kabul edilir. Tâbîin döneminin sonu, hicrî 150 civarıdır. Bu nesilden ilk vefat eden Ma’mer b. Yezîd (ö. 30/650), son vefat eden Halef b. Halîfe’dir (ö. 180/796). (املخضرمون) Muhadramûn Tâbiîn tabakasından sayılan özel bir grup vardır ki, bunlara muhadramûn (tekili: muhadram) denir. Hadrame fiilinden türemiş bir ism-i mefûl olan muhadram kelimesi Arapça’da, kulak ucu kesik deve, sünnet olmamış erkek, babası beyaz kendisi siyah kimse, nesebi karışık kişi gibi anlamlara gelir. Hadiste, Câhiliyye ve İslâm devirlerine yetişip Hz. Peygamber zamanında müslüman olduğu halde onu görememiş kimselere denir. Bunlar, Hz. Peygamber zamanında yaşamış olmaları bakımından sahâbeye, O’nu değil de sahâbeyi görmüş olmaları bakımından tâbiîne benzerler. Sayıları konusunda yirmiden yüzelli küsüre kadar muhtelif rakamlar verilen muhadramlar arasında Üveys el-Karanî, Ebû Osman en-Nehdî ve Alkame b. Kays sayılabilir. 150 Hadis Tarihi ve Usulü Etbâu’t-tâbiîn (نيَ ِ ِع ُ التَّاب َاع ْـب (أَت Tâbiîne tâbi olanlar anlamındaki bu terkip, ıstılahta, mümin olarak tâbiînden bir veya birkaç kişiyle karşılaşan ve müslüman olarak ölen kimse demektir. Hicrî 110’dan yani sahâbe döneminden sonra başlayan etbâ’ tabakası, Hz. Peygamber’in insanların en hayırlı nesillerisıralamasında geçen üçüncü sırada yer alır. Bu neslin muhaddisleri, sünnetin korunması, nakledilmesi ve müslümanların aydınlatılması yanında rivâyet kurallarını geliştirip hadis ilminin temellerini atmaları ve hadislerin tasnifini başlatmaları sebebiyle büyük önem arz eder. RÂVÎLERİN CERH-TA’DÎLİ (ُ ْ َديل َالتَّـع ُ و ْح ر َ ( ْ ال Sözlükte, maddî veya manevî olarak yaralamak anlamına gelen cerh, gerekli tenkid şartlarını taşıyan güvenilir bir âlimin, bir râvîyi kendisinde veya rivâyetinde tesbit ettiği geçerli bir kusurdan dolayı tenkid etmesidir. Düzeltmek, doğrultmak, dengeye getirmek manasına gelen ta’dîl, bir râvinin kendisine veya rivâyetine bakarak güvenilir olduğunu açıklamaktır. Tezkiye kavramı ile eş anlamlıdır. Cerh-ta’dîl ilmi ise, rivâyetlerinin kabulü veya reddi açısından râvîleri inceleyip özel lafızlar kullanarak durumlarını açıklayan bir hadis ilmidir. Cerhedene cârih, cerhedilene mecrûh, ta’dîl edene muadil veya müzekkî, ta’dîl ve tezkiye edilene âdil veya adl, cerh-ta’dîl faaliyetine tenkid, bu faaliyeti yapana da münekkid (çoğulu: Nukkâd) denir. Cerh-Ta’dîl Şartları Hadis ve sünneti sahîh haliyle koruyup nakletme sorumluluğunun gereği olarak bilimsel amaçlı bir tenkid yöntemi olan cerh-ta’dîl, hem Allah, hem de kul hakkını ilgilendirmesi sebebiyle çok dikkat gerektiren zor bir iştir. İbn Dakîk el-Îd’in (ö. 702/1302), “Müslümanların ırzları, cehennem çukurlarından bir çukurdur; kenarında hadisçilerle hâkimler durur” sözü, bu faaliyetin gıybet ve dedikoduyla arasındaki ince sınırı ifade eder. Bu nedenle muhaddisler, cerh-ta’dîlin geçerli olabilmesi için bazı şartlar belirlemişlerdir. Buna göre, öncelikle münekkidin kendisi cerhedilmiş olmamalı, doğru sözlü, ilim ve takva sahibi, iyi niyetli, tarafsız ve insaflı olmalı, cerh-ta’dîl sebepleri ile lâfızlarının anlamını iyi bilmelidir. Ayrıca, cerh-ta’dil âdâbına uyarak tenkidde ılımlı olmalı, râvînin kusurları yanında iyiliklerinden de bahsetmeli, gerektiğinde ve gereği kadar cerhetmelidir. Diğer taraftan münekkidler, tenkid ettikleri râvî sayısına ve tenkid tarzına göre sınıflandırılmışlardır. Meselâ İbn Maîn ve İbn Ebî Hâtim er-Râzî râvîlerin genelini, Şu’be ve İmam Mâlik râvîlerin çoğunu; İbn Uyeyne ve Şâfiî de bazı râvîleri tenkid süzgecinden geçiren münekkidlerdir. Tenkiddeki tavırları açısından münekkidler üç gruba ayrılır: Yahya b. Saîd el-Kattân, İbn Maîn ve Ebû Hâtim er-Râzî, tenkidlerinde katı/müteşeddid; Tirmizî ve Hâkim gevşek/ mütesâhil; Ahmed b. Hanbel, Buhârî, Ebû Zür’a er-Râzî ve İbn Adî ise ılımlı/mu’tedil davranan münekkidlerdendir. Râvîlerin Özellikleri Bir hadisin kabul edilebilmesi için râvîsinde adâlet ve zabt denilen iki temel özelliğinin bulunması gerekir. (العدالة) Adâlet Sözlükte, doğruluk ve dürüstlük anlamına gelen adâlet kelimesi, hadis ilminde genel anlamıyla râvîde bulunması gereken rivâyet ehliyetini ifade eder. Bu ise, râvînin kişisel ve toplumsal hayatta dinî ve ahlâkî ölçülere uygun davranması, ayrıca saygınlığını koruması ile gerçekleşir. Böyle bir kimseye, rivâyeti makbul ve geçerli anlamında “adl” veya “âdil” (çoğulu: udûl) denir. 7. Ünite - Râvî 151 Adâletin Unsurları Adâletin beş unsuru vardır: (اإلسالم) İslâm 1. İslâm bilginleri, fâsığın verdiği haber konusunda dikkatli davranılmasını (49Hucurât, 6) ve şâhitlerin âdil ve saygın kişiler olmasını (2Bakara, 282; 65 Talâk, 2) emreden âyetlere dayanarak müslüman olmayan kimsenin rivâyetinin kabul edilemeyeceği konusunda ittifak etmişlerdir. Çünkü İslâm’a inanmayan, dolayısıyla ona karşı düşmanca bir tutum içinde bulunup bulunmayacağı kestirilemeyen gayr-i müslimin din demek olan hadislerin rivâyetinde dürüst davranıp doğru söylediğinden emin olunamaz. Nitekim Allah, böyle kimseler hakkında “Dirliğinizi bozmada kusur etmezler” (3Âl-i İmrân, 118) buyurmaktadır. Bu nedenle, râvînin müslüman olması adâletin en önemli şartıdır. Ancak râvîde müslümanlık, hadisi öğrenirken (tahammül) değil, naklederken (eda) şarttır. Cübeyr b. Mut’im (ö. 59/679) gibi birçok sahâbî, müslüman olmadan önce öğrendikleri hadisleri müslüman olduktan sonra nakletmişlerdir. (البلوغ) Bülûğ 2. Bülûğa ulaşmamış çocuklar âdil sayılmadıkları için rivâyetleri kabul edilmez. Çünkü çocukta henüz din ve günah bilinci gelişmediği için doğru söyleyip söylemediği şüphelidir. Ergenlik de hadisi öğrenirken değil, öğretirken şarttır. Dolayısıyla çocuğun büluğdan önce öğrendiği hadisi büluğdan sonra nakletmesi caizdir. Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin başta olmak üzere Numan b. Beşîr, İbn Abbas ve Abdullah b. Zübeyr gibi birçok sahâbî, çocukken hazır bulundukları ilim meclislerinde öğrendikleri hadisleri ergenlik çağından sonra rivâyet ettiklerinde, bu hadislerin makbul olduğu konusunda kimse itiraz etmemiş, tereddüd göstermemiştir. (العقل) Akıl 3. Dinî sorumluluğun temelini teşkil eden akıl, hadisin hem öğrenilmesi hem de öğretilmesi aşamasında şarttır. Çünkü dünya ve âhiret açısından büyük bir sorumluluk gerektiren hadis rivâyetinin akılsız veya aklı kıt kişiler tarafından gereği gibi yerine getirilmesi düşünülemez. 4. Fısktan Uzak Durmak/Takva (يَ ْو (التَّـق Allah’ın emirlerini terk etmek ve yasaklarını çiğnemek suretiyle hak yoldan sapmak anlamına gelen fısk, ıstılahta, büyük günah işlemek veya küçük günah işlemekte ısrar etmek demektir. Fâsığın haberinin doğruluğu araştırılmadan kabul edilemeyeceği, “Ey iman edenler! Eğer fâsık size bir haber getirirse (o haberin) doğruluğunu araştırın” (49Hucurât, 6) âyetiyle sabittir. Her biri haber niteliği taşıyan hadisler, sahîh olduklarına kanaat getirilirse delil olur. Halbuki fâsıklık, böyle bir kanaat edinmeye engel olmanın ötesinde haberin yalan olma ihtimalini güçlendirir. Genel olarak Allah’ın emirlerine uymamak hoş olmamakla birlikte, O’na karşı işlenen günahların bir kısmı diğerlerine göre daha büyüktür. Nitekim gerek Kur’an-ı Kerîm’de gerekse hadislerde büyük-küçük günah ayırımı yapılmaktadır. Büyük-küçük günah ayırımının yapıldığı âyet ve hadisler var mıdır? Araştırınız. Bu ayırımdan hareketle günahların râvînin adâlet sıfatına etkisinin farklı olduğu, dolayısıyla her günahın adâleti yok etmediği genellikle kabul edilen bir husustur. Çünkü râvînin âdil olması, günahsız ve hatasız olduğu anlamına gelmez. Peygamberler hariç her insan günah işlemiş olabilir. Bu nedenle davranışlarında iyilik ve dindarlık ağır basan kimse, diğer şartları da taşırsa âdil kabul edilir. 3 152 Hadis Tarihi ve Usulü (املروءة) Mürüvvet 5. Sözlükte mertlik, yiğitlik, insanlık, olgunluk ve iffet gibi anlamlara gelir. Istılahta, onurlu yaşama, genel ahlâk ve âdâba uyma ve dinin hoş gördüğü geleneklere saygılı gösterme olgunluğudur. Hadis râvîlerine dair biyografi kaynaklarında mürüvveti ihlâl edici hal ve hareketler arasında ücret karşılığında hadis nakletmek, kibirlilik, falcılık, aşırı şakacılık, şaklabanlık, gevezelik, utanmazlık, boş işlerle uğraşmak gibi islâmî gelenekte hoş karşılanmayan davranışlar ile ilmin itibarını sarsan kılık-kıyafet ile dolaşmak en çok rastlanan tenkid sebepleridir. Adâleti Tesbit Yolları Muhaddisler, bir râvînin adâletini genel olarak iki yöntemle belirlemeye çalışmışlardır 1. Şöhret (ُ ة َ ْر ُّ الشه ) Bir râvînin adâletinin belirlenmesinde en muteber ve kestirme yol, yaşadığı toplumda âdil bir kimse olarak ün yapmasıdır. Hadis ve fıkıh usûlünde genel kabul gören ve istifada (االستفاضة (olarak da adlandırılan bu tesbit yöntemi, özde ve sözde güvenilirliği herkesçe bilinen ve kabul edilen bir râvînin ayrıca ta’dîle ihtiyacı bulunmadığı düşüncesine dayanır. Başta dört mezhep imamı ve kütüb-i sitte müellifleri olmak üzere, öteden beri İslâm toplumunda gönüllerde taht kurmuş pek çok âlim ve muhaddisin adâleti bu yolla bilinmektedir. Ancak İbn Abdilberr,“bu ilmi her nesilden âdil olanlar öğrenir” (Beyhakî, Sünen, X, 209) anlamındaki bir rivâyetten hareketle, ilimle uğraştığı bilinen herkesin, aksi sabit oluncaya kadar âdil sayılması gerektiği görüşündedir. Ne var ki, ihtiyattan uzak olarak nitelendirilen bu görüş, kabul görmemiştir. (التزكية) Tezkiye 2. Kendisi âdil olan bir kimsenin, âdil olup olmadığı bilinmeyen bir şahsı temize çıkarması anlamına gelen tezkiye, ta’dîl kelimesi ile eş anlamlıdır. Tezkiyede bulunan kimseye müzekkî denir. Hadis ve fıkıh bilginleri, rivâyet ve şehâdet kavramlarına bakış açılarına göre bir râvînin ta’dîli için kaç kişinin gerekli olduğu sorusuna farklı cevaplar vermişlerdir. Çoğunluk, rivâyeti şahitlikten ayırarak şahitliğin aksine rivâyette bir muaddilin tezkiyesini yeterli görür. Rivâyeti şahitlik gibi kabul eden bazı âlimler, şahitlikte olduğu gibi rivâyette de en az iki muaddildin ta’dîlini şart koşarken, tadîlin haber niteliği taşıdığını söyleyen bazıları da, bir muadildin tezkiyesini yeterli bulurlar. Ayrıca, bir râvînin rivâyetinin Sahîhayn’da geçmesi o râvî için bir ta’dîl göstergesi sayılır. Çünkü bu iki eser, cerhedilmiş râvîlerin hadislerine yer vermeme prensibi üzerine telif edilmiştir. (الضبط) Zabt Sözlükte yakalamak, sağlam tutmak, iyice ezberlemek anlamına gelen zabt, râvînin ezberden rivâyet ediyorsa hadisi iyice ezberlemesi, kitaptan rivâyet ediyorsa kitabını her türlü değişikliğe karşı koruması, hadisi mana olarak rivâyet ediyorsa kullandığı lâfızların ne anlama geldiğini bilmesi, kısaca rivâyet konusunda duyarlı, dikkatli ve bilgili olmasıdır. Böyle bir râvîye zabt sahibi veya zâbıt denir. Râvînin öncelikle dindar, ahlâklı ve şahsiyetli olması şarttır, fakat yeterli değildir. Aynı zamanda hafızası güçlü, bilgili ve dikkatli olması gereklidir. Bu nedenle, son derece dindar oldukları halde zâbıt olmayanların rivâyet ettikleri hadislere itibar edilmemiştir. Ebu’zZinâd (ö. 131/748), İmam Mâlik, İbnü’l-Mübârek, İbn Mehdî, Yahya b. Maîn ve Ahmed 7. Ünite - Râvî 153 b. Hanbel gibi birçok muhaddis bu duruma dikkat çekmiştir. Ahmed b Hanbel, hadis rivâyetinin zabt yeteneği ve parlak zekâ gerektiren çok önemli bir iş olduğunu söylerken, İbn Mehdî kişinin din konusunda bir âyet veya bir isim gibi iyice ezberlemediği bir hadisi rivâyet etmeye kalkışmasını haram saymıştır. İmam Mâlik de, faziletli, sâlih ve âbid kimseler olmalarına rağmen ne rivâyet ettiğini bilmeyenlerden hadis alınamayacağını belirtmiş; mescid-i nebevî’yi gösterip “Şu direklerin dibinde,’Resûlüllah şöyle buyurdu’ diyen yetmiş kişiye rastladım; hangisine hazineyi teslim etseniz gözünüz arkada kalmazdı. Ama bu işin ehli olmadıkları için hiç birinden hadis almadım” diyerek rivâyette dindarlığın gerekli fakat yeterli olmadığına vurgu yapmıştır. Muhaddisler, zabtı, hıfz (ezberleme) zabtı (zabtu’s-sadr) ve kitap zabtı (zabtu’l-kitâb) diye iki ksımda ele almışlardır. Bir râvînin dinlediği bir hadisi dilediği anda hatırlayıp ezberinden nakledecek şekilde sağlam ezberlemesine hıfz zabtı, hadislerinin yazılı bulunduğu kitabını her türlü değiştirme ve sokuşturmalara karşı korumasına da kitap zabtı denir. Bir râvînin rivâyette az hata yapması, genel olarak o râvînin zabt sahibi olduğunu göstermekle birlikte, hadis âlimleri zabtın belirleyici unsurlarını dört madde altında toplamışlardır. Zabtın Unsurları (التيقظ) Teyakkuz 1. Dikkat ve uyanıklık anlamına gelen teyakkuz, râvînin rivâyetlerini iyi bilmesi, tanıması ve başkalarının rivâyetlerinden ayırdedebilme dikkatini göstermesidir. Dalgınlık râvînin rivâyetlerini karıştırmasına veya başkasının hadislerini kabullenip kendisininmiş gibi rivâyet etmesine yol açar. Bu nedenle, etbâu’t-tâbiîn muhaddislerinden Şu’be b. elHaccâc (ö. 160/777), meşhur râvîlerden onların bilip tanımadığı hadisler rivâyet edenlerin hadislerinin terk edilmesi gerektiğini söyler. (احلفظ) Hıfz 2. Hıfz, râvînin ezberleme güç ve yeteneği, hadisi tam ve sağlam bir şekilde ezberleyip aklında tutma kabiliyeti demektir. Râvînin çokça yanılması, hata yapması, şâz ve münker hadisler rivâyet etmesi, hafızasının sağlam olmadığını veya rivâyetlerini iyi ezberlemediğini gösterir. Hadis münekkidleri, her râvînin birer insan olarak hata yapma ve yanılma payı bulunduğunu göz ardı etmemekle birlikte, rivâyetlerinde hata ve yanılgıları ağır basan râvîlerin hadislerini terk etmişlerdir. Tirmizî, Yahya b. Saîd el-Ensârî’nin Rabî’ b. Subeyh (ö. 160/777), Mübârek b. Fadâle (ö. 164/780), Ebû Bekr b. Ayyâş (ö. 173/789) ve Şerîk (ö. 177/793) gibi râvîlerden rivâyette bulunmamasını hafızalarının zayıflığına bağlar. 3. Kitabı Korumak (ضبطالكتاب( Râvînin, hadislerinin yazılı bulunduğu asl denilen kitabını, uğrayabileceği değişiklik ve sokuşturmalara karşı koruyup her türlü şüpheden uzak tutması anlamına gelen kitap zabtı, gerek hadislerin sahihliğini tesbitte gerekse hafızadan kaynaklanan yanılmalarda ve diğer râvîlerle olan rivâyet ihtilaflarının belirlenip giderilmesinde çok önemlidir. Nitekim İbn Cüreyc (ö. 150/767), Ebû Ca’fer Muhammed b. Ali’nin naklettiği bir hadise itiraz edilince kitabına başvurarak iddiasını ispatlamıştır. İbnü’l-Mübârek de, muhaddisler Şu’be’nin hadisinde ihtilafa düştüklerinde Gunder’in (ö. 193/809) kitabını hakem tayin ettiklerini söylemiştir. Bu nedenle kitap zabtı konusunda çok duyarlı davranan bazı muhaddisler, kitaplarını emanet vermekten bile kaçınmışlardır. Örneğin Hammâd b. Zeyd’in (ö. 179/795), Abdullah b. el-Mübârek gibi çok güvenilir meşhur bir muhaddise bile kitabını teslim etmekten kaçındığı, ancak kendi huzurunda onu istinsah etmesine izin verdiği söylenir. Daha da ileri giderek râvînin başkasına verip geri aldığı kitaptan hadis nakletmesine olumlu bakmayan muhaddisler dahi vardır. 154 Hadis Tarihi ve Usulü Râvînin kitabını yeterince koruyamaması veya bu konuda duyarlı davranmaması, zabt gevşekliğinin bir kanıtı olarak değerlendirilir. 4. Mana ile Rivâyette Lâfızların Anlamını Bilmek Hadisi lâfzı değil de, manası ile rivâyet eden râvî, mana ile rivâyet şartlarına sahip olmalıdır. Hadis rivâyetinde aslolan, mümkün olduğunca lâfızlarına bağlı kalmaktır. Bununla birlikte aynı lâfızlarla rivâyet etme imkânı bulamayan râvî, hadisin anlamını bozabilecek lâfızları bilmesi gerekir. Aksi takdirde farkında olmadan ciddi anlam kaymalarına yol açılabilir; haramı helâl, helâli de harama dönüşebilir. Zabtı Tesbit Yolları Bir râvînin zabt sahibi olup olmadığını anlamanın başlıca iki yolu vardır: (املقايسة) Mukayese 1. Bir hadisin farklı rivâyetlerinin bir araya getirilip birbirleriyle karşılaştırılması demek olan mukayese, o hadisin sıhhat derecesinin tesbitinde olduğu gibi râvî veya râvîlerinin zabt seviyelerinin belirlenmesinde de son derece önemlidir. Kullanımı Hz. Peygamber ve sahâbeye dayanan bu usûl, zamanla geliştirilerek esaslı bir yöntem haline gelmiştir. İbnü’lMübârek, “Hadis(ler)inin sahîh olmasını istersen onları birbiriyle mukayese et” sözüyle; İmam şâfiî de haber-i vâhid’in delil olma şartlarını sıralarken “râvî, hadis hâfızlarının rivâyet etmiş olduğu bir hadisi nakledecekse, rivâyeti onlarınkine uygun olmalıdır (…) Rivâyetlerin bir araya toplanıp birbirleriyle karşılaştırılması sayesinde sahîh olanlar olmayanlardan, zayıf râvîler hıfzı güçlü olanlardan ayrılır” ifadesiyle buna dikkat çekmiştir. Şu’be, Süfyân b. Uyeyne, Yahya el-Kattân ve İbn Mehdî gibi ünlü hadis imamları, râvî ve rivâyetler hakkında hüküm verirken bu usûlü sıkça kullanmışlardır. İmam Şâfiî’nin haber-i vâhid’in delil olması için ileri sürdüğü şartları öğrenmek isterseniz öncelikle hangi eserine bakarsınız? Niçin? Ashâbın rivâyetlerini birbirleriyle karşılaştırmak, bir muhaddisin rivâyetlerini değişik zamanlarda karşılaştırmak, bir hadis hocasının birkaç öğrencisinin rivâyetlerini karşılaştırmak, hoca ile akranlarının rivâyetlerini karşılaştırmak, kitaptaki rivâyeti ezberdeki veya başka bir kitaptaki ile karşılaştırmak ve hadisi Kur’an’la karşılaştırmak belli başlı mukayese şekilleridir. (اإلمتحان) İmtihan 2. Zabtın tesbitinde kullanılan metodlardan biri de, râvîlerin rivâyet bilgilerini haberli veya habersiz olarak yoklamaktır. Hatîb el-Bağdâdî elinde rivâyetlerinin yazılı olduğu bir kitap bulunmadığı halde ezberinden rivâyet eden kimsenin zabt durumu, hadislerin sened ve metinleri karıştırılmış (maklûb) olarak kendisine arz edilmesiyle anlaşılabileceğini söyler. Bu amaçla Hammâd b. Seleme (ö. 127/745), Sâbit el-Bünânî ve Ebân b. Ebî Ayyâş’a (ö. 138/755) hadislerin sened ve metinlerini birbirine karıştırarak sorardı. Sâbit, durumu farkedip değişikliği düzeltir fakat Ebân farkına bile varmazdı. Bu yöntemin en meşhur örneği, Buhârî’nin tabi tutulduğu zabt imtihanıdır. Bağdad’a geldiğinde yörenin önde gelen muhaddisleri tarafından sened ve metinleri birbirine karıştırılmış yüz kadar hadis kendisine arz edildiğinde, herbir senedi ait olduğu metne yerleştirerek rivâyetleri düzeltmiş, böylece çevresinin takdirini kazanmıştır. 4 7. Ünite - Râvî 155 Zabt Yönünden Râvîlerin Taksimi Hadis münekkidleri, râvîleri zabt derecelerine göre üçe ayırmışlardır: 1. Hıfz ve itkan sahibi olanlar. Bu kısımdaki râvîlerin rivâyet ettiği hadislerin dinde delil olduğunda görüş birliği vardır. 2. Bazen yanılmakla birlikte hadisleri genellikle sahîh olanlar. Bunların hadisleri de alınır. Çünkü böyle râvîlerin hadisleri terkedilecek olsaydı, pek çoklarının hadisini terketmek gerekirdi. 3. Genellikle hata yapan ve yanılanlar. Bunların hadisleri alınmaz. Zabtı Bozan Haller Bazı davranışlar vardır ki, bunlar râvînin hadis öğrenim ve öğretimi konusunda yeterince uyanık, dikkatli, titiz ve bilgili olmadığını gösterir. Bunlar, hadis öğrenim veya öğretimi esnasında uyuklamak, sahîh bir nüsha ile karşılaştırılmamış kitaptan hadis rivâyet etmek, telkine açık olmak, çokça şâz ve münker hadis rivâyet etmek ve rivâyet hatalarında inadına direnmek diye özetlenebilir. Adâletin ve Zabtın Değişkenliği Râvîdeki adâlet ve zabt vasfının değişip değişmeyeceği, başka bir ifade ile bu vasflarda bir artma veya eksilmenin olup olmayacağı tartışılmıştır. Bazı âlimler, bu açıdan râvîler arasında bir derecelendirme yapılamayacağını söylerken, âlimlerin çoğunluğu râvîlerin adâlet ve zabt sıfatları dikkate alınarak yapılan rivâyet kaynakları sıralamasına ve haklarında durumlarına uygun tenkid ifadeleri kullanılmasına bakarak râvîler arasında farklılık bulunduğu kanaatindedir. Özellikle zabt ve itkan/sağlamlık durumunun râvîler arasında değişiklik göstermesi, rivâyet ettikleri hadislerin sıhhat derecelerini etkileyen en önemli faktördür. Diğer sıhhat şartlarını taşıması halinde zabtı tam olan bir râvînin hadisine sahîh, eksik olanın hadisine hasen, gevşek ve zayıf olanın hadisine de zayıf hadis denilmesinin sebebi budur. Râvîde Görülen Kusurlar Râvînin cerhine sebep olan kusurlar, beşi adâlet, beşi de zabt sıfatıyla ilgili olmak üzere on noktada toplanır. Metâin-i aşere (ة َ َ ْشر ُ الع ِن َاع َط ْم ل َ ا: on cerh noktası) denilen bu kusurlar şunlardır: Adâlet Sıfatıyla İlgili Kusurlar 1. Kizbü’r-râvî (اوي ِ َّ ْذ ُبالر ِ (Yalancılık:ك Sözlükte, bilerek veya bilmeyerek bir şeyi veya olayı olduğundan farklı haber vermek anlamına gelen yalancılık, hadis ıstılahında kasıtlı olarak bir söz, fiil, takrir veya sıfat uydurarak Hz. Peygamber’e isnad etmek demektir. Hz. Peygamber, genel anlamda büyük günahlar arasında saydığı yalancılığın hadis rivâyetine sokulmasını “Bana kasden yalan isnad eden cehennemdeki yerine hazırlansın” ve “Yalan olduğunu bile bile benim adıma hadis rivâyet eden yalancının biridir” buyurarak şiddetle yasaklamıştır. Râvîde görülen yalancılık, hadis rivâyetinde yalancılık ve günlük hayatta yalancılık diye iki kısma ayrılır. Hadis rivâyetinde yalancılık, yani hadis uydurmak, râvînin adâletini ortadan kaldıran en ağır cerh sebebidir. Bu nedenle, bilerek hadis uyduran kimsenin kâfir olacağını söyleyenler bile vardır. İslâm bilginlerinin çoğunluğu ise, hadis uydurmayı helâl saymadığı takdirde böyle bir kimsenin kâfir değil fâsık olduğunda hemfikirdir. Yine onlar, hadis uydurmanın 156 Hadis Tarihi ve Usulü dine vereceği büyük zararı dikkate alarak uydurmacı bir râvînin bu davranışından dolayı pişman olup tevbe etmesi halinde bile rivâyetinin asla bir daha kabul edilemeyeceği görüşündedir. Bu konuda İbnü’l-Mübârek, “Yalancının cezası, doğru sözlerinin de reddedilmesidir.” derken, Ahmed b. Hanbel, hadiste yalan konuşup sonra da tevbe eden râvînin bu tevbesinin kendisi ile Allah arasında kaldığını, artık bir daha ondan hadis alınamayacağını belirtir. Hadis münekkidleri, engin bilgileri, parlak zekâları, üstün kavrayışları yanında yalancılık belirtilerine karşı geliştirdikleri kuvvetli his ve melekeleri sayesinde gerçeği yalandan dürüstü sahtekârdan ayırmışlar, iftiracıların yalanlarına karşı amansız bir mücadele vermişlerdir. Rabî’ b. Huseym’in (ö. 61/681) ifadesiyle onlar, sahîh olduğu gün gibi âşikâr olan hadisi kabul edip gece gibi karanlık olanları reddetmişlerdir. İbnü’l-Mübârek, uydurma hadislere karşı duyulan endişeye “Onlar için uzman âlimler yaşamaktadır. Allah, ‘şüphesiz Kur’an’ı biz indirdik biz; onu koruyacak olan da biziz’ (15Hicr, 9) buyuruyor.” diyerek cevap vermiştir. Râvînin yalancılığının bazı somut belirtileri de vardır. Bunlar için ilgili üniteye bakmanızı tavsiye ederek tarih ilminin bu konudaki önemine değinmekle yetinelim. Süfyân es-Sevrî “Râvîler yalan söylemeye başlayınca, biz de onlara karşı tarih silahını kullandık” diyerek; Hafs b. Gıyas (ö. 194/810) “hadis hocasının yalancılığından şüphe ettiğinizde, onun ve rivâyette bulunduğu hocasının yaşını hesaplayın” sözüyle; Hassân b. Zeyd de(ö. ?) “yalancılara karşı tarih gibi bir yardımcı yoktur. Şeyhe kaç yılında doğduğu sorulur; doğum tarihini söyleyince doğru konuşup konuşmadığı anlaşılır” ifadesiyle yalancılığın tesbitinde tarih bilgisinin önemine işaret etmiştir. 2. İttihâmu’r-râvî bi’l-kizb (بِ ذْ ِ ْك ِال َّ ِ اويب ُ الر َام ـه ِّ ت ِ إ:Yalancılıkla itham) Râvînin Hz. Peygamber’e yalan isnad ettiği bilinmemekle birlikte, günlük hayatta yalan konuştuğu için hadis rivâyetinde de yalancılık ithamına maruz kalmasıdır. Bazı âlimler, daha da ileri giderek hayvanları aldatmayı bile bu kapsamda değerlendirirler. Yalancılıkla itham edilen bir râvînin rivâyeti kabul edilmez. Dinin temel kurallarına aykırı olması, uydurma belirtileri taşıması ve sadece bir râvî tarafından haber verilmesi durumunda ise mevzû hadis muamelesi görür. Ancak, böyle bir râvî yalancılıkla itham edilmesine sebep olan söz ve davranışlardan tevbe ederse sonraki rivâyetleri kabul edilir. 3. Fısku’r-râvî (اوي ِ َّ ُ الر ْق ِس (fâsıklık :ف Hadis bilginleri, bilerek fıskını açığa vuranların rivâyetinin reddedileceği konusunda aynı görüştedir. Ancak, tevil/yorum sebebiyle fıska düşenler için iki durum söz konusudur: Fıskı Zannî Olanlar’ın rivâyeti genel olarak makbul sayılmıştır. Fıskı Kat’î/Kesin Olanlar ise iki gruptur: Yalan konuşmayı dinî bir görev sayanlar’ın rivâyetlerinin reddedileceğinde ihtilâf yoktur. Râfizîliğin bir kolu olan ve yandaşları lehine yalan konuşmayı dinî bir görev sayan Hattâbiyye böyledir. Mezhepleri lehine de olsa yalancılığı haram sayanlar’ın rivâyetleri konusunda muhaddislerin tutumları, râvînin yalancılığa devam edip etmediğine bağlıdır. Zann-ı galiple yalancılığına hükmedilen râvînin rivâyetinin reddinde icma vardır. Muhaddisler, şerefli, ahlâklı ve bilgili kimselerden hadis öğrenmeye özen göstermeleri, ilim ahlâkı ve haysiyeti bakımından günümüzde şiddetle ihtiyaç duyulan örnek bir davranıştır. İşte bu bilimsel ve ahlâkî duyarlılık, muhaddislerin insanlarla alay eden, utanma ve ciddiyet duygularından yoksun kimselerden hadis almalarına mani olmuştur. Çünkü böyle aşağılık kimselerin fısk sayılan bayağı davranışlardan vazgeçmeyip her zaman bir günaha dalma, dolayısıyla Hz. Peygamber’e yalan isnad etme cüretinde bulunma ihtimali vardır. 7. Ünite - Râvî 157 4. Bid’atü’r-râvî (اوي ِ َّ ُ الر َة ْدع ِ ب: Bid’atçılık) Hz. Peygamber’in vefatından sonra, O’nun zamanında olmayan bir şeyi din adına ortaya çıkarmak anlamına gelen bid’at (البدعة(, râvînin akidesiyle ilgili bir cerh sebebidir. Bid’atın cerh sebebi sayılabilmesi için küfrü gerektirip gerektirmediğine bakılmış ve bu açıdan küfrü gerektiren bid’at (bid’at-i mükeffire) ve fıskı gerektiren bid’at (bid’ati müfessika) diye iki kısımda ele alınmıştır. Allah’ı cisimlere benzetmek (tecsîm), O’nun cüziyyâtı bilmediğini söylemek, ilâhlığın Hz. Ali veya bir başkasına geçtiğine inanmak (hulûl) gibi inanç sapmaları küfrü gerektiren bid’at olarak değerlendirilmiş ve bu bid’atleri savunanların rivâyetleri ittifakla reddedilmiştir. Bid’ati fıskı gerektiren râvîlerin rivâyetleri, sahih olan görüşe göre, mezheblerinin propagandasını yapmamak şartıyla makbul sayılmıştır. Muhaddisler, bid’atçı râvîlerin hadislerini değerlendirirken öncelikle onların dinî ve ilmî bakımdan güvenilir olup olmadıklarını esas almışlardır. Bid’at olarak ileri sürülen hususlar önemli ölçüde subjektif değerlendirmelere dayanması, hemen her farklı inanç grubu karşıtlarını bid’atçılıkla suçladığı hatta tekfir etmesi sebebiyle, dinin temel ilkelerine aykırı düşmeyen düşüncelere sahip güvenilir râvîlerin hadisleri kabul edilmiştir. Aksi halde İbnü’lMedînî’nin dediği gibi, Basralı muhaddisler Kaderî diye, Kûfeliler de Şiî diye terk edilecek olsaydı hadisler yok olur giderdi. Salâhattin Polat’ın Hadis Araştırmaları adlı kitabından Râvînin Adâleti Problemi Açısından Ehl-i Bid’atın Rivâyetleri konusunu okuyunuz. Temel hadis kaynaklarında bid’atçılıkla itham edilmiş bazı râvîlerin rivâyetlerinin bulunmasını nasıl açıklarsınız. 5. Cehâlet (ُ َالة ه َ (Bilinmezlik : ْ ال Râvînin zâtının veya durumunun bilinmemesi demek olan cehâlet, râvînin ismi, künyesi, lâkabı, sıfatı ve nesebi gibi sıfatlarından biriyle meşhur olmasına rağmen, herhangi bir maksatla bunlardan başka bir adla anılması, ihtisar düşüncesiyle adının belirtilmemesi veya rivâyetinin çok az olmasından kaynaklanır. Râvîler, şahısları ve vasıfları bilinip bilinmeme yönünden iki kısma ayrılır: Şahısları ve vasıfları bilinenler, ya âdildir veya mecruh. Şahısları ve vasıfları bilinmeyenler ise mechûl râvîlerdir. Hadis bilginleri, mechûl râvîleri cehâletin türüne göre mechûlü’l-ayn ve mechûlü’l-hâl diye iki kısma ayırmışlardır. Hadis öğrenimi ve öğretimiyle meşhur olmayan, kendisinden sadece bir kişinin hadis naklettiği, kısaca tek râvîsi bulunan kimselere mechûlü’l-ayn denir. Hadiste mutlak olarak kullanılan cehâlet kavramı ile genelde bu kasdedilir. Ebû Hâtim ise bununla cehâletü’l-vasf tabirini kasdeder. Mechûl bir râvîden ilmî şöhrete sahip en az iki kişinin rivâyette bulunması, onu mechûlü’l-ayn olmaktan çıkarır. Hadisçilerin çoğunluğuna göre, mecûlü’l-ayn olan râvî, mübhem hükmünde olup rivâyeti kabul edilmez. Hali mechûl anlamına gelen mechûlü’l-hâl ise, kendisinden iki veya daha fazla kimse adını vererek hadis rivâyet ettiği halde hakkında cerh veya ta’dîl hükmü verilmediği için âdil olup olmadığı bilenmeyen râvîler için kullanılır. Mestûr da denilen bu tür râvîler iki kısımdır. 1. Adâleti zâhiren ve bâtınen mechûl olanlar. Cumhura göre bunların rivâyetleri reddedilir. Çünkü râvîde adâlet şarttır; adâleti bilinmeyenin rivâyeti makbul değildir. 2. Adâleti zâhiren var olup bâtınen mechûl olanlar. Bunlar, haklarında müzekkîlerin tezkiyesine başvurulan râvîler olup rivâyetleri bazı muhaddisler tarafından makbul sayılmıştır. 5 158 Hadis Tarihi ve Usulü Zabt Sıfatıyla İlgili Kusurlar 1. Kesretü’l-ğalat (الغلط كثرة:Çok hata yapmak) İnsanoğlu yaratılışı gereği hatasız değildir. En sağlam ve güvenilir râvîler bile bazen hataya düşmüşlerdir. İbnü’l-Mübârek’in “kim yanılmaz ki” ve Yahya b. Maîn’in “hata yapmadığını iddia eden en büyük yalancıdır. Hadis rivâyet edip de yanılana değil, yanılmayana şaşarım” sözleri bunun açık ifadesidir. İşte bu gerçeği dikkate alan muhaddisler, kasıtlı olmayan ve aşırılığa kaçmayan hataları hoş görü ile karşılamışlar, hata ve yanılmaları haddi aşanları ise cerh etmişlerdir. Râvînin zabtını yok edecek yanılma derecesini belirlemede somut bir ölçü yoktur. Bu nedenle hadis münekkidleri, râvîlerin rivâyetlerindeki hata-isabet oranına göre hüküm vermeye çalışmışlar; hatası ağır basanları çok yanılmakla cerhederek rivâyetlerini terk etmişlerdir. Münekkidler, hatada ısrarı da önemli bir cerh sebebi olarak görmüşler, kendisine gerekli ve yeterli açıklama yapıldığı halde inatla hatasında direnen râvînin bütün rivâyetlerini geçersiz sayıp artık ondan hadis almamışlardır. 2. Fartu’l-ğafle (فرطالغفلة: Çok yanılmak) Râvînin dalgınlık ve dikkatsizliği anlamına gelen gaflet, belli ölçüde her insanda görülebilecek doğal bir durumdur. Hadis rivâyetinde aşırı derecede dalgınlık gösterip dikkatsiz davranmak bir cerh sebebi olarak kabul edilmiştir. Fuhşu’l-gaflet de denilen ve rivâyetin reddini gerektiren bu zabt kusuru, kitabında yanlış bulunduğu kendisine söylenen bir râvînin, bu sözün doğru olup olmadığını araştırmaksızın rivâyetini değiştirmesi, telkin yoluyla kendisine empoze edilen rivâyetleri kendisininmiş gibi rivâyet etmesi veya farkında olmadan manayı değiştirecek ölçüde hata yapması şeklinde ortaya çıkar. Her insanda belli ölçüde var olan hata ve yanılma gibi zabt kusurları, ancak “çok” veya “aşırı” olduğunda cerh sebebi sayılır. 3. Vehim (الوهم: Yanılma) Râvînin rivâyet kurallarını bilmemesi sebebiyle, doğru zannederek yanlış hadis rivâyet etmesidir. Mürsel veya munkatı hadisi muttasıl, muttasıl hadisi mürsel; merfû hadisi mevkûf, mevkûf bir hadisi merfû rivâyet etmek suretiyle isnadda veya bir hadisi başka bir hadisle karıştırmak suretiyle metinde yanılmak gibi. Güvenilir râvîlerle zayıf olanları karıştırıp birbirinin yerine koymak da böyledir. Vehim sonucu meydana gelen kusura illet denir. Hadisin zahirine bakarak anlaşılması zor olduğu için, sadece bu ilimde uzmanlaşmış muhaddislerin farkına varabileceği vehim kusurlarının bulunduğu hadise muallel hadis denir. Rivâyetlerinde çokça illet bulunan râvînin tek başına rivâyet ettiği hadisler terk edilir. 4. Muhâlefetü’s-sikât (خمالفةالثقات: Sika râvîlere muhalefet) Zayıf bir râvînin sika/güvenilir râvîlerin rivâyetine veya sika bir râvînin kendisinden daha güvenilir râvîlerin rivâyetlerine aykırı hadis naklettmesi demektir. Genellikle râvînin hata veya yanılgısından kaynaklanan muhalefet, idrac, kalb, ıztırab,tashîf-tahrîf ve senede râvî eklemek suretiyle, hadisin senedinde veya metninde meydana gelir. Zayıf râvînin sika râvînin rivâyetine aykırı düşen hadisine münker, aykırı düştüğü hadise ma’rûf; sika râvînin kendisinden daha sika olan râvînin hadisine şâz, aykırı düştüğü hadise mahfûz denir. Rivâyetlerinde çokça muhalefet bulunan râvîlerin rivâyeti kabul edilmez. 7. Ünite - Râvî 159 5. Sûü’l-hıfz (سوءاحلفظ: Kötü hâfıza) Sika olarak bilinen bir râvînin rivâyetlerinde hata yönü ağır basacak derecede akıl veya hâfıza kaybına maruz kalması demektir. Hadis münekkidleri râvîlerin çeşitli nedenlerle yakalandıkları akıl veya hâfıza kaybını yakından takip etmişler, bu durumda olanları tesbit ederek hadis rivâyet etmelerine engel olmaya çalışmışlar ve başkalarını bu râvîlere karşı uyarmışlardır. Râvîdeki akıl veya hâfıza kaybı sürekli ve ârızî diye iki kısma ayrılır. Kalıcı şekilde akıl ve zihin sağlığı bozuk bir râvînin rivâyetinin kabul edilemeyeceği âşikârdır. Hadis ilminde sû-i hıfz denildiğinde, genellikle ârizî yani sonradan ortaya çıkan hafıza kaybı kasdedilir. Aslında sika olan birçok râvî vardır ki, yaşlılık, hastalık veya bunama gibi doğal veya arızî sebeplerle hâfıza kaybına uğramış ve rivâyetlerini karıştırır hale gelmiştir. İhtilât (االختالط (denilen bu durum, rivâyetin kabulüne engeldir. Bu nedenle hadis münekkidleri râvîleri bu açıdan araştırıp ihtilâta uğrayanları, ihtilâta uğrama zamanlarını ve sebeplerini, ihtlâttan önce ve sonra onlardan hadis rivâyet edenleri ve bunların rivâyetlerini belirlemeye çalışmışlardır. İhtilât dönemi veya tarihi belli ise, ihtilattan önceki rivâyetlerini kabul etmiş, sonrakileri reddetmişlerdir. İhtilât zamanı belli olmayanlar ile ihtilâta maruz kalıp kalmadıkları şüpheli olanların rivâyetlerinde ise tevakkuf etmişler, çekimser kalmışlardır. Bazı Cerh-Ta’dîl Problemleri Hadis münekkidleri, tenkid faaliyetleri esnasında bazı problemlerle karşılaşmışlardır. Hadisle ilgisi sebebiyle fıkhı da yakından ilgilendiren bu problemlerin çözümlenmesinde fıkıh usulcülerinin önemli katkıları vardır. Böylece her problemin çözümünde, kendi içinde tutarlı gözüken değişik görüşler ortaya çıkmıştır. Burada söz konusu görüşleri ele alıp değerlendirme imkânı bulunmadığı için bu problemlerin bazılarını hatırlatıp en sahîh kabul edilen görüşü hatırlatmakla yetineceğiz. Cerh-Ta’dîl Sebebinin Açıklanması Uzman münekkidler tarafından geçerli sebeplere dayalı olarak yapılan gerekçeli (müfesser) cerh-ta’dîller ittifakla makbuldür. Gerekçesi açıklanmayan (mübhem/mücmel) cerhta’dillerin kabul edilip edilmeyeceği ihtilaflıdır. Hadisçi ve fıkıhçıların cumhuruna göre, uzman bir münekkidin gerekçesini belirtmediği ta’dîl geçerli iken gerekçesini açıklamadığı cerh geçersizdir. Çünkü ta’dîl sebeplerini saymak zor, fakat cerh gerekçesini belirtmek kolaydır. Ayrıca, cerh sebeplerinin münekkidlere göre değişiklik göstermesi ve sebebin geçerli olup olmadığının anlaşılması açısından da cerhin beyanı gereklidir. Cerh-Ta’dîl Edenlerin Sayısı Sahîh kabul edilen görüşe göre haber-i vâhid ile amel etmenin gerekliliği prensibine dayanılarak bir kişinin cerh-ta’dîli yeterli görülmüş, ancak iki kişi olması ihtiyata daha uygun bulunmuştur. Cerh-Ta’dîlin Çelişmesi Burada, bir râvî hakkında bağdaştırılamayacak tarzda hem cerh hem ta’dîl bulunması anlamına gelen teâruz, aynı münekkidden kaynaklanan teâruz ve farklı münekkidlerden kaynaklanan teâruz olmak üzere iki çeşittir. Aynı münekkidden kaynaklanan teâruzda 160 Hadis Tarihi ve Usulü münekkidin son tenkid hükmü geçerlidir. Çünkü burada münekkidin tenkid ictihadında bir değişiklik var demektir. Çelişkili tenkid hükümlerinden hangisinin sonra olduğu bilinemezse hiç biri dikkate alınmayıp tevakkuf edilir. Cerh-ta’dîl ilminde kastedilen asıl teâruz, farklı münekkidlerden kaynaklanan teâruzdur. Bu durumda, en muteber görüşe göre, râvîyi ta’dîl edenler sayıca çok olsa da gerekçesi açıklanan cerh geçerli sayılır. Sika Râvînin Rivâyetinin Ta’dîl Değeri Sika bir râvînin adını açıkladığı veya açıklamadığı bir kimseden hadis rivâyet etmesi, çoğunluğun görüşüne göre o kimseyi ta’dîl anlamına gelmez. Bir Âlimin Rivâyet Ettiği Hadisle Amel Edip Fetva Vermesi Bir âlimin rivâyet ettiği hadise uygun amel edip fetva vermesi, cumhura göre, o hadisin sahîh, râvîlerinin de güvenilir olduğunu göstermez. Aynı şekilde, amel ve fetvasının o konudaki hadisine aykırı düşmesi de, o hadisin zayıf ve râvîlerinin mecrûh olduğu anlamına gelmez. Hadis Rivayeti Karşılığında Ücret Almak Râvî tenkidinde tartışılan konulardan biri de, hadis rivâyeti karşılığında ücret alan kimseden hadis alınıp alınamayacağı meselesidir. Hediye ve hibe türünden bile olsa hadis rivayet etme (tahdîs) karşılığında menfaat elde etmeye şiddetle karşı çıkanlara karşın, maddi ihtiyaçların giderilmesindeki zorunluluk sebebiyle şart koşmaksızın bunu caiz görenler veya bazı şartlara bağlayanlar da vardır. Şüphesiz İslâm düşüncesinde her şeyi Allah rızası için yapmak ve karşılığını O’ndan beklemek esas olduğu için genel olarak İslâm eğitimöğretim geleneğinde maddi menfaat karşılığında ilim öğretmek hoş karşılanmamıştır. Ne var ki, her insan gibi kendisini ve ailesini geçindirmekle mükellef olan bir râvî, gerçekten ihtiyacı varsa, şart koşmak veya mecbur tutmaksızın geçimine sağlayacak bir gelir beklemesi de yadırganmamıştır. Dolayısıyla bu konuda birinci görüş ideal olmakla birlikte, ücret almayı bazı şartlara bağlayan üçüncü görüş daha gerçekçi gözükmektedir. Cerh-Ta’dîlin Şarta Bağlanması Râvî tenkidinde dikkat edilmesi gereken noktalardan biri de, cerh-ta’dîlin herhangi bir şarta bağlanıp bağlanmadığı, başka bir deyişle bir kayıtla sınırlandırılıp sınırlandırılmadığıdır. Ricâl kaynaklarına bakıldığında pek çok râvînin bir şartl bağlı olarak cerh-ta’dîl edildiğine dair pek çok örnek bulmak mümkündür. Bu örneklerden hareketle, cerh-ta’dîlin sınırlandırıldığı başlıca unsurlar arasında, zaman, mekân, hoca, talebe, konu ve rivâyet lâfzı sayılabilir.“Falan kişinin falandan yaptığı rivâyetler makbul, falandan yaptıkları makbul değildir” veya “Falanın falandan falan yerde yaptığı rivayetler makbul diğerleri değildir” gibi değerlendirmeler, birer şartlı cerh-ta’dîl örneğidir. Cerh-Ta’dîl Lâfızları (والتعديل اجلرح الفاظ( Hadis münekkidleri, cerh-ta’dîl kurallarına göre tenkid ettikleri râvîleri güvenilirlik durumlarına göre sınıflandırmışlar ve herbirinin güvenilirlik derecesini bazı ifadelerle belirtmişlerdir. Râvîler hakkında birer hüküm niteliği taşıyan bu ifadelere cerh-ta’dîl lâfızları denir. Bu lâfızları derecelerine göre tasnif edip her derecenin hükmünü açıklayan ilk müellif, bilindiği kadarıyla İbn Ebî Hâtim er-Râzî’dir (ö. 327/939). Onun bu tasnifi, daha sonraki müellifler tarafından benimsenerek geliştirilmiştir. Bu lâfızlardan râvînin güvenilirliğine delâlet eden bazıları derecelerine göre şunlardır: 7. Ünite - Râvî 161 Ta’dîl Lâfızları 1. Derece: Lâfız veya mana yönüyle mübalâğa ifade eden lâfızlar: ُ النَّ ِ اس ثَق ْ َ ُتالنَّ ِ اس ,(güveniliri en insanların (أَو ْـب ثَأ) insanların en sağlamı), ُّ ِت ـب َ َي ِف التَّـث َْه ت ُ ْـن ِ امل ه ْ لَي ِ ا) sağlamlıkta son nokta), ُ ْه ن َ ُ ع َل ئ ْ ُس َ ي َ ٌن ال ُال ف) falanca gibisinden sorulur mu hiç), َ ْيا ِ ا ف ُّ الدن ً ِري َظ ُ ن ِر ُف لَه ْ َ أَع ال)dünyada bir benzerini bilmiyorum) 2. Derece: Aynı veya farklı ta’dîl lâfızlarının tekrarıyla râvînin tam güvenilirliğini gösteren lâfızlar ٌ ُ َّجة ِ ٌظ ,(huccettir ,sağlamdır (ثَ ْب ح َاف ٌ ح َة ق ِ ث) sikadır, hâfızdır), ٌ َة ق ِ ٌ ث َة ق ِ ث) sikadır, sikadır) 3. Derece: Tekrar edilmeksizin güvenilirliği gösteren lâfızlar ْ ٌت ٌ ,(sağlamdır (ثَـب َة ق ِ ٌ ,(sikadır (ث ُ َّجة ِن ,(huccettir(، ح ْق ت ُ ٌ ,(sağlamdır (م َام ِم hadiste (إ َ ْدل ,(imamdır ِ ٌظ ,(âdildir (ع َف حا)hadis hâfızıdır) 4. Derece: Râvînin zabtında biraz eksiklik olduğunu gösteren lâfızlar ُ ٌوق َد ص) çok doğru sözlüdür), ِ ِه َ ب ْس أ َ َ ب ال) hiçbir sakıncası yok) ٌ ْس أ َ ِ ب ِه ب َ ْس يَل) bir sakıncası yok) 5. Derece: Dördüncü derecenin altında yer alan lâfızlar ِيث َد ا ْل ُ ِّد ي َ الصْد ُق ,(iyidir hadisi (ج ِّ ُ ه ُّ ل َ الصْدِق (denilebilir sözlü doğru böylesine (َم ِّ َ ِيل ا َ ُو َاه م) doğru sözlülükten uzak değil), ُ ِهم َ ُ ٌوق ي َد ص) doğru sözlü fakat yanılır), ُ ُ ٌوق لَه َد ص ٌ َام ْه وَأ) doğru sözlü fakat birtakım yanılgıları var) يثِ َد ِ ُبا ْل َ َار ق ُ م) hadisi sikaların hadisine َ ٌط ,(yakındır َس و)orta halli bir râvî) 6. Derece: En düşük ta’dîl lâfızları ِ ِ يث َد ا ْل ُ ِح َال ص)hadisi itibara elverişlidir), ُ َ اهلل ْ َشاء ُ ٌوق إن َد ص)inşallah doğru sözlüdür), ِ ِه َ ب ْس أ َ َ ب ُ ال ُو أَنَّه ْج رَأ) umarım ki, hiçbir sakıncası yok), ولٌ ُ ْب ق َ م) rivâyeti makbul bir râvî), ُ ه ُ ِيث َد ُ ح َب ُ ْكت ي) hadisi itibar için yazılır), ِ ِه ُ ب َـر ـب َ ت ْ ع ُ يـ) hadisi itibar için yazılır), ُ ه ُ ِيث َد َي ح ْو ـر ُ ي (hadisi itibar için rivâyet edilebilir) İbn Hacer’in, sahâbeyi ta’dîl mertebelerinin başına yerleştirmesi, adâlet ve fazilet bakımından olup zabtı kapsamaz. Çünkü sahâbî olmayan râvînin sahâbîden daha sağlam bir hâfızaya sahip olması mümkündür. Ta’dîl Lâfızlarının Hükmü Birinci ve ikinci dereceki ta’dîl lâfızları, râvînin mükemmel bir adâlet ve zabta sahip olduğunu gösterir. Bunların hadisleri en sahîh olup daha çok Sahîhayn’da bulunurlar. Üçüncü derece lâfızları da râvînin âdil, zâbıt ve hadisinin sahîh olduğuna delâlet eder. Bu râvîlerin rivâyetleri Sahîhayn’da, ayrıca İbn Huzeyme ve İbn Hibbân gibilerin Sahihlerinde bulunur. Dördüncü derecedeki lâfızlar, râvîde adâletin tam fakat zabtın eksik olduğunu gösterir. Böyle râvîlerin hadislerine hasen lizâtihî denir ve daha çok sünenlerde bulunurlar. Bunlar, mütâbi’ ve şâhid rivâyetler yardımıyla sahîh ligayrihî derecesine çıkabilirler. Beşinci derecedeki lâfızlarla ta’dîl edilen râvîler, zabtı zayıf olar râvîlerdir. Hadisleri, hasen lizâtihî veya hasen ligayrihî adını alır ve sünenlerle birlikte müsnedlerde yer alırlar. Altıncı derece lâfızları, râvînin adâlet ve zabt yönünden cerh durumuna yaklaştığını gösterir. Böyle bir râvînin hadisine hasen ligayrihî denir ve doğruluğu araştırılmak üzere benzer rivâyetlerle karşılaştırılmak (i’tibâr) için yazılır. Mütâbi’ veya şâhidi yoksa kabul edilmez. Genellikle sünenlerde, müsnedlerde ve terğîb-terhîb türü eserlerde bulunur. 162 Hadis Tarihi ve Usulü Cerh Lâfızları 1. Derece: Hafîf cerh lâfızları ْ ٌف ضع َ ِ ِيه ف) onda biraz zayıflık var), الٌ َ ق َ ِ م ِه في) hakkında tenkid var), ليسبالقوي) kuvvetli değil), باملتني ليس) sağlam değil), ِّ ِضي ْ َر ْم ِال َ ب ْس ,ٍ(değil makbul (لَي َة ِق ث ِ َ ب ْس لَي َ ْس sika (لَي ِّي ,(değildir َ ِو ْق ِذاك ال ب) pek kuvvetli değil), نيٌ ِ ِ ل ِيه ف) onda biraz gevşeklik var), ٌ ي ِّ ِ ل) gevşektir), ُ ِر ْك ـن ُ ت َ ِر ُف و ْ َـع ت) onu bazen beğenirsin bazen beğenmezsin), َ ُو اه َ ْ ِف م ِ َّ لضع zayıflık (ل derecesinden uzak değil), ِ ِيه ُوا ف َ َكلَّم ت) onu tenkid etmişlerdir), ِ ِيه ُوا ف ن َ َع ط) onu cerhetmişlerdir) 2. Derece: Orta dereceli cerh lâfızları يف ٌ ِ ُوه ,(zayıftır (َضع عفَّضَ) zayıf olduğunu söylediler), ٍ َاه ِ ِ يث , ,(zayıftır (و َد ُ ا ْل ْ َكر ن ُ م (münker hadis rivâyet eder), يث ِ ِ َد َِر ُب ا ْل ُ ْضط م) muztarib hadis rivâyet eder), ريِ َاك ن َ ُ م لَه (münker rivâyeteri vardır), ِ ِه ج ب ُّ َ ت ْ َُي ال) hadisi delil sayılmaz) 3. Derece: Kuvvetli cerh lâfızları دا ًّ ِ يف ج ٌ ِ ضعَ) oldukça zayıf), ٍ َّة َـر ٍ مب َاه ُ ٌوك ,(zayıf büsbütün (و ْـر ت َ م) hadisi terk edilmiştir), ٌ ُود د ْ َر ِ ِ يث ,(reddedilmiştir hadisi (م َـد ْـح ُ ال ُوح ْر َط م) hadisi atılmıştır), ِ ِه ِ ب م ْ ِر إ) kaldır at), َ ْس لَي ْ ٍئ ِشي ب) bir şey değil), ًئأْ َ ِاوي َشي ُس ي لَ ،)hiçbir değeri yok) 4. Derece: Ağır cerh lâfızları ْذ ِب ِ ْك ِال ب ٌ َم تَّـه ُ َ ْضِع ,(edilmiştir itham yalancılıkla (م ْلو ا ِ ب ٌ َم تَّـه ُ م) hadis uydurmakla itham يث ,(edilmiştir َ ِ َد ِرُق ا ْل ْ َس ي) bir hocadan almadığı hadisi ondan almış gibi rivâyet eder), ِ ٌط َاق س) hadisi yok hükmündedir) كٌ ِ َال ِ ِ يث ,(olmuştur yok(ه َد ُ ا ْل ِب ذاهَ) hadisi gidiktir), ِ ِه ك ْ َـر َي ت ل َ ٌع َع ممُْ) terkinde icma var) 5. Derece: Çok ağır cerh lâfızları ُب ِ َ ْكذ ي) hadiste yalan konuşur), يث َ ِ َد ُ ا ْل َ َضع يث ,(uydurur hadis (ي َ َ َد ا ْل ُ ِل َع ْت hadis (يف اب ,(üretir ٌ ,(yalancıdır çok (َك َّذ ٌ َ َّضاع ّ َّج ٌال ,(uydurur hadis çok(و ج ,(yalancıdır çok (د ِّ ـب َ ـث ُ ي احلديث َ (hadis uydurur), مَ َّق ُ ِف الر ِزيد َ ي) hadise ekleme yapar) 6. Derece: En ağır cerh lâfızları َ ْضِع ,(yalancısı en insanların (أَ ْك َذ ُب النَّ ِ اس ْو َ ِي ف ال ْـه ت ُ ْـن ِ امل ه ْ لَي ِ إ) uydurmacılıkta son ِ ِب ,(nokta ْ َكذ ِ ال َكان ْ ْ أَر ِن ٌ م ْكن ُ ر) yalanın elebaşlarından biri), بِ ِ ْ َكذ ُ ال َع ْب ن َ م) yalan kaynağı), ِ ِه ْذب ِ ِك ب ُ َل ث َ ْم َ ُبال ُ ْضر ْ ي َّن ِ َُل ٌن م ف) yalancılığı dillere destan) Cerh Lâfızlarının Hükmü İlk iki derecedeki lâfızlarla cerhedilen râvîlerin hadisleri, doğrulukları araştırılmak üzere benzer hadislerle karşılaştırılmak (itbar) için yazılır. Son dört derecedeki lâfızlarla tenkid edilen hiçbir râvînin hadisi delil olmaz; itibar için yazılmaz, şâhid olarak kullanılmaz. RÂVÎ BİYOGRAFİLERİ Başlangıçta rivâyetin bir parçası gibi toplanan ve şifâhî yolla aktarılan râvîlere dair bilgiler, etbâu’t-tâbiîn döneminde tedvin edilmeye başlamıştır. Bu çerçevede râvîlerin hocalarından öğrenip hadislerle aynı malzeme üzerine kaydettikleri kısa bilgi notları, daha çok süâlât denilen eserlerde bir araya getirilmiştir. Genellikle râvîler tarafından hocaları adına telif edilen ve elden geldiğince rivâyet geleneğine uygun tarzda isnadlı bilgiler ihtiva 7. Ünite - Râvî 163 eden bu eserler, aynı zamanda ricâl edebiyâtının ilk örnekleridir. Bilindiği kadarıyla erken döneme ait bu tür çalışmalardan günümüze ulaşan yoktur. Râvîlerle ilgili kapsamlı biyografi çalışmaları, erken denebilecek dönemde meyvelerini vermeye başlamıştır. Bütün bu çalışmalar sonucunda, Târih, Tabakât, İlel, Esmâ, Vefeyât, Ricâl, Sikât, Duafâ, Cerh-ta’dîl vb. adlar altında irili-ufaklı yüzlerce eserden oluşan muazzam bir biyografi edebiyatı meydana getirilmiştir. Râvîleri konu alan Ricâl ilmi’nin zamanla birçok alt bilgi alanına ayrılması, bu ilimde genel kaynaklar yanında özel kitapların yazılmasını da beraberinde getirmiştir. Bir kısmı günümüze ulaşabilen bu eserlerden en önemlileri muhteva özelliklerine göre şu şekilde sınıflandırılabilir: Tarih, Tabakat ve İlel Kitapları Muhammed b. Sa’d (ö. 230/844), Halîfe b. Hayyât ve İmam Müslim’in Tabakât; Yahya b. Maîn, İbnü’l-Medînî, Buhârî, İbn Ebî Heyseme ve Zehebî’nin Tarih ve Ahmed b. Hanbel ile Dârekutnî’nin İlel adlı eserleri sayılabilir. Sahâbe Biyografileri İbn Kâni’in (ö. 351/962) Mu’cemü’s-sahâbe’si, Ebû Nuaym el-İsbahânî’nin (ö. 430/1039) Ma’rifetü’s-sahâb’si, İbn Abdilberr’in (ö. 463/1071) el-İstîâb fî ma’rifeti’l-ashâb’ı, İbnü’lEsîr’in (ö. 630/1233) Üsdü’l-ğâbe fî ma’rifeti’s-sahâbe’si ve İbn Hacer’in (ö. 852/1448) elİsâbe fî ma’rifeti’s-sahâb’si. Bunlar arasında İbn Hacer’in el-İsâbe’si, muhteva ve metod bakımından en gelişmiş ve kullanılışlı olandır. Cerh-Ta’dîl Kitapları Sika Râvîleri İhtiva Edenler Bu tür eserler arasında İclî’nin ve İbn Hibbân’nın Sikât’ları, yine İbn Hibbân Meşâhîru ulemâi’l-emsâr’ı, İbn Şâhin’in Târîhu esmâi’s-sikât’ı ve Zehebî’nin Tezkiretü’l-huffâz’ı ile Siyeru a’lâmi’n-nübelâ’sı önemlidir. Zayıf Râvîleri İhtiva Edenler Genellikle “ed-Duafâ” veya ed-Duafâ ve’l-metrûkîn diye adlandırılan bu tür eserlerden bazıları şunlardır: Buhârî, Ebû Zür’a er-Râzî, Ebû Hâtim er-Râzî, Nesâî, Ebû Zekeriyya es-Sâcî, Ebû Bişr ed-Dûlâbî, İbn Huzeyme, Ebû Ca’fer el-Ukaylî, İbnü’s-Seken, İbn Adî, Ebu’l-Feth elEzdî, Dârekutnî, İbn Şâhin, Ebû Nuaym el-İsbahânî ve İbnü’l-Cevzî’nin Duafâ’ları, İbn Hibbân’ın Mecrûhîn’i Zehebî’nin Mîzânü’l-i’tidâl’i ve el-Muğnî fi’d-duafâ’sı ile İbn Hacer’in Lisânü’l-Mîzân’ı Sika ve Zayıf Râvîleri İhtiva Eden (Karma) Eserler İbn Sa’d’ın et-Tabakât’ı, İbn Maîn et-Târih’i, Buhârî ve İbn Ebî Hayseme’nin et-Târihu’lkebîr’leri, Fesevî’nin el-Ma’rife ve’t-târih’i İbn Ebî Hâtim er-Râzî’nin el-Cerh ve’t-ta’dîl’i karma ricâl kitaplarıdır. Ayrıca, sika-zayıf ayırımı yapmaksızın bir veya bir grup hadis kitabında rivâyeti geçen râvîlere tahsis edilmiş ricâl kitapları da vardır. Örneğin, Ebû Zekeriyya el-Kurtubî’nin et-Ta’rîf bi ricâli’l-Muvatta’ı ile Suyûtî’nin İs’âfü’l-Mübatta’ bi ricâli’l-Muvatta’ı İmam Mâlik’in Muvatta’ ricâline; İbn Adî’nin Esmâü men revâ anhümü’l-Buhârî fi’s-Sahîh’i, Kelâbâzî’nin Ricâlü’l-Buhârî’si ve Ebu’l-Velîd el-Bâcî’nin et-Ta’dîl ve’t-tecrîh’i Buhârî’nin 164 Hadis Tarihi ve Usulü Sahîh’ine; İbn Mencûye’nin Ricâlü Sahîhi Müslim’i İmam Müslim’in Sahîh’ine; Ebû Ali el-Ceyyânî’nin Tesmiyetü şuyûhi Ebî Dâvûd’u Ebû Dâvûd’un Sünen’ine; yine Ebû Ali elCeyyânî ile Ebû Muhammed el-Esedî’nin Tesmiyetü şüyûhi’n-Nesâî’si Nesâî’nin Sünen’ine; İbnü’d-Devrakî’nin Şüyûhi Ebû Îsâ et-Tirmizî fî Sünenih’i Tirmizinin Sünen’ine özel ricâl kitaplarıdır. Ayrıca Dârekutnî’nin Ricâlü’l-Buhârî ve Müslim’i, İbnü’l-Kayserânî’nin el-Cem’u beyne ricâli’s-Sahîhayn’ı ile İbn Halfûn’un el-Mu’lim bi esâmî şüyûhi’l-Buhârî ve Müslim’leri, Sahîhayn ricâline mahsus tur. Kütüb-i sitte ricâli özelinde ise, İbn Asâkir’in el-Mu’cemü’l-müştemel, Abdülganî el-Makdisî’nin el-Kemâl fî ma’rifeti esmâi’r-ricâl, Mizzî’nin Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl, Zehebî’nin Tezhîbü’t-Tehzîb ve el-Kâşif ile İbn Hacer’in Tehzîbü’t-Tehzîb ve onun muhtasarı olan Takrîbü’t-Tehzîb adlı eserleri bu türün kayda değer biyografi kaynaklarıdır. İsim, Künye, Lâkab, Ensab ve Büldan Kitapları Bunlar arasında, Ali b. el-Medînî ve Ahmed b. Hanbel’in el-Esâmî ve’l-Künâ’sı, Buhârî ve Müslim’in el-Künâ’sı, Ebû Bişr ed-Dûlâbî’nin el-Künâ ve’l-esmâ’sı, İbn Mâkûlâ’nın el-İkmâl fî ref’i’l-irtiyâb’ı, Sem’ânî’nin el-Ensâb’ı, Yâkût el-Hamevî’nin Mu’cemü’l-büldân’ı meşhurdur. 7. Ünite - Râvî 165 Özet Râvî kavramını tanımlayabilmek Râvî, rivâyet kuralları çerçevesinde hadisi alıp nakleden kimsedir. Tabaka kavramını tanımlayıp ilk dönem râvî tabakalarını tanıyabilmek Tabaka, yaş ve isnad bakımından veya sadece isnad birbirine yakın veya benzer râvîler grubu demektir. İlk dönem hadis tarihinde beş önemli râvî tabakası vardır. Bunların ilk üçü olan sahâbe, tâbiîn, etbâ-i tâbiîn tabakaları daha önemli, sahâbe tabakası ise en önemlisidir. Bazı âyet ve hadislere dayanılarak sahâbenin hepsi âdil kabul edilir. Bu nedenle adâlet yönünden râvî tenkidine tabi tutulmazlar. Râvîde aranan özellikleri ve istenmeyen kusurları sıralayabilmek Bir râvînin rivâyetinin kabul edilebilmesi için âdil ve zâbıt olması şarttır. Âdil olması, müslüman, akıllı, ergin, fısktan uzak ve mürüvvet sahibi olmkla; zâbıt olması, uyanık/dikkatli olmak, ezberden naklediyorsa hadisini ezberlemiş olmak, kitabından rivâyet ediyorsa, kitabını iyi korumuş olmak, mana ile rivâyet ediyorsa kullandığı lâfızların manasını bilmekle gerçekleşir. Metâin-i aşere denilen on kusur vardır ki, bunlar râvîyi güvenilir, rivâyetini makbul olmaktan çıkarır. Yalancılık, yalancılıkla itham, fısk, cehâlet ve bid’at râvînin adâletini; çok hata etmek, aşırı dalgınlık, yanılma, sikaya muhâlefet ve kötü hâfıza zabtını ortadan kaldıran kusurlardır. Cerh-ta’dîl kavramını tanımlayıp kurallarını sıralayabilmek Cerh-ta’dîl, rivâyetlerinin kabulü veya reddi açısından râvîlerin incelenip durumlarına uygun lafızlar kullanarak haklarında hüküm vermektir. Bu bilimsel faaliyeti konu alan hadis ilmine cerh ve ta’dîl ilmi denir. Cerh-ta’dîl, bir taraftan Allah, diğer taraftan kul hakkı ile ilgilili olduğu için mutlaka uyulması gereken şartları ve dikkat edilmesi gereken âdâbı, ayrıca bazı kriterleri ve kuralları bulunan zor bir iştir. Ehil münekkid tarafından yapılan ta’dilin sebebini açıklamak gerekmezken cerhin gerekçesi açıklanmış olmalıdır. Böyle bir kimsenin tek başına yaptığı cerh ve ta’diller geçerlidir. Sika bir râvînin bana sika biri haber verdi diyerek rivâyette bulunması, adını açıklamaksızın sika dediği kimseyi ta’dîl etmeye yetmez. Bir âlimin, rivâyet ettiği hadis uyarınca amel edip fetva vermesi, o hadisin sahih, râvîlerinin de güvenilir olduğunu göstermez. Rivâyetine aykırı davranması da onun ve râvîlerinin zayıflığına delâlet etmez. Tenkidine ehliyetine sahip olan köle ve kadının ta’dîli makbuldür. Cerh ve ta’dîlin bir râvî de çelişmesi durumunda, ta’dîl edenler daha çok olsa da öncelikle cerh dikkate alınır. Aynı münekkidden kaynaklanan tenkid çelişkilerinde münekkidin son olduğu bilinen görüşü esas alınır. Farklı münekkidlerden kaynaklanan çelişkilerde ise gerekçesi açıklanan cerhler geçerli sayılır. Râvîleri tanıtan kaynakları tanıyıp onlardan yararlanabilmek Râvîlerle ilgili biyografik bilgiler önceleri rivâyetlerle birlikte korunuken hicrî ikinci asrın son çeyreğinden itibaren rivâyetlerden ayrıştırılarak müstakil eserlerde toplanmaya başlamıştır. Zamanla çoğalan bu bilgiler, çeşitli adlar altında irili-ufaklı yüzlerce biyografi eserde telif bir araya getirilmiştir. Ricâl edebiyatı veya Ricâl kaynakları denilen bu muazzam ilim ve kültür mirası, konu edindiği hadis kitabı veya kitaplarına göre birçok kategoriye ayrılır. Bunlar içinde başta Sahîhayn olmak üzere, Kütüb-i sitte râvîlerine dair ricâl eserlerinin yoğunluğu dikkat çekicidir. Bu eserler sayesinde bir râvî hakkında özel veya genel nitelikli ricâl kaynaklarından kolayca yararlanarak bilgi edinme ve hüküm verme imkânı her zaman vardır. Bir hadisin sıhhati hakkında genel bir değerlendirme yapabilmek Bir hadisin sahîh olup olmadığını anlamak, oldukça karmaşık bir iştir. Hadis tarihinde çok erken dönemden itibaren kendisini buna adamış bilgi, sezgi ve tecrübe sahibi muhaddisler, bir takım esaslar dâhilinde hadisleri sahîh, hasen zayıf gibi nitelemelerle büyük ölçüde tasnif etmişlerdir. Tashîh veya taz’îf denilen bu işlemin odak noktası ise râvîlerdir. Bugün elimizde bulunan hadis kaynaklarındaki rivâyetlerin sıhhati konusunda, geçtiği kaynağa bakarak ana hatlarıyla bir kanaate sahip olma imkânı varsa da, aslolan râvîler hakkında yazılmış ricâl kaynaklarına dayalı değerlendirme yapmaktır. Bu çerçevede Zehesî’nin Tezkiretü’lhuffâz’ı ve Mîzânü’l-i’tidâl’i ile İbn Hacer’in Tehzîbü’tTehzîb’i ve onun muhtasarı Takrîbü’t-Tehzîb’i en faydalı ve kullanımı kolay ricâl kaynaklarındandır. 1 2 3 4 5 6 166 Hadis Tarihi ve Usulü Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdaki ifadelerden hangisi sahâbîyi tam olarak tanımlar? a. Hz. Peygamber’i gören kimsedir. b. Hz. Peygamber zamanında yaşayan kimsedir. c. Hz. Peygamber’i görüp müslüman olarak ölen kimsedir. d. Hz. Peygamber’i mümin olarak gören ve müslüman olarak ölen kimsedir. e. Hz. Peygamber’i mümin olarak gören kimsedir. 2. Aşağıdakilerden hangisi müksirûn sahâbîlerden biri değildir? a. Abdullah b. Ömer b. Abdullah b. Amr c. Enes b. Mâlik d. Ebû Hureyre e. Hz. Âişe 3. Aşağıdakilerden hangisi bir zabt kusurudur? a. Vehim b. Cehâlet c. Delilik d. Mürüvvet e. Bid’at 4. Aşağıdaki tenkid lâfızlarından hangisi râvînin tamamen reddini gerektirir? a. ُ ِهم َ ُ ٌوق ي َد ص b. ِ ِه َ ب ْس أ َ َل ب ْ ٌف .c ضع َ ِ ِيه ف َ ْضِع .d ْو ِال ب ٌ َم تَّـه ُ م ه .e ُ ِيث َد ُ ح َب ُ ْكت ي 5. Kütüb-i sitte’de rivâyeti geçen bir râvînin sika olup olmadığını öğrenmek için aşağıdaki kaynaklardan hangisine bakmak daha doğrudur? a. İbn Hibbân’ın es-Sikât’ına b. İbn Hacer’in Tehzîbü’l-Tehzîb’ine c. İbn Hacer’in el-İsâbe’sine d. Zehebî’nin Tezkiretü’l-huffâz’ına e. İbn Adî’nin el-Kâmil’ine 7. Ünite - Râvî 167 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar 1. d Cevabınız yanlışsa sahâbî tanımını tekrar okuyunuz. 2. b Cevabınız yanlışsa Müksirûn Sahâbîler konusunu tekrar okuyunuz. 3. a Cevabınız yanlışsa Zabtı Bozan Kusurlar konusuna tekrar bakınız. 4. d Cevabınız yanlışsa Cerh-Ta’dîl konusunu tekrar okuyunuz. 5. b Cevabınız yanlışsa Sika ve Zayıf Râvîlerle İlgili Ricâl Kitapları konusunu tekrar gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Göstermez. Çünkü râvîlere ricâl denilmesi, hadis rivâyetiyle daha çok erkeklerin uğraşması sebebiyle genellemeye yönelik bir adlandırmadır. Sıra Sizde 2 Bu tarih, vefatından bir ay kadar önce Hz. Peygamber’in “Yüz sene sonra bugün yaşayanlardan hiç kimse sağ kalmayacaktır” hadisinden çıkartılmıştır. Hz. Peygamber’in h. 11 tarihinde vefat ettiği dikkate alınıp buna 100 sene eklenince 110 tarihi ortaya çıktı. Sıra Sizde 3 Şûrâ sûresi’nin 36. ve Necm sûresinin 31 âyetlerinin meâli ile Buhârî’nin Vasâyâ bölümünün 23. babındaki ilgili hadisi okuyunuz. Sıra Sizde 4 er-Risâle adlı eserine bakılır. Çünkü bu eser, aynı zamanda hadîs usûlüne dair ilk kaynaklardan sayılır. Sıra Sizde 5 Rivâyette aslolan güvenilirliktir. Rivâyet şartlarına sahip bir râvî, İslâm dairesinde kalmak şartıyla sırf düşünce farklılığından dolayı terk edilmez. Ayrıca neyin bid’at olduğu konusunda da fikir birliği yoktur. Bu nedenle bid’atçılık mutlak anlamda bir cerh sebebi değildir. Aksi halde, İbnü’lMedînî’nin dediği gibi Basralı muhaddisler kaderî, Kûfeli’ler de şiî diye terk edilecek olsaydı hadis yok olurdu. Temel hadis kaynaklarında bid’atçılıkla itham edilen râvîlerin durumları da bu çerçevede değerlendirilmelidir. Âşık, Nevzat, (1981) Sahâbe ve Hadis Rivâyeti, İzmir. Âşıkkutlu, Emin, (1997) Hadiste Ricâl Tenkidi, İstanbul. Âşıkkutlu, Emin, (2007) Ricâl İlmine Giriş, İstanbul. Âşıkkutlu, Emin, “Cerh-Ta’dîl” maddesi, DİA, VII, Ahmed Naîm, (1984) Tecrîd Mukaddimesi, Ankara. Çakan, İsmail Lütfi, (1998) Hadis Usûlü, İstanbul. Polat, Selahattin-Nazlıgül, Hâbıl-Doğanay, Süleyman, (2008) Hadis Araştırma ve Tenkit Kılavuzu, İstanbul. Polat, Selahattin, (2003) Hadis Araştırmaları, İstanbul. Yücel Ahmet, (2010) Hadis Tarihi ve Usûlü, İstanbul. Yücel Ahmet, (1998) Hadis İlminde Tenkid Terimleri ve İlgili Çalışmalar, İstanbul. Aydınlı, Abdullah, (2006) Hadis Istılahları Sözlüğü, İstanbul. Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Hadis öğrenim ve öğretim metotlarının hadisin aslına uygun olarak naklini sağlamadaki rollerini açıklayabilecek, Hadislerin ilk dönemlerdeki öğrenim ve öğretimiyle daha sonraki yüzyıllarda hadis kitaplarını okuma usulleri arasındaki farkı ayırt edebilecek, Rivâyet lafızlarının farklı kullanımlarını değerlendirebilecek, Rivâyet lafızlarının ilk dönemlerdeki farklı oranlardaki kullanımlarını ayırt edebilecek, Hadis kitaplarını okuma usullerini tanımlayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Tahammül ve edâ • Sahafî • Rivâyet lafızları ve edâ siğaları • Semâ’, Kıraat • İcâzet, Münâvele, Mükâtebe, Vicâde Öneriler Bu üniteyi daha iyi kavrayabilmek için okumaya başlamadan önce; • Metin içerisinde tanımı verilmeyen terimler için Abdullah Aydınlı’nın Hadis Istılahları Sözlüğü’ne başvurunuz. • Ahmet Yücel’in Hadis Tarihi ve Usûlü adlı kitabındaki “Yazılı Rivâyete Geçiş” ve “Rivâyetin Keyfiyeti”, Ahmet Yücel’in Hadis Istılahlarının Doğuşu ve Gelişimi adlı kitabındaki “Hadis Öğrenim ve Öğretim Metotları İle İlgili Istılahlar” Selahattin Polat’ın Metin tenkidi kitabındaki “Hadis Tarihinde Metin Tenkidi” bölümlerini inceleyiniz. İçindekiler 8 Hadis Tarihi ve Usulü Hadis Öğrenim ve Öğretim Yöntemleri • GİRİŞ • HADİS ÖĞRENİM VE ÖĞRETİM YÖNTEMLERİNİN TARİHSEL ARKA PLANI • HADİS ÖĞRENİM VE ÖĞRETİM YÖNTEMLERİ • HADİS ÖĞRENMEK AMACIYLA YAPILAN YOLCULUKLAR • KİTAPLARIN NAKLİNDE UYGULANAN KURALLAR • HADİS KİTABI OKUMA USULLERİ HADİS TARİHİ VE USULÜ GİRİŞ Bir hadisi belli esaslara uyarak öğrenmeye tahammül, onu ezberden veya bir kitaptan usulüne uygun olarak rivâyet etmeye ise edâ denir. İkisi birlikte tahammülü’l-ilm kavramıyla ifade edilir. Hadisler sonraki nesillere rivâyet yoluyla aktarılmıştır. Rivâyet sadece sözlü aktarımı ifade eden bir kavram değildir. Rivâyet kavramı sözlü veya yazılı olarak her türlü bilgi ve metin aktarımını, naklini ifade eder. Sahâbîler, Hz. Peygamber’den duyduklarını ve gördüklerini kaynağını zikrederek tabiîlere onlar da aynı şekilde sonrakilere nakletmişlerdir. Bu, nesiller boyu böyle devam etmiştir. Hz. Peygamber’in hadislerinin dinin doğru olarak anlaşılmasındaki önemi onun sonraki nesillere aslına uygun bir şekilde nakledilmesini gerektiriyordu. Aşağıda zikredileceği üzere tarihi süreçte hadis öğrenimi farklı metotlarla gerçekleştirilmiştir. Hadis metninin aslına uygun olarak aktarılmasında kullanılan öğretim metotlarının güvenilirliği ve geçerliliği aynı seviyede değildir. Bu sebeple râvi hadisi öğrencilere öğretirken hangi metotla aldığını da ifade etmek durumundaydı. Hadis öğreten kimse (şeyh) rivâyet ettiği hadisi öğretirken onu hocasından hangi metotla aldığını kullandığı edâ siğası veya rivâyet lafzıyla ifade ederdi. Dolayısıyla edâ siğası veya rivâyet lafzı, hadisin hocadan hangi metotla alındığını ifade eden terimlerdir. HADİS ÖĞRENİM VE ÖĞRETİM YÖNTEMLERİNİN TARİHSEL ARKA PLANI Hadisleri tedvin ve tasnif süreci Hz. Peygamber döneminden hicrî üçüncü asırda temel hadis kitaplarının yazılmasına kadar yaklaşık üç asırlık bir süreçte belli bir gelişim çizgisinde gerçekleşmiştir. Bu dönemde hadislerin aslına uygun olarak öğretilip öğrenilmesinde ihtiyaçlara göre kurallar ve yöntemler geliştirilmiştir. Tarihsel Süreç Hadis öğrenim ve öğretim yöntemlerinin daha iyi kavranabilmesi için öncelikle bu yöntemlerin arka planının yani sahâbe ve tâbiûn nesillerini kapsayan dönemin temel özelliklerinin bilinmesi gereklidir. Bu nedenle aşağıda yazılı rivâyetten kaynaklanan problemler ve bunları gidermek amacıyla alınan tedbirleri incelenecektir. Sahâbe hadisleri bizzat Hz. Peygamber’den işiterek (müşâfehe), onun davranışlarını görerek (müşahede) veya diğer sahâbîler vasıtasıyla öğrenmekteydi. Onlar öğrendiklerini genellikle ezberleme (hıfz) yoluyla muhafaza ediyor ve bunu pekiştirmek amacıyla da Hadis Öğrenim ve Öğretim Yöntemleri 170 Hadis Tarihi ve Usulü bazen aralarında müzakere ediyorlardı. Müzâkere, karşılıklı konuşma suretiyle hâfızadaki bilgilerin tazelenmesi, kontrol edilmesi, hataların ve yanlış anlamaların düzeltilmesi, fikir alışverişi anlamına gelir. Ancak birinci asırda sahâbe ve tabiîler arasında unuttuklarında hatırlamak amacıyla hadisleri yazanlar da bulunmaktaydı. Söz konusu amaçla yazılanlar dışında hadisler genellikle müzakere yoluyla hâfızalarda korunmaktaydı. Dolayısıyla yaklaşık bir asır boyunca hadisler işitilerek öğrenilmekte, ezber yoluyla muhafaza edilmekteydi. Hicrî ikinci asrın başlarından itibaren yazılı rivâyete geçilmişti. Ancak bu dönemde Arap yazısı henüz doğrudan yazılı metinden nakil için yeterli seviyede değildi. Öte yandan İslâm coğrafyasının genişlemesi sonucu çok sayıda Arap olmayan kişinin Müslüman olması Arapça hadis metinlerini okuma ve anlama sorununu yaygın ve çok önemli bir problem haline getirmişti. Bu durum doğrudan yazılı metinlerden yapılan nakillerde hatalı okumalara sebep olmaktaydı. Hadis Öğrenim ve öğretim metotları bu promlemleri ortadan kaldırmak amacıyla geliştirildi. Bu sebeble öncelikle hadislerin yazılı rivâyete geçişinin tarihsel sürecine işaret etmek yerinde olacaktır. Hadislerin yazılmasıyla ilgili Hz. Peygamber’den hem yasaklayan hem de buna izin veren ve görünüşte birbiriyle çelişen hadisler nakledildiğini ve bunların nasıl uzlaştırıldığını ve yorumlandığını ikinci ünitede “Hadislerin Yazılması” başlığı altında görmüştük. Burada kısaca hatırlatmak gerekirse hadis yazmaya izin veren hadisler yasaklayanlardan sonradır. Dolayısıyla Hz. Peygamber döneminin ilk yıllarında bazı gerekçelerle konulan hadis yazım yasağı daha sonra Hz. Peygamber’in sağlığında bizzat kendisinin izniyle kaldırılmıştır. Arap toplumunun sözlü kültüre önem vermesi sebebiyle sahâbe döneminde hadis yazımı yaygın değildi. Yukarıda işaret edildiği üzere bu dönemde bazı sahâbîler tarafından yazılsa da hadisler genellikle hıfz yoluyla muhafaza edilmekteydi. Genel olarak yazmaya ihtiyaç duyulmamaktaydı. Nitekim Ebû Saîd el-Hudrî kendisinden hadis yazmak isteyenlere “Bizim Resûlullah’tan ezberlediğimiz gibi siz de ezberleyiniz.” Tavsiyesinde bulunmaktaydı. Dolayısıyla sahâbe ve büyük tâbiîlerin çoğunlukta olduğu hicrî birinci asrın ilk üç çeyreğinde hadislerin muhafaza ve naklinde yazmaktan çok ezberlemeye önem veriliyor, hadisler genellikle müzakere yoluyla hâfızalarda korunuyordu. Ancak bazı sahâbî ve tâbiîlerin unuttuklarında hatırlamak amacıyla hadisleri yazdıkları da olmaktaydı. Hadisleri yazmanın amacı sonraki nesillere yazılı metin bırakmak değildi. Unuttuklarında hâfızaya destek sağlamasıydı. Bu dönemde yazılı metinler oluşturulmuş bulunsa bile hadisler şifahî olarak nakledilmekteydi. Abdullah b. Amr b. Âs’ın (ö. 65/684) yaptığı rivâyet bu durumu teyit etmektedir. Ebû Kâbil şöyle anlatmaktadır: Abdullah b. Amr b. Âs’ın yanındaydık. Ona “Kostantiniyye (İstanbul) mi yoksa Rûmiyye (Roma) mı önce fethedilecek?” diye soruldu. Bunun üzerine Abdullah kulpları bulunan bir sandığın getirilmesini istedi ve içinden bir kitap çıkartarak şöyle dedi: Bir gün Resûlullah’ın huzurunda bulunuyor ve onun söylediklerini yazıyorduk. Kendisine bu soru yöneltildi ve Hz. Peygamber, “Önce Kostantiniyye fethedilecektir” cevabını verdi. Görüldüğü gibi Abdullah b. Amr b. Âs kendisine sorulan soruyla ilgili Hz. Peygamber’den öğrendiği hadisi hatırlayamamış ve böyle bir hadis varsa onu yazmış olacağını düşünerek hadis sahifesine müracaat etmişti. Soruyla ilgili hadisi daha önce yazdığını tespit eden Abdullah, onu yazdırmamış şifahî olarak rivâyet etmişti. Hadislerin yazılıp yazılmaması başlangıçta bir müddet tartışılmıştı Ancak hicrî birinci asrın son çeyreğinde, hadis talebelerinin elinde bir takım yazılı malzeme dolaşmaya başlamıştı. Bunların kaynağı genellikle sahâbenin hatırlamak amacıyla tuttuğu özel notlardı. Sahâbî ve büyük tâbiîlerin ahirete göçmesiyle Hz. Peygamber’in Sünnet’inin yok olacağı endişesini taşıyan halife Ömer b. Abdülazîz Medine Valisi Ebû Bekir b. Muhammed b. Hazm’a (ö. 120/738) bir mektup göndererek Hz. Peygamber’in hadislerinin, 8. Ünite - Hadis Öğrenim ve Öğretim Yöntemleri 171 sünnetlerinin ve Amra bint Abdurrahman’ın rivâyetlerinin araştırılması ve toplanması tâlimatını vermişti. Böylece resmî hadis tedvîni başlamış ve bu durum yazılı hadis metinlerinin çoğalmasına vesile olmuştu. Hicrî ikinci asrın ilk yarısında ise tedvîn faaliyeti yaygınlaştı. Bu dönemde hemen her muhaddisin bir hadis cüz’ü bulunmaktaydı. İkinci asırda hadislerin yazılması işi artık hadis naklinin vazgeçilmez vasıtası haline gelmişti. Böylece birinci asırda hadisler genellikle şifahî olarak nakledilirken ikinci asırdan itibaren yazılı rivâyet dönemi başladı. Şifahi rivâyet kavramı bu dönemde hadislerin hiç yazılmadığını değil genel durumu ve rivâyetin şeklini ifade etmektedir. Nitekim Abdullah b. Amr b. As gibi sahâbe arasında hadis yazanlar bulunmaktaydı. Ancak bu yaygın değildi. Ayrıca Abdullah b. Amr b. As gibi hadis yazan sahâbîler de rivâyetini şifahi olarak gerçekleştirmekteydi. Yazıdan Kaynaklanan Problemler Hadislerin yazıya geçirilmesi bir taraftan kaybolmalarını önlerken diğer taraftan ehil olmayanların da ona el atması gibi olumsuz bir sonuca yol açmıştır. Evzâî’nin “Bu ilim (hadis) ehlinden alındığında şerefli idi, kitaplara yazılmaya başlayınca ehil olmayanlar da işin içine karıştı” açıklaması bu gerçeği dile getirmektedir. Bu kişiler hadisleri onu rivâyet eden râvilerden değil doğrudan sahîfelerden alıyorlardı. Arap yazısının henüz yetersiz oluşu sebebiyle rivâyetlerde tashîf ve tahrîfler yani nokta ve harf hataları oluşuyordu. Zira bu dönemde Arap yazısı henüz nokta ve harekeden mahrum olduğu için şeklen birbirine benzeyen harflerin karıştırılması söz konusuydu. Nitekim dönemin önde gelen muhaddislerinden Katâde, Şu’be b. Haccâc, Abdurrahman b. Mehdî gibi âlimler bazı hadis râvilerinin isimlerinde hata ve tashîf yapmışlardı. Mekhul ve Abdurrahman b. Mehdî’nin de hadis metinlerini doğru okuyamadıkları kaynaklarda zikredilmektedir. Bu noktada İslâm coğrafyasının genişlemesiyle Arap olmayan müslümanlardan İslâmî ilimlerle meşgul olanların arttığı da dikkate alınmalıdır. Arap dilini telaffuzda dahi hata yapabilen bu müslümanların henüz gelişmemiş yazının kullanıldığı kitaplardan rivâyette bulunurken tashîf yapmaları doğal karşılanmalıdır. Kitap haline gelmiş ve birçok müslüman tarafından ezberlenmiş olmasına rağmen Kur’an’da yapılabilecek muhtemel tahrifleri önlemek ancak harflere hareke ve nokta koymakla mümkün olabilmiştir. İslâm coğrafyasının genişlemesi, sahâbenin değişik bölgelere dağılmış bulunması ise hadislerin Kur’an gibi tek kitap haline getirilmesine engel teşkil etmiştir. Bu durumda muhaddisler hadiste yapılabilecek tashîf ve tahrifleri, Arap yazısından kaynaklanan diğer hataları önlemek için bazı tedbirler almayı gerekli görmüşlerdir. Hatalara Karşı Alınan Tedbirler Arap yazısının yazılı metinlerden doğrudan nakil yapmak için yetersiz olduğu bu dönemde muhaddisler, hadislerin hatasız naklini temin etmek amacıyla aşağıdaki tedbirleri almışlardır. Sahîfelerden Yapılan İstinsahlarda Hatalar Olacağına Dikkat Çekmek Muhaddisler sahîfelerden yapılacak istinsahlarda hataların olabileceğine dikkat çekmişlerdi. Zira bu dönemde “ث ت ب “gibi şeklen birbirine benzeyen Arap harflerinde henüz ayıt edici noktalama işaretleri bulunmamaktaydı. Bu durum ise harf ve kelimelerin birbirine karıştırılarak hatalı okunup nakledilmesini sebep olmaktaydı. Dönemin önde gelen hadis âlimlerinden Ma‘mer b. Râşid (ö. 152/778), “Bir kitap yüz defa bile mukabele edilse yine de tamamıyla hatadan kurtulamaz” demekteydi. Bu açıklamasıyla o, bu dönemde doğrudan yazılı metinlerden yapılan nakillerde hatadan kurtulmanın adeta mümkün ol- 172 Hadis Tarihi ve Usulü madığını ifade etmekteydi. Amr b. Dînâr (ö. 126/744) kendisinden hadis yazanların hata yaptıklarını belirtmiş, Haccâc b. Ertât (ö. 149/766); “(Doğrudan) kitaptan rivâyet edenlerden sakının, zira onların Amr’ı Ömer yapma gibi hataları her zaman mümkündür.” şeklinde uyarıda bulunmuştu. O, doğrudan sahîfeden yapılan rivâyetin hatalara çok açık olduğuna dikkat çekmekteydi. Yahyâ b. Ebî Kesîr de (ö. 129/746) hadisi yazıp ehline arzetmeyen kimseleri tuvalete gidip su ile temizlenmeyenlere benzetmekteydi. Hadislerinin yazıldığı kendisine haber verilen Nâfi (ö. 117/735), “Getirsinler düzelteyim, tashih edeyim” demekteydi. Böylece doğrudan yazılı metinlerden yapılan istinsahlarda hataların meydana gelebileceğini ve bunların düzeltilmesi gerektiğini ifade etmekteydi. Önceleri hadislerin yazılmasına karşı olan Eyyüb es-Sahtiyânî (ö. 131/748) de daha sonra kendisine arzolunan yazılı hadis metinlerindeki hataları düzeltmekteydi. O bu tutumuyla doğrudan kitaplardan yapılan nakillerde hataların meydana gelebileceğine dikkat çekmeyi amaçlamaktaydı. Söz konusu bilgiler sahîfelerden yapılan istinsahlarda yazı hatalarının olabileceğini ifade etmektedir. Ayrıca muhaddislerin bunu önlemek üzere istinsah edilen metinlerin ehline arzedilmesi hususunda uyarılarda bulunduklarını göstermektedir. Semâ’ ve Kırâat Metotlarını Geliştirmek Yazılı hadis metinlerinin artması ehil olmayanların da hadis rivâyetine el atmalarına sebep olmuştu. Bunun üzerine hadis âlimleri, doğrudan saîfelerden rivâyet edenleri sahafî (الصحفي (diye tanıtmak suretiyle bunların rivâyetlerinin geçersizliğini ilân etme gereğini duymuşlardır. Hadis âlimleri, “Kur’an’ı doğrudan mushaftan öğrenenlerden, hadisi de yazılı metinlerden rivâyet eden sahafîlerden almayın” diyerek hadis talebelerini uyarmaktaydı. Böylece hadisleri mutlaka yetkili bir hocadan alma usulü, muhaddislerin doğrudan hadis sahifelerinden yapılacak hataları önlemek amacıyla aldıkları en önemli tedbirdi. Muhaddisler, doğrudan hadis sahifelerinden yapılan rivâyetleri geçersiz ilân etmekteydi. Yazılı hadis metinlerinin bir hocaya arz edilip edilmediğini sormaktaydı. Nihayet hadis talebelerine “getiriniz hataları tashih edelim, düzeltelim” şeklinde uyarılarda bulunulmaktaydı. Bu durum hadis talebelerini hadis metinlerini ehline arzetmeye zorlamıştı. Böylece yaklaşık birinci asrın sonuna doğru bu ünitenin ileriki sayfalarında daha geniş olarak ele alacağımız semâ ve kırâat metotları hadis rivâyetinde uyulması gereken zorunlu prensipler olarak geliştirilmişti. Bu arada ehil olmayanların eline geçer endişesiyle yazdıklarını imha eden bazı hadis âlimleri de bulunmaktaydı. İmam Mâlik’in “Hadis yazanlar ezberlemek amacıyla kaydediyorlar, ezberleyince imha ediyorlardı” şeklindeki açıklaması bu gerçeği dile getirmektedir. Bu amaçla ömürlerinin sonunda bütün kitaplarını yakanlar veya yakılmasını vasiyet edenler olmuştu. Urve b. Zübeyr (ö. 94/712), Yahyâ b. Ebî Kesîr (ö. 129/746), Eyyüb es-Sahtiyânî (ö. 131/748), Şu’be b. Haccâc (ö. 160/777), Süfyân es-Sevrî (ö. 161/778), Hammâd b. Seleme (ö. 167/783), Abdullah b. Mübârek (ö. 181/997), kitaplarını imha eden veya imha edilmesini vasiyet eden muhaddislerdendi. Yazıdan kaynaklanan hataları önlemek amacıyla muhaddislerin aldıkları söz konusu tedbirlerin sonunda yazılı hadis metinlerindeki hataları tashih etmek üzere semâ ve kırâat meclisleri oluşturulmaya başlanmıştır. Zira hatadan kurtulmanın en sağlıklı yolu hadisi semâ ve kırâat yollarından biriyle almaktan geçmekteydi. Böylece muhaddisler önce hadisi istinsah ediyor, sonra da onu ehlinden semâ veya kırâat metotlarından biriyle alıyorlardı. Semâ ve kırâat metotlarının öncelikli gayesi yazıdan kaynaklanan hataları tashih etmek olmakla birlikte tek amacı bundan ibaret değildi. Semâ ve kırâat meclislerinde yazıdan kaynaklanan hatalar tashih edildikten sonra hadisin yorumu, sıhhati ve hadisin kime ait olduğuna dair ilâve bilgiler de verilmekteydi. 8. Ünite - Hadis Öğrenim ve Öğretim Yöntemleri 173 Muhaddisler hadislerin semâ ve kırâat yoluyla alınmasında ısrar etmekteydi. Ancak bu durum genişleyen İslâm coğrafyasında gittikçe artan hadis metinlerinden yararlanma imkânını zorlaştırıyordu. Bu sıkıntı hadis talebelerine kolaylık sağlayacak bir çıkış yolu bulmayı zaruri hale getirmişti. Bu amaçla yaygın olmasa da, daha hicrî ikinci asrın başlarından itibaren detaylarını ileriki sayfalarda göreceğimiz icâzet, münâvele ve mükâtebe metotlarına kolaylığı temin edici çareler olarak müsaade edimliş, fakat hatalara açık oldukları için i‘lâm, vasıyyet ve vicâde metotları güvenilir kabul edilmemiştir. Şifahi ve yazılı rivâyet arasındaki farkı araştırınız. HADİS ÖĞRENİM VE ÖĞRETİM YÖNTEMLERİ Hadis öğrenim ve öğretim metotları hadislerin aslına uygun olarak naklini temindeki öncelikleri, hadis âlimleri tarafından kabul görmeleri ve yaygınlıkları ile amacı gerçekleştirmekte birbirine yakınlıkları dikkate alınarak üç grup halinde incelenecektir. :السماع من لفظ الشيخ والقراءة على الشيخ) Kırâat ve’ Semâ es-Semâ’ min lafzı’ş-şeyh, el-Kırâatü ale’ş-şeyh) Semâ’ işitmek ve dinlemek anlamında مسع) semia) fiilinin masdarıdır. Terim olarak semâ, hadis hocasının (şeyh) hadislerini okuması, talebenin veya talebelerin de bizzat ondan işiterek hadisleri alması anlamındadır. Semâ’ yönteminde hadisi hoca okuyup anlatmakta, öğrenci ise dinlemektedir. Bu metotta hadis hocası hadisleri ezberinden veya kitabından okur. Ancak birçok âlime göre kitabından rivâyet etmesi durumunda hocanın hadisleri ezbere bilmesi gerekmekteydi. Zira rivâyet ettiği hadisleri ezbere bilmediği takdirde kitapta yapılabilecek hataları fark edemezdi. Bu metotla hadis alan talebe daha önce elde ettiği metinden de takip edebilirdi. Bazen hocanın okuduklarını sadece dinlemekle yetindiği de olurdu. Ancak talebenin metinden takip etmesi tercih edilirdi. İmlâ’ yöntemi de semâ’ içerisinde sayılmaktadır. İmlâ’ sözlükte, yazdırma demektir. Hadis terimi olarak, hocanın hadisi talebeye yazdırmasıdır. Bu yöntemde hoca ezberinden veya kitaptan okumakta, talebe ise okunan metni yazmaktadır. İmlâ’da hoca yazdıracağı şeyi dikkatli bir şekilde yazdırmakta, talebe de aynı şekilde söylenenleri dikkatle yazmaktadır. Bu durum yanılma ihtimalini azaltmaktaydı. Ayrıca gerektiğinde açıklama yapılabilmekte ve soru sorulabilmekteydi. Bu ise, hadisi anlama ve aslına uygun tespit etme imkânını artırmaktaydı. Bu sebeple imlâ’ hadis almanın en güvenilir usûlü kabul edilmiştir. Bu yöntemle yazılan esere imlâ’ veya çoğul şekliyle emâlî denilirdi. Talebeye hadisleri yazdıran hocaya mümlî (اململي(, onun söylediklerini yazan öğrenciye de müstemlî )املستملي (denilirdi. Yazan kimselerin kalabalık olması halinde hocanın söylediklerini uzaktakilere yüksek sesle nakledenlere de müstemlî veya mübelliğ denilirdi. Hocaların hadisi imlâ’ yöntemiyle naklettikleri toplantılara da imlâ’ meclisi adı verilirdi. Hadis tarihinin belli dönemlerinde imlâ meclisleri çok meşhur ve yaygındı. Kaynaklarda meşhur hocaların imlâ’ meclislerinde olağanüstü sayıda kalabalıklar bulunduğuna dair çok sayıda bilgi vardır. İmlâ yöntemiyle alınan hadis “علي املي : emlâ aleyye” veya “ امالء حدثين haddesenâ (haddesenî) imlâen” gibi siğalarla nakledilmekteydi. Bunun dışında semâ’ metoduyla alınan hadis ise genellikle “semi’tü” (bu hadisleri hocadan işittim), “haddesenî” (bu hadisleri bana haber verdi), “haddesenâ” (bu hadisleri bize haber verdi) ifadeleriyle rivâyet edilmekteydi. 1 174 Hadis Tarihi ve Usulü Kırâat, okumak anlamındaki قرا) karae) fiilinin masdarıdır. Terim olarak kırâat, talebenin hadisleri bizzat hadis hocasına okuması veya başkasının okuduğunu işitmesi suretiyle hadisi almasıdır. Bu metotta talebenin kitaptan veya ezberinden okuması, hocanın da söz konusu hadisi ezberinden veya elindeki yazılı nüshadan takip etmesi arasında fark yoktur. Hadis âlimlerinin çoğu “bir şeyi bir kimseye sunmak, göstermek” mânasındaki arz (العرض (terimini kırâatla eş anlamlı olarak kullanmışlardır. Kırâat metoduyla hadis alınırken hocanın rivâyetlerini ezbere bilmesi gerekir. Nüshadan takip edenlerin güvenilir olması ve bu esnada hadis yazılmaması uyulması gereken prensiplerdir. Kırâat esnasında hadis yazan kimsenin hadisi rivâyet ederken “ حضرت : hadartü” (hazır bulundum) gibi bir siğa ile bu durumu ifade etmesi gerekir. Kırâat metoduyla alınan hadis genellikle “ahberenî” (bu hadisleri bana haber verdi), “ahberenâ” veya “haddesenâ” ” (bu hadisleri bize haber verdi), “ عرضت : araztü” (bu hadisleri hadis hocasına arzettim), “Kara’tü alâ fülân” (bu hadisleri falana okudum), “kara’nâ alâ fülân” (bu hadisleri falana okuduk), “ امسع انا و فالن علي قرئ : kurie alâ fülân ve ene esmeu” (bu hadisleri falana okurken işittim) ifadeleriyle rivâyet edilmekteydi. Hadislerin hocadan semâ’ ve kırâat metotlarıyla alındığı oturumlara semâ’ ve kırâat meclisleri denilmekteydi. Sonraki dönemlerde kitabının tamamını veya bir kısmını bu meclislerde alan öğrenciye, hoca “Fülân b. Fülân eserin tamamını –veya bir kısmını- bana okudu, ben de kendisine rivâyet hakkını verdim” mahiyetinde bir ibare yazarak yetki verirdi. Bu, o öğrenci için bir diploma anlamına gelmekteydi. Eserin hoca önünde okunuşu sırasında hazır bulunup yapılan işlemi takip eden kişilerin ellerinde bulunan nüshalara da hoca aynı şekilde onların da aynı eseri dinlediklerini ifade eden bir kayıt koyardı. Bu kayıtta okumanın bitiş tarihi ve yeri belirtilirdi. Buna semâ’ ve kırâat kaydı denilirdi. Semâ’ ve kırâat kayıtları genellikle kitabın sonuna yazılırdı. Semâ’ ve Kırâat Metotlarının Amaçları Hadis âlimleri bu metotları öncelikle, istinsah edilmiş metinlerdeki yazı hatalarını düzeltmek amacıyla geliştirip kullanmışlardır. Ancak bu metotların yegâne gayesi bundan ibaret olmamıştır. Zira hicrî ikinci ve üçüncü asırlarda semâ’ ve kırâat meclisleri yazı hatalarını düzeltmenin yanında başka amaçlar için de kullanılmışlardır. Söz konusu metotlar hadisin yorumunu, rivâyet edene aidiyetini ve sıhhatini öğretmek için de kullanılmıştır. Nitekim hicrî ikinci asır âlimlerinden İbn Cüreyc (ö. 150/767) kendisine gelen Süfyan es-Sevrî’ye, “(Hadisleri) bana oku da sana tefsir edeyim” demişti. Abdurrahman b. Mehdî (ö. 198/814) de, “Son vardığım kararı daha önce düşünebilseydim her hadisin yorumunu yanına yazardım…” açıklamasını yapmıştı. Hasan b. Ayyâş (ö. 172/788) ve bir grup arkadaşı Süfyan es-Sevrî’ye gitmişler ve onun tavsiye ettiği muhaddisten semâ’ yoluyla hadis almışlardır. Daha sohnra bu hadisleri Süfyan’a arz etmişler, hadisleri okudukça Süfyan’ın, “bu onun hadisidir, şu onun hadisi değildir” diyerek hangi hadislerin ona ait olduğunu açıklamıştır. Evzâî, “Hadisi işittikten sonra, dirhemin sarrafa sorulduğu gibi uzmanlarına arz ederdik. Onların kabul ettiklerini alır, terk ettiklerini bırakırdık” demiştir. A’meş de İbrahim’in hadis sarrafı olduğunu, bildiği hadisleri gidip ona arz ettiğini söylemiştir. Böylece bu meclislerde hadislerin sıhhati hakkında bilgiler edinildiğini ifade etmiştir. Ancak yorumlar ve diğer bilgiler belki de hadise karışır endişesiyle yazılmamaktaydı. Hadisin aslına uygun olarak naklinde bazı istisnalar dışında semâ’ ve kırâatın en isabetli metotlar olduğu konusunda hadis âlimleri arasında ihtilaf bulunmamaktadır. Bu sebeple de hadis öğrencileri elde ettikleri hadisleri semâ’ ve kırâat metotlarından biriyle alırken öncelikle rivâyet hakkı bulunan hadis hocasından almaya gayret etmişlerdir. Ancak hadis âlimleri 8. Ünite - Hadis Öğrenim ve Öğretim Yöntemleri 175 sözü edilen iki metottan amaca uygunlukta hangisinin daha öncelikli olduğu hususunda ihtilaf etmişlerdir. Kırâatın semâ’dan öncelikli olduğunu, semâ’nın kırâata tercih edilmesi gerektiğini ileri sürenler olduğu gibi söz konusu iki metodu aynı seviyede kabul eden âlimler de bulunmaktadır. Ancak ilk üç asırda hadislerin aslına uygun olarak naklinde amacı gerçekleştirecek en isabetli metodun semâ’ olduğu genel kabul görmüş ve hadis âlimlerinin çoğu tarafından tercih edilmiştir. Hadis münekkitleri de rivâyetlerin değerlendirilmesinde, hadisin semâ’ yoluyla alınmasına son derece önem vermişlerdir. Bu amaçla râvilerin hadisleri araştırılmış ve semâ’ ile aldıkları hadisler diğerlerinden ayırt edilmişlerdir. İcâzet, Münâvele ve Mükâtebe (واملكاتبة واملناولة االجازة ( İcâzet sözlükte, izin vermek, destur vermek, su akıtmak gibi mânalarda kullanılmaktadır. Terim olarak icâzet, semâ’ ve kırâat olmaksızın hadis âliminin belirli şartlar dahilinde bütün veya bir kısım rivâyetlerini öğrencisinin rivâyet etmesine izin vermesidir. Bu izin sözlü veya yazılı olabilir. İlk dönemlerde icâzet sözlü olarak verilmekteydi. Yaklaşık V. (XI.) yüzyılda medreselerin kuruluşundan sonra ise icâzet yazılı olarak verilmeye başlandı. İlk dönemlerden itibaren icâzet yoluyla hadis öğrenim ve öğretimine karşı çıkanlar olmuştur. Ancak ilk dönemlerde tartışılsa da hadis öğrenimini kolaylaştırmak ve hadis kültürünün yayılmasına hizmet etmek amacıyla icâzet yöntemi kullanılmıştır. Hadis kitaplarının nakledildiği sonraki dönemlerde ise icâzet yöntemi daha çok kullanılmıştır. Hatta semâ’ ve kırâat metotlarıyla alınan metinlerin de sonunda icâzetinin alınması gerektiği görüşünü savunanlar bulunmuştur. Nitekim önde gelen hadis usûlcülerinden Hatîb elBağdâdî’nin (ö. 463/1071) aralarında bulunduğu bazı âlimler semâ’ ve kırâat yollarından biriyle alınan hadislerin rivâyet hakkı için de sonunda icâzet alınması gerektiği görüşündeydi. Bunlara göre semâ’ ve kırâat yoluyla hadis öğrenimi ve rivâyetinde hocanın veya talebenin dalgınlık, unutma ve uyuklama gibi sebeplerle hata ihtimali bulunmaktaydı. Bu yüzden semâ’ ve kırâat yollarıyla alınan hadisler de icâzete muhtaçtır. İcâzet veren hocaya mücîz (اجمليز(, icâzet isteyen öğrenciye müstecîz (املستجيز (veya mücâzün leh (له اجملاز(, icâzete konu olan ve rivâyetine izin verilen hadis, sahîfe veya kitaba ise mücâzün bih (به اجملاز (denmektedir. Rivâyet dönemi sonrasında kitap rivâyetlerinin yoğunlaştığı yaklaşık V. (XI.) asırdan itibaren icâzet türleri artmıştır. Hadis rivâyetinde icâzet türlerini Kâdî İyâz beş, Hatîb elBağdâdî altı, İbnü’s-Salâh ve onu takip eden usulcüler yedi, Zeynüddin el-Irâkî dokuz olarak belirlemişlerdir. Bunların her biri az veya çok kullanılmıştır. Ancak aşağıda da görüleceği üzere bu icâzet türlerinin büyük çoğunluğu makbul bir yöntem olarak kabul edilmemiştir. Bunları aşağıdaki şekilde özetlemek mümkündür: 1. Muayyen (belirli) icâzet: Hocanın, talebesine rivâyetlerinin yazılı olduğu belli bir kitabı rivâyet etmesi için izin vermesidir. İslâm âlimlerinin büyük çoğunluğu bu tür icâzeti kabul etmektedir. 2. Kitap belirtmeden verilen icâzet: İcâzet veren âlimin belli bir kitap belirtmeden, “Rivâyet hakkına sahip olduğum bütün kitaplarımı rivâyet etmene icâzet verdim” şeklinde verilen icâzettir. Öğrencilerin, hocalarının kitaplarını rivâyete yetkili olduğu düşüncesiyle verilen bu tür icâzet bazı âlimler tarafından kabul edilmemiştir. Ancak bu tür icâzeti kabul eden âlimler de bulunmaktadır. 3. Umumî icâzet: İcâzeti verilen kitabın, “zamanımda yaşayanlara, Müslümanlara, icâzet isteyen herkese icâzet verdim” şeklinde rivâyetine izin verilen kişi veya kişiler belirtilmeden verilmesidir. Bu tür icâzet bazı âlimler tarafından uygulanmıştır. Ancak önde gelen hadis âlimlerinin çoğunluğu ise bu tür icâzetin doğru olmayacağı görüşündedir. 176 Hadis Tarihi ve Usulü 4. Belirsiz bir kitap için veya belirsiz bir şahsa verilen icâzet: Bu tür icâzet iki şekilde uygulanır. Birincisi belli bir kişiye adı ve mahiyeti belirtilmeden bir kitabı rivâyet etmesi için icâzet verilmesidir. İkincisi ise belli bir kitabı rivâyet etmesi için meçhul bir şahsa verilen icâzettir. Her iki şekilde verilen icâzet de geçersiz kabul edilmiştir. 5. Şarta bağlı icâzet: Belirlenen veya bilenmeyen bir kimsenin arzusuna bağlanan icâzettir. Bu türde âlim, “Falanın istediğine icâzet verdim” veya “Arzu edene icâzet verdim” diyerek icâzet verir. Bu tür icâzet belirsizlik bulunduğu ve şarta bağlı olduğu için kabul edilmemiştir. 6. Doğmamış çocuğa verilen icâzet: Âlimlerin çoğu bu icâzet türünü uygun bir yöntem olarak görmemiştir. 7. Mümeyyiz olmayan çocuğa verilen icâzet: Bu tür icâzeti uygun gören bazı âlimler bulunmaktadır. Ancak âlimlerin çoğu bu türü kabul etmezler. 8. İleride elde edilecek rivâyetlere verilen icâzet: Kendisinde olmayan bir bilgiye izin vermek anlamına gelmesi sebebiyle bu icâzet türü geçersiz kabul edilmiştir. 9. İcâzetle elde edilen hadisleri veya kitabı rivâyet etmeye verilen icâzet: Bazı âlimler bu tür icâzeti geçerli kabul etmişlerdir. Münâvele sözlükte, bir nesneyi eliyle vermek mânasına gelmektedir. Terim olarak, hadis hocasının hadislerini ihtiva eden kitabını rivâyet etmesi için talebesine elden vermesi veya kitabın kendisine ait olduğunu ifade etmesi demektir. Münâvelenin icâzetli ve icâzetsiz olmak üzere iki türü vardır. İcâzetli münâvele farklı şekillerde gerçekleşir. Hoca, rivâyet hakkına sahip olduğu hadisleri içeren bir nüshanın aslını veya asıl nüsha ile karşılaştırılmış bir kopyasını öğrencisinde kalmak veya yazıp iade etmek üzere verirken, “Bunlar benim falan kişiden olan rivâyetlerimdir, onları rivâyet et” veya, “Bunları benden rivâyet etmene icâzet verdim” ifadelerini kullanır. Öğrenci, hocasının asıl nüshasını veya onunla karşılaştırılmış kopyasını hocaya teslim eder. Hoca bunu inceledikten sonra öğrencisinin onu rivâyet etmesine izin verir. Birçok hadis âlimi söz konusu şekillerde hocanın inceleyerek verdiği ve icâzetli münâvele olan bu türleri hadis rivâyetinde geçerli saymıştır. Öğrenci hocaya bir nüsha vererek ondaki hadislerin hocanın rivâyeti olduğunu söyler ve bu nüshayı kendisine rivâyetine müsaade ederek münâvele yoluyla vermesini ister. Hoca da nüshayı incelemeden rivâyetine izin verir. Hatîb el-Bağdâdî ve İbnü’s-Salah icâzetli münâvelenin bu şeklinin uygun olmadığını söylerler. İcâzetsiz münâvele hocanın talabeye bir nüsha verip, “Bunlar benim rivâyetlerimdir” demesi, ancak bunun rivâyetine izin verip vermediğini söylememesidir. Bazı âlimler bu tür münâvelenin de uygun olduğu görüşündedir. Mükâtebe sözlükte, yazışmak, mektuplaşmak mânasına gelmektedir. Terim olarak ise, hadis hocasının rivâyet hakkı bulunan hadislerinin tamamını veya bir kısmını yakında ya da uzakta bulunan bir kimseye yazıp göndermesidir. Hoca göndermek istediği metni bizzat kendisi yazabileceği gibi başkasına da yazdırabilir. Şartları Söz konusu metotların hadisleri semâ’ ve kırâat yollarıyla alma imkânı bulunmadığında kullanılması istenmiştir. Ayrıca bu metotlar kullanıldığında metnin aslına uygun olarak nakledilmesindeki yetersizlikleri giderecek bir takım şartlar da belirlenmiştir. Semâ’ ve kırâat metotlarında, rivâyet hakkı istenen yazılı metnin, hoca ve talebe tarafından birlikte gözden geçirilip, hataların düzeltilmesi, anılan metotların diğerlerine tercih edilmesinin en önemli sebebi olmuştur. İcâzet ve münâvele metotları ise genelde hadis öğrencisinin elde ettiği nüshayı hocadan rivâyet hakkı istemesi şeklinde olmaktaydı. Bu durumda yazılı metindeki hataların yazı hataları düzeltilmeden nakledilmesi ihtimali 8. Ünite - Hadis Öğrenim ve Öğretim Yöntemleri 177 vardı. Bu endişeyle özellikle ilk dönemlerde sözü edilen metotlar bazı hadis âlimleri tarafından tenkit edilerek geçerlilikleri kabul edilmemiştir. Mükâtebe metodunda hocanın bizzat yazması veya yazdırması, metnin öğrenciye hatasız nakledilmesini temin etmekle birlikte, rivâyet esnasında talebenin hata yapmasına müsait idi. Hadis metinlerinin nakledilmesinde yukarıdan beri anlatılan yetersizliklerine rağmen, bahsedilen metotlara, yazılı hadis metinlerinin hadis naklinde yaygın olarak kullanılmaya başlandığı hicrî ikinci asrın başlarından itibaren, hadis öğrencilerine kolaylık sağlamak amacıyla müsaade edildiği yukarıda ifade edilmişti. Ancak hadis âlimleri bu metotlarla rivâyetin geçerli kabul edilmesini, sözü edilen yetersizliklerini giderecek veya asgariye indirecek şartlara bağlamışlardır. Öncelikle icâzeti veren hoca güvenilir, icâzete konu olan hadisleri veya kitabı iyi bilen ve ilmiyle tanınan bir kimse olmalıdır. İcâzet isteyen öğrencinin de ilim ehlinden olduğu bilinmelidir. Ayrıca bu metotlardaki sözü edilen eksiklikleri gidermek amacıyla öğrenci kendi nüshasını icâzet verenin nüshası ile dikkatli bir şekilde karşılaştırmalıdır. Daha sonra da yazılı metin hoca veya yetki verdiği bir öğrencisi tarafından gözden geçirilip hataları düzeltilmelidir. İmam Mâlik, Ahmed b. Hanbel, Ahmed b. Salih el-Mısrî (ö.248/862) ve Muhammed b. Yahya ez-Zühlî (ö. 258/872) bu nevi rivâyetlerin sahih kabul edilebilmesi için sözü edilen faaliyetin gerçekleşmesi gerektiğini belirtmişlerdir. Söz konusu üç metotla naklin geçerli kabul edilebilmesi için ileri sürülen şartlardan biri de kendisine hadis rivâyet edilecek öğrencinin güvenilir olmasıdır. Bu metotlardan özellikle mükâtebe metodunda yazıp gönderilen metinlerin değişikliğe uğramayacağından emin olunması amacıyla götüren kimsenin güvenilir olması, bu mümkün değilse metnin mühürlenmesi şartı aranmıştır. Bunların dışında bazı âlimler anılan metotlarla rivâyette mutlaka bu metotlara delâlet eden rivâyet lafızlarının kullanılması gerektiğini de ifade etmişlerdir. Bu metotlarla hadis rivâyetinde oldukça müsamahakar davranan bazı hadis âlimleri olmuştur. Ancak hicrî ikinci ve üçüncü asırlarda bu metotlarla rivâyette bulunan birçok hadis âlimi yazılı hadis metnini kontrol edip hataları düzeltmeden hadis öğrencisine rivâyet hakkı vermemiştir. İstisnalar bir tarafa bırakılırsa bu üç metotla rivâyet hakkı verirken, hadis âlimlerinin yazılı hadis metnini kontrol ettikleri, varsa hataları düzelttikleri ve hadis öğrencisinin güvenilirliğine dikkat ettikleri söylenebilir. (اعالم الشيخ والوصية والوجادة) Vicâde ,Vasıyyet ,lâm’İ İ’lâm sözlükte, öğretmek, bildirmek, kişinin savaşta kendisine yiğitlik nişanı takması gibi mânalara gelmektedir. Terim olarak ise, hadis hocasının hadis veya hadis kitabını rivâyeti için herhangi bir açıklamada bulunmadan öğrenciye göstererek bunları semâ’ yoluyla aldığını ifade etmesidir. Öğrencinin hocaya rivâyetlerini hatırlatması karşısında hocanın buna itiraz etmemesi de i’lâm olarak kabul edilmiştir. Bu metotla ilgili kaynaklarda verilen misaller az olup bu yönteme delâletleri tartışmalıdır. Bazı âlimlere göre sözü edilen misaller icâzete örnek teşkil etmektedir. Önde gelen bazı hadis âlimleri bu metodu güvenilir bir yöntem kabul etmemişlerdir. Dolayısıyla i’lâm hadis rivâyeti için sağlıklı ve yaygın olarak kullanılan bir metot niteliği taşımamaktadır. Vasıyyet sözlükte, vasiyet etmek, sipariş vermek anlamına gelmektedir. Terim olarak, hadis hocasının rivâyet ettiği bir kitabı, ölümünden veya seyahate çıkmadan önce birisine vasıyyet etmesi mânasında kullanılmaktadır. Vicâde, bulmak ve elde etmek demektir. Hadis terimi olarak, bir kişinin herhangi bir râvînin, hadis kitabı müellifinin el yazısı ile yazılmış kitabını veya bazı hadislerini bulup ele geçirmesine denir. Söz konusu müellif veya râvinin çağdaş olup olmaması, çağdaş ise görüşüp görüşmemeleri, görüşmüşse ondan semâ’ı bulunup bulunmaması önemli değildir. Bu durumların hepsinde yazılı metni ele geçirmeye vicâde denmektedir. 178 Hadis Tarihi ve Usulü İlk Asırlarda Kullanımları İlk dönem hadis âlimleri tarafından i’lâm metodunun kullanıldığına dair kaynaklarda iki misal zikredilmektedir. Bunlardan biri Zührî’nin Ubeydullah b. Ömer el-Umerî’ye (ö. 147/764) i’lâm yoluyla hadis naklettiğidir. Ancak Zührî’nin hadis öğrencileri tarafından getirilen kitapları incelemeden rivâyet hakkı verdiğine dair haberi Hatîb el-Bağdâdî ve İbn Abdilberr, “Zührî’nin söz konusu kitap ve nüshayı daha önceden gözden geçirdiği, hatasız olduğunu bildiği ve öğrenciye güvendiği” şeklinde yorumlamışlardır. İlk dönem hadis araştırmalarıyla tanınan Rıfat Fevzi Abdülmuttalib de söz konusu rivâyetin sahih olmadığını ve Zührî gibi bir hadis âliminin i’lâmı metot olarak kabul etmeyeceğini ifade eder. Ubeydullah b. Ömer’in “biz Zührî’den arzdan başka metotla hadis almazdık” açıklaması da Rıfat Fevzi’nin söz konusu görüşünün isabetli olduğunu göstermektedir. İ’lâm metoduyla ilgili ikinci rivâyet İbn Cüreyc’in Hişam b. Urve’den bu yolla hadis aldığıyla ilgilidir. Rıfat Fevzi Abdülmuttalib bu rivâyetin de sahih olmadığını ifade etmiştir. O daha sonra Hatîb el-Bağdâdî’nin bu haberi icâzet konusunda zikretmesinin İbn Cüreyc’in sözü edilen rivâyeti icâzet yoluyla aldığına delil olduğunu kaydeder. Misal olarak verilen her iki rivâyetin sahih olduğu kabul edilse bile, ilk dönemlerde i’lâm metodunun yaygın olduğunu söylemek mümkün değildir. Dolayısıyla Ubeydullah b. Ömer ve İbn Cüreyc gibi hadisi aslına uygun olarak rivâyet edebilen hadis âlimlerinin bu metodu kullanmaları istisna olarak kabul edilmelidir. Vasıyyet metodunun ilk asırlarda kullanıldığına dair kaynakların çoğu tarafından verilen misal, Ebû Kılâbe’nin (ö. 104/722) Eyyüb es-Sahtiyânî’ye (ö. 131/748) kitaplarını vasıyyet etmesidir. Ancak kaynaklarda Eyyüb es-Sahtiyânî’nin hocasının kitaplarını işittiği fakat ezberlemediğine dair haberler de bulunmaktadır. Bu durum onun kendisine vasıyyet edilen kitapları daha önce hocasından işittiğini dolayısıyla tanımlanan vasıyyet yoluyla almadığını göstermektedir. Ayrıca Ebû Kılâbe’nin kitaplarını ona vasıyyet etmesini, Eyyüb’ün oradaki hadisleri aslına uygun olarak rivâyet edeceğine olan güveni ile açıklamak da mümkündür. Ebû Kılâbe’nin “eğer Eyyüb hayatta ise kitaplarımı ona götürün, değilse yakın” tavsiyesi de Eyyüb es-Sahtiyânî’ye olan bu güvenini göstermektedir. Ebû Kılâbe’nin söz konusu vasıyyetinin dışında kitaplarını vasıyyet edenler veya vasıyyet yoluyla rivâyette bulunanlar birkaç kişiyi geçmemektedir. Bu asırlarda hadis âlimleri vasıyyeti kitaplarını rivâyet etmek için değil, yakılması ve imha edilmesi için yapmaktaydı. Dolayısıyla ilk dönemlerde hadis âlimleri vasıyyet metoduyla hadis rivâyetini güvenilir bir yol olarak kabul etmemişlerdir. Yazılı hadis metinlerinin arttığı hicrî birinci asrın son çeyreğinde hadisin hatalı rivâyetine sebep olduğu gerekçesiyle vicâde yoluyla rivâyete müsaade edilmemiştir. Söz konusu dönemde ister istinsah ister vicâde yoluyla elde edilmiş olsun, ehlinden semâ’ veya kırâat yollarından biriyle alınmadan yapılan rivâyetler hatalı nakillere sebep olmaktaydı. Hadis âlimleri birincileri sahafî (الصحفي (diye isimlendirerek hadis öğrencilerini onlardan hadis almak konusunda uyarmışlardır. İkincileri yani, vicâde yoluyla elde edilen kitapları da ehlinden semâ’ veya kırâat metotlarından biriyle alınmadıkça rivâyet etmemek hususunda uyarmışlardır. Hadis âlimleri, hadislerin tashifli yani hatalı rivâyetine sebep olduğu için vicâde yoluyla elde edilen kitaba bakılmaması, okunmaması ve güvenilir bir hadis âliminden semâ’ yoluyla almadıkça rivâyet edilmemesi üzerinde ısrarla durmuşlardır. Bu gayretlere rağmen vicâde yoluyla hadis rivâyetine bütünüyle engel olunamamıştır. Vicâde yoluyla elde edilen hadislerin rivâyeti hadis âlimleri tarafından zayıf kabul edilmiş ve râvilerin bu nevi rivâyetleri tespit edilerek zayıflığına işaret edilmiştir. Hadis âlimleri, ilk üç asırda aslına uygun nakli temin ettikleri için hadislerin semâ’ veya kırâat metotlarıyla öğrenilip rivâyet edilmesini zorunlu görmekteydiler. İcâzet, münâvele ve mükâtebe metotlarında rivâyeti istenen metnin, hocanın kontrolünden geçmesi sebe- 8. Ünite - Hadis Öğrenim ve Öğretim Yöntemleri 179 biyle doğrudan olmasa da dolaylı tashihinin yapılmış olması, söz konusu metotların hadis âlimleri arasında kabul görmesine sebep olmuştur. Doğrudan veya dolaylı tashih imkânı bulunmaması sebebiyle i’lâm, vasıyyet ve vicâde metotları kabul edilmemiştir. Ancak bu üç metodun elde edilen yazılı hadis metinlerinin zayi olmaması ve onlardan yararlanılması gibi düşüncelerle zaruret durumlarında istisnâî olarak kullanıldıkları söylenebilir. Hadislerin tek tek isnadlarıyla rivâyet edildiği rivâyet döneminde hadisler çoğunlukla semâ’ ve kırâat metotlarıyla alınıp nakledilmekteydi. Bu iki metotla alınma imkânı bulunmadığında icâzet, münâvele ve mükâtebe metotlarından biri kullanılmaktaydı. İ’lâm, vasıyyet ve vicâde metotlarına ise nadiren müracaat edilmekteydi. Hadislerin değil hadis kitaplarının isnadlarıyla nakledildiği nakil döneminde ise icâzet metodunun kullanımının yaygınlaştığı görülmektedir. Bu dönemde vicâde metodunun kullanımında da artış olduğu söylenebilir. Temel hadis kaynaklarının isnadlarında yer alan rivâyet lafızları incelendiğinde semâ’ ve kırâat dışındaki metotların ilk üç asırda yaygın olarak kullanılmadıkları anlaşılmaktadır. Konuyla ilgili yapılan bir araştırmada özellikle icâzet metodunun hicrî beşinci asırdan sonra yaygınlaştığının ifade edilmesi de bu durumu desteklemektedir. İlk dönem âlimlerinden bir kısmı semâ’ ve kırâat metotları arasında fark görmemişse de hadis tarihinde semâ’ hadis alma metotlarının en yaygın şekli olmuştur. Semâ’ ve kırâat metotlardan biriyle hadis almanın geçerli olması için öğrencinin en az temyiz çağına ulaşmış olması gerekli görülmüştür. Daha önceki yaşlarda bu metotlarla alınan hadis, usulüne uygun alınmış kabul edilmez. Sadece öğrencinin söz konusu hadisin okunduğu mecliste hazır bulunduğu kabul edilirdi. Rivâyet Lafızları (االداء الفاظ او االداء صيغ : Sıyağu’l-edâ’ ev elfâzu’l-edâ’ ) Rivâyet lafızları veya edâ siğaları hadisin hangi metotla rivâyet edildiğini belirtmek üzere isnadda kullanılan lafızlardır. İsnadda zikredilen bu lafızlar aynı zamanda hadisin isnadında inkıtâ’ (kopukluk) bulunup bulunmadığına da delâlet etmektedir. Söz gelimi semâ’ ve kırâat metoduna delâlet eden rivâyet lafızları aynı zamanda isnadda kopukluk bulunmadığını da ifade ederler. Vicâde metoduna delâlet eden lafızlar ise isnadda kopukluk bulunduğunu ya da bulanbileceğini belirtmiş olurlar. Hadis öğrenimi ve öğretimi ile ilgili metotlar hadisin aslına uygun olarak nakletmek açısından aynı değerde değildi. Ayrıca rivâyetlerin değerlendirilmesinde, öğrenim ve öğretim metotları en önemli ölçütlerden biri kabul edilmekteydi. Bu durum rivâyet esnasında hadisin hangi metotla alındığına delâlet etmek üzere her biri için farklı lafız kullanılmasını gerekli kılmıştı. Ancak edâ sîgaları olarak da isimlendirilen rivâyet lafızlarının kullanımında ilk dönemlerde hadisçiler arasında belirli bir uzlaşı bulunmamaktaydı. Hadis öğrenim ve öğretim metotlarının hadisin aslına uygun naklinde aynı değerde olmadığı ve rivâyetlerin değerlendirilmesinde en önemli ölçüt kabul edildikleri yukarıda ifade edilmişti. Bu durum, râvinin rivâyet esnasında hadisi hangi metotla aldığına delâlet etmek üzere her bir metot için farklı lafız kullanılmasını gerekli kılmıştır. Rivâyet lafızlarının hadis öğrenim ve öğretim metotlarına paralel olarak veya hemen onları takiben ortaya çıktıkları anlaşılmaktadır. İkinci ve üçüncü asırlarda rivâyet lafızlarının kullanımında bütünüyle bir ittifaktan söz edilemediğinden dolayı aşağıda rivâyet lafızları yaygın olarak kullanımları esas alınarak incelenecek, farklı kullanımlarına da dikkat çekilecektir. Rivâyet lafızları delâlet ettikleri metotlara göre zikredilecektir. Ancak burada tarihi süreçte rivâyet lafızlarının kullanımında tedriciliğin yani gelişmenin olduğu unutulmamalıdır. Hicri ikinci asrın önemli bir kısmında çoğunlukla “an:عن “ siğasının kullanıldığı söylenebilir. Yapılan bazı araştırmalar ile hicri üçüncü asırda telif edilen hadis kitaplarının isnad- 180 Hadis Tarihi ve Usulü larının incelenmesi de bu durumu teyit etmektedir. Başta Kütüb-i sitte olmak üzere hicri üçüncü asır hadis kitaplarının isnadları incelendiğinde müellif tarafında “haddesenâ” ve “ahberênâ” rivâyet lafızları bulunurken tebeu’t-tâbiîn, tâbiîn ve sahâbe nesillerinde “an” lafzının yaygın olarak kullanıldığı görülmektedir. Ayrıca başlangıçta edâ siğalarının belirli metotlara tahsis edilmesinde bir ittifak bulunmamaktadır. Söz gelimi başlangıçta “ahberenî” veya “ahberenâ” siğaları semâ’, kırâat, icâzet ve münâvele metotlarının her birine delâlet etmek üzere kullanılmıştır. Bazı âlimler “ahberenâ” ile “haddesenâ” siğalarının semâ’ ve kırâat metotlarına delâlet etmeleri açısından aynı anlama geldiklerini söylemişlerdir. Ancak II. (VIII.) yüzyılın ortalarından itibaren edâ siğalarının belirli metotlara delâlet etmek üzere kullanılmaya başlandığı ve III. (IX. ) asırdan itibaren ise bunun yaygınlaştığı söylenebilir. “İşittim” anlamındaki مسعت) semi‘tü) semâ’ metoduna delâlet eden rivâyet lafızlarının en üstünüdür. Bunun dışında öğrenci, hadisi hocadan semâ’ metoduyla tek başına aldığında حدثين) haddesenî: bana rivâyet etti), grup halinde aldığında ise حدثنا) haddesenâ: bize rivâyet etti) lafzını kullanırdı. Âlimlerin çoğu sözü edilen rivâyet lafızlarının semâ’a delâlet ettikleri hususunda ittifak etmiştir. حدثىن) heddesenî: bana rivâyet etti) ve حدثنا) haddesenâ: bize rivâyet etti) lafızlarının kırâat, icâzet, münâvele, mükâtebe hatta vicâde metotlarına delâlet etmek üzere kullanılabileceği görüşünü benimseyen âlimler olmuştur. Sözü edilen lafızların semâ’ metoduna delâlet etmek üzere kullanılacağında ihtilaf bulunmamakla birlikte diğer metotlar için de kullanılabileceği hususunda ise görüş birliği yoktur. İstisnalar bir tarafa bırakılırsa sözü edilen rivâyet lafızlarının hicrî ikinci asrın ortasından itibaren semâ’a tahsis edilmeye başlandığı ve bu görüşün genel kabul gördüğü anlaşılmaktadır. قرات) kara’tü: falan kimseye okudum), فالن قراناعلي)kara’nâ alâ fülân: falan kimseye okuduk), شاهداوامسع وانا فالن علي قرئ) kurie alâ fülân ve ene şâhidün ev esmau: falan kimseye okundu ben de şahit oldum veya dinledim) kırâat metoduna açıkça delâlet eden rivâyet lafızlarıdır. عرضت) aradtü: arz ettim) lafzı da kırâat metoduna delâlet eden lafızlardandır.اخربين) ahberenî: bana haber verdi), اخربنا) ahberenâ: bize haber verdi) lafızları da çoğunlukla kırâat metoduna delâlet etmek üzere kullanılmaktadır. Bu son iki lafız hicrî ikinci ve üçüncü asırlarda bazı hadis âlimleri tarafından semâ’, icâzet ve münâvele metotlarına delâlet etmek üzere de kullanılmıştır. Ancak sözü edilen iki lafzın ikinci asırdan itibaren giderek kırâat metoduna tahsis edilmeye başladığı ve zamanla genel kabul gördüğü söylenebilir. İcâzet metoduna delâlet etmek üzere en çok kullanılan lafız, يل اجاز) ecâze lî: bana icâzet verdi) siğasıdır. Yaygın olmamakla birlikte انبانا) enbeenâ: bize haber verdi), اعطاين (a’tânî: bana verdi), خربين) habberenî: bana haber verdi) خربنا) habberenâ: bize haber verdi) lafızları da icâzet metoduna delâlet etmek üzere kullanılmışlardır. اعطاىن) a’tânî: bana rivâyetlerini verdi), كتابه ايل دفع) defaa ileyye kitâbehu: falan bana kitabını verdi) münâveleye delâlet etmek üzere kullanılan rivâyet lafızlarıdır. فالن اىل كتب)ketebe ileyye fülân: falan kimse bana yazdı) lafzı mükâtebe metoduna delâlet etmek üzere kullanılan rivâyet lafzıdır. اىل اوصى) evsâ ileyye: bana vasıyyet etti) lafzı vasıyyet metoduna delâlet etmek üzere kullanılan rivâyet lafzıdır. 8. Ünite - Hadis Öğrenim ve Öğretim Yöntemleri 181 وجدت) vecedtü: buldum), فالن خبط ت جد و) vecedtü bi hatti fülân: falanın el yazısıyla buldum), كتابفالن قراتيف) kara’tü fî kitâbi fülân: falanın kitabında okudum), خبطه فالن كتاب يف قرات) kara’tü fî kitâbi fülân bi hattihî: falanın kitabında el yazısıyla okudum) ve بلغين )beleğanî: bana ulaştı) lafızları vicâde metoduna delâlet etmek üzere kullanılan edâ siğalarıdır. Rivâyet Metotlarının Hepsine Delâlet Eden Rivâyet Lafızları Yukarıda zikredilen rivâyet lafızlarından önemli bir kısmı sadece bir rivâyet metoduna delâlet etmektedir. Bazıları ise farklı âlimler tarafından değişik metotlara delâlet etmek üzere kullanılmıştır. Aşağıda zikredilecek iki rivâyet lafzı ise hemen bütün metotlara delâlet etmek üzere kullanılmışlardır. Dolayısıyla bu iki lafzın hangi metoda delâlet ettikleri kullanan râviye göre tespit edilebilmektedir. عن) an: falandan). Velid b. Müslim’in (ö. 195/810) verdiği haberden anlaşıldığına göre, hadis rivâyetinde kolaylık için kullanılmıştır. Velid b. Müslim’in açıklaması şöyledir: Evzâî ‘haddesenâ’ Yahya b. Saîd el-Ensârî kâle haddesenâ fülanün, kâle haddesenâ … diye bize rivâyet ediyordu. Ben ise bazen Evzâî’nin rivâyet ettiği gibi bazen de kolaylık olsun diye “an fülan, an fülan…” şeklinde rivâyet ediyorum. Söz konusu siğa kolaylık sağlaması sebebiyle semâ’ yoluyla alınan hadislerin rivâyetinde kullanıldığı gibi, semâ’ metoduyla alınmayan hadisler için de kullanılmıştır. İmam Şafiî bu siğayı semâ’ dışında kullananların az olduğunu ifade etmiştir. O sözü edilen siğanın hangi metoda delâlet ettiğine ve bu siğa ile rivâyetlerin sıhhatinin de râvilere göre değişeceğine işaret etmektedir. Buna göre söz konusu siğayı kullanan râvi tedlis yapmakla tanınmıyorsa rivâyetini semâ’ yoluyla aldığına, bir defa bile tedlîs yapmışsa semâ’a delâlet eden مسع) semia) ve حدثىن) haddesenî): siğalarıyla yaptığı rivâyetlerin dışındakileri semâ’ yoluyla almadığına ve rivâyetinin sahih olmadığına hükmedilir. İlk üç asır hadis âlimlerinin çoğu tedlis olmamak şartıyla söz konusu siğa ile rivâyetin semâ’ kabul edilmesi için bir kere bile olsa hoca talebe arasında görüşme (lika) olmasını öngörmektedir. İmam Müslim ise aynı asırda yaşamış olmalarını (muâsarât) başka bir ifadeyle görüşme imkânlarının mevcudiyetini yeterli görmüştür. Bu siğa, rivâyet lafızlarının henüz tam olarak kullanılmadığı ilk yüz elli yıllık dönemde daha çok görülür. قال فالنا ان) enne fülân kâle: falanın söylediğine göre). Genelde “ahberenâ fülânün enne fülânen kâle”, “ahberenâ fülânün enne fülânen ahberehû” ve “ahberenâ fülânün enne fülânen haddesehû” şekillerinde kullanılan bu lafzın ittisal veya inkıtâ’a delalet ettiği hususunda ihtilaf edilmiştir. Bazı âlimlere göre “ان “sîgasıyla nakledilen rivâyetler, başka bir tarikten semâ’ yoluyla nakledildiği ortaya çıkmadıkça muttasıl sayılmaz, bunlar münkatı’ hükmündedir. Âlimlerin çoğuna göre ise hocasından “ان “lafzıyla nakilde bulunan râvinin hocasıyla görüştüğünün ve tedlis yapmadığının bilinmesi şartıyla rivâyeti muttasıl sayılır. قال) dedi, söyledi). Bu siğa, rivâyet döneminde oranları farklı olmakla birlikte değişik âlimler tarafından semâ’, kırâat, icâzet, münâvele ve vicâde metotları ile ilgili kullanılmıştır. Söz konusu lafız hicrî ikinci ve üçüncü asırlarda genellikle munkatı’ (isnadı kopuk) rivâyetlere veya tedlise delâlet etmektedir. Bu sebeple hadis âlimleri râvilerin bu lafızla yaptıkları rivâyetlerden sakındırmışlardır. Söz konusu dönemde bu siğa hem semâ’ ve kırâat hem de vicâde metoduna delâlet etmek üzere kullanılmıştır. Bu sebeple hadis âlimleri bu duruma dikkat çekerek tedlis yapmakla tanınan râvilerin sözü edilen lafızla yaptıkları rivâyetin semâ’ olmayacağını ifade etmişlerdir. Nitekim Hatîb el-Bağdâdî söz 182 Hadis Tarihi ve Usulü konusu rivâyet lafzı hakkında sîğayı kullanan râviye göre hareket edilmesi gerektiğinden bahsederek şöyle demiştir: Râvi semâ’dan başka bir metotla rivâyette bulunmuyorsa sözü edilen siğa bu râvi hakkında حدثنا) haddesenâ) mesabesindedir. Eğer râvi hem semâ’ hem de diğer metotlarla alıyorsa, semâ’ yoluyla alındığı kesinleşmedikçe rivâyeti delil olarak kullanılmaz. Hadis âlimleri hadis rivâyetinde en çok semâ’ ve kırâat metotlarını kullanmışlardır. Dolayısıyla isnadda en çok sözü edilen iki metoda delâlet eden rivâyet lafızları zikredilmiştir. Hadis âlimleri isnadda en çok geçen bu rivâyet lafızlarının kısaltmalarını da kullanmışlardır. Buna göre حدثين) haddesenî: bana rivâyet etti) ifadesini دثين) desenî), ثين) senî) şeklinde; حدثنا) haddesenâ: bize rivâyet etti) ifadesini ثنا) senâ), نا) nâ) şeklinde; اخربنا (ahberenâ: bize haber verdi) ifadesini de انا) enâ) şeklinde kısaltarak kullanılmışlardır. Ancak yazıdaki bu kısaltmalar okunurken kısaltılnış şekilleriyle değil aslı gibi okunurlar. Rivâyet lafızları masdarlarıyla anılırlar. İsnadda yer alan rivâyet lafızları hakkında bilgi verilirken (حدثنا :haddesenâ) için tahdîs, (اخربنا: ahberenâ) için ihbâr, (عن :an) için an’ane şeklinde masdarları kullanılır. Örneğin, “Falan bu rivayeti tahdîs ya da an’ane ifadesiyle nakletti” denir. Rivâyet döneminde hadis öğrenim ve öğretim metotları ile edâ siğalarının kullanım oranlarını araştırınız. HADİS ÖĞRENMEK AMACIYLA YAPILAN YOLCULUKLAR Hadisi bizzat hocadan semâ’ ve kırâat metotlardan biriyle alma isteği hadis talebelerinin yorucu yolculuklara çıkmalarını gerektirmiştir. İlk dönemde pek çok hadis âlimi hadis metinlerini doğrudan hocadan almak için uzun yolculuklara çıkmıştır. Hadis öğrenmek amacıyla yapılan bu yolculuklara er-rihle fî talebi’l-hadîs (الرحلةيفطلباحلديث(, bu maksatla çok yolculuk yapanlar ise çok seyahat eden anlamlarına gelen, rahhâle (الرحالة(, cevvâle (اجلوالة(, tavvâfü’l-ekâlîm (االقاليم طواف (gibi ifadelerle anılmaktaydı. Rihleye genellikle kendi bölgesindeki hadis âlimlerinin rivâyetlerini öğrendikten sonra çıkılmaktaydı. Öncelikle fetihler dolayısıyla farklı ülkelere dağılmış sahâbîlerin bildiği hadisler rihleler sayesinde kaybolmaktan kurtulmuştu. Rıhlenin amaçlarından biri de hadisi âlî isnadla elde etmek, başka bir ifadeyle aracıları mümkün olduğunca aradan çıkararak ilk kaynağından almaktı. Böylece râvi sayısının azalması sebebiyle rivâyetteki yanılgı ihtimali de azalmış olacaktı. Rihleler zabt kusurundan dolayı zayıf kabul edilen hadislerin başka senedlerinin de bulunarak takviye edilmelerini de sağlamaktaydı. Yapılan ilmî yolculuklar İslâm dünyasının değişik bölgelerindeki hadis âlimleriyle tanışmayı, râviler hakkında bilgiler elde etmeyi sağlamaktaydı. Rihlelerin özellikle hoca-talebe ilişkisini tespitte önemli katkıları olmuştur. Rihleler nesiller arasında güçlü bir iletişim kurulmasını ve hadislerin sonraki nesillere aktarılmasını sağlamıştır. Hadisi ilk kaynağından almak amacıyla yapılan ilim yolculukları sahâbe döneminden itibaren başlamış daha sonraki nesiller tarafından da devam ettirilmiştir. Zamanla yazım kurallarının gelişmesi, icâzetle kitap rivâyetinin yaygınlaşması, kitaba olan güvenin artması rihlelerin azalmasına yol açmıştır. Nitekim İbn Mende (ö. 395/1005) yoğun rihle döneminin son temsilcilerinden kabul edilmiştir. Dolayısıyla hadis için yapılan yolculukların en yoğun olduğu dönem II-IV. (VIII-X.) yüzyıllar olmuştur. V. (XI.) yüzyılda medreselerin, VI. (XII.) asırda ise dârülhadislerin kurulmasıyla hadis için yapılan yolculuklar önemli ölçüde sona ermiştir. 2 8. Ünite - Hadis Öğrenim ve Öğretim Yöntemleri 183 KİTAPLARIN NAKLİNDE UYGULANAN KURALLAR Rivâyet dönemindeki öğrenim ve öğretimde hadisler, önemli ölçüde en güvenilir metotlar olan semâ’ ve kırâat yöntemleriyle nakledilmişti. Dolayısıyla ilk beş asırlık rivâyet döneminde ağırlıklı olarak râvilerin güvenilirlikleri önem arzetmekteydi. Bu sebeple râvilerle ilgili cerh-ta’dîl ve tabakât kitapları telif edildi. Beşinci asır sonrası nakil döneminde ise kitap ve nüshaların güvenilirliği aranmaya başlanmıştır. Bu dönemde yazım kuralları, nüshaları karşılaştırma ve tashih usulleri geliştirilmiştir. İslâm ilim tarihinde ilk dönemlerden itibaren kütüphanelerde bir eserin onlarca nüshası muhafaza edilmiştir. Bu kitapların sonraki nesillere sağlam olarak aktarılmasında bir takım kurallar belirlenmiştir. Bir kitabın rivâyet edilebilmesi için öncelikle müellifin bizzat kendi el yazısıyla yazdığı asıl nüsha veya onunla karşılaştırılmış güvenilir bir nüsha ile karşılaştırılmıştır. Karşılaştırma esnasında rasltanan farklılıklar kenarlara sahiplerinin isimleri veya kısaltılmış rumuzlarla not edilmelidir. Nüshalar asıl nüshalarla karşılaştırılırken, kopya etme esnasında meydana geldiği anlaşılan istinsah hatalarının düzelmesi gerektiğinde tartışma bulunmamaktadır. Hatalar ister asıl nüshadan kaynaklansın, isterse yazım hatası olsun düzeltilme şekilleriyle ilgili farklı uygulamalar söz konusu olmuştur. Bunlardan bir kısmı şunlardır: 1. Hata düzeltilmeden hatalı kısım üzerine dikkat çekmek için sah (صح (işareti konulur. 2. (صح (işareti konulur ve kenara doğrusu yazılır. 3. Hatalı kısmın üstüne yazıya temas etmeyecek şekilde çizgi çekilir. 4. Hatalı kısmın üzeri çizilerek iptal edilir. 5. Hatalı kısmın başına ve sonuna sıfır (o o) şeklinde boş daire konulur. 6. Hatalı kısma yan yana noktalar (…) konululur. 7. Hatalı kısma < > şeklinde işaret edilir. 8. Hata yapılan kısma سهو ve kelimesi yazılır. Bunların dışında yazının bıçak gibi keskin bir aletle kazınması (keşt: الكشط (ve mürekkebin ıslak parmak veya bez parçasıyla silinmesine (mahv:احملو (ısrarla karşı çıkılmıştır. Çünkü yazılı metinler ehil olmayan kişilerce hatalı olarak da düzeltilebilir. Yani kişi doğru bir metni yanlış anlayıp ya da okuyup düzeltiyorum diye bozabilir. Bu nedenle yapılan düzeltmelerin düzeltilen kısmın eski halinin okunmasını engellemeyecek şekilde yapılması gerekir. Ayrıca kazıma ve silme yöntemi kağıdı da tahrip ettiğinden kitapların gereksiz yere yıpranmasına yol açmaktadır. Bu nedenle düzeltmelerde yukarıda belirtilen yöntemler önerilmiştir. Metin içerisinde tespit edilen noksanlıklar da yazının okunmasını engellememesi için kitabın kenarına ilave edilir. Lâhak (اللحق (diye ifade edilen bu ilave kitabın sağ veya sol kenarına yazılır. Asl (االصل (denen müellif nüshalarıyla karşılaştırılarak tashih edilen ve muhtelif zamanlarda baştan sona hocadan okunup rivâyet hakkı alınan nüshalara semâ’, kırâat ve icâzet kayıtları konulurdu. Bu kayıtlar yazma eserlerin güvenilirliğini belirleyen önemli kayıtlardı. Semâ’ ve kırâat kayıtları, nüshanın hocadan alındığının yer ve zamanını bildiren ve öğrenciye rivâyet hakkı veren bir belgedir. İcâzet kaydı ise öğrencinin bu nüshayı rivâyet yetkisinin bulunduğunu ifade eden belgedir. Söz konusu kayıtlar hoca tarafından genellikle eserin sonunda kendi el yazısıyla ya da hocanın yetki verdiği güvenilir bir öğrencisi tarafından kaydedilirdi. Bu kayıtlar genellikle “Fülân b. fülân eserin tamamını – veya bir kısmını- bana okudu, ben de fülân b. fülân için bunu gözden geçirdim ve kendisine rivâyet hakkı verdim” gibi ifadeler ihtiva etmekteydi. Semâ’, kırâat ve icâzet kayıtlarının yeri genellikle kitabın sonudur. Bununla birlikte kitabın ilk sayfasına, kitabın isminin ya- 184 Hadis Tarihi ve Usulü zıldığı satırın üstüne veya hocanın ismi hizasına da yazılabilmekteydi. Yazma eserlerde ayrıca metnin kontrolden geçtiğini ifade eden belağ kaydı da bulunmaktaydı. Bunu ifade etmek için “belağa: yazılan kısım tekrar okunup gözden geçirildi” veya “sahha: yazılan kısım doğrudur” ifadeler konulurdu. Yazma bir eserin esas nüshasından başka bir veya birden çok nüsha ile karşılaştırılması bugünkü edisyon kritik denilen tenkitli metin neşri çalışmasına yakın bir tarzda gerçekleştirilmekteydi. Nüshalar arası karşılaştırmada farklı hususlar bazen düzeltilerek, çoğu zaman da tashih edilmeden nüshanın kenarına kaydedilirdi. Böylece eserin farklı yollarla gelen rivâyetlerini ve farklılıklarını bir araya getirerek müellifin kaleminden çıkan nüsha tespite çalışılmaktaydı. Mukabele (املقابلة(, olarak isimlendirilen bu işlem sonucunda mukabele kaydı düşülürdü. Mukabele kaydı yazma eserlerin güvenilirliğini belirleyen en önemli kayıtlardan biri olarak kabul edilmekteydi. Mukabele kaydı genellikle eserin sonunda, “belağa mukabeleten, belağa mukabeleten ve tashîhan, kûbile (قوبل(, kûbile ve suhhihe (صحح (, ûriza (عورض(, kâbelehû” gibi ibarelerle ifade edilirdi. Hadis nakli açısından rivâyet dönemi ile nakil dönemi arasındaki farkları araştırınız. Yazılı metinlerin her kopyalamada belirli bir oranda bozulma riski söz konusudur. İslâm âlimlerinin nüshaların nakliyle ilgili geliştirip uyguladıkları sözü edilen kurallar metinlerin aslına uygun olarak naklini önemli ölçüde temin etmiştir. Ancak ilk dönemlerden itibaren gerek metin gerekse isnadlarda yapılan hataları tespit eden kitaplar da telif edilmiştir. Arapçadaki benzer harf ve kelimelerin yanlış okunmalarını önlemek amacıyla kitaplar yazılmıştır. Bu konuda eser yazan âlimlerin en tanınmışları Askerî nisbesiyle tanınan Hasan b. Abdullah (ö. 382/992) ile Hattâbî nisbesiyle tanınan Hamd b. Muhammed (ö. 388/998) idi. Askerî’nin Tashîfâtü’l-muhaddisîn’i (Kahire 1982) konuyla ilgili en önemli eser kabul edilmektedir. İkinci önemli eser ise Hattâbî’nin Islâhu ğalati’l-muhaddisîn (Beyrut ts.) adlı kitabıdır. Müttefik ve müfterik başlığını taşıyan kitaplar da isimleri aynı olduğu için karıştırılan râvileri ayırt etmek amacıyla yazılan eserlerdir. Söz gelimi aynı asırda yaşamış Ahmed b. Ca’fer b. Hamdân isimli dört ayrı kişi bulunmaktadır. Bu kitaplar sözü edilen ismi taşıyan râvilerin her birinin ayrı kimseler olduğunu ortaya koymaktadır. Mü’telif ve muhtelif başlığını taşıyan kitaplar ise yazılışları aynı okunuşları farklı isimlerin karıştırılmasını ayırt etmek amacıyla yazılan eserlerdir. Söz gelimi سالم ismi Selâm ve Sellâm şeklinde iki farklı biçimde okunabilmektedir. Bu kitaplar, farklı şekillerde okunabilecek râvilerin doğru okunuşlarını tespit etmektedir. Mübhemât kitapları ise isnadlarda geçen kimliği kapalı “falan şehirden falan adam” ya da “güvenilir birisi” gibi isimlerin kimliklerini ortaya koymak amacıyla yazılmıştır. İsnad ve metinlerdeki tashif hakkında daha ayrıntılı bilgi için Kadir Paksoy’un aşağıdaki internet adresinde elektronik metni bulunan “Hadiste Tashîf ” başlıklı makalesin okuyunuz: http://ktp.isam.org.tr/makaleilh/index.php HADİS KİTABI OKUMA USULLERİ “Hadis Öğrenim ve Öğretim Metotları” başlığı altında yukarıda söz konusu edilen metotlar, rivâyet dönemi olarak da isimlendirilen yaklaşık beş asırda hadislerin genellikle bir hocadan alınıp talebeye rivâyet edilmesinde uygulanan yöntemlerdi. Hadis rivâyetinin sona ermesiyle “Nakil Dönemi” olarak da isimlendirilebilecek olan bir dönem başlamıştır. V. (XI.) ve VI. (XII.) asırlarda medrese ve dârülhadislerin kurulması sonrasında hadislerin rivâyeti değil hadis kitaplarının nakli ve okunması söz konusu olmuştur. Bu 3 8. Ünite - Hadis Öğrenim ve Öğretim Yöntemleri 185 dönemde hadis kitaplarının okunmasında farklı usuller takip edilmiştir. Bunlar, okuyup geçme (السرد طريق : tarîku’s-serd), açıklama ve araştırma (طريق والبحث احلل : tarîku’l-hal ve’l-bahs) ve geniş açıklama (االمعان طريق : tarîku’l-im’ân) olmak üzere üç farklı usuldür. Okuyup geçme yöntemi (السرد طريق(, genellikle bir hadis kitabının sahanın uzmanı âlimler arasında okunması durumunda uygulanan bir usuldür. Bu yöntemde genellikle hadisler hızlı bir şekilde okunur. Bu yöntemde amaç sahanın uzmanı olan âlimlerin birbirlerinden istifade etmeleridir. Sadece ihtiyaç duyulan yerlerde açıklamalar yapılmakta ve anlaşılmayan hususlar üzerinde durulmaktadır. Sahanın uzmanı olmaları sebebiyle buna da fazla başvurulmamaktadır. Dolayısıyla bu yöntemde hâkim olan husus hadislerin okunup geçilmesidir. Bu sebeple de serd yöntemi olarak isimlendirilmiştir. Açıklama ve araştırma yöntemi (والبحث احلل طريق(, bir hadis kitabının talebelere okutulması durumunda uygulanan bir usuldür. Bu yöntemde hoca talebelerin anlayamadıkları hususları açıklar, ihtiyaç duyduğu hususlarda ise araştırma yapar. Dolayısıyla bu yöntem genellikle ders esnasında uygulanan ve hocanın açıklama ve araştırmalarının hâkim olduğu bir usuldür. Geniş açıklamalı yöntem (االمعان طريق (ise, genellikle bir hadis kitabının halka yönelik okutulması durumunda uygulanan bir usuldür. Amaç halkı bilgilendirmek olduğu için bu yöntemde hadisle ilgili birçok bilgi verilir. Bu yöntemde uzaktan yakından bir alaka kurup hoşa gidecek kıssalar, garip hikâyeler de anlatılabilmektedir. Bu sebeple yöntem daha çok kıssacıların başvurduğu bir usul olarak kabul edilir. 186 Hadis Tarihi ve Usulü Özet Hadis öğrenim ve öğretim metotlarının hadisin aslına uygun olarak naklini sağlamadaki rollerini açıklayabilmek Sahâbe hadisleri Hz. Peygamber’den işiterek, onu görerek veya diğer sahâbîler vasıtasıyla öğreniyorlardı. Aralarında hadisleri yazan bazıları bulunmakla birlikte onlar öğrendiklerini genellikle ezberliyorlar ve müzakere ederek bilgilerini pekiştiriyorlardı. Hicrî birinci yüzyılda hadisler genellikle şifahî olarak rivâyet edilmekteydi. Hicrî ikinci asırdan itibaren ise hadislerin yazılı rivâyetine geçilmiş ve hadis rivâyetinde yazı hâkim olmuştur. Ancak bu dönemde Arap yazısı henüz yeterince gelişmiş değildi. Bu durum hadis metinlerinden yapılan rivâyetlerde ciddi hatalara sebep olmaktaydı. Hadis âlimleri yazıdan kaynaklanan hataları önlemek amacıyla yazılı hadis metinlerini doğrudan ehil olan âlimden işitilerek veya ona arzedilerek alınmasını uyulması gereken zorunlu prensipler olarak geliştirmişlerdi. Hadislerin ilk dönemlerdeki öğrenim ve öğretimiyle daha sonraki yüzyıllarda hadis kitaplarını okuma usulleri arasındaki farkı ayırt edebilmek İslâm coğrafyasının uzak bölgelerden gelen hadis talebelerinin her zaman hadisleri uzun süre alan semâ’ ve kırâat metotlarıyla almaları mümkün olmamaktaydı. Bu durumda onlara kolaylık sağlamak ve hadislerin farklı bölgelere ulaşmasını temin etmek amacıyla icâzet, münâvele ve mükâtebe yöntemlerine izin verilmişti. Hadis âlimleri tarafından geçerli kabul edilmese de i’lâm, vasıyyet ve vicâde metotları hicrî ilk üç asırda nadiren kullanılmaktaydı. Gerek hadisin aslına uygun rivâyetinde gerekse sıhhatini tespitinde hadis öğrenim ve öğretim metotları belirleyici olmaktaydı. Bu durum hadisin hangi yöntemle alındığını ifade etmeyi gerektirmişti. Bunun üzerine hadis öğrenim ve öğretim metotlarına paralel olarak edâ siğaları veya rivâyet lafızları diye isimlendirilen tabirler de gelişmişti. Rivâyet lafızlarının belli metotlar için kullanımı yaklaşık hicrî ikinci asrın sonlarına doğru gerçekleşebilmiştir. Rivâyet lafızlarının yaygınlıkları ile hadis öğrenim ve öğretim metotlarının kullanımları doğru orantılıdır. Ancak rivâyet lafızlarının kullanımındaki yaygınlıkta tarihi süreçteki gelişimlerinin de önemli etkisi olmuştur. Hicrî birinci ve ikinci asırlarda en çok kullanılan edâ siğası “an” iken üçüncü yüzyılda “haddesenâ” ve “ahberenâ” olması da bu sebepledir. Rivâyet lafızlarının farklı kullanımlarını değerlendirebilmek Hicrî ilk üç yüzyılda hadisler büyük çoğunlukla semâ’ ve kırâat metotlarıyla rivâyet edilmiştir. Kullanım açısından ikinci sırada icâzet, münâvele ve mükâtebe metotları gelmektedir. Hadis kitaplarının nakledildiği yaklaşık hicrî beşinci asırdan itibaren ise hadis eğitiminde kurumsallaşmanın da etkisiyle icâzet metodunun yaygınlaştığı görülür. Rivâyet lafızlarının ilk dönemlerdeki farklı oranlardaki kullanımlarını ayırt edebilmek Hadisi bizzat hocadan semâ’ ve kırâat metotlarından biriyle almak amacıyla hadis talebeleri uzun yolculuklara çıkmışlardır. Böylece farklı ülkelere dağılmış sahâbîlerin bildiği hadisler kaybolmaktan kurtulmuştu. Bu yolculuklar sayesinde hadisler ilk kaynağından alınmaktaydı. Ayrıca rihleler râviler hakkında bilgiler elde etmeyi sağlamaktaydı. Rihleler nesiller arasında güçlü bir iletişim kurulmasını ve hadislerin sonraki nesillere aktarılmasını sağlamıştı. Sahâbe döneminden itibaren başlayan hadis için yapılan yolculuklar V. (XI.) yüzyılda önemli ölçüde sona ermiştir. Hadis kitaplarını okuma usullerini tanımlayabilmek Nakil döneminde kitap ve nüshaların güvenilirliği önem arzetmeye başlamıştı. Bu dönemde farklı yollarla gelen bir eserin nüshaları arasında karşılaştırma yapılarak tashih edilmekte ve müellif metnine en yakın nüsha ortaya çıkarılmaktaydı. Farklı nüshaların karşılaştırılmasının ardından eserin sonuna mukabele kaydı düşülürdü ve bu önemli ölçüde eserin güvenilirliğini belirlerdi. 1 2 3 4 5 8. Ünite - Hadis Öğrenim ve Öğretim Yöntemleri 187 Kendimizi Sınayalım 1. İlk üç asırda en az kullanılan hadis öğrenim ve öğretim metotları aşağıdakilerden hangisidir? a. Münâvele-icâzet b. Mükâtebe-münâvele c. İcâzet-mükâtebe d. İ’lâm-vasıyyet e. Semâ’-kırâat 2. İlk üç asırda hadislerin aslına uygun nakli için en uygun görülen eğitim-öğretim metotları aşağıdakilerden hangisidir? a. Semâ’-münâvele b. Münâvele-mükâtebe c. İ’lâm-vasıyyet d. Semâ’-kırâat e. İcâzet-vicâde 3. Hadis kitaplarının isnadlarıyla nakledildiği nakil döneminde yaygınlaşan öğrenim ve öğretim metotları aşağıdakilerin hngisinde birlikte verilmiştir? a. İcâzet-vicâde b. Semâ’-kırâat c. Münâvele-mükâtebe d. İ’lâm-vasıyyet e. Semâ’-münâvele 4. Hicrî üçüncü asırda hadis rivâyetinde en çok kullanılan rivâyet lafızları aşağıdakilerden hangisidir? a. Habberenî-habberenâ. b. Haddesenâ-ahberenâ. c. A’tânî-nâvelenî. d. Beleğanî-vecedtü. e. Evsâ ileyye-ketebe ileyye. 5. Bir hadis kitabının hoca-talebe arasında okunması esnasında takip edilen usul aşağıdakilerin hangisinde birlikte verilmiştir? a. Semâ’ b. İcâzet c. Okuyup geçme yöntemi d. Münâvele e. Açıklama ve araştırma yöntemi 188 Hadis Tarihi ve Usulü Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı 1. d Yanıtınız doğru değilse, “İ’lâm-Vasıyyet-Vicâde” konusunu yeniden okuyunuz. 2. d Yanıtınız doğru değilse, “Semâ’ ve Kıraat”konusunu yeniden okuyunuz. 3. a Yanıtınız doğru değilse, “İlk Asırlardaki Kullanımları” konusunu yeniden okuyunuz. 4. b Yanıtınız doğru değilse, “Rivâyet Lafızları” konusunu yeniden okuyunuz. 5. e Yanıtınız doğru değilse, “Hadis Okuma Usulleri” konusunu yeniden okuyunuz. Sıra Sizde 1 İlk iki asırda şifahi rivâyet ezberindeki veya yazılı bir metindeki hadisleri sözlü olarak nakletmek anlamına gelmekteydi. Bu rivâyet türünde rivâyet edilen metinle ilgili bilgiler de aktarılmaktaydı. Ancak bunlar hadisle karışır endişesiyle kayda geçirilmemekteydi. Yazılı rivâyet ise daha önceden temin edilen bir metnin aslına uygun olarak naklini temin amacıyla genellikle bir hocadan işiterek veya ona arzederek yapılmaktaydı. Dolayısıyla yazılı rivâyette metin esas olmaktaydı. Bu rivâyet türünde de rivâyet edilen metinle ilgili bilgiler aktarılmaktaydı Sıra Sizde 2 Semâ’ ve kırâat rivâyet döneminde en çok kullanılan hadis öğrenim ve öğretim metotlarıdır. Hicrî birinci asrın ortalarına kadar edâ siğalarının kullanımında tam bir görüş birliği bulunmamaktaydı. Bu sebeple bu dönemde en çok kullanılan rivâyet lafzı “عن “edâ siğasıydı. Hicrî ikinci asrın ortalarından itibaren her edâ siğasının farklı metotlara delâlet etmek üzere kullanımında belirli bir görüş birliği oluşmaya başlamıştı. Bu dönemden itibaren en çok kullanılan edâ siğaları .olmuştur اخربنا-اخربىن – حدثنا – حدثىن ise Sıra Sizde 3 Rivâyet döneminde her hadis ayrı bir isnadla alınmaktaydı. Dolayısıyla gerek isnadın gerekse metnin hatasız bir şekilde alınabilmesi için çoğunlukla semâ’ ve kırâat metotları kullanılmaktaydı. Nakil döneminde ise hadis rivâyeti değil hadis kitaplarının isnadlarıyla nakli söz konusuydu. Dolayısıyla nüsha nakliyle ilgili geliştirilen kurallar çerçevesinde çoğunlukla icâzet metotudu kullanılmaktaydı. 8. Ünite - Hadis Öğrenim ve Öğretim Yöntemleri 189 Yararlanılan Kaynaklar Akpınar, C. (2000). “İcâzet”, DİA, XXI, 393-396, İstanbul. Aydınlı, A. (2009). “Semâ’”, DİA, XXXVI, 457-458, İstanbul. Aydınlı, A. (2000). “İmlâ”, DİA, XXII, 225-226, İstanbul. Hatiboğlu, İ. (2008). “Rihle”, DİA, XXXV, 106-108. Kandemir, M. Y. (2005). “Muhaddis”, DİA, XXX, 392-394, İstanbul. Polat, S. (2010). Metin Tenkidi, İstanbul. Polat, S. (2002). “Kırâat”, DİA, XXV, 435. Polat, S. (2006). “Münâvele”, DİA, XXXI, 572, İstanbul. Topuzoğlu, T. R. (2002). “Kırâat ve Semâ’ Kaydı”, DİA, XXV, 436-437. Uğur, M. (2000). “İ’lâm”, DİA, XXII, 72, İstanbul. Yazıcı, H. (2006). “Mukabele Kaydı”, DİA, XXXI, 102-103. Yücel, A. (2010). Hadis Tarihi ve Usûlü, İstanbul. Yücel, A. (1996). Hadis Istılahlarının Doğuşu ve Gelişimi, İstanbul. Yücel, A. (2000). “İhbâr”, DİA, XXI, 528-529. Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Farklı özelliklere sahip hadislerin nasıl sınıflandırılabileceğin açıklayabilecek, Hz. Peygamber’e ait olduğu kesin olan hadislerle ihtimalli olan hadisleri değerlendirebilecek Hz. Peygamber’e ait olma ihtimali az olan hadisleri tanımlayabilecek, Zamanla farklı özellikler kazanan hadisleri değerlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Makbûl hadis • Merdûd hadis • Mutevatir hadis • Sahîh hadis • Hasen hadis • Zayıf hadis Öneriler Bu üniteyi daha iyi kavrayabilmek için okuma esnasında; • Metin içerisinde geçen kavramların karşılıklarını Abdullah Aydınlı’nın Hadis Istılahları Sözlüğü’nden araştırınız. Bu eserin içeriğine http:// www.sonpeygamber.info/sozluk.asp?sozlukkelime=sozluk adresinden ulaşabilirsiniz. • Buünitedekihadisterimlerinibilinçsizbirşekildeezberlemeyerine,Arapça’daki sözlük anlamları ile hadis ilmindeki terim anlamları arasındaki anlam bağını kurabilirseniz terimleri daha iyi anlayabileceksiniz. Bunun için yanınızda bir Arapça-Türkçe sözlük bulundurup her terimin anlamını sözlükten bularak, terimlerin sözlük ve terim anlamları arasındaki bağlantıyı bulmaya çalışınız. Bu, hadis terimlerini çabuk unutmamanız açısından da önemlidir. İçindekiler 9 Hadis Tarihi ve Usulü Hadislerin Değişik Açılardan Taksimi • GİRİŞ (احلديث املتواتر) MÜTEVÂTİR• • HABER-İ VÂHİD (الواحد خرب( HADİS TARİHİ VE USULÜ GİRİŞ Sened ve metinden oluşan hadisler tarih boyunca değişik özellikler kazanmış ve bunlara göre adlandırılmışlardır. Buna göre hadisler Hz. Peygamber’e gerçekten ait olup olmadıklarına, ait oldukları kimseye, râvîlerinin yatay veya dikey sayısına, metinlerinin, senedlerinin veya her ikisinin bir takım özelliklerine göre farklı adlarla anılmışlardır. Bu şekilde farklı isimlere sahip onlarca hadis çeşidi ortaya çıkmıştır. Bunların ortak bazı özelliklerine göre sınıflandırılması yararlı olmakta, böylece hadis çeşitleri ve onların birbirleriyle ilişkileri daha kolay anlaşılmaktadır. Hadisler Hz. Peygamber’e ait oluşu kesin olanla olmayanlar şeklinde iki ana kümeye ayrılır. Hz. Peygamber’e ait oluşları kesin olan hadislere mütvâtir, ihtimalli olanlara ise haber-i vâhid denmektedir. http://www.sonpeygamber.info/kategori.asp?cid=29 web adresine hadislerin farklı açılardan taksimi hakkında başvurabilirsiniz (احلديث املتواتر) MÜTEVÂTİR Mütevâtir hadîs, başından sonuna kadar her tabakada, yalan söylemek üzere anlaşmaları aklen ve âdeten mümkün olmayacak kadar çok râvînin rivayet ettiği hadîstir. Mütevâtir hadis bütün yönleriyle 10. Ünitede ele alınacaktır. HABER-İ VÂHİD (الواحد خرب( Haber-i vâhid ise, herhangi bir tabakada râvî sayısı, mutevatir hadîsin râvî sayısına ulaşamayan hadîstir. Buna göre her tabakada râvî sayısı üç-dört olan bir hadîs de haber-i vâhiddir. Hadis usûlünün asıl konusu bu tür hadislerdir. Bunlar da Hz. Peygamber’e ait olup olmama ihtimaline göre başlıca iki kısma ayrılırlar: Makbûl Hadisler, Merdûd Hadisler. Hz. Peygamber’e ait olma ihtimali fazla olan hadislere makbûl, az olanlara ise merdûd denilir. Makbûl Hadîsler Makbûl hadîsler sahîh ve hasen diye ikiye ayrılırlar. Sahîh Hadîs Sahîh (الصحيح (hadîs, en meşhur tarifine göre, senedinin başından sonuna kadar sika (adâlet ve zabt sahibi) râvînin sika râvîden rivayet ettiği, şâzz ve muallel olmayan hadîstir. Bu tariHadislerin Değişik Açılardan Taksimi 192 Hadis Tarihi ve Usulü fe göre sahih hadisin dört özelliği bulunmaktadır: Râvîlerinin sika olması, râvîleri arasında kopukluk olmaması yani senedin muttasıl olması, şâzz yani diğer sika râvîlerin rivayetlerine aykırı olmaması ve muallel yani sahihliğine zarar verecek gizli bir kusurunun olmaması. Sahih hadisin bu özellikleri taşıması gerektiği konusunda hadisçilerin büyük çoğunluğu görüş birliği içindedirler. Bu özelliklerden bazısını gerekli görmeyen âlimler olduğu gibi bunlara ilave olarak başka özellikler arayanlar da vardır. Diğer taraftan herhangi bir hadisin bu özellikleri taşıyıp taşımadığı hususunda zaman zaman farklı değerlendirmeler ortaya çıkabilmektedir. Bunun sonucu olarak bir hadis bazı âlimlere göre sahih sayılırken diğer bazılarına göre böyle kabul edilmeyebilmektedir. Diğer bir ifadeyle bir hadisin sahih olup olmadığını söylemek –ki, buna tashîh denirictihadî bir şeydir. Bir hadisin söz konusu özellikleri bizzat taşımasına veya dolaylı olarak taşıdığının kabul edilmesine göre sahih hadisler iki kısma ayrılır: a) Sahih li-zâtihi (لذاته الصحيح( Yukarıda verdiğimiz sahih hadis tanımındaki sahihlik özelliklerini bizzat taşıyan hadis demektir. Bu kısma şu hadisi örnek verebiliriz: ِ ُ َول اللَّه َس َ أَ َّن ر َر ُم ِن ع ْ ِ ب ِ اللَّه ْد ب َ ْ ع َن ٍع ع ِ َاف ْ ن َن ِ ٌك ع َال َا م ن َ َـر ْب َ َال أَخ ُ َف ق ُوس ُ ي ْن ِ ب ُ اللَّه ْد ب َ َا ع َ َّدثَـن ح َ ِ اع د َ ْو ُ ال َّة ي ِ َا ثَن ُه َد أَم َ ِ ، و َاء ْي ف َ َ ا ْل ِن َ ْت م ِر ِل الَِّت أُ ْضم ْ ـي َ َْ َي ْ ال َ بـ َق َاب - صلى اهلل عليه وسلم - س َ َر ُم َ ع ْن ِ ب َ اللَّه ْد ب َ أَ َّن ع َ ٍق ، و ْ ي َ ُر ِن ز َ ِ ب ِد ْج َس َِل م ِ إ َّة ي ِ َ الثَّن ِن ْ م َر ُ ْضم ْ ت ِل الَِّت َ ل ْ ـي َ ـي ْ ال َ َْ َ ب َق َاب َس ، و ا َ ِ َ ب َق َاب ْ س َن ِيم ان ف َك َ Bize Abdullah b. Yûsuf rivayet edip dedi ki, bize Mâlik, Nâfi’den, (o da) Abdullah b. Ömer’den (naklen) haber verdi ki, Resûlullah –sallellahu aleyhi ve sellem-, özel olarak hazırlatılmış atlar arasında el-Hafya’dan (başlayıp) sonu Seniyyetu’l-Vedâ olan bir yarış, özel olarak hazırlatılmamış atlar arasında ise bu Seniyye’den Benû Zureyk Mescidi’ne kadar bir yarış düzenlemişti. İbn Ömer de yarışa katılanlar arasında idi (Buhârî, “Salât 41). Bu hadis, zikredilen şartları taşıdığı için sahihtir. Şöyle ki, hadisi kitabında nakleden Buhârî’nin (194-256) hocası Abdullah b. Yûsuf (ö.218), onun hocası Mâlik (93-179), onun hocası Nâfi’ (ö.117) sika ve öğrencilik-hocalık ilişkileri sabit olan kimselerdir. Nâfi’in mevlası ve en meşhur hocası Abdullah b. Ömer (ö.74) ise bir sahabidir. Hadisin metninde de herhangi bir kusur görülmemiştir. b) Sahih li-gayrih )لغريه الصحيح) Sahihlik niteliğini, zikredilen özellikler kendisinde bizzat bulunmadığı için, başka bir hadisin desteğiyle kazanan hadistir. Şu hadis buna örnek verilebilir: َ ة َ ْـر ي َ ُر ْ أَِب ه َن َ ع ة َ َم ل َ ْ أَِب س َن ٍرو ع ْ َم ِن ع ْ ِ ب َ َّمد م ُ ْ َن ان ع َ َ ْم َي ل ُ ُ س ْن ُ ب َة ْد ب َ َا ع َ َّدثَـن ْ ٍب ح ي َ ُ ُو كر َا أَب َ َّدثَـن ح ِ َاك السو ِّ ِ ْ ب ُم ُـه ت ْ َر َى أَُّمِت ألَم ل َ َ أَ ْن أَ ُش َّق ع ْال ِ -صلى اهلل عليه وسلم- "لَو ُ ُول اللَّه َس َ َال ر َ َال ق ق ."ٍ َة َال َ ُ ك ِّل ص ْد ن ِ ع Bize Ebû Kureyb (166-247) rivayet edip (dedi ki), bize Abde b. Süleyman (ö.187), Muhammed b. Amr’dan (ö.145), o, Ebû Seleme’den (ö.94) o da Ebû Hüreyre’den (ö.58) (naklen) rivayet etti ki, o şöyle demiş: Resûlullah –sallellahu aleyhi ve sellem- şöyle buyurdu: Ümmetime zorluk verecek olmasaydım, onlara her namazın yanında diş fırçalamayı /misvak kullanmayı emrederdim! (Tirmizî, “Tahâret”, 18). Bu hadisin senedindeki Muhammed b. Amr’ın hafızasının zayıf olduğu nakledilir. Bundan dolayı bu hadis hasendir. Ancak hadis başka râvîlerden de nakledilmiştir: 9. Ünite - Hadislerin Değişik Açılardan Taksimi 193 َ رضى ة َ ْـر ي َ ُر ْ أَِب ه َن ِج ع َ ْر َ ِن األَع ِ ع َاد ِّ الزن ْ أَِب َن ِ ٌك ع َال َا م ن َ َـر ْب َ َال أَخ ُ َف ق ُوس ُ ي ْن ِ ب ُ اللَّه ْد ب َ َا ع َ َّدثَـن ح َى ل َ ْ ع َى أَُّمِت - أَو ل َ َ أَ ْن أَ ُش َّق ع ْال َ َال "لَو ِ - صلى اهلل عليه وسلم - ق ُ َول اللَّه َس اهلل عنه أَ َّن ر "ٍ َة َال َ ُ ك ِّل ص َع ِ م َاك السو ِّ ِ ْ ب ُم ُـه ت ْ َر النَّ ِ اس - ألَم َ ِن ِ ع َاد ِّ الزن ْ أَِب َن ان ع ُ َ ْي ف ُ َا س َ َّدثَـن َالُوا ح ٍب ق ْ َر ُ ح ْن ُ ب ْـر ي َ ُه ز َ ُ و ِد ٌو النَّاق ْر َم َع ٍ و ِيد َع ُ س ْن ُ ب ة َ ب ْ ـي َ ُـت َا ق َ َّدثَـن ح َني ِ ن ِ ْم ُؤ ْم َى ال ل َ َ أَ ْن أَ ُش َّق ع ْال َ َال "لَو ِّ -صلى اهلل عليه وسلم- ق َ ِن النَِّب َ ع ة َ ْـر ي َ ُر ْ أَِب ه َن ِج ع َ ْر األَع ."ٍ َة َال َ ُ ك ِّل ص ْد ن ِ ِ ع َاك السو ِّ ِ ْ ب ُم ُـه ت ْ َر َى أَُّمِت - ألَم ل َ ٍ ع ْ َي ُه ِ ِ يث ز َد ِف ح َ - و Bize Abdullah b. Yûsuf rivayet edip dedi ki, bize Mâlik, Ebu’z-Zinâd’dan, o, el-A’rec’den, o da Ebû Hüreyre’den –Allah ondan razı olsun!- naklen haber verdi ki…(Buhârî, “Cum’a”, . Bize Kuteybe b. Saîd, Amr en-Nâkıd ve Züheyr b. Harb rivayet edip dediler ki, bize Sufyân, Ebu’z-Zinâd’dan, o, el-A’rec’den, o Ebû Hüreyre’den, o da Hz. Peygamber’den –sallellahu aleyhi ve selem- naklen rivayet etti ki…(Müslim, “Tahâret”, 42) Bu rivayetler, Muhammed b. Amr’ın burada hata yapmış olma ihtimalini ortadan kaldırmış ve hadisini sahih li-gayrihi derecesine yükseltmiştir. Sadece sahih hadisleri bir araya getirmek maksadıyla birçok kitap yazılmıştır. Bunların en meşhurları Buhârî (ö.256) ile Müslim’in (ö.261) el-Câmi’s-Sahîh isimli kitaplarıdır. İkisine birlikte sahîhayn denilen bu iki kitap bütün müslümanların kabulüne mazhar olmuşlardır. Bunun için bu iki kitapta bulunan bir hadise müttufekun aleyh: üzerinde ittifak edilmiş hadis denir. Bu ünitede analtılan bütün hadis çeşitlerinin şema ve çizimlerle açıklamalarını görmek için Abdullah Aydınlı’nın Hadis Tesbit Yöntemi adlı kitabını okuyunuz. Hasen Hadîs Hasen, Arapça’da güzel anlamına gelir. Hadis ilminde hasen (احلسن (hadisin birçok tanımı yapılmıştır. Bunların en meşhuruna göre hasen hadis, sahih hadisin bütün niteliklerini taşıdığı halde râvîlerinden birinin veya bir kaçının zabt sıfatı tam olmayan hadistir. Ağır zabt kusurları hadîsi zayıf derecesine düşürür. Hadis tarihinde bu terimi meşhur eden alım Tirmizî (ö.279) olmuştur. Onun, Sünen isimli kitabında hasen olarak nitelediği hadisler için yaptığı tanımı şöyledir: “Senedinde Hz. Peygamber’e iftira etmekle itham edilen kimse bulunmayan, şazz da olmayan ve başka bir yönden benzeri rivayet edilen hadis bize göre hasendir”. Hasen hadis de iki kısma ayrılır: a) Hasen li-zatih (لذاته احلسن ( Hasenlik özelliklerini bizzat taşıyan hadise denir. Örnek olarak şu hadisi zikretmek mümkündür: دى ِّ َ ْ ج َن َ َّدثَِن أَِب ع ِ ٍ يم ح َك ُ ح ْن ُ ب ْز َـه َا ب ن َ َـر ْب ٍ أَخ ِيد َع ُ س ْن َ ب ْي َ َ ا ي ن َ َـر ْب َ َّش ٍار أَخ ُ ب ْن ُ ب َ َّمد ا م ُ َ َ َّدثَـن ح َّ ـل ُت ُ ث ُْ َ َال ق َ َال "أَُّم َك". ق ْ ق َن َّ م ـل ُت ُ ث ُْ َ َال ق َ َال "أَُّم َك". ق ُّ ق ـر َ ْ أَب َن ِ م ُ َول اللَّه َس َا ر ـل ُت ي ُْ َ َال ق ق َ َب ْـر َاألَق َ َب ف ْـر َّ األَق َ َ اك ُ ث َّ أَب َ َال "ُث ْ ق َن َّ م ـل ُت ُ ث ُْ َ َال ق َ َال "أَُّم َك". ق ْ ق َن م Bize Muhammed b. Beşşar rivayet edip (dedi ki), Bize Yahya b. Saîd haber verip (dedi ki), bize Behz b. Hakîm haber verip (dedi ki), bana babam, dedemden (naklen) rivayet etti ki, o şöyle demiş: Ben; “Ya Resûlellah” dedim, “Kime iyilikte bulunayım?”, “Annene!” 194 Hadis Tarihi ve Usulü buyurdu. “Sonra kime?” dedim, “Annene!” buyurdu. “Sonra kime?” dedim, “Annene!” buyurdu. “Sonra kime?” dedim, “Sonra babana, sonra da sırasıyla en yakınlarına!” buyurdu (Tirmizî, “Birr”, 1). Seneddeki Behz, her ne kadar doğru sözlü, hatta bazı âlimlere göre sika biri ise de, bir kısım rivayetleri sebebiyle tenkide uğramış olması onun zabtının azlığını gösterir. Bundan dolayı hadis, bu senediyle, Behz’in dedesinin başından geçen bir olay olarak hasen li-zatihîdir. b) Hasen li-gayrih (لغريه احلسن ( Aslında zayıf olan fakat başka bir hadisin desteğiyle hasen niteliğini kazanan hadise denir. Ancak zayıflık sebebi muhtelif yollarla giderilmiş ve böylece yani başka rivayetlerin desteğiyle hasen derecesine yükselmiş olur. Şu hadis buna örnektir: ان َّف َ َ ِن ع ْ ان ب َ َ ْم ث ُ ْ ع َن َ ع َة اق َ ُر ْ َل س َو ٍ م ِذ ْق ن ُ ْ م َن ِ ع ة َ ِري غ ُ ْم ِن ال ْ ِ ب ِ اللَّه ْد ـي َ ب ُ ْ ع َن وب ع َ ُّ ُ أَي ْن َ ب ْي َ َّدثَِن َ ي ح ." ْ ِل َك ْ َت ف ِع َذا ب ِ إ َ ْ و َل َ ْ اكت ْ َت ف َـع ـت ْ َذا اب ِ ان " إ َ َ ْم ث ُ ع ِ َ َال ل ِ -صلى اهلل عليه وسلم- ق ُ َول اللَّه َس أَ َّن ر Bana Yahya b. Eyyûb, Ubeydullah ibnü’l-Muğîre’den, o, Surâka’nın âzâdlısı Munkız’dan, o da Osman b. Affân’dan (naklen) rivayet etti ki, Resûlullah –sallellahu aleyhi ve sellem-Osman’a şöyle buyurmuş: “Satın aldığında ölçerek al, sattığında ölçerek sat!” (Dârekutnî, Sünen, III, Bu hadisin râvîlerinden Ubeydullah sadûk/doğru sözlü, Munkız ise mechûlu’l-hâldir. Bu sebeple bu hadis bu senediyle zayıftır. Bu hadisi Ahmed b. Hanbel de rivayet etmiştir: ُ ُول ـق َ َّ ِب ي ي َ ُس ْم َ ال ْن َ ب ِيد َع ْ ُت س ِع س َ َال َ ان ق َ َ د ْ ر َ ُ و ْن َى ب ُوس َا م َ َّدثَـن َ ح ة َ ِيع ُ َل ْن ِ ب ُ اللَّه ْد ب َ َا ع َ َّدثَـن ح ْ ُم َ ُ ال َ ل ـق ُ ِ ي ُود َـه ْي َ ال ِن ْ ٍن م َط ْ ب ِن َ م ْر ُ التَّم َاع ـت ْ ْ ُت أَب ُ ُول ُ كن ـق َ َ ي ُو َه ِ و َ ْب ن ِ ْم َى ال ل َ ُ ع ُب ْط ان َ ي َ َ ْم ث ُ ْ ُت ع ِع َس ان ُ َ ْم ث ُ َا ع َ َال " ي َـق ِ -صلى اهلل عليه وسلم- ف ُ َول اللَّه َس َك ر ِ َ َ ذل َغ ل َ َـبـ ْ ٍح ف ِِرب ُ ب ه ُ ِيع َأَب َ ف َاع ُـق ـن ْ َـي ُو ق ـن َ ب ." ْ ِل َك ْ َت ف ِع َذا ب ِ إ َ ْ و َل َ ْ اكت ْ َت ف ي َ َـر ا اشت َذ ْ ِ إ Bize Abdullah b. Lehî‘a rivayet edip dedi ki, bize Mûsa b. Verdân rivayet edip dedi ki, ben Sa‘îd b. el-Museyyeb’i şöyle derken işittim: Ben Osman’ı –Allah ondan razı olsun!- minber üzerinde şöyle diyerek bir konuşma yaparken işitmiştim: Ben Kaynuka oğulları denilen bir Yahudi kabilesinden hurma satın alıyor, kârla satıyordum. Derken bu Resûlullah’a –sallellahu aleyhi ve selem- ulaşmıştı da o şöyle buyurmuştu: “Osman! Satın aldığında ölçerek al, sattığında da ölçerek sat!” (Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 62). Bu rivayette ise Abdullah b. Lehî‘a vardır. O da zayıf bir râvîdir. Bu hadisin, İbn Ebî Şeybe’nin Musannef ’inda da mürsel/munkatı’ bir rivayeti bulunmaktadır: َ ِم َد َ َكِم قال ق َ عن احل َّة ي ِ ِن َ أيب غن ْ ِ ِك ب َل ِ امل َ عن عبد َّة ي ِ ُ َ أيب غن َ وابن ُ أيب زائدة ْن َ ب ْىي حدثنا َي ُ على ُه ِين ُع َا إىل َ عثمان ن ن ِ ُوا ب ب َ ْذه ِ ِّ صلى اهلل عليه وسلم فقال ا ِ النيب ْد َه ٌ على ع َام َع ان ط َ َ ْم ث ُ ع ِ ل َك َذا فقال َ ِ َكَذا و َا ب ُه ِيع أَب َ َك َذا و َ ِ َ ك َذا و ة َ َار ِر ْغ ِ ال ه ِ َذ ُ ُول ِ ف ه ـق َ ِ ُ وعثمان ي ِه ْب ن َ َ َ إل ج َام َـق ِ ف ِه َام َع ْ ِع ط ـي َ ب ْ ِل َك ْ َت ف َّـي ِ َ ذا س ُ عليه وسلم إ ُ رسول ِ اهلل صلَّى اهلل Bize Yahya b. Ebî Zâide ve İbn Ebî Ğaniyye, Abdulmelik b. Ebî Ğaniyye’den, o da elHakem’den naklen rivayet etti ki, o şöyle demiş: Hz. Peygamber’in –sallellahu aleyhi ve sellem- zaman-ı saadetlerinde Osman’a yiyecek malları gelmişti de o; “Haydi Osman’a gidelim de, yiyecekleri satmasında ona yardım edelim!” buyurmuştu. (Osman’ın yanına gidince de) yanı başında dikilmişti. Osman (satarken) şöyle diyordu. “Bu çuvalda şu şu var. Bunu şuna satıyorum!”. O zaman Hz. Peygamber –sallellahu aleyhi ve sellem- şöyle buyurmuştu: “(Malın) ismini söylediğinde (bununla yetinme), ölç!” (İbn Ebî Şeybe, Musannef, IV, 385) . 9. Ünite - Hadislerin Değişik Açılardan Taksimi 195 Haberde geçen olayı nakleden Hakem b. Uteybe (50-113) tabiûn neslindendir. Bu sebeple bu olaya şahit olmamış, olayı kendisine nakledeni de açıklamamıştır. Bu sebeple haberi mürsel ve, dolayısıyla zayıftır. Bu zayıf rivayetler birbirini desteklediğinden dolayı hadis hasen li-gayrihî derecesine yükselir. Buhârî de bu hadisi muallâk olarak rivayet etmiştir: Hasen hadisin pek çok örneği sünen türü hadis kitaplarında bulunabilir. Merdûd Hadîsler Merdûd hadîsler zayıf hadislerdir. Bu kısma uydurma (mevzû) hadisleri eklemek de mümkündür. Ancak bu hadisler ayrıca ele alınacağı için burada üzerinde durulmayacaktır. Zayıf hadis (الضعيف احلديث (yukarıda sahîh hadîsin tarifinde zikredilen niteliklerden birini veya birkaçını taşımayan hadîstir ve taşımadığı niteliğe göre değişik isimler alır. Bunların en meşhurları şöyledir: (املرسل) Mürsel Mürsel Arapça’da ipi ve bağı çözülmüş, serbest bırakılmış, salıverilmiş, gönderilmiş gibi anlamlara gelir. Hadis ilmindeki anlamı sözlük anlamı ile yakından ilişkilidir. Tâbiînin doğrudan Hz. Peygamber’den -sallellahu aleyhi ve sellem- naklettiği hadis demektir. Tâbiûndan olan râvî, Hz. Peygamberle kendi arasındaki sahabeyi atlayarak hadisin kendisi ile Peygamber arasındaki bağını, bağlantısını ortadan kaldırdığı için bu şekilde isimlendirilmiştir. Bu hadisin senedinde sahabi râvîsiyle birlikte başka bir veya birkaç râvînin de düşmüş olma ihtimali vardır. Sahabi dışındaki bu râvî veya râvîlerin durumları bilinmediği için böyle bir hadis zayıftır. Bununla birlikte bu tür hadisleri, diğer özellikleri taşımaları halinde zayıf saymayanlar da vardır. Hadisleri mürsel olarak rivayet eden tabiûnun hepsinin bu rivayetleri aynı derecede de görülmemiştir. Hasan-ı Basrî’nin (ö.110) mürsel rivayetleri çok zayıf bulunurken Saîd ibnü’l-Museyyeb’in bu tür rivayetleri makbul sayılmıştır. Bir sahabinin başka bir sahabiden öğrendiği, ancak rivayet ederken bu sahabinin ismini vermeden doğrudan Hz. Peygamber’den –sallellahu aleyhi ve sellem- rivayet ettiği veya, Hz. Peygamber’le ilgili olup da bizzat görme ve duyma imkânı bulunmayan, dolayısıyla başka birinden öğrenmiş olması gereken bir olay hakkında naklettiği hadise ise sahabi mürseli denir. Bu tür hadisler zayıf sayılmaz. Çünkü sahabilerin hepsi adildir. Mürsel kelimesi, bilhassa ilk asırlarda, senedinde bir veya birkaç râvîsi düşmüş olan bütün hadisler için de kullanılmıştır. Bu tür hadislere şu örnekleri verebiliriz: ِّ قال قال رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم: ِب ْ ٌ ٍ عن جابر ِعن َّ الشع ْم ُ َشي َا ه ِ ٌ حدثنا سعيد قال ن ُّ الزب ِري ِ بن عبد بنت َ َ َة َاع ضب ُ َ ْداد ق ِ ْ و أنكحت امل ْ ٍش ُ َح بنت ج َ َ َ زينب َ حارثَة َ بن ْ ُت زيد ْ َكح أَن ِ ْلسالم ِ ِف ل َ َ َف َّ الشر ُو َّ ا أن أَ ْشر َم ل ْ َـع ي ِ ِ املطلب ل Bize Saîd rivayet edip dedi ki, bize Huşeym, Câbir’den, o da, eş-Şa‘bî’den (naklen rivayet etti ki), o şöyle demiş: Resûlullah –sallellahu aleyhi ve sellem- şöyle buyurmuş: (İnsanlar) en büyük şerefin Müslümanlığa ait olduğunu bilsinler diye Zeyd b. Hârise’yi Zeyneb bint Cahş’la evlendirdim, el-Mikdad’ı da Dubâa bint ez-Zübeyr b. Abdilmuttalib’le evlendirdim! (Saîd b. Mansûr, Sünen, I, 161). eş-Şa‘bî (ö.100’den sonra), tâbiûn neslinden bir alimdir. Dolayısıyla bu sözü Hz. Peygamber’den duyup kendisini nakleden birileri olmalıdır. Bunu veya bunları söylemediği için hadisi mürseldir. 196 Hadis Tarihi ve Usulü ْ َن َ ع ة َ َار ُم ْ ع َن ٍل ع ْ ُ َضي ُ ف ْن َا اب َ َّدثَـن َالُوا ح ٍ ق ْ َي ُ ُ ن ْن اب َ ْ ٍب و ي َ ُ ُ و كر أَب َ َ و ة َ ب ْ شي ُ أَِب َ ْن َ ْكِر ب ُو ب َا أَب َ َّدثَـن ح ُ َول َس َا ر َ َال ي َـق َّ -صلى اهلل عليه وسلم- ف ُ النَِّب ِيل ْ ِ ب َى ج َ َال أَت َ ق ة َ ـر ْ ي َ ُر ا ه َ ْ ُت أَب ِع س َاَل َ َ ق َة ْع ُر أَِب ز ا َ ْـه َي ل َ ْ ع أ َ ْـر َاق ْ َك ف َـت َ أَت ِى ِ َذا ه َإ اب ف ٌ َ شر َ ْ ٌ أَو َام َع ْ ط ٌ أَو َام ِد ِ إ ِيه ٌ ف َاء ن ِ َا إ َه ع َ ْ َك م َـت َ ْد أَت ُ ق ة َ ِجي َد ِ خ ه ِ َذ ِ ه اللَّه َ َب َص َ ن َال ِ و ِيه َ ف َب َخ َ ص َ ٍب ال َص ْ ق ِن ِ م نَّة َ ٍت ِ ف ْ ال ْ ـي َ ب ِ َا ب ه ْ شر ِّ َ ب َ ن و ِّ ِ م َ َ َّل و َج ََّز و َا ع ـه ِّ ب َ ْ ر ِن َ م َم السال َّ Bize Ebû Bekr b. Ebî Şeybe, Ebû Kureyb ve İbn Numeyr rivayet edip dediler ki, bize İbn Fudayl, Umâre’den, o da Ebû Zur’a’dan (naklen) rivayet etti ki, o şöyle demiş: Ben Ebû Hüreyre’yi şöyle derken işitmiştim; Cibrîl Hz. Peygamber’e –sallellahu aleyhi ve sellem- gelip şöyle demiş: “Ya Resûlellah! İşte Hatice sana doğru gelmektedir. Yanında, içinde katık –veya, yiyecek yahut içecek- bulunan bir kap var. Sana ulaştığında ona Rabb’inden –azze ve celle- ve benden selam söyle ve, kendisine Cennet’de, içinde ne gürültü patırtı, ne de yorulma ve meşakkat çekme bulunmayan bir inci köşk verileceğini müjdele!” (Müslim, “Fedâilü’s-sahâbe”, 71). Bu hadis sahabi mürselidir. Çünkü Ebû Hüreyre Hz. Hatice’nin zamanına kavuşmamıştı. Bu haberi muhtemelen Hz. Peygamber’den –ki, bu durumda, tabii olarak, sahabi mürseli olmaz- veya, daha önce ondan öğrenmiş olan bir sahabiden duymuştu. (املنقطع) ‘Munkatı Munkatı’ Arapçada, kesik ve kopuk anlamına gelir. Hadis ilminde, senedinde sahabeden sonra bir veya peşpeşe olmayarak, birkaç râvî atlanmış olan hadîse denir. Senedde ismi verilmeden “bir adam”, “bir kadın”, “bir hoca” gibi kapalı bir ifadeyle yani mübhem olarak zikredilen râvî de atlanmış sayılır. Bu ıstılah ilk zamanlarda, senedinde râvî düşmesi bulunan her hadis için kullanılmaktaydı. Zikredilmeyen, atlanan bu râvî veya râvîlerin durumu bilinmediği için munkatı’ hadis zayıftır. Şu hadis örnek olarak zikredilebilir: َّ ِ اب َط ِن ْ ال ْ َ ب َر ُم ْ ع َن ِّى ع َ ِو َد ْع َ ال َة اق َ ُر ِن س ْ ِ ب ِ اللَّه ْد ب َ ِن ع ْ ان ب َ َ ْم ث ُ ْ ع َن ِ ع ِيد ل َ ْو ِن أَِب ال ْ ِ ب ِيد ل َ ْو َ ِن ال ع ِ ُ اللَّه ْم ِ اس ِيه ُ ف ْذَكر ُ ًا ي ِد ْج َس َ م َـن ْ ب َن ُ ُول "م ـق َ ِ -صلى اهلل عليه وسلم- ي ُ َول اللَّه َس ْ ُت ر ِع س َ َال َ ق ."ِ نَّة َ ً ِ ا ف ْ ال ت ْ ـي َ ُ ب ُ لَه َ اللَّه َـن ب el-Velîd b. Ebi’l-Velîd’den, o, Osman b. Abdillah b. Surâka el-Adevî’den, o da Ömer ibnü’l-Hattâb’dan (naklen) rivayet edilir ki, o şöyle demiş: Ben Resûlullah’ı –sallellahu aleyhi ve sellem- şöyle buyururken işitmiştim: Kim, içinde Allah’ın adının anılacağı bir cami yaparsa Allah da onun için Cennet’de bir ev yapar!” (İbn Mâce, “Mesâcid”, 1). Bu hadis munkatı’dır. Çünkü Osman b. Abdillah el-Adevî, ana tarafından dedesi olan Hz. Ömer’den hadis semâ etmemiştir. Dolayısıyla aralarında, bu hadisi ona nakleden en az bir râvî olmalıdır. Mu‘dal (املعضل ( Mu‘dal Arapça’da zor iş, çözümü zor problem gibi anlamlara gelir. Hadis ilminde, senedinde peş peşe iki veya daha fazla râvî atlanmış olan hadîs demektir. Hadisin senedinden peş peşe iki râvî düşmesi senedeki kopukluk sorununu tek râvî düşmesine göre daha çözümü güç hale getirmektedir. Çünkü düşen râvîlerin kimler olduğunu araştırmak, bulmak, güvenilirliklerini belirlemek zor bir iştir. Bu hadisin zayıflık sebebi bir önceki munkatı’ hadisteki gibidir. Yani düşen râvînin kimliğinin, dolayısıyla güvenilir olup olmadığının bilinememesidir. Ancak düşen râvî sayısının daha çok olması sebebiyle mu’dal’daki zayıflık munkatı’a göre daha fazladır. Bu tür için şu hadis örnek verilebilir: 9. Ünite - Hadislerin Değişik Açılardan Taksimi 197 ُ َّن". َ َّسى ألَس ْ أُن َى أَو ْس ن ألَن ِّ ِ َ َال "إ ِ -صلى اهلل عليه وسلم- ق ُ َول اللَّه َس ُ أََّن ر َه َغ ـل َ ُ ب ِ ٍك أَنَّه َال ْ م َن ع Mâlik’den rivayet edilir ki, ona Resûlullah’ın –sallellahu aleyhi ve sellem- şöyle buyurduğu ulaşmış: “Doğrusu ben mutlaka örneklik etmem/sünnet koymam için unuturum veya bana unutturulur!”(Mâlik, “Sehv”, 2). İmam Mâlik (ö.179) üçüncü nesil olan etbâu’t-tabiînden olduğuna göre senedde en az iki râvî düşmüş olmalıdır. Mu’allak (املعلق( Senedinin müellif tarafı, bir veya birkaç râvîsi atlanmış gibi eksik olan hadîstir. Bu eksik kısımda, aslında râvî bulunup da müellif onları zikretmemiş olabileceği gibi, bu kısım aslen de öyle olabilir. Birinci durumda müellif, kitabının hacmini büyütmemek veya hadisin kendi ölçülerine uymadığını göstermek gibi bir sebeple râvîleri zikretmemiştir. İkinci durumda ise hadisi muhtemelen bir kitaptan doğrudan almıştır. Her iki şekilde de senedin eksikliği (muttasıl olmaması) sebebiyle böyle bir hadis bu şekliyle zayıf sayılır. el-Buhârî’nin (ö.256) el-Câmiu’s-sahîh isimli kitabında bu tür hadisler çoktur. Ancak onların diğer hadis kitaplarında senedi tam olan rivayetleri bulunmaktadır. Örnek olarak şu hadisleri zikredebiliriz: ا َ ي ْ َح ت ْ ُس ق أَ ْن ي ُّ َ ُ أَح ِّ - صلى اهلل عليه وسلم - "اللَّه َ ِن النَِّب ِ ع ده ِّ َ ْ ج َن ِ ع ِيه ْ أَب َن ٌ ع ْز ـه َ َ َال ب ق َ و َ النَّ ِ اس" ِن ُ م ْه ن ِ م Behz, babasından, o, dedesinden, o da Hz. Peygamber’den –sallellahu aleyhi ve sellem- (naklen) demiş ki, o şöyle buyurmuş: “Allah, kendisinden utanılmaya insanlardan daha layıktır!” (Buhârî, “Ğusl”, 20). Buhârî’nin doğum tarihi 194 olduğuna göre bu hadisi ya Behz’in (ö.160’dan önce) hadislerinin yazılı olduğu ama kendisinin muteber bir öğrenme yoluyla elde edemediği bir kitaptan almıştı, dolayısıyla zikredebileceği başka râvîler yoktur, ya da onu Behz’den kendisine gelinceye kadar rivayet eden râvîler vardı ama onları, ölçülerine uymadıkları için zikretmemiştir. Her iki durumda da hadis muallaktır. Buhârî’nin Sahîh’inde geçen şu hadis hangi çeşide girer? Açıklayınız. »ُ َة ْح ُ َّ السم يَّة ِ ِيف ن َ ِ ا ْل َّه َِل الل ِّ الد ِ ين إ ب ُّ َ ِّ - صلى اهلل عليه وسلم - »أَح ْ ُل النَِّب َـو ق َ و Hz. Peygamber’in –sallellahu aleyhi ve sellem- şu sözü: “Allah’ın en sevdiği din (anlayışı), hep doğruluğa/hakka dönük olan hoşgörülü (din anlayışıdır!)”. (املدلس) Müdelles Müdelles Arapça’da alaca karanlık anlamına gelen d-l-s kökünden gelir. Karartılmış, kusuru gizlenmiş, üzeri örtülmüş gibi anlamlara gelir. Hadis ilminde, bir kusuru veya ekseriya hoş görülmeyen bir özelliği gizlenerek onun bulunmadığını zannettirecek şekilde rivayet edilmiş olan hadîs demektir. Hadisi bu şekilde rivayet etmeye ise tedlîs denir. Gizlenmek istenen kusur, senedde bir râvî atlanmış olduğu halde bunu belli etmemeye çalışma şeklinde olabilir. Buna tedlîsü’l-isnâd denir. Bu tedlîs çeşidinde râvînin ya asıl hocasını veya kaynak kitabını yahut senedde bulunan zayıf bir râvîyi gizlemeye çalışması söz konusudur. Birincisi muhtelif şekillerde görülebilmektedir. Bunlardan birinde râvî, gerçekte hocası olan bir kimseden muteber bir yolla almamış olduğu bir hadisi, ondan muteber bir yolla almış olduğunu zannettirecek şekilde rivayet eder. Aslında söz konusu bu hadisi ya hocasının bir öğrencisinden veya doğrudan 1 198 Hadis Tarihi ve Usulü bir kitabından almıştır ama bu durumu gizlemek istemektedir. Bunun için muteber bir yolla aldığını belirten kesin bir ifade kullanma yerine; “فالن عن: falandan naklen” veya “فالن قال falan şöyle dedi/demiş” gibi kapalı bir ifade kullanır. Böylece hem yalan söylememiş, hem de seneddeki bir kusuru gizlemiş olur. İkincisinde râvî, içinde zayıf kimseler bulunan bir senedden bunları atarak, senedin tamamen sika râvîlerden oluştuğunu göstermeye çalışır. Gizlenmek istenen husus, hocanın meşhurluğu veya zayıflığı ise bu duruma da tedlîsü’ş-şuyûh denir. Tedlîsu’l-isnad ile tedlîsu’ş-şuyûhun bazı çeşitleri hoşgörüyle karşılanmış ve bunları yapanların adalet vasfı cerh edilmemiştir. Çünkü bunu yapan kimse açık bir ifade yerine ihtimalli bir ifade kullanmakta, böylece yalan söylemiş olmamaktadır. Bu sebeple bazı meşhur hadisçiler de tedlîs yapmışlardır. Seneddeki zayıf bir râvîyi gizlemek şeklindeki tedlîsü’lisnad ise şiddetle kınanmış ve bunu yapan râvîler adalet yönünden cerh edilmişlerdir. Tedlis yaptığı görülen râvînin, sika olsa da, “عن “ve “قال “gibi kesinlik ifade etmeyen ifadeler kullanarak yaptığı rivayetler munkatı’, dolayısıyla zayıf sayılmıştır. Netice olarak mudelles hadisin bazı çeşitleri, senedinden râvî düşmesi, bazı çeşitleri ise, râvîsinin adalet eksikliği sebebiyle zayıftır. Örnekler: َّ -صلى اهلل عليه َ ٍس أَ َّن النَِّب ْ أَن َن ِّى ع ِر ْ ْ ُّ الزه َن ان ع ُ َ ْي ف ُ َا س َ َّدثَـن َ َّدثَِن أَِب ح ِ ح ُ اللَّه ْد ب َ َا ع َ َّدثَـن ح ِو ٍ يق. َ َس ٍر و ْ َم ت ِ َ ب َّة ي ِ َف َى ص ل َ َ ع ْ َل وسلم- أَو Bize Süfyân, Zührî’den, o da Enes’den (naklen) rivayet etti ki, Hz. Peygamber –sallellahu aleyhi ve sellem- Safiyye’nin düğününde hurma ve kavuttan ziyafet verdi (Ahmed b. Hanbel, Müsned, III,110). Süfyân bu rivayette tedlis yapmıştır. Bu hadisi hocası Zührî’den doğrudan almamıştır. Hadisin makbul şekli şöyledir: ِن ْ َ ِس ب ْ أَن َن ِّى ع ِر ْ ُّ الزه َ ِن ٍِل ع ائ َ ِن و ْ َ ْكِر ب ِ ب ه ِ ن ْ َ ِن اب َ ع د ُ َاو ُ د ْن ُ ب ِل ائ َ َا و َ َّدثَـن َ َال ح ان ق ُ َ ْي ف ُ َا س َّحدثَـن ٍر. ْ َتـ َ ِو ٍ يق و َ ِس َ ب َّة ي ِ َف َى ص ل َ َ ع ْ َل ِ -صلى اهلل عليه وسلم- أَو ُ َول اللَّه َس ِ ٍك: أَ َّن ر َال م Bize Süfyân rivayet edip dedi ki, bize Vâil b. Dâvûd, oğlu Bekr b. Vâil’den, o, Zührî’den, o da Enes b. Mâlik’den naklen rivayet etti ki... (Humeydî, Müsned, II, 500). Mu‘allel (املعلل( Muallel kelimesi Arapça’da hasta, kusurlu, sakat, özürlü gibi olumsuz anlamlar taşır. Hadis ilminde, ancak işin uzmanı âlimlerin fark edebileceği ve sahihliğe zarar veren gizli bir kusuru (illeti) bulunan hadîse denir. Bu hadislerde, mevkûf olanın merfû, munkatı’/ mürsel olanın muttasıl olarak veya bunların tersi şeklinde, yahut merfû ve mevkûfların ya da farklı merfûların birbirleriyle karıştırılarak rivayetleri gibi kusurlar bulunabilmektedir. Buna göre illetler hem senedlerde, hem metinlerde olabilir. Bunların ortaya çıkarılması çok zor olduğu için, hadis tarihinde az sayıda âlim bu sahada söz söylemiştir. Bu âlimler arasından Ali ibnü’l-Medînî. Ahmed b. Hanbel, ed-Dârimî, el-Buhârî, Ebû Hâtim er-Râzî, Tirmizî ve Dârekutnî’yi zikredebiliriz. Bu âlimler, hadisin bütün rivayetlerini bir araya toplayıp sened ve metinlerini karşılaştırarak incelemek suretiyle hadisin illetli olup olmadığını ortaya koymaya çalışmışlardır. Hadisin muallel olması, râvîsinin zabt ve duruma göre bazen de adalet niteliklerinin eksikliğini veya yokluğunu gösterir. Bu sebeple muallel hadis zaîftir. 9. Ünite - Hadislerin Değişik Açılardan Taksimi 199 Şu hadis muallele örnek verilebilir: ُ ة َ َـر ي ِّ ٌْك الط ِر ُ ش ة َ َـر ي ِّ َ َال الط ِ -صلى اهلل عليه وسلم- ق ُ ِول اللَّه َس ْ ر َن ٍ ع ُود ْع َس ِن م ْ ِ ب ِ اللَّه ْد ب َ ْ ع َن ع ُّكِل. َ ِالتَّـو ُ ب ه ُ ب ِ ْذه ُ َ ي َّن اللَّه ِ لَك َ َّ و ِال نَّا إ ِ َا م م َ ثًا و َ ٌْك ثَال ِر ش Abdullah b. Mesûd demiş ki, Resûlullah –sallellahu aleyhi ve sellem- şöyle buyurmuş: “Uğursuzluk anlayışı şirkten bir çeşittir. Bizden hiç kimse yoktur ki (bu anlayış ona bulaşmış olmasın!). Ancak Allah bunu tevekkülle giderir!” (Ebû Dâvud, “Tıbb”, 23). Bu hadisin; “Bizden hiç kimse yoktur ki...” kısmının, Hz. Peygamber’in değil, Abdullah b. Mes’ûd’un sözü olduğu söylenmektedir. َ عن أبيه َّ أن َ رسول اهلل صلى اهلل عليه َة د ْ ـر ُ ْ أيب ب ْ َحاق عن ْ أيب إس َ عن ة َ ْب ُق َ ِ بن ع ْ موسى عن ٍ َّة َر َ م َة ِائ ِ م ِ يف اليوم وب اليه ُ ُ أَت َ َ و ُ اهلل ِر ْف َـغ ت ْ ِّ وسلم قال إن َلَس Musa b. Ukbe’den, o, Ebû İshak’dan, o, Ebû Burde’den, o da babasından naklen rivayet etti ki, Resûlullah –sallellahu aleyhi ve sellem- şöyle buyurmuş...( Hâkim Ma‘rifetü ulûmi’l-hadîs, s. 114). Bu hadisin senedi mualleldir. Ebû Bürde hadisi, diğer rivayetlerinde genel olarak görülen yolun -ki, buna câdde denir- aksine, babasından değil, el-Eğar el-Muzenî’den nakletmektedir. Hadisin bu makbul rivayeti de şöyledir: ُ َول َس ٌ - أََّن ر ة َ ب ْ ُح ُ ص َ ْت لَه َكان َ ِّ - و ِن َ ز ُ ْم ِّ ال َ ِن األَ َغـر َ ع َة د ْ ـر ُ ْ أَِب ب َن ِ ٍت ع ْ ثَاب َن ٍ ع ْد ي َ ُ ز ْن ُ ب َّاد ا ح َ َ ن َ َـر ْب أَخ ٍ َّة َر َ م َة ِائ ِ م م ْ َـو ْي ِ ف ال َ ُ اللَّه ِر ْف َـغ ت ْ ن ألَس ِّ ِ إ َ ـلِب و َْ َى ق ل َ ان ع ُ َ ـغ ُ ُ لَي نَّه ِ َ َال "إ ِ -صلى اهلل عليه وسلم- ق اللَّه Bize Hammâd b. Zeyd, Sabit’den, o, Ebû Bürde’den, o da el-Eğar el-Muzenî’den –ki, onun sahabiliği vardır- naklen haber verdi ki... (Müslim, “Zikr”, 40). (املضطرب) Muzdarib Muzdarib Arapaça’da, problemli olup çözüme kavuşturulamayan, farklı şıklar arasında karara bağlanamayan, çelişkisi giderilemeyen, uzlaştırılamayan gibi anlamlar taşır. Hadis ilminde, birbirlerine zıt olmakla beraber birini diğerine tercih imkânı bulunmayan hadîslerden her birine verilen isimdir. Hadisler arasında görülebilen bu zıtlık, onların senedleri arasında ortaya çıkabildiği gibi metinleri arasında da görülebilmektedir. Ancak metinler arasında bu tür zıtlıklar ya çok nadir görülür veya hiç görülmez. Hadisler arasında görülen bu zıtlıklar, onlardan birinin hatalı olduğunu, dolayısıyla râvîsinin, en azından zabt eksikliğini gösterir. Bunlardan hatalı olanı tesbit imkânı bulunamayınca, iki hadis de zayıf sayılmıştır. Bununla beraber, iki tarafın râvîlerinin de sika olması durumunda olduğu gibi, senedde görülebilen bu tür zıtlıklardan bazısı hadisin sahihliğine zarar vermeyebilir. Örnekler: ُ رضي اهلل ديق ِّ الصِّ َ ْكٍر ُو ب َّ ٍ اس قال قال أب ب َ ِن ع ْ َ ِ عن اب ة َ ِ ْكِرم ْ َحاق عن ع ان عن أيب إس َ َ ـب ْ َ عن شي لُوَن َ َاء َس ـت َ َ َّم ي َع ُ و ة َ ع ِ اق َ ْو ال َ ٌ و ُود ْ ِين ه ـت َ َّـب قال شـي ْ َت َ ِ ب َ ْد ش َ َ اك ق ُ ِول ِ اهلل صلى اهلل عليه وسلم أَر َس ر ِ عنه ل َ ْت ر ِّ ُ ُ كو ْس َذ َّ ا الشم ِ إ َ و Şeybân’dan, o, Ebû İshak’dan, o, İkrime’den, o da İbn Abbas’dan naklen rivayet etti ki, o şöyle demiş: Ebû Bekr es-Sıddîk –Allah ondan razı olsun!-, Resûlullah’a –sallellahu aleyhi ve sellem- demiş ki; “İhtiyarladığını görüyorum?”. Şöyle buyurmuş: “Beni Hûd, Vâkıa, Amme yetesâelûn ve İze’ş-şemsu küvviret sureleri ihtiyarlattı!” (Hâkim, Müstedrek, II, 374). 200 Hadis Tarihi ve Usulü اق عن عكرمة قال قال أبو بكر رضي اهلل عنه َ َ ْح ُو إس َا أب َ ِص قال حدثن ْو ُو األَح َا أب حدثن َذا ِ إ َ لُ َون و َ َاء َس ـت َ َ َّم ي َع َ ِت و َال ْس ر ُ ْم ال َ ُ و ة َ ع ِ اق َ ْو ال َ ٌ و ُود ْ ِين ه ت َ َّـب َ َك َ قال شيبتين شي َّـب اهلل ما شي َ يار سول َ َ ْت ر ِّ ُ ُ كو ْس َّ الشم Bize Ebü’l-Ahvas rivayet edip dedi ki, bize Ebû İshak, İkrime’den, naklen rivayet etti ki, o şöyle demiş: Ebû Bekr es-Sıddîk –Allah ondan razı olsun!- şöyle demiş...( Saîd b. Mansûr, Sünen, V, 371) Bu hadisin senedi muzdaribtir. Görüldüğü gibi hadis birinci senede göre İbn Abbâs’ın rivayeti/Müsnedidir. İkinci senede göre ise, munkatı’ olmasının yanında Hz. Ebû Bekr’in rivayeti/müsnedidir. Bunlardan birini tercih imkânı da yoktur. ِ َّن ِ ف ُ ُول :"إ ـق َ ِ -صلى اهلل عليه وسلم- ي ُ َول اللَّه َس ْ ُت ر ِع س َالَ ْت َ ْ ٍس ق َـي ْ ِت ق ن ِ َ ب ة َ ِم َاط ْ ف َن ع ."ِ َكاة َ َّ ى الز ِو قا س ًّ َ ْ ح ِ ُكم ال َ ْو أَم Şüphesiz bu mallarınızda zekâtın dışında da hak vardır! (Dârimî, “Zekât”, 13) ِ ف َ ْس ُ ُول "لَي ـق َ َّ -صلى اهلل عليه وسلم- - ي ِن النَِّب ْ َـع ُ - ت ْه ت َ ِع ا س َ َ ْ ٍس أَنَّـه َـي ْ ِت ق ن ِ َ ب ة َ ِم َاط ْ ف َن ع ."ِ َكاة َ َّ ى الز ِو ق س ٌّ َ ِال ح َ ْم ال Malda zekâtın dışında hiçbir hak yoktur! (İbn Mâce, “Zekât”, 3) Bazı âlimler, bu iki metin arasındaki ızdırabı, birinci metnin senedinin zayıf, dolayısıyla sadece ikinci metnin makbul olduğunu söyleyerek gidermişlerdir. İkisinin de makbul olduğunu söyleyen diğer bazı âlimler ise şöyle bir açıklama getirmişlerdir: Birinci metinde zekât dışındaki nafile yardımlar, ikincisinde zekât kastedilmiştir. Gerçekte de metni muzdarib olan hadisler bulmak zordur. (املقلوب) Maklûb Maklûb Arapça’da ters çevirilmiş, içi dışına çevirilmiş, yeri değiştirilmiş, bir şekilden başka bir şekle döndürülmüş gibi anlamlara gelir. Hadis ilminde, sened veya metnindeki kelime veya cümleler arasında yer değişikliği yapılmış olan hadîse denir. Bu değişiklikler bilerek yapılmış olabildiği gibi yanlışlıkla da yapılmış olabilir. Bilerek yapma râvînin adalet sıfatını, yanlışlıkla yapma zabt sıfatını cerhe sebep olur. Hadislerin sened ve metinlerinde yapılan değişiklikler bazen bir kimseyi imtihan etme maksadıyla da yapılabilir. Bunda, rivayet etme maksadı olmadığı için, bir sakınca yoktur. Bunun en meşhur örneği, Bağdad’lı hadisçilerin el-Buhârî’yi (ö.256) denemek için yaptıklarıdır. Şöyle ki, Buhârî Bağdâd’a gittiğinde oranın hadisçileri 100 hadisin sened ve metinlerini birbiriyle değiştirmiş ve bunları onar onar on kişiye vermişler. Onlar da bu hadisleri ona sormuşlar. Buhârî her hadis sorulduğunda bilmediğini söylemiş, hadisler bitince de, ilk soranın ilk hadisinden başlayarak her birinin doğru şekillerini okumuştu. Böylece hadis bilgisinin genişliği ile hafızasının gücü anlaşılmıştı. Metni maklûb olan hadislere şu örnek verilebilir: ْ َن َ َك م ْل َا أَه َإنَّـم ْ ف ُ ُكم ْكت َ َـر َا ت ِون م ُ ٍ ُ عن أيب هريرة قال قال رسول َ اهلل صلى اهلل عليه وسلم ذر ْ عن شيء ُ ُكم ت ْ ي َ َـه ُ وإذا ن ُوه ْت َأ ٍ ف ء ْ ِ َشي ْ ب ُ ُكم ت ْ َر ْ َ فإذا أَم ِِهم َائ ِي ب ْ َى أَن ل َ ْ ع ُم ُـه َلف ِ ْت ُ اخ َ ُكم ل ْ َـبـ َكان ق ْ ُم ـت ْ َع َط ت ْ َا اس ُ م وه ُ ب ِ ن َ ت ْ َاج ف size bir şeyi yasakladığımda ise, gücünüz yettiğince ondan uzak durun (Taberânî, elMu‘cemu’l-evsat, III, 135). 9. Ünite - Hadislerin Değişik Açılardan Taksimi 201 Maklûb olan bu hadisin makbul şekli şöyledir: ْ َن َ َك م ل َ َا ه َ َّإنـ َا ف َ َّإنـ ْ ف ُ ُكم ْكت َ َـر َا ت ِون م ُ ِ ُ قال قال رسول َ اهلل صلى اهلل عليه وسلم ذر ِعن املغرية ُوا ْت َأ ٍ ف ْ شيء ِن ِ م ِه ْ ب ُ ُكم ت ْ َر ا أَم َ َم ْ ف ِِهم ْ على أنبيائ ِِهم َلف ِ ْت َاخ ْ و ُم َـه َائ ِي ب ْ ْ أَن ِِم َال ُؤ ِ س ة ْ ْـر ِ َكث َ ُكم ب ل ْ َـبـ َكان ق ُوا َـه ـت َ ْن َا ْ ف ُ ُكم ـت ْ ي َ َـه َا ن م َ ْ و ُم ت ْ َع َط ت ْ ا اس َ ُ م ْه ن ِ م Dolayısıyla size emrettiğim şeyi gücünüz yettiğince yapın (Taberânî, el-Mu‘cemu’levsat, III, 135). ان ْ َ ك َ َن َ َك م ل َ َا ه َِّن ،ْ إ ُ ُكم ْكت َ َـر َا ت ُ ِون م َع َ َال د ِّ - صلى اهلل عليه وسلم - ق َ ِن النَِّب َ ع ة َ ْـر ي َ ُر ْ أَِب ه َن ع ْ ُ ُكم ت ْ َر َذا أَم ِ إ َ ،ُ و وه ُ ب ِ ن َ ت ْ َاج ٍ ف ء ْ شى َ ْ َن ْ ع ُ ُكم ـت ْ ي َ َـه ِ َذا ن َإ ،ْ ف ِِهم َائ ِي ب ْ َى أَن ل َ ْ ع ِِهم َف ِال ْت َاخ ْ و ِِم َال ؤ ُ ِس ْ ب َ ُكم ل ْ َـبـ ق ْ ُم ت ْ َع َط ت ْ ا اس َ ُ م ْه ن ِ ُوا م ْت َأ ٍر ف ْ ِأَم ب Size bir iş emrettiğimde ise onu gücünüz yettiğince yapın! (Buhârî, “İ‘tisâm”, 2). Senedi maklûb olan hadislerin bir örneği şu hadistir: ِ ٍح ُ عن أيب هريرة قال قال رسول اهلل صلى َ ِش عن أِب صال ْم ِّ ِ عن اْلَع ِيب ٍرو النَّ ِصي ْ َم ْ ع ٌ بن َّاد َح ا َ ِه َـق ْ َ إل أَ ْضي ُم ٌّوه َر اضط ْ َ ِ و ْ بالسالم ُم ُوه َء ْد َـب ََل ت َني يف ِ الطريق ف ِ ُ ْشِرك ْم ُ ال ُم ِيت اهلل عليه وسلم إذا لَق Bize Hammâd b. Amr en-Nasîbî, el-A’meş’den, o, Ebû Sâlih’den, o da Ebû Hüreyre’den naklen rivayet etti ki, o şöyle demiş... (Taberânî, el-Mu‘cemu’l-evsat, VI, 262). Bu hadisin senedi maklûbdur. Bir yalancı olan Hammâd b. Amr, Suheyl b. Ebî Sâlih’in yerine aynı tabakadan olan el-A‘meş’i zikretmiştir. Hadisin makbul şekli şöyledir: ِ -صلى ُ َول اللَّه َس َ أَ َّن ر ة َ ْـر ي َ ُر ْ أَِب ه َن ِ ع ِيه ْ أَب َن ٍل ع ْ ي َ ُه ْ س َن ِ َّى - ع د ْ ر َ َاو ِن َّ الدر ْ ـع َ ِزِيز - ي َ ْع ُ ال ْد ب َ ع َِرٍ يق ْ ِ ف ط ُم َه َد ْ أَح ُم ِيت ِ َذا لَق َإ ِ ف َم السال َّ ِ َى ب َار َ النَّص َال َ و ُود َـه ْي ُوا ال َء ْد َـب َ ت َ َال "ال اهلل عليه وسلم- ق ."ِ ِه ق َ َِل أَ ْضي ُ إ وه ُّ َـر اضط ْ َ ف Bize Abdulazîz –ed-Derâverdî’yi kasdediyor-, Suheyl’den, o, babasından, o da Ebû Hüreyre’den naklen rivayet etti ki... (Müslim, “Selâm”, 13). (الشاذ-احملفوظ) Mahfûz -Şâzz Şazz Arapça’da başkalarından farklı olan, aykırı olan, tek kalan gibi anlamlara gelir. Hadis ilminde, sika bir râvînin kendisinden daha sika olan bir râvîye veya râvîlere zıt olarak rivayet ettiği hadîs demektir. Mukabilindeki hadîse yani sika râvîlerin hadisine ise mahfûz denir. Şazz terimi, sadece bir senedi bulunan, tek bir râvî tarafından rivayet edilen hadis için de kullanılmıştır. Bu kullanımıyla ileride tanımları verilecek olan ferd veya ğarîb hadisle eş anlamlıdır. Tek bir râvîsi veya senedi bulunan hadis, râvîsi sika ise makbûl, değilse münker adını alıp merdûd olur. Örnek: ِ ُ ُول اللَّه َس َ َال ر َ َال ق َ ق ة َ ْـر ي َ ُر ْ أَِب ه َن ِ ٍح ع َال ْ أَِب ص َن َ ُش ع ْم َا األَع َ َّدثَـن ٍ ح َاد ُ ِ زي ْن ِ ب ِد َاح ْو ُ ال ْد ب َ َا ع َّحدثَـن ."ِ ه ِ ِين َ َى ي ل َ ْ ع ِع َج َ ْضط ـلي َْ ِر ف ْ َج ْف ِ ال َ َت ْكع َ ْ ر َ ُدُكم لَّى أَح َ َذا ص ِ إ "-وسلم عليه اهلل صلىBize Abdulvahid b. Ziyâd rivayet edip dedi ki, bize el-A’meş, Ebû Sâlih’den, o da Ebû Hüreyre’den naklen rivayet etti ki, o şöyle demiş: Resûlullah –sallellahu aleyhi ve sellemşöyle buyurmuş: Biriniz sabahın iki rekâtını kılınca sağ tarafı üzerine yan üstü yatsın! (Tirmizî, “Salât”, 311). 202 Hadis Tarihi ve Usulü Bu hadis şâzzdır. Çünkü kendisi sika olmakla birlikte el-A‘meş’den yaptığı rivayetleri tenkide maruz kalan Abdulvahid b. Ziyâd bu hadisi Hz.Peygamber’in sözü olarak rivayet etmektedir. Hâlbuki diğer râvîleri onu Hz.Peygamber’in fiili olarak rivayet etmişlerdir. Mahfûz rivayet şöyledir: ِ َ َت ْكع َ لَّى ر َ َذا ص ِ ُّ - صلى اهلل عليه وسلم - إ ان النَِّب َالَ ْت َ ك َ َ - رضى اهلل عنها - ق َشة ِ َائ ْ ع َن ع َ ِن. ِ األَْي ِ ِّقه َى ش ل َ َ ع َع َج اضط ِر ْ ْ َج ْف ال Hz. Aişe’den –Allah ondan razı olsun!- nakledilir ki o şöyle demiş: Hz. Peygamber – sallellahu aleyhi ve sellem- sabahın iki rekâtını kılınca sağ tarafı üzerine yan üstü yatardı (Buhârî, “Teheccüd”, 23). Münker-Ma‘rûf (املعروف-املنكر( Arapça’da münker, yadırganan, karşı çıkılan, reddedilen, benimsenmeyen, tepki ile karşılanan, hoş görülmeyen, doğru bulunmayan gibi anlamlara gelir. Ma‘rûf ise münkerin zıt anlamlısıdır. Yani doğru bulunan, benimsenen, kabul gören demektir. Hadis ilminde ise zayıf bir râvînin kendisinden daha iyi durumda olan râvîye aykırı bir şekilde rivayet ettiği hadîs demektir. Mukabilindeki hadîs yani râvîsi daha kuvvetli olan hadis ma‘rûf ismini alır. Sadece zayıf bir râvî tarafından rivayet edilen hadis de, sika râvîlerin rivayetine aykırı olmasa bile, münker adını alır. Örnek: ٍث ِ عن ِ ابن ْ ي َ ُر ِ ار ِ بن ح َ ْـز ي َ ْع ْ َحاق ِ عن ال ْ أيب إس َّ ِ ات عن َ َّ الزي ة َ ْز ُ َ و ح ِ ٍ يب أَخ ب َ ُ ح ُ بن َيب ب ُ َا ح حدثَـن ْ َت ـي َ ْب َ َّج ال َ وح َى الزكاة َ وآت َ الصالة ْ أقام َن ٍ عباس قال قال ُ رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم م َ نَّة َ َ ْ ال َل َخ ْ َف د َ َّ ى الضي َـر َن وق َ َضا م َ َ ر َام وص Hubeyyib b. Habîb, Ebû İshak’dan, o, el-Ayzâr b. Hureys’den, o, İbn Abbas’dan, o da Hz. Peygamber’den –sallellahu aleyhi ve sellem- naklen rivayet etti ki, o şöyle buyurmuş: “Kim namazı dosdoğru kılar, zekâtı verir, hacca gider, oruç tutar ve misafiri ağırlarsa cennete girer!” (Taberânî, el-Mu’cemu’l-kebîr, XII, 136). Bu hadis münkerdir. Çünkü bu senedle Hz.Peygamber’in sözü (merfû) olarak rivayet edilen hadis, sika râvîler tarafından, yine Ebû İshak tarîkınden İbn Abbas’ın sözü (mevkûf) olarak rivayet edilmiştir. Hadîsin ma‘rûf rivayeti şöyledir: َ ُ الصالة ِيم ُق اب فقالوا إنَّا ن ُ َ ْر ُ اْلع َ ٍ عباس أتاه ٍث َّ أن ابن ْ ي َ ُر ِ ار ِ بن ح َ ْـز ي َ ْع ْ َ أيب إسحاق ِ عن ال عن َى ل َ َا ع ن ْ ُولُ َون إنَّا لَس ـق َ َ ي ِ ِرين َاج ُه َ امل ًا ِمن َاس ُ َ رمضان َّ وإن أُن ُوم َص البيت ون ج َ ُّ ُ َ َ ون ِت الزكاة ْ ُـؤ ون ْ َف َ َّ ى الضي َـر َ َ رمضان وق البيت وصام َ َّ وحج َ َى الزكاة َ وآت َ الصالة ْ أقام َن ُ ٍ عباس م ٍ فقال ابن شيء َ نَّة َ َ ْ ال َل َخ د Bedevîler İbn Abbâs’a gelip şöyle dediler: “Biz gerçekten namazları dosdoğru kılıyor, zekâtları veriyor, Kâbe’ye hacca gidiyor, ramazanda oruç tutuyoruz. Yine de muhacirlerden bazı insanlar bizim hiçbir şeye dayanmadığımızı söylüyorlar?”. O zaman İbn Abbas şöyle dedi: “Kim namazı dosdoğru kılar, zekâtı verir, hacca gider, oruç tutar ve misafiri ağırlarsa cennete girer!” (Beyhekî, Şu‘abü’l-îmân, VII, 92). (املرتوك) Metrûk Metrûk Arapça’de terkedilmiş, terk edilen demektir. Hadis ilminde Hz. Peygamber’e -sallellahu aleyhi ve sellem- yalan isnadda bulunmakla itham edilen (muttehem bi’l-kizb), 9. Ünite - Hadislerin Değişik Açılardan Taksimi 203 veya çok hata yapan (fâhışu’l-ğalat) yahut çok dalgın olan (fartu’l-gaflet) râvînin rivayet ettiği hadîse denir. Bununla beraber bu terim, bilhassa ilk dönemlerde, kabul edilmeyen bütün hadisler için de kullanılmıştır. Bu türe şu hadis örnek verilebilir: ِّي عن أيب ِر َ ُم ِ ِ العزيز الع ِ ِ اهلل ِ بن عبد ْ ٍ زوق عن عبد َر ُ م ُ بن ٍ قال: حدثنا جابر َعيد ُ س ُ بن ة َ ب ْ ـي َ ُـت ق َ َب ْ أَْذن َن َ ِّ األنصاري ِ عن أنس ِ بن ٍ مالك ُ قال: قال رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم: "م الَة َ ُو ط ُ كان َ له َر ُ َ غف َ لَه ِر ْف ـغ َ ُ ْ ، وإن ْ شاء أن ي ه َ َّذب َ ُ ع ه َ ذب ِّ َ ـع ُ َ ْ عز وجل إن ْ شاء أن ي َ َّ أن اهلل ِم ل َ َـع ًا، ف ْـب َذن " ُ َ لَه ِر ْف ـغ َ َ ِ ى اهلل ْ أن ي حقا عل ًّ Kuteybe b. Sa’îd dedi ki, bize Câbir b. Merzûk, Abdullah b. Abdilazîz el-Ömerî’den, o, Ebû Tuvâle el-Ensârî’den, o da Enes b. Mâlik’den naklen rivâyet etti ki, o şöyle demiş: Resûlullah –sallellahu aleyhi ve selem- şöyle buyurmuş: “Kim bir günah işler de, Allah’ın –azze ve celle- kendisine azab etmeyi dilerse azab edeceğini, kendisini bağışlamayı dilerse bağışlayacağını bilirse Allah’a onu bağışlaması vacip olur!” (Taberânî, el-Mu’cemü’l-evsat, IV, 202). Bu hadis, senedinde muttehem bir râvî olan Câbir b. Merzûk bulunduğu için metrûkdur. Makbûllük ve Merdûdlük Dışındaki Özelliklerine Göre Hadisler Hadisler, makbûl veya merdûd olma durumları dışındaki bazı özelliklerine göre de isimlendirilmişlerdir. Bunların en çok kullanılanlarını da şu şekilde sıralamak mümkündür: Metnin Özelliklerine Göre Sınıflandırmalar (احلديث القدسي) Kudsî Yüce Allah’a, Kur’an olmayarak nispet edilen söz ve işle ilgili hadis demektir. Kudsî hadîs yerine rabbânî hadîs veya ilâhî hadîs de denir. Kudsi hadisler önceleri diğer hadislerle birlikte derlenmişlerdi. Hicri 6. asırdan itibaren sadece bu tür hadisleri ihtiva eden kitaplar da yazılmaya başlanmıştır. Daha ziyade Yüce Allah’ın büyüklüğü, kudreti, merhameti ve lütfu gibi konuları ele alan bu hadislerin sayısı fazla değildir. Örnekler: ِت َ غ َضِب". َ َ ْح َ ْت ر َـق ب َ َ َّل س َج ََّز و ُ ع َ َال اللَّه "ق Allah –azze ve celle- şöyle buyurdu: Rahmetim gazabımı geçti! (Müslim, “Tevbe”, 15). ُ ُه ْـت َ ْد َ آذن َـق ًّا ف ي ِ ل َ َ ِى ل و َاد ْ ع َن َ َال م َ ق ِ َّن اللَّه ِ - صلى اهلل عليه وسلم - "إ ُ ُول اللَّه َس َ َال ر ق َّ ُب َر َـق ـت َ ِى ي ْد ب َ َ ُ ال ع ـز َ َا ي م َ ،ِ و ه ْ َي ل َ َ ْض ُت ع َـر ْـت َّا اف ِ َّ م َِل َ َّب إ ٍ أَح ء ْ ِ َشى ِى ب ْد ب َ َّ ع َِل َّ َب إ َر َـق َا ت م َ ِب، و ْ ر َ ا ْل ِ ب ،ِ ِه ُ ب ِصر ْ ـب ُ ِى ي ُ الَّذ ه َ َر َص ب َ ،ِ و ِه ُ ب َع ْم َس ِى ي ُ الَّذ ه َ ْع س ْ ُت َ ُ ُ كن ُه ت ْ ـب َ ب ْ ِ َذا أَح َإ ،ُ ف َّه ِ ب َ َّت أُح ِِل ح اف َ ِالنَّـو َّ ب َِل إ ، ُ ِ َ يذنَّه َ َ اذِن ألُع َـع ت ْ ِ ِن اس لَئ َ ،ُ و ـنَّه َ ي ِ ْط أَلَِن ألُع َ ِ ْن س إ َ َا، و ِ ِ ى ب ْش َـم ُ الَِّت ي َه ل ْ ِرج َ َا و ِ ُ ُش ب ْط ـب َ ُ الَِّت ي َه د َ ي َ و ." ُ َه ت َ َاء َس ُ م ه َ َا أَ ْكر أَن َ ْ َت و َو ْم ُ ال ه َ َ ْكر ِ ِن، ي ْم ُؤ ْم ْ ِس ال َـف ْ ن َن ِى ع دد ُّ َ َـر ُ ت ُه ل ِ َاع َا ف ٍ أَن ء ْ شى َ ْ َن ْ ُت ع َّدد َ َـر َا ت م َ و Resûlullah –sallellahu aleyhi ve sellem- buyurmuş ki, Allah şöyle buyurdu: Kim bir dostuma düşmanlık ederse ona harp ilân ederim. Kulum bana, kendisine farz kıldığım şeylerden daha sevimli hiçbir şeyle yaklaşmamıştır. Kulum bana nafilelerle yaklaşmaya devam eder, nihayet onu severim. Onu sevince, kendisiyle işittiği kulağı, kendisiyle gör- 204 Hadis Tarihi ve Usulü düğü gözü, kendisiyle kavradığı eli, kendisiyle yürüdüğü ayağı olurum. Şayet benden bir istekte bulunursa ona muhakkak veririm. Bana sığınırsa onu muhakkak korurum. Yapacağım hiçbir şeyde, ölümü istemeyen müminin –ki, ben de onun kederini istemem- canını alma konusundaki tereddüdüm gibi tereddüt etmedim! (Buhârî, “Rikâk”, 38). Kudsî hadislerin hepsi sağlam değildir, zayıf ve uydurulmuş olanlar da vardır. َْلَك ْ ُت اْلَف َق ل َ َا خ َل َك لَم ْ َل َك لَو ْ لَو Sen olmasaydın, sen olmasaydın felekleri yaratmazdım! Bu, hadis ilminin ölçülerine göre uydurma bir hadistir. Yani Hz. Peygamber Yüce Allah’dan böyle bir söz nakletmemiştir (Bkz. Aclûnî Keşfü’l-hafâ, II, 164). “Resûlullah -sallellahu aleyhi ve sellem- buyurdu ki; “Bir ara Uhud’a doğru yürüyordum. Çok sıcak bir gündü, zırh da ağırdı. Göğe doğru baktım, Sübhan ve Yüce olan Allah’a dua ettim. Bunun üzerine göklerin kapılarının açıldığını gördüm. Nurla çevrili Cibrîl yanıma indi ve dedi ki; “Yüceler yücesi olan Allah sana selam söylüyor, esenlik ve ikramlar sunuyor ve şöyle diyor: “Bu cevşeni: zırhı çıkar, bu duayı oku. Bunu okuduğun ve (üzerinde) taşıdığında o, bu zırhdan daha büyük (güvenlik sağlar!)”. Dedim ki; “Kardeşim Cibrîl, bu sadece benim için mi, yoksa benimle ümmetim için mi?”. “Ya Resûlellah, dedi, bu dua Sübhan ve Yüce olan Allah’dan sana ve ümmetine bir hediyedir. Sevabını da ancak Sübhan ve Yüce olan Allah bilir!. Sabah vakti veya akşam vakti evinden çıkarken onu okuyan veya (üzerinde) taşıyan hiçbir kul yoktur ki, amellerin iyisi(ni yapmış olması) sebebiyle hakkı Allah’ın üzerine vacip olmasın! O sanki Tevrat’ı, İncîl’i, Zebûr’u ve Kur’an’ı okumuş olur. Yüce Allah her harfe karşılık olarak ona iki çift hûr-i ıyn verir, onun için Cennet’te bir ev inşa eder, ona Tevrat, İncîl, Zebûr ve Furkân’ın, İbrahîm ve Mûsa’nın sahifelerinin harfleri sayısınca sevap ile Halîl İbrahim, Kelîm Mûsa, Rûhullah Îsa ve Hâtemunnebiyyîn Muhammed’in -sallellahu aleyhi ve sellem- sevabının aynısını verir…”. Bu şekilde başlayıp sayfalarca fazileti anlatıldıktan sonra verilen ve “Cevşen” olarak meşhur olan dua, hadis ilmi verilerine göre uydurmadır. Yani Hz. Peygamber böyle bir haber nakletmemiştir. (احلديث املرفوع) Merfû Merfû Arapça’da yükseğe çıkarılmış, yukarı kaldırılmış gibi anlamlara gelir. Hadis ilminde Hz. Peygamber’e -sallellahu aleyhi ve sellem- ait olduğu söylenen söz, iş veya herhangi bir durumla ilgili hadis demektir. Hadis ilminde bunlara merfû denmesinin sebebi yüce Peygamberimize kadar yükseltilmiş, çıkarılmış, ona bağlanmış yani ona ait bir söz ve davranış olması sebebiyledir ve sözlük anlamına uygundur. Hadis denince ilk akla gelen bu manadır. Görünüşte bir sahabiye ait olduğu söylenen bir söz de, akılla bilinemeyecek bir konuyla ilgili ise, Hz. Peygamber’den öğrenilmiş sayılır. Buna hükmen merfû’ denir. Ancak böyle diyebilmek için, bu sözü söyleyen sahabinin, diğer din mensuplarından/ehl-i kitaptan bilgi nakleden biri olmaması gerekir. Aksi halde bu bilgiye, onlardan öğrenmiş olabileceği için, merfû hükmü verilmez. (احلديث املوقوف) Mevkûf Bir sahabiye ait olduğu söylenen söz ve işle ilgili hadise denir. Bu ıstılah ilave bir kelimeyle (mukayyed olarak) sahabilerden sonraki insanların söz ve işleri için de kullanılır. Bu manada meselâ; “Bu söz, Abîde es-Selmânî’ye (ö.70’den önce) mevkûftur.” denebilir. Horasan âlimlerinin mevkûf yerine “eser (çoğulu: âsâr)” kelimesini kullandıkları nakledilmektedir. Bundan dolayı bazı âlimler hem merfû’ hem mevkûf hadisler içeren kitaplarına esSünen ve’l-Âsâr ismi vermişlerdir. 9. Ünite - Hadislerin Değişik Açılardan Taksimi 205 Mevkûf hadîse Sahâbeden Ebû Zerr’in şu sözü örnek verilebilir: ً ة َ ِم ُذ َ كل ِ ْف ن أُن ْ ُت أَ ِّ َـن َـن َّ ظ ُ ُ - ث َاه َـف َِل ق َ إ أَ َشار َ ِ و ه ِ َذ َى ه ل َ َ ع ة َ َام ْص ُ َّ الصم ُم ت ْ َ َضع ْ و ر لَو و َذٍّ ُ َ َال أَب ق َ و َا. ُـه َ ْذت ْـف َّ ألَن َى ل َ ُوا ع ِيز َ أَ ْن ُ ت ْل َـب ِّ صلى اهلل عليه وسلم ق َ النَِّب ِن َا م ُـه ت ْ ِع سَ Ebû Zerr şöyle demiş: “Keskin kılıcı –ensesini göstererek- şuraya dayasanız, ben de Hz. Peygamber’den –sallellahu aleyhi ve sellem- duymuş olduğum bir sözü, işimi bitirmenizden önce nakledebileceğimi zannetsem, onu muhakkak naklederdim!” (Buhârî, “İlm”, 10). Mevkûf hadisleri musannef türü hadis kitaplarında bolca bulmak mümkündür. Ebû Hafs Ömer b. Bedr el-Mevsılî’nin (557-622) de Ma’rifetü’l-vukûf ale’l-mevkûf (Riyad-1985, 176 s.) isimli bir kitabı vardır. (احلديث املقطوع) ‘Maktû Tâbiûndan birine ait olduğu söylenen söz ve işle ilgili hadis demektir. İlk asırlarda İmam Şâfiî (ö.204), Humeydî (ö.219), Taberânî (260-360) ve Dârekutnî (306-385) gibi bazı âlimler bu ıstılahı, “senedinden râvî düşmüş olan hadis” yani munkatı manasına kullanmışlardır. Tâbiûn’dan İbn Sîrîn’in şu sözü maktu’ hadîse örnektir: . ْ َ ُكم ِين ُ ُذ َون د ْخ أ َ ْ ت َ َّمن ُوا ع ُر ْظ َان ٌ ف ِين َ د ْلم ِ ْع َ َذا ال ِ َّن ه َ َال إ َ ق ِ ِريين ِن س ْ ِ ب َ َّمد ْ ُم َن ع Muhammed b. Sîrîn (ö.110) şöyle demiş: “Şüphesiz bu (hadis) ilmi dindir. Öyleyse dininizi kimden aldığınıza iyi bakın!” (Müslim, “Mukaddime”, 5). (احملكم) Muhkem Muhkem, Arapça’da sağlam, sağlamlaştırılmış, karara bağlanmış gibi anlamlara gelir. Hadis ilminde, kendisine zıt mânâda sağlam bir hadîs veya şer’î bir delil bulunmayan yani diğer dînî delillerle çelişmeyen hadîs demektir. Hadislerin büyük çoğunluğu böyledir. Muhtelifu’l-Hadîs (اخلديث خمتلف ( Başka bir hadise veya dinen makbul bir delile/bilgiye zıt olan, çelişen hadise denir. Gerçekten Hz. Peygamber’e ait bir hadis ile kesin olan diğer dini deliller ve bilgiler arasında gerçekte bir zıtlık mümkün değildir. Çünkü Hz. Peygamber kesin ve geçerli olan dînî bilgilerle çelişen şeyler söylemez. Dolayısıyla böyle bir durum varsa bunun bir izahı olmalıdır. Böyle bir durumda başlıca dört ihtimalden biri söz konusu olabilir: Nesh, Tercîh, Te’vîl, Tevakkuf. Bu konu birinci ünitede İhtilâfü’l-Hadis başlığı altında geniş bir şekilde ele alınmıştır. Senedin Özelliklerine Göre Sınıflandırmalar (املتصل) Muttasıl Muttasıl, Arapça’da bağlı, bitişik, devamlı, kopuk olmayan anlamlarına gelir. Hadis ilminde ise, senedinde başından sonuna kadar râvî düşmesi bulunmayan, isnad zinciri kesintisiz olarak devam eden hadîs demektir. Buna göre merfû, mevkuf ve maktû hadisler muttasıl olabilir. Ancak maktû muttasıl tamlaması yerine senedi muttasıl olan maktû ifadesi kullanılır. Çünkü maktu muttasıl ifadesi kesik bitişik gibi çelişik bir mana taşır. Senedinde hangi türden olursa olsun herhangi bir kopukluk ve kesinti olmayan bütün hadisler muttasıldır. 206 Hadis Tarihi ve Usulü Mu‘an‘an (املعنعن( Senedindeki bir veya birden çok râvî ile hadisi aldıkları hocalara arasında )عن (edatı bulunan hadislerdir. Senedinde “فالن عن: Falandan naklen...” ifadesi bulunan hadîslerde bu edatı kullanan râvî, hadisi, ismini verdiği hocadan nasıl aldığını açıkça söylemediği için bu şekilde nakledilen hadisler bâzı hadis âlimlerince munkatı sayılmıştır. Fakat âlimlerin büyük çoğunluğu bu tür hadisleri iki şartla, yani râvînin mudellis olmaması ve hocası olarak ismini verdiği kimseyle muâsır (aynı dönemde yaşamış) olması şartlarıyla, aksi ortaya çıkıncaya kadar, muttasıl kabul etmişlerdir. Buhârî ise el-Camiu’s-sahih’ine aldığı bu tür hadislerde muasır olmayı yeterli görmemiş, râvînin hocası olarak ismini verdiği kimse ile likâ’ının yani yüz yüze hadis aldığının tespit edilmesini (sübûtü’l-likâ’: اللقاء ثبوت (şart koşmuştur. Örnek: ِّ - صلى اهلل عليه وسلم َ ِن النَِّب ٍرو - رضى اهلل عنهما - ع ْ َم ِن ع ْ ِ ب ِ اللَّه ْد ب َ ْ ع َن ِّ ع ِب ْ َ ِن ال َّشع ع ." ُ ْه ن َ ُ ع َى اللَّه َـه َا ن َ م َر َج ْ ه َن ُ م ِ ر َاج ُه ْم ال َ ،ِ و ه ِ د َ ي َ ِ و ه ِ َان ِس ْ ل ِن ُ َون م ِم ل ْ ُس ْم َ ال ِم ل َ ْ س َن ُ م ِم ل ْ ُس ْم َ َال "ال - ق ...eş-Şa’bi’den. o. Abdullah b. Amr’dan –Allah onların iki sinden de razı olsun!-, o da Hz. Peygamber’den –sallellahu aleyhi ve sellem- naklen rivayet edilir ki (Buhârî, “Îmân”, 4). Bu hadis mu‘an‘andır. Buhârî, ismi Âmir olan eş-Şa‘bî’nin Abdullah b. Amr’dan likâının sabit olduğunu göstermek üzere hemen hadisin şu rivayetine dikkat çekmiştir: ِّ - صلى اهلل عليه وسلم .- َ ِن النَِّب ِ ع َ اللَّه ْد ب َ ْ ُت ع ِع س َ َال َ ِ ٍر ق َام ْ ع َن ع Âmir dedi ki. ben Abdullah’ı Hz. Peygamber’den –sallellahu aleyhi ve sellem- şöyle naklederken işitmiştim.... (Buhârî, “Îmân”, 4). (املؤنن) Muennen Senedindeki iki veya daha çok râvî arasında (ان ّ ) bulunan hadistir. Âlimlerin çoğu, senedinde, ‘Enne fulânen kale: ...ki falan şöyle demiş’ gibi bir ifade kullanılmış olan hadislerin, aksi ortaya çıkıncaya kadar muttasıl sayılması gerektiğini söylemişlerdir. Bazı âlimler ise bunun ‘mu’an’an hadisten daha düşük bir derecede olduğunu ve aksi ortaya çıkıncaya kadar munkatı kabul edilmesi gerektiğini ifade etmişlerdir. ِ ُ ُول اللَّه َس َ َال ر َ َال ق َ ق ة َ ْـر ي َ ُر َا ه ُ أَ َّن أَب ه َ َـر ْب َ أَخ ة َ َم ل َ َا س َ ٍ اب أَ َّن أَب ِه ِن ش ْ َ ِن اب ِ ٍح ع َال ْ ص َن َا أَِب ع َّحدثَـن ."ِ ِه ب ْ ْ َ ذن ِن َ م َ َّدم َـق َا ت ُ م َ لَه ِر ُف ًا غ َاب ِس ت ْ َاح ًا و َان ِمي ان إ َ َض َ م َ َ ر َام ْ ق َن م "-وسلم عليه اهلل صلىBana babam, Ebû Sâlih’den, o da İbn Şihâb’dan naklen rivayet etti ki, Ebû Seleme ona haber vermiş ki, Ebû Hüreyre şöyle demiş: Resûlullah -sallellahu aleyhi ve sellem- şöyle buyurdu: “Kim ramazam ayını (imanın bir gereği olduğuna) inanarak ve karşılığını Allah’dab bekleyerek ihya ederse geçmiş günahları bağışlanır!” (Nesâî, “Sıyâm”, 39). Bu hadis, senedinde bulunan “…ki Ebû Seleme ona haber vermiş…” ifadesinden dolayı değil, “… ki, Ebû Hüreyre şöyle demiş” ifadesinden dolayı muennen sayılır. Çünkü birinci ifadedeki “ona” aid zamiri söz konusu hoca ile talebe arasında likâ bulunduğunu açıkça göstermektedir. İkinci ifadede bu açıklık yoktur. Haber-i Vâhid (الواحد خرب( Haber-i vâhid, mütevâtir olmayan hadis demektir. Başka bir ifade ile hadisler mütevâtir olup olmama bakımından ikiye ayrılırlar: 1- Mütevâtir hadisler. 2- Haber-i vâhid olan hadisler. Hadislerin büyük kısmı bu tür haberlerden oluşur. Haber-i vâhid olan hadisler kendi içinde meşhûr, azîz, ferd ve ğarîb şeklinde kısımlara ayrılırlar. 9. Ünite - Hadislerin Değişik Açılardan Taksimi 207 a. Meşhûr ve Müştehir (املشهور واملشتهر ( Her nesilde (tabakada) asgarî üç râvî tarafından rivayet edilmiş olan hadîse denir. İleride garîb kısmında garîb-i nisbîye örnek verilecek hadis, bu çeşit hadise de uygun düşmektedir. Bu terim şu manalarda da kullanılmıştır: Başlangıçta bir-iki kişi tarafından rivayet edilmişken sonraları çok kimse tarafından rivayet edilen hadis; halk arasında veya belli bir kesimde yaygınlık kazanmış olan hadis (Bu manada müştehir ıstılahı da kullanılır). Bu manalarıyla meşhura şu hadisleri örnek verebiliriz: َّ ِ اب َط ِن ْ ال ْ َ ب َر ُم ْ ع َن َّ ٍ اص ع ق َ ِن و ْ َ ب ة َ َم َْلق ْ ع َن َ ع ِيم َاه ْـر ب ِ ِن إ ْ ِ ب َ َّمد م ُ ْ َن ٍ ع ِيد َع ِن س ْ َ ب ْي ْ َ ي َن ِ ٌك ع َال م ْ َن َم َى ف َـو َا ن ِرٍئ م ْ َ ِ ا الم نَّـم ِ إ َ ِ و َّة ـي ِالنِّ َ ُ ال ب ْم َا األَع نَّـم ِ ِ -صلى اهلل عليه وسلم- "إ ُ ُول اللَّه َس َ َال ر َ َال ق ق َا أَِو ُـه ِصيب ُ َا ي ْـي ُن ِد ُ ل ُه ت َ ْر ِج َ ْت ه ْ َ كان َن م َ ِ و ه ِ ُول َس ر َ ِ و َِل اللَّه ُ إ ُه ت َ ْر ِهج َ ِ ف ه ِ ُول َس ر َ ِ و َِل اللَّه ُ إ ُه ت َ ْر ِج َ ْت ه َكان "ِ ه ْ لَي ِ َ إ َر َاج َا ه َِل م ُ إ ُه ت َ ْر ِهج َ َا ف ُه ََّوج َـز ـت َ ٍ ي أَة َ ْر ام Bize Mâlik, Yahya b. Saîd’den, o, Muhammed b. İbrahim’den, o, Alkame b. Vakkas’dan, o da Ömer ibnü’l-Hattâb’dan naklen rivayet etti ki, o şöyle demiş: Resûlullah –sallellahu aleyhi ve sellem- şöyle buyurdu: “Ameller ancak niyete göredir. Kişiye de ancak niyet ettiği vardır. Bu sebeple kimin hicreti Allah’a ve Resûlüne ise onun hicreti Allah’a ve Resûlüne olmuş olur. Kimin de hicreti elde edeceği bir dünyalık veya evleneceği bir kadın için olursa artık onun hicreti de hicret ettiği şeye olmuş olur!” (Müslim, “İmâret”, 155). Bu hadisi, yukarıdaki senedinde olduğu gibi, Hz. Ömer’den sadece Alkame, Alkame’den sadece Muhammed, Muhammed’den de sadece Yahya b. Saîd el-Ensârî rivayet ettiği halde bu sonuncu zattan pek çok kimse rivayet etmiş ve bu suretle o meşhur olmuştur. ِ ة َ ِر ُ ْ الخ َة ع َ ْر َز َا م ْـي ُّ الدن “Dünya ahiretin tarlasıdır”. Bilhassa halk arasında meşhûr olan bu hadisin, Hz. Peygamber’e ait olduğunu gösteren hiçbir senedi bulunanamıştır (Aclûnî, Keşfü’l-hafâ, I, 412). Kültürümüzde hadis olarak meşhur olan ve temel hadis eserlerinde hiçbir senedi bulunmayan “Ben gizli bir hazine idim. Tanınmayı arzu ettim de mahlûkatı yarattım!” sözü hangi hadis çeşidine girer? b. Azîz (العزيز( Azîz Arapça’da, kıymetli, değerli, üstün, güçlü, nâdir, az bulunan gibi anlamlara gelir. Hadis için kullanıldığında her nesilde (tabakada) en az iki râvî tarafından rivayet edilmiş olan hadîs demektir. Bu ismi muhtemelen, aynı hadisi rivayet etmiş olan iki râvî birbirini destekleyerek hadisi güçlendirdiği için veya bu tür hadisler az bulunduğu için almıştır. Örnek: َ ة َ ْـر ي َ ُر ْ أَِب ه َن َّ ِب ع ي َ ُس ْم ِن ال ْ َ ِن اب ِّى ع ِر ْ ُّ الزه َ ِن ٍل ع ْ َي ُق ْ ع َن ْ ٌث ع َا لَي َ َّدثَـن ٍ ح ِيد َع ُ س ْن ُ ب ة َ ب ْ ـي َ ُـت َا ق َ َّدثَـن ح ."ِ َْ ـي ت َّ َر ٍ م ِد َاح ٍر و ْ ُح ْ ج ِن ُ م ِن ْم ُؤ ْم ُ ال َغ ـلد ْ ُ َ ي َ َال "ال ِّ -صلى اهلل عليه وسلم- ق َ ِن النَِّب ع Bize Kuteybe b. Saîd rivayet edip dedi ki, bize Leys, Ukayl’dan, o, ez-Zührî’den, o, İbnü’l-Museyyeb’den, o, Ebû Hüreyre’den, o da Hz. Peygamber’den –sallellahu aleyhi ve sellem- naklen rivayet etti ki, o şöyle buyurmuş: Mümin bir yılan deliğinden iki defa ısırılmaz! (Müslim “Zühd”, 63). 2 208 Hadis Tarihi ve Usulü َ ِن ٍ ع ِ َال ْ س َن َ ٍ اب ع ِه ِن ش ْ َ ِن اب ُ ع ة َ ْع َم َا ز َ َّدثَـن ٍ ح ْي ُ ُ دَك ْن ب ُ َ ْضل ْف َا ال َ َّدثَـن َ َّدثَِن أَِب ح ِ ح ُ اللَّه ْد ب َ َا ع َ َّدثَـن ح ."ِ َْ ـي ت َّ َر ٍر م ْ ُح ْ ج ِن ُ م ِن ْم ُؤ ْم ُ ال َغ ـلد ْ ُ َ ي َ َال "ال ِ - صلى اهلل عليه وسلم - ق ُ َول اللَّه َس َ أََّن ر َر ُم ِن ع ْ اب Bize el-Fadl b. Dukeyn rivayet edip dedi ki, bize Zem’a, İbn Şihab’dan, o, Salim’den, o da İbn Ömer’den naklen rivayet etti ki.. (Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 115). ُّ ُ ثنا إسحاق ِّ ِّحي ب َ ُس ٍ امل ِ ُ سال ُ بن ُّ حدثنا حممد ي ِّ َّق ُّ الر َي ف ِ ائ َ َّر َ ٍ بيب الط ِّ ِ بن ح ِي ل َ ُ ع ُ بن حدثنا حممد ِ ُ قال رسول اهلل صلى ده ِّ َ ْ ج ِ عن ِيه ْ أب ِّ( عن ِن َ ز ُ ْم ِ ِ اهلل )ال ِ ِري ِ بن عبد ُّ عن َكث ِن ْ ي َ ُس َ احل ُ إبراهيم بن ِ َْ ـي ت َّ َر ٍر م ْ ُح ْ ج ِن ُ م ِن ْم ُؤ ْم ُ ال َغ ـلد ْ ُ َ ي اهلل عليه وسلم ال Bize İshak b. İbrahim el-Hüseynî, Kesîr b. Abdillah el-Muzenî’den, o, babasından, o da dedesinden naklen rivayet etti ki...(Taberânî, el-Mu‘cemü’l-kebîr, XVII, 20). Bu hadisin her tabakada asgari iki râvîsinin bulunduğu görülmektedir. Bu sebeple azîz adını alır. c. Ferd (الفرد( Ferd, Arapça’da tek, yalnız anlamına gelir. Hadis Usûlünde ferd, senedinin bir veya bir kaç yerinde (tabakasında) râvî sayısı bire düşen hadîs demektir. Buna ferd-i mutlak (الفرداملطلق (da denir ve “ferd” denince daha ziyade bu mana kastedilir. Ayrıca, gerçekte birden fazla râvî tarafından rivayet edilmiş olsa da, yalnız bir sika râvînin rivayet etmesi, yalnız bir bölge râvîlerinin rivayet etmesi gibi bir yönden teklik özelliği taşıyan hadisler vardır ki, bunlara da ferd-i nisbî ( ّ الفردالنسيب (denir. Bunun yerine daha çok garîb ıstılahı kullanılır. Buna göre ferd hadîs ve garîb hadîs ayrımı daha ziyade mutlak kullanışlarda ortaya çıkar. Yani ferd denince ferd-i mutlak ve garîb-i mutlak, ğarîb denince ferd-i nisbî ve ğarîb-i nisbî kastedilir. Mutlak ferd hadîse örnek: ِن ْ َ ِس ب ْ أَن َن ِّى ع ِر ْ ُّ الزه َ ِن ٍِل ع ائ َ ِن و ْ َ ْكِر ب ِ ب ه ِ ن ْ َ ِن اب َ ع د ُ َاو ُ د ْن ُ ب ِل ائ َ َا و َ َّدثَـن َ َال ح ان ق ُ َ ْي ف ُ َا س َ َّدثَـن ح ٍر. ْ َتـ َ ِو ٍ يق و َ ِس َ ب َّة ي ِ َف َى ص ل َ َ ع ْ َل ِ -صلى اهلل عليه وسلم- أَو ُ َول اللَّه َس ِ ٍك: أَ َّن ر َال م Bize Sufyân rivayet edip dedi ki, Bize Vâil b. Dâvûd, oğlu Bekr b. Vâil’den, o, ezZührî’den, o da Enes b. Mâlik’den naklen rivayet etti ki Resûlullah –sallellahu aleyhi ve sellem- Safiyye’nin düğününde kavut ve hurmadan düğün yemeği verdi (Humeydî, Müsned, II, 500). ِ ٍك َال ِن م ْ َ ِس ب ْ أَن َن ِّى ع ِر ْ ُّ الزه َ ِن ٍِل ع ائ َ ِن و ْ َ ْكِر ب ِ ب ه ِ ن ْ َ ِن اب َ ع د ُ َاو ُ د ْن ُ ب ِل ائ َ َا و َ َّدثَـن ان ح ُ َ ْي ف ُ َا س َ َّدثَـن ح ٍر. ْ َتـ َ ِو ٍ يق و َ ِس َ ب َّة ي ِ َف َى ص ل َ َ ع ْ َل َّ -صلى اهلل عليه وسلم- أَو أَ َّن النَِّب Bize Sufyân rivayet edip dedi ki, Bize Vâil b. Dâvûd, oğlu Bekr b. Vâil’den, o, ezZührî’den, o da Enes b. Mâlik’den naklen rivayet etti ki Hz. Peygamber –sallellahu aleyhi ve sellem- Safiyye’nin düğününde kavut ve hurmadan düğün yemeği verdi (Ebû Dâvûd, “Et’ıme”, 2). َ ٍس: ْ أَن َن ِّى ع ِر ْ ُّ الزه َ ِن ٍِل ع ائ َ ِن و ْ َ ْكِر ب ِ ب ه ِ ن ْ َ ِن اب َ ع د ُ َاو ُ د ْن ُ ب ِل ائ َ َا و َ َّدثَـن َ ح َة ـن ْ ـي َ ي ُ ُ ع ان بن ُ َ ْي ف ُ َا س َ َّدثَـن ح ٍر ْ َتـ َ ِو ٍ يق و َ ِس َ ب َّة ي ِ َف َى ص ل َ َ ع ْ َل َّ -صلى اهلل عليه وسلم- أَو أَ َّن النَِّب Bize Sufyân b. Uyeyne rivayet edip dedi ki, Bize Vâil b. Dâvûd, oğlu Bekr b. Vâil’den, o, ez-Zührî’den, o da Enes’den naklen rivayet etti ki Hz. Peygamber –sallellahu aleyhi ve sellem- Safiyye’nin düğününde kavut ve hurmadan düğün yemeği verdi (Ebû Ya‘lâ, Müsned, VI, 274). 9. Ünite - Hadislerin Değişik Açılardan Taksimi 209 Bu hadisin yukarıda görüldüğü gibi üç aynı isnadı bulunmasına rağmen, hepsinin de senedi aynı ve her tabakada birer râvîsi vardır. Bu sebeple o mutlak ferd bir hadistir. Azîz hadîse aşağıdaki şekilde iki isnâdı olan şu örnek verilebilir. ُ ُول َس ان ر َالَ ْت َ ك َ َ ق َشة ِ َائ ْ ع َن َ ع ة َ ْو ُر ْ ع َن ِّى ع ِر ْ ُّ الزه َ ِن َ ع ِزيد َ ُ ي ْن ُ ب ِد َال َا خ َ َّدثَـن َ ح ة َ ِيع ُ َ ل ْن َا اب َ َّدثَـن ح َ ِ اح ْت ِف ت ْ ِ ِ االس ة َ ِري َ ْكب َى ت ِو ً س ة َ ِري َ ْكب َ ت ة َ َ ْشر َْ ع َت ْـن ِن اث ْ َي ِيد ْع ُ ِ ف ال ـر ِّ ُ َكـب ِ -صلى اهلل عليه وسلم- ي اللَّه )ُ َة ِت َّ الساع َ ب َ َـر ْـت َ )اق ِ( و ِ يد َج ْم ِ ال ْآن ُر ْق ال َ أُ ِ ب )ق و َ ْر ـق َ ي Bize İbn Lehîa rivayet edip dedi ki, bize Hâlid b. Yezîd, ez-Zührî’den, o, Urve’den, o da Hz. Âişe’den naklen rivayet etti ki, o şöyle demiş: Resûlullah –sallellahu aleyhi ve sellembayram namazlarında iftitâh tekbiri dışında on iki tekbir alır, Kaf ve’l-Kur’ani’l-Mecîd sûresi ile Ikterabeti’s-sâah suresini okurdu (Dârekutnî, Sünen, II, 48). ِّ ِى ث ْ ٍ اللَّي ِد َاق ْ أَِب و َن َ ع ة َ ب ْ ت ُ ِن ع ْ ِ ب ِ اللَّه ْد ب َ ِن ع ْ ِ ب ِ اللَّه ْد ـي َ ـب ُ ْ ع َن ٍ ع ِيد َع ِن س ْ َ ب ة َ ْر ْ َضم َن ٌ ع ْح َي ُـل َا ف َ َّدثَـن ح ِ ِيد ْع ِ ال م ْ َـو ِ ِ -صلى اهلل عليه وسلم- ف ي ُ ُول اللَّه َس ِ ر ِه أَ ب َ َـر َ َّما ق َّ ِ اب ع َط ُ ْ ال ْن ُ ب َر ُم أَلَِن ع َ َ َال س ق )ِ ِ يد َج ْم ِ ال ْآن ُر ْق ال َ َ )ق و ُ( و َة ِت َّ الساع َ ب َ َـر ْـت ُْل ُت ِ ب )اق َـق ف Bize Fuleyh, Damra b. Sa’îd’den, o Ubeydullah b. Abdillah b. Utbe’den, o da Ebû Vâkıd el-Leysî’den naklen rivayet etti ki, o şöyle demiş: Bana Ömer ibnü’l-Hattâb, Resûlullah’ın -sallellahu aleyhi ve sellem- bayram günü (bayram namazlarında) okuduğu şeyleri sormuş, ben de şöyle cevab vermiştim: Ikterabeti’s-sâatu (sûresi) ile Kâf ve’l-Kur’ani’l-Mecîd (sûresini okurdu!) (Müslim, “Îdeyn”, 15). Bu hadisi, verilen iki senedinde görüldüğü gibi, zaîf bir râvî olan İbn Lehîa Hz. Âişe’ye varan bir senedle, sika bir râvî olan Damra ise, Ebu Vakıd’e varan bir senedle rivayet etmişlerdir. Buna göre bu hadis her tabakada enaz iki râvîsi bulunduğundan azîz hadistir. Ancak bu hadisi, kendi tabakasında/neslinde sika yani güvenilir râvî olarak sadece Damra rivayet etmiştir. Damra’nın kendi tabakasında hadisi rivayet eden tek sika ravisi olması yani sikalıkta tek kalması sebebiyle bu rivayeti, el-ferdü’n-nisbî adını alır. d. Garîb (الغريب ( Garîb Arapça’da herhangi bir yönden farklılık gösteren veya tek kalan demektir. Garîb hadîs ise aynı şekilde herhangi bir yönden farklılık gösteren veya tek kalan hadîs demektir. Söz konusu bu gariplik yani tek kalış, râvî sayısının herhangi bir tabakada bire düşmesi şeklinde olursa buna garîb-i mutlak denir. Bu manada daha çok ferd terimi kullanılır. Gariplik bazı açılardan tek kalma şeklinde de olabilir. Hadîsi her hangi bir hocadan rivâyette bir öğrencinin tek kalması, hadîsi tek bir coğrafî bölgenin râvîleri dışında başka beldeden rivâyet eden olmaması, hadisi bir râvîden hep sika râvîler rivayet ederken senedlerden birinde zayıf bir râvînin rivayet etmesi, yahut herkes aynı şekilde rivayet ederken bir râvînin biraz farklı rivayet etmesi gibi belli bir açıdan tek kalması şeklinde de olabilir. Bu şekilde rivayet edilmiş olan hadise ise garîb-i nisbî denir. Şu hadis örnek verilebilir: َ َر ُم ُ ع ْن َ َال اب ًى...ق ِع ِ ف م ُ ْ ُكل أ َ ُ ي ِن ْم ُؤ ْم ُ ُول "ال ـق َ َّ - صلى اهلل عليه وسلم - ي ْ ُت النَِّب ِع َس ."ٍ َاء ْع ِ أَم ة َ ْـع ب َ ِ ف س ُ ْ ُكل أ َ ُ ي ِر ْ َكاف ال َ ٍ و ِد َاح و İbn Ömer dedi ki, ben Hz. Peygamber’i -sallellahu aleyhi ve selem- şöyle buyururken işittim: Mümin bir bağırsaklık yer, kafir yedi bağırsaklık yer (Buhârî, “Et’ıme”, 12). ٍ ِد َاح ًى و ِع ِ ف م ُ ِم ل ْ ُس ْم ُ ال ْ ُكل أ َ ِ -صلى اهلل عليه وسلم- "ي ُ ُول اللَّه َس َ َال ر َ َال ق َ ق ة َ ْـر ي َ ُر ْ أَِب ه َن ع ."ٍ َاء ْع ِ أَم ة َ ْـع ب َ ِ ف س ُ ْ ُكل أ َ ُ ي ِر ْ َكاف ال َ و 210 Hadis Tarihi ve Usulü Ebû Hüreyre dedi ki, Resûlullah -sallellahu aleyhi ve selem- şöyle buyurdu: Mümin bir bağırsaklık, kâfir ise yedi bağırsaklık yemek yer (Mâlik, “Sıfatü’n-Nebî”, 9). ٍ ِد َاح ًى و ِع ِ ف م ُ ْ ُكل أ َ ُ ي ِن ْم ُؤ ْم َ َال "ال ِ صلى اهلل عليه وسلم ق ُ َول اللَّه َس َ أَ َّن ر َر ُم ِن ع ْ اب َ ٍِر و َاب ْ ج َن ع ."ٍ َاء ْع ِ أَم ة َ ْـع ب َ ِ ف س ُ ْ ُكل أ َ ُ ي ِر ْ َكاف ال َ و Câbir ve İbn Ömer’den nakledilir ki, Resûlullah -sallellahu aleyhi ve selem- şöyle buyurdu: Mümin bir bağırsaklık, kâfir ise yedi bağırsaklık yemek yer (Müslim, “Eşribe”, 184). Bu hadisi, bu rivayetleride olduğu gibi burada hepsini zikretmediğimiz birçok râvî İbn Ömer, Ebû Hüreyre ve Câbir’den rivayet etmişlerdir. Hadis bu sahâbîlerin rivayeti olarak bilinmektedir. Ancak Ebû Kureyb hadîsi Ebû Mûsa’dan nakleden tek kişidir. Yani Ebû Musâ’dan nakletmekte tek kalmıştır: ِّ َ ِن النَِّب َى ع ُوس ْ أَِب م َن ِ ع ده ِّ َ ْ ج َن ٌْد ع ي َ ـر ُ َا ب َ َّدثَـن َ ح ة َ َام ُو أُس َا أَب َ َّدثَـن ِ ح َء َال ْع ُ ال ْن ُ ب َ َّمد م ْ ٍب ُ ي َ ُ ُو كر َا أَب َ َّدثَـن ح ."ٍ َاء ْع ِ أَم ة َ ْـع ب َ ِ ف س ُ ْ ُكل أ َ ُ ي ِر ْ َكاف ال َ ٍ و ِد َاح ًى و ِع ِ ف م ُ ْ ُكل أ َ ُ ي ِن ْم ُؤ ْم َ َال "ال ق -وسلم عليه اهلل صلىEbû Mûsa’dan, o da Hz. Peygamber’den–sallellahu aleyhi ve sellem- naklen rivayet etti ki, Hz. Peygamber -sallellahu aleyhi ve selem- şöyle buyurdu: Mümin bir bağırsaklık yer, kafir yedi bağırsaklık yer (Müslim, “Eşribe”, 185). Ebû Kureyb’in bu hadîsi Ebû Mûsâ’dan nakletmekte tek kaldığından hadîs nisbî garîb adını alır. (النازل) Nâzil /) العايل) Âlî Arapça’da âlî, üstün, yüksek, değerli anlamlarına gelirken; nâzil bunun zıt anlamlısıdır ve düşük, değersiz, alçak gibi anlamlara gelir. Bir hadisin farklı senedleri arasında, râvî sayısı diğerlerine göre hakikaten veya hükmen az olanına âlî, râvî sayısı çok olanına nâzil denir. Râvî sayısının azlığı veya çokluğu göreceli bir kavramdır. Örneğin bir hadisin üç ayrı senedi olduğunu var sayalım. Bu sened zincirlerinden birinde üç, ikincisinde dört, üçüncüsünde beş râvî olsun. Dört râvîli sened, üç râvîli olana göre nâzil iken, beş râvîli olana göre âlî’dir. Aynı şekilde üç râvî içeren sened, dört ve beş râvî içerenlere göre âlîdir. Beş râvî içeren sened üç ve dört râvî içerenlere göre nâzildir. Râvî sayısının “hükmen az olması”ndan kastedilen şey, râvîlerin, sayıca fazla olsalar da, güvenilirlik bakımından daha iyi durumda olmalarıdır. Senedin âlî olması, şüphesiz râvîlerin sika olması şartıyla, arzu edilen bir durumdur. Çünkü seneddeki râvî sayısının az olması, rivayette hata yapılmış olabilme ihtimalini azaltır. Bununla birlikte, bazı hadislerin ferd veya garîb rivayetler olarak kalmasında, hadîslerin az râvîsi olan âlî isnadlarının rivayet edilip böyle olmayanların terk edilmesinin olumsuz bir etkisi olmuştur. Âlî ve nâzile örnek olarak şu hadis zikredilebilir: يت ُ ِ َ َال لَق ُ ِور ق ْر ع َ ْم َ ِن ال َ ِب ع ْد َ ِ اصٍل األَح ْ و َن ُ ع ة َ ب ْ ا شع ُ َ َ َّدثَـن َ َال ح ٍب ق ْ َر ُ ح ْن ان ب ُ َ ْم َي ل ُ َا س َ َّدثَـن ح ،ً ُال َج ْ ُت ر ـب َ َاب ن س ِّ ِ َ َال إ َـق َك، ف ِ ْ َ ذل َن ُ ع ُه ْت أَل َ َس ،ٌ ف لَّة ُ ِ ح ِه َم ُال َى غ ل َ َع ،ٌ و لَّة ُ ِ ح ه ْ َي ل َ َع ،ِ و ََذة ب َّ ِالر ر ب َ َ ا ذٍّ أَب يك َ ِ ٌ ف ؤ ُ ْر نَّ َك ام ِ ِ إ ِأُِّمه ُ ب َه ت ْ َّـر ي َ ر أَع َ َ ا ذٍّ َا أَب ُّ صلى اهلل عليه وسلم "ي َ النَِّب َ َال ِ ل َـق ،ِ ف ِأُِّمه ُ ب ُه ت ْ َّـر ي َ َـع ف ُ ْه ِم ْع ُط ـلي َْ ِ ف ه ِ د َ ْ َت ي ُ َ ت ُوه ان أَخ ْ َ ك َ َن َم ،ْ ف ِ ُ يكم ْد ْ َت أَي ُ َ ت ُ اللَّه ُم َه ل َ َع ،ْ ج لُ ُكم َ َو ْ خ ُ ُكم ان َ ْو ِخ ،ٌ إ َّة ي ِ ل ِ َاه ج ."ْ ُم ُوه ِين َأَع ْ ف ُم ُوه ُم ْت ِ ْن َ كلَّف َإ ،ْ ف ُم ُـه ب ِ ْل ـغ َ َا ي ْ م ُم ُوه ف ِّ ُ َكل َ ت َال ،ُ و َس ْلب َ َّا يـ ِ ُ م ه ْ ِس ـلب ْ ُ ْي ل َ ،ُ و ْ ُكل أ َ َّا ي ِ م (Buhârî dedi ki) bize Süleyman b. Harb rivayet edip dedi ki, bize Şu’be, Vâsıl’dan, o da el-Ma’rûr’dan naklen rivayet etti ki, o şöyle demiş: Ben Ebû Zerr ile Rebeze’de karşılaşmıştım, üzerinde takım bir elbise vardı, kölesinin üzerinde de takım bir elbise vardı. Ona 9. Ünite - Hadislerin Değişik Açılardan Taksimi 211 bunun (sebebini) sormuştum da o şöyle cevap vermişti: Doğrusu ben bir adamla sövüşmüş ve onu annesinden dolayı ayıplamıştım. O zaman Hz. Peygamber –sallellahu aleyhi ve sellem- bana şöyle buyurmuştu: “Ebû Zerr! Sen onu annesinden dolayı mı ayıpladın? Şüphesiz sen, kendisinde cahiliye (izi) bulunan bir kimsesin!... Hizmetçileriniz, Allah’ın emrinize verdiği kardeşlerinizdir. Öyleyse kimin kardeşi emrinin altındaysa ona yediğinden yedirsin, giydiğinden giydirsin. Onları güç yetiremeyecekleri şeylerle de yükümlü tutmayın. Eğer yükümlü tutarsanız, onlara yardım edin!” (Buhârî, “Îmân”, 22). Aynı metin Müslim’de şu senedle yer almıştır: َ ٍر ْف َع ُ ج ْن ُ ب َ َّمد ا م ُ َ َ َّدثَـن َ ح َاال َ َّ ـن - ق ث ُ ْم ِن ال ْ ْ ُظ ِ الب َاللَّف َ َّش ٍار - و ُ ب ْن اب َ َ َّ ـن و ث ُ ْم ُ ال ْن ُ ب َ َّمد ا م ُ َ َ َّدثَـن ح َى ل َ َع ٌ و لَّة ُ ِ ح ه ْ َي ل َ َع ر و ا َ ذٍّ َ ْ ُت أَب أَي َ َ َال ر ٍ ق ْد ي َ ُو ِن س ْ ُ ِور ب ْر ع َ ْم َ ِن ال َ ِب ع ْد َ ِ اصٍل األَح ْ و َن ُ ع ة َ ب ْ ا شع ُ َ َ َّدثَـن ح ِ -صلى اهلل ُ ِول اللَّه َس ِ ر ْد َه َى ع ل َ ً ع ُال َج َ َّ اب ر ُ س َ أَنَّه ََذَكر َ َال ف َك ق ِ ْ َ ذل َن ُ ع ُه ْت أَل َ َس َا ف ُه ْـل ث ِ ِ م ِه َم ُال غ ُ َك لَه ِ َ َ ذل ََذَكر َّ -صلى اهلل عليه وسلم- ف ُ النَِّب ُل َّج َى الر َأَت َ َال - ف ِ - ق ِأُِّمه ُ ب ه َ َّـر ي َ َـع عليه وسلم- ف ُ ُ اللَّه ُم َه ل َ َع ْ ج لُ ُكم َ َو َخ ْ و ُ ُكم ان َ ْو ِخ ٌ إ َّة ي ِ ل ِ َاه يك ج َ ِ ٌ ف ؤ ُ ْر نَّ َك ام ِ ُّ -صلى اهلل عليه وسلم- "إ َ َال النَِّب َـق ف ْ ُم ُوه ف ِّ ُ َكل َ ت َال ُ و َس ـلب ْ َ َّا ي ِ ُ م ه ْ ِس ـلب ْ ُ ْي ل َ ُ و ْ ُكل أ َ َّا ي ِ ُ م ْه ِم ْع ُط ـلي َْ ِ ف ه ْ َي د َ ْ َت ي ُ َ ت ُوه ان أَخ ْ َ ك َ َن َم ْ ف ِ ُ يكم ْد ْ َت أَي َت ."ِ ه ْ َي ل َ ْ ع ُم ُوه ِين َأَع ْ ف ُم ُوه ُم ْت ِ ْن َ كلَّف َإ ْ ف ُم ُـه ب ِ ْل ـغ َ َا ي م ...Ebû Hüreyre’den naklen rivayet etti ki... (Müslim, “Eymân”, 40). Görüldüğü gibi Buhârî’nin isnâdı/senedi 5 râvîden oluşmuşken, Müslim’inki 6 râvîden oluşmuştur. Dolayısıyla Buhârî’nin isnâdı, Müslim’inkine göre âlîdir, Müslim’inki Buhârî’ninkine oranla nâzildir. Sened ve/veya Metninin Müşterek Özelliklerine Göre Sınıflandırmalar (املسند) Müsned Hz.Peygamber’e -sallellahu aleyhi ve sellem- kesintisiz (muttasıl) bir senedle nispet edilen hadise (merfû ve muttasıl hadîse) denir. Hâkim en-Nîsâbûrî’in (ö.405) yaptığı bu tanım, terimin en meşhur tanımıdır. Bu terimi farklı şekilde tanımlayan âlimler de vardır. İbn Abdilber’e (ö.463) göre musned -senedi ister muttasıl, ister munkatı’ olsunHz.Peygamber’e nisbet edilen hadis demektir. Bu terimi el-Hatibu’l-Bağdadi (ö.463) ise, senedinde râvî düşmesi bulunmayan hadis olarak tanımlamıştır. (املدرج) Müdrec Sened veya metnine, aslında bulunmayan bir şey eklenmiş olan hadîse denir. Bu eklemeler senedde de metinde de olabilmektedir. Senedine ekleme yapılmış olan hadislere şu örnek verilebilir: ا َ ـل ُت ي ُْ َ َال ق ِ ق ِ اللَّه ْد ب َ ْ ع َن َ ع ِيل ب ْ َح ِن ُشر ْ ِرو ب ْ َم ْ ع َن ٍِل ع ائ َ ْ أَِب و َن َ ِ اصٍل ع ْ و َن ان ع ُ َ ْي ف ُ َا س َ َّدثَـن ح َ َال َ َ اذا ق َّ م ـل ُت ُ ث ُْ َ َال ق َ َك". ق َق ل َ َ خ ُو َه دا و ًِّ ِ ن لَّه ِ َ ل َل ْع َ َال "أَ ْن َ ت ُ ق َم ْظ ْ ِب أَع ِ أَ ُّى َّ الذن ُ َول اللَّه َس ر َ ِارَك". ِ ج َة ِيل ل َ َ بِ ِن ْ َـز َ َال "أَ ْن ت َ َ اذا ق َّ م ـل ُت ُ ث ُْ َ َال ق َ َك". ق ع َ َ م َم ْع َط َ أَ ْن ي ة َ َ ْشي َ َك خ لَد َ َ و ُل ْت َـق "أَ ْن ت يب. ٌ َ غِر ٌ َن َس يث ح ٌ ِ َد َ َذا ح َ َال ه ق Bize Sufyân, Vâsıl’dan, o, Ebû Vâil’den, o, (Ebû Meysera) Amr b. Şurahbîl’den, o da Abdullah’dan naklen rivayet etti ki, o şöyle demiş: “Ya Resûlellah! En büyük günâh hangi- 212 Hadis Tarihi ve Usulü sidir?” dedim. Şöyle buyurdu: “Seni yaratmış olduğu halde Allah’a eş koşmandır!”. “Sonra hangisi?” dedim. “Seninle beraber yemek yiyeceği korkusuyla çocuğunu öldürmendir!” buyurdu. “Sonra hangisi?” dedim. “Komşunun hanımıyla zina etmendir!” buyurdu (Tirmizî, “Tefsîr”, 26). Bu hadisin senedine Ebu Meysera Amr b. Şurahbîl eklendiğinden müdrectir. Hadisteki bu kişinin isminin senede yanlışlıkla sonradan eklendiğini aşağıdaki rivayetlerden anlıyoruz: ٍِل ائ َ ْ أَِب و َن ان ع ُ َ ْم َي ل ُ َس ٌ و ُور ْص ن َ َ َّدثَِن م َ َال ح ان ق ُ َ ْي ف ُ َا س َ َّدثَـن َ ح ْي َ َ ا ي َ َّدثَـن ٍّ ح ِى ل َ ُ ع ْن ُو ب ْر َم َا ع َ َّدثَـن ح ُ َم ْظ ْ ِب أَع ِ أَ ُّى َّ الذن ُ َول اللَّه َس َا ر ـل ُت ي ُْ َ َال ق ِ - رضى اهلل عنه - ق ِ اللَّه ْد ب َ ْ ع َن َ ع ة َ ر َ ْس ي َ ْ أَِب م َن ع َ َم ْع َط ْ ِل أَ ْن ي ْ أَج ِن َ َك م لَد َ َ و ُل ْت ـق َ َ َال "أَ ْن ت َّ أَ ٌّى ق ـل ُت ُ ث ُْ َ َك". ق َق ل َ َ خ ْو َه دا و ًِّ ِ ن لَّه ِ َ ل َل ْع َ َال "أَ ْن َ ت ق ٌ َ ِ اصل َ َّدثَِن و ان ح ُ َ ْي ف ُ َا س َ َّدثَـن َح َ و ْي َ َال َ ي َ ِارَك". ق َ ج َة ِيل ل َ َ ح ِان َ ُـز َ َال "أَ ْن ت َّ أَ ٌّى ق ـل ُت ُ ث ُْ َ َك". ق ع َ م ان َك َ َ َ ِن و َّ ْح ِ الر ْد ب َ ع ِ ُ ل ُه ت ْ ََذَكر ٌو ف ْر َم َ َال ع ،ُ ق َه ْـل ث ِ ،ِ م ُ َول اللَّه َس َا ر ـل ُت ي ُْ ِ ق ِ اللَّه ْد ب َ ْ ع َن ٍِل ع ائ َ ْ أَِب و َن ع . ُ ْه َع ُ د ْه َع َ َال د َ ق ة َ ر َ ْس ي َ ْ أَِب م َن ٍِل ع ائ َ ْ أَِب و َن َ ِ اصٍل ع و َ ُ ٍور و ْص ن َ م َ َ ِش و ْم َ ِن األَع ان ع َ َ ْي ف ُ ْ س َن َا ع َ َّدثَـن ح Bize Amr b. Ali rivayet edip dedi ki, bize Yahya rivayet edip dedi ki, bize Sufyan rivayet edip dedi ki, bana Mansûr ve Süleyman (el-A’meş), Ebû Vâil’den, o, Ebû Meysere (Amr’dan), o da Abdullah’dan –Allah ondan razı olsun!- naklen rivayet etti ki, o şöyle demiş...Yahya dedi ki, bize yine Sufyân rivayet edip dedi ki, bana Vâsıl, Ebû Vâil’den, o da Abdullah’dan naklen rivayet etti ki.... Amr dedi ki, sonra ben bunu Abdurrahman’a –ki o, bu hadisi bize Sufyan’dan, o, el-A’meş, Mansûr ve Vâil’den, onlar da Ebû Meysere’den naklen rivayet etmişti- zikrettim de; “Bırak onu, bırak onu!” karşılığını verdi (Buhârî, “Tefsîr”, 24) ِ -صلى ُ َول اللَّه َس ْ ُت ر أَل َ َ َال س ِ ق ِ اللَّه ْد ب َ ْ ع َن ٍِل ع ائ َ ْ أَِب و َن َ ِب ع ْد َ ِ اصٍل األَح ْ و َن ُ ع ة َ ب ْ ا شع ُ َ َ َّدثَـن ح ْ ِن َ َك م لَد َ َ و ُل ْت َـق أَ ْن ت َ َ َك و َق ل َ َ خ ُو َه دا و ًِّ ِ ن لَّه ِ َ ل َل ْع َ َال "أَ ْن َ ت ُ ق َم ْظ ْ ِب أَع اهلل عليه وسلم- أَ ُّى َّ الذن َ ِين الَّذ َ َ )و ة َ ِ اآلي ه ِ َذ َ ه َال ت َ َ َال و َ ِارَك". ق ِ ج َة ِيل ل َ َ بِ ِن ْ َـز أَ ْن ت َ ِ َك و َام َع ْ ط ِن ْ م َ َك أَو ع َ َ م ْ ُكل أ َ ْ ِل أَ ْن ي أَج ْ َل ْع ـف َ ْ ي َن م َ ُ َون و ن ْ ـز َ َ ي َال ق و ِّ َ ا ْل ِ َّ ب ِال ُ إ َ اللَّه َّم َر َ الَِّت ح ْس ُ َون النَّـف ـل ُ ْت ـق َ َ ي َال َ و َر ًا آخ َِل ِ إ َ اللَّه َع ُ َون م َْدع َ ي ال ًا(. َان ُه ِ م ِيه ُ ْد ف ل ْ َ َي ِ و ة َ َام ي ِ ْق َ ال م ْ َـو اب ي َ َذ ُ ْع ُ ال َ ْف لَه ُ َضاع ًا ي َ أَثَام ـلق ْ َ َك ي ِ َذل Bize Şu’be Vâsıl el-Ahdeb’den, o, Ebû Vâil’den, o da Abdullah’dan naklen rivayet etti ki... (Tirmizî, “Tefsîr”, 26) Netice olarak öyle anlaşılıyor ki, Ebû Vâil bu hadisi önceleri Abdullah’dan, Ebû Meysere Amr b. Şurahbîl vasıtasıyla rivayet ediyordu. Mansûr ve Süleyman el-A‘meş hadisi ondan bu şekilde alıp rivayet etmişlerdi. Daha sonra Ebû Vâil, hadisi Abdullah’tan doğrudan alma imkânı bulmuş, bundan sonra da, tabii olarak, Ebû Meysere’nın ismini vermeksizin doğrudan Abdullah’tan rivayet etmeye başlamıştı. Vâsıl da hadisi ondan bu dönemde alıp rivayet etmişti. Süfyân iki rivayeti de almış ve olduğu gibi nakletmişti. Vâsılın rivayetini Şu‘be de Süfyân gibi rivayet etmiştir. Ancak, anlaşıldığına göre, talebesi Abdurrahman b. Mehdî, Vâsıl’ın rivayetiyle diğerlerini karıştırmış ve senedine, diğerlerinin senedinde bulunan Ebû Meysere Amr b. Şurahbîl’i eklemişti. Metne yapılan eklemelere gelince bunlar metnin başında, ortasında veya sonunda görülebilmektedir. Metnin başında görülen eklemeler, daha ziyade, râvî senedi bitirdikden sonra, metne geçmeden önce metinle ilgili bir söz söyleme gereği duyması sonucu ortaya çıkmış görünmektedirler. Metnin içindeki eklemeler ekseriya garib bir kelimenin izahı veya diğer bazı açıklamalar şeklindedirler. Metnin sonuna yapılan eklemeler ise, öyle an- 9. Ünite - Hadislerin Değişik Açılardan Taksimi 213 laşılıyor ki, daha çok şöyle meydana gelmişlerdir: Râvî Hz. Peygamber’in hadisini rivayet etmeyi bitirdikden sonra kendi sözüne geldiğinde onu dinlemekte olanlardan bazısı hadisin devam ettiğini zannedip râvînin sözünü hadise eklemiştir. Bu ihtimallere binaen müdrec hadisin ekseriya sadece sözlü rivayetten kaynaklandığını söylemek mümkündür. Şu hadiste metnin başına sahabi râvînin sözü eklenmiştir: ُ َون ء َ ْر َـق ْ ت نَّ ُكم ِ ُ إ َا النَّاس ـه ُّ ٍ عن أيب بكر ِ الصديق رضي اهلل عنه عن النيب صلى اهلل عليه وسلم قال أَي ْ َن ْ م ُُّكم َ ُضر َ ي ْ ال َ ُكم ُس ـف ْ ْ أَن ْ ُكم َي ل َ ُوا ع ن َ َ آم ِين َا الَّذ ـه ُّ َا أَي ي ُ ا اهلل َ َه َ َضع او َ ِ م ْ َى َغي ل َ اع َ ـه َ ُون َ َضع ت َ َو ة َ ِ اآلي ه ِ َذ ه َا ٍب ِق ِع ً ب ُ اهلل ُم ُ َّمه ـع َ ِ ُك ْ أن ي ُوش ُ ي ُوه ـر ِّ َـي ـغ ُ ْ ي َم َـل َ ف ْ َكر ُـن ُا امل أَو َ َذا ر ِ َ إ ِ َّن النَّاس ْ إ ُم ـت ْ َي َد ْت َذا اه ِ إ لَّ ضَ Hz. Ebu Bekr es-Sıddık’dan, o da Hz. Peygamber’den –sallellahu aleyhi ve sellem- naklen rivayet etti ki, şöyle buyurmuş: Ey insanlar, doğrusu siz şu ayeti okuyor ve onu Allah’ın istemediği şekilde anlıyorsunuz... (İbn Hıbbân, Sahîh, I, 540) Bu hadisin baş tarafı Hz. Ebu Bekir’in sözüdür. Hadisin aslı şöyledir: ْ ْ ُكم َي ل َ ُوا ع ن َ َ آم ِين َا الَّذ ـه ُّ َا أَي َ )ي ة َ ِ اآلي ه ِ َذ ُ َون ه ء َ ْر َـق ْ ت نَّ ُكم ِ ُ إ َا النَّاس ـه ُّ َ َال أَي ُ ق د ِ يق أَنَّه ِّ الصِّ َ ْكٍر ْ أَِب ب َن ع ِ -صلى اهلل عليه وسلم- ُوَل اللَّه َس ْ ُت ر ِع س ن َ ِّ ِ إ َ ْ( و ُم ـت ْ َي َد ْت َذا اه ِ ض َّل إ َ ْ َن ْ م ُُّكم َ ُضر َ ي ْ ال َ ُكم ُس ْـف أَن ." ُ ْه ن ِ َ ٍ اب م ِق ِع ُ ب ُ اللَّه ُم ُ َّمه ـع َ ْ َش َك أَ ْن ي ِ أَو ه ْ َي د َ َى ي ل َ ُ ُذوا ع ْخ أ َ ْ ي َم َـل َ ف ِ َّال ُا الظ أَو َ َذا ر ِ َ إ ِ َّن النَّاس ُ ُول "إ ـق َ ي Hz. Ebu Bekr es-Sıddık’dan naklen haber verdi ki, o şöyle demiş: Ey insanlar, doğrusu siz şu ayeti ... okuyorsunuz. Ben ise gerçekten Resûlullah’ı –sallellahu aleyhi ve sellemşöyle buyururken işitmiştim…(Tirmizî, “Fiten”, Metnin ortasına yapılan eklemeler içeren hadislere de şunu örnek vermek mümkündür: ُ ُول ـق َ ٍ ي ْد ـي َ ب ُ َ ع ْن َ ب َ َضالَة َ ف ِع س َ ُ ِّ أَنَّه ِب ْ ن َ ِ ٍك ْ ال َال ِن م ْ ِرو ب ْ َم ْ ع َن ِ ٍئ ع َان ُو ه ِن أَب َ َـر ْب َ َال أَخ ْ ٍب ق َه ِن و ْ َ ِن اب ع َ َن ْ آم َن ِم ُ - ل ِيل َم ُ ا ْل ِيم َ َّ الزع ٌ - و يم ِ َع َا ز ُ ُول "أَن ـق َ ِ -صلى اهلل عليه وسلم- ي ُ َول اللَّه َس ْ ُت ر ِع َس َ َم ل ْ أَس َ َ ِ ب و َن ْ آم َن ِم ٌ ل ِيم َع َا ز أَن َ ِ و نَّة َ ِط ْ ال َ َس ٍت ِ ف و ْ ـي َ بِب َ ِ و نَّة َ َ ِض ْ ال ب َ ٍت ِ ف ر ْ ـي َ ب ِ َ ب َر َاج َه َ و َم ل ْ أَس َ ِب و ِ نَّة َ ِف ْ ال َ ُر َى غ ْل ٍت ِ ف أَع ْ ـي َ بِب َ ِ و نَّة َ ِط ْ ال َ َس ٍت ِ ف و ْ ـي َ بِب َ ِ و نَّة َ َ ِض ْ ال ب َ ٍت ِ ف ر ْ ـي َ ب ِ ِ ب ِ ِ يل اللَّه ب َ َ ِ ف س َد َاه َج و وت". َ َُ أَ ْن ي َ شاء ْ ُث َ ي َ وت ح ُ َُ ًا ي ب َ ْر َه م ِّ َ َّ الشر ِن َ م َال ًا و َب ْل َط ِ م ْ َي ْلخ ِ َ ْع ل د َ ْ ي َم َـل َك ف ِ َ َ ذل َل َـع ْ ف َن م ...Ben, bana inanıp Müslüman olan ve hicret eden kimse için cennetin çevresinde bir ev ile cennetin ortasında bir eve zaîm –zaîm, kefil demektir- olurum... (Nesâî, “Cihâd”, 19). Bu metnin ortasındaki “–zaîm, kefil demektir-” açıklaması metnin aslında yoktur. Bu, hadisin râvîlerinden İbn Vehb’in açıklamasıdır. Şu hadiste ise metnin sonundaki cümle aslından değildir: ِ ُوك ل ْ َم ْم ِ ال ْد ب َ ْلع ِ ِ - صلى اهلل عليه وسلم - "ل ُ ُول اللَّه َس َ َال ر َ - رضى اهلل عنه - ق ة َ ْـر ي َ ُر ُو ه َ َال أَب ق ْ ُت أَ ْن ب َ ب ْ ُّ أُِّمى، ألَح بِر َ ج و ُّ َ ا ْل َ ِ و ِ ِ يل اللَّه ب َ ُ ِ ف س َاد ِه َ ْ ال ْال ِ لَو ه ِ َد ي ِ ِ ى ب ْس َـف ِى ن الَّذ َ ،ِ و َان ْر ِ ِح أَج الصال َّ ُ ٌوك". ْل ا م َ َ أَن َ وت و َ ُ أَم “...Sahipli salih kölenin iki sevabı vardır. Canım elinde olan zata yemin olsun ki, Allah yolunda cihad etmek, hacca gitmek ve anneme iyilik yapmak (arzularım) olmasa, sahipli köle olarak ölmeyi isterdim!” (Buhârî, “Itk”, 16). Bu hadisin son cümlesi, hadisi rivayet eden sahabi Ebû Hüreyre’ye aittir. Aşağıdaki rivayette bu durumu açıkça görürüz. Zaten Hz. Peygamber’in annesi, kendisi küçükken ölmüştü. 214 Hadis Tarihi ve Usulü ."ِ َان ْر ِ ِح أَج ُ ْصل ْم ِ ال ُوك ل ْ َم ْم ِ ال ْد ب َ ْلع ِ ِ -صلى اهلل عليه وسلم- "ل ُ ُول اللَّه َس َ َال ر َ ق ة َ ْـر ي َ ُر ُو ه َ َال أَب ق ا َ أَن َ وت و َ ُ ْ ُت أَ ْن أَم ب َ ب ْ ُّ أُِّمى ألَح بِر َ ج و ُّ َ ا ْل َ ِ و ِ ِ يل اللَّه ب َ ُ ِ ف س َاد ِه َ ْ ال ْال ِ لَو ه ِ َد ي ِ َ ب ة َ ْـر ي َ ُر ُ أَِب ه ْس َـف ِى ن الَّذ َ و َا. ِه ت َ ب ْ ُح ِص ُ ل َ ْت أُُّمه َات َ َّت م ج ح ُّ ُ ْ َ ي َ ُكن ْ ي َ َ ل ة َ ْـر ي َ ُر َا ه َا أَ َّن أَب ن َ َغ ـل َ ب َ َ َال و ُ ٌوك. ق ْل مَ Ebû Hüreyre dedi ki, Resûlullah –sallellahu aleyhi ve sellem- şöyle buyurdu: “Sahipli, iyilik yapar kölenin iki sevabı vardır. Ebû Hüreyre’nin canı elinde olan zata yemin olsun ki, Allah yolunda cihad etmek, hacca gitmek ve anneme iyilik yapmak (arzularım) olmasa, sahipli köle olarak ölmeyi isterdim!”. (Hadisin râvîlerinden biri) dedi ki, bize Ebû Hüreyre’nin, yanında bulunmak için annesi ölünceye kadar hac yapmadığı haberi ulaştı (Müslim, “Eymân”, 44). Hadise eklenen kısım, ya başka bir rivayette bu kısmın ayrı görülmesiyle yahut rivayet eden râvînin veya durumu fark eden bir âlimin söylemesiyle ya da o kısmı Hz. Peygamber’in söylemesinin imkânsızlığıyla anlaşılabilir. Bir hadise, nasıl olursa olsun, aslında olmayan bir şeyin eklenmesi caiz değildir. Bunu bilerek yapmak haramdır. Yanlışlıkla yapılan eklemeler, yapan râvînin zabt eksikliğini, bilerek yapılanları ise adalet eksikliğini gösterir. Mudrec hadis bu yönlerden zayıf olur. Ancak, garib kelimelerin açıklaması şeklindeki eklemeler ile, kolaylıkla fark edilebilecek görünüşteki bazı eklemeler hadisin sahihliğine zarar verici görülmemiştir. Bu sonuncularda, denebilir ki, râvînin zabt hatası değil, anlama hatası söz konusudur. Burada, zaman zaman müdrecle karıştırılan ziyadetü’s-sika konusuna da değinmek yararlı olacaktır. Ziyadetü’s-sika, sika râvînin ziyadesi anlamına gelir. Yani bir hadisi aynı hocadan rivayet eden sika râvîlerden birinin, arkadaşlarından ayrı olarak bir fazlalıkla rivayet etmesine ve rivayet ettiği bu fazlalığa denir. Bu fazlalık, en azından söz konusu sika râvînin iddiasına göre, hadisin aslındandır, ona sonradan yapılan bir ekleme değildir. Farklı görüşlerde olanlar varsa da âlimlerin cumhuru sika râvînin ziyadesini makbul yani hadisin aslından saymışlardır. Dolayısıyla sikanın ziyadesi müdrecden farklıdır ve müdrec sayılmaz. Müdrec ile aralarındaki en temel fark müdrecteki ilave aslında olmaması gereken bir ilavedir. Râvî veya ondan alanlar tarafından hata sonucu hadise eklenmiştir. Sika’nın ziyadesinde ise ilave hadisin aslında olduğu gerekçesiyle bilinçli olarak yapılmaktadır. (املصحف و احملرف) Muharref ve Musahhaf Sened veya metninde noktalama ve harekeleme hatası yapılmış olan hadise musahhaf, harf hatası yapılmış olan hadise ise muharref denir. İsimlendirmede hata çeşidine göre yapılan bu ayrım sonraki asırlarda görülmektedir. İlk asırlarda hepsi için musahhaf kelimesi kullanılıyordu. Arap yazısı, önceleri harekesiz ve noktasız yazılıyordu. Özellikle bu dönemlerde hadislerin isnadlarındaki isimler arasında veya hadis metinlerindeki yazılışları aynı veya benzer olup okunuşları farklı olan kelimeleri birbirinden ayırt edebilmek ve doğru okuyabilmek için işin ehli uzman hocaların huzurunda okunması veya dinlenilmesi gerekiyordu. Hadisleri doğrudan kitaplardan almayı engelleyecek, hocalardan okunmasına zorlayacak hadis alma ve nakletme kuralları konulmuştu. Hadis alma ve nakletme yöntemleri ile ilgili kurallar hakkında sekizinci ünitede geniş bilgi verilmişti. Fakat bu kurallara her zaman uyulmayabiliyordu. Bu tür hatalar, daha çok hadisin hocaların nezaretinde okunmaksızın, doğrudan kitaptan alınmasından kaynaklanan yanlış okumalar sonucu ortaya çıkmaktaydı. 9. Ünite - Hadislerin Değişik Açılardan Taksimi 215 Örnek: ِ أَة ْ َر ْم َ ال ِ ِ يم و ت َ ْي ِ ال َ ْي ِيف َ َّ الضع ِن ُوا م ُج ْر ُخ ا “İki zayıftan yani yetim ile kadından (kul borcu olmaksızın) çıkmaya bakın!” (Deylemî, Firdevs, I, 103). Bu hadisin ilk kelimelerinde tashif yapılmıştır. Hadisin doğru şekli şöyle olmalıdır: ."ِ أَة ْ َر ْم ال َ ِ ِ يم و ت َ ْي ِ ال َ ْي ِيف َ َّق َّ الضع ُ ح ج ِّ َر ن أُح ِّ ِ ُ َّم إ "اللَّه Allahım, gerçekten ben iki zayıfın, yetim ile kadının hakkının (yenmesini) yasaklarım! (İbn Mâce, “Edeb”, 6). Bu hadisteki doğrusu (ُ ج ِّ َر ُوا) kelime gereken olması) أُح ُج ْر ُخ ا (şeklinde yanlış okunup yazılarak tashif yapılmıştır. Dolayısıyla bu yanlış rivayet musahhaftır. Bu hata ya kelimenin noktasız ve harekesiz olarak (احرح (şeklinde yazılmasından ya noktalarının yanlış konulmasından ya da metin doğru yazılmış olmakla birlikte okuyanın dikkatsizliğinden kaynaklanmış olmalıdır. Başka ilginç bir örnek de şu hadistir: ْ ِش َُر ْع ِال ٌ ب ِر ٍ َ كاف ِذ ئ َ م ْ َـو َ ي ة َ َ ِاوي ع ُ ِن م ْ ـع َ َ َذا ي َه َا و َاه ْلن َ َـع ُ ف ة َ ْـع ُـت َّ ٍ اص رضي اهلل عنه امل ق َ ُ أيب و ُ بن قال سعد Sa’d b. Ebî Vakkas şöyle demiş: “Bu adam –yani Muâviye- ‘o evlerde’ kâfir olarak oturuyorken biz mut’a nikâhı yapmıştık!”. Bu sözde geçen “o evler: el-urş”dan maksat, Mekke’nin evleridir. Bazı râvîler bu kelimeyi harekesini değiştirerek “el-arş” şeklinde okumuşlar ve öyle rivayet etmişlerdir. Bu durumda “...(Allah’ın) arşını inkâr ediyorken müt’a nikâhı yapmıştık ...” şeklinde bir anlam ortaya çıkmaktadır. (الشاهد) Şâhid -) املتابع) ’Mutâbi Bir hadîsin senedinde, sahabeden hadis kitabı müellifine kadar herhangi bir tabakada râvîsi tek kalıyorsa böyle hadislere ferd veya garîb dendiğini görmüştük. Hadis için bu tek kalış olumsuz bir durumdur. Bu sebeple ele alınan bir hadisin sahabeden itibaren senedin her halkasındaki râvî dışında başka râvîleri olup olmadığı araştırılır. Bu araştırma işine i‘tibâr (االعتبار (denir. Bu rivayetler, bilhassa ferd olduğu görülen bir hadisin desteklenmesi için önemlidir. Hadislerin sahabeden itibaren farklı rivayetlerinin araştırılması sonucunda o hadisi senedin her bir halkasındaki râvî dışında aynı lafızlarla rivayet eden başka râvîler varsa bunların rivayetine mütâbi‘ denir. Mütâbi‘ Arapça’da, tâbi olan, peşinden giden, bir kişiye uyan, destek veren, onaylayan, benimseyen gibi anlamlara gelir. Bu tanımda ikinci râvî rivayetiyle birinciye uyduğu, onu onayladığı onu desteklediği için bu isim verilmiştir. İtibâr denilen, hadîsin başka kanallardan gelen rivayetlerini araştırma sonucu lafzı aynı olmayıp mânâ bakımından benzer veya yakın rivayetler bulunursa bunlara da şâhid denir. Şâhid, bir hadîsi mânâ bakımından destekleyen ve başka bir râvîden gelen hadistir. Mütâbi’ aynı hadisin farklı bir rivayeti, şâhid ise aynı manada söylenmiş başka bir hadistir. Bu terimler geçmişte birbiri yerine de kullanılmışlardır. Mütâbi’e şu örneği verebiliriz: َ َّ أن َر ُم ِ ٍ ينار ِ عن ِ ابن ع ِ ِ اهلل ِ بن د ُّ قال أخربنا ٌ مالك عن عبد ُ قال أخربنا الشافعي بِيع َّ أخربنا الر َل َ َلَل و ِ ُا ْ ال و َ َـر َ َّت ت ُوا ح ُوم َص وَن َل ت ُ ْشر ِ َع ٌ و ْع ِس ُ ت ْر َ رسول ِ اهلل َّ صلى اهلل عليه وسلم قال الشه َني ِ َ ثََلث ِ َّدة ْع ُوا ال ِل ْ فأَ ْكم ْ ُكم َي ل َ ُ َّم ع َ ْ إن غ ُ ف ه ْ و َ َـر َ َّىت ت وا ح ُ ِر ْط ُـف ت Bize er-Rebî’ haber verip dedi ki, bize eş-Şâfiî haber verip dedi ki, bize Mâlik, Abdullah b. Dînâr’dan, o da İbn Ömer’den naklen haber verdi ki, Resûlullah –sallellahu aleyhi ve 216 Hadis Tarihi ve Usulü sellem- şöyle buyurdu: Ay yirmi dokuz gündür. Hilâli görmedikçe oruca başlamayın, onu görmedikçe orucunuzu açmayın, (oruç tutmayı sona erdirip bayram yapmayın). Şayet gök bulutlu olursa sayıyı otuza tamamlayın! (Şâfiî, Ümm, II, 94). Yukarıdaki hadisi senedinde görüldüğü gibi İmam Mâlik’den İmam Şâfiî nakletmektedir. Aynı hadisi yine İmam Mâlik’ten Abdullah b. Mesleme de rivayet etmiştir: َ - رضى اهلل عنهما - َر ُم ِن ع ْ ِ ب ِ اللَّه ْد ب َ ْ ع َن ٍع ع ِ َاف ْ ن َن ِ ٍك ع َال ْ م َن َ ع ة َ َم ل ْ َس ُ م ْن ِ ب ُ اللَّه ْد ب َ َا ع َ َّدثَـن ح ََل، ِال ُ ْ ا ال و َ َـر َ َّت ت ُوا ح ُوم َص َ ت َ َال "ال َـق ان ف َ َض َ م َ َ ر ََكر ِ - صلى اهلل عليه وسلم - ذ ُ َول اللَّه َس أَ َّن ر ." ُ ُوا لَه ُر ْد َاق ْ ف ْ ُكم َي ل َ ُ َّم ع ِ ْن غ َإ ،ُ ف ه ْ و َ َـر َ َّت ت ُوا ح ِر ْط ُـف َ ت َال و Bize Abdullah b. Mesleme de rivayet edip dedi ki, bize Mâlik, Abdullah b. Dînârdan, o, Abdullah b. Ömer’den –Allah onların ikisinden de razı olsun!- naklen rivayet etti ki, Resûlullah –sallellahu aleyhi ve sellem- şöyle buyurdu: Ay yirmi dokuz gecedir. Artık onu görmedikçe oruca başlamayın. Şayet gök bulutlu olursa sayıyı otuza tamamlayın! (Buhârî, “Savm”, 11). Abdullah b. Mesleme’nin bu rivayeti İmam Şâfiî’nin rivayetinin mütâbi’idir. Yani Abdullah, söz konusu hadisi İmam Mâlik’den rivayet etmekte İmam Şâfiî’yi desteklemiştir. Burada destekleme işi –ki, buna mütâba’at denir- hocadan başladığı, diğer bir ifadeyle sened, ikisinde de hocadan itibaren aynı olduğu için buna tam mütâbi‘ denir. Destekleme işi daha yukarıdan olursa buna da nâkıs mütâbi‘ denir. Mezkur hadisin böyle nâkıs bir mütâbii de vardır. Aşağıdaki rivayet İmam Mâlik’in yukarıdaki hadislerde hocasının hocası olan İbn Ömer’den içinde Mâlik’in olmadığı farklı bir kanalla geldiğinden nâkıs mütâbi’dir: َ رضى َر ُم ِن ع ْ َ ِن اب ٍع ع ِ َاف ْ ن َن ِ ع ُ اللَّه ْد ـي َ ب ُ َا ع َ َّدثَـن َ ح ة َ َام ُو أُس َا أَب َ َّدثَـن َ ح ة َ ب ْ شي ُ أَِب َ ْن َ ْكِر ب ُو ب َا أَب َ َّدثَـن ح ُ ْر َ َال " َّ الشه َـق ِ ف ه ْ َي َد ي ِ َ َب ب َ َضر ان ف َ َض َ م َ َ ر ََكر ِ -صلى اهلل عليه وسلم- ذ ُ َول اللَّه َس اهلل عنهما أَ َّن ر َ ِى ِ ْن أُ ْغم َإ ِ ف ه ِ ـت َ ْي ؤ ُ ر ِ ُوا ل ِر ْط أَف َ ِ و ه ِ ت َ ْي ؤ ُ ر ِ ُوا ل ُوم َص ِ - ف َة ث ِ ِ ف الثَّال ُ ه َ َام ْـه ب ِ َ إ َد َق َّ ع َ َكَذ ُ ا - ث َه َ َكَذا و َه َ َكَذا و ه َني". ِ ث َ ُ ثَال وا لَه ُ ِر ْد َاق ْ ف ْ ُكم َي ل َ ع Bize Ebû Bekr b. Ebî Şeybe rivayet edip dedi ki, bize Ebû Usâme rivayet edip dedi ki, bize Ubeydullah, Nâfi’den, o da İbn Ömer’den –Allah onların ikisinden de razı olsun!- naklen rivayet etti ki, Resûlullah –sallellahu aleyhi ve sellem- Ramazandan bahsetti ve iki elini birbirine çarparak şöyle buyurdu: Ay şöyle, şöyle, şöyledir (üçüncüde başparmağını yummuştu). Artık onun görülmesiyle oruca başlayın, onun görülmesiyle orucu bırakın. Şayet gök bulutlu olursa onu otuz (gün) takdir edin! (Müslim, “Sıyâm”, 4). Mütâbi‘ hadise örnek verdiğimiz hadisin şahidi olarak şu hadisi zikredebiliriz: ُ ُول ـق َ َ - رضى اهلل عنه - ي ة َ ْـر ي َ ُر َا ه ْ ُت أَب ِع س َ َال َ ٍ ق َاد ُ ِ زي ْن ُ ب َ َّمد ا م ُ َ َ َّدثَـن ُ ح ة َ ب ْ ا شع ُ َ َ َّدثَـن ُ ح َم َا آد َ َّدثَـن ح ِ ِم - صلى اهلل عليه وسلم - َاس ْق ُو ال َ َال أَب َ َال ق ْ ق ُّ - صلى اهلل عليه وسلم - أَو َ َال النَِّب ق َني". ِ ث َ ان ثَال َ َ ب ْ شع َ َ ِ َّدة ُوا ع ِل َأَ ْكم ْ ف ْ ُكم َي ل َ َ ع ب ُِّ ِ ْن غ َإ ،ِ ف ه ِ ـت َ ْي ؤ ُ ر ِ ُوا ل ِر ْط أَف َ ،ِ و ه ِ ت َ ْي ؤ ُ ر ِ ُوا ل ُوم "ص Bize Âdem rivayet edip dedi ki, bize Şu’be rivayet edip dedi ki, bize Muhammed b. Ziyâd rivayet edip dedi ki, ben Ebû Hüreyre’yi –Allah ondan razı olsun!- şöyle derken işittim: Hz. Peygamber –sallellahu aleyhi ve sellem- şöyle buyurdu: Onu (yani hilâli) görünce oruca başlayın, onu görünce iftar (yani bayram) yapın. Eğer o size gizli kalırsa Şa’banın (gün) sayısını otuza tamamlayın! (Buhârî, “Savm”, 11). Makbûl veya merdûd olma bakımından ortak olan bu hadîsler, sened ve metinlerinin durumlarına göre makbûl (sahîh veya hasen) ya da merdûd (zayıf veya mevzû’) kısımlarından birine girerler. 9. Ünite - Hadislerin Değişik Açılardan Taksimi 217 Özet Farklı özelliklere sahip hadislerin nasıl sınıflandırılabileceğini açıklayabilmek. Hadisler tarih boyunca değişik özellikler kazanmış ve bunlara göre adlandırılmışlardır. Onlarca isim almış olan hadisleri bazı ortak özelliklerine göre sınıflandırmak mümkündür. Hz. Peygamber’e ait olduğu kesin olan hadislerle ihtimalli olan hadisleri değerlendirebilmek. Hadisler Hz. Peygamber’e ait oluşu kesin olanla ihtimalli olanlar şeklinde iki ana kümeye ayrılır. Bunların birinci kısmına mütevâtir ikinci kısmına haber-i vâhid denir. Hz. Peygamber’e ait oluşları ihtimalli olan haber-i vâhidler de makbûl ve merdûd kısımlarından oluşur. Birinci kısma sahîh ve hasen hadisler girer. Hz. Peygamber’e ait olma ihtimali az olan hadisleri tanımlayabilmek. Haber-i vâhidlerin merdûd kısma ise zayıf hadisler girer. Zayıf hadislerin on kadar çeşidi bulunmaktadır. Zamanla farklı özellikler kazanan hadisleri değerlendirebilmek. Hadislere makbûllük ve merdûdlük dışındaki özelliklerine göre de bazı isimler verilmiştir. Bunların bir kısmı metninin özelliğine, diğeri senedinin özelliğine, üçüncü kısmı ise sened ve/veya metninin özelliğine göre adlandırılmışlardır. Bu kısımda yar alan hadis çeşitleri, sened ve metinlerinin durumlarına göre makbûl veya merdûd olabilmektedirler. 1 2 3 4 218 Hadis Tarihi ve Usulü Kendimizi Sınayalım 1. Sahih hadisin bütün niteliklerini taşıdığı halde râvîlerinden birinin veya bir kaçının zabt sıfatı hiç bulunmayan hadise ne ad verilir? a. Mürsel b. Zayıf c. Muzdarib d. Hasen e. Maktû’ 2. Hadis tarihinde hasen hadisi ilk olarak tanımlayıp meşhûr eden hadisçi kimdir? a. Buhârî b. Mâlik c. Şu’be d. Tirmizî e. İbn Mâce 3. Aşağıdakilerden hangisi hadisin makbûl olup olmamasıyla ilgili bir çeşit değildir? a. Maklûb b. Mudelles c. Mu’an’an d. Hasen e. Mürsel 4. Aşağıdakilerden hangisi sadece metinle ilgili bir hadis çeşididir? a. Merfû’ b. Azîz c. Nâzil d. Muennen e. Mudrec 5. Sened veya metnine aslında bulunmayan bir şey eklenmiş olan hadise ne ad verilir? a. Mudelles b. Maklûb c. Mevkûf d. Mudrec e. Munker 9. Ünite - Hadislerin Değişik Açılardan Taksimi 219 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar 1. b Yanıtınız doğru değilse, “Merdûd Hadisler” konusunu yeniden okuyunuz. 2. d Yanıtınız doğru değilse, “Makbûl Hadisler” konusunu yeniden okuyunuz. 3. c Yanıtınız doğru değilse, “Makbûllük ve Merdûdlük Dışındaki Özelliklerine Göre Hadisler” konusunu yeniden okuyunuz. 4. a Yanıtınız doğru değilse, “Metnin Özelliğine Göre İsimlendirilenller” konusunu yeniden okuyunuz. 5. d Yanıtınız doğru değilse, “Sened ve/veya Metnin Özelliğine Göre İsimlendirilenller” konusunu yeniden okuyunuz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 ِ َِل اللَّه ب ِّ الد ِ ين إ ُّ َ ِّ - صلى اهلل عليه وسلم - "أَح ْ ُل النَِّب َـو ق َ و ."ُ َة ْح ُ َّ السم َّة ي ِ ِيف ن َ ا ْل Hz. Peygamber’in –sallellahu aleyhi ve sellem- şu sözü: “Allah’ın en sevdiği din (anlayışı), hep doğruluğa/hakka dönük olan hoşgörülü (din anlayışıdır!). Buhârî bu hadisi, görüldüğü gibi, tamamen senedsiz zikretmiştir, dolayısıyla muallak ismini alır. Sıra Sizde 2 “Ben gizli bir hazine idim. Tanınmayı arzu ettim de mahlûkatı yarattım!” sözü halk arasında hadis olarak bilinen bir sözdür. Dolayısıyla ona meşhûr veya muştehir hadis denebilir. Ancak asılsız bir hadistir. Ahmed Naîm (1970), “Tecrîd Mukaddimesi”, Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi Birinci Cilt, Ankara Aliyyu’l-Kârî (1327), Aliyyu’l-Kârî alâ Şerhi Nuhbeti’lfiker, Dâru’s-Saltanati’s-Seniyyeti’l-Osmâniyye Aydınlı, A (2009), Hadis Tesbît Yöntemi, İstanbul Cezâirî, Tâhir b. Sâlih, Tevcîhu’n-nazar ilâ usûli’l-eser, Beyrût. İbnü’s-Salâh Ebû Amr Osman b. Abdurrahman (1972), Ulûmü’l-hadîs, (thk. Nûreddîn Itr), Beyrût Nûreddîn Itr, Menhecu’n-Nakd fî Ulûmi’l-Hadîs, Dımeşk,1979. Okiç, M. T (1959), Bazı Hadis Meseleleri Üzerinde Tetkikler, İstanbul San‘ânî, Muhammed b. İsmâîl, Tavzîhu’l-efkâr li-me‘ânî Tenkîhi’l-enzâr, thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. Sehâvî Şemsuddîn Muhammed (1992), Fethu’l-muğîs şerhu Elfiyyeti’l-hadîs li’l-Irâkî, thk.eş-Şeyh Alî Huseyn Alî, Beyrut Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Mütevâtir, âhâd, zayıf ve mevzû hadisleri tanımlayabilecek, Mütevâtir ve âhad hadislerin nasıl ortaya çıktığını ve bunların amele yansımalarını açıklayabilecek, Zayıf hadisle amel etme konusundaki farklı yaklaşımları ve sebeplerini kavrayabilecek, Belli ölçüleri dikkate alarak bir hadisin uydurma olup olmadığını değerlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Mütevâtir • Haber-i vâhid/Âhâd haber • Yakîn ilim/İlm-i yakîn • Zan • Zayıf • Mevzû Öneriler Bu üniteyi daha iyi kavrayabilmek için okumaya başlamadan önce; • Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi’nin (DİA) “Haber-i Vâhid”, “Mevzû” ve “Mütevâtir” maddelerini okuyunuz. • Metin içerisinde tanımı verilmeyen terimler için Abdullah Aydınlı’nın Hadis Istılahları Sözlüğü’ne başvurunuz. İçindekiler 10 Hadis Tarihi ve Usulü Mütevâtir, Âhâd, Zayıf ve Mevzû Hadisler • GİRİŞ )احلديث املتواتر( MÜTEVÂTİR• (اخلرب الواحد) HABER ÂHÂD• • ZAYIF HADİS (احلديث املوضوع) HADİS MEVZÛ• HADİS TARİHİ VE USULÜ GİRİŞ Hadis usulü ilminin gayesi, bir haberin Hz. Peygamber’e ait olup olmadığını tespit etmeye yarayan kuralları belirlemek ve ilgili haberlere bunları uygulamaktır. Hz. Peygamber’den sonraki nesiller, günümüze gelene kadar bu konuda olağan üstü çalışmalar yapmışlar ve ellerinden gelen her türlü fedakârlığa katlanmışlardır. Allah Resûlü’nün hadislerinin güvenilirlik açısından zirvesi mütevâtir hadis, en alt düzeyi ise mevzû hadistir. Aslında mevzû Hz. Peygamber adına tamamen uydurulduğu için hadis bile değildir. Şekil açısından bir sened ve metni olması ve gerçek hadismiş gibi sunulması nedeniyle böyle bir isimlendirme almıştır. Âhâd hadis veya haber-i vâhid, mütevâtir dışındaki sahih, hasen ve zayıf bütün hadis çeşitlerini konu alır. Ünitenin başlığını oluşturan dört kavramla (mütevâtir, âhâd, zayıf, mevzû) hadisçilerin yanı sıra fıkıh ve kelam âlimleri de ilgilenmişlerdir. Mütevâtir ve âhâd hadisin haber değeri ve bilgi oluşturma(ma)sı, inanç esasına dayalı mezheplerin; zayıf hadisle amel konusu da, amelî mezheplerin temel tartışma konularından olmuştur. Bu ünitede mevzû dışındaki diğer kavramlar incelenirken, konunun nerede durduğunu ve tartışmaların nelerden kaynaklandığını görebilmek amacıyla yer yer hadisçilerle birlikte öteki itikâdî ve amelî mezheplerin görüşlerine de temas edilecektir. Hadis çeşitleri önceki ünitelerde incelendiğinden burada bunlara girilmeyecek, daha çok teori ve uygulamada, söz konusu kavramların nasıl değerlendirildiği görüş sahiplerinin gerekçelerine de işaret edilerek açıklanmaya çalışılacaktır. )احلديث املتواتر( MÜTEVÂTİR Tanımı Mütevâtir sözlükte, araya zaman girmekle beraber kesintiye uğramaksızın, devam etmek, birbiri ardınca gelmek anlamındaki v-t-r kökünden gelmektedir. Bir hadis terimi olarak mütevâtir şöyle tanımlanmıştır: “Yalan bir haberi rivayet etme hususunda birleşmeleri aklın ve âdetin kabul etmeyeceği kadar kalabalık râvîler topluluğunun kendileri gibi bir topluluktan alıp naklettikleri, görülen ve duyulan (his ve müşahedeye dayalı) bir olayla ilgili hadislerdir”. Tarifteki âdeten kaydı imkânsızlığın mantıkî bir zorunluk olmadığını belirtme amacına yöneliktir. Çünkü akıl, haberi verenlerin sayısına bakılmaksızın herkesin yalan söyleyebileceğini teorik olarak mümkün görür. Yapılan araştırmalar hicrî ikinci ve üçüncü asırlarda mütevâtir kavramının kullanıldığını göstermektedir. Mütevâtir, Âhâd, Zayıf ve Mevzû Hadisler 222 Hadis Tarihi ve Usulü Şartları Tanımından da anlaşılacağı üzere mütevâtir hadis için başlıca üç şart gerekmektedir: 1. Hadisin kalabalık bir topluluk tarafından rivayet edilmesi ve bu topluluğun her nesilde tevatür sayısının altına düşmemesi. 2. Bu kalabalığın yalan üzerine birleşmelerinin aklen ve âdeten mümkün olmaması. 3. Haberi nakleden kişilerin o haberi bizzat kaynağından işitmeleri veya olayı kendi gözleriyle görmeleri. Birinci şarta göre, mütevâtirin gerçekleşmesi için belli bir sayı olması gerektiği ifade edilmiş, ancak söz konusu sayının ne kadar olacağı hakkında bir görüş birliği sağlanamamıştır. Bu tanımda geçen kalabalık râvînin sayısı hakkında, bazı âyetlerde geçen sayılardan veya bazı olaylarda hazır bulunan kimselerin sayılarından hareketle farklı görüşler ileri sürülmüştür. Bu görüş sahipleri ilgili ilgisiz farklı dinî delil ve tarihî olayları esas alarak mütevâtir için; dört, beş, on, on iki, yirmi, kırk, yetmiş, yüz, üçyüz on üç gibi farklı sayılar zikretmişlerdir. Sayının belirlenmesinde bazıları Hz. Peygamber’e biat eden nakipleri, bazısı Hz. Musa’nın arkadaşlarını, bazıları da Bedir harbine katılanların sayısını esas almışlardır. Hadisin mütevâtir olabilmesi için ileri sürülen râvîlerin sayısı ile bu farklı sayıların tespitinde ilgili görüş sahiplerinin hangi ayetleri ve olayları esas aldıkları konusunda Subhî esSâlih’in Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları (trc. M. Yaşar Kandemir) isimli eserinin mütevâtir hadis bölümünü okuyunuz. Ayetlerde geçen belli sayıları esas alan görüş sahipleri, özellikle dayandıkları âyetteki sayının, kesin bilgi ifade etmede yeterli sayıya delâlet ettiğini düşünmüş olmalılar. Meselâ, bir hadisin mütevâtir olması için önerilen en düşük sayı dörttür. Bu sayı, zina günahının ispatı ve cezalandırılması için dört şahit istendiğine bakılarak önerilmiştir. Buna göre İslâm’da verilen en büyük ceza için bu sayı yettiğine göre, o, kesin bilgi için de yeterli olmalıdır, diye düşünülmüştür. Bununla beraber öyle anlaşılıyor ki, bu konuda kesin bir rakam vermek için açık bir delil bulunmamaktadır. Bu noktada asıl kastedilen, belirli bir sayı değil, hadisi nakledenlerin kasten veya tesadüfen yalan üzerine birleşmelerinin mümkün olmamasıdır. Nitekim Suyûtî, her nesilde en az on kişiden meydana gelen râvîlerin naklettiği haberin mütevâtir şartını taşıdığı kanaatini ifade ederken, yaygın görüşün üçten az olmamak kaydıyla belirli bir rakam verilmemesi olduğunu da söyler. Bu durumda mütevâtir için yeterli sayı, haberin bilgi doğurmasıyla anlaşılır, yoksa illa belirli bir sayıdan hareketle haberin bilgi sağlayacağı sonucuna varılmayabilir. İnsanlarda söz konusu bilginin gerçekleşmesinde karîneler (ipucu, emâre) önemli rol oynar. Mesela, çarşıda bir adam öldürüldüğüne şahit olan bir topluluk olay yerinden ayrılıp yanımıza gelse ve bize bu haberi verse, birinci kişinin haberi zannımızı harekete geçirir. İkinci ve üçüncü kişilerin haberi bunu pekiştirir. Haber verenlerin sayısı arttıkça zannımız iyice pekişir ve neticede şüphe duyamayacağımız zaruri bilgi haline gelir. Bu tür bilginin oluştuğu ânı tespit edip haber verenlerin sayısını hesaplayabilmek son derece zordur. Çünkü kanaatin kuvvetlenmesi sabah aydınlığının yavaş yavaş gerçekleşip gündüze girilmesi gibi “gizli bir tedrîcîlik içinde (aşama aşama/derece derece)” gerçekleşmektedir. Yukarıda verilen örnekleri inceleyerek insanlarda zaruri bilgi oluşturabilecek karînelere dair farklı örnekler üzerinde düşününüz? 1 10. Ünite - Mütevâtir, Âhâd, Zayıf ve Mevzû Hadisler 223 Mütevâtir hadisin her nesildeki râvî sayısı hakkında kesin bir rakam verilemiyorsa da, onun, hadis kitaplarında yer alan senedlerinin olması mutlaka gerekir. Bu senedlerle hadisin mütevâtir derecesine ulaştığı kanaatine varıldığı zaman, bütün senedlerdeki râvîleri tek tek incelemeye gerek kalmaz. Ama söz konusu hadis incelenmeye başlandığında, henüz mütevâtir olduğu bilinmediği, dolayısıyla haber-i vâhid (âhâd haber) sayıldığı için, sened ve metni bilinen usullerle incelenir. Aksi halde, aslı-esası bulunmadığı halde, sayıları binlereyüzbinlere varan sayıdaki insanlar arasında hadis olarak bilinen sözlerin mütevâtir hadis olarak kabulü söz konusu olur. Bunların ne zamandan beri bilindiğini tesbit etmek de, kaynaklarda yer alan senedleri yoksa, mümkün olmaz. Hadis uzmanı ele aldığı hadisin senedlerini inceleyerek onların, hadisi mütevâtir derecesine çıkaran, yani Hz. Peygamber’e ait oluşunun kesin olduğu kanaatine ulaştıran sayıda ve özellikte olup olmadığı hususunda değerlendirmesini yapar. Bu demektir ki, bir hadisin mütevâtir olup olmadığını söylemek de büyük ölçüde içtihâdî bir şeydir. Üçüncü şarta göre ise, haberi nakledenlerin onun içeriğini işitme ve görme gibi duyulara dayalı (mahsûsât) olarak bilmeleri gerekir. Bu aynı zamanda ikinci şartta ifade edilen, bilginin akıl yürütme yoluyla elde edilen bilgi olmamasını gerektirir. Yani bilgiye akıl yürütmeyle değil duyular vasıtasıyla ulaşılmış olmalıdır. Çeşitleri Tespit edilebildiği kadarıyla mütevâtirin çeşitlerinden bahseden ilk âlim İsa b. Ebân’dır (ö. 221/835). Burada mütevâtir kavramıyla sadece hadisçilerin değil, aynı zamanda kelâm ve fıkıh usûlü âlimlerinin de ilgilendiğini bilmek gerekir. Mutezile mezhebinin kurucusu Vâsıl b. Atâ’dan (ö. 131/748) itibaren itikâdî mezheplerin tartışmalarında mütevâtir haberin kapsamı ve bilgi değeri önemli bir yer işgal etmiştir. Mütevâtir lafzî ve ma‘nevî olarak ikiye ayrılır. (املتواتر اللفظى) Mütevâtir Lafzî Bütün rivayetlerinde lafızları aynı olan yani, Hz. Peygamber’in ağzından çıktığı şekilde bize ulaşan hadislerdir. Mütevâtir, mutlak olarak zikredildiğinde lafzî olan anlaşılır. Hz. Peygamber’in hadisleri içerisinde lafzî mütevâtirin ne kadar olduğu tartışmalı bir konudur. İbnü’s-Salâh’a göre lafzî mütevâtir örneği bulmak zordur. İbnü’s-Salâh bu kısma örnek olarak Hz. Peygamber’in, ارِ َّالن َ ِن ُ م َه َد ْع ق َ ْ م ـوأ ََّ ب َ ـت َ ـلي َْ ًا ف َ ِّمد َـع ت ُ َّ م َى ل َ ْ َ ك َذ َب ع َن م” Kim bilerek benim adıma yalan uydurursa cehennemdeki yerine hazırlansın” (Buhârî, “İlim”, 38; Müslim, “Zühd”, 72) hadisini vermiştir. İbn Hacer ise, lafzî mütevâtir hadislerin az olmadığını iddia etmiştir. Ona göre İslâm dünyasının farklı yerlerindeki değişik hadis kitaplarında aynı hadisin rivayet edilmesinde ittifak bulunması bunun göstergesidir. Mesela kabir azabı, kabirde münker-nekir meleklerinin ölüyü sorguya çekmeleri, ihlâs suresinin Kur’ân’ın üçte birine denk olduğu gibi rivayetler bunlar arasındadır. Ancak İbn Hacer’in verdiği örneklerin lafzî mütevâtirden çok aşağıda temas edeceğimiz ma‘nevî mütevâtire daha uygun olduğu söylenebilir. Ma‘nevî Mütevâtir (املعنوى املتواتر( Râvîlerin, aralarında müşterek bir nokta olan çeşitli hükümleri veya bilgileri ayrı ayrı lafızlarla nakletmeleri şeklinde meydana gelen ortak manaya denir. Yani aynı anlam değişik lafızlarla rivayet edilmiş olmaktadır. Mesela Hz. Peygamber’in abdest alışını, namaz kılışını, nasıl oruç tuttuğunu, nasıl haccettiğini anlatan ibadetlere dair hadisler, Allah Resûlün’e 224 Hadis Tarihi ve Usulü Cennette Kevser Havzı’nın verileceğine dair rivayetler ve insanlara karşı davranışlarını bildiren farklı lafızlarla gelmiş pek çok hadis mânen tevâtür dercesine ulaşmış rivayetlerdir. Hz. Peygamber’in dua ettiği ile ilgili farklı lafızlarla yüz kadar hadis rivayet edilmiştir. Bunlarda dua ederken Allah Resûlü’nün ellerini değişik şekillerde kaldırdığı nakledilmektedir. Ancak hadislerin hepsinin ortak noktası Hz. Peygamber’in dua esnasında ellerini kaldırmış olmasıdır. İşte Allah Resûlü’nün duada ellerini kaldırmış olması bize ma‘nevî mütevâtir olarak gelmiştir. Yine kaderle ilgili hadisleri de aynı şekilde değerlendirebiliriz. Kader konusunda Hz. Âişe, Ömer b. el-Hattâb, Abdullah b. Amr, Abdullah b. Ömer, Ebû Hüreyre, Abdullah b. Mes‘ûd, Ali b. Ebû Tâlib, Mu‘âviye b. Ebû Süfyân ve daha birçok sahâbe tarafından çeşitli hadisler rivayet edilmiştir. Bunların hepsi âhâd haberledir, fakat tamamında ma‘nevî mütevâtir derecesine çıkan ortak nokta kaderin ispatıdır. Dolayısıyla Hz. Peygamber çeşitli hadisleriyle kaderin varlığını ifade etmiş ve Müslümanların kadere inanmaları gerektiğini açıklamıştır. Bazı görüşlere göre ma‘nevî mütevâtir, sırat, mîzan, rü’yetullah (Allah’ın ahirette müminler tarafından görüleceği) ve sehiv secdesi gibi konularda da bulunmaktadır. Bu tür mütevâtir hadisler çoktur. Mütevâtir hadislerin çok olduğunu ifade edenler de zaten bunları kastetmektedirler. Zira İbn Hacer’in belirttiği gibi, birçok hadis kitabının bir hadisin rivayetinde ittifak etmesi nakledilen bilginin kaynağına ait olduğu konusunda belli bir güven oluşturur. Meşhur kitaplarda bu özellikleri taşıyan hadisler çoktur. Ancak bu tür hadislerin zorunlu bilgi oluşturması tartışmalıdır. Hadis âlimleri bunların zorunlu bilgi oluşturduğunu savunmuş; kelâm ve fıkıh usûlü âlimlerinin çoğunlu ise bu görüşü kabul etmemişlerdir. Bilgi Değeri Mütevâtir haber, kesin olarak doğruluğu bilinen haberdir. Dolayısıyla bir hadisin mütevâtir olması, onun Hz. Peygamber’e ait olduğu hakkında bir şüphenin bulunmaması demektir. Bu nedenle İslâm âlimlerinin çoğunluğu, mütevâtir hadisin kesin bilgi ifade ettiği görüşündedirler. Ancak mütevâtir haberin sağladığı kesin bilginin doğrudan mı (zarûrî), yoksa dolaylı mı (nazarî, kesbî) oluştuğu konusu ihtilaflıdır. Âlimlerin çoğunluğu bunun zarûrî bilgi oluşturduğunu kabul eder. Bu görüşü benimseyen âlimler, aklî melekeleri yerinde olan bir kimsenin dinî konulardaki mütevâtir haberi inkâr etmesinin kendisini küfre götüreceğini söylemişlerdir. Zira mütevâtir hadisi inkâr, Peygamber’i yalanlamak veya ona karşı gelmek demektir. Hadis âlimleri, kelam ve usül âlimlerinin yaptığı bilginin değeri konusundaki tartışmalarına katılmamışlardır. Hadis âlimlerine göre, isnad açısından sıhhat şartlarını taşımaları koşuluyla mütevâtir seviyesine ulaşmayan hadisler de delildir. Aslında temel hadis kaynaklarında kelam ve usûl âlimlerinin tanımladığı şekilde mütevâtir hadisin varlığı oldukça zordur. Bununla birlikte hadis usûlü âlimlerinin tanımladığı şekliyle; senedlerin çokluğuna, râvîlerin güvenilir olmasına, ümmetin kabul edip gereğiyle amel etmesi gibi karinelere bakarak âhâd hadislerin bir kısmı daha üstün olabilir. Bazı âlimler, diğer âhâd hadislere oranla çok daha fazla güvenilir olan bu tür hadislerin ma‘nevî mütevâtir derecesine ulaştığını kabul etmişlerdir. Eserler Mütevâtir hadisler konusunda ilk eser yazan Suyûtî’dir (ö. 911/1505). O, el-Ezhâru’lmütenâsire fi’l-ahbâri’l-mütevâtire adındaki eserinde kendi şartlarına göre mütevâtir kabul ettiği 113 hadis zikretmiştir. Daha sonra bu kitabını Suyûtî, Katfü’l-Ezhâri’l-mütenâsire fi’l-ahbâri’l-mütevâtire ismiyle özetlemiştir. Konuyla ilgili şimdiye kadar yapılan en geniş 10. Ünite - Mütevâtir, Âhâd, Zayıf ve Mevzû Hadisler 225 çalışma ise Muhammed b. Ca‘fer el-Kettânî’nin (ö. 1345/1929) Nazmü’l-mütenâsir mine’lhadîsi’l-mütevâtir adlı eseridir. Eserde Kettânî’nin mütevâtir saydığı 310 hadis bulunmaktadır. Kaydedilen hadislerin büyük çoğunluğunu lafzî değil, ma‘nevî mütevâtir hadisler oluşturmaktadır. (اخلرب الواحد) HABER ÂHÂD Vâhid (واحد (Arapçada “bir” anlamına gelir. “Âhâd (آحاد “(ise, “vâhid”in çoğuludur. “Haber” kelimesiyle birlikte isim tamlaması (haberu’l-vâhid, haberu’l-âhâd) ve sıfat tamlaması (el-haberu’l-vâhid, ahbâru’l-âhâd) şeklinde kullanılmaktadır. Haberu’lvâhid, bir kişinin diğer bir kişiden rivayet ettiği haber demektir. Haberu’l-âhâd ise, birden fazla kişinin rivayet ettiği haber anlamına gelir. Bu terimi ifade etmek için Haber-i infirâd de kullanılınır. Türkçede de bu terim haber-i vâhid veya âhâd haber/hadis şeklinde kullanılmaktdır. En genel anlamıyla haber-i vâhid, mütevâtir haberin şartlarını taşımayan veya mütevâtir seviyesine ulaşmayan haber olarak tanımlanmıştır. Buna göre senedin herhangi bir yerinde ya da tamamında tek bir râvînin bir râvîden rivayet ettiği hadis, haber-i vâhiddir. Aynı şekilde haber-i vâhidin bazı tabakalarda râvî sayısı ve diğer özellikleri bakımından mütevâtir haber niteliklerini taşıması, o haberi âhad olmaktan çıkarmaz ve mütevâtir yapmaz. Başka bir ifadeyle âhad haber, bazı tabakalarda mütevâtirin şartlarını taşısa da her tabakada bu gerçekleşmediği için yine haber-i vahiddir. Dolayısıyla senedin herhangi bir halkasında ravi sayısı teke düşen ferd ve ğarîb hadisler de; en fazla râvî içeren meşhûr ve müstefîz hadisler de haber-i vâhid kategorisi içindedirler. Değişik sınıflandırmalara göre âhâd haber çeşitleri 9. Ünite’de örneklerle birlikte geniş bir şekilde ele alınmıştır. Âhâd Haberin Delilleri Haber-i vâhidle amel edilebileceğini gösteren Kur’ân ve sünnette çeşitli deliller bulunmaktadır. Hz. Peygamber, ibadetler olsun, İslâm’ın temel esaslarına ilişkin olsun, yönetim konularında olsun bir kişinin getirdiği haberle amel edilebileceğini uygulamalarıyla göstermiştir. İmam Şâfiî bu konuda bir delil olup olmadığını soran birisine, meşhur eseri er-Risâle’de ona yakın delil zikretmiştir. Bu delillerin bir kısmı şunlardır: 1. İbn Ömer’den nakledildiğine göre Kubâ’da sabah namazı kılınırken bir haberci gelir ve Hz. Peygamber’e bir âyet indiğini, artık namazların Kâbe’ye doğru kılınacağını bildirir. Önceden Kudüs’e yönelerek namaz kılan Müslümanlar bu haber üzerine Kâbe’ye yönelerek namaz kılmaya başlarlar. Burada içlerinde Ensâr’ın fakihleri bulunan Kubâ halkı Hz. Peygamber’den bizzat duymadan bir kişinin getirdiği habere dayanarak kıbleyi değiştirmişlerdir (Buhârî, “Ahbâru’l-âhâd”, 1). 2. Enes b. Mâlik şöyle rivayet etmiştir: Ben, Ebû Talha, Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh ve Übey b. Ka‘b’a hurmadan yapılmış şarap dağıtırdım. Bir gün bir haberci geldi ve şarabın haram kılındığını söyledi. Bunun üzerine Ebû Talha, Ey Enes! Kalk ve şu şarap kabını kır, dedi. Ben de kalktım ve bir taşla kabı kırdım. 3. Hz. Peygamber pek çok sahâbîyi tek başına bir yere elçi olarak göndermiş ve varacakları yere ulaşınca onlara yaptığı tavsiyeleri tutmalarını söylemesini istemiştir. Bu çerçevede Mus‘ab b. Umeyr’i Medînelilere, Muâz b. Cebel’i Yemen’e, Dıhye b. Halîfe’yi Rûm Meliki Herakleios’a, Abdullah b. Huzâfe es-Sehmî’yi İran Kisrâ’sı II. Hüsrev (Pervîz)’e, Amr b. Ümeyye ed-Damrî’yi Habeş Meliki Necâşî’ye, Hâtıb b. Ebû Beltea’yı İskenderiye Meliki Mukavkıs’a göndermiştir. 226 Hadis Tarihi ve Usulü Allah Resûlü’nün değişik bölgelere tek başına gönderdiği elçiler yukarıda sayılanlarla sınırlı olmayıp burada bazıları örnek olarak verilmiştir. Çeşitli uygulamalarından anlaşıldığı üzere Hz. Peygamber, elçilerini, kadılarını, zekât memurlarını, yönetici olarak atadıklarını farklı bölgelere sözlü tebliğde bulunmak veya mektup ulaştırmak yahut dinî hükümleri uygulamak için tek başlarına göndermiştir. Hz. Peygamber’in ve sahâbîlerin haber-i vâhidle amel ettiğini gösteren diğer delilleri incelemek için aşağıdaki web sitesinden Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisinde (1966) yayınlanan Talat Koçyiğit’in “Âhad Haberlerin Değeri” isimli makalesini okuyabilirsiniz. http://ktp.isam.org.tr/?url=makaleilh/tanitimmakale.php Hz. Peygamber’in vefatından sonra ashâb da tek kişinin getirdiği haberle amel etmiştir. Söz gelimi Ömer b. el-Hattâb, ateşperestler (mecûsî) hakkında nasıl bir hüküm verileceğini bilemeyince Abdurrahmân b. Avf, Hz. Peygamber’in “Mecûsîlere de Ehl-i kitâbın hükmünü uygulayın” hadisini söylemişti. Hz. Ömer, bu hadise dayanarak Ehl-i kitaptan aldığı cizyenin aynısını mecûsîlerden de almıştır (Şâfiî, er-Risâle, 430-431). Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer bazen kendilerine bildirilen bir hadis için söyleyenden şahit istemişlerdir. Ancak bu durum tek kişinin haberini kabul etmemekten değil, haberin güvenilirliğini daha da pekiştirmek ve olası bir zabt kusurunu ortadan kaldırmak amacına yöneliktir. Nitekim aynı Hz. Ömer Şam’a gelirken orada veba salgını olduğunu duyunca nasıl davranmak gerektiği konusunda tereddüt etmiş ve Abdurrahmân b. Avf ’ın naklettiği hadise göre amel etmişti. Hz. Peygamber’in haber-i vâhid konusunda uyguladığı ölçü, habercinin zabt sıfatı ve dinde güvenilir bir kimse olmasıdır. Aksi halde “Fâsık bir kimse size bir haber getirdiği zaman onun doğruluğunu araştırın” (Hucurât 49/6) ayeti gereğince haberin araştırılması zarureti vardır. Aslında haber-i vâhidle amel edilmesi toplum hayatının bir gereğidir. İnsanlar arasındaki ilişkiler, birbirlerine verdikleri haberlere güven esası çerçevesinde yürür. Tabiî hayatın gerçekleri bizim bu tür haberlerle işlerimizi görmeyi gerektirir. Mesela doğumevlerinde doğan çocukların nesebi, çoğu zaman oradaki bir-iki görevlinin dikkatine kalmaktadır. Bu tür haberlerin tamamına güvenmeyip her birini tek tek araştırmaya kalkarsak insanlar arasındaki güven duygusu sarsılır, toplumda tam bir kargaşa hâkim olur ve hayat âdeta çekilmez hale gelir. Âhâd Haberin Delil Değeri Bazı itikadî mezheplerin temsilcileri hariç, İslâm âlimleri sahih olduğu ortaya çıkmış haber-i vâhidle amel etmenin gerekli olduğu hususunda görüş birliği etmişlerdir. Bu birleşme, Hz. Peygamber’in dinî konularda yegâne otorite olmasının tabiî bir sonucudur. Bununla birlikte âhâd haberin yakîn ilim (kesin, zarûrî) ifade edip etmediği konusu mezhepler arasında görüş ayrılıklarına sebep olmuştur. Hanefîler, Şâfiîler ve Mâlikîlerin bir kısmı ile Mutezile ve Hâricîler, bu haberlerin doğruluğu kadar yalan olması ihtimalini de göz önüne alarak yakîn ilim değil, zan ifade edeceğini kabul ederler. Ahmed b. Hanbel, Mâlik b. Enes ve hadisçilerin çoğunluğu ise, haber-i vâhidin sıhhati sabit olunca yakîn ilim ifade ettiği ve dolayısıyla amel edilmeyi gerektirdiği konusunda ittifak halindedirler. Ancak Mutezile ve Hâricîler dışındaki bütün Ehl-i sünnet mezhepleri ister yakîn isterse zan ifade etsin, âhâd haberle amel etmenin zarureti konusunda hemfikirdir. Bu nokta önemlidir. Zira Mutezile ve Hâricîler haber-i vâhidin zan ifade etmesinden hareketle onunla amel de edilmeyeceği kanaatine varmışlardır. Oysa buradaki husus, sahihliği sabit olmuş bir haberle amel edilip edilmemesi değil, o haberin yakîn ilim kategori- 10. Ünite - Mütevâtir, Âhâd, Zayıf ve Mevzû Hadisler 227 sine dâhil edilerek derece bakımından Kur’ân ve mütavâtir haber ayarında sayılıp sayılmayacağıyla ilgilidir. Beşer olması sebebiyle habercinin yanılma ihtimali dikkate alınarak ve az da olsa böyle yanılmaların varlığı hesaba katılarak bazı âlimlerce haber-i vâhidin yakîn ilim ifade etmeyeceği söylenmiştir. Zira sözüne güvenilen bir kimsenin haberi ya yakîn ya da zan yoluyla bilinir. Haberin yakîn yoluyla bilinmesi onun mütevâtir olması demektir. Zan yoluyla bilinmesi de burada açıklamaya çalıştığımız üzere âhâd haber olması demektir. Tekar vurgulamak gerekirse, böyle haberlerin sırf teorik varsayımlar nedeniyle yakîn ilim ifade etmemesi asla onunla amel etmemeyi de gerektirmez. Bu nedenle Ehl-i sünnet olarak nitelenen bütün mezheplere göre haber-i vâhidle amel etmek gerekir. ZAYIF HADİS Tanımı Sahih ve hasen hadis için aranan şartlardan birini ya da birkaçını taşımayan hadislere zayıf hadis denir. Hadis usûlü eserlerinde anlatılan hadis çeşitlerine bakıldığında en fazla hadis çeşidinin zayıf hadislere dair olduğu görülür. Çünkü delil olmaya uygun sahih hadisler konusunda farklı gruplandırmalar yapmak pek gerekli görülmemiştir. Sahih hadislerin üstünlük açısından karşılaştırılması, amel edilme söz konusu olduğunda iki sahih hadisten birini diğerine tercih amaçlı kullanılmıştır. Ancak kesin bir kanaate varılamadığı için güvenilirlik (sahîh) ve uydurma (mevzû) arasında gidip gelen, bazen birine bazen de diğerine yakın olan zayıf hadislerin durumuna göre çeşitli isimlendirmeler alması tabiî olmuştur. Zayıf hadisin yukarıda verilen tanımını dikkate alarak sahih ve hasen hadisin hangi şartlarını taşımadığını tespit ediniz. Zayıf hadisin çok çeşitli olmasının nedenleri arasında şunlar sayılabilir: 1. Râvînin tenkid edilmesindeki sebeplerin farklılığı 2. Senedde râvî düşmesinin az veya çok olması 3. Râvî eksikliğinin senedin değişik yerlerinde olması 4. Hadisin metnindeki kusurun onun sahihliğine zarar verme derecesindeki değişiklikler. Zayıf terimi hem isnadın vasfı (râvî) hem de rivayet edilen haber/hadis (mervî) için kullanılmıştır. Zayıf ifadesi hicrî ikinci asrın ilk yarısından itibaren muhaddisler arasında bilinmekteydi. Rivayet asrı olan hicrî üçüncü asırdan önceki dönemlerde zayıf hadisi nitelemek üzere merdûd, metrûk, münker, sakîm türü kullanımlar daha yaygındı. Rivayet asrına gelince; İbn Sa‘d, Ahmed b. Hanbel, Müslim, Ebû Dâvud, Tirmizî gibi âlimler zayıf terimini değişik vesilelerle kullanmışlardır. Buna göre, zayıf teriminin önce güvenilir olmayan râvîleri nitelemek üzere sonra da hadisin kendisi için kullanıldığı söylenebilir. Zayıf hadis çeşitlerinin sayısı konusunda farklı rakamlar verilmiştir. Mesela İbn Hibbân 49, İbnü’s-Salâh 42, Münâvî 81 çeşit zayıf hadis olduğunu belirtmiştir. Bu rakamlardaki değişiklikler, mu‘llak ve mevkûf gibi bazı hadis çeşitlerinin zayıf hadis sayılıp sayılmayacağına bağlıdır. Genellikle de aynı kategoriye girebilen zayıf hadislerin daha da ayrıştırılarak yeni isimlerle zikredilmesi sebebiyle rakamlar farklılık göstermektedir. Bununla birlikte hadis usûlü eserlerinde zayıf hadis türlerinin yaklaşık yirmisi zikredilmiştir. Diğer ayrıntılı sınıflandırmalara girilmesinde fayda görülmemiştir. Genellikle zayıf hadisler isnadındaki kopukluk (muttasıl olmaması) ile râvîsinin adalet ve/veya zabt yönünden kusuru açısından sınıflandırılmıştır. Zayıf hadis çeşitleri örnekleriyle birlikte 9. ünitede anlatılmıştır. 2 228 Hadis Tarihi ve Usulü Zayıf Hadisle İlgili Bazı Meseleler Herhangi bir hadisin zayıf olup olmadığı hakkında bazen âlimler arasında görüş ayrılıkları olmuştur. Özellikle bu görüş ayrılıkları muhaddislerle fakihler arasında daha yaygındır. Bu durum genellikle râvîlerin güvenilirliği konusundaki ihtilaflardan ve hadislerdeki gizli kusurları (illet) tespitteki yetenek ve ilmî birikim farkından kaynaklanmaktadır. Zira hadisin gizli illetlerini tespit edebilme kapasitesi sayılı muhaddisin sahip olduğu bir meziyettir. Bundan dolayı bir muhaddisin zayıf dediği bir hadis hakkında diğer âlimlerin ne söylediğinin de araştırılması gerekir. Âlimlerin çoğunluğunun zayıflığında ittifak etmediği bir hadise zayıf hükmünü verme konusunda ihtiyatlı davranılmalıdır. Nitekim bu ayırıma dikkat çekmek için muza‘af (فّ املضع (hadis şeklinde bir kavram ortaya çıkmıştır. Anlamlarından birisine göre, muza‘af hadis; zayıf olduğu hakkında hadis âlimleri arasında ittifak bulunmayan, bazılarına göre zayıf, bazılarına göre de zayıf olmayan hadistir. Buna göre, muza‘af hadis zayıf hadisten üstündür. Yukarıda temas edilen zayıf hadisin çeşitli olmasının sebepleri dikkate alındığında, zayıf hadisler arasında zayıflığının şiddeti açısından farklılıklar olduğu da anlaşılacaktır. Yani, bazı hadislerin zayıflık gerekçesi hafif olduğu için değerlendirmeye alındığı (itibâr) ve yeri geldiğinde destek rivayet olarak (العاضد: Âdıd) kullanıldığı olmuştur. Ancak zayıflığı ağırlaştıkça hadis, neredeyse uydurmaya yaklaşmakta ve hiçbir şekilde kullanılması mümkün olmamaktadır. Hadisin zayıflığı râvîsinin cerh edilmesinden veya senedin kopuk olmasından kaynaklanabilir. Hadisçiler senedin kopuk olmasını, diğerine göre ağır cerh sebebi saymamışlardır. Hâlbuki râvînin yalancılığı (kezzâb), yalan söylemekle itham edilmesi (müttehem bi’l-kizb), çok hata yapması (fuhş-i galat), fıskı ve hadisin şâz olması aşırı cerh sebebi kabul edilmiş ve bu tür hadislerin zayıflığı şiddetli zayıflık olarak nitelendirilmiştir. Bu konuları daha iyi anlayabilmek için, 7. üniteyi ilgili kavramlara dikkat ederek yeniden okuyunuz. Bir hadise zayıf hükmünü verirken isnadı ve metni ayrı ayrı değerlendirme lüzumu vardır. Çünkü isnadı zayıf olan bir hadisin metni başka senedlerle sahih olarak gelebilmektedir. Meselâ Nâsıruddîn el-Elbânî kendince zayıf saydığı Ebû Dâvud’un Sünen’inde bulunan hadislere dair Za‘îfü Sünen-i Ebî Dâvud adlı bir kitap yazmıştır. Burada Elbânî, Ammâr b. Yâsir’in naklettiği “Rasûlullah (s.a.) (bana yüzü ve) dirseklere kadar (elleri) meshetmemi emretti” hadisine (Ebû Dâvud, “Tahâret”, 124, no: 328) zayıf hükmü vermiştir. Ancak dirseklere kadar ifadesi açık olarak geçmese de Kütüb-i sitte’nin tamamında zımnen bunu destekleyen rivayetler vardır. Söz gelimi dört Sünen’in (Sünen-i erbe‘a) yanı sıra Buhârî, “Teyemmüm”, 4,5 ve Müslim, “Hayz”, 112’de destekleyici rivayetler bulunmaktadır. Ayrıca hadisin verilen şekliyle rivayeti Tahâvî, Taberânî, Dârekutnî, Beyhakî, Hâkim en-Nîsâbûrî, İbn Ebû Şeybe ve Bezzâr’ın eserlerinde geçmektedir. Bu eserlerde geçen hadislerin bazısı mevkuf bazısı da merfûdur. Geneli (mecmû‘u) itibariyle bu rivayetler, birbirlerini takviye ettiği için, hasen kabul edilmişlerdir (Davudoğlu, Müslim Şerhi, II, 636). Zayıf hadisler birbirini takviye ederek hasen li-gayrihî derecesine yükselirler. Fakat bütün zayıf hadisler birden çok isnadla (te‘addü’t-turuk) rivayet edilmek suretiyle zayıflıktan kurtulmazlar. Zayıf bir hadisin birden çok senedle rivayet edilerek zayıflıktan çıkması için iki şart ileri sürülmüştür: 1. Hadisteki zayıflık aşırı cerh sebeplerine dayanmamalı yani hadisin zayıflığı şiddetli olmamalıdır, 2. Takviye eden diğer senedler (tarîk) kuvvet bakımından takviye edilen senedle ya aynı seviyede veya daha üstün olmalıdır. 10. Ünite - Mütevâtir, Âhâd, Zayıf ve Mevzû Hadisler 229 Zayıf Hadisle Amel Zayıf hadisle amel konusu sadece hadisçilerin değil, aynı zamanda fakihlerin de ilgi alanına girmektedir. Özellikle hadislerin kitaplara tam olarak geçmediği hicrî ilk iki asır ile üçüncü asrın bir bölümünde fakih şeklinde nitelenen bir âlimlerin aynı zamanda hadisleri de bilmekteydi. Bu dönem âlim çoğunun önemli özelliği fıkıh ve hadis ilmini birleştirmiş (fakîh-muhaddis) olmalarıdır. Muhaddislerle fakihlerin hadisleri değerlendirme yöntemleri arasında bazı farklılıklar vardır. Fakihler, bir hadisle amel etme söz konusu olduğunda, onun hadis usulü prensipleriyle sahihlik açısından uyuşup uyuşmadığına bakmanın yanı sıra, kıyas, istihsân, maslahat gibi başka faktörleri de göz önünde bulundururlar. Yani fakihler, hadisin diğer delillerle çelişmesine ve uyuşmasına göre genel bir değerlendirme yaparlar. Böylece bazı durumlarda karînelerle desteklenmiş zayıf hadisle amel edilmiş olur. Bazı durumlarda ise, zayıf hadis aslî değil ikincil (tâlî) delil olarak hüküm çıkarılırken müracaat edilen delillerden birisi olur. Bazen de zayıf hadis dikkate alınmadan diğer delillerden bir hüküm çıkarılmış, tesadüfen bu hüküm zayıf hadisin muhtevasına uygun düşmüş olabilir. Dolayısıyla bu hükmü ve ilgili zayıf hadisi görenler, söz konusu hükmün bu zayıf hadisten çıkarıldığını zannedebilirler. Zayıf hadisle amel konusu bazı kaynaklarda üç başlık halinde toplanmaktadır: 1. Hiçbir şekilde zayıf hadisle amel edilmez, 2. Mutlak olarak amel edilir, 3. Bazı şartlarla amel edilir. Yahya b. Ma‘în, Müslim, İbn Hazm, Ebû Bekir İbnü’l-Arabî gibi âlimlere göre ne helal, ne haram, ne de amellerin faziletiyle ilgili konularda zayıf hadisle amel etmek caiz değildir. Bazı âlimler ise zayıf hadisle bazı şartlarda amel edilebileceği görüşündedirler. Buna göre, zayıf hadislerle ahkâm dışında, amellerin faziletine dair konularda amel edilebilir. Yani zayıf hadislere dayanarak haram ve helal hükmü verilemez, fakat mendup ve müstehap hükmü verilebilir. İbn Hacer bunun gerekçesini şöyle açıklar: “Eğer hadis hakikatte sahihse gereği yerine getirilmiş olur. Şayet hadis hakikatte zayıfsa, amel etmekle helal bir şeyi haram, haram bir şeyi helal kılma veya hakların zayi olması söz konusu olmayacağı için sakınca bulunmamaktadır”. Süfyân es-Sevrî, Abdullah b. Mübârek, Ahmed b. Hanbel, Ebû Dâvud gibi âlimler bu görüştedir. Ayrıca Ahmed b. Hanbel’in amellerin fazileti dışında da, helal ve haram kapsamına giren konularda zayıf hadisle amel edilebileceği görüşünde olduğu nakledilmiştir. Bu görüş iki şekilde değerlendirilmiştir. Birincisine göre, bu görüşüyle o, zayıf hadisi rey ve içtihada tercih etmiştir. İkincisine göre ise, onun zamanında zayıf sayılan hadislerin çoğu daha sonra hasen olarak nitelendirilmiştir. Çünkü bu dönemde hadisler zayıf ve sahih şeklinde ikili bir sınıflandırmaya tabi tutulmuş, böylece hasen hadislerin büyük bir kısmı da zayıf hadis içinde mütalaa edilmiştir. Hadislerin sahih, hasen ve zayıf olarak üçlü taksimini Tirmizî gerçekleştirmiştir. Her ne kadar Tirmizî’den önce bazı âlimlerin hasen hadis ifadesini kullandıkları gerçekse de, hadis literatürüne yerleşmesi ve yagınlık kazanması Tirmizî sayesinde olmuştur. Zayıf hadisle faziletler konusunda amel edilebileceği görüşünde olduğu ifade edilen erken dönem âlimlerin sözleri incelendiğinde, onların vurguyu amele değil, rivayete yaptıkları görülür. Amel ifadesini açık bir şekilde dillendiren ilk âlim tespit edilebildiği kadarıyla Nevevî’dir (ö. 676/1277). Ne var ki, erken dönem âlimleri, faziletler konusunda hadis rivayet edilebilecek râvîlerden ahkâma dair rivayette bulunmanın haram olduğunu söylemişlerdir. Burada amel etmeksizin sadece rivayet söz konusu olsaydı, ahkâm ve ahkâm dışı şeklinde bir ayırıma da ihtiyaç bulunmaması daha makul olurdu. Zira zayıflığını belirtmek şartıyla zayıf hadislerin rivayeti zaten caiz görülmüştür. Böyle değerlendirildiğinde zayıf hadis rivayetine izin veren âlimlerin dolaylı olarak onunla amele de kapı araladıkları söylenebilir. 230 Hadis Tarihi ve Usulü Bununla birlikte faziletlere dair konularda da olsa zayıf hadisle amel edebilmek için İbn Hacer el-Askalânî (ö. 852/1448) bazı şartlar belirlemiştir. Buna göre; 1. Zayıf hadis, yalancı bir râvînin tek başına rivayet etmesi gibi aşırı zayıf olmamalı, 2. İslâm dininin amel edilen genel esaslarından birisine uygun olmalı, 3. Amel edilirken, zayıf hadisin sâbit olduğuna kesin şekilde inanılmamalı, aksine ihtiyaten amel edildiği bilinmelidir. Hadis aşırı zayıf olmadığında kendisiyle amel edilebileceğinin sebepleri üzerinde önceki ünitelerde öğrendiğiniz bilgileri de dikkate alarak düşününüz? Zayıf hadisin ahkâm konularında delil niteliği taşımadığı genel bir prensip olarak ifade edilmekle birlikte, bunun bazı istisnalarının olabileceği de ileri sürülmüştür. Buna göre, isnadları zayıf da olsa, muhtevasıyla ümmetin amel edegeldiği hadislerle ahkâmda amel edilir. Mesela Tirmizî’nin Sünen’inde İbn Abbas’tan naklen şu hadis rivayet edilmektedir: “Kim özürsüz olarak iki namazın arasını cemederse büyük günah kapılarından birine adım atmış olur” (“Salât”, 138, no: 188). Tirmizî bu hadisin zayıf olduğunu fakat âlimlerin bu hadise uygun amel edegeldikleri için sefer ve hactaki arefe günü dışında namazların cemedilemeyeceğini belirtir. Yine isnadı sahih olmayan “Denizin suyu temiz, ölüsü helaldir” (Nesâî, “Miyâh”, 4) hadisiyle Buhâri ve diğer pek çok âlim amel etmiştir. Keza İbn Kayyim el-Cevziyye (ö. 751/1350), Hz. Peygamber’in Muâz b. Cebel’i Yemen’e gönderirken vârid olan içtihad hadisinin, mechûl râvîlerce nakledilmesi sebebiyle zayıf olduğunu, fakat âlimlerin bu hadisle amel ettiklerini ifade eder. Diğer bir görüşe göre, ihtiyata daha uygunsa zayıf hadisle ahkâmda amel edilebilir. Söz gelimi, güneşte ısınmış suyu kullanmanın mekruh olduğuna dair Hz. Âişe’nin rivayet ettiği hadisle, zayıf olmasına rağmen fakihler, ihtiyaten amel etmişlerdir. Zayıf hadisle amel bahsinde farklı bir görüş de şudur: Herhangi bir konuda zayıf hadisten başka delil yoksa reye tercih edilerek zayıf hadisle amel edilebilir. En fazla Ahmed b. Hanbel’e atfedilen bu görüşün diğer mezhepler içinde de uygulandığı olmuştur. Meselâ Ebû Hanîfe, kıyasa aykırı olmalarına rağmen, namazda kahkaha, hurma şırasıyla abdest, hayzın azami süresinin on gün olduğu, on dirhemden aşağı mehir olmayacağı gibi zayıf hadislerle amel etmiştir. İmam Şâfiî de, Tâif yakınlarındaki Vecc denilen yerde avlanmanın haram olduğu, Mekke’de yasaklanan zamanlarda namaz kılmanın caiz olduğu, kusan kişinin abdest almasıyla ilgili zayıf hadislerle amel etmiştir. Zayıf hadisle amel konusunda Salahattin Polat’ın Hadis Araştırmaları isimli eserinden “Zayıf Hadislerle Amel” bölümünü okuyunuz. (احلديث املوضوع) HADİS MEVZÛ Söylemediği veya yapmadığı halde Hz.Peygamber’e -sallellahu aleyhi ve sellem- nispet edilen söz ve işlerle ilgili haberdir. Bu tür bir habere hadîs denmesinin sebebi, uydurma da olsa, şeklen bir sened ve metne sahib olması ile uyduranın onun hadîs olduğunu iddia etmesidir. Tarihçe Hadisin Müslümanların nazarındaki değerinden yararlanma arzusu, çok erken dönemlerde Hz. Peygamber’e bu tür iftiraların yapılmasına yol açmıştır. Bir habere bakılacak olursa bu gibi faaliyetler ta Hz. Peygamber zamanında başlamıştı. Bureyde’den nakledilen bir rivayete göre o şöyle demiştir: Medîne’ye iki mil uzaklıkta Benû Leys kabilesine ait bir mahalle vardı. Bir adam cahiliye döneminde onlardan kız istemiş ancak kabile vermemişti. İşte bu zat, üzerinde güzel bir 3 10. Ünite - Mütevâtir, Âhâd, Zayıf ve Mevzû Hadisler 231 elbise ile tekrardan onlara geldi ve “bu elbiseyi bana Rasûlullah (s.a.) giydirdi, mallarınız ve canlarınız hususunda hüküm vermemi emretti” dedi. Daha sonra da sevdiği kadının evine gitti. Bunun üzerine mahalleliler haber salıp durumu sorunca Rasûlullah (s.a) şöyle buyurdu: “Allah’ın düşmanı yalan söylemiş!”. Hz. Peygamber hemen bir adam gönderdi ve ona şunu emretti: “Zannetmiyorum ama sağ bulursan boynunu vur; ölü bulursan da cesedini yak”. Rasûlullah’ın (s.a.) gönderdiği adam (yalancının yanına) geldiğinde onu, engerek yılanı tarafından sokulup ta ölmüş vaziyette buldu. Bunun üzerine cesedini ateşte yaktı. Hz. Peygamber’in “Kim bilerek benim adıma yalan uydurursa cehennemdeki yerine hazırlansın” hadisinin söylenme sebebi (sebeb-i vürûdu) bu olaydır (Huseynî, el-Beyân ve’t-ta‘rîf, II, 229) Görüldüğü gibi gibi bu habere göre, Hz. Peygamber söz konusu kişiyi ağır bir şekilde cezalandırmış, böyle yapanların da cehenneme gideceğini beyan buyurmuştu. Böylece maddi ve manevi önlemler alındığı için iftira faaliyeti o zaman yayılma imkânı bulmamıştı. Ayrıca bu olayın güvenilirliği de oldukça tartışmalı olduğundan hadis uydurmacılığının başlangıcı hakkında kesine yakın bir kanaat vermez. İlk halifeler zamanında da, bu halifelerin konuya verdikleri önem ve dolayısıyla aldıkları önlemler sebebiyle bu tür faaliyetlerin olduğuna dair güvenilir haberler yoktur. Hz. Osman’ın şehid edilmesiyle başlayıp Hz. Ali’nin şehid edilmesiyle derinleşen siyasi ihtilaflarda tarafların cahil ve belki de art niyetli mensuplarının kendilerini övmek, muhaliflerini yermek maksadıyla bu tür haberler üretmeye başladıkları anlaşılmaktadır. Bu şekilde siyasi maksatlarla başladığı görülen bu faaliyetler, sonraki iç karışıklıklarda başka etkenlerin karışmasıyla yaygınlık kazanmış ve tehlikeli boyutlara ulaşmıştı. Bu dönem, ilgili haberlerden anlaşıldığına göre ellili yıllara rastlamaktadır. Diğer bir ifadeyle hadis uydurma faaliyeti 3. ve 4. halifenin şehid edilmesinden sonraki zamanlarda başlamış, ancak ellili yıllarda yaygınlık kazanmıştı. Günümüze kadar devam eden bu faaliyet, hadis önemli sayıldığı sürece devam edecektir. Uydurma Sebepleri Hadis tarihinde görülen uydurma sebeplerinin başlıcaları şunlardır: a) İslâm Düşmanlığı Müslümanlığın kısa zamanda yayılmasıyla bazı kimseler maddi ve manevi zararlara uğramıştı. Bunların müslümanlığa karşı açıktan yapabilecekleri fazla bir şey yoktu. Kur’an-ı Kerîm’e karşı da, bir kitap içinde toplandığı için, böyle bir imkânları kalmamıştı. Bunun için dinin ikinci önemli kaynağına zarar vererek emellerine ulaşmaya giriştiler. Zındık denen bu kimselerden bazıları yakalanmış, cezalandırılacaklarında bu işlerini itiraf etmişlerdi. Söz gelimi meşhur zındıklardan birisi olan Abdülkerim b. Ebü’l-Avcâ’nın (ö. 160/776) Halife Mehdî zamanında hadis uydurduğu tespit edildiği için asılmak üzereyken şöyle dediği nakledilir: “Dininizde helali haram haramı da helal göstermek üzere dört bin hadis uydurdum”. Zaten yalancılığı tescil edilmiş bulunan bu din düşmanı kişinin verdiği rakam oldukça abartılı olmakla birlikte Hz. Peygamber’e uydurma sözler isnat etmeye çalıştığı bir gerçektir. Dolayısıyla bu ve benzeri şahıslar, o zamanki muhitlerine bir miktar zarar vermiş olmalıdırlar. Yine bu zındıklardan birisi olan Muhammed b. Sa‘îd el-Esedî, kendi sapık inancını ve peygamberlik iddiasını desteklemek için Hz. Peygamber’e isnad ederek şu hadisi uydurmuştur: “Muhammed b. Sa‘îd el-Esedî’nin Humeyd’den, onun da Enes’ten rivayet ettiğine göre Nebî (s.a.) şöyle buyurmuştur: “Ben peygamberlerin sonuncusuyum, artık benden sonra peygamber gelmeyecektir. Ancak Allah dilerse o başka” (İbnü’l-Cevzî, Mevzû‘ât, II, 279). Bu uydurmacı aslında Ebû Dâvud’un Sünen’inde geçen makbul bir hadisin (Ebû Dâvud, “Fiten”, 1) sonuna “Ancak Allah dilerse o başka: اهلل يشاء أن إال ( sözünü ilave ederek kendisinin peygamberlik iddiasına destek getirdiğini zannetmiş fakat sonunda hak et- 232 Hadis Tarihi ve Usulü tiği cezayı Halife Ebû Ca‘fer el-Mansûr tarafından öldürtülerek bulmuştur. Keza Beyân b. Sem‘ân el-Mehdî adında birisi Hicrî 100. yıldan sonra Irak’ta ortaya çıkmış ve Hz. Ali’nin Tanrı olduğunu yaymaya çalışarak buna dair hadisler uydurmuştur. b) Irk ve Mezhep Yanlılığı Kendi ırkını veya mezhebini övmek, düşman gördüğü ırk veya mezhepleri yermek için de hadis uydurulmuştur. Bu maksatla Arapların, İranlıların, Türklerin, Zencilerin ve bazı mezhep büyüklerinin lehine ve/veya aleyhine uydurulmuş hadisler vardır. Şîa’nın çeşitli kolları, Hâricîler, Mürcie, Kaderiye, Cebriye gibi siyasi ve itikadî mezhepler yanında Hanefî ve Şâfiî gibi fıkıh mezhepleri imamlarının lehinde ve/veya aleyhinde hadisler uydurulmuştur. Fıkıh mezheplerinin müntesiplerinin kendi imamlarını övmek ve ötekileri yermek için uydurdukları şu hadis misal verilebilir: “Ümmetim içerisinde Muhammed b. İdrîs (eş-Şâfiî) denilen biri çıkacaktır ki onun ümmetime vereceği zarar İblîs’ten daha çok olacaktır. Yine ümmetim içerisinde Ebû Hanîfe denilen bir adam çıkacaktır ki o ümmetimin meşalesidir”(İbnü’l-Cevzî, Mevzû‘ât, II, 48-49). c) Maddi Yarar Elde Etme Hırsı Yöneticilere yaranmak yahut halkın ilgisini çekerek onlardan maddi menfaat elde etme için de hadis uydurulduğu görülmektedir. Bu hususta kâss (القاص ّ -çoğulu kussâs) denen hikâyeci vaizler çok etkili olmuşlardır. Onların uydurduğu bu tür haberler halk arasında kolaylıkla yayılma imkânı bulmuş, onların zihniyetini etkilemiş ve böylece büyük zararlar vermişlerdir. Bunun en çarpıcı örneklerinden biri Ahmed b. Hanbel ile Yahya b. Maîn’in başından geçen şu olaydır: Bir gün bu iki büyük hadis âlimi Bağdat’ta Rusâfe mescidinde bulunuyorlardı. Namazdan sonra kürsüye çıkan bir kıssacı vaiz senedinde Ahmed b. Hanbel ve Yahya b. Maîn’in adının geçtiği ve “Her kim ‘Lâ ilâhe illallah’ derse Allah bu sözün her kelimesinden gagası altından tüyü mercandan bir kuş yaratır” diye başlayan uzunca bir haber rivayet etti. Bunun üzerine Ahmed ile Yahya hayretle birbirlerine baktılar ve böyle bir hadis naklettin mi diye birbirlerine sordular. Her biri o âna kadar böyle bir hadis duymadıklarını, ifade ettiler. Kıssacı vaiz konuşmasını bitirince bahşişleri topladı, sonra da diğer bahşişlerin gelmesini beklemeye başladı. Bu sırada Yahya b. Maîn eliyle ona ‘buraya gel’ diye işaret etti. Vaiz bahşiş verecek zannederek derhal onun yanına geldi. Yahya ona: “Bu hadisi sana kim rivayet etti? Bu Ahmed b. Hanbel ben de Yahya b. Maîn’im. Böyle bir sözü Hz. Peygamber’e ait olduğunu asla duymadık. Eğer mutlaka yalan söyleyeceksen bari bizim adımızı bu işe karıştırma” dedi. Bunun üzerine vaiz ona: “Sen Yahya b. Maîn misin?” diye sordu. Yahya “Evet” deyince, vaiz: “Çoktan beridir Yahya b. Maîn’in ahmak olduğunu işitirdim, bunun böyle olduğunu şimdi daha iyi anladım” dedi. Yahya ona “Benim ahmak olduğumu nasıl anladın?” diye sosunca vaiz: “Sanki sizden başka dünyada Yahya b. Maîn ve Ahmed b. Hanbel yok mu? Ben adı Yahya b. Maîn ve Ahmed b. Hanbel olan onyedi kişiden hadis yazdım” dedi. Bu beklenmedik cevap karşısında Ahmed b. Hanbel elleriyle yüzünü kapatarak “Bırak şunu gitsin” dedi. Kıssacı da onlarla alay eder bir tavırla kalkıp gitti (İbnü’l-Cevzî, Mevzû‘ât, I, 46). Maddî çıkar kazanmak maksadıyla hadis uyduranlar yalnız kıssacılardan ibaret kalmamıştır. Pazarda meyvesini, sebzesini, kavununu, karpuzunu satamayanlar da halkın bunlara rağbetini artırmak için elindeki malı öven hadisler uydurmuşlardır. Nar, karpuz, üzüm, ekmek, tuz, pirinç, patlıcan, et gibi yiyecekler hakkında uydurulan hadisler bunun örneklerini teşkil eder. İstisnaları olmakla beraber ana başlıklar halinde sahih hadis bulunmayan konular için Enbiya Yıldırım’ın Hadis Problemleri adlı eserinin “sahih hadis bulumayan konular” bölümünü okuyunuz. 10. Ünite - Mütevâtir, Âhâd, Zayıf ve Mevzû Hadisler 233 Öte yandan idarecilerden dünyalık elde etmek amacıyla hadis uydurulmasına da şu olay misal verilebilir: Gıyâs b. İbrahim, Halife Mehdî’nin yanına bir iş için girdiği zaman onun güvercin uçurduğunu ve yarıştırdığını görünce şu hadisi uydurmuştur: “Ok, deve, at ve kuş yarışlarından başkası için, yarış tertip etmek suretiyle ödül alınmaz”. Halife Mehdî, bu sözden memnun olmuş ve Gıyâs’a hatırı sayılır miktarda para (on bin dirhem) vermiştir. Daha sonra hadisin makbul şeklinin aslında bulunmayan “kuş” kelimesini, Gıyâs’ın kendisinin ilave ettiğini anlayınca “Senin şu kafan varya, tam bir yalancı kafasıdır” diyerek onu huzurundan kovmuş ve hadis uydurmaya sebep olduğu için de güvercinlerin kesilmesini emretmiştir (İbnü’l-Cevzî, Mevzû‘ât, III, 78). d) İslâm’a Hizmet Arzusu Bazı cahil dindarlar ise halkı kötülüklerden uzaklaştırıp iyiliklere yöneltmek maksadıyla hadis uydurmuşlardır. Hâlbuki bunun için Kur’an-ı Kerîm ve sahih hadisler yeterlidir. Aynı maksatla her surenin faziletini belirten hadisler de uydurulmuştur. Bunların bir kısmını, Hanefi âlimlerden Nûh b. Ebî Meryem’in uydurduğu iddia edilirse de bu doğru olmamalıdır. Bu düşünce ile hadis uyduranlar din için en tehlikeli sınıflardan birisini oluşturmuşlardır. Çünkü bunlar, halkın sevip saydığı, hareketlerini örnek aldığı kişilerdi. Onların hadis diye tanıttıkları sözler, hiç tereddütsüz, hadis olarak kabul edilecek, aksine ihtimal bile verilmeyecekti. Bu sebeple onlar, dini bozmak için özel gayret sarfedenler kadar zararlı olmuşlardır. Bu arada lehte hadis uydurmayı caiz gören bir anlayıştan da söz etmek gerekmektedir. Hadis uydurmayı yasaklayan hadisteki “aleyye” kelimesini “aleyhimde” diye yorumlayıp lehte uydurulacakların bu yasak kapsamına girmeyeceğini iddia edenler de bu işte etkili olmuşlardır. Düşünce ve gayeleri ne olursa olsun, hadis uydurmaya cevaz verenler, farz veya mendup, haram veya mekruh şıklarından birisine ait şer‘î bir hükmü Hz. Peygamber’e isnad ederken, netice itibariyle Allah’a karşı yalan söylediklerini düşünmüyorlardı. Zühd ve takva ehli olarak geçinen ve fakat hadîs-i şerifin ruh ve manasından haberi olamayan birçok cahil, Hz. Peygamber’in sahih hadisleriyle sabit olan belli ibadetleri yeterli bulmamış olacaklar ki, uygulanmak istendiği zaman yapılması mümkün olmayacak kadar çok ibadet formülleri hazırlamışlardır. Bu formüllerin birbirine benzeyen pek çok tarafları vardır. Aşağı yukarı her birinde şu ortak ifadeye rastlamak mümkündür: Kim falan gün şu kadar rekât namaz kılar ve her rekâtta şu sureleri bu kadar defa okursa, ona ahirette ödül olarak şunlar verilecektir… Uydurma hadisleri konu alan mevzuât eserlerinde pek çok örneğini görmenin mümkün olduğu bu tür haberlerin kısalarından birisi şöyledir: “Bir kimse pazartesi gecesi altı rekât namaz kılar, her bir rekâtta da bir defa Fatiha, yirmi defa da ‘kulhuvallâhu ahad’ı okur, bundan sonra da yedi defa istiğfar ederse Allah ona kıyamet gününde bin sıddîk, bin âbid ve bin zâhid sevabı verir. Kıyamet gününde ona parlayan nurdan bir taç giydirilir, insanların endişe duyduğu o günde onda hiçbir korku bulunmaz ve Sırat köprüsünden şimşek gibi geçer” (İbnü’l-Cevzî, Mevzû‘ât, II, 117). Hadis Uydurma Yöntemleri Hadis uydurmanın başlıca iki yöntemi olmuştur: Uyduranın bizzat kendisinin düzmesi veya başkasının sözünü alıp hadis diye ortaya sürme. Bu usullerden ikincisinde bilhassa filozof, sufi, tabip ve hakîmlerin sözlerinden istifade edildiği görülmektedir. Uydurma Hadisin Belirtileri Hadisin uydurma olduğunu gösteren bazı belirtilerden bahsedilebilir. Bunları şu şekilde sıralamak mümkündür: 234 Hadis Tarihi ve Usulü a) Râvîdeki Belirtiler Bunların başında uyduran kimsenin itirafı gelir. Râvîler arasında, hadis uydurmanın yanlışlığını anlayıp pişman olan ve bunu itiraf edenler ile iyi bir şey yaptığı zannıyla hadis uydurup da sorulduğunda bunu açıklayanlara rastlanır. Büyük hadis âlimlerinden Abdurrahman b. Mehdî, Meysere b. Abdirabbih isimli şahsa; Kim şu (sureyi) okursa ona ‘şu verilecek’ şeklindeki bu hadisleri nereden getirdin?” diye sormuş, o da; “Halkı bu (sureleri okumaya) teşvik etmek için bunları ben uydurdum!” cevabı vermişti. Râvînin hadisi rivayet ederken içinde bulunduğu ortam da hadisin uydurulduğuna işaret edebilir. Ayrıca râvînin rivayet ettiği hadisi kendisinden aldığını söylediği hocadan öğrenme zamanı olarak verdiği tarihin imkânsız olması da bazen hadisin uydurulduğuna işaret edebilir. b) Metindeki Belirtiler Metinde görülen dil ve özellikle de, mana bozuklukları ile ölçüsüz ifadeler onun uydurulmuş olduğuna işaret edebilir. İbnü’l-Cevzî’nin (ö.597/1200) bu hususta verdiği örnek şöyledir: “Kim bir gün oruç tutarsa o, bin hac ve bin umre yapan kimsenin sevabı gibi sevap alır. Ona Eyyûb sevabı da verilir!”. Metnin kesinleşmiş bazı bilgilere, meselâ Kur’an-ı Kerîm ve meşhur sünnetin verilerine, akl-ı selîme, kesinleşmiş tarihi ve tecrübî bilgilere, bir yorumu yapılamayacak şekilde, aykırı olması da uydurma belirtisidir. Metnin belli bazı konularda olması da onun uydurma olduğunu gösterebilir. Şöyle ki, yapılan araştırmalar bazı konulardaki bütün hadislerin asılsız olduğunu ortaya koymuştur. Örnek olarak çocuk sahibi olmayı kınayan, bekârlığı öven, yıl ve ay belirterek ilerde meydana geleceği söylenen olaylarla ilgili olan bütün hadislerin uydurma olduğu tespit edilmiştir. Dolayısıyla bu konularda bir hadise rastlanınca onun merdud olduğu söylenebilir. Metnin rivayet asrında yazılmış hadis kitaplarında bulunmaması da onun uydurma olduğuna bir işaret sayılmıştır. Bu sebeple, yetkili bir alimin, temel hadis kitaplarında bulamadığını söylediği bir hadis uydurma demektir. Burada metinle ilgili bu işaretlerin çoğu zaman eleştiriye açık olduğu ve ihtiyatlı olunması gerektiği hususunu da kaydetmeliyiz. Hadis metninin akl-ı selîme aykırı olması onun uydurma olduğunun belirtileri arasında sayılmıştır. Buradaki akl-ı selîmi nasıl anlamalıyız? Hadis Uydurmaya Karşı Yapılan Mücadele Hadis rivayet edene bunu kimden aldığını sormakla başlayan ve sonraları sadece İslam ümmetine özel bir isnad sisteminin ortaya çıkmasına sebep olan uygulama, hicrî ilk üç asırda hadis uydurmacılığına karşı alınmış en önemli tedbirlerden birisini oluşturur. İslam âlimleri, isnad sistemi uygulamasıyla hadislerin senedlerini tenkid süzgecinden geçirmenin yanı sıra metinlerini de incelemeyi ihmal etmemişlerdir. Bu arada sahabe asrından itibaren büyük cerh ve ta‘dîl otoriteleri yetişmiş ve bunlar rivayetine vakıf oldukları şahısları takip etmiş, araştırmış, güvenilirliklerini tespit ve ilan etmişlerdir. Bunun neticesinde hadis uyduran râvîlerin tanınmasını sağlayan cerh ve ta‘dîl ilmi adında hadis ilminin müstakil bir dalı oluşmuştur. Diğer taraftan hadis usûlü ölçülerine göre sağlam senedlerle ümmete intikal etmiş ve Hz. Peygamber’e aidiyeti konusunda galip bir kanaat oluşturan sahih hadisleri müstakil kitaplarda toplamak da uydurmaların ayıklanmasına destek sağlamıştır. Dolayısıyla daha önce ifade edildiği gibi, herhangi bir hadisin muteber hadis kitaplarında bulunmaması onun güvenilir sayılamayacağına ve genellikle de uydurma ihtimalinin yüksekliğine işaret eder. Buna göre sahih, hasen, zayıf ve mevzû hadisleri ihtiva eden ayrı ayrı eserler kaleme alınması uydurma hadislerin tespit edilmesine büyük ölçüde yardımcı olmuştur. 4 10. Ünite - Mütevâtir, Âhâd, Zayıf ve Mevzû Hadisler 235 Yukarıda bahsedilen cerh ve ta‘dîl faaliyetleri ve mevzûat eserleri çerçevesinde başlıca iki çalışma gurubu ortaya çıkmıştır: a) Genel olarak tenkide uğramış râvîleri, özel olarak da hadis uyduran veya bununla suçlanan kimseleri tespit edip tanıtmak. Bunun için yazılan kitaplarda, tanıtılan kimselerin tenkide uğrayan rivayetlerinden de örnekler verilir. İbn Hibbân’ın Kitâbü’l-mecrûhîn’i ile İbn Adî’nin el-Kâmil fi’d-du‘afâ’sı genel olarak tenkide uğramış râvîlere dair yazılmış eserlerdir. Burhâneddîn el-Halebî’nin el-Keşfü’l-hasîs ammen rumiye bi-vaz’i’l-hadîs isimli eseri ise sadece hadis uyduranları tanıtmaktadır. Uydurma hadislerin ortaya çıkışları, sebepleri, neticeleri ve edebiyatı gibi muhtelif yönleri hakkında M.Yaşar Kandemir’in Mevzû’ Hadisler –Menşei, Tanıma Yolları, Tenkidi- isimli eserini okuyunuz. b) Uydurma hadisleri tanıtmak. Bu maksatla da değişik düzenlerde birçok kitap yazılmıştır. Hadis tarihinde mevzû hadisleri müstakil eserlerde toplama faaliyetinin yaklaşık hicrî beşinci asırdan itibaren başladığı söylenebilir. Mevzû hadislerle ilgili eserlerin genel başlığı el-Mevzû‘ât’tır. İslâm âlimleri mevzû hadisleri bir araya getiren birçok eser telif etmişlerdir. Aşağıda yaygın olarak kullanılan mevzûât kitapları ele alınacaktır. el-Mevzû‘ât el-Mevzû‘ât, Ebu’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’nin (ö. 597/1201) uydurma olduğu tespit edilen 1850 haberi fıkıh konularına göre bir araya getirdiği eseridir. Giriş kısmında uydurmacılar, uydurma sebepleri hakkında bilgi verilmekte men kezebe hadisinin varyantları üzerinde durulmaktadır. Eserde haberlerin önce senedi ve metni verilmiş, ardından senedde yer alan râvilerden kusurlu olanların durumu açıklanmış, yer yer metin tenkidi yapılmıştır. Ancak müellif bazı zayıf, hasen hatta sahih hadisleri de eserine almakla eleştirilmiştir. Suyûtî’ye göre eserde mevzû sayılmaması gereken 300 kadar hadis bulunmaktadır. Suyûtî el-Leâli’l-masnû‘a fi’l-ehâdîsi’l-mevzû‘a adlı kitabını İbnü’l-Cevzî’nin söz konusu eserindeki yanlışlıkları ortaya koymak amacıyla kaleme almıştır. İlgili eserlerde “men kezebe” (بَ ذَ ك َ ْ َن م (lafızlarıyla başladığı için genellikle bu şekilde isimlendirilen hadis Hz. Peygamber’in “Kim bilerek benim adıma yalan uydurursa cehennemdeki yerine hazırlansın” (Buhârî, “İlim”, 38) buyruğudur. Tenzîhu’ş-şerî‘a İbn Arrâk (ö. 963/1556) tarafından telif edilen eserin tam adı Tenzîhu’ş-şerîati’l-merfû‘a ani’l-ahbâri’ş-şenî‘ati’l-mevzû‘a’dır. Eser İbnü’l-Cevzî ve Suyûtî’nin yukarıda tanıtılan iki kitabını ihtisar edip onlarda bulunmayanları da ilâve ederek fıkıh konularına göre bir araya getirmektedir. Bu sebeple de kendisinden öncekilere ihtiyaç duyurmayacak bir muhtevaya sahiptir. Eserin baş tarafında uydurma hadislerin alametleri ve ortaya çıkış sebepleri hakkında bilgi verilmekte, men kezebe hadisinin varyantları üzerinde durulmaktadır. Daha sonra hadis uyduranlar alfabetik olarak sıralanmakta ve haklarındaki tenkitler kısa ifadelerle belirtilmektedir. Müellif eserini üç bölüm halinde düzenlemiştir. Birinci bölümde İbnü’l-Cevzî’nin uydurma olarak kabul ettiği, Suyûtî’nin de ona itiraz etmediği rivâyetleri zikretmiştir. İkinci bölümde İbnü’l-Cevzî’nin uydurma olarak kabul ettiği, fakat Suyûtî’nin ona itiraz ederek uydurma olmadıklarını savunduğu rivâyetleri ele almıştır. Üçüncü bölümde ise İbnü’l-Cevzî’nin el-Mevzû‘ât’ında bulunmayan ve sadece Suyûtî’nin uydurma kabul ettiği rivâyetleri incelemektedir. Müellif, genelde uydurmaların kimler ta- 236 Hadis Tarihi ve Usulü rafından uydurulduğunu tespit etmeye ve rumuzlar kullanarak metnin alındığı kaynağı zikretmeye çalışır. Mevzû hadislerle ilgili bunların dışında Ali el-Kârî (ö.1014/1605) ve Şevkânî’nin (ö. 1250/1834) eserleri de zikredilmelidir. Ali el-Kârî’nin el-Esrârü’l-merfû‘a fi’l-ahbâri’lmevzû‘a’sı 625 uydurma rivâyeti alfabetik olarak zikretmektedir. Eser, el-Mevzû‘âtü’lkübrâ, el-Mevzû‘ât ve Mevzû‘âtü Aliyyi’l-Kârî adlarıyla da basılmıştır. Eser, halk dilinde dolaşan rivâyetlerden sadece uydurma olanlarını derlemek amacıyla yazılmıştır. Onun el-Masnu’ fî ma’rifeti’l-hadîsi’l-mevzû (el-Mevzû‘atü’s-suğrâ) isimli diğer eserinde de 417 uydurma rivâyeti alfabetik olarak verilmektedir. Ali el-Kârî, bu iki eserinde mevzû olduğu konusunda ittifak bulunan hadisleri toplamış ve alfabetik olarak düzenlemiştir. İki kitaptaki rivâyetler büyük ölçüde birbirinin aynıdır. Şevkânî’nin el-Fevâidü’l-mecmû‘a fi’lehâdîsi’l-mevzû‘a’sı ise mevzû hadislerle ilgili kendisinden önceki eserlerin bir özeti ve değerlendirmesi mahiyetindedir. 1423 uydurma rivâyeti konularına göre vermektedir. Uydurma Hadislerin Olumsuz Etkileri Hangi maksatla ve hangi konuda uydurulmuş olursa olsun mevzû hadisler dinin bünyesinde ve Müslümanların hayatında birçok tahribat yapmıştır. Bunları şöyle sıralayabiliriz: 1. Hadis âlimleri daha faydalı bilgiler için harcayacakları zamanı, uydurma hadisleri tespit etmek ve onlarla mücadele etmek için harcamışlardır. 2. Bazı mevzû hadisler helali haram, haramı helal göstermek suretiyle dini hükümleri tahrif etmiştir. 3. Uydurma hadisler Müslümanlar arasındaki ayrılığı ve çatışmayı körüklemiştir. Bu parçalanma arttıkça her grup kendini haklı gösterecek daha çok hadis uydurmuştur. 4. İslâm dinini kabul etmeye eğilimli olanları ve cahil Müslümanları dinden soğutmuştur. 5. Sözde, Müslümanları dine teşvik etmek ve onları kötülüklerden uzaklaştırmak maksadıyla uydurulan sözler, ya yaptığı en küçük iyiliğe güvenerek Müslümanları tembelliğe teşvik etmiş ya da günahlarının affedilmeyeceği düşüncesiyle onları ümitsizliğe düşürmüştür. 6. Dünya sevgisi, kadın, mal, evlat aleyhinde uydurulmuş hadislerin tesiriyle Müslümanlar, dünyayı bir kenara bırakmışlar, Allah’a giden yolda engel olur düşüncesiyle mal, mülk, evlat ve aileyi terk ve ihmal etmişlerdir. 7. Uydurma hadisleri vaaz ve nasihatlerine sermaye yapan kıssacılar halkın, cahil, tembel ve anlayışsız kalmasına büyük çapta sebep olmuşlardır. 10. Ünite - Mütevâtir, Âhâd, Zayıf ve Mevzû Hadisler 237 Özet Mütevâtir, âhâd, zayıf ve mevzû hadisleri tanımlayabilmek Mütevâtir hadis, başından sonuna kadar her tabakada, yalan söylemek üzere anlaşmaları aklen ve âdeten mümkün olmayacak kadar çok râvînin rivayet ettiği hadistir. Tanımdaki tabakadan kasıt; yaş ve öğrenim bakımından yahut bazı özelliklere sahip olma yönünden aynı veya birbirine yakın olan kimselerdir. Âhad hadis veya haber-i vâhid, herhangi bir tabakada râvî sayısı, mütevâtir hadisin râvî sayısına ulaşmayan hadistir. Haber-i vâhidin bir ya da birkaç tabakada mütevâtir hadisin şartlarını taşımış olması, onun mütevâtir olarak nitelendirilmesi için yeterli değildir. Zayıf hadis, sahih hadisin tarifinde zikredilen niteliklerden birini veya birkaçını taşımayan hadistir ve taşımadığı niteliğe göre değişik isimler alır. Zayıf hadisteki kusurlar râvîsinin adalet eksikliğinden veya hafızasının zayıflığından kaynaklanabilir. Mevzû hadis ise, Hz. Peygamber’e söylemediği veya yapmadığı bir sözün veya fiilin nispet edilmesidir. Bu, bilerek, kasten Allah Resûlü adına yalan uydurmaktır. Mütevâtir ve âhad hadislerin nasıl ortaya çıktığını ve bunların amele yansımalarını açıklayabilmek Eşyanın bilinmesi akıl yoluyla ve his ve duyu organları vasıtasıyla gerçekleşir. Mesela dördün yarısının iki ettiğini akıl yoluyla biliriz. Aynı şekilde sonradan meydana gelmiş veya yaratılmış olan bir şeyi düşündüğümüzde onu yaratan bir gücün varlığını yine akıl yoluyla kavrarız. Fakat bir kimsenin söyediği bir sözü veya yaptığı bir işi duyu organları vasıtasıyla öğreniriz. Söylenen bir söz işitme, yapılan bir iş/fiil ise görme organıyla bilinir. Bir şeyi duyu organı vasıtasıyla öğrenen kimse, onu, bilmeyene, yine duyu organı aracılığıyla, olaya bizzat şahit olanın haberiyle öğretir. Bir şeyi haber verenlerin hepsi, sözlerine güvenilen kimseler değildir. Bu durumda verilen haber iki ihtimalden birine açık olur; yani ya yalan ya da doğrudur. Öyleyse haberin doğru olması için, onun dürüst ve sözüne güvenilen kimselerden alınması gerekir. Sözüne güvenilen kimseler de ya yakîn veya zan yoluyla bilinir. İşte yakîn vasıtasıyla bilinen haber mütevâtir; zan yoluyla bilinen haber ise âhâddır. Ancak zan yoluyla bilinmesi durumunda, haberin doğru olduğunu gösteren işaretlerin aksini gösterenlerden daha kuvvetli olması gerekir. Buna galip zan (zannı gâlib) denir. Mütevâtir haberin hem inanç (akâid) hem de amelde kesin delil olduğu hususunda Ehl-i sünnet mezhepleri görüş birliğindedirler. Haber-i vâhid’in ise, amelde delil olması hakkında ittifak olmakla birlikte, akâid esaslarının tespitinde delil olması tartışmalıdır. Zayıf hadisle amel etme konusundaki farklı yaklaşımları ve sebeplerini kavrayabilmek İslâm alimleri zayıf hadisle amel konusunu genellikle sonuca etkisi açısından değerlendirmişlerdir. Zayıf hadisin delil olma yetersizliği dikkate alınarak inanç esaslarının belirlenmesinde hiçbir surette ona yer verilmemiştir. Zayıf hadisle amel konusuna gelince, çoğunluğun temel aldığı ölçütün helal ve haram sınırı olduğu görülür. Burada da hadisin sonuca etkisi göz önünde bulundurulmuştur. Helal ve haramın tespiti ciddi ve sorumluluk isteyen bir durumdur. Ancak güzel amellere teşvik veya çirkin işlerden sakındırmak maksadıyla zayıf hadise dayanmak böyle değildir. Zayıf hadisin helal ve haramların tespitinde kullanılmayacağı hususu teoride ifade edilse de, pratikte bu prensibin özellikle Hanefîler ve Şâfiîler tarafından ihlal edildiği örneklere azımsanmayacak kadar rastlanmaktadır. Burada içeriği ile ümmetin amel ettiği genel kabul görmüş hadisler, sened açısından zayıf da olsa, geçerliliğini sürdürmüşlerdir. Ayrıca rivayeti daima ilk planda tutan anlayışlar zayıf hadisleri, doğru olma ihtimalini göz önünde bulundurarak, şahsî görüşe (rey) tercih etmişlerdir. Bu değerlendirmelerde hasen hadis kavramının literatüre tam yerleşmediği Tirmizî öncesi dönemi de dikkate almak gerekir. Zira bu dönemde zayıf hadis olarak nitelenen hadislerin bir kısmı aslında hasen hadistir. Belli ölçüleri dikkate alarak bir hadisin uydurma olup olmadığını değerlendirebilmek Hadis ilminde belli bir formasyon kazanmış bir kişi, sened ve metni incelemek suretiyle bir hadisin uydurma olup olmadığı konusunda kanaat sahibi olabilir. Uydurma hadisin belirtileri senedden kaynaklanıyorsa araştırmacının derin bir râvî bilgisine sahip olması şarttır. Râvîlerin hayatlarını dikkatle kaydederek, onların hocalarını, talebelerini, doğum ve vefat tarihlerini, hadis almak için yaptıkları yolculuklarda (rihle) nerelere uğradıklarını, dinî yaşantılarını, hafıza ve zaptetme durumlarını ve daha başka pek çok hususu dikkate alarak senedin analizini yapabilir. Hadisin metni hakkında da incelenmesi gereken çeşitli ölçütler vardır. Kullanılan dilin uslübu, mana bozuklukları, muhtevadaki sınırsız vaatler, ölçüsüz sevap veya cezalar, yer, zaman, mekân belirten spesifik bilgiler uydurma hadisin tespitinde önemlidir. Ayrıca sahih hadis bulunmayan konuları genel olarak tanımak da mevzû hadisi tayin etmede mühim bir yardımcıd
T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 3625
AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 2453
BİLİM VE TEKNOLOJİ TARİHİ
Yazarlar
Prof.Dr. Ertuğrul YÖRÜKOĞULLARI (Ünite 1)
Prof.Dr. Önder ORHUN (Ünite 2, 3, 4)
Prof.Dr. Hüseyin Gazi TOPDEMİR (Ünite 5, 6,
Prof.Dr. Ekmeleddin Mehmet İHSANOĞLU (Ünite 7)
Editörler
Prof.Dr. Ertuğrul YÖRÜKOĞULLARI
Prof.Dr. Ekmeleddin Mehmet İHSANOĞLU
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Copyright © 2017 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ
Genel Koordinatör
Yrd.Doç.Dr. Murat Akyıldız
Kitap Yazım Basım ve Dağıtım Koordinatörü
Dr. Murat Doğan Şahin
Kapak Düzeni
Doç.Dr. Halit Turgay Ünalan
Grafikerler
Ayşegül Dibek
Hilal Küçükdağaşan
Gülşah Karabulut
Dizgi
Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi
Bilim ve Teknoloji Tarihi
ISBN
978-975-06-2185-7
1. Baskı
Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Basımevinde 7.500 adet basılmıştır.
ESKİŞEHİR, Kasım 2017
iii İçindekiler
İçindekiler
Önsöz .................................................................................................................. viii
Tarih Öncesi Çağlarda Bilim ve Teknoloji.................................... 2
GİRİŞ ............................................................................................................................ 3
BİLİMİN KÖKENİ ...................................................................................................... 4
BİLİM VE TEKNOLOJİ TARİHİ ............................................................................. 5
Bilimsel Gelişme .......................................................................................................... 6
BİLİMİN VE TEKNOLOJİNİN TANIMI ............................................................... 6
BİLİM VE TEKNOLOJİ TARİHİNİN ÖNEMİ ...................................................... 9
Bilim Yöntemleri ........................................................................................................ 10
Bilimin Özellikleri ....................................................................................................... 11
Bilimsel Yöntem ........................................................................................................... 11
Bilim ve Din İlişkisi ..................................................................................................... 12
BİLİMİN VE TEKNOLOJİNİN DOĞUŞU ............................................................. 13
YAZILI TARİH ÖNCESİ ÇAĞLARDA BİLİM VE TEKNOLOJİ ........................ 14
Çin’de Bilim ve Teknoloji ............................................................................................ 16
Hint’te Bilim ve Teknoloji .......................................................................................... 16
Mezopotamya’da Bilim ve Teknoloji ......................................................................... 17
Cebir .............................................................................................................................. 19
Geometri ....................................................................................................................... 19
Eski Mısır’da Bilim ve Teknoloji ............................................................................... 19
Anadolu ve Ege Havzasında Bilim (Girit, Miken, Minos) ..................................... 20
İyonya ve Antik Yunan’da Bilim ................................................................................. 21
Özet ............................................................................................................................... 22
Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 24
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 25
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 25
Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 25
Antik Yunan ve Helenistik Çağdaki Bilim ve Teknoloji .............. 26
GİRİŞ ............................................................................................................................ 27
THALES VE ÖĞRENCİLERİ ................................................................................... 28
Anaximander ............................................................................................................... 29
Anaximanes .................................................................................................................. 30
Hekataeos ..................................................................................................................... 30
PYTAGORAS VE ÖĞRENCİLERİ ........................................................................... 31
Herakleitos .................................................................................................................. 32
Parmenides .................................................................................................................. 32
Philolaos ....................................................................................................................... 33
Empedocles .................................................................................................................. 33
ATOMSAL EVREN KURAMI ................................................................................. 34
Heredotos ..................................................................................................................... 34
Socrates ......................................................................................................................... 35
Hipocrates .................................................................................................................... 36
Platon ............................................................................................................................ 37
Eudoxus ........................................................................................................................ 38
Aristoteles ..................................................................................................................... 39
1. ÜNİTE
2. ÜNİTE
İçindekiler iv
HELENİSTİK ÇAĞ VE İSKENDERİYE’NİN KURULUŞU ................................. 41
İskenderiye’deki Bilimsel Kurumlar .......................................................................... 41
Euclides ......................................................................................................................... 42
Pergeli Appolonius ...................................................................................................... 44
Archimedes .................................................................................................................. 44
Sisamlı Aristarkhos ..................................................................................................... 46
Eratostenes ................................................................................................................... 46
İSKENDERİYE MEKANİK OKULU ....................................................................... 47
Ctesibios ....................................................................................................................... 47
Heron ............................................................................................................................ 48
Philon ............................................................................................................................ 49
Özet ............................................................................................................................... 50
Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 52
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 53
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 53
Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 53
Roma Döneminde Bilim ve Teknoloji.......................................... 54
GİRİŞ ............................................................................................................................ 55
EPİKÜR’CÜLÜK VE STOA’CILIK ........................................................................... 56
Plinius .......................................................................................................................... 58
Menelaus ....................................................................................................................... 58
Diophantos ................................................................................................................... 59
Batlamyus ..................................................................................................................... 60
Amasya’lı Strabon ........................................................................................................ 62
Lucretius ....................................................................................................................... 63
Celcus ve Efesli Rufus ................................................................................................. 64
Galenos ......................................................................................................................... 64
Kozan’lı Dioscorides ................................................................................................... 65
Vitrivius ........................................................................................................................ 66
Varro ............................................................................................................................. 69
ROMA DÖNEMİ TEKNOLOJİSİ ............................................................................ 69
Özet ............................................................................................................................... 71
Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 73
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 74
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 74
Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 75
Orta Çağ’da Bilim ve Teknoloji..................................................... 76
GİRİŞ ............................................................................................................................ 77
ORTA ÇAĞ HRİSTİYAN DÜNYASI’NDA YAŞANAN BİLİMSEL
GELİŞMELER .............................................................................................................. 78
Orta Çağ Hristiyan Dünyası’ndaki Astronomi Çalışmaları .................................. 78
Orta Çağ Hristiyan Dünyası’ndaki Matematik Çalışmaları .................................. 79
Leonardo Fibonacci .............................................................................................. 79
Jordanus Nemorarus ............................................................................................. 81
Ortaçağ Hıristiyan Dünyası’ndaki Fizik Çalışmaları .............................................. 82
Robert Grosseteste ................................................................................................ 82
Roger Bacon ........................................................................................................... 83
3. ÜNİTE
4. ÜNİTE
İçindekiler v
John Pecham .......................................................................................................... 84
Witelo ...................................................................................................................... 84
ORTA ÇAĞDA İSLAM DÜNYASI’NDA YAŞANAN GELİŞMELER ................. 87
ORTA ÇAĞ İSLAM DÜNYASI’NDAKİ BİLİMSEL KURUMLAR ..................... 87
ORTA ÇAĞ İSLAM DÜNYASI’NDAKİ MATEMATİK ÇALIŞMALARI .......... 88
Abdülhamit İbn Türk .................................................................................................. 89
Sabit İbn Kurra ........................................................................................................... 89
Kereci ............................................................................................................................ 90
Ömer Hayyam ............................................................................................................. 90
ORTA ÇAĞ İSLAM DÜNYASI’NDAKİ ASTRONOMİ ÇALIŞMALARI .......... 91
Fergani .......................................................................................................................... 92
Battani ........................................................................................................................... 92
Ebu’l Vefa El Buzcani .................................................................................................. 93
Nasıruddin Tusi ........................................................................................................... 94
ORTA ÇAĞ İSLAM DÜNYASI’NDAKİ FİZİK ÇALIŞMALARI ......................... 94
İbn-i Sina ...................................................................................................................... 95
İbn El Heysem ............................................................................................................. 95
Kemalüddin El Farisi .................................................................................................. 97
ORTA ÇAĞDA İSLAM DÜNYASI’NDAKİ KİMYA ÇALIŞMALARI ................ 97
Cabir İbn Hayyan ........................................................................................................ 98
Zekeriya El Razi ........................................................................................................... 99
ORTA ÇAĞDA İSLAM DÜNYASI’NDAKİ TIP ÇALIŞMALARI ....................... 99
Zehravi .......................................................................................................................... 99
İbn Nefis ....................................................................................................................... 100
ORTA ÇAĞ İSLAM DÜNYASI’NDA TEKNOLOJİK ÇALIŞMALAR ................ 100
Benu Musa (Musa Kardeşler) .................................................................................... 100
Hazıni ............................................................................................................................ 101
Cezeri ............................................................................................................................ 101
Özet ............................................................................................................................... 103
Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 107
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 108
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 108
Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 109
Türklerin İslâmiyet’e Giriş Döneminde Bilim ve
Teknolojiye Etkileri....................................................................... 110
GİRİŞ ............................................................................................................................ 111
İSLÂM ÖNCESİ DÖNEM ......................................................................................... 111
İSLÂM SONRASI DÖNEM ....................................................................................... 114
Câbir İbn Hayyan ........................................................................................................ 114
Hârezmî ........................................................................................................................ 116
Fârâbî ............................................................................................................................ 117
Bîrûnî ............................................................................................................................ 118
İbn Sînâ ......................................................................................................................... 120
KARAHANLILAR VE GAZNELİLER ..................................................................... 125
Karahanlılar ................................................................................................................. 125
Kaşgarlı Mahmud ........................................................................................................ 125
Yusuf Has Hâcib .......................................................................................................... 126
Edib Ahmed Yüknekî .................................................................................................. 127
5. ÜNİTE
vi İçindekiler
Gazneliler ..................................................................................................................... 127
Selçuklular .................................................................................................................... 128
Özet ............................................................................................................................... 133
Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 134
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 135
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 135
Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 135
Bilim ve Teknoloji Tarihi ............................................................... 138
GİRİŞ ............................................................................................................................ 139
RÖNESANS DÖNEMİNDE BİLİM ......................................................................... 140
Matematik .................................................................................................................... 140
Astronomi .................................................................................................................... 141
Güneş Merkezli Evren Modeli ............................................................................. 141
Yer-Güneş Merkezli Evren Modeli ............................................................................ 144
Coğrafya ....................................................................................................................... 146
Biyoloji ve Tıp .............................................................................................................. 147
Teknoloji ....................................................................................................................... 147
Leonardo da Vinci ....................................................................................................... 148
AYDINLANMA DÖNEMİNDE BİLİM 17. VE 18. YÜZYILLAR ....................... 150
Matematik: Analitik Geometrinin Kuruluşu ........................................................... 150
ASTRONOMİ .............................................................................................................. 152
Elips Yörüngelerin Keşfi ve John Kepler .................................................................. 152
Gözlemsel Astronomi ................................................................................................. 154
FİZİK ............................................................................................................................ 155
Mekanik ........................................................................................................................ 155
Optik ............................................................................................................................. 160
ELEKTRİK ................................................................................................................... 165
COĞRAFYA ................................................................................................................. 166
BİYOLOJİ ..................................................................................................................... 166
TEKNOLOJİ ................................................................................................................ 167
Özet ............................................................................................................................... 169
Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 170
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 171
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 171
Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 171
Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji.................................................. 174
GİRİŞ ............................................................................................................................ 175
KLASİK OSMANLI BİLİM GELENEĞİ VE KURUMLARI ................................. 176
İstanbul Rasathanesi’nin Kuruluşu ........................................................................... 179
Klasik Dönem Osmanlı Bilim Literatürü ................................................................. 181
“Avrupa Bilimi” ile İlk Temaslar, Aktarmalar ve Tercümeler ............................... 184
YENİ EĞİTİM MÜESSESELERİNİN KURULUŞU ............................................... 187
Askerî Mühendislik Eğitimi-Humbaracı Ocağı’nda Modern Askerî Teknik
Eğitimin Başlangıcı ..................................................................................................... 187
Hendesehane’nin Kurulması ...................................................................................... 187
Mühendishane-i Bahrî-i Hümâyun (Deniz Mühendishanesi) .............................. 188
Mühendishane-i Cedid (Kara Mühendishanesi) .................................................... 188
6. ÜNİTE
7. ÜNİTE
vii İçindekiler
Sivil Mühendislik Eğitimi ........................................................................................... 191
Tıp Mektepleri .............................................................................................................. 193
Mekteb-i Harbiye ......................................................................................................... 194
TÜRKÇE MODERN BİLİM LİTERATÜRÜNÜN ORTAYA ÇIKIŞI .................. 197
YENİ BİLİM MÜESSESELERİ ................................................................................. 199
Bilim Dili ve Literatürünün Genel Bir Değerlendirmesi ....................................... 200
Özet ............................................................................................................................... 202
Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 203
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 204
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 204
Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 204
Yeniçağda Batıda Bilimin Gelişimi ve Cumhuriyet Dönemi’nde
Türkiye’de Bilim............................................................................. 206
GİRİŞ ............................................................................................................................ 207
19. VE 20. YÜZYILLARDA BİLİMLERDEKİ GELİŞMELER .............................. 209
Matematik .................................................................................................................... 209
Astronomi .................................................................................................................... 210
Fizik ............................................................................................................................... 213
Michelson-Morley Deneyi ......................................................................................... 216
Görelilik Kuramı ......................................................................................................... 217
Kimya ............................................................................................................................ 219
Kuantum Kuramı ......................................................................................................... 220
Fotoelektrik .................................................................................................................. 221
Biyoloji .......................................................................................................................... 222
Teknoloji ....................................................................................................................... 224
Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’de Bilim .............................................................. 225
Özet ............................................................................................................................... 229
Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 230
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 231
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 231
Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 232
8. ÜNİTE
viii Önsöz
Önsöz
Sevgili öğrenciler,
Ulusların birbirlerine karşı yürüttükleri üstünlük yarışları ve kendi toplumlarının refah seviyelerini yükseltme gayret ve çalışmaları nasıl, 19.yüzyıl’da sanayi çağının başlamasına sebep olmuşsa; benzer gayret ve çalışmalarda, 21.yüzyıla girerken, bilim alanında
bilgi çağına, sanayi alanında da üçüncü endüstri çağına girilmesine neden olmuştur.
Bilgi çağı veya üçüncü endüstri çağı gibi kavramlarla ifade edilen kısaca bilim ve teknoloji çağı diyebileceğimiz, günümüz dünyasında bilim ve teknoloji alanında öylesine bir
hızlı gelişme yaşanmaktadır. Bu hızlı gelişmeye ayak uydurabilmek ülkeler için, hem çok
zor hem de son derece hayati önem taşır duruma gelmiştir.
Bilim ve teknoloji tarihi nedir? sorusunun en kısa yanıtı bilim ve teknolojinin doğuş
ve gelişme öyküsü olarak tanımlanabilir. Bilim ve teknoloji tarihinin amacı; nesnel bilginin ve tekniğin ortaya çıkışını, yayılmasını ve kullanılma koşullarını incelemenin yanında
geniş anlamda bir bakış açısı oluşmasını sağlamaktır. Bilim ve teknoloji tarihi amacına,
çeşitli bilim kollarında ulaşılan sonuçları sıralayarak değil, daha çok, bu sonuçları bağlı
oldukları koşullar çerçevesinde açıklayarak ulaşmaya çalışır. Görevi de hakikatin (gerçek)
ve buluşların bir katalog çalışması olmayıp, bilimsel kavram, kuram, teknik ve anlayışın
doğuşunu ve gelişimini izlemek ve açığa çıkarmaktır.
Modern bilim ve teknoloji şüphesiz, insan aklının ve iradesinin uygarlığa katmış olduğu en önemli üründür. Fakat bu ürünün doğuş, gelişmesi konusunda ancak, son 80 yıllık
bir dönemde akademik çalışmalar başlatılmış ve bu çalışmalar hızla yürütülmektedir.
Bilim ve teknoloji Tarihi yeni bir disiplin olmakla beraber, kapsamı çok geniştir. Bilim çok kere sanıldığı gibi ilk defa ne Rönesans’tan sonra, nede Batı dünyasında ortaya
çıkmıştır. Bilim ve Teknoloji insanlığın ortak malıdır; kökleri ilkel insan topluluklarının
yaşamına kadar uzanır.
Geniş bir açıdan bakıldığında bilimin ve teknolojinin uzun ve zorlu gelişiminde şu
dört aşama görülür. Bunlar:
• Mısır ve Mezopotamya uygarlıklarına rastlayan ampirik bilgi toplama aşaması;
• Eski Yunanlıların evreni açıklamaya yönelik akılcı sistemlerinin kurulduğu aşama;
• Orta çağda Yunan felsefesi ile dinsel doğmaları bağdaştırma çabaları karşısında İslam bilim ve teknolojisinin parlak başarılarını kapsayan aşama;
• Rönesans sonrası gelişmelerin yer aldığı modern bilim aşaması.
Görüldüğü gibi ilk aşama tamamen ,üçüncü aşama ise kısmen Doğu’da, ikinci ve dördüncü aşamalar ise daha çok Batı’da yer alan gelişmeleri göstermektedir. Doğu ile Batı
arasında gidip- gelen bilimsel gelişmeyi söyle özetlemek mümkündür:
Doğu uygarlıklarının ürünü olan bilim önce Batı’ya geçer; önce İyonya’da, daha sonra Atina ve Güney İtalya’da büyük atılım yapar; tam gelişme hızını yitirmeğe başladığı
bir sırada tekrar doğu’ya döner ve Nil ağzında kurulan İskenderiye’de yeni bir parlak bir
döneme girer. Ancak bu dönemde uzun sürmez. Geometri, astronomi, fizik ve coğrafya
gibi bilim dallarında sağlanan büyük ve gerçek başarılara rağmen, Roma yönetiminin giderek yozlaşması ve Hıristiyanlık ile birlikte türlü mistik inanç ve saplantıların yayılması
karşısında araştırma ve öğrenme ruhu Batı’da canlılığını yitirmekten, hatta ortadan silinip
gitmekten kurtulamaz. Bilimin yeniden canlanması, İslamiyet’in ortaya çıkmasıyla, yine
doğu dünyasında kendini gösterir. Avrupa’nın 13’üncü yüzyılla başlayan ve Rönesans’tan
günümüze kadar giderek hızlanan parlak bilimsel başarılarını İslam döneminin çalışmalarına borçlu olduğu inkar edilemez. Bilim ve teknoloji aslında hiçbir ırkın, kültürün veya
bölgenin malı değildir ve olmamıştır da.
ix Önsöz
Günümüzde bilim ve teknolojiyi birbirinden bağımsız olarak düşünmek imkansızdır.
Bilim ve teknolojinin birbirine yaklaşmasını Fransız Devrimi’ne kadar götürebilir. Bilime
dayalı sanayi devrimi sayesinde, bilim toplumunun sosyo-ekonomik yapısını değiştiren
önemli bir etken olduktan sonra tarihçiler bilimin ve teknolojinin daha doğru ifade ile
bilim tarihinin önemini göz ardı edemediler ve bilim ve teknoloji tarihi ile ilgilenmek
zorunda kaldılar. Bugün Dünya’da çoğu üniversitede Bilim ve Teknoloji Tarihi yanında
bilim Felsefesi dersleri zorunlu dersler arasına girmiş durumdadır.
Günümüzde bilim ve teknoloji arasındaki aralık giderek kapanmaktadır. Bu durum,
bilim içerisindeki uzmanlaşmanın daha belirgin hale gelmesiyle ve de bilim ve teknoloji
arasındaki bütünleşme ile açıklanabilir. Öte yandan, bilim ve teknolojinin etkisi sadece
sanayi ile sınırlı değildir. Ayrıca dış çevre faktörlerinin etkisi altında bulunan tarım ve genetik mühendisliği, malzeme v.b. konusundaki ilerlemeler de bilim ve teknoloji çerçevesi
içinde değerlendirilmektedir.
Uzaktan öğretim tekniğine uygun olarak hazırlanan Bilim ve Teknoloji Tarihi isimli bu
kitabımızda Yazılı Tarih Öncesi Çağlardan, Günümüz Türkiye’sine uzanan bir zaman dilimi içinde bilim ve teknolojik gelişmeler kronolojik bir çerçevede ele alınarak öğrencilere
bugün ulaştığımız bilim ve teknoloji düzeyi hakkında bilgi verilmiştir. Bu kitabın 1. baskısının hazırlanmasında başta Anadolu Üniversitesi Rektörü Prof.Dr. Naci GÜNDOĞAN
olmak üzere emeği geçen herkese teşekkürü bir borç biliriz.
Editörler
Prof.Dr. Ertuğrul YÖRÜKOĞULLARI
Prof.Dr. Ekmeleddin Mehmet İHSANOĞLU
1
Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
Bilim ve teknoloji tarihinin önemini açıklayabilecek,
Bilim ve teknolojinin anlamını tanımlayabilecek,
Bilimin yöntemini ve özelliğini açıklayabilecek,
Tarih öncesi çağlarda bilim ve teknoloji tarihini yorumlayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.
Anahtar Kavramlar
• Bilim ve Teknoloji
• Bilim ve Teknoloji Tarihi
• Bilim Yöntemleri
• Bilimsel Yöntem
• Çin’de Bilim
• Hint’de Bilim
• Mezopotamya’da Bilim
• Anadolu’da Bilim
• Eski Mısır’da Bilim
• Egehavzasında Bilim
İçindekiler
Bilim ve Teknoloji Tarihi Tarih Öncesi Çağlarda Bilim ve
Teknoloji
• GİRİŞ
• BİLİMİN KÖKENİ
• BİLİM VE TEKNOLOJİ TARİHİ
• BİLİMİN VE TEKNOLOJİNİN TANIMI
• BİLİM VE TEKNOLOJİ TARİHİNİN ÖNEMİ
• BİLİMİN VE TEKNOLOJİNİN DOĞUŞU
• YAZILI TARİH ÖNCESİ ÇAĞLARDA BİLİM
VE TEKNOLOJİ
BİLİM VE TEKNOLOJİ TARİHİ
GİRİŞ
Ulusların devam edegelen üstünlük yarışları ve kendi toplumlarının refah seviyelerini
yükseltme gayret ve çalışmaları nasıl, 19.Yüzyıl’da sanayi çağını başlatmış, büyük ilerlemeler kaydedilmesine sebeb olmuşsa; benzer gayret ve çalışmalar, 21.yüzyıla girerken, bilim
alanında bilgi çağına, sanayi alanında da 4. endüstri çağına girilmesine neden olmuştur.
Bilgi çağı veya üçüncü endüstri çağı gibi kavramlarla ifade edilen kısaca bilim ve teknoloji çağı diyebileceğimiz, günümüz dünyasında,bilim ve teknoloji alanında öylesine bir
hızlı gelişme yaşanmaktadır ki, bu hızlı gelişmeye ayak uydurabilmek ülkeler için hem
çok zor hemde son derece önemlidir. Ülkeler bu hızlı gelişmeye ayak uydurabilmek için
kıyasıya bir yarış içindedirler.
Günümüzde, bilim ve teknolojiyi birbirinden bağımsız olarak düşünmek imkansızdır. Bilim ve teknolojinin birbirine yaklaşmasını Fransız Devrimi’ne kadar götürebiliriz.
1789, Fransız Devrimi’nden sonra Fransa‘da bilim adamları yeni kurulan üniversitelerde ve özellikle École Polytechnique’de görev almaya başladılar. École Polytechnique’de
doğa bilimleri öne çıktı ve ilk kez burada fizik ve kimya laboratuvarları kuruldu. École
Polytechnique’yi örnek alan Almanlar çok sayıda bilim adamı yanında teknotrat adı verilen, teknokrasi içerisinde yer alan, yönetici konumundaki mühendis, mimar, teknisyen,
iktisatçı vb. yetiştirdiler. Bunlar üniversite ve özellikle sanayi laboratuvarlarında çalışıyor
ve araştırmalar yapıyorlardı. Bilim,teknolojiyi gerçek anlamda dokuma endüstrinde ihtiyaç duyulan sentetik boyaların kimyasal süreçlerle elde edilmesi sayesinde 19.yüzyılın
ikinci yarısında etkilemiş ve o zamandan beri bilimle teknoloji arasındaki yakın ilişki ve
karşılıklı etkileşmeler kesintisiz ve güçlenerek sürmektedir. Bilime dayalı sanayi devrimi
sayesinde, bilim toplumunun sosyo-ekonomik yapısını değiştiren önemli bir etken olduktan sonra tarihçiler bilimin ve teknolojinin daha doğru ifade ile bilim tarihinin önemini
göz ardı edemediler ve bilim ve teknoloji tarihi ile ilgilenmek zorunda kaldılar.
Günümüzde bilim ve teknoloji arasındaki aralık giderek kapanmaktadır. Bu durum,
bilim içerisindeki uzmanlaşmanın daha belirgin hale gelmesiyle ve de bilim ve teknoloji
arasındaki bütünleşme ile açıklanabilir. Öte yandan, bilim ve teknolojinin etkisi sadece
sanayi ile sınırlı değildir. Ayrıca dış çevre faktörlerinin etkisi altında bulunan tarım ve genetik mühendisliği, malzeme vb. konularındaki ilerlemeler de bilim ve teknoloji çerçevesi
içinde değerlendirilmektedir.
Bir icat ve keşif faaliyeti olan bilimsel ve teknolojik araştırma, yeni buluşlara ulaşmak
ve bunları teknolojiye dönüştürerek sanayide kullanmak üzere ortaya konulan bir uğraştır.
Bilim ve teknoloji çağımızın belkide en etkin gücüdür. Bu güç ya doğrudan ekonominin
Tarih Öncesi Çağlarda
Bilim ve Teknoloji
4 Bilim ve Teknoloji Tarihi
gereklerinden yada sanayinin isteğinden kaynaklanmaktadır. Özellikle II. Dünya savaşından sonra günümüzde de süren ekonomik rekabet, ister istemez bilim ve teknolojiye
önem verilmesine ve özellikle gelişmiş ülkelerin yeni keşifler ve buluşlarda bulunma yönünde amansız bir yarışa girmelerine sebeb olmaktadır.
Dünya’da bilim ve teknoloji çalışmalarıyla bilgi, öylesine hızlı şekilde artmaktadır ki
her beş yılda hatta bazı alanlarda daha kısa sürede bilgi birikimi aşağı yukarı ikiye katlamaktadır. Yenilenebilir enerji kaynakları, lazer, optik fiber, robotik, nanoteknoloji ve genetik mühendisliği vb. alanındaki ilerlemeler insanın hayatına bakış açısını değiştirmiş ve
bugün için sınırsız olanaklar sağlamıştır.
Buluşları yapan insandır. Ancak üretilen bilgi ve teknoloji bugün dünyada 20 ye yakın
ülkenin kontrolü altında olup, bu 20 ülke içinde de gerçek buluşları yapan ülke sayısı beş
altı ülkeyi geçmemektedir. Doğal olarak bilgi ve buluşlarla kazanılan beceri ve deneyimler
büyük bir titizle koruma altına alınır. Bunun için, bir sınai veya ticari buluşun, imal ve
satış hakkı belli bir süre için bir şahsa veya firmaya devredilebilir. Bu ise patent adı verilen
resmi bir belge ile sağlanır. Bu ünitede bilim ve teknolojinin ortaya çıkış nedeni yanında
açıklamakta ve tarih önceki çağlarda yaşayan kavimlerin bilim ve teknolojiye katkıları
anlatılacaktır.
BİLİMİN KÖKENİ
Bilimin kökleri çok eskilere gitmesine rağmen, bilgi ve düşünme türü olarak nitelendirebileceğimiz ve uygarlığın bir ürünü olan bilim aslında yeni bir kavramdır. Eski çağlarda
din, efsane, felsefe gibi ruhsal; el sanatları gibi günlük ihtiyaçları gidermeye yönelik uğraşlar dışında bugün bilim olarak adlandırılan ve özünde gözleme ve düşünmeye dayalı bir
bilim anlayışından söz etmek zordur. Fakat bu uğraşlar sonucu elde edilen bilgi,teknik ve
kavramların daha sonraki çağlarda belirgin hale gelen bilimsel kavram ve işlemlere kaynaklık ettiği de gözardı edilemez. Aslında bilimsel düşünmenin ve icat etmenin özünde
biri dünyayı anlama merakı diğerinde ise yaşamı rahat ve güvenli kılma gibi iki ihtiyaç
yatmaktadır. Bu ihtiyaçlardan ilki, insanlığın tarihinde kuşaktan kuşağa aktarılan çeşitli
yaşantı ve beceri biçimlerini kapsayan bir teknik geleneği, ikincisi insanoğlunun duygu,
inanç ve düşüncelerini içinde toplayan bir ruhsal geleneği oluşturmuştur. Bu iki gelenek
başlangıçta ve uzun süre farklı ellerde birbirinden ayrı kalmış bunun sonucunda da karşılıklı etkileşme olanağı bulamamıştır. Eski yunan uygarlığının en parlak dönemlerinde
bile, uğraşıları el becerileri(ne) olan ve, basit teknikleri kullanan zanaatkarlar(ın) ile,öte
yandan ise duygu inanç ve düşünce dünyasını oluşturan şair, politikacı ve filozofların yer
aldığı görülmektedir. Bu ayrılık orta çağ boyunca sürmüş ancak, yeniçağ başında ortadan
kalkmaya başlamıştır. İki geleneğin birleşmesi ve karşılıklı etkileşmesi sonrasında modern
anlamda bilim ortaya çıkmaya başlamıştır. Günümüz bilimsel düşünme ve araştırma çabasının, iki geleneğin, deneye olanak veren teknik becerilerle, kavramsal düşünmeye yol
açan teorik çalışmaların etkili bir kaynaşmasına dayanmaktadır.
İnsanın doğaya hükmetme istek ve anlama çabası insanlık tarihi kadar eskidir. Modern bilimin doğuşu bu iki isteğin birleşmesini beklemiştir. Bununla beraber ilk insanın
yaşamında bile bu iki isteğin tamamen ayrı olduğunu söylemek oldukça zordur. Çünkü,
ilk insanlar insan doğa ile ilişkisinde basit teknik becerilerini kullandığı kadar, büyü türünden bir takım akıl dışı sayılabilecek yollara da başvurmuşlardır. Aslında büyünün de
amacı doğayı etkilemektir: yanında ölmekte olan hastaları iyileştirmek, beklenen doğal
felaketleri önlemek, düşmanların yok olmasını sağlamak v.b. Aynı amacı, dünyanın varoluşu ve düzeni ile ilgili çeşitli kültürlerde yer yer sürüp gelen efsane türünden masal veya
hikayelerde de bulabiliriz. Güneşin, ayın ve yıldızların yaradılış ve var oluş nedeni insanoğlunun yaşam ve ölüm karşısında duyduğu korkuyu giderme, aradığı güveni ve rahatı
1. Ünite - Tarih Öncesi Çağlarda Bilim ve Teknoloji 5
sağlama olarak hayal edilmiştir. Gerçi büyüde bile doğanın istediği göre değişmediği,bazı
yasalara boyun eğmesi gerektiği düşüncesi hep olmuştur. Ateşin daima yaktığı, suyun ıslattığı, güneşin parlak olduğu, kışların soğuk, yazların sıcak gitme gerçeğinden ilk insanlar
da kendilerini kurtarmayacaklarını bilirlerdi. Bunula birlikte büyü ve efsane doğrudan bilimin doğmasının nedeni değildir. Bilimin doğuşuna, doğayı konrol etme çabası yanında
anlama ve bilme tutkusuda neden olmuştur.
BİLİM VE TEKNOLOJİ TARİHİ
Bilim ve teknoloji tarihi nedir? sorusunun yanıtını kısaca bilim ve teknolojinin doğuş ve
gelişme öyküsü olarak tanımlayabiliriz. Bilim ve teknoloji tarihinin amacı; nesnel bilgi ve
tekniğin ortaya çıkışını,yayılmasını ve kullanılma koşullarını incelemek ve bir bakıma niteliği belli bir yöntemin, bir düşünme türünün hatta geniş anlamda bir bakış açısının oluşmasını sağlamaktır. Bilim ve teknoloji tarihi amacına, çeşitli bilim kollarında ulaşılan sonuçları
sıralayarak değil, daha çok, bu sonuçları bağlı oldukları koşullar çerçevesinde açıklayarak
ulaşmaya çalışır. Görevi de olgu (gerçek) ve buluşların bir kataloğ çalışması olmayıp, bilimsel kavram, kuram, teknik ve anlayışın doğuş ve gelişimini izlemek ve açığa çıkarmaktır.
Modern bilim ve teknolojinin gözlerimiz önündeki yapısı, şüphesiz insan aklının ve
iradesinin uygarlığa katmış olduğu en önemli üründür. Bu ürünün doğuş ve gelişmesi son
80 yıllık bir dönemdeki akademik çalışmalarla başlatılmıştır.
Bilim teknoloji Tarihi yeni bir disiplin olmakla beraber, kapsamı çok geniştir. Bilim
çok kere sanıldığı gibi ilk defa ne Rönesans’tan sonra, ne de Batı dünyasında ortaya çıkmıştır. Bilim ve Teknoloji insanlığın ortak malıdır; kökleri ilkel insan topluluklarının yaşamına kadar uzanır.
Bilim anlamak, bilim öncesi veya bilim dışı düşünme biçimleriyle ilişkilerini incelemeyi gerektirir. Bu nedenle, bilim tarihi mitoloji, din, sanat ve metafizik (fizikötesi) konularada bilimle ilişkileri bakımından yer vermek zorundadır.
Geniş bir açıdan bakıldığında bilimin uzun ve zorlu gelişiminde şu dört aşamayı ayırdetmek mümkündür:
• Mısır ve Mezopotamya uygarlıklarına raslayan ampirik (görgüsel) bilgi toplama
aşaması;
• Eski yunanlıların evreni açıklamaya yönelik akılcı sistemlerinin kurulduğu aşama;
• Orta çağda Yunan felsefesi ile dinsel doğmaları bağdaştırma çabaları karşısında
İslam biliminin parlak başarılarını kapsayan aşama;
• Rönesans sonrası gelişmelerin yer aldığı modern bilim aşaması.
Görüldüğü gibi ilk aşama tamamen, üçüncü aşama ise kısmen Doğu’da, ikinci ve dördüncü aşamalar ise daha çok Batı’da yer alan gelişmeleri göstermektedir. Doğu ile Batı
arasında gidip- gelen bilimsel gelişmeyi söyle özetlemek mümkündür:
Doğu uygarlıklarnın ürünü olan bilim önce Batı’ya geçer; önce İyonya’da, daha sonra
Atina ve Güney İtalya’da büyük atılım yapar; tam gelişme hızını yitirmeğe başladığı bir
sırada tekrar doğu’ya döner ve Nil ağzında kurulan İskenderiye’de yeni bir parlak bir döneme girer.Ancak bu dönemde uzun sürmez. Geometri, astronomi, fizik ve coğrafya gibi
bilim dallarında sağlanan büyük ve gerçek başarılara rağmen, Roma yönetiminin giderek
yozlaşması ve Hıristiyanlık ile birlikte türlü mistik inanç ve saplantıların yayılması karşısında araştırma ve öğrenme ruhu Batı’da canlılığını yitirmekten, hatta ortadan silinip
gitmekten kurtulamaz. Bilimin yeniden canlanması, İslamiyetin ortaya çıkmasıyla, yine
doğu dünyasında kendini gösterir. Avrupa’nın 13’üncü yüzyılla başlayan ve Rönesans’tan
günümüze kadar giderek hızlanan parlak bilimsel başarılarını İslam döneminin çalışmalarına borçlu olduğu inkar edilemez. Bilim ve teknoloji aslında hiçbir ırkın, kültürün veya
bölgenin malı değildir ve olamazda.
6 Bilim ve Teknoloji Tarihi
Bilimsel Gelişme
Bilimin gelişmesi ile ilgili görüşler çeşitlidir. Bu görüşlerden birine göre bilim yavaş fakat
sürekli ilerleyen bir bilgi üretme ve çoğaltma sürecidir. İkinci görüşe göre ise, bilimde
gelişme birbirinden ayrı düzeyde yer alan köklü düşünme değişiklerinin bir sonucudur.
Bu iki görüş, ilk bakışta sanıldığı gibi, bağdaşmaz nitelikte değildir. Her ikisinde de gerçek payı vardır. Bilimin gelişmesi karmaşık bir olaydır. Bir cephesi değişim, diğer cephesi
devrim niteliği taşır. Gerçekten olgusal bilgilerimiz yönünden bilimin sürekli bir birikim,
saptanmış olguları yorumlama ve açıklama yönünden ise bilimin gelişimi ancak zaman
zaman patlak veren düşüncede devrim biçiminde görülmektedir. Bilim tarihi bu iki görüşü de ispatlama olanağı taşımaktadır. Geçmişte gözlem ve deney yoluyla saptanmış
pek çok olgusal gerçek (örneğin gezegenlerin hareketleri, gazların özellikleri, kaldıraç,
sarkaç, gel-git vb. bu tür olgular arasında sayılabilir) giderek artan bilgimizin bir bölümü olarak geçerliliklerini sürdürmektedir. Bunları bir yana itme, geçersiz sayma yoluna
gidemeyiz;geçmişte bulunmamış olsalardı, bugün bulunacaklardı. Oysa aynı sürekliliği,
olguları açıklama amacıyla bilginlerce ileri sürülen kuram veya kuramsal nitelikteki varsayımlarda bulamayız. Bilim tarihinin değişik dönemlerinde aynı olgu grubunu açıklamak
için çok kez birbiriyle ilişki olmayan kuramlar ortaya atılmıştır. Bir örnek vermek gerekirse, gök cisimlerinin hareketlerini açıklamak için Knidoslu Eudoxos’dan, S.I. Newton
(D.1642 - Ö.1727)’a kadar geçen 2000 yıllık sürede ortaya atılan değişik teoriler gösterilebilir. Bu gibi kuramlar, olgusal buluşlar gibi bir bilgi birikimi yaratmamakta, tersine
herbiri bir öncekini yıkma veya hiç değilse değiştirme rolü ile ortaya çıkmaktadır.
Her kuram doğaya belli bir bakış açısını ifade eder; fakat bu başka bakış açıları olanağını ortadan kaldırmaz. Herhangi bir kuramın ortaya atılmasında veya benimsenmesinde
olgulara uyma ve olguları açıklama gücü kadar kişisel beğenilerimizde rol oynamaktadırlar. Bu nedenle, aynı alanda rakip kuramların ortaya çıktığını ve uzun süre tutunan
kuramların bile birtakım koşulların oluşması ile geçerliliklerini, bazen beklenmedik bir
biçimde, kayboldukları görülür.
Aslında bilimin gelişimi ne tek başına bir takım kuramsal görüş değişiklerinden, ne
de yalnızca birbirine eklenen sürekli buluşlar zincirinden ibarettir. Bu iki süreç birbirini
tamamlayıcı niteliktedir. Yeni olgusal buluşlar yeni kuramlara yol açtığı gibi,yeni kuramlar da yeni gözlem ve deneylere kapı açmakta,dolayısıyla yeni buluşların koşullarını hazırlamaktadır. Olgusal buluşlarla kuramsal açıklamalar arasındaki bu karşılıklı etkileşim
bilimde gelişmenin gerçek gücünü oluşturur. Bu güçten kaynaklanan bilimsel gelişmenin
iki dönemli süreç olduğunu söyleyebiliriz. Dönemden biri kuramsal düzeyde açıklamayı,
ötekisi bu açıklamanın olgusal düzeyde pekiştirilmesini temsil eder. Fakat her pekiştirme,
ergeç, yeni bir açılmanın gereklerini de oluşturmaktan kendini kurtaramaz.
BİLİMİN VE TEKNOLOJİNİN TANIMI
Bilim, genel anlamda “evrenin yapısını ve davranışlarını gözlem ve deney yardımıyla sistematik bir şekilde incelenmesini ve yasalar biçiminde açıklamaya çalışan düzenli bilgi
bütünü” olarak tanımlanabilir. İnsan için, yaşamın başladığı andan itibaren çevresinde
olup biten olayları anlamak ve açıklamak vazgeçilmez bir tutku olmuştur. Bu açıdan bakıldığında bilim, özellikle doğaya ilişkin kuram yada beklentilerimizi sürekli sorgulayan
bir faaliyet olarakta tanımlanabilir.
Bilim; neden, merak ve amaç besleyen bir olgu olarak günümüze kadar birçok alt dala
bölünmüş, insanların daha iyi yaşam koşullarına kavuşmasına, var olmayan olguları bulmasına ve yeni şeyler öğrenmesine ön ayak olmuştur. Tüm bilim dalları evrenin bir bölümünü kendine konu olarak seçer, deneysel yöntemlere ve gerçekliğe dayanarak yasalar
çıkarmaya çalışır. Ayrıca bilim; temelleri sanat tarafından atılmış, her aşamada sanat ve
1. Ünite - Tarih Öncesi Çağlarda Bilim ve Teknoloji 7
yaratıcılıkla beslenerek insanların hayat koşullarını iyileştirmek için yapılan çalışmalar
bütünü olarakta ele alınabilir. Albert Einstein (D.1879 - Ö.1955) bilimi, her türlü düzenden yoksun duyu verileri ile düzenli düşünceler arasında uygunluk sağlama çabası, Bertrand Russell (D.1872 - Ö.1970) ise gözlem ve gözleme dayalı akıl yürütme yoluyla dünyaya
ilişkin olguları birbirine bağlayan yasaları bulma çabası olarak tanımlamıştır.
Akademik düzeyde bilimler iki ana kategoride ele alınır.. Bunlar doğa olaylarını araştıran ve inceleyen doğa bilimleri (veya doğal bilimler) ile toplumu, bireyi ve insanî faaliyetleri ve davranışları araştıran ve inceleyen sosyal (veya beşerî) bilimler. Biyoloji, fizik ve
kimya gibi bilimler doğa bilimlerine örnek gösterilirken, iktisat, sosyoloji ve antropoloji
gibi bilimler sosyal bilimlere örnektir. Bu temel alanlar arasında çok çeşitli ilişkiler olmuş,
mühendislik ve tıp gibi bu alanlarla ilişkili birçok uygulamalı disiplin de olduğu gibi özellikle son yüzyılda birçok ara bilim dalları ortaya çıkmıştır; sibernetik, astrofizik ve tıbbi
antropoloji bu bilim dallarına örnek gösterilebilir.
Matematik bilimi sıklıkla bu iki ana kategoriden farklı üçüncü bir kategori olan formal bilimler kategorisinde yer alır, formal bilimler kuramsal fikirlerle başlar ve düşünme
süreci sayesinde diğer farklı teorik fikirlere ulaşır; oysa fen bilimleri gerçek dünyadaki çeşitli gözlemlerle başlar ve gerçekliğin bir bölümü için bir ölçüde kullanışlı olan modellere
ulaşırlar. Formal bilmlerin hem doğa bilimlerine hem de sosyal bilimlere yakın ve uzak
olduğu birçok nokta mevcuttur. Matematik, belirli bir bilgi alanının nesnel ve sistematik incelenmesi hususunda doğa bilimlerine yakınken, inceleme yöntemi olarak deneysel
yöntemler barındırmaması açısından doğa bilimlerinden ayrılır; matematikte edinilen
bilgi deneysel yöntemlerle değil de genelde deneyle kanıtlanamayacak olgular için yani a
priori (deneye dayanmayan, akıl yolu ile önceden kabul edilen) ile doğrulanır. Formal bilimler, kategorisi matematiğin yanında istatistik ve mantık bilimlerini de içermektedir. Bu
iki bilim, matematik ile birlikte, tüm bilimler, özellikle deneysel bilimler açısından önemli
bir yere sahiptir; örneğin formal bilimlerdeki çeşitli gelişmeler fiziksel ve biyolojik bilimlerde de büyük gelişmelere sebep olmuştur. Formal bilimler hipotez, tekrarlanan gözlem
ve deneylerle, doğruluğu büyük ölçüde kabul edilmiş, ancak yine gözlem ve deneyler yoluyla yanlışlanabilme olasılığı bulunan kuramın,yasa olmasında, hem doğa bilimleri hem
de sosyal keşif ve tanımlamalarında bir önemli bir yer tutar.
Sosyal bilimlerin bir deneysel bilim olup olmaması durumu 20. yüzyıldan beri tartışma konusu olmuştur. Bu tartışmalar etrafında sosyal ve davranışsal dalların bir kısmı
bilimsel olmadıkları eleştirileriyle karşılaşmıştır. Hatta bazı akademisyenler, Nobel Ödülü
sahibi fizikçi Percy W. Bridgman (D.1882 - Ö.1962) ve bazı siyasetçiler ABD Senatörü Kay
Bailey Hutchinson (D.1943 -) vb. diğer bilim dallarına oranla muğlak veya bilimsel açıdan
yersiz buldukları bazı bilim dallarına “bilim” sözcüğünü kullanmaktan kaçınmışlardır.
Bazı filozoflar da bu açıdan farklı fikirler sunmuşlardır; örneğin Karl Popper (D.1902 -
Ö.1994) bilimsel yöntemin ve kanıtların varlığını reddetmiştir. Popper’a göre sadece bir
tane evrensel yöntem vardır; olumsuz deneme ve yanılma yöntemi. Bu, bilim, matematik,
felsefe, sanat vs. dahil insan zihninin tüm ürünlerini kapsadığı gibi, hayatın evrimini de
kapsar. Bilimi genel olarak dört alana ayırarak da incelemek mümkündür. Bu alanlar:
• Sosyal olaylar ve insan davranışlarını konu alan “Sosyal Bilimler”
• Doğanın ve incelendiği Fizik, Kimya, Biyoloji’yi de içeren “Fen Bilimleri”
• Bilimsel yöntemlerle elde edilen bilgilerin uygulamaya konulduğu “Uygulamalı
Bilimler’’
• Hem Fen Bilimlerine, hemde bazı yönleriyle Sosyal Bilimlere benzeyen ve bilim
dili olarak adlandırılan “Matematik’’
Bilim topluluğu birçok farklı bilim dalında uzmanlaşmış, farklı dallarda araştırma yapan birçok bilim insanı ve ilgili kurumlardan oluşmaktadır.
8 Bilim ve Teknoloji Tarihi
Teknoloji, Yunanca, tekhne (sanat, zanaat) ve logos (bilgi, söz, sözcük) sözcüklerinden
oluşan bir terim olup, Antik Yunanistan’da “bilgiden gelen zanaat” anlamına geliyordu.
Zaman içinde anlamı değişen sözcük, bilimsel araştırmalardan elde edilen somut ve yararlı sonuçları ve bunlara ilişkin araç, yöntem ve süreçlerin bütününü ifade eden bir anlam
kazanmıştır. Teknoloji ayrıca, bir sanayi dalıyla ilgili üretim yöntemlerini, kullanılan araç,
gereç ve aletleri kapsayan bilgi olarakta tanımlanabilir.
Bir insan etkinliği olarak teknoloji, insanlık tarihinde bilim ve mühendislikten önce ortaya çıkmıştır. Teknolojinin, bilimin uygulamacı yönü olduğu görüşlerde bulunmaktadır. Mısır
pramitlerinin yapımı teknolojinin bilimden önce ortaya çıktığının bir kanıtıdır (Resim 1.1).
Teknolojinin bilimden önce ortaya çıktığına dair birkaç örnek veriniz.
Teknoloji, günümüzde veri paylaşımının en etkin bir biçimde kullanılmasıyla keşiflere
yön vermenin etkin bir parçası olarak da tanımlanabilmektedir. O halde teknolojiyi kısaca
bilimsel bilgiden yararlanarak yeni bir ürün geliştirmek, üretmek ve hizmet desteği sağlamak için gerekli bilgi, beceri ve yöntemler bütünü olarak da tanımlayabiliriz.
Buna göre üretim evresini dörde ayırabiliriz:
• Bilimsel bilgiye ulaşmak veya geliştirmek,
• Bilgiden faydalanarak bir ürün tasarlamak (tasarım yeteneği veya teknolojisi),
• Tasarlanan bir ürünün üretim tekniklerini belirlemek (üretim teknolojisi),
• Üretimdir.
Bilim ve teknoloji tarihi, teknoloji ve bilimin, pratik yaşam gereksinimlerinin karşılanmasına ya da insanın çevresini denetleme, biçimlendirme ve değiştirme çabalarına
yönelik uygulamaların tarihidir. Teknoloji temel olarak alet yapımı ve alet kullanarak sonuç alma yöntemleri anlamına gelir. Alet yapma yeteneği, insan türünü öteki canlılardan
ayıran temel niteliktir. Bu niteliği nedeniyle insan, en başından beri teknoloji üreten bir
varlıktır ve teknolojinin tarihi bir bakıma insanlığın tarihidir.
İnsanoğlu, tüm canlıların en gelişmişi olup çevresine ve diğer canlılar üzerinde hakimiyet kurabilen tek canlıdır. Yiyecek ihtiyacını karşılamak için çeşitli aletler
geliştirmesi,korunmak için barınaklar yapması ilk teknolojik girişimleridir. Bu açıdan baResim 1.1
Mısır Piramitleri
1
1. Ünite - Tarih Öncesi Çağlarda Bilim ve Teknoloji 9
kıldığında teknolojinin ilk kaynaklarını yontma taş devrine kadar götürebiliriz. İlk insan
Afrika’da ortaya çıksada ilk uygarlığı Fırat ve Dicle nehirleri arasında ve bu gün Irak sınırları içinde kalan “Mezopotamya” olarak adlandırılan bölgede başlamıştır.
BİLİM VE TEKNOLOJİ TARİHİNİN ÖNEMİ
Bilim ve teknoloji tarihini bilmenin ve öğrenmenin çok sayıda yararı bulunmaktadır. Bunlar:
• Bilim ve teknoloji tarihi, her şeyden önce gençlere bilim ve teknoloji sevgisini aşılar.Bilim tarihi özellikle toplumlarda bilim insanına ve bilime verilen kıymet ve
saygınlıklar vurgulanarak anlatıldığı zaman,gençlerde bilime ve teknolojiye karşı
ilgi ve heves oluşturur.
• Bilim ve teknoloji tarihi tarihi, gençlerde, tarihsel ve kültürel kimlik oluşmasına yardımcı olur. Özellikle milletimizin ve bilim insanlarımızın bilime ve teknolojiye katkıları anlatıldığı zaman, bu gençlerimiz kendi geçmişlerini daha iyi tanıyacaklardır.
• Bilim ve teknoloji tarihi, bilimin ve teknolojinin yapısı, karakteri ve değeri hakkında en doğru bilgiyi verir.
• Bilim ve Teknoloji Tarihi bize bilim ve teknolojinin sürekli gelişen bir etkinlik olduğunu, bilim ve teknolojide bir sonun olmadığını, her zaman için yapılabilecek
yeni şeylerin icat edileceğini öğretir.
Ayrıca Bilim Tarihi, başlangıçta doğru diye kabul edilen bir çok bilimsel varsayım,
görüş ve kuralların, zamanla yanlışlandığını, onların yerine daha doğrularının konduğunu da gösterir. Bu konuda, bilim tarihinde Gezegenlerin Hareketi, Kan Dolaşımı, Atom
Kuramları v.b. çok sayıda örnek bulunmaktadır.
Bilim ve Teknoloji tarihi bilmenin, önemli bir yararı, gençlere ve genç bilim adamı ve mühendislerine eleştirici bir bakış açısı kazandırmasıdır.
Bilim tarihçisi, bilimsel teori ve görüşlerin ortaya çıkışlarında ve özellikle de yeni fikirlerin doğuşunda, bilimcilerin bu fikirlere karşı takındıkları tavırlarıda gösterir.
Bilim ve teknoloji tarihi, bilim ve teknolojinin tek bir ulus veya kültürün malı olmadığını, bütün insanlığın mirası olduğunu, ayrıca ulusların buradaki payının yani bilim ve
teknolojiye yaptıkları hizmet ve katkının hangi oranda olduğunu da ortaya koyar (çıkarır).
Ulusların kendinden öncekilerden nasıl etkilendiklerini, kendilerinin bilim ve teknoloji
mirasına ne gibi yenilikler kattıklarını bize yine bilim ve teknoloji tarihi öğretir, Resim
1.2’de bilime önemli katkılarda bulunmuş bilim adamlarını görülmektedir.
Resim 1.2
Bilime önemli katkıda
bulunmuş bazı bilim
adamları
10 Bilim ve Teknoloji Tarihi
Bilim tarihi, eskiden ortaya atılan, bugün için terkedilen veya yaşamaya devam eden,
bir çok bilimsel görüş veya kuramı konu edinir. Onlardan esinlenerek insanlar, yeni görüşler ortaya koyabilirler. Nitekim bugün kabul edilen bir çok modern kuram, yasa ve
buluşların çoğu, eskilerin kuramların düzeltilmesi, eksikliklerinin tamamlanması, kısaca
yeniden gözden geçirilmesi sonucu elde edildiğini yine Bilim Tarihi bize göstermektedir.
Bilim Yöntemleri
Bilimde tek bir yöntem yoktur. Bilimin konu edindiği varlık veya doğa olayı türüne göre,
çeşitli yöntemler vardır. Yöntem bizi konu edindiğimiz bilimsel problemin çözümüne götüren şeydir.Her türlü maddi ve manevi vasıtalar ve yaklaşım biçimlerinin bütünüdür.
Bilimsel araştırmalarda kabul edilen genel yöntemler şunlardır:
• Algılama Yöntemi: Çıplak gözle ve duyu organlarımız aracılığıyla yaptığımız bir
şey veya olay hakkındaki ilk algılamadır.
• Gözlem Yöntemi: Bu yöntem algılama yönteminin biraz daha derinleştirilmiş şeklidir. Duyu organlarının güçlerini arttırıcı, teleskop, mikroskop gibi çeşitli araçlar
kullanılır. Bilmek istediğimiz bir şeyi veya olayı etkide bulunmadan yakından gözlemek ve izlemektir.
• Deney Yöntemi: Bu yöntem gözlem yönteminin biraz daha derinleştirilmiş şekli
olup, gözlenen olayların laboratuvar ortamında sınanmasıdır.
“Bilim nedir?’’ sorusunun herkesin hem fikir olduğu tek bir yanıtı yoktur. Bununda
nedeni, bilimin donmuş (doğmatik) bir yapıda olmayıp sürekli hızla değişen ve gelişen bir
etkinlik olmasından kaynaklanmaktadır. Kısaca bilim, inceleme konusu ve yöntemi bakımından, kapsam ve sınırları kesin çizgilerle belli olmayan, karmaşık ve devamlı gelişme
içerisinde bulunan çok yönlü bir oluşumdur.
İnsanoğlunun yeryüzündeki yaşam ortamına duyduğu merak, yaşam standartlarını
yükseltecek bir etkinliğe bürünmeye başlaması, olağan olayları anlama çabası, aslında
dünyanın sırlarla dolu bir yer olduğunu ve bunları çözümlemek gerektiği gerçeğini doğurmuştur. Geleneksel bilim sadece anlamaya ve çözmeye ihtiyaç hissetse de, ileriki dönemlerde oluşan bilim dalları sadece çözmeyi değil daha da öte ilerlemeyi de kapsamaktadır.
Geçmişte önemli sayılan belli başlı bilim dalları matematik, astronomi ve tıp olmasına
karşın günümüzde genetik, nanoteknoloji vb. çok çeşitli bilim dalları ortaya çıkmıştır. İlk
çağlardan bu yana günümüzde de yeni formüller, sistemler, yöntemler ve kuramlar geliştirilmektedir ki bu da bilimin sürekliliğine güzel bir örnek oluşturmaktadır.
Yirminci yüzyılda ortaya çıkmış bilim alanına örnek veriniz.
Bilimin sürekliliğine örnekler bulunuz.
Tekrarlanan gözlem ve deneylerle, aynı şartlarda aynı sonuçları verdiği kesin olarak
belirlenen, akla ve mantığa uygun, genel kanıya göre kabul görmüş, değişmez nitelik kazanmış, yanlışlanma olasılığı olmayan gerçek bilgiye, bilimsel yasa (kanun) denir. Yasalar
değişmezlik ilkesine sahiptir. Yanlışlamaya çalıştığınızda, yasayı çökertmek mümkün olmaz. Yasalar en gerçek değişmezlerdir. Bilim insanları bu mevcut yasaları kullanarak yeni
yasalar ortaya koymaya çalışırlar. Bilimsel yasalar bilimin vazgeçilmez öğeleri olmasına
karşın ve birçok bilimsel yasanın doğruluğu tartışılır düzeydedir. Bilim deneye dayanır.
Bilimin deneye dayanması, işlenen konuyu daha inandırıcı kılmanın yanında belirli bir
çerçeveye oturtulması için de gereklidir. Bilimin sonsuz bir süreç içinde değişimi yadsınamaz bir gerçektir. Zaman içinde birçok alt dala bölünen bilim, sayısal ve sosyal alanlarda
ayrı konulara bürünmüş; fakat nitelik açısından aynı amaca hizmet etmeyi sürdürmüştür.
2
3
1. Ünite - Tarih Öncesi Çağlarda Bilim ve Teknoloji 11
Bilimin Özellikleri
Bilim tarihçilerine göre bilimin şu özelliklere sahip olduğu belirtilir:
• Bilim bilimsel verilere dayalı, kanıtlanabilir özellikteki bilgidir yani olgusaldır. Olgulara yönlenerek doğrulanabilir olan ifadeleri inceler.
• Bilim mantıksaldır. Bilimsel ifadeler, mantıksal açıdan doğru çıkarımlar ile ulaşılmış, çelişkisiz ifadeler olmalıdır.
• Bilim objektiftir. Bilim, öznel ifadeler ile değil nesnel ifadeler ile ilgilenir.
• Bilim eleştireldir. Bilimdeki mevcut her kuram yeni olgular ışığından çürütülebilir
veya değiştirilebilir; her kuram yerini başka bir kurama bırakabilir.
• Bilim genelleyicidir. Bilim, tek tek bütün olgular ile ilgili gözlem yapmaz; bunlar ile
ilgili genel kurallar ve bağıntılar bulmaya çalışır.
• Bilim seçicidir. Bilim, her türlü olguyla değil yalnızca ilgi alanına giren ve önemli
olgular ile ilgilenir.
Bu özelliklerin dışında bilimin bir takım inançlara dayandığı da ifade edilir. Bunlar:
• Bilim gerçekçidir. Buna göre dış dünya özneden bağımsız ve gerçektir.
• Bilim akulcıdır. Buna göre dünya anlaşılabilir ve akla uygun bir dünyadır. Bu nedenle olguları akıl yolu ile kavramaya elverişli bir düzeni vardır.
• Bilim nedenselcidir. Buna göre doğadaki her şeyin bir nedeni vardır, doğadaki bütün olgular arasında neden-sonuç ilişkisi bulunur.
• Bilim niceldir. Buna göre var olan her şey ölçülebilirdir.
Bilimsel Yöntem
Bilimsel yöntem, yeni bilgi edinmek veya bilinen bazı bilgileri doğrulamak veya düzeltmek amacıyla, olayları araştırmak için ve geçmişte kazanılmış, öğrenilmiş bilgileri tamamlamak için kullanılan yöntemlerin tümüne denir. Bilimsel yöntem(ler) gözlemlenebilir,
deneysel ve ölçülebilir kanıtların belirli bazı mantıksal ilkelerle incelenmesine dayanır.
Bilimsel yöntem, 17.yüzyıldan beri doğa bilimlerini karakterize eden sistematik gözlem,
deney, ölçüm, formüle etme ve varsayımların değiştirilmesini içeren yargılama olarakta
tanımlanabilir.
Bilimsel yöntem diğer bazı bilgi edinme yöntemlerinden, bilim, deney ve mantık
temelli olmasıyla ayrılır. Aynı şekilde bilimsel yöntem ile elde edilen bilginin, tekrar
edilebilir deneylerden sonra tekrar ulaşılabilir olması gerekir. Bu açıdan bilimsel yöntem, sıklıkla bir buyruk veya düşüncenin Tanrı tarafından peygamberlere bildirilmesi
olarak tanımlanan vahiy bazlı olan dinî yöntemden farklıdır; dinî bilgide esas olarak
vahiydir oysa vahiy tekrar edilebilir bir deneye dayanmadığı için bilimsel bir yöntem
olarak kabul görmez. Her ne kadar farklı bilim dallarında ve farklı bilgi konularında
farklılaşmış, konuya özelleşmiş bilimsel yöntemler kullanılsa da genel bazı noktalar
bilimsel yöntemlerin temelini oluşturur. Genellikle bilim insanları, araştırmacılar belirli bir olayı açıklamak adına büyük ölçüde ellerindeki bilgileri kullanarak varsayımlar
öne sürerler; daha sonra bu varsayımları test etmek için çeşitli deneyler hazırlarlar ve
deneylerin sonucuna göre bir varsayımın doğruluğu veya yanlışlığı ortaya çıkar. Bazen
bir varsayımın doğruluğu belirli deneyler sonucu kabul edilse de; daha sonra yanlış
olduğu farklı deneyler yoluyla da kanıtlanabilir. Bu sebeple her türlü varsayım, sürekli
olarak deneylere tabii tutulabilir. Bilimsel yöntem açısından, bilimsel yöntemler sonucu elde edilen bilgilerin paylaşılması ve arşivlenmesi çok önemlidir zira bu bilgiler
ışığında aynı veya farklı yöntemlerle ilgili deney ve testlerin tekrar edilmesi, yeniden
üretilebilmesi ve yapılabilmesi bilimsel yöntem sonucu oluşacak bilgi açısından kaçınılmaz bir gerekliliktir. Deneylerle aynı sonuç tekrar tekrar üretilebildiğinde varsayım
yasa olmaya yaklaşır.
12 Bilim ve Teknoloji Tarihi
Bilimsel yöntem, bilimsel bulgular ve bilimler içerisinde kullanılan kavramlar da bilim felsefinin konusu oluşturur. Örneğin bilimsel yasaların tam olarak ne olduğu, nasıl tanımlanması gerektiği ve eğer varsa gerçek bilimsel yasaların, yanlışlıkla yapılmış objektif olarak genel
geçer olmayan genellemelerden nasıl ayrıştırılması gerektiği bilim felsefesi içinde tartışılır.
Fikir, deney ve bulguların paylaşımı, iletişimi ve tanıtımı gibi amaçlar güden bilim
kurumlarına Rönesans döneminden beri rastlanmaktadır. Bugüne ulaşmış en eski bilim
kurumu İtalya’daki Accademia dei Lincei ile 1660 ve 1666 yıllarında kurulan İngiliz Royal Society ve Fransız Académie des Sciences ulusal bilim akademileridir. Ayrıca birçok
uluslararası bilimsel örgüt, örneğin Uluslararası Bilim Konseyi (International Council for
Science), farklı milletlerin bilim toplulukları, camiaları arasındaki işbirliğini geliştirmek
ve önayak olmak amacıyla kurulmuştur.
Bugüne kadar çok çeşitte bilimsel dergi yayınlanmış ve yayınlanmaya devam edilmektedir. Bilimsel dergiler üniversitelerde ve diğer çeşitli araştırma kurumlarında yapılan
araştırmaların sonuçlarını belgelemek ve iletmekte; bilimsel araştırmaların ve çalışmaların
bu sebeple de bilimin arşivsel bir kayıdı olma işlevini görmektedirler. İlk bilimsel dergiler,
Journal des Sçavans ve ardından gelen Philosophical Transactions, 1665 yılında yayımlanmaya başlanmıştır. O zamandan bu yana düzenli yayınların toplam sayısı durmadan artış
göstermiştir. Günümüzde aktif olan bilimsel dergilerin sayısı 37 bine ulaşmıştır.
Birçok bilimsel dergi belirli bir bilim dalını kapsamakta ve o daldaki araştırmaları yayımlamakta, sunmaktadır; araştırmalar normalde bilimsel bir tez formatındadır. Bilim
çağdaş toplumlarda o kadar yaygın ve nüfuzludur ki genellikle başarıların, haberlerin ve
bilim adamlarının heveslerinin daha geniş kitlelere aktarılması için gereklidir.
Bilimsel dergiler, örneğin New Scientist veya Scientific American, daha geniş bir okuyucu kitlesinin ihtiyaçlarına karşılık vermekte ve bazı araştırma alanlarındaki kayda değer
keşif ve gelişmeler dahil birçok popüler araştırma alanın teknik olmayan özetlerini sunmaktadır. Ayrıca, yüzeysel olarak, bilim kurgu türü, temelde fantastik bir doğaya sahip
olsa da, genel olarak toplumun hayal gücünü cezbetmekte ve belki bilimsel yöntemleri
değil ama bilimsel fikirleri iletmektedir.
Bilim gibi tavır takınarak kendisine genel geçerlilik kazandırmaya çalışan herhangi bir
yerleşmiş bilgi bütünü bilim olarak kabul edilmez; bunlara genellikle sınır-bilim (fringescience) veya alternatif bilim denmektedir. Bunların en büyük eksikliği, doğal bilimlerde
olduğu gibi bilimlerin gelişimine katkıda bulunan, dikkatlice kontrol edilen ve etraflıca
incelenip, yorumlanan deneylerden yoksun olmalarıdır. Bir başka terim de çöp bilimdir.
Çöp bilim (junk science), aslında meşru, doğru sayılabilecek çeşitli bilimsel kuram ve verilerin, yanlış bir şekilde, karşıt tarafı tutma ve savunma amaçlı kullanımıdır.
Psikolog Carl Jung (D.1875-Ö.1961)’a göre her ne kadar bilim doğanın her yönünü, tam olarak anlamaya çalışmışsa da kullanılan deneysel yöntemler ancak yapay ve
sınırlı sorular ortaya atacak ve dolayısıyla sadece kısmi yanıtlara ulaşılacaktır. Robert
Anton Wilson (D.1932- Ö.2007), bilimin soru sormakta kullandığı araçların ürettiği
yanıtların sadece kullanılan araçlar açısından anlamlı olduğunu ve bilimsel bulguların
incelenebileceği tamamen nesnel bir bakış açısına neden olmadığını ileri sürerek bilimi
eleştirmiştir.
Bilim ve Din İlişkisi
Bilim ile din arasındaki ilişki, ikisi de son derece geniş konuları ele aldığı için son derece
farklı biçimlere sahiptir. Bilim ve din birbirinden farklı yöntemlere ve sorulara sahiptir.
Bilimsel yöntem doğal, fiziksel ve maddesel konulara ölçüm, hesaplama ve tanımlamayı
1. Ünite - Tarih Öncesi Çağlarda Bilim ve Teknoloji 13
temel alan deneysel bir biçimde yaklaşır. Dinsel yöntemler ise evrendeki ruhani sorunları
ve varlıkları doğaüstü otorite ve ilâhî vahiy gibi kavramlarla açıklamaya ve anlamaya çalışır. Tarihsel olarak bilimin din ile olan ilişkisi son derece karmaşıktır. Dinsel doktrinler
ve nedenler zaman zaman bilimin gelişimini etkilerken, bilimsel bilgi de dini inanışları
etkilemiştir.
Roma Engizisyonu’nun karşısında Galileo Galilei (D.1564 –Ö.1642) gibi tarih boyunca
bazı bilim insanları ve düşünürler bilim ile dinin uzlaşamaz ve birbirine karşıt uğraşılar
olduğunu öne sürselerse de, bu genel olarak bilimin sorgulamaya dayanmasının, dinin ise
sorgulamadan inanmayı gerektirmesinden kaynaklanmaktadır. Bazı düşünürler de bunun
aksini iddia etmiştir. Özellikle 19. yüzyılın belirli dönemlerinde din ile bilimin birbirine
karşı olduğu görünüşü kazanmıştır. Bu dönemlerde gelişen muhalefetin, karşıtlık tezine
göre bilim ile din arasındaki herhangi bir etkileşim her zaman çatışmaya yol açacak ve
din de, yeni bilimsel fikirlere karşı, saldırgan olan taraf olacaktır. Her ne kadar bu anlayış
19. yüzyılda John William Draper (D.1811 - Ö.1882) ve Andrew Dickson White (D.1832-
Ö.1918) gibi isimlerce yaygınlaştırılmaya çalışılmışsa da bilim ile din arasındaki tarihsel
ve bugünkü etkileşimi, çatışma ve işbirliği alanlarını açıklamaya yeterli olmamıştır. Bilim
ile dinin tarih içinde çatışması sorunlarda olmuştur. Bilim ile dinin uzlaşmasının mümkün olmadığını savunan bilim insanları günümüzde de mevcutturlar. Örneğin İngiliz evrimsel biyoloji uzmanı Richard Dawkins (D.1941- ) bilim ile dinin uzlaşmasının mümkün
olmadığını şiddetle savunmaktadır. Aksi görüşte olan bilim adamları ve yazarlar da mevcuttur; ABD’li biyolog Kenneth R. Miller (D.1948- ) gibi.
Tarih boyunca din ile bilimi birleştirmeye çalışan, birbiriyle çelişmeyen yöntemler
olduğunu ileri süren ve hatta birbirlerini tamamladıklarını düşünen bilim insanlarıda
olmuştur. Zaman zaman dini kanıların bilimsel yöntemlerle veya bilimsel kanılar dini
yöntemlerle açıklanmaya çalışılmıştır. Örneğin, İbn-i Sina Tanrı’nın varlığını akıl ve mantık yoluyla açıklamaya çalışmıştır. Buna ek olarak, özellikle modern çağda, bazıları bilim
ve dinin birbirinden bağımsız olduğunu, insani deneyimin birbiriyle ilgisiz yönleriyle
uğraştıkları ve bu sebeple birbirlerinin alanına bulaşmadıkça, kendi alanları içerisinde,
sorunsuz bir şekilde birlikte var olabileceklerini öne sürmüşlerdir.Ama bu görüş pek de
mümkün olmamıştır.
BİLİMİN VE TEKNOLOJİNİN DOĞUŞU
Bilimin yazıdan daha önce ortaya çıktığı bilinmektedir. Bu sebeple, özellikle antik çağlardaki bilimsel buluş, görüş ve keşifleri incelemekte arkeolojinin önemli bir yeri bulunmaktadır. Örneğin arkeolojik çeşitli keşiflerin incelenmesi sonucu, tarih öncesi çağlardaki ilk
insanların çeşitli gözlemler yaptığı saptanmıştır; örneğin kendi amaçları doğrultusunda
mevsimleri takip etmişlerdir. Afrika’da bulunan ve MÖ (35000-20000) MÖ 35000- MÖ
20000 yılları arasındaki kökenli çeşitli bulgular, zamanı ölçmeye dair çeşitli denemelerin
izlerini taşımaktadırlar.
İlk insanlar mevsimleri neden takip etme ihtiyacı duymuşlardır?
Bilim ve teknoloji tarihinin amacı yalnızca belli bir dönemdeki bilimsel ve teknolojik
çalışmaları o dönemin koşulları bakımından anlamak ve irdelemek olmayıp aynı zamanda
bilimin ve teknolojinin gelişme mekanizmasını incelemek ve mekanizmanın ışığı altında
geçmişten bugüne kadar tarih sahnesinde ortaya çıkan bilimsel ve teknolojik devrimleri
incelemek ve değerlendirmektir.
Bilim tarihi, bilimin ortaya çıkışını, başlangıçından günümüze gelişimini ve geçirdiği
evreleri, bilimsel kuramları ve yasaları inceler. Bilimsel buluş ve keşifler yanında bilimsel
4
14 Bilim ve Teknoloji Tarihi
yöntemlerin tarihsel ve sistematik olarak incelemesi, bilim insanlarının çalışmaları,bilime
yapmış oldukları katkılar, bilimsel araçlar, bilimsel kurumlar ve bilim-toplum ilişkiside
Bilim Tarihi konuları içinde yer alır.
Bilim tarihi bu konuları inceleken diğer bilgi ve bilim dallarından da yararlanır.İlk
çağlardaki bilimsel gelişmeleri incelemek için bilim tarihi özellikle dinler ve felsefe tarihinden faydalanır. Bilim tarihi, bilimin doğuşu ve ilk bilimsel gelişmeler konusunda bu
bilgi dallarına ihtiyaç duyar. Eski çağlardaki, bilim ve bilimsel gelişmeler bilim tarihçisi
gözüyle değerlendirilmediğinden bu bilgi dallarına başvuru kaçınılmaz olmaktadır. Bu
başvuru zaman içinde azalıp, Yeni ve Yakın çağlardaki bilimsel gelişmelerin incelenmesi
bilim adamlarının eser ve yaşam öykülerinden çıkarılmaktadır.
Bilim tarihi günümüzde özellikle bilimin konumu, gelişimi ve iç-yapısını değerlendiren, bunu kuramsal düzlemde ortaya koymaya çalışan felsefenin bir bölümü olan bilim
felsefesini etkilemektedir. Bilim kavramı ve bilimin gelişme mekanızması bilim felsefesinin ana konularıdır.Günümüzde bilim felsefecileri mantık yerine bilim tarihi öğrenmeyi
yeğlemekte ve tezlerini desteklemek için bilim tarihinden örnekler vermektedirler.
Bilim tarihi bilim kuramlarını ve yasalarını incelerken, kuramların ve yasaların ortaya
çıkışını hazırlayan felsefi bilgi ve bilimsel görüşleri de kendine konu eder. Bilim tarihi,
daha sonraki aşamalarda onların hangi yeni kuram ve yasaların ortaya çıkışına neden
olduklarını da açıklar.
Ayrıca bilim tarihi, bilimsel yöntemleri konu edinirken, bu yöntemler ile bilimsel kuramlar, yasalar ve teknik arasında bir bağ kurar, bu bağı kurarken hangilerinin daha etkin
olduğu konusunda yargılar ortaya koyar.
Bilim insanından söz ederken, bilim tarihi en çok bilim insanının nitelikleri üzerinde
durur. Yaratıcı bilim insanının zihin yapısını inceler ve bilim insanının dahil olduğu bilim
akımlarıyla ilişkisini ortaya koyar.
Bilimsel kurumlar ve kuruluşlara bakarsak, bilim tarihi, özellikle doğrudan bilimsel
eğitim veren, araştırma yaptıran okul, üniversite, kütüphaneler, gözlemevleri ve laboratuvar ile onlarda bulunan araçların niteliklerini ve bilime katkılarını imceler.
Bilim tarihi, bilim –toplum ilişkisini de inceler. Özellikle toplumların sahip olduğu
dini inaçların bilime olan olumlu-olumsuz tavırlarını ve bilimin dini inanç ve anlayışlarda
yaptığı etkileri ve değişmeleri inceler. İkinci olarak, bilim ile toplumun sosyal, siyasi ve
ekonomik düzeni arasındaki ilişkileri ele alır. Karşılıklı olarak bilim ve toplumsal düzenin
birbirinin gelişmesi veya gerilemesindeki katkı ve etkinlik paylarını saptar. Ayrıca toplumların bilim hayatındaki yerlerini gösterir. Bilim açısından önceki toplumların daha
sonraki toplumları nasıl etkilediklerini ve etkileşimin yollarıyla sonuçlarını da inceler.
Ronan, C.A., (2003), Bilim Tarihi, Dünya Kültürlerinde Bilim Tarihi ve Gelişmesi, (Çev. İhsanoğlu, E., Günergün, F.), Ankara, Tübitak Akademik Dizi.
YAZILI TARİH ÖNCESİ ÇAĞLARDA BİLİM VE TEKNOLOJİ
İnsanlığın tarihinde bilinen en eski çağ, Yontma taş (Eskitaş çağı) (M.Ö. 2.500.000–10.000)
olarak adlandırılır. Güç koşullar altında yaşamak zorunda kalan insanoğlunun elinde araç
olarak yalnızca yontulma taşı vardı; ancak, zaman içinde biriken gözlemlerinden yararlanarak taşa çeşitli biçimler verdi; avladığı hayvanların derisinden giysi, kemiğinden alet
yaptı; etiyle beslendi. Ateşi keşfettikten sonra doğaya egemen olmaya başlayan insan, çevresini gözlemleyerek elde ettiği bilgiler üzerinde düşünmeye başladı ve düşündüklerini
başkalarına aktardı, yani dili buldu Yontma taş devrinden önce, insan mağralarda barınıyordu. Kürklü hayvanların postlarını giyiyor, bitki ve ağaçların sebze ve meyvelerini çiğ
olarak yiyordu. Bu güç koşullar,insanı, aklını ve içgüdüsünü kullanmayı zorunlu kıldı.
1. Ünite - Tarih Öncesi Çağlarda Bilim ve Teknoloji 15
Bu durumda insan, doğayı hazır kullanma yerine doğayı taklitle yavaş yavaş bazı şeyler
üretmeye başladı. Yontma taş devrinde, mağara yerine,ağaçlardan ve taşlardan oluşan kulübeler, avladığı hayvanların derisinden, kemiklerinden giysi ve çeşitli aletler yaptılar. Ateşin bulunmasıyla da yiyeceklerin bir kısmını, pişirdiler. Resim 1.3’de arkeolojik kazılarda
bulunmuş Taş devrine ait bazı aletler görülmektedir.
Diğer taraftan, insanlar yavaş yavaş yerleşik düzene geçmeye başladı. Bunun sonucu
olarak, ilkel şehirleşme ile insanlar arasında, seslerden ve işaretlerden oluşan dil ortaya
çıkmıştır.
Bilim, aynı zamanda insanın, duyguları, aklı ve içgüdüleriyle doğayı, taklit etmesinden
doğmuştur. İnsan, başlangıçta doğayı ve doğa olaylarını el yordamıyla ve deneme –yanılma yoluyla anlamaya çalışmıştır. Bilimin doğmasındaki ilk nedenler, insanın kendi varlığını ve hayatını devam ettirmesine yönelik günlük gereksinmeler, doğaya karşı duyduğu
korku ve sevgi duygularıdır.
Cilalı taş (M.Ö.10.000-6.000) çağında, insanlar taştan yapmış oldukları taşları cilalamaya başladılar. Balta, keser, ok ve yay gibi yeni aletler eskilerine eklendi. Bu dönemde
tarım ve hayvancılık gelişti ve yavaş yavaş göçebelikten yerleşik yaşama geçildi.
İnsanlar, gündelik yaşamlarında kullanmış oldukları mutfak gereçlerini topraktan
üretiyorlardı; daha sonra, bakır ve demir gibi madenleri çıkarıp kullanmayı öğrendiler. Bu
maddelerden süs eşyaları yaptıkları gibi, çeşitli aletler ve silahlar da ürettiler. Cilalıtaş devrinde, insan daha önce elde ettiği bilgiler ve becerileriyle yavaş yavaş doğaya hükmetmeye
başladı. Örneğin, suyun kaldırma kuvvetini bilmeden, basit kayıklar yaptı. Yonttuğu taşlardan, oyduğu ağaçlardan ve şekillendirdiği topraktan balta, keser, ok, yay, çanak, çömlek
gibi aletler yaptı. Tarım ve hayvancılık bu çağda gelişti. Göçebelikten yerleşik hayata geçiş
fazlalaştı. İnsanlar, hayvanların post ve derilerini örtünme yerine, onların yünlerinden
dokunmuş giysiler giyinmeye başladılar.
Maden çağında (M.Ö. 6000–600), Nil, Dicle, fırat, İndus ve Sarı ırmak kıyılarında
toplumlar şekillenmeye başladı; yazıya da ilk kez bu bölgelerde rastlandı. Şu halde, uygarlıkların tarih sahnesine çıkmaya başladığı bölgeler, tarıma elverişli büyük nehirlerin
kenarlarıydı. Maden çağında, insanlar önce bakır,daha sonra demir ve altın madenlerini
keşfettiler, onları kullanmayı öğrendiler ve bu madenlerden süs eşyası, çeşitli silahlar ve
aletler yaptılar. Bu çağda yazıyı icat oldu ve ticaret başladı. Özellikle büyük nehir ve deniz
Resim 1.3
Taş devrine ait bazı
aletler
16 Bilim ve Teknoloji Tarihi
kenarlarına tarıma elverişli bölgelerde şehirler oluştu. Böylece yeni uygarlıklar oluşmaya
başladı. Bunlardan ilk akla gelenler şunlardır: Nil nehri ve Akdeniz kenarında oluşan Mısır, Dicle ve Fırat nehirleri arasında oluşan Mezopotamya, Orta ve güney Asya’da, İndus ve
Sarı ırmakları etrafında Çin,Türk ve Hint uygarlıklarıdır. Bunları daha sonra, Anadolu’da
ve Akdeniz havzasında oluşan Hitit, Lidya, Fenike ve Yunan uygarlıkları izlemiştir.
Bilim, felsefe, hukuk ve din,insanın yaratılışıyla başlamıştır. Başlangıçta bütün bunlar
içiçeydi; hatta bu içiçelik Yeniçağ’a kadar da devam etmiştir.
İnsan,içinde yaşadığı doğayı, doğa varlıklarını ve olaylarını,ister istemez, gözlemlemek
gereksinimi duymuştur. Beslenmek, giyinmek, korunmak ve barınmak için, doğadan faydalanmıştır. Güç yetirebildiği ölçüde doğa varlıklarından faydalanmak ve güç yetiremediği varlıklara ve olaylara sığınmak, tapmak, insanı, doğayı yavaş yavaş tanımaya, bilmeye ve
anlamaya itmiştir. Yerleşik hayata geçişle başlayan uygarlıkları oluşumu, dolayısıyla bilimsel ve kültürel faaliyetlerin ortaya çıkışı ilk çağlarda Asya kıtasında başlamış,daha sonra
göçler ve diğer başka nedenlerle Anadolu ve Akdeniz havzasında, Afrika ve Avrupa’da
uygarlıklar oluşmuştur.
Çin’de Bilim ve Teknoloji
Çin uygarlığında bilimsel faaliyetin başlangıcı M.Ö. 2500’lere kadar götürülebilir. Zaman
zaman ise sadece Sarı ırmak civarında ufak bir devlet şeklinde görülen Çin, ilk insan kalıntılarının (sinantropus pekinensis) bulunduğu yerlerden biridir. Çin uygarlığı, genellikle, kapalı bir uygarlık olarak nitelendirilmiş ve bilimsel etkinliklerin gelişmesinde doğrudan doğruya bir etkisi olmadığı ileri sürülmüşse de, erken devirlerde komşuları Türkler ve
daha sonra da Hintlilerle yakın ilişki içinde olmuşlardır.
Çin’de kullanılan sayı sistemi on tabanlıdır. Ayrıca, işlem yapmalarını kolaylaştıran,
abaküs ve çarpım cetveli gibi bazı basit aletler de kullandıkları bilinmektedir. Çin astronomisi, diğer uygarlıklardan bazı farklılıklar gösterir; takvim hesaplamalarında, diğer
uygarlıkların güneş veya ayı esas almalarına karşın, Çin uygarlılıklarında yıldızlar esas
alınmıştır ve diğer sistemlerde yıllık hesaplamalar kullanılırken, burada günlük hesaplamalar kullanılmıştır. Ayrıca çinliler’in temel koordinat düzlemi olarak ekliptik düzlemi
yerine ekvator düzlemini benimsedikleri görülmektedir.
Çin astronomisinde, Galileo’dan önce güneş lekeleri konusunda bilgi verildiği görülmektedir. Çin tıbbı, evren, doğa ve insan arasında sıkı bir ilişkinin bulunduğu anlayışına
dayanır. Çinli düşünürler, evrenin sürekli bir oluşum içinde olduğuna inanırlar; onlara
göre, bu sürekli devinim daima bir başlangıca dönüşü içerir. Evrensel sistemin bir parçası
olan insan, ikilem gösteren yin ve yang ilkesinin (iyilik ve kötülük, hastalık ve sağlık gibi)
etkisi altındadır.
Çinliler, barut, kağıt ve matbaanın icadıyla bilinirler. Barutu ateşli silahlar yerine kötü
ruhları kovmak için kullanıyorlardı. Kağıt ve matbaa ilk defa Çinliler tarafından kullanılmıştır. Uygur türklerinin de matbaayı daha önce veya aynı zamanda kullandıkları
bilinmektedir.
Çinliler, Tıp’ta ileri bir durumda olup doğa ve insan arasında çok sıkı bir ilişkinin olduğunu kabul etmekteydi. Tedavide doğal yöntemler kullanmışlar, bitkisel ilaçları tercih
etmişlerdir. Kullandıkları masaj ve akupuntur yöntemleri bugün bile kullanılmaktadır.
Hint’te Bilim ve Teknoloji
Hint bilimi, daha sonra Yunan ve İslam dünyasındaki bilimsel gelişmelere etki etmiştir.
Hindistan’da bilimsel çalışmaların tarihini M.Ö. (3000-2500) yıllarına kadar götürebiliriz. Gerçi Hindistan’da bu tarihten öncede bilimsel faaliyetler vardı; bu yaklaşık olarak
M.Ö. 5000 yıllarına kadar götürülmektedir. Ancak bilim gibi düzenli bir bilgi toplulu-
1. Ünite - Tarih Öncesi Çağlarda Bilim ve Teknoloji 17
ğunun oluşumu için yaklaşık M.Ö. 2500’leri beklemek gerekmiştir. Erken dönemlere
ilişkin bilgileri vedik metinlerinden ve daha geç tarihli olan siddhantalardan edinmek
olanaklıdır. M.Ö. 3000 yıllarından önce, bilim süreklilik göstermeyip bu konuda sistemli bir çalışma yoktur.
Hindistan’da, bugün İslam dünyasında ve Türkiye’de harf devriminden önce kullanılan rakam sistemi kullanılıyordu. Bu az tabanlı sistemde rakamlar,sağdan sola doğru
yazılır. Onun için bu rakamlara Hint rakamları denir. Hindistan’da kullanılan sayı sistemi, on tabanlı (yani desimal) olup, erken tarihlerden itibaren konumsal rakamlandırma
yönteminin benimsendiği görülmektedir. Sıfırı ilk defa hintli matematikçiler kullanmıştır. Sayı sistemindeki bu erken tarihli gelişme, aritmetiğin gelişim hızını büyük ölçüde etkilemiştir.
Hintliler, boşluk veya yokluk anlamına gelen ve nokta halinde (.) gösterdikleri
sıfır fikrine sahiptiler. Fakat sıfırı sayı olarak kabul etmiyorlardı. Sıfırı ilk defa Hint
matematikçilerinin kullandığı söylensede, sıfır sayı olarak ilk defa islam dünyasında
kullanılmıştır. Hintliler, on tabanlı sayı sistemi kullanmışlar erken bir tarihten başlıyarak konumsal sayı sistemine geçmişlerdir. Bu yüzden aritmetikte önemli gelişme
kaydetmişlerdir.
Hintliler cebir alanında birinci ve ikinci derece denklem çözümleriyle ilgilenmişler ve
trigonometri alanında ise sinüs ve kosinüs fonksiyonlarını kullanmışlardır.
Hintlilerin evreni yer merkezlidir ve astronomiden söz eden metinlerde Ay ve Güneş’in
hareketleri ve tutulmaları, Dünya, Merkür, Venüs, Mars, Jüpiter ve Satürn’ün hareketleri,
Dünya ve Güneş’in birbirlerine uzaklıkları hakkında ayrıntılı bilgiler verilmiştir. M.S.500.
ve XII. yüzyıllar arasında konuyla ilgili yapmış oldukları çalışmalarda ise, trigonometrik
oranları da dikkate almak suretiyle, Güneş-Dünya, Ay-Dünya uzaklıklarını, Güneş, Ay
ve diğer gezegenlerin konumlarını ve dolanım periyotlarını hesaplamaya çalışmışlar ve
bunlarla ilgili sayısal değerleri içeren eserler bırakmışlardır.
Hint tıbbı, başlangıcından itibaren hint felsefesi ve kozmolojisiyle iç içe gelişmiştir.
Onlara göre, canlı varlıklar evrenin küçük bir modelidir ve doğadaki diğer varlıklar gibi,
toprak, su, hava, ateş ve eterden (boşluk) meydana gelmiştir.
Hintliler, cisimlerin atomlardan oluştuğunu kabul ediyorlardı ve atomu bölünemez en
küçük parça kabul ediyorlardı.
Hintliler, tıp biliminde de ileri bir seviyedeydiler. Onların tıp anlayışı, evren anlayışları ve felsefeleriyle içiçe bir gelişme göstermişti. İnsan, evrenin küçük bir modeli olarak
görülüyordu. İnsan bedenide diğer cisimler gibi su, toprak, hava, ateş ve eterden meydana
gelmişti.İşte bu yüzden M.Ö. II yüzyılda, insan bedeninin kimyasal esaslara dayandığı kabul kabul edilirdi. Tedavi için kimyasal yöntemler kullanılması görüşü ağırlık kazanmıştır.
Aynı devirde ortaya çıkan Yoga Okulu, sağlıklı kalabilmek için, beden ve zihnin belirli
bir disiplin altında tutulmasını gerekli görmüştür. Bunların yanısıra, Çin’de olduğu gibi
Hint’te de bitkisel tedavi yöntemleri uygulanmıştır.
Mezopotamya’da Bilim ve Teknoloji
Dicle ve Fırat nehirlerinin deltasında bulunan Mezopotamya, çok önemli bir uygarlığın
merkezi olmuştur. Mezopotamya uygarlığının ortaya çıkışı M.Ö. 3000 yıllarına dayanır.
O zamanlar Asya, Afrika ve Avrupa arasında bir köprü vazifesi gören bu bölge, yoğun bir
bilimsel çalışmaya öncülük etmiştir. Sümerler, Akadlar ve Babiller, Mezopotamya uygarlığının doğmasına neden olan kavimlerdir.
Mezopotamya’da aritmetik ve geometri çok ileri bir düzeydeydi. Sümer sayı sistemi,
60 tabanlıydı. Özellikle, Babilliler, 60 tabanlı sayı sisteminin yanında 10 tabanlı sayı sistemini de kullanmışlardır. Aritmetik işlemlerde çarpım tablosunu kullanıyorlardı. Sayı
18 Bilim ve Teknoloji Tarihi
sistemlerinin konumsal olması nedeniyle, dört işlem,kare ve karekök almayı biliyorlardı.
Alan ölçümleri ve su kanalları açmak için geometriden yararlanıyorlardı. Dairenin alanı
ve silindirin hacmini bulmada π sayısı için 3,125 değerini belirlemişlerdi. Çemberi 360
dereceye bölme düşüncesini de ortaya koymuşlardı.
Cebir’de Mezopotamya’da çok gelişmiş durumdaydı. Özellikle birinci ve ikinci derece denklemlerinin çözümü biliniyordu. Bir çok geometri problemini cebir yoluyla çözmesini bildikleri için, Mezopotamyalılar,analitik geometrinin öncüleri sayılırlar. Mezopotamya uygarlığı, astronomi alanında da zamanına göre oldukça ileri durumdaydı.
Astronomiyi, matematik temeller üzerine oturtmuşlardı. Marematiksel astronominin
kurulmasına, özellikle Babilliler öncülük etmiştir. Ayrıca, astronomi bilgileri duyarlı
gözleme dayanıyordu. Gözlemlerini tablolaştırmışlardı. Merkür, Venüs, Mars, Jüpiter,
Satürn gibi gezegenleri biliyorlardı. On iki takım yıldızı ve diğer bazı yıldız kümeleri
hakkında bilgileri vardı. Ay ve Güneş tutulmalarını hesaplıyabiliyorlardı;tutulmalarda
19 yıllık bir periodun olduğunu bulmuşlardır. Evrenin, bütün olarak, su üzerinde bulunduğuna inanıyorlardı.
Astronomi bilgilerine dayanarak takvim yapmışlardır. Takvimleri, Ay yılına göre hesaplanmıştır. Bir yılın uzunluğunu, bugünkü hesaba göre sadece 4,5 dakikalık bir hata ile
doğru bulmuşlardır. Geceyi günden saymamışlar,ancak gündüzü 12 saat olarak hesaplamışlardır. Bir saati 60 dakikaya, bir dakikayı da 60 saniyeye bölmüşlerdir. Bir haftayı, 7
gün kabul etmişlerdir. Haftanın 7 gün kabul edilmesi, önce Romalılara ve onlarlada bütün
Avrupa’ya geçmiş oradan da bütün dünyaya yayılmıştır. Bu uygarlığı Sümerliler, Akadlılar
ve Babiller ortaya koymuştur. Bilimsel faaliyetler olarak daha çok zaman ölçme, alan hesaplama, sulama kanallarını organize etme, değiş-tokuş gibi günlük yaşamın gereklerine
uygulanan astronomi ve matematik bilgileri ile karşılaşılır. Resim 1.4’de Sümer güneş sistemi görülmektedir.
Modern astronominin temelinde mezopotamya astronomisi bulunur. Onlar mitolojiye ve dini inançlara dayanan astronomiden layık ve matematiksel astronomiye geçmeyi başarabilmişlerdir. Evrenin yer, gök ve ikisi arasında bulunan okyanustan oluştuğuna inanıyorlardı. Merkür, Venüs, Mars, Jüpiter ve Satürn gezegenlerini ve oniki
takım yıldızını tanıyorlardı. Söz konusu beş gezegenin tutulma düzlemi yakınında
dolaştığını saptamışlardı. Ay yılına dayanan takvimleri daha sonraki dini takvimlere
ve islam dünyasındaki hicri takvime temel oluşturmuştur. Ay ve güneş tutulması tahminlerini yapabilecek düzeyde astronomi bilgisine sahiptirler. Mezopotamyalıların 60
tabanlı ve konumsal bir rakam sistemleri vardı. Bu sistemin konumsal olması, yani bir
rakamın sayı içindeki yerine göre değişik değerler
alması nedeniyle, harf rakam sistemi kullanan yunan ve romalılardan daha
ileri idiler. Bu rakamlarla
dört işlemi, kare ve karekök almayı biliyorlardı. Thales teoremini dik
üçgenler için bulmuş ve
kullanmışlardır. Pythagoras teoremini de biliyor
ve kullanıyorlardı. Daireyi 360 dereceye bölen de
mezopotamyalılardır.
Resim 1.4
Sümer güneş sistemi
1. Ünite - Tarih Öncesi Çağlarda Bilim ve Teknoloji 19
Cebir
Mezopotamyalıların en çok geliştirdikleri cebir konusu ikinci derece denklemlerinin
çözümleriydi. Birinci derece denklemlerinin çözümünü kolaylıkla yapıyorlardı, ikinci
derecede yüksek dereceli denklemleri de ikinci dereceye indirgeyerek çözüyorlardı. Derecenin indirilmesi için yardımcı bilinmeyenler kullanmışlardı. İkinci derece denklemler
dokuz gruba ayrılmış ve her tüp özel çözüm formülleri verilmişti. Karşılaşılan problemler önce bu belirli tiplere dönüştürülür, sonra özel çözüm formüllerine göre otomatik
olarak çözülürlerdi.
Geometri
Mezopotamyalıların Eukleides geometrisine benzer ispatlı bir geometrileri yoktu. Ancak
incelenen tabletlerden analitik bir geometrileri olduğu anlaşılmıştır. Geometrik çözümler cebir yoluyla verilmişti, yani geometrilerinde gelişmiş cebirlerden yararlanmışlardır.
Susa’da yapılan kazılarla ortaya çıkarılan tabletler mezopotamya geometrisi hakkında
bilgi veren en önemli kaynaklardır. Mezepotamyalıların Thales (MÖ 624 – MÖ 546)’ten
önce ulaştıkları geometri bilgileri sadece bununla sınırlı değildi. Dik üçgenler için “Thales
Teoremi”ni, çapın çemberi iki eşit kısma böldüğünü, ikizkenar üçgende taban açılarının
eşit olduğunu da Thales’ten önce bildikleri ve kullandıkları anlaşılmıştır.
Eski Mısır’da Bilim ve Teknoloji
Eski Mısır uygarlığında bilim M.Ö.3000 yılları civarında oluşmaya başlamıştır. Mısırlılar, özellikle matematik, astronomi, kimya ve tıp bilimlerinde parlak bir gelişme
göstermişlerdir.
Mısırlılar on tabanlı sayı sistemini kullanmışlardır. Rakam ve sayılar hiyeroglif harfler
ve sembolerden meydana gelmekteydi. Sıfırı bilmiyorlardı. Dört işlemi biliyorlardı. Ayrı
bir sayı grubu olarak ele almasalar da, kesiri,göz şeklinde özel bir işaretle gösteriyorlardı.
Resim 1.5’de Mısır hiyeroglif yazısı görülmektedir.
Cebirde, “Aha” hesabı adı ile verilen bir yöntem geliştirmişlerdi. Bu hesap günkü, “deneme-yanlışlama yoluyla çözüm’’ yöntemine benzeyen bir yöntemdi. Birinci dereceden
bir bilinmiyenli denklemi biliyorlardı.
Eski Mısırlılar, geometride de ileri olduklarından, hacim ve alan ölçmeyi çok iyi biliyorlardı. Bu yüzden de, mimarlıkta oldukça yüksek seviyedeydiler. Piramitler gibi görResim 1.5
Mısır hiyeroglif yazısı
20 Bilim ve Teknoloji Tarihi
kemli binaları çök sağlam bir şekilde yapabilmişlerdir. Düzgün olmayan yüzeylerin alanını, ’’dörtgenleştirme ‘’yöntemiyle, yani alanı dörtgenlere ayırarak hesaplıyorlardı. Pi(π)
sayısı için 3,160 değerini kullanıyorlardı.
Astronomi ve takvim yapmak, Eski Mısır’da oldukça ileriydi. Bir çok gezegeni biliyorlardı. Gezegen ile yıldız arasındaki farkı bildikleri sanılmaktadır. Bir günü 24 saat kabul etmişler ve dolayısıyla geceyi de günden saymışlardır. Güneş yılı esasına dayanan bir
takvim yapmışlardır. Buna göre bir yılda 365 gün vardır. Bir yıl, 30 günlük 12 aydan ve
5 günden meydana geliyordu. Bugün dünyada kullanılan takvim, Mısır takviminin biraz
daha gelişmiş şeklinden ibarettir.
Eski Mısır’lıların, kaldıraç,makara,palanga gibi bazı basit makinaları ve mekanik araçları yapıp kullandıkları kabul edilmektedir. Az kuvvetle çok yük kaldırma esasına dayanan
bu aletler yardımıyla yüksek piramitleri ve binaları yapabilmişlerdir.
Bilindiği gibi,mumyalama Mısırlıların bir geleneğiydi. Bu, bize onların, kimya ile
anatomi ve fizyoloji gibi tıp bilimde çok ileri olduklarını göstermektedir. Özellikle
bazı maddelerin ve metal işlerinde ateşin kimyasal işlevlerini biliyorlardı. Kırık ve
çıkıklarda alçı uygulaması yapmışlardır. Bazı göz hastalıklarını tedavi etmişler, ameliyatlarda dikiş yöntemini kullanmışlardır. Dişçilikle ilgili olarak, dolguyu ve abse tedavisini biliyorlardı.
Geometrilerinde ise alan ve hacim hesapları yapıyorlardı. Mimari alanında mısırlılardan kalan eserler arasında en önemli yeri piramitler tutar; onlar birer mimari harikasıdır.
Mısırlılar gökyüzü olaylarını dini açıdan yorumlamışlardı. Gök cisimlerini tanrı olarak
kabul ediyorlar ve gökyüzündeki olayların da tanrıların faaliyetleri olduğuna inanıyorlardı; yani astronomileri dini öğelerle iç içeydi.
Anadolu ve Ege Havzasında Bilim (Girit, Miken, Minos)
Anadolu ve Ege Havzaları, İlkçağlardan beri bir çok uygarlığın beşiği olmuştur.Yunanlıların, Anadolu ve Ege Havzasını egemenlikleri altına almalarından önce, buralarda M.Ö.
13. ve 10. yüzyıllar arasında kurulan ve haklarında bilgimiz olan en önemli uygarlıklar,
Urartu, Hitit, Frigya, Lidya; Girit ve Miken uygarlıklarıdır. Genel olarak Anadolu uygarlıkları olarak tanınan bu uygarliklar,kendilerinden daha eski olan Mezopotamya ve Mısır
uygarlıklarından etkilenmişlerdir.
Hititlerin mezopotamya kökenli “şekel” ve “mina” adlı ağırlık birimlerini kullandıkları, en çok bakır ve tunçtan eşyalar yaptıkları, çivi yazısı ve hiyeroglif yazı olmak üzere iki
çeşit yazıları oldukları bilinmektedir.
En önemli merkezleri Gordion ve
Midas olan Frigya uygarlığının Fenike
alfabesinin Batı’ya yayılmasında önemli bir rolü olmuştur.
Bakır ve tunç gibi bazı madenleri
kullanmasını iyi bilen Hititler, bunlardan çok çeşitli ev eşyası yapmışlardır.
Hititler, iki tekerlekli savaş arabasını
ilk yapan ulustur. Ölçü ve tartı aletleride yapmışlardır. Mezopotamya kökenli
oldukları sanılan “şekel’’ ve “mina” adlı
ağırlık birimlerini kullanmışlardır. Taşlar ve kayalar üzerine kabartma insan
ve hayvan heykelleri yapımında çok ustaydılar. Resim 1.6.
Resim 1.6
Hitit uygarlığının
sembolu sayılan Hitit
Güneş kursu
1. Ünite - Tarih Öncesi Çağlarda Bilim ve Teknoloji 21
Doğu Anadolu’da Van Gölü çevresinde
kurulan ve gelişen Urartu uygarlığı çivi ve
resim yazılarını kullanmışlardır. Urartular, özellikle mimarlıkta ve el sanatlarında
çok ustatıydılar. Aritmetik ve geometride
oldukça ileri gitmiş olduklarını, yaptıkları
kapı ve pencere gibi şeyler üzerine, alan
ve hacim ölçülerini hesaplayarak yazmış
olduklarından anlamaktayız. Ayrıca, topraktan çeşitli eşyalar yapmışlardır. Çivi ve
resim yazısı olmak üzere iki çeşit yazı kullanmışlardır (Resim1.7).
Batı Anadolu’da gelişen Frigya uygarlığıda, bilim ve sanatta ileri bir seviyedeydi.
Başkentleri Gordion ve Midas’da bulunan
kazılardan Frigyalıların fenike yazısını
kullandıkları bilinektedir. Yunan uygarlığına büyük ölçüde etkisi olan Frigyalılar,
özellikle simbal ve flüt gibi bazı müzik
aletlerini icat etmişler ve müzikte çok
ileri gitmişlerdir. Bakır, kalay ve onların
alaşımı olan tunçtan eşyalar yapmışlardır.
Özellikle, yünlü eşya dokumacılığı ve kilim yapımında önemli bir yere sahiptiler.
Kilime “tapete” diyorlardı ve bu kelime,
bugün az çok farklı yazılış ve söylenişle
bütün batı dillerinde kilim için hala kullanılmaktadır (Resim 1. . Batı Anadolu’da kurulan ikinci önemli
uygarlık, Lidya uygarlığıdır. Lidyalıların en
önemli başarısı ve Dünya uygarlığına katkıları, ilk defa madeni parayı icat etmeleri ve
kullanmalarıdır. Bunlardan dolayı onların
ticaret ve ekonomiye oldukça önem vermiş
oldukları anlaşılmaktadır (Resim1.9).
Ege havzası uygarlığını oluşturan Girit,
Miken, ve Minos uygarlıkları da, komşuları
Anadolu uygarlıkları gibi, toprak ve madeni
eşya yapıp kullanmışlardır. Deniz içerisinde
yaşadıklarından, ulaşım ve ticaret amacıyla
kullandıkları sandal ve kayık yapımına özel
bir önem vermişlerdir. Bu uygarlıklar üçgen
biçimindeki kayıklarıyla tanınırlar.
İyonya ve Antik Yunan’da Bilim
İlk çağ uygarlıklarından, hakkında en çok bilgi sahibi olduğumuz uygarlık, İyon ve Eski
Yunan uygarlığıdır. İyonya, özellikle, Çanakkale ve Muğla arasındaki sahil kuşağından
oluşan bölgedir. İyonyalıların soyca, Yunanlı olup olmadıkları tartışmalıdır, fakat dil ve
kültürel bakımdan Grek (eski yunan) oldukları kabul edilmektedir.
Resim 1.7
Urartulara ait bir
yazıt
Resim 1.9
Dünyanın ilk parası
(Altın Lidya Aslanı)
Resim 1.8
Frig vadisi
22 Bilim ve Teknoloji Tarihi
Özet
Bilim ve teknoloji tarihini, bilim ve teknolojinin doğuş
ve gelişme öyküsü olarak tanımlayabiliriz. Bilim ve teknoloji tarihinin amacı nesnel bilginin ve tekniğin ortaya
çıkması,yayılma ve kullanılma koşullarını incelemek, bir bakıma niteliği belli bir yöntemin, bir düşünme türünün hatta
geniş anlamda bir bakış açısının oluşmasını sağlamaktır. Bilim ve teknoloji tarihi, amacına, çeşitli bilim kollarında ulaşılan sonuçları sıralayarak değil, daha çok, bu sonuçları bağlı
oldukları koşullar çerçevesinde açıklayarak ulaşmaya çalışır.
Görevi ise gerçeklerin (olgu) ve buluşların bir kataloğ çalışması olmayıp, bilimsel kavram, kuram, teknik ve anlayışın
doğuş ve gelişimini izlemek ve açığa çıkarmaktır.
Bilim, genel anlamda “evrenin yapısını ve davranışlarını
gözlem ve deney yardımıyla sistematik bir şekilde incelenmesini ve yasalar biçiminde açıklamaya çalışan düzenli bilgi
bütünü” olarak tanımlanabilir. İnsan için, yaşamın başladığı andan itibaren çevresinde olup biten olayları anlamak ve
açıklamak vazgeçilmez bir tutku olmuştur. Bu açıdan bilim,
özellikle doğaya ilişkin kuram yada beklentilerimizi sürekli
sorgulayan bir faaliyet olarakta tanımlanabilir.
Akademik düzeyde bilimler iki ana kategoride ele alınır.
Bunlar doğa olaylarını araştıran ve inceleyen doğa bilimleri
(veya doğal bilimler) ile toplumu, bireyi ve insanî faaliyetleri ve davranışları araştıran ve inceleyen sosyal (veya beşerî)
bilimlerdir. Biyoloji, fizik ve kimya gibi bilimler doğa bilimlerine örnek gösterilirken, iktisat, sosyoloji ve antropoloji
gibi bilimler sosyal bilimlere örnektir. Bu temel alanlar arasında çok çeşitli ilişkiler olmuş, mühendislik ve tıp gibi bu
alanlarla ilişkili birçok uygulamalı disiplin de olduğu gibi
özellikle son yüzyılda birçok ara bilim dalları ortaya çıkmıştır; sibernetik, astrofizik ve tıbbi antropoloji bu bilim
dallarına örnek gösterilebilir.
Matematik bilimi sıklıkla bu iki ana kategoriden farklı üçüncü bir kategori olan formal bilimler kategorisinde yer alır,
formal bilimler teorik fikirlerle başlar ve düşünme süreci sayesinde diğer farklı teorik fikirlere ulaşır; oysa fen bilimleri
gerçek dünyadaki çeşitli gözlemlerle başlar ve gerçekliğin bir
bölümü için bir ölçüde kullanışlı olan modellere ulaşırlar.
Formal bilmlerin hem doğa bilimlerine hem de sosyal bilimlere yakın ve uzak olduğu birçok nokta mevcuttur.
Bilimsel yöntem, yeni bilgi edinmek veya bilinen bazı bilgileri doğrulamak veya düzeltmek amacıyla, olayları araştırmak
için ve geçmişte kazanılmış, öğrenilmiş bilgileri tamamlamak için kullanılan yöntemlerin tümüne denir. Bilimsel
yöntem(ler) gözlemlenebilir, deneysel ve ölçülebilir kanıtların belirli bazı mantıksal ilkelerle incelenmesine dayanır.
Bilimsel yöntem, 17.yüzyıldan beri doğa bilimlerini karakterize eden sistematik gözlem, deney, ölçüm, formüle etme
ve varsayımların değiştirilmesini içeren yargılama olarakta
tanımlanabilir.
Bilim tarihçilerine göre bilimin şu özelliklere sahip olduğu
belirtilir:
• Bilim bilimsel verilere dayalı, kanıtlanabilir özellikteki bilgidir yani olgusaldır. Olgulara yönlenerek doğrulanabilir olan ifadeleri inceler.
• Bilim mantıksaldır. Bilimsel ifadeler, mantıksal açıdan doğru çıkarımlar ile ulaşılmış, çelişkisiz ifadeler
olmalıdır.
• Bilim objektiftir. Bilim, öznel ifadeler ile değil nesnel
ifadeler ile ilgilenir.
• Bilim eleştireldir. Bilimdeki mevcut her kuram yeni
olgular ışığından çürütülebilir veya değiştirilebilir;
her kuram yerini başka bir kurama bırakabilir.
• Bilim genelleyicidir. Bilim, tek tek bütün olgular ile
ilgili gözlem yapmaz; bunlar ile ilgili genel kurallar ve
bağıntılar bulmaya çalışır.
• Bilim seçicidir. Bilim, her türlü olguyla değil yalnızca
ilgi alanına giren ve önemli olgular ile ilgilenir.
Çin uygarlığında bilimsel faaliyetin başlangıcı M. Ö. 2500’lere
kadar götürülebilir. Zaman zaman ise sadece Sarı ırmak civarında ufak bir devlet şeklinde görülen Çin, ilk insan kalıntılarının (sinantropus pekinensis) bulunduğu yerlerden biridir.
Çin uygarlığı, genellikle, kapalı bir uygarlık olarak nitelendirilmiş ve bilimsel etkinliklerin gelişmesinde doğrudan doğruya bir etkisi olmadığı ileri sürülmüşse de, erken devirlerde
komşuları Türkler ve daha sonra da Hintlilerle yakın ilişki
içinde oldukları bilinmektedir.
Çin’de kullanılan sayı sistemi on tabanlıdır ayrıca, işlem yapmalarını kolaylaştıran, abaküs ve çarpım cetveli gibi bazı
basit aletler de kullandıkları bilinmektedir. çin astronomisi,
diğer uygarlıklardan bazı farklılıklar gösterir; takvim hesaplamalarında, diğer uygarlıkların güneş veya ayı esas almalarına karşın, çin uygarlılıklarında yıldızlar esas alınmıştır ve
diğer sistemlerde yıllık hesaplamalar kullanılırken, burada
günlük hesaplamalar kullanılmıştır. Ayrıca çinliler’in temel
koordinat düzlemi olarak ekliptik düzlemi yerine ekvator
düzlemini benimsedikleri görülmektedir.
Çinliler, barut, kağıt ve matbaanın icadıyla bilinirler barutu
ateşli silahlar yerine kötü ruhları kovmak için kullanıyorlardı. Kağıt ve matbaa ilk defa çinliler tarafından kullanılmıştır.
Türklerinin de matbaayı daha önce veya aynı zamanda kullandıkları bilinmektedir.
Hint bilimi, daha sonra Yunan ve İslam dünyasındaki bilimsel gelişmelere etki etmiştir. Hindistan’da bilimsel çalışma-
1. Ünite - Tarih Öncesi Çağlarda Bilim ve Teknoloji 23
ların tarihini M.Ö.3000-2500 yıllarına kadar götürebiliriz.
Gerçi Hindistan’da bu tarihten öncede bilimsel faaliyetler
vardı; bu yaklaşık olarak M.Ö. 5000 yıllarına kadar götürülmektedir. Ancak bilim gibi düzenli bir bilgi topluluğunun
oluşumu için yaklaşık M.Ö. 2500’leri beklemek gerekmiştir. Erken dönemlere ilişkin bilgileri vedik metinlerinden ve
daha geç tarihli olan siddhantalardan edinmek olanaklıdır.
M.Ö. 3000 yıllarından önce, bilim süreklilik göstermeyip bu
konuda sistemli bir çalışma yoktur.
Hindistan’da, bugün İslam dünyasında ve Türkiye’de harf
devriminden önce kullanılan rakam sistemi kullanılıyordu.
Bu az tabanlı sistemde rakamlar, sağdan sola doğru yazılır.
Onun için bu rakamlara Hint rakamları denir. Hindistan’da
kullanılan sayı sistemi, on tabanlı (yani desimal) olup, erken
tarihlerden itibaren konumsal rakamlandırma yönteminin
benimsendiği görülmektedir. Sıfırı ilk defa hintli matematikçiler kullanmıştır. Sayı sistemindeki bu erken tarihli gelişme,
aritmetiğin gelişim hızını büyük ölçüde etkilemiştir.
Dicle ve Fırat nehirlerinin deltasında bulunan Mezopotamya, çok önemli bir uygarlığın merkezi olmuştur. Mezopotamya uygarlığının ortaya çıkışı M.Ö.3000 yıllarına dayanır.O
zamanlar Asya, Afrika ve Avrupa arasında bir köprü vazifesi
gören bu bölge, yoğun bir bilimsel çalışmaya öncülük etmiştir. Sümerler, Akadlar ve Babiller, Mezopotamya uygarlığının
doğmasına neden olan kavimlerdir.
Aritmetik ve geometri çok ileri bir düzeydeydi. Sümer sayı
sistemi, 60 tabanlıydı. Özellikle, Babilliler, 60 tabanlı sayı sisteminin yanında 10 tabanlı sayı sistemini de kullanmışlardır.
Aritmetik işlemlerde çarpım tablosunu kullanıyorlardı. Sayı
sistemlerinin konumsal olması nedeniyle, dört işlem, kare ve
karekök almayı biliyorlardı. Alan ölçümleri ve su kanalları
açmak için geometriden yararlanıyorlardı. Dairenin alanı ve
silindirin hacmini bulmada π sayısı için 3,125 değerini belirlemişlerdi. Çemberi 360 dereceye bölme düşüncesini de
ortaya koymuşlardı.
Nil nehri civarında gelişen mısır uygarlığı M. Ö. 2700 yıllarından itibaren matematik, astronomi ve tıp konularındaki
etkinliklerle parlamıştır. Mısırlılar matematiklerinde, kullandıkları on tabanlı hiyeroglif rakamlarıyla, sayıları sembollerle ifade etme safhasına ulaşmışlardır. Bu rakamlarla çeşitli
matematik işlemlerini yapabilmişler ve cebir işlemlerine çok
benzeyen ve diğer uygarlıklarda da görülen “aha hesabı” adlı
bir hesaplama yöntemi geliştirmişlerdir. Bu hesaplamada
“yanlış yoluyla çözüm” tekniği kullanılmıştır.
Geometrilerinde ise alan ve hacim hesapları yapıyorlardı.
Mimari alanında mısırlılardan kalan eserler arasında en
önemli yeri piramitler tutar; onlar birer mimari harikasıdır.
Mısırlılar gökyüzü olaylarını dini açıdan yorumlamışlardı.
Gök cisimlerini tanrı olarak kabul ediyorlar ve gökyüzündeki olayların da tanrıların faaliyetleri olduğuna inanıyorlardı;
yani astronomileri dini öğelerle iç içeydi. Takvimleri güneş
takvimiydi ve yıl uzunluğu 365 gün olarak kabul ediliyordu.
Günümüzde kullanılan takvimin temelinde mısır takvimi
yer alır. Günün 24 saate bölünme geleneğini de mısırlılara
borçluyuz.
Ege havzasını egemenlikleri altına almalarından önce, buralarda M.Ö.13. ve 10. yüzyıllar arasında kurulan ve haklarında bilgimiz olan en önemli uygarlıklar, Urartu, Hitit,
Frigya, Lidya; Girit ve Miken uygarlıklarıdır. Genel olarak
Anadolu uygarlıkları olarak tanınan bu uygarliklar, kendilerinden daha eski olan Mezopotamya ve Mısır uygarlıklarından etkilenmişlerdir.
Hititlerin mezopotamya kökenli “şekel” ve “mina” adlı ağırlık birimlerini kullandıkları, en çok bakır ve tunçtan eşyalar
yaptıkları, çivi yazısı ve hiyeroglif yazı olmak üzere iki çeşit
yazıları oldukları bilinmektedir.
En önemli merkezleri Gordion ve Midas olan Frigya uygarlığının Fenike alfabesinin batı’ya yayılmasında önemli bir rolü
olmuştur. Batı Anadolu’da kurulan ikinci önemli uygarlık,
Lidya uygarlığıdır. Lidyalıların en önemli başarısı ve Dünya
uygarlığına katkıları, ilk defa madeni parayı icat etmeleri ve
kullanmalarıdır.
İlk çağ uygarlıklarından, hakkında en çok bilgi sahibi olduğumuz uygarlık, İyon ve Eski Yunan uygarlığıdır. İyonya,
özellikle, Çanakkale ve Muğla arsındaki sahil kuşağından
oluşan bölgedir. İyonyalıların soyca, Yunanlı olup olmadıkları tartışmalıdır, fakat dil ve kültürel bakımdan grek (eski
yunan) oldukları kabul edilmektedir.
24 Bilim ve Teknoloji Tarihi
Kendimizi Sınayalım
1. Aşağıdakilerden hangisi bilimin özelliği değildir?
a. Bilim mantıksaldır.
b. Bilim objektiftir
c. Bilim eleştireldir
d. Bilim genelleyicidir
e. Bilim belli bir yöntem kullanmaz.
2. Geniş bir açıdan değerlendirildiğinde bilimin gelişiminde hangi aşamadan söz edilmez?
a. Mısır ve Mezopotamya uygarlıklarına raslayan ampirik bilgi toplama aşama
b. Eski yunanlıların evreni açıklamaya yönelik akılcı
sistemlerinin kurulduğu aşama
c. İslam biliminin parlak başarılarını kapsayan aşama;
d. Rönesans sonrası gelişmelerin yer aldığı modern bilim aşaması.
e. 20. yüzyılda biliminin geldiği yeni aşama
3. Sibernetik, astrofizik ve tıbbi antropoloji gibi bilmler
hangi tür bilimlere örnek gösterilebilir?
a. Ara Bilimler
b. Fen Bilimleri
c. Sosyal bilimler
d. Formel bilimler
e. Uygulamalı Bilimler
4. Barut,kağıt ve matbaanın icadı kimler tarafından yapılmıştır?
a. Hitit
b. Lidya
c. Frig
d. Çin
e. Sümer
5. Hangi kavim 60 tabanli sayı sisteminin yaninda 10 tabanlı sayı sistemini de kullanmıştır?
a. Sümer
b. Babil
c. Hitit
d. Mısır
e. Frig
6. Günümüzde kullanılan takvimin temelinde hangi uygarlık yer alır?
a. Sümer
b. Hitit
c. Mısır
d. Urartu
e. Frig
7. Aşağıdaki kavimlerden hangisi Mezopotamya uygarlığının doğmasına neden olmuştur?
a. Hititler
b. Babiller
c. Urartu
d. Frigya
e. Lidya
8. Hindistan’da bilimsel çalışmaların tarihini M.Ö. hangi
yıllarına kadar götürebilir?
a. 3000-2500
b. 1500-1000
c. 1000-500
d. 500-200
e. 200-100
9. Bilimi, gözlem ve gözleme dayalı akıl yürütme yoluyla
dünyaya ilişkin olguları birbirine bağlayan yasaları bulma
çabası olarak tanımlayan bilim adamı kimdir?
a. A.Einstein
b. S.I.Newton
c. K. Popper
d. G. Galilei
e. B.Russel
10. Fenike alfabesinin Batı’ya yayılmasında önemli bir rolü
hangi uygarlık oynamıştır?
a. Sümer
b. Frig
c. Hitit
d. Lidya
e. Çin
1. Ünite - Tarih Öncesi Çağlarda Bilim ve Teknoloji 25
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar
1. e Yanıtınız yanlış ise “Bilimin Özellikleri” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
2. e Yanıtınız yanlış ise “Bilim ve Teknoloji Tarinin Önemi ” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
3. a Yanıtınız yanlış ise “Bilim ve Teknoloji Tarihi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
4. d Yanıtınız yanlış ise “…Çin’de Bilim ve Teknoloji” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
5. b Yanıtınız yanlış ise “Mezopotamya’da Bilim ve Teknoloji” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
6. c Yanıtınız yanlış ise “Eski Mısır’da Bilim ve Teknoloji”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
7. b Yanıtınız yanlış ise “Mezopotamya’da Bilim ve Teknoloji” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
8. a Yanıtınız yanlış ise “Hint’e Bilim ve Teknoloji” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
9. e Yanıtınız yanlış ise “Bilimin ve Teknolojinin Tanımı”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
10. b Yanıtınız yanlış ise “Anadolu ve Ege Havzasında Bilim” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
Sıra Sizde 1
Bugün bile nasıl yapılabileceği tartışılan değişik çağlarda yapılmış sanat eseri anıtlar ve yapılar örnek gösterilebilir. Babil
asma bahçeleri, Çin seddi v.b.
Sıra Sizde 2
Yirminci yüzyılda ortaya çıkmış bilim alanına Nükleer Fizik,
Biyokimya, Sibernetik v.b örnek gösterilebilir.
Sıra Sizde 3
Bilimin sürekliliğine Newton yasası, Termodinamik yasalar,
Atom Kuramları v.b örnek gösterilebilir.
Sıra Sizde 4
İlk insanlar mevsimleri, ihtiyaçları olan ürünlerin ekimi ve
yetiştirilme dönemleri yanında sel felaketleri gibi kendisini
belirli dönemlerde tekrarlayan doğa olaylarından korunmak
için takip etmişlerdir.
Akdoğan, C., (1993), Bilim Tarihi, Eskişehir, Anadolu
Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi Yayınları.
Bayrakdar, M., (1996). Bilim Tarihi, Ankara Bem Koza.
Landels, J. G., (1996). Eski Yunan ve Roma’da Mühendislik,
Ankara, Tübitak Popüler Bilim Kitapları.
Ronan, C. A., (2003). Bilim Tarihi, Dünya Kültürlerinde
Bilim Tarihi ve Gelişmesi, (Çev. İhsanoğlu, E.,
Günergün, F.), Ankara, Tübitak Akademik Dizi.
Tekeli, S., Kahya, E., Dosay, M., Demir, R., Topdemir, H., G.,
(2007). Bilim Tarihine Giriş, Ankara, Nobel Yayınevi.
Tekeli, S., Kahya, E., Dosay, M., Demir, R., Topdemir, H.G.,
Unat, Y., (1993). Bilim Tarihi, Ankara, Doruk Yayıncılık.
Topdemir, H.G., Unat, Y. (2012). Bilim Tarihi, Ankara,
Pegem Akademi Yayınevi.
Ural, Ş., (1998), Bilim Tarihi, İstanbul, Kırkambar Yayınları
Yıldırım, C., (1974), Bilim Tarihi, İstanbul, Remzi Kitabevi.
(http://en.wikipedia.org/wiki/Philolaus)
Bilim gerçeklerden kuruludur, tıpkı evin tuğlalardan kurulu olması gibi. Ancak gerçeklerin toplanması bilim değildir. Tıpkı bir küme tuğlanın ev anlamına gelmemesi
gibi.
Henri Poincaré
2
Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
Antik Yunan ve Helenistik çağlardaki bilim insanlarını tanımlayabilecek,
Bu bilim insanlarının bilim ve teknolojiye olan katkılarını açıklayabilecek,
Antik Yunan ve Helenistik çağlarda Bilim ve Teknoloji alanındaki gelişmeleri
tanımlayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.
Anahtar Kavramlar
• Materyalizm
• Evren Modeli
• Güneş Merkezli Evren Modeli
• Ayaltı Evren
• Mekanik Okulu
• Doğa Felsefesi
• Metafizik
• Yer Merkezli Evren Modeli
• Atomsal Evren Kuramı
• Ayüstü Evren
• Archimedes Prensibi
İçindekiler
Bilim ve Teknoloji Tarihi Antik Yunan ve Helenistik
Çağdaki Bilim ve Teknoloji
• GİRİŞ
• THALES VE ÖĞRENCİLERİ
• PYTAGORAS VE ÖĞRENCİLERİ
• ATOMSAL EVREN KURAMI
• HELENİSTİK ÇAĞ VE İSKENDERİYENİN
KURULUŞU
• İSKENDERİYE MEKANİK OKULU
BİLİM VE TEKNOLOJİ TARİHİ
GİRİŞ
Bilim tarihinin batı kültürü üzerinde belki de en etkili olan dönemi bu bölümde ele alınacak olan Antik Yunan ve Helenistik Dönem’dir. Bu dönemden önceki dönemde insanlar doğadaki olayları akıl yoluyla irdelemeksizin yalnızca doğada olup bitenleri gözleyip,
bir yere kaydetmekle yetinmişlerdir. Bu nedenle, Antik Yunan Dönemi öncesi döneme,
yalnızca gözlem verilerinin kaydedildiği fakat yorumlanmadığı dönem anlamına gelen,
“Amprik Dönem” adı verilmiştir. Antik Yunan ve Helenistik Dönem’de ise, doğadaki olayların nedenleri ve niçinleri üzerinde durularak, önceki dönemde olduğu gibi, doğa dışı
nedenlere dayandırılarak açıklanmamıştır.
Yunanlıların atalarının tarih sahnesine çıkışı M.Ö. onuncu onbirinci yüzyıllar arasındaki döneme rastlar. Bu zaman diliminde Yunan Yarımadası, Ege adaları ve Anadolu’nun
batı kıyılarına ilkel bir kültüre sahip barbar topluluklar biçiminde yerleştikleri söylenebilir. Bu topluluklar, enerjik, yaşama sevinci dolu, öğrenme ve anlama isteği taşıyan, dünyayı bir takım doğaüstü güçlerin yönettiğine inanan insanlardan oluşuyordu. M.Ö. yedinci
yüzyılda, bu topluluklar, Yunanistan, Güney İtalya, Sicilya ve İyonya bölgelerinde, kıyı
şehirleri kurarak, barbarlıktan demir çağına ve deniz ticaretine geçtiler. İyonya daha çok
bugün İzmir-Aydın’ı kapsayan, batısında Ege Denizi, doğusunda Lidya, güneyinde Karya
ve Dor gibi şehir devletlerinin yer aldığı bölgenin adıdır. Bunun yanı sıra, Yunanlılar’ın
Finikelilerin kullandıkları alfabeyi benimsedikleri, rakamları yazarken de bu alfabedeki
harflerden yararlandıkları görülmüştür.
Yunanlılar, günlük yaşantıdaki problemlerin çözümlenmesi yerine soyut düşünceyle
ilgilenmişlerdir. Bu düşünceyi geliştirirken, doğadaki olayları akıl yoluyla çözümlemeyi
ilke edinen doğa felsefesini benimsemekle bu sürece başlamışlardır.
Bu ünitede ele alınacak olan Antik Yunan Dönemi M.Ö. sekizinci yüzyıldan başlayarak M.Ö. 323 de Büyük İskender’in ölümüne kadar sürmüştür. Bunu izleyen Helenistik
Dönem ise, Romalılar tarafından Ptolemaios krallığının yıkılışı olan M.Ö. 30 yılına kadar
sürmüştür.
Antik Yunan dönemi içerisindeki bilimsel gelişmelerin altıncı yüzyıldan itibaren başladığını belirtelim. Mısır ve Mezopotamya’daki ilk uygarlıklar gibi Antik Yunan döneminin, nehir ya da deniz kıyılarında kuruluşu ve gelişiminin temel nedeni, yaşamın temel
ögelerinden biri olan suyun, içecek olmasının yanısıra, tarım ve deniz ticareti açısından
önemidir. İzmir’in güneyinde, Söke-Milas yolunun batısında ve Balat koyu yakınındaki
kıyı şehri olan Milet’te başlayan çalışmalarda, gezgin ve tüccarların mal alıp satmanın yanısıra, İran, Hindistan ve hatta Çin gibi Dünya’nın diğer ülkelerinden taşıdıkları bilgilerin
Antik Yunan ve Helenistik
Çağdaki Bilim ve Teknoloji
28 Bilim ve Teknoloji Tarihi
öğrenilmesi ve geliştirilmesinin büyük rolü olmuştur. Bu nedenle Antik Yunan döneminin
başlangıcında, İyonya bölgesindeki bu çalışmalara Milet Okulu adı verilmiştir. Daha sonraları Yunanistan Yarımadası, Güney İtalya yörelerinde de bilimsel çalışmaların başladığı,
hatta farklı düşüncelerin ifade edildiği görülecektir. Bu dönemi incelemeye, bu dönemdeki Milet Okulu’nun ilk temsilcisi olan Thales ile başlayalım.
THALES VE ÖĞRENCİLERİ
Milet’te varlıklı bir tüccar olan Thales, M.Ö. 624 ile M.Ö. 548 yılları arasında yaşamıştır.
Lidyalılarla Persler arasındaki savaş sırasında, 28 Mayıs 585 de Güneş tutulmasını önceden bildirerek, bu tarihte tutulmanın gerçekleşmesiyle her iki tarafı da hayrete düşürmüş,
böylece de savaşın sona ermesine neden olmuştur. Oysa, Thales bu bilgiyi M.Ö. 603 te
güneş tutulmasını Mısır’da izleyerek, Mısırlılardan öğrenmiştir. Yaptığı hesaplarla, takibeden güneş tutulmasının 18 yıl 11 gün sonra olacağını bulmuştur.
Thales, mitolojik düşünceden, rasyonel yani akılcı düşünceye geçişi simgeler. Thales
ile ilgili bilgilere, yetiştirdiği öğrencilerin bıraktığı belgelerden yararlanılarak ulaşılmıştır.
Thales, matematik, astronomi ve doğa felsefesiyle uğraşmıştır. İlk Yunan matematikçisi
olan Thales, kendi gölgesiyle kendi boyunun eşit olduğu anda, piramidin gölgesini ölçerek
piramidin yüksekliğini bulmuştur.
Kendi adıyla anılan Thales teoremi’nin Şekil 2.2’de verilen ifadesini, A köşesi ortak, DE
ve BC kenarları birbirine parallel olan ΔADE ve ΔABC üçgenlerinde eşit açılar karşısındaki kenarların oranlarının birbirine eşit oluşunu görmek yoluyla ispatlamıştır. Böylece
geometriye ispat düşüncesini ilk kez Thales uygulamıştır.
Thales kendi adıyla anılan teoremin dışında, aşağıdaki teoremleri de geometriye kazandırmıştır:
• İkizkenar bir üçgenin tabanına komşu olan açılar birbirine eşittir
• Bir dairenin çevresindeki bir noktayı, çapın uçlarına birleştiren doğru parçaları
arasındaki açı diktir.
• Yarıçap, bir daireyi iki eşit parçaya böler.
• İki açısı ve bir kenarı eşit olan üçgenler birbirine eşittir.
• İki doğru birbiriyle kesiştiğinde karşıt açılar birbirine eşittir.
Thales’in ilk bilimsel görüşü, evrenin sudan oluştuğu şeklindedir. Böylece ilk kez evrenin bir maddeden meydana geldiği ifade edilmiş olmaktadır. Thales’in evren düşüncesine
göre, evreni oluşturan tüm ögeler, suyun değişik biçimlerinden oluşmaktadır. Böylece,
evrenin karmaşık yapısı, tek bir maddesel kökene indirgenmektedir. Yani evren bir maddedir. Evreni anlamak için onun yapısal niteliğini anlamak gerekir. Evrenin yapısal niteliği
anlamına gelen “physis” sözcüğünü Yunanca’ya Thales kazandırmıştır. Sonraları, bu sözA
D
B
C
E
Thales Thales Teorem
AD
AB = AE
AC = DE
BC
Şekil 2.1 Şekil 2.2
2. Ünite - Antik Yunan ve Helenistik Çağdaki Bilim ve Teknoloji 29
cük, fizik biliminin adını oluşturacaktır. Thales’in bu düşünceleri “materyalist felsefe”nin
doğmasına yol açmıştır.
Thales’in ilgi alanlarından birisi olan “doğa felsefesi”nin temel sorunları olan varoluş
ve yokoluştur. Bu iki zamansal nokta arasında, değişme, meydana gelme, bozulma, yaşam,
ölüm, hareket, üreme gibi süreçler vardır. Thales’in düşüncesinde bu sorunlar irdelenirken, bu süreçlerin birbirinden belirgin biçimde ayırtedilmemesi düşüncelerinin anlaşılmasını zorlaştırmıştır. Bu nedenle süreçlerin iyi çözümlenemeyişine yol açarak, bilimsel
gelişmeyi yavaşlatma gibi bir olumsuzluğa neden olmuştur.
Thales’in dünya ile gökyüzündeki cisimler arasındaki ilişkiyi araştırma çabası, “uzay”
kavramının doğmasına ve önceleri gök cisimlerinin konumları ile yeryüzündeki etkinlikler arasındaki benzerlikleri kurarak geleceğe yönelik öngörülerin ifade edildiği, astroloji
düzeyinde olan gökyüzü ile ilgili gözlemler, yeni bir bilim olan “astronomi”nin doğmasına
yol açmıştır.
Thales’in “dünyayı bir tahta gibi suyun üzerinde yüzen bir tepsi” olarak tanımlaması
gibi çocukça düşüncesi de vardır. Bu düşüncesinin temelinde, evrenin sudan meydana
geldiği düşüncesi yatmaktadır. Herhalde, suyu seçmesinin nedeni, yaşam için zorunlu bir
madde olmasından etkilenmesinden kaynaklanmaktadır.. Fakat, suyun nasıl hal değiştirdiği konusundaki düşüncesi bilinmemektedir. Thales’in dünya ile gökyüzündeki cisimler
arasındaki ilişkiyi araştırma çabası, “uzay” kavramının doğmasına ve önceleri astroloji
düzeyinde olan gökyüzü ile ilgili gözlemler, yeni bir bilim olan “astronomi”nin doğmasına
yol açmıştır.
Özet olarak, Thales’in bilime olan katkıları şunlardır:
• Evrende olan bitenleri, doğaüstü mitolojik güçlere dayandırarak açıklamaya son
vermiştir.
• Geometriye ispat kavramını sokarak, matematik düşünceyi amprik işlemlerle sınırlamaktan kurtarmıştır.
• Evrendeki nesneleri tek bir maddeye indirgeyerek, olup bitenleri evrensel birilkeye
dayanarak açıklamak yolunu açmıştır.
Thales’in yetiştirdiği öğrencilerden ikisi olan Anaximander ve Anaximanes’in evrenle
ilgili düşüncelerine değinmek yerinde olacaktır. Bunun yanısıra aynı yörede ve yaklaşık
aynı dönemde yaşamış bir düşünür ve bilim adamı olan Hekataeos’u tanıtmak gerekecektir.
Anaximander
Anaximander, M.Ö. 610 ile M.Ö. 547 arasında yaşamıştır.
Anaximander’e göre, evrenin temel yapı taşı, “sınırsız” ya
da “sonsuz” adını verdiği soyut yani maddesel olmayan
bir kavramdır. Maddesel olmayan bu kavramın, evrensel,
bitmeyen, değişmeyen ve görünmeyen olmak gibi özellikleri vardır. Evrendeki bütün nesneler, tanımladığı bu kavramdan değişik özellikler taşıyarak oluşmuşlardır. Sınırsız
adı verilen bu kaynaktan, karşıt nitelikte şeyler, hareket
sonucu oluşmuştur. Önce soğuk ve sıcak, dışı ateş (yani
sıcak), içi soğuk (yani ıslak) ve su, ortalarında yer küre
olacak şekilde halkalar şeklinde ayrılmışlardır. Yer ya da
toprak başlangıçta ıslaktı, sonra sıcak etkisiyle kuruyarak
dört halka meydana getirdi: İçten dışa doğru sıralanırsa,
sıcak (ateş), soğuk (hava), ıslak (su), kuru (toprak). Dört
nesne üzerine dayandırılarak, geliştirilen bu evren düşüncesi yaklaşık ikibin yıl boyunca,
kabul görmüştür. Yine Anaximander tarafından, gök cisimlerinin kökenini açıklayan bir
Anaximander
Şekil 2.3
30 Bilim ve Teknoloji Tarihi
teori ortaya atılmıştır. Buna göre, güneş, ay ve yıldızlar, ateş halkasının halkalara ayrışması
sonucu meydana gelmiştir. Güneşi oluşturan halka, yer halkasının yirmiyedi, ay halkası
ise yer halkasının ondokuz katı büyüklüktedir. Bu sayısal büyüklüklerin bilimsel bir anlamı olmamasına karşın, ay güneş ve yerin karşılaştırılarak, ölçülebilir fiziksel nesneler
olarak düşünülmesi ilginçtir.
Anaximanes
Thales’in diğer öğrencisi olan Anaximanes, M.Ö. 584 ile M.Ö. 524 yılları arasında yaşamıştır. Anaximanes, Anaximander tarafından tanımlanan sınırsız kavramını gözlenebilir
nitelikte olmadığı yani somut olmadığından dolayı reddederek, bunun yerine hava veya
buharı evrenin temel yapı taşı olarak önermiştir. Bu düşünceye göre, hava seyreltilirse
ısınır, ateşe dönüşür, sıkıştırılan hava ise soğur. Bu dönüşüm (hava→ rüzgar → bulut → su
→ toprak ya da taş) şeklinde ifade edilmiştir. Hava, sürekli hareket halinde olduğu için,
değişimi simgelemektedir. Bunun yanısıra nefes alma özelliği taşıdığından yaşam kaynağıdır. Hava, rüzgar, bulut, yağmur gibi meteorolojide
kullanılan kavramlara ilgi duyması, Anaximanes’in
doğaya olan büyük ilgisini simgelemektedir. Evrenin maddesel nesnelerden oluştuğunu ifade etmesi
Thales’in materyalist görüşünü benimsediğini göstermektedir. Oysa, Anaximander’in, evrenin yapı taşını
sınırsız adını verdiği soyut bir kavram olarak tanımlaması, “metafizik” yani “fizik ötesi düşünce”yi benimsediğini göstermektedir. Bu açıdan değerlendirilirse,
aynı hoca tarafından yetiştirilen iki öğrencinin farklı
temel görüşleri benimseyebileceklerine bir örnek oluşturmuştur.
Anaximander ve Anaximanes’in evrenle ilgili düşüncelerinden hangisinin bilimsel açıdan
anlamlı olduğunu tartışınız.
Hekataeos
M.Ö. 6. yüzyılda Milet’in Persler tarafından işgal edildiği dönemde yaşamış bir düşünür
olan Hekataeos, yaşamının bir dönemini Mısır’da geçirmiştir. İlk Yunanca coğrafya kitabı
olan “Dünya Turu”nun yazarıdır. Orijinal metni mevcut olmayan bu kitapta, biri Avrupa,
diğeri Asya ve Afrika olmak üzere iki harita bulunmaktaydı ve kıyı bölgelerdeki şehirler
ile oralarda yaşayan insanlar hakkında bilgiler verilmekteydi. Yerkürenin yaşanılan bölgesinin etrafı, okyanuslarla çevrilmiş bir disk şeklinde olduğunun belirtildiği bu kitapta,
yeryüzü şekilleri ve yaşamakta olan bazı hayvanlarla ilgili bilgiler de verilmekteydi. Bu
bilgiler, Milet’e uğrayan gemilerdeki tüccarlar, gemicilerden ve Hekataeos’un kendi gezilerinden sağlanmıştı.
Hekataeos’a göre, Thales, Anaximander ve Anaximanes’in evrenin yapısıyla ilgili tartışmaları boşuna idi. Evrenin yapısını araştırmadan önce, yerin gezilmesi ve bilgi toplanması gerektiğini düşünmekteydi. Bu düşüncenin sonucu olarak ilk coğrafya kitabını
yazmıştır. Bu nedenle, kendisine “Coğrafya’nın kurucusu” ünvanı verilmiştir. Matematiksel coğrafya ile de ilgilenmiş olan Hekataios’un coğrafyaya olan katkısı, yeryüzü şekilleri
bakımından olmuştur.
Anaximanes
Şekil 2.4
1
2. Ünite - Antik Yunan ve Helenistik Çağdaki Bilim ve Teknoloji 31
PYTAGORAS VE ÖĞRENCİLERİ
Tanınmış Yunanlı düşünür ve bilim adamı Pytagoras (Pisagor okunur) M.Ö. 580 ve M.Ö. 500 yılları arasında yaşamıştır.
Sisam adasında doğmuş, Güney İtalya’daki Kroton kentinde
yaşamını sürdürmüştür. İyonya’daki doğa düşünürlerinin etkisiyle dinsel ve mistik görüşlerin tartışıldığı bir topluluk kurmuştur. Ruhun öldükten sonra, bedenden ayrıldığına ve insan
ya da hayvan olan bir başka canlının bedenine geçtiğine, öbür
dünya olarak isimlendirdiği bir aleme gidildiği için ölümün
bir kurtuluş olduğuna inanmaktaydı. Bunların yanısıra topluluğun amacı bilgi üretmekti. Bu nedenle Pytagoras, materyalist değil rasyonelist bir kişiliğe sahipti.
Pytagoras’ın savunduğu düşünceler, şöyle özetlenebilir: Evrenin temel maddesinden
çok, varlığın ve değişmenin gerçek niteliği sorununa önem verilmelidir. Bu açıdan düşüncelerini matematik üzerine yoğunlaştırmıştır. Pytagoras’çılara göre, sayı evrenin temel
yapı taşıdır. Bütün doğal sayılar, 1 sayısından türemiştir, yani 1 sayısı, evrenin yapısını
açıklayan bir kavramdır. 1 sayısı “nokta”yı, 2 sayısı “doğru parçası”nı, 3 sayısı “üçgen”i, 4
sayısı”piramit”i simgelemekteydi. Bunun yanısıra, sayılar arasındaki orantı kavramı ile de
ilgilenildi. Pytagoras’çılar, gergin tellerin boyunu değiştirmek suretiyle, değişik sesler elde
edilebildiğini buldular.
Pytagoras’a göre, “Evreni matematik yasaları idare eder”. Evreni matematiğe indirgemenin iki yolu söz konusudur: (1) Deney ve gözlem sonuçlarını yorumlama ve genellemede matematiğin kullanılması olan “matematiksel fizik”, (2) Dünyayı anlamada gözleme
gerek görmeden “matematiksel sezgi”yle yetinmek. Pytagoras’çılar ikinci yolu seçmişlerdir, fakat sonradan deney ve gözlem olmaksızın, yalnızca matematikle her problemin çözülemeyeceğinin farkına varmışlardır.
Pytagoras’ın kendi adıyla anılan teoreme göre, bir dik üçgende dik kenarların karelerinin toplamı, hipotenüsün karesine eşittir. Şekil 2.6’da verilen dik üçgende a2 + b2 =
c2 bağıntısı geçerlidir. Dik kenarlar ve hipotenüs üzerine çizilen karelerin alanları hesaplanarak, teoremin doğruluğu kanıtlanabilir. Şekil 2.7’deki gibi dik kenarları birim uzunluktaki dik üçgenin hipotenüs uzunluğunun 2 olmasıyla, Pytagoras zamanına kadar
büyüklükleri kesin olarak bilinen tam sayılar ve değeri tam olarak bilinen kesirli sayıların
dışında diğer bir sayı türünün farkına varılmıştır. Bu sayı türüne irrasyonel sayı adı verilmektedir. Bu sayı türünün büyüklükleri kesin olarak bilinmemektedir. Pytagoras, evrenin
temel yapıtaşının 1 sayısı olduğunu belirterek tam sayıların dışında bir sayı türünün olmadığını vurgulamıştı.
a
b
c
2
Pytagoras Teoremi 2 İrrasyonel
Sayısının Pytagoras Teoreminden
Bulunması
Şekil 2.6 Şekil 2.7
Pytagoras
Şekil 2.5
32 Bilim ve Teknoloji Tarihi
Fakat, birim kenarlı bir dik üçgenin hipotenüs uzunluğu şeklinde karşısına çıkan sayı
türünün Pytagoras’ın tam sayı türünden farklı olduğu ortaya çıkmıştı. Böylece Pytagoras,
kendi keşfettiği bir teorem vasıtasıyla, kendi ifade ettiği evren düşüncesini çürütmekle,
bilim tarihinde ilginç bir anekdota imza atmıştır. O zamanlar, şimdi irrasyonel sayı adını
verdiğimiz bu sayı türüne, bir dik üçgenin hipotenüsü olan bir doğru parçasının uzunluğu
yardımıyla temsil edilen sayılar olarak bakılmıştır. Yani aritmetik yerine geometri kullanılarak bu tür sayıların gösterimi gerçekleştirilmiş olmuştur. Pytagoras’ın öğrencilerinden
Efes’li Herakleitos, Parmenidesve Philolaos’un üzerinde duralım.
Dik kenar uzunlukları 12 cm ve 16 cm olan bir dik üçgenin hipotenüs uzunluğunun sayısal
büyüklüğü ne cinsten bir sayıdır? Bir diğer dik üçgenin dik kenar uzunlukları cm cinsinden
4 ve 5 olduğuna göre, bu dik üçgenin hipotenüsünün uzunluğunu ifade eden sayıyı bularak,
ne cins bir sayı olduğunu bulunuz.
Herakleitos
M.Ö.540 ile M.Ö.480 yılları arasında yaşamış olan Herakleitos, gerçeğin özünün sayılar değil, değişme süreci olduğunu
ifade etmiştir. Her şey sürekli değişim içerisindedir. Duyularımızla algıladığımız her şey algılama anında vardır. Bir
ırmakta aynı suyla iki kez yüzümüzü yıkayamayız. Çünkü
ikinci kez, ırmak aynı ırmak değildir. Her şey bir değişim
içerisindedir. Popüler bir siyaset adamımızın ifade ettiği gibi,
“dün dündür, bugün bugündür”. Yani, dün bugünden farklıdır, öbür günde bugünden farklı olacaktır. Yine Herakleitos’a
göre, nesneler arasında en akıcı ve esnek olanı ateştir. Ateş
yok olurken hava, hava yok olurken su meydana gelir. Güneş,
ölümsüz ve sürekli değişen bir ateş kaynağıdır. Evrende olan
biteni soyut kavramlarla açıkladığı için, bu düşüncenin metafizik felsefeye dayandığı söylenmelidir.
Evrendeki düzensizlik, arkasındaki düzen ve uyumu gizlemektedir. Her nitelik, karşıtını da içerir. Bugün var olan şey yarın yok olmaya başlar. Gece ile gündüz, yaz ile kış,
savaşla barış, tatlı ile acı, tokluk ile açlık bir bütünün karşıt görünümlerini oluştururlar.
Yukarıda açıkladığımız düşünceler, diyalektik felsefe adı verilen bir düşünce biçimini
tanımlamaktadır. Özet olarak, Herakleitos, herşeyin göreli olduğunu ve zamanla kaybolup gittiğini savunan bir düşünür olarak bilim tarihindeki yerini almıştır ve diyalektik
felsefenin kurucusudur. Ayrıca, bu felsefe, Einstein’ın 1905’de ifade ettiği Özel Görelilik
Kuramı’nda tanımlanan görelilik kavramı açısından da önemlidir.
Parmenides
Yaklaşık olarak M.Ö. 520 ile M.Ö. 460 yılları arasında yaşamıştır. Herakleitos’un tersine, hareket ve değişmenin duyguların aldanmasından başka bir şey olmadığını ileri sürmüştür.
Asıl gerçeğin “olma” adını verdiği, değişmeyen, bitmeyen ve
hareketsizlik özelliklerini taşıyan soyut bir kavram olduğunu ifade etmiştir. İnsan aklının olma kavramının karşıtı olan
“olmama”yı kavrayamadığını savunmuştur.
Parmenides’in ileri sürdüğü düşünceler metafizik felsefeyi
kapsamaktadır. Çünkü evreni oluşturduğunu söylediği olma
soyut bir kavramdır, yani maddesel bir kavram değildir.
2
Herakleitos
Şekil 2.8
Parmenides
Şekil 2.9
2. Ünite - Antik Yunan ve Helenistik Çağdaki Bilim ve Teknoloji 33
Philolaos
Pytagoras’çılar içinde en ilginç görüşe sahip olanı M.Ö.
470 ile M.Ö. 385 arasında yaşamış olan Philolaos’dur.
Philolaos’a göre, diğer gezegenler gibi yerküre de bir yörünge etrafında dönmektedir. Bu evren modelinde, merkezde,
yerküre değil, hareket etmeyen “merkezi bir ateş”in olduğu
ve Yer, Ay, Güneş, o zamanlar bilinen beş gezegenin onun
çevresindeki yörüngelerde döndükleri düşünülüyordu.
Pytagoras’çılar 10 sayısını kutsal kabul ederler ve bu sayı
üzerine yemin ederlerdi. Merkezdeki ateş ve bunun yanısıra tanımlanan sekiz nesneyle birlikte dokuz ögeli bir model
ortaya çıkıyordu. Evreni kutsal bir varlık olarak gördükleri
için dokuzu, 10 sayısına tamamlayan bir öge daha olmalıydı. Onuncu öge, Philolaos tarafından “antikthon” yani Türkçe çevirisiyle “karşıt dünya”
olarak tanımlandı. Karşıt dünya, merkezdeki ateşle yerküre arasındaki görünmeyen bir
bölge olup, merkez etrafında yerle aynı hızda dönmekteydi. Yeryüzünün yaşanılan bölgesi, güneşe arkasını döndüğünde gece oluşuyordu. Bu evren modeli tam olarak doğru olmamasına karşın, M.Ö. 450’li yıllarda ifade edilmesi nedeniyle cesur bir adımdı ve de hem
kendi çevresinde hem de merkezdeki ateş etrafında dönen bir yerküre kavramıyla, sonraki
düşünürleri etkileyen bir düşünce olarak önem taşıyordu. Philolaos, Şekil 2.10’daki gibi
çeşitli nefesli ve telli müzik aletlerinin geliştirilmesi üzerine çalışmalar yapmıştır. Aslında, Pytagoras’ın kendisi de titreşen bir telin verdiği sesin, telin uzunluğuyla değiştiğini
bulmuştur.
Empedocles
Materyalist ve rasyonalist görüşlerin etkisinde ortaya atılan
tartışmalar, evrenle ilgili daha somut kavramları savunan
düşünürlerin ortaya çıkmasında rol oynamıştır. M.Ö. 490
ile M.Ö. 435 yılları arasında, Sicilya’nın Agrigentum kentinde yaşamış olan düşünür ve bilim adamı olan Empedocles bunlara verilebilecek bir örnektir. Evrenin yapısını anlamaya çalışan Empedocles, herşeyin temelinde ateş, hava,
su, toprak şeklinde dört öge bulunduğunu ve bunlar arasında sevgi (yakınlaştırıcı ya da çekici) ve nefret (uzaklaştırıcı ya da itici) etkileşmelerinin olduğuna inanmıştır. Bu
dört ögenin sevgisel etkileşmesiyle evrende varolan bütün
varlıkların meydana geldiğini ifade etmiştir. İnsandaki et,
kan ve vücuttaki organlar sevgisel etkileşmenin ürünüdür.
Bu dört elementin birleşim oranları insanın mizacını belirlerler. Hava ağırlıklı bir birleşim, havai bir mizaca, ateş ağırlıklı olduğu birleşim, ateşli bir
mizaca yol açar. Yine bu düşünceye göre, gece itici, gündüz çekici etkileşmenin sonucudur.
Bilim tarihinde ilk su saati deneyi Empedocles tarafından gerçekleştirilmiştir. Su saati,
altında ve üstünde bir delik bulunan kapalı bir kaptır. Su saatinin alttaki deliği kapatılarak
üstteki deliğinden doldurulan su, alttaki delik açıldığında kaptan boşalırken, boşalan suyun miktarından yararlanılarak zaman tayini yapılabiliyordu. Bunun yanısıra, görme ve
ışıkla ilgili deneyleri sonucunda, şu düşünceyi ifade etmiştir: Görme olayı, ışıklı cisimden
çıkan şeylerle, gözden çıkan şeylerin birleşmesi sonucu gerçekleşmektedir. Güneşten çıkan ışık ışınları sonlu bir hızla hareket ederek, gözümüze ulaşmaktadır. Ay ışığını güneşPytagoras ve
Philolaos’un
Müzik Aleti
Keşfetmeleriyle
İlgili Olarak Tahta
Üzerine Oluşturulmuş Resmi
Şekil 2.10
Empedocles
Şekil 2.11
34 Bilim ve Teknoloji Tarihi
ten almaktadır. Hem güneş hem ay, yerküre etrafında dönmektedir. Güneş tutulması, ayın
güneş ve dünya arasından geçmesiyle oluşur. Empedocles’e göre, evren yumurta biçiminde
olup, gök kubbe ise, hareket ettiğinde dünyayı merkezinde tutan kristal bir küredir.
ATOMSAL EVREN KURAMI
M.Ö. beşinci yüzyılda yaşamış olan Leucippus ile onun öğrencisi olan Trakya’lı Democritos (M.Ö.460-M.Ö.370)’a göre, evrende herşey, fiziksel olarak bölünemeyen atomlardan
oluşmuştur. “Atom” Yunanca “bölünemeyen” anlamına gelen bir sözcüktür. Democritos’a
göre, evren atomlarla dolu olan bölge ile bunun dışında kalan
boşluktan oluşmuştur. Atomlar, aynı niteliklere sahip, ama
biçim, ağırlık ve büyüklükleri farklı, yok edilemeyen sonsuz
sayıdaki parçacıklardır. Atomlar boşluk içerisinde sürekli hareket ederek, rastlantı sonucu birleşmeler yaparak evrendeki
nesneleri oluştururlar. Democritos, atomsal evren kuramının
kurucusu olması nedeniyle, atom fiziğinin kurucusu olarak
kabul edilir.
Democritos, ruhla madde arasında ayrım yapmaz. Ruhu
oluşturan atomların diğerlerine göre daha küçük ve hafif,
daha hareketli olduklarını tanımlar. Bu tür atomlar bir araya geldiklerinde ruhu, diğer deyişle aklı meydana getirirler.
Ruhu oluşturan atomlar, evrenin her tarafına dağıldıkları
için, evren canlı ve akıllıdır. Bütün bunlar evreni tanrının değil atomların yarattığı düşüncesini ortaya koymaktadır. Bu nedenle Democritos’un atomsal evren kuramı, evrendeki düzeni açıklamak için tanrı ve tanrısal yasa gibi kavramlardan
yararlanmadığı için ateist (tanrı tanımaz)-materyalist görüş niteliği taşır.
Bunların yanı sıra, Democritos, “Bir Daire veya Küreye Teğet Çizmek”, “Geometri
Üzerine”, “Sayılar Üzerine”, “İrrasyonel Sayılar Üzerine” isimli matematik kitaplarını da
kaleme almıştır. Bunlardan bilhassa “Geometri Üzerine”isimli kitabı, Helenistik dönem
bilim adamlarından Euclides tarafından yazılmış “Elementler” isimli geometri kitabındaki bazı konularla paralellik taşımaktadır.
Empedocles ve Democritos’un düşünceleri arasındaki temel farklılıkları açıklayınız.
Heredotos
Bodrum yakınlarındaki Halikarnas’ta doğan ve M.Ö. 484 ile M.Ö. 425 yılları arasında
yaşamış olan, ömrü boyunca yaptığı seyahatlarda gördüklerini ve duyduklarını Tarih
isimli kitabında kaleme alan Heredotos, tarihçilerin babası
kabul edilir. Kendinden önce yaşamış Musevi tarihçiler, olay
kayıtçısı olarak nitelendirilebilirler. Oysa, Heredotos’un Tarih
isimli eserinde, siyasi ve askeri olayların yanısıra, gezilen görülen yerlerin fiziki ve sosyal açıdan değerlendirmelerinin de
bulunduğu görülebilir.
Bu kitapta, Avrupa, Asya ve Afrika kıtalarında yapılan
seyahatlarda derlenen bilgiler ile birlikte, Yunan ve Yakın
Doğu ile ilgili kültürel izlenimler bulunmaktadır. Aynı kitapta, Mısırlılar, Pers imparatorluğu, Hindistan, Karadeniz’in
kuzeyindeki İskitler hakkında ayrıntılı bilgiler verir. Matematiksel bilgisinin yetersizliğinden dolayı eserinde hiçbir haritaDemocritos
Şekil 2.12
Heredotos
Şekil 2.13
3
2. Ünite - Antik Yunan ve Helenistik Çağdaki Bilim ve Teknoloji 35
ya yer vermemiştir. Bunun nedenini kendisi kitabında şöyle açıklamıştır: “Bazı kişilerin
Yeryüzü’nün tam bir haritasını çizdiklerini görmem, beni çok güldürmüştür. Bu iş, rasyonel bir nedene dayanmamaktadır. Çünkü Okyanus’u, ancak bir pergelle çizilecek biçimde,
yerin çevresinde akıyormuş gibi göstermişler ve Avrupa’yı Asya ile aynı büyüklükte çizmişlerdir.” Bunlardan dolayı, Heredotos’un bir coğrafyacı değil, yalnızca tarihçi olduğunu
söylemek gerekir.
Socrates
Thales’le başlayarak, M.Ö. dörtyüzlü yıllara kadar süren
materyalist görüşün ağır bastığı evrenin yapısını anlamaya yönelik çalışmalar dönemi, bu yüzyıl sonlarında doğa
felsefesine tepki göstermeyle sona ermiştir. Bunu izleyen
dönemde ana düşüncenin bakış açısı evrenden insana yönelme (evren→insan) şeklindedir. Yunanlıların bu yüzyıldaki sanat, edebiyat ve politika merkezi Atina olup, felsefe
ve doğa bilimi adına hiçbir gelişme göze çarpmamaktadır.
Atina’daki düşünürler, Yunanlı değildir. Demokrasinin beşiği olan Atina’daki yönetim, özgür düşünce ve tartışmaya
elverişli olduğu için, Yunan kökenli olmayan birçok düşünür, matematikçi ve bilim adamı Atina’ya göç etmiştir.
Bunların bir çoğu Pytagoras’çı düşünceyi benimsemişlerdi.
Atina’ya göç eden düşünürlerin pekçoğu, zengin ailelerin çocuklarına ders vererek yaşamlarını sürdüren sofistlerdi. Bunların amaçları gerçeği aramak değil, tartışma sanatını öğrencilerine öğretmekti. Yani, sofistlerin, gerçek anlamda bilim ve felsefeye katkıları yoktu.
Pytagoras’çılar, matematiği amprik bir uğraş olmaktan çıkararak, mantıksal bir güç haline
getirmişlerdi. Geometri, bir kafa eğitimi aracından başka bir şey değildi. Sofistler de ders
verirken bu araçtan yararlanıyorlardı. Sofistlerin hedefi, gerçeği aramaktan çok, tartışmada galip gelmeyi öğretmekti. Çocuklarının ileride politikacı olmalarını hedefleyen üst
düzey Atina’lı ailelerin sofistlerden öğretici olarak yararlanmalarının altında bu neden
yatıyordu. İşte bu ilkesiz kitlenin karşısında yer alanların başında Socrates bulunuyordu.
Socrates, M.Ö. 470 ile M.Ö. 399 yılları arasında yaşamış olup, Yunan düşünürlerinin
belki de en tanınmışı ve öğrencisi Platon’a göre, “en iyi, en akıllı ve en dürüst insan” olanıdır. Sofistlerin karşısına çıkan Socrates’in amacı “gerçeği aramak” olarak özetlenebilir. Bunun yanısıra hedefi, “doğayla değil insanla ilgilenmek”ti. Başlıca amacı ise “iyi, akıllı, adil
insan yetiştirmek”ti. Yöntemi, öğrencilere yönelttiği sorularla onları düşünmeye sevketmek ve doğruyu onların bizzat kendilerinin bulmasını sağlamaktı. Atina’nın en seçkin ailelerinin çocukları onunla tartışmak veya tartışmalarını izlemekten büyük keyif alırlardı.
Socrates’in düşünceleri ile doğa bilimleri arasında ilişki kurmak oldukça güçtür.
Çünkü, onun çalışma alanını insan oluşturmuştur. Ahlak boyutunu gözardı etmeleri ve
gerçeklerin aydınlatılmasıyla ilgilenmedikleri gerekçesiyle, doğa bilimlerine karşı olduğu söylenir. Socrates, yalnızca doğaya dönük olan felsefeden ziyade, tek ele aldığı konu,
insan ve insan davranışı olan bir felsefenin geliştirilmesi konusunu savunmuştur. Bu düşüncelerinden dolayı eğitimciler, Socrates’i eğitim alanındaki çalışmaların babası olarak
kabul ederler. Socrates’in alaycı bir kişiliğe sahip olması ve korkusuzca eleştirilerde bulunması, iyi niyetli olan kişiliğine karşın, birçok düşman sahibi olmasına yol açmıştır.
Atina gençliğini kötü yola düşürmesi gibi birçok suçlamadan dolayı yargılanarak, ölüme
mahkum edildi. Ölümünden sonra, özellikle öğrencilerinden Platon, onun düşüncelerini gelecek kuşaklara aktarmaya devam etmiştir. Öğrencileri onu bir eğitim şehiti olarak
kutsallaştırmışlardır.
Socrates (Louvre
Müzesi, Paris)
Şekil 2.14
36 Bilim ve Teknoloji Tarihi
Hipocrates
M.Ö. 460 ile M.Ö. 370 yılları arasında yaşayan ve İstanköy adasında doğan Hipocrates, tıp
alanındaki düşünceleriyle, M.S. 16. yüzyıla kadar insanlığa damgasını vurmuş olan bir bilim adamıdır. Klasik tıbbın ilk merkezi kabul edilen İstanköy
ekolü’nün kurucularından olan Hipocrates’in ve meslekdaşlarının birlikte kaleme aldığı altmış kadar metinden oluşan
“Hipocrates Külliyatı” o dönemi yansıtan önemli bir kaynaktır. Fakat hangi metinlerin Hipocrates tarafından yazıldığı
konusunda net bir bilgi yoktur. Platon’a göre, Hipocrates “Bir
insanın bedeni ve ruh yapısını bilmek istersek, önce doğayı bilmemiz gerekir” düşüncesini ileriye sürmüştür. Anatomiyle ilgili oldukça ilkel bilgilere sahip olan Hipocrates’in,
kemikler hakkında doyurucu bilgisi olmasına karşın, iç organlarla ilgili bilgisi yoktu ve damarlar, sinirler, kaslar hakkındaki bilgisi ise oldukça yüzeyseldi. Bu nedenle, bu dönem
içerisinde, çeşitli düşünceleri yansıtan teoriler üretmekten
başka bir gelişmeden söz edilemez. Örneğin, Empedocles’in
dört element kuramından esinlenerek oluşturulan, insan bedeninin “kan, balgam, kara
safra, sarı safra” gibi dört sıvıdan meydana geldiği ve hastalık sırasında bu sıvıların gözle
görünür hale geldiği ifade ediliyordu. Soğuk algınlığında burundan bir sıvı akması bunun
bir kanıtı kabul ediliyordu. İnsan vücudunu oluşturan bu dört ögenin farklı oranlardaki
birleşimi, farklı karakterdeki insanların oluşumuna neden oluyordu.
Hipocrates’in en ünlü eseri, Kutsal Hastalık’tır. Bugün sara veya epilepsi olarak bildiğimiz dengesizlik durumu, bu kitaba adını veren kutsal hastalıktır. Hipocrates’e gore, bu
hastalık beyinden kaynaklanmaktadır ve beyinden gelen balgamın kandaki havanın hareketini engellediği için ortaya çıkmaktadır. Aslında, Hipocrates, eserinde, bu hastalığın halk
arasında kutsal olarak nitelendirilmesine karşı çıkmaktadır. O zamanlar hastalıklar, doğal
ve kutsal olmak üzere iki sınıfa ayrılmaktaydı. Hipocrates bu konuda şunları ifade etmiştir:
“Benim düşünceme göre, tanrısal ya da kutsal hastalık yoktur. Bir hastalığın tanrısal olarak
nitelenmesi, insanın deneyimsiz ve özel karakterinden kaynaklanmaktadır. Eğer insanlar
bilgi eksikliklerinden dolayı kutsal kaynağa inanmayı sürdürürlerse, onu anlama olanağından yoksun kalacaklardır. Kullandıkları sihir ve iyileştiriciden arınırlarsa, insanlar basit bir
yöntemle bu hastalığın kutsallığını çürütülebilirler. Bu hastalığa kutsallık yakıştırması yapanlar, çok dindar ve çok bilgili olduklarını iddia edenler, yani zamanımız sihirbazları ya
da sahte doktorlarıdır”. Ateşli hastalıklarla ilgili düşüncelerini de şöyle ifade etmiştir: “Bazı
ateşler, süreklidir, bazıları gündüz yükselir, gece düşer ve bazıları da gece yükselir, gündüz
düşer. Akut hastalıklarda, ateş çok şiddetli ve öldürücüdür. Gece ateşleri uzun sürer, ancak
öldürücü değildir. Gündüz olanlar da, uzun sürer ve verem belirtileri ortaya çıkar.”
Hekimin hastasına sıcak yaklaşımı çok önemlidir. Hipocrates’in bu konudaki öğütlerini aktaralım: “Hastanıza karşı katı olmamanızı öneririm. Önceki kazançlarını ve tatminkar durumunu düşünerek, bazan da karşılıksız hizmet ver. Parasal sıkıntısı olan kişiye
hizmet verme durumu ortaya çıkmışsa, bu gibilere her türlü yardımı yap. İnsan sevgisinin
bulunduğu yerde sanat aşkı da bulunur. Durumlarının öldürücü olduğunun bilincinde
olan bazı hastalar, yalnızca hekimlerinin iyi tutumlarından dolayı iyileşmişlerdir. Hastayı
iyileştirmek ya da şifa bulmuş olanın kendisini iyi hissetmesini sağlamak için gözetim
altında bulundurmak yerinde olacaktır” Yine Hipocrates’e göre, ruh ve beden çok sıkı bir
ilişki içindedir, bunlardan biri göz ardı edilerek diğeri iyileştirilemez. Hipocrates’le ilgili
değindiğimiz bilgileri, yine onun adıyla anılan,Tıp Fakültesi’ni bitiren öğrencilerin ettiği
meşhur Hipocrates yeminin bugünkü koşullara göre düzenlenmiş şekli ile sonlandıralım:
Hipocrates
Şekil 2.15
2. Ünite - Antik Yunan ve Helenistik Çağdaki Bilim ve Teknoloji 37
“Tıp fakültesinden aldığım bu diplomanın bana kazandırdığı statü, hak ve yetkileri kötüye kullanmayacağıma, hayatımı insanlık hizmetlerine adayacağıma, hastalarımı memnun edeceğime, insan hayatına mutlak surette saygı göstereceğime, mesleğim dolayısıyla
öğrendiğim küçük sırları saklayacağıma, hocalarıma ve meslektaşlarıma saygı ve sevgi
göstereceğime dil, din, milliyet, cinsiyet, takım, ırk ve parti farklarının görevimle vicdanım arasına girmesine izin vermeyeceğime, mesleğimi dürüstlükle ve onurla yapacağıma
namusum ve şerefim üzerine yemin ederim.”
Platon
M.Ö.428 ile M.Ö. 347 yılları arasında yaşamış, soylu bir Atina’lı aileye mensup olan Platon (Eflatun), 20 yaşından itibaren, M.Ö.399’da Socrates’in
idam edilmesine kadar, öğrencisi olmuştur. Hocasının ölümünden sonra, Atina’yı terkederek, önce Mısır’a, oradan
Pytagoras’çıların etkili olduğu Sicilya ve Güney İtalya’ya
gitmiştir. Kırk yaşlarındayken Atina’ya dönerek, meşhur
Truva’lı Güzel Helen’i geri getirmek için yardım eden
kahraman Akademos’tan esinlenerek, Akademia adını
verdiği bir eğitim kurumunu M.Ö.387’de açtı. Akademia
M.S.529’da Bizans İmparatoru Justinyen’in emriyle, pagan
yani putperest yetiştiren bir kurum olduğu gerekçesiyle
kapatılıncaya kadar hizmet etmiştir. Akademia’nın kapısında “Geometri bilmeyen giremez” yazılıydı. Bu cümle
Platon’un geometriye olan tutkusunu ve verdiği önemi yansıtmaktadır. Platon’un amacı, öğrencilerine öğrenme aşkını
aşılayarak, onları bir düşünür ve hocası Socrates’in tanımladığı özelliklere sahip yönetici
yetiştirmekti. Hocası Socrates’in yöntemiyle ders verilen Akademia’nın her yaştan öğrencisi vardı.
Platon’un bilime katkısı yalnızca yöntem açısından olmuştur. Doğru kabul edilen birkaç önermeden yola çıkarak, geriye kalan tüm önermeleri mantıksal olarak çıkarmayı hedefleyen tümdengelimsel yöntemi geliştirmiştir. Ona gore bilim, yalnızca Matematik ve
de özellikle Geometri’dir. Geometri’ye olan tutkusu şu iki görüşe karşı tepkisinden ileri
geliyordu:
i. Herşey bir akış içinde, değişim içindedir. Kalıcı bir şey yoktur. (Herakleitos’un diyalektik düşüncesi)
ii. Her türlü değer görelidir. (Sofistlerin görüşü)
Bu görüşler doğru iseler, bilim yapmak ve doğru bilgiye ulaşmak olanaksızdır. Öyleyse, iyi ile kötü, doğru ile yanlış arasında bir fark yoktur. Bu durumda insan çelişkiler
içerisinde, hiçliğe gömülecektir.Platon’a göre bu görüşler yanlıştır. Bu çelişkilerden kurtulmak için sarsılmaz bir bilim vardır: Matematik. Bu iki görüşe karşı koyabilmek ve yanlış
olduklarını ispatlamak için, ideal olan, örneğin zaman, mekan ve insana göre değişmeyen
matematiği ve onun üzerine kurulduğu önermeler olan aksiyomları keşfettiği zaman, kendi kurduğu felsefe sisteminin ne kadar mükemmel olduğunun farkına varmıştır. Platon’a
göre, akıp giden yani değişen değil, kalıcı olan temeldir. Matematik ve geometri, bu amaca
hizmet etmektedir.Doğru, üçgen, daire ve küre, ideal şekillerdir. Bu kavramlar akılla kavranabilir türdendir. Çünkü bu kavramların özellikleri değişmez. Geometri ise yalnızca
akıl yürütmeye dayanan bir bilimdir.
Platon’a göre evren küreseldir ve merkezinde, küresel ve hareketsiz olan yer bulunur.
Yer, merkezinden geçen eksen etrafında 24 saatte bir dönüş yapar. Ona göre, insanlar tarafından duyulamayan bir evren müziği vardır. Bu müzik, gezegenlerin farklı aralıklarda
Platon
Şekil 2.16
38 Bilim ve Teknoloji Tarihi
ve biçimlerde dolanmalarından kaynaklanmaktadır. Bu görüş, Platon’u uyumlu bir evren
anlayışına götürecek ve sonuçta matematik, müzik ve astronomi arasındaki uyumun farkına vardıracaktır.
Platon’un siyasetle ilgili düşünceleri, “Cumhuriyet”, “Devlet Adamı” ve “Kanunlar”
isimli üç kitabında yer almaktadır. Bu kitaplarında Platon, seçkin bir toplum yanında,
nufusun beşte birini oluşturan “yöneticiler ve muhafızlar” grubunun, nufusun beşte dördünü yönetmesini önermektedir. Son olarak,bu yapıtlarında ifade ettiklerinden kesitler
sunarak, sözü Platon’a bırakalım:
“İnsanların doğruyla eğriyi kendi kendilerine ayıramayıp, mahkeme ve yargıca başvurmaları, adaleti başkalarından beklemeleri çirkin bir şey değil midir?”, “Zenginlik ve
fakirlik, iyi insanları bozar ve işe yaramaz hale getirir; kısacası, bunlar devlete sokulmaması gereken iki büyük düşmandır. Biri insanı sefahata ve tembelliğe sürükler, diğeri ise
bayağılaştırır ve aşağılaştırır”, “Başa geçen kimselerin, bir topluma baş olamaktan daha
üstün niteliklere sahip olmaları gerekir.Mesela zengin olmalıdırlar, ama istenen zenginlik, altın zenginliği değil, akıl ve erdem zenginliğidir. Kendi çıkarlarına düşkün, açgözlü
kişiler başa geçer ve başta bulunmayı keselerini doldurmak için iyi bir fırsat olarak sayarlarsa, orada düzen diye bir şey kalmaz. Çünkü, herkes, başa geçmek için birbirini ezer ve
bu iç kavgada, hem kendilerinin ve hem de devletin başını yerler.”, “Yönetici olacak bir
kişinin, öncelikle filozof olması gerekir, çünkü, filozoflar idealler alemine yükselmişler
ve orada doğrunun ve iyinin gerçek örneklerini görmüşlerdir. Böylece devletin başında
olanlar, gölgeler için çarpışmayacaklar, başa geçmek büyük ayrıcalıkmış gibi kim başa geçecek diye birbirlerini yemiyeceklerdir. En çok istenen şey, bir devlette başa geçmeyi en az
isteyenlerin başa geçmesidir. Bunun karşıtı olan durumlarda, devlette ne bir dirlik ne de
bir düzen kalır.”, “Geometri, her zaman için varolanı bilmeye yarar, doğup öleni bilmeye
değil. Ruhumuzu gerçeğin özüne yükseltmeye, bizlerde bilim sevgisini doğurmaya yarar.
Üstelik öteki bilimleri daha iyi anlamamıza yardımcı olur. Bu bakımdan, geometri bilenle
bilmeyen arasında büyük bir uçurum vardır.”
Platon’un bilime olan en önemli katkısı nedir? Yazınız ve açıklayınız.
Eudoxus
Platon’un doğa felsefesi, mistik ve matematiksel olup, astronomiyi matematiğin uzantısı
olarak görüyordu. Platon, yıldızları gözlemek yerine problem çözme yöntemini kullanmayı öğrencilerine öneriyordu. Bazı öğrenciler ise, hocalarının tersine, bu yöntemi benimsemeyerek, yıldızları gözlemeye devam ettiler. Bunlardan biri olan Eudoxus, M.Ö.
409 ile M.Ö. 356 yılları arasında yaşamış ve Datça’da doğmuştur. Astronominin bilimsel
teorisini Eudoxus kurmuştur. Ölçmeye dayanan astronomi ve kozmolojiyi (evrenbilim)
birleştirmek suretiyle, gözleme dayanarak evrenin düzenini belirtmeye çalışan bir teorisyendi. Babilliler, gök cisimlerinin karmaşık hareketlerini, basit peryodik hareketlere indirgeme yöntemini geliştirmişlerdi. Eudoxus ise, ya bunu bilmeden, ya da bilerek Babillilerin
düşüncesini savunmuştur. Eudoxus, bu yöntemi aritmetikten çok, geometriyi kullanarak
geliştirmiştir.
Her basit peryodik (kendini tekrarlayabilir) hareket, çember ya da küre üzerinde meydana gelmektedir. Eudoxus’un modelinde, bir küre, bir gök cisminin gökyüzündeki günlük hareketini gösterir. Bunun yanısıra, başka küreler üzerinde de aylık, yıllık dönüşler
yapılmaktadır. Bu çember ya da küreler, eşmerkezlidir ve merkezde yerküre vardır. Ay,
güneş ve gezegenlerin herbiri bir küre tarafından taşınıyordu. Kürelerin merkezleri ortak
fakat yarıçapları farklıdır. Fiziksel olarak görünmeyen küreler, matematiksel olarak bir
anlam taşıyorlardı. Bu özellikleri taşıyan yirmiyedi kürenin olduğu varsayılmıştı. Bunların
4
2. Ünite - Antik Yunan ve Helenistik Çağdaki Bilim ve Teknoloji 39
birinde basit yıldızlar, üçünde ay, üçünde güneş, o zamanlar bilinen beş gezegenin her birine dörder tane olmak üzere toplam yirmi yedi küre tanımlanmıştı. Gözlemler yapıldıkça
küre sayısı da giderek artacaktı. Önceleri 34 e çıktıktan sonra, Aristoteles’in gözlemleri
sonucu küre sayısı 56 oldu.
Eudoxus’un yermerkezli evren teorisine gore, gök cisimleri dünyadan eşit uzaklıkta
hareket etmektedir. Bundan dolayı, bir gök cismi dünyadan eşit parlaklık ve büyüklükte gözlenmelidir. İlk yapılan gözlemlerde Venüs ve Mars’ın parlaklık ve büyüklüklerinin
farklı oldukları farkedildi. Parlaklık ve büyüklük değişmesi, dünyaya uzaklıkların değişmesinden kaynaklanmaktadır. Bunun yanısıra, güneş tutulmaları bazan halkalı bazan da
tam tutulma oluyordu. Güneş ve ayın dünyaya olan uzaklıklarının değişmesinin sonucudur. O halde, yermerkezli evren modeli yetersizdi. Bu sistemin başarısızlığı, temelindeki önyargıdan ileri gelmektedir. Gök cisimlerini taşıyan küreler, ortak merkezleri olan
dünyanın çevresinde aynı hızla dönmektedir. İşte, bu önyargı yüzyıllar boyu sürecektir.
Copernicus’un güneş merkezli evren modelinde bile küreler ve çember şeklinde gezegen
yörüngeler kullanılmıştır.
Astronomideki çalışmalarının yanısıra, Eudoxus, döneminin önde gelen matematikçilerinden biridir. Dairelerin alanlarının çaplarının karesiyle orantılı olduğunu göstermiştir.
Piramitlerin ve konilerin hacimlerinin, bunlarla eşit tabanlı ve eşit yükseklikli prizmaların
hacimlerinin üçtebirine eşit olduğunu da kanıtlamıştır. Bu çalışmasını, eğrilerle sınırlandırılmış geometrik şekillerin alanları ve hacimlerinin bulunmasına da genişletmiştir.
Eudoxus’un yer kürenin etrafındaki eş merkezli küreler modelinde, aynı gezegene ait birden
çok hareket ettiği küre tanımlanmaktadır. Böyle bir model sizce doğru mudur? Doğru ya da
yanlışlığını açıklayınız.
Aristoteles
Platon’un, doğa felsefesine olan tepkiyi ve Pytagoras geleneğine özgü mistisizmi temsil ederek, bilimin gelişmesini
yavaşlattığına değinmiştik. Burada değineceğimiz, Aristoteles ise hem Platon’a hem de atomsal evren kuramına olan
tepkiyi temsil edecektir. Dünyayı anlamada duyulara önem
vererek, Platon’a, olguları nicel ve ölçülebilir açıdan inceleyerek, atomculara karşı çıkmıştır. Platon’a karşı çıkarak
olumlu, atomculara karşı çıkarak olumsuz yönde bilimin
gelişmesini etkilemiştir.
M.Ö. 384 ile M.Ö. 322 yılları arasında yaşamış olan
Aristoteles (kısaca Aristo okunur), Platon’un öğrencisidir.
Platon ölünceye kadar Akademia’ya devam etmiş, daha
sonra Atina’dan ayrılarak Ege kıyılarındaki bir kıyı kenti
olan Assos’a yerleşerek buradaki Akademia’nın şubesinde öğretmen olarak görev aldı.
Bu sıralarda Makedonya kralı II. Philip oğlu İskender için öğretmen arıyordu. Bu görev Aristoteles’e önerildi ve o da görevi kabul etti. M.Ö. 343 ile M.Ö. 340 yılları arasında
İskender’in öğretmenliğini yaptı. M.Ö. 336’da Kral II. Philip süikast sonucu ölünce yerine geçen İskender, Aristoteles’i danışmanlığına getirdi.Bu görevi bir süre sonra bırakarak
Atina’ya gitti ve orada İskender’in yardımıyla Lyceum (Lise) isimli bir okul kurdu. Bir orta
öğretim kurumu olan lise adı buradan gelmektedir. M.Ö. 323’de İskender ölünce, çıkan
karışıklıklardan rahatsızlık duyarak, Chalcis adasına kaçtı ve yakalandığı bir hastalık sonucu M.Ö. 322’de öldü.
5
Aristoteles (Louvre
müzesi-Paris)
Şekil 2.17
40 Bilim ve Teknoloji Tarihi
Akademia ve Lyceum, aslında felsefe eğitimi veren okullardı. Bunlardan Akademia,
metafizik öğreten ve ahlak, siyaset öğretilen bir okulken, Lyceum ise mantık ve bilimle
ilgili araştırmaların yapıldığı bir okuldu, fakat Lyceum, Akademia kadar uzun ömürlü
olmamıştır.
Aristoteles, klasik mantığın kurucusudur. Klasik mantıkta yapılan çıkarım işlemine
bir örnek verelim: (Bütün insanlar ölümlüdür. → Ali bir insandır. → O halde Ali ölümlüdür). Bu çıkarımda birinci (tümel) önermeden, üçüncü (tekil) önermeye ulaşmak için
bir işlem yapılmaktadır. İkinci (orta) önermede ise tümelden tekile gitmek için verilen
bir neden söz konusudur. Klasik mantıkta bu çıkarım işleminden başka işlemlerde bulunmaktadır. M.S.17. yüzyılda modern mantık kuruluncaya kadar Aristotales tarafından
kurulmuş olan klasik mantık geçerliliğini sürdürmüştür.
Aristoteles, yaşamı süresince, astronomi, fizik ve biyoloji ile ilgilenmiştir. Bu alanlardaki çalışmaları ve yazdığı kitaplar, Galilei Galileo’ya kadar olan yaklaşık ikibin yıllık
süre içerisinde insanlığa ışık tutmuştur. Bu nedenle Aritoteles, bilim ve teknoloji tarihinin
önemli bir kilometre taşını oluşturmuştur.
Aristoteles’e göre, evren bir küre biçimindedir. Kürenin merkezinde yerküre bulunur.
Bütün gezegenler, hareketsiz duran yerin etrafında dolanırlar. Evren ayüstü ve ayaltı olarak iki bölgeye ayrılır. Ayüstü evren ve dolayısıyla burada bulunan bütün gök cisimleri
ether’den oluşmuştur. Ether (esir), gözle görülmeyen ve kütlesi farkedilemeyen ve de boşluğu dolduran bir maddesel varlıktır. Ayüstü evrende hiçbir değişim yoktur ve mükemmel
bir evrendir. Ayaltı evren ise, her türlü değişimin olduğu ve mükemmel olmayan bir evrendir. Merkezden dışarıya doğru ağırlıklarına göre sıralanan dört temel öge, toprak, su,
hava, ateş bulunur. Bu ögelerin sırasıyla kuru, yaş, soğuk, sıcak niteliklerini simgeledikleri
söylenmiştir.
Yapıları farklı iki evrende, farklı fizik yasaları geçerlidir. Ayüstü evrendeki gök cisimleri, eş merkezli kürelere yapışık olarak dairesel hareketler yaparlarken, ayaltı evrende farklı
hareketler meydana gelir. Bunlar “doğal hareketler” ve “zorunlu hareketler” şeklinde iki
sınıfa ayrılırlar. “Zorunlu hareket”, evrendeki bir nesnenin, örneğin bir taşın, bir dış kuvvet uygulanarak, doğal halde bulunduğu yerden, yani merkezden uzaklaştırılması sonucu oluşturulur. Kuvvet ortadan kalkarsa, zorunlu hareket de ortadan kalkar. Nesne doğal
olarak bulunduğu yere doğru, yani merkeze doğru düşer. İşte, nesnelerin doğal yerlerine
dönmek için yaptıkları harekete “doğal hareket” denir. Doğal hareketler ağırlığın etkisiyle
meydana gelir. Zorunlu hareketler ikiye ayrılır: (i) Kuvvetin nesne üzerine sürekli olarak
etki ettiği hareketler (sürekli zorunlu hareketler), (ii) İlk hareket verildiğinde bir kuvvetin etki edip, sonra uygulanmazsa, bu şekilde hareket kendi kendine sürerse meydana
gelen hareketler (süreksiz zorunlu hareketler). Aristoteles’e göre, kuvvet uygulanmazsa,
hareket olmaz. Fakat, gözlemlere göre, kuvvet ortadan kalkınca, duruncaya kadar bir süre
hareket devam eder. Örneğin, havaya doğru, düşey doğrultuda fırlatılan taş, fırlatılırken
uygulanan kuvvet ortadan kalktığında, yükselmeye devam eder. Bu durum Aristoteles’e
sorulduğunda nasıl açıklamış olabilir? Aristoteles’e göre, hareketi oluşturan kuvvet, havaya geçer ve hava nesneyi yukarı doğru itmeye devam eder. Aristoteles’in kuvvetle ilgili bir
düşüncesi vardır: Kuvvet ne kadar çoksa, hızda o kadar fazladır. Buna göre Hız = kuvvet
direnç
denklemi geçerlidir. Bu düşünceler, çok az değişerek, ikibin yıla yakın bir süre geçerliliğini
korumuştur.
Aristoteles’in hız ve kuvvet arasında önerdiği ilişki ile hareket-kuvvet ilişkisi gerçekten açık6 lanabilmekte midir? Bir örnek yardımıyla düşüncenizi açıklar mısınız?
2. Ünite - Antik Yunan ve Helenistik Çağdaki Bilim ve Teknoloji 41
Aristoteles’e göre, canlı doğanın parçasıdır. Dört ögeden oluşmuştur: Kan, balgam,
kara safra, sarı safra. Bunların birleşim oranları, canlının özelliklerini oluşturur. Canlıyı
cansızdan ayıran en önemli fark, ruhu olmasıdır. Aristoteles, çok iyi bir gözlemci ve iyi bir
sistematikçidir. Hayvanların sınıflandırılması, kendinden sonraki çalışmaların temelini
oluşturmuştur. Evrime inanmaz. Canlının cansızdan meydana geldiğini, yani kendiliğinden üremeyi savunur. Fakat bu tür kendiliğinden üreme, basit hayvanlarda vardır. Örneğin, ette kendiğinden üreyen kurtçuklar, çamurlu su birikintisinde kendiğinden üreyen
kurbağa larvaları ve sivrisinekler gibi. Bu düşünceye ikibin yıldan uzunca bir süre inanılmıştır. Pasteur, canlıların yine canlılardan ürediğini göstermiştir.
Aristoteles’in gözleme dayanarak yaptığı açıklamaların bazıları bugün de kabul edilmektedir: Örneğin, köpek balıkları, yavrularını olgunlaşana kadar karınlarında taşırlar.
Somon balıkları ise, üreme mevsiminde, batıya göç ederler ve yumurtlarlar.
HELENİSTİK ÇAĞ VE İSKENDERİYE’NİN KURULUŞU
Helen birliğini kuran ve yaşatan Makedonya kralı II.Philip suikast sonucu öldürülünce,
yerine oğlu Büyük İskender tahta geçti. M.Ö. 334 ile M.Ö. 323 yılları arasındaki dönemde,
Avrupa’dan Hindistan’a kadar bir imparatorluk kurdu. Büyük İskender, askeri başarılarının yanısıra kültürel açıdan da kendi kültürü ile, topraklarına kattığı ülkelerin kültürleri
arasında bir değiştokuşu da gerçekleştirmiştir. Bunun oluşması için sözkonusu ülkelerde
kalan askerleriyle, işgal ettiği ülkelerin kadınları arasındaki evlilikleri teşvik etmiştir. Böylece Yunan kültürü, Avrupa’dan Uzak Doğu ülkelerine kadar yaygınlaşmıştır. İskender’in
ölümünden sonra, Roma imparatorluğu’nun yayılmasına kadar olan dönemde Helen özelliği yitirildiği için, bu yeni uygarlık “Helenistik Çağ” adını almıştır. İskender’in ölümünden sonra, imparatorluk, İskender’in generalleri ve mirasçıları tarafından üçe bölünmüştür: Yunanistan ve Makedonya, Antigonos ve sülalesine düşerken, Pers ve Babil bölgesi
Selefkoslar’a, Mısır ise Ptolemeus sülalesine düşmüştür. Mısır valisi olan Ptolemeus Soter,
Mısır’da Ptolemeus krallığını kurmuştur. Bu dersin kapsamı içerisinde, ele alacağımız sonuncu bölge olacaktır. Helenistik uygarlığını, Ptolemeus krallığı geliştirecektir. Ptolemeus
krallığının başkenti olan İskenderiye, Helenistik çağın da başkenti olacaktır.
İskenderiye’deki Bilimsel Kurumlar
İskender’in kendisinin kurduğu ya da onun anısına kurulmuş, onun adını taşıyan onsekiz
şehir bulunmaktadır. Bunlardan en önemlisi olan ve dünyanın en çok bilinen kentlerinden birisi olan İskenderiye, M.Ö. 331’de Nil’in deltası üzerine kurulmuştur. İskender’in
adını taşıyan kentlerden birisi de Antakya ilimizin ilçelerinden birisi olan İskenderun’dur.
İskenderiye’nin İskender’in kendisi tarafından inşa edildiği söylenirse de, kent İskender’in
emriyle, Ptolemy Soter tarafından kurulmuştur. İskenderiye başlangıçta çok küçük bir şehir olduğu için yeniden inşa edilmesine karar verilmiş ve inşaat sürerken, Ptolemeus krallığının başkenti Memphis olmuştur. İskender öldükten sonra cenazesinin İskenderiye’de
Sema tapınağına defnedildiği söylenir. Bu anıt mezarın bugün nerede olduğu bilinmemektedir. Yunan kentleri, mükemmel bir şehircilik mimarisine göre inşa edilirdi. İskenderiye, kenti Rodos’lu mimar Deinocrates tarafından inşa edilmiştir. Şehirde, doğudan batıya ve kuzeyden güneye birbirini dik olarak kesen ve kesişme yerinde şehrin merkezinin
yer aldığı iki bulvar bulunuyordu. Sema tapınağı, müze, kütüphane ve imparatorluk sarayı
gibi önemli yapılar şehir merkezinde idi. İskenderiye’deki önemli yapılardan biri de II.
Ptolemaios’un Knidos’lu mimar Sostratos’a, liman yakınındaki Pharos adasına yaptırdığı
ve İskenderiye’nin zenginliğini sembolize eden İskenderiye feneridir. Bu fener dünyanın
yedi harikasından biri olarak kabul edilmiştir. Ardarda gelen depremler sonucu ondördüncü yüzyılda yıkılan bu fenerin kalıntılarından yararlanılarak yeniden inşa edilmesi
konusundaki Unesco projesi sürmektedir.
42 Bilim ve Teknoloji Tarihi
İskenderiye’deki bilimsel kurum niteliğindeki iki önemli yapı müze ve kütüphanedir.
Ptolemeus ailesi, krallığın tarım ve ticaretin yanı sıra Helen kültürünün bu topraklarda
sürmesi düşüncelerini gerçekleştirmek istiyorlardı. Bu nedenle, Tanrı Zeus’un, edebiyat,
tarih ve astronomiyi sembolize eden kızları olan Musae’ler için bir tapınak inşa edildi.
Sonraları, çeşitli bilimsel araştırmaların yürütüldüğü bir bilim kurumuna dönüşen bu kurum, bugün müze olarak adlandırılan kurumların atası olarak tarihe geçti. Bu kurum,
astronomi gözlemlerinin yapıldığı bir oda ile biyoloji araştırmalarının yapıldığı bir herbaryum (botanik bahçesi) ve bir faunayı (hayvanat bahçesi) bünyesinde barındırıyordu.
Dönemin bir çok önemli bilim adamları Müze’de çalışmışlardır. M.S. beşinci yüzyıla kadar
varlığını sürdüren bu kurum, ilk bilim şehiti olan bayan matematikçi olan Hypatia’nın
öldürülmesini izleyen yıllarda kapanmıştır.
Bilimsel araştırmaların yapıldığı müzenin yanısıra, bir kütüphanene de kurulmalıydı.
Papirus yazma tomarlarının raflara yerleştirilmesi ile oluşturulan kütüphane müdürlüklerine o zamanın meşhur bilim adamları olan Aristarkos ve Eratostenes’de getirilmişlerdi.
400.000 den fazla tomarın bulunduğu bu kütüphanedeki tomarların oluşumunda, İskenderiye limanına gelen yolcu ya da yük gemilerine geçici olarak el koyarak buradaki tomarların, katipler tarafından kopyalaması yolu izlenmişti. M.Ö. 48 yılında Roma imparatoru
Julius Sezar tarafından, kütüphane yakınında bulunan Mısır donanması yok edilirken,
kütüphanenin de büyük ölçüde zarar gördüğü söylenir.
Şimdi Helenistik çağda yaşamış önemli bilim insanlarından birkaçını tanıyalım.
Euclides
Euclides’in (Öklid), yaklaşık olarak M.Ö. 325 ile M.Ö. 265 yılları arasında yaşadığı ve
Lübnan’ın Sur kentinde doğduğu bilinmektedir. İskenderiye’deki müzede büyük bir matematik okulu kurmuş ve asıl ününü 40 yaşında kaleme aldığı Stoikheia (Elementler) isimli geometri kitabını yazmakla kazanmıştır. Bu kitap, Yunan
Geometrisi’nin, düzenli bir sentezi olup, yakın zamana kadar,
birçok ülkedeki geometri eğitiminin temelini oluşturmuştur.
Aksiyom, postüla, teorem ve ispatlara dayalı çalışma yöntemine dayalı olan bu kitabın, Batı düşüncesi üzerinde, İncil dışında kalan tüm kitaplardan daha etkili olduğu söylenmektedir.
Gençliğinde Atina’daki Platon’un ünlü Akademia’sına devam ederken, Euclides, astronomi, matematik alanlarına ilgi
duymuştur. Yunanlıların bilime bakışının “bilim bilim yapmak
için önemlidir” olduğunu yansıtan, Euclides’e ait bir anekdot
şöyledir: Birgün bir geometri dersi alan bir öğrencisi Euclides’e
“bu konuları öğrenince ne kazanacağını” sormuş. Euclides de
cebinden bir miktar para çıkartarak, çocuğa uzatmış ve “sana
bu parayı vermemin nedeni, öğrendiğin şeylerden bir şeyler
kazanacağını ummandır” demiş.
Euclides’in Elementler (Stoikheia) isimli eseri onüç ciltten oluşuyordu:
i. Benzerlik (üçgenlerde benzerlik, pergel-cetvelle çizilen geometrik şekiller, üçgende açılar ve kenarlarla ilgili eşitsizlikler), paralel doğruların özellikleri ve paralelkenarlar, Pytagoras teoremi
ii. Geometrik cebir, alanlar
iii. Daire ve açı ölçümleri
iv. Dairenin içine ve dışına çokgen çizimleri
v. Geometrik olarak incelenen orantı, kesirli cebirsel denklemlerin geometrik çözümü
vi. Çokgenlerde benzerlik
Euclides (Oxford
Üniversitesi Doğa
Tarihi Müzesi)
Şekil 2.18
2. Ünite - Antik Yunan ve Helenistik Çağdaki Bilim ve Teknoloji 43
vii. Aritmetik
viii. Orantısızlık
ix. Uzay geometri
x. Uzay geometrinin devamı
xi. Üç boyutlu cisimler
xii. Üç boyutlu cisimlerin devamı
xiii. Üç boyutlu cisimlerin sonu
Elementler kitabının giriş bölümünde, aksiyomlar (Doğruluğu apaçık kabul edilen
fakat ispatlanmasına gerek duyulmayan temel önermeler olup, bütün bilimler için geçerlidirler.), postülalar (Doğruluğuna apaçık şekilde ve ispata gerek duyulmadan inanılan
temel önermeler olup, belli bir bilim dalına ilişkindirler), çeşitli tanımlar verilmiştir, diğer
bölümlerde ise yukarıda konuları sıralanan teoremler ve bunların verilen aksiyom ve postülalara dayanarak ispatları bulunmaktadır. Kitabın baş tarafında nokta, çizgi, yüzey, açı
gibi geometrik kavramlar tanımlanmıştır. Tanımlara birkaç örnek verirsek: nokta (parçası
olmayan), doğru (genişliksiz uzunluk).
Elementler kitabında, tanımlardan sonra, beş aksiyom sıralanır:
1. Aynı şeye eşit olan şeyler birbirine eşittir.
2. Eşit miktarlara eşit nicelikler eklenirse, elde edilenler de eşit olur.
3. Eşit miktarlardan eşit nicelikler çıkartılırsa, elde edilenler eşit olur.
4. Birbirine çakışan şeyler birbirine eşittir.
5. Bütün parçalarından büyüktür.
Bunların yanısıra geometriye ait beş tane de postula bulunur:
1. İki noktayı birleştiren en kısa yol, doğrudur.
2. Doğru, doğru olarak sonsuza kadar uzatılabilir.
3. Bir noktaya eşit uzaklıkta bulunan noktaların geometrik yeri, bu noktayı merkez
kabul eden bir çemberdir.
4. Bütün dik açılar birbirine eşittir.
5. İki doğru, bir üçüncü doğru tarafından kesilirse, içte meydana gelen açıların toplamının 180o den küçük olduğu tarafta doğrular, birbirlerini keserler.
Bu önermelerden sonra, Euclides’in uzayla ilgili üç özelliğinin de olduğu ortaya çıkmaktadır:
1. Uzay üç boyutludur.
2. Uzay sonsuzdur.
3. Uzay homojendir.
Euclides’in beşinci postulası olarak bilinen “paralellik postülası” matematikçiler tarafından apaçık şekilde kabul edilmeyerek, teorem gibi de ispatlanmıştır: M.S. birinci yüzyıla kadar, postulanın ispatı veya basit bir postulayla yerdeğiştirmesi için çaba sarfedilmiştir.
Bunlardan bir kaçı bilinen postulalar şunlardır:
1. Üçgenin iç açıları toplamı 180o dir.
2. Bir doğruya dışındaki noktadan bir tek paralel çizilebilir.
Elementler isimli eserde sözü edilen geometri, bir düzlem üzerinde geçerli olup, bu
geometriye “düzlem geometri” ya da “Euclides geometrisi” adı verilmiştir. 19. Yüzyılda ise
diğer postulalar üzerine kurulan başka geometriler de ortaya atılmıştır. Bu geometrilerin
genelleştirilmiş adı, “euclidien olmayan geometriler” dir. Örneğin Nicolai Lobatchevski
(1792-1856) tarafından kurulan ve Bernard Riemann (1826-1866) tarafından geliştirilen
küre yüzeyleri üzerinde tanımlanan geometriye “küresel geometri” adı verilmiştir. Küresel geometride ele alınan küresel bir yüzeyde, bir noktadan dışındaki bir doğruya paralel
çizilemez.
44 Bilim ve Teknoloji Tarihi
Pergeli Appolonius
Appolonius, Antalya yakınındaki Perge şehrinde doğmuş ve M.Ö. 262 ile M.Ö. 200 yılları arasında yaşamıştır. İskenderiye’deki matematik okulunda yetiştikten sonra, tekrar
Perge’ye dönerek, “Konikler Hakkında” isimli geometri
kitabını kaleme aldığı için “Büyük Geometrici” ünvanıyla
anılmıştır. Konikler Hakkında isimli kitabında bahsettiği
konikler, Şekil 2.20’deki gibi bir koninin çeşitli düzlemlerle
yapmış olduğu arakesit eğrilerdir. Şekil 2.20’deki 3 numaralı arakesitte, konilerin tepe noktalarını taban merkezine
birleştiren doğruya paralel olan düzlemin, koninin yanal
yüzeylerle yaptığı kesişme sonucu elde edilen eğri, hiperbol
adını alır.
Şekil 2.20’deki 1 numaralı arakesitte, konilerin eksenine
paralel olmayan düzlemin koni yüzeyi ile kesişmesi sonucu
elde edilen eğri, parabol adını alır. Şekil 2.20’deki 2 numaralı
eğriler ise çember ve elips adını alırlar. Konikler Hakkında
isimli kitap sekiz bölümden oluşmuştur: Birinci bölümde,
koniklerin elde edilmesi hakkında bilgi verilmiştir. İkinci bölümde, asimptotlar, eksenler
ve çaplar üzerinde durulmuştur. Üçüncü bölümde, elips ve hiperbolün odakları ele alınmıştır. Dördüncü bölümde, koniklerin birbirleriyle dörtten fazla noktada kesişemiyecekleri gösterilmiştir.
Beşinci bölümde, bir noktadan, bir konike çizilen en uzun ve en kısa çizgiler araştırılmiştır. Altıncı bölümde, koniklerin benzerliği anlatılmıştır. Yedinci ve sekizinci bölümlerde ise, koniklerle ilgili teoremler ve ispatları üzerinde durulmuştur.
Astronomi ile ilgili çalışmalarında, Eudoxus’un eş merkezli küreler sistemi yerine,
Batlamyus’un oluşturduğu evren sisteminde yararlandığı, merkezi yörünge eğrisi üzerinde
bulunan ve bu merkez etrafında episikl dairesi adı verilen küçük bir dairesel yörünge çizen
bir ikili yörünge sistemini önermiştir. Bunun dışında, Kepler’in evren modelindeki elips
şeklindeki yörünge eğrisini önermesinde, Apolonius’un eserinden yararlandığı söylenir.
Archimedes
Sicilya adasındaki Siracusa’da M.Ö.287 ile M.Ö. 212 yılları arasında yaşamış önemli bir
fizikçi, matematikçi ve düşünürdür. Romalılar, Siracusa’yı kuşattığında, Archimedes’in
(Arşimet) Roma donanmasının bazı gemilerini, hazırladığı büyük çukur aynaların güneş
Appolonius
Şekil 2.19
Şekil 2.20
Appolonius’un konikleri (1) Parabol, (2)
Çember ve elips (3)
Hiperbol
1 2 3
2. Ünite - Antik Yunan ve Helenistik Çağdaki Bilim ve Teknoloji 45
ışığını yansıtarak ve odak noktasında toplayarak, yaktığı söylenir. Bundan başka, makaralarla büyük taşları kalenin burçlarına çıkartarak, mancınıklarla çok uzaklara fırlatan bir
silahta geliştirmişti. Fakat yine de Romalılar M.Ö.212’de yine de Siraküza’yı zaptetdiler.
Romalı askerlerden biri Archimedes’in başına dikilerek, ayağa kalkmasını istediğinde,
toprağa çizmiş olduğu problemin çözümü üzerinde düşünüyordu. Askeri yanından çekilmesi konusunda uyardığında, onu tanımayan asker sinirlenerek, elindeki zıpkını saplayarak Archimedes’i öldürmüştür. Savaş bittikten sonra Roma generali Marcellus savaş
alaninı gezerken onun cesedini tanıdığında, çok üzülmüştür, ama artık iş işten geçmiştir.
Archimedes’in mekanikte yapmış olduğu buluşlar arasında, bileşik makaralar,
sonsuz vidalar, yakan aynalar sayılabilir.
Geometriye yaptığı önemli katkılardan bazıları, yarıçapı r olan bir kürenin yüzölçümünün 4πr2 ve hacminin (4/3) πr3 olduğunu ispatlaması, tabanı bir dairenin çevresi,
yüksekliği dairenin yarıçapı kadar olan bir
üçgenin alanının dairenin alanına eşit olduğunu ispatlaması, π sayısının değerinin
22
7 > π > 223
71 olduğunu gösterdiği şeklindedir. Archimedes’in matematikteki parlak
başarılarından biri de eğri yüzeylerinin alanlarını bulmak için geliştirdiği yöntemdir. Bir
parabolün altında kalan alanı hesaplarken, bu alanı herbiri sonsuz küçük boyutta olan
dikdörtgen şeklindeki alanların toplamına eşit olduğunu düşünmesidir. Bu düşünce diferansiyel ve integral hesabın geliştirilmesinde Newton ve Leibnitz’e yardımcı olmuştur.
Denge prensiplerini ilk olarak ifade eden bilim adamı da Archimedes’tir. Bu prensipler
şunlardır:
1. Tam ortasından bir destek üzerine yerleştirilmiş bir çubuğun uçlarına asılmış eşit
ağırlıklar dengede kalır.
2. Ortasından farklı bir yere yerleştirilmiş desteğe oturtulan çubuğun uçlarına sırasıyla F1 ve F2 ağırlıklı cisimler takılırsa, uç noktalarının desteğe olan uzaklıkları
sırasıyla a ve b ise, denge halinde F1.a = F2.b eşitliği gerçeklenir.
Bu denge prensipleri ile tanımlanan “ağırlıklar, destek ve dayanıklı çubuktan oluşan
sistem”e “kaldıraç” adı verilir. Archimedes’in Şekil 2.22’de canlandırılan, kaldıraçla ilgili
ünlü sözü olan “Bana bir destek verin, dünyayı yerinden oynatayım”, bir bilim adamının
ne kadar yüksek bir hayal gücüne sahip olduğuna bir örnek oluşturur.
Archimedes’in “Bana bir destek verin, dünyayı yerinden oynatayım” sözü gerçekleştirilememiştir. Nedenini açıklayınız.
Sıvıların dengesiyle ilgili Archimedes ilkesine ilişkin öykü, yine bir bilim adamının
gözlemciliği ve takipçiliğine örnektir. Sicilya kralı II.Heron, bir kuyumcuya başındaki altından tacın benzerini yapması emrini verir. Kuyumcu tacı yapıp getirdiğinde, kral tacın
saf altından yapılmadığı kuşkusuna kapılır ve tacın saf ya da katkılı altından yapıldığı konusunda ödüllü bir yarışma düzenler. Archimedes sürekli bu konuda düşünmeye başlar.
Bir gün hamama giderek, tamamen suyla dolu havuza girdiğinde suyu taşırdığını farkeder. Bunun yanısıra, elindeki hamam tasını tamamen su dolu havuzda suyun yüzeyine
bıraktığında, tasın taşırdığı suyun ağırlığının tasın ağırlığına eşit olması gerektiğini, düşünerek bulur. Kraldan gerçek tacı ve kuyumcudan gelen tacı ister ve hamamdaki suyun
Archimedes
Şekil 2.22
7
46 Bilim ve Teknoloji Tarihi
yüzeyindeki hamam tasının içine önce gerçek tacı koyarak, sonra da kuyumcudan gelen
tacı ayrı ayrı koyarak, her iki durumda havuzdan taşan suları ayrı ayrı tartar. Sonuçta
suların ağırlıklarının farklı olduğunu bulur. Öyleyse, kuyumcunun tacı saf altından değildir. Kralın vadettiği büyük ödülü kazandığı için çok
sevinerek, üzerinde peştemalla hamamdan dışarı fırlayarak bağırmaktadır: Eureka, Eureka, yani buldum,
buldum. Bu öykünün final sahnesi Şekil 2.23’deki resimde canlandırılmıştır. Bu öykünün sonunda bulunan Archimedes ilkesine göre, “Bir sıvıya bırakılan ve
dengedeki cisme uygulanan kaldırma kuvveti, cismin
ağırlığına eşittir”. Archimedes’in bu öyküsüne gelinceye kadar, gemiler ahşaptan yapılırlarmış, çünkü tahtadan başka bir malzemeden yapılırsa, geminin batacağına inanılırmış. Archimedes’in havuzdaki hamam
tasının batmayışını gözlemlemesinden sonra, gemiler
metal malzemeden de yapılmaya başlanmıştır.
Sisamlı Aristarkhos
M.Ö.310 ile M.Ö.230 arasında Sisam adasında yaşamış olan Aristarkhos, Aristoteles’in yer
merkezli küreler sistemi şeklindeki evren modelinin gözlemler tarafından doğrulanamamasından dolayı yeni bir evren modeli oluşturmaya karar vermiştir.Bu modele göre, evrenin merkezinde Güneş bulunmaktadır ve Yer’le birlikte diğer gezegenler, güneş merkezli
dairesel yörüngeler etrafında dönmektedir. Daha sonra Nikolai Copernicus tarafından
tekrar ele alınarak ifade edilmiştir.fakat Aristarkhos tarafından ilk kez ifade edildiğin de
aşağıdaki nedenlerle kabul edilmemiştir:
1. Güneşin her gün doğudan doğup, batıdan battığı ve Yer’in hiç
hareket etmediğini çıplak gözle görmüş ve o zaman yaşamış olsaydınız, siz de Aristarkhos’a değil Aristoteles’e hak verirdiniz.
2. Yer merkezli küreler sistemi hem gözlemlerle hem de Aristoteles fiziği ile uyumludur.
Aristarkhos’un Güneş ve Ay’ın Uzaklıkları ve Büyüklükleri isimli
eseri uzun yıllar astronomi çalışanlarının temel kitabı olmuştur.Bu
kitaptaki postülaları şöyle sıralayabiliriz:
1. Ay, ışığını Güneş’ten almaktadır.
2. Yer, Ay’ın yörüngesinin merkezindedir.
3. Yarımay döneminde, Ay’ın Güneş’e olan uzaklığını göze birleştiren doğrultular arasında 87odir.
.
4. Yer’in yörüngesinin merkezinde Güneş bulunur.
5. Ay’ın çapını göze birleştiren doğrultular arasındaki açı 2odir.
Bu bilgilerin yanısıra kitapta verilen yerküreyle ilgili veriler, bugünkü verilerden oldukça farklıdır.
Eratostenes
Bugün Libya sınırları içinde bulunan Kyrene’de doğan Eratostenes, M.Ö. 276 ile M.Ö. 194 yılları arasında yaşamış ve önce
Atina’da öğrenim gördükten sonar İskenderiye’ye gelerek yaşamının kalan yıllarını burada geçirmiştir. İskenderiye kütüphanesi müdürlerinden biridir ve ünlü bir coğrafyacıdır. Coğrafyadaki
en önemli çalışması, yerin çevresini hesaplamasıdır. Yerin küre
Archimedes’in
Kendi Adıyla
Anılan Ilkesini
Bulma Sevinci
Şekil 2.23
Eratostenes
Şekil 2.25
Aristarkhos
Şekil 2.24
2. Ünite - Antik Yunan ve Helenistik Çağdaki Bilim ve Teknoloji 47
biçiminde olduğunun kanıtlanmasından sonraki dönemde, Aristoteles yerin çevresinin bir
eski Yunan uzunluk ölçü birimi olan stadium
(=160 metre) cinsinden 400 stadyum olduğunu öngörmüştür. Eratostenes ise bugün bile
doğruluğu kabul gören bir yöntemi kullanarak
yerin çevresini hesaplamıştır:
Şekil 2.26’daki gibi aynı enlem derecesinde bulunan İskenderiye ve Syene (bugünkü
adıyla Assuan) kentlerinde bulunan su kuyularında, Şekil 2.27’de görüldüğü gibi güneşin
tam tepede bulunduğu anda yapılan gözlemlerde, Syene’deki kuyunun tamamen aydınlandığı, İskenderiye’deki kuyuda ise, 7o12’ lik
bir açı yapan bölgenin karanlıkta
kaldığı görülmüştür. Bu gözlem sonucu İskenderiye ve Syene’yi yerin
merkezine birleştiren doğrultular
arasındaki açının 7o12’
yani 7,2o
olduğu anlaşılmıştır. İskenderiye
ile Syene arasındaki uzaklık 5.000
stadyum olduğuna göre, basit bir
orantı işlemi sonucu 360o’ye karşılık
gelen yerin çevresinin uzunluğunun
250.000 stadyum olduğu hesaplanabilir. Stadyum 160 metre olduğuna
göre, (250.000 stadyum)x(160 metre)= 40.000.000 metre bulunur. Bu
değer, bugün de bildiğimiz 40.000
kilometreye karşılık gelmektedir.
Eratostenes’in yaptığı yerin çevresinin hesaplanması deneyi, aynı boylam derecesi üzerinde
bulunan ve dünyanın merkezine birleştirilen doğrular arasındaki açı 36o olan iki şehir arasında yapılmış olsaydı, bu iki şehir arasındaki uzaklık ne kadar olurdu?
İSKENDERİYE MEKANİK OKULU
Helenistik dönem içerisindeki teknolojik gelişmeler, üç ünlü bilim adamı olan İskenderiye’li
Ctesibios, İskenderiye’li Heron ve Bizans’lı Philon tarafından oluşturulmuş olan İskenderiye Mekanik Okulu’nda meydana gelmiştir. Sözünü ettiğimiz üç önemli bilim adamını
tanımaya başlayalım:
Ctesibios
M.Ö. 285 ile M.Ö. 222 yılları arasında yaşamış olan İskenderiye Mekanik Okulu kurucusu
Ctesibios,bilim tarihindeki ilk mekanik kitabını yazmıştır. Bu kitap kayıp olup, öğrencilerinden elde edilen bilgilerden varlığı hakkında bilgi edinilmiştir. Ctesibios’un en önemli
buluşları, basma tulumba, Şekil 2.28’deki su saati ve Şekil 2.29’da görülen su orgudur.
Basma tulumbalarda silindir, piston ve valf gibi üç parça kullanılmıştır. Hidrolik adı da
verilen Şekil 2.29’daki su orgu, tulumbalara ait bir uygulama olarak tasarlanmıştır. Farklı
su yüksekliklerine sahip birbirinden bağımsız su dolu borulara, kanatçıklardan yararlaŞekil 2.26
Eratostenes’in Yaptığı
Deney
Alexadria
Syene
Şekil 2.27
(1) Syene
(2) İskenderiye’deki
Deney
(1) (2)
8
48 Bilim ve Teknoloji Tarihi
nılarak üflenen hava borulardan farklı seslerin çıkmasına yol açacaktır. Şekil 2.28’deki su
saati ise, birim zamanda akan su miktarı (debi) biliniyorsa, akan su miktarı da bilinecek
olursa, ölçülen zaman aralığının kaç birim olduğu konusunda bilgi verecektir.
Heron
M.S. 10 ile M.S.70 yılları arasında yaşamış olan İskenderiye’li Heron, İskenderiye Mekanik
Okulu’nun temsilcisi olan bilim adamlarından biridir. Mechanica (Mekanik) ve Pneumatica (Pnömatik) isimli iki önemli kitabı bulunur. Pneumatica’da, hava, su ve ateşi itici güç
olarak kullanan makinaların (örneğin, Şekil 2.30’daki buhar
gücü ile dönen küreler, açılıp kapanan kapılar ve gök saatleri)
yapılabilmesini önermiştir.
Optikle ilgili ve ışığın yansıması konusundaki araştırmalarını yayınladığı Catoptrics (yansıma) isimli kitabında, küresel,
düz aynalardaki görüntüleri incelemiş, gelme açısı ile yansıma
açısının birbirine eşit olduğu şeklindeki ışığın yansıma yasasını geometrik olarak ispatlamıştır.
Heron’a göre, gözden çıkan ışık ışınları, parlak bir nesneye
çarpıp, tıpkı bir taşın duvara çarpıp geri dönmesi gibi yansırlar
ve böylece cisimlerin görülmesi işlemi gerçekleştirilmiş olur.
Gözden çıkan ışınlar, doğrusal yolla giderler, çünkü ışık en
kısa yoldan gitmek ister. Heron’un belirlediği bu sonuç, daha
sonra en kısa yol ilkesi (ya da Fermat ilkesi) olarak, Fransız
bilim adamı Fermat tarafından ifade edilmiştir.
H
J
F
E
A
B
C
D
G
I
Ctesibios’un Su Saati
Şekil 2.28 Şekil 2.29
Ctesibios’un Su Orgu
Heron’un Buhar
Gücü
Şekil 2.30
2. Ünite - Antik Yunan ve Helenistik Çağdaki Bilim ve Teknoloji 49
Philon
M.S. ikinci yüzyılda yaşamış olan Bizanslı Philon, yaşamının büyük bir kısmını İskenderiye ve Roma’da geçirmiş askeri bir mühendistir. Sekiz ciltlik Mekanika
Syntaxis isimli eseri savaş sırasında mekaniğin uygulamaları konusunda yazılmış ilk eserdir. Eserin içinde şu
bölümler yer alır:
1. Kaldıraçların kullanılması,
2. Liman inşaatı,
3. Balistik araç yapımı,
4. Pnömatik,
5. Sur ve kale duvarlarının inşaatı,
6. Surların savunulması,
7. Kuşatma tekniği.
Bu bölümler içerisinde en önemli bölüm, pnömatik
olup, Arapça’ya çevrilerek, İslam dünyasında çok ilgi
uyandırmıştır.
Pnömatik isimli bölümde, havanın bir cisim olduğu ve her yeri kapladığını ispatlayan
deneylerden söz edilir. Boşluğun olmadığı ifade edilmiştir. Bir kaba su konabilmesi için
kaptaki havanın, kabı terketmesi gerekir. Kaptaki hava kabı terkederken su da onu izler.
Su havayı izlerken, bazan da beklenenin tersine, yukarı çıkar. Bu gözlem sonucu, çeşitli su
sifonlarının yapımında kullanılan bir bilgidir.
Bir kaba bir miktar su, suyun üzerine de bir mantar parçası ve mantarın üzerine de
yanan bir mum konarak, üzeri de bir cam fanusla kapatılırsa, bir sure sonra mum söner
ve fanusun içerisindeki su fanusun içerisinde bir miktar yükselir. Philon bu olayı şöyle
yorumlamıştır: Ateş havayı yokeder ve yok olan havanın yerine su yükselerek, aynı hacmı
doldurur.
İskenderiye Mekanik Okulu’nda geliştirilen düşünceleri kendinden önceki bilim
adamlarınınkilerle karşılaştıralım: Aristoteles’e göre boşluk yoktur. Atomik evren kuramını savunanlara göre ise, boşluk vardır ve atomlar da bu boşluğun içerisinde hareket
etmektedirler. İskenderiye mekanik Okulu temsilcileri ise, büyük ölçekli boşluk olmayıp,
atomların etrafında küçük ölçekli boşluklar bulunduğu görüşünü ileri sürmüşlerdir. Philon bu görüşü termoskop adını verdiği bir cihazla kanıtlamıştır:
Şekil 2.31’de şematik olarak gösterilen termoskop sisteminde, sol tarafta bulunan
kurşundan yapılmış ve ağzı mantarla sıkıca kapatılmış küresel bir kaba, kabın dibine kadar uzanan kıvrık bir sifon, hava geçirmeyecek şekilde sokulur. Sifonun diğer ucu ise sağ
taraftaki bir kavanozun içindeki suya daldırılır. Kurşun kap güneş veya ateş ile ısıtılırsa
bir miktar hava sifondan dışarı çıkar ve kavanozdaki suda baloncuklar oluşur. Kap tekrar
soğutulduğunda ise kavanozdan bir miktar su çeker. Çekilen su, kurşun kabın sıcaklığına
göre sifonda ileri ya da geri hareket eder. Philon’a göre bu durum, ateşin ve havanın kendi
doğalarında ortak noktalarının olduğunu ve havanın ateş (ısı) tarafından çekildiğini gösterir. Ama bu doğada hiç boşluğun olmamasından da kaynaklanır, eğer hava herhangi bir
yerden çekilirse boşluğu başka miktarlar doldurur.
Şekil 2.31
Philon’un Termoskopu
50 Bilim ve Teknoloji Tarihi
Bilim tarihinin batı kültürü üzerinde belki de en etkili olan dönemi bu bölümde ele alınacak olan Antik Yunan ve Helenistik
Dönem’dir. Bu dönemden önceki dönemde insanlar doğadaki
olayları akıl yoluyla irdelemeksizin yalnızca doğada olup bitenleri gözleyip, bir yere kaydetmekle yetinmişlerdir. Bu nedenle, Antik Yunan Dönemi öncesi döneme, yalnızca gözlem
verilerinin kaydedildiği fakat yorumlanmadığı dönem anlamına gelen, Amprik Dönem adı verilmiştir. Antik Yunan ve Helenistik Dönem’de ise, doğadaki olayların nedenleri ve niçinleri
üzerinde durularak, Mezopotamya ve Mısır dönemlerinde olduğu gibi, doğa dışı nedenlere dayandırılarak açıklanmamıştır.
Thales, mitolojik düşünceden, rasyonel yani akılcı düşünceye
geçişi simgeler. Thales ile ilgili bilgilere, yetiştirdiği öğrencilerin bıraktığı belgelerden yararlanılarak ulaşılmıştır. Thales, matematik, astronomi ve doğa felsefesiyle uğraşmıştır.
Thales’in bilime olan katkıları şunlardır:
i. Evrende olan bitenleri, doğaüstü mitolojik güçlere
dayandırarak açıklamaya son vermiştir.
ii. Geometriye ispat kavramını sokarak, matematik düşünceyi amprik işlemlerle sınırlamaktan kurtarmıştır.
iii. Evrendeki nesneleri tek bir maddeye indirgeyerek,
olup bitenleri evrensel bir ilkeye dayanarak açıklamak yolunu açmıştır.
Thales’in öğrencisi olan Anaximander’e göre, evrenin temel
yapı taşı, “sınırsız” ya da “sonsuz” adını verdiği soyut yani
maddesel olmayan bir kavramdır. Maddesel olmayan bu
kavramın, evrensel, bitmeyen, değişmeyen ve görünmeyen
olmak gibi özellikleri vardır. Evrendeki bütün nesneler, tanımladığı bu kavramdan değişik özellikler taşıyarak oluşmuşlardır. Sınırsız adı verilen bu kaynaktan, karşıt nitelikte
şeyler, hareket sonucu oluşmuştur. Önce soğuk ve sıcak, dışı
ateş (yani sıcak), içi soğuk (yani ıslak) ve su, ortalarında yer
küre olacak şekilde halkalar şeklinde ayrılmışlardır. Yer ya
da toprak başlangıçta ıslaktı, sonra sıcak etkisiyle kuruyarak
dört halka meydana getirdi: İçten dışa doğru sıralanırsa, sıcak (ateş), soğuk (hava), ıslak (su), kuru (toprak). Thales’in
ilgi alanlarından birisi olan “doğa felsefesi”nin temel sorunları olan varoluş ve yokoluştur. Bu iki zamansal nokta arasında,
değişme, meydana gelme, bozulma, yaşam, ölüm, hareket,
üreme gibi süreçler vardır.
Thales’in diğer öğrencisi olan Anaximanes, Anaximander tarafından tanımlanan sınırsız kavramını gözlenebilir nitelikte
olmadığı yani somut olmadığından dolayı reddederek, bunun
yerine hava veya buharı evrenin temel yapı taşı olarak önermiştir. Bu düşünceye göre, hava seyreltilirse ısınır, ateşe dönüşür, sıkıştırılan hava ise soğur. Bu dönüşüm (hava → rüzgar →
bulut → su → toprak ya da taş) şeklinde ifade edilmiştir. Hava,
sürekli hareket halinde olduğu için, değişimi simgelemektedir.
Hekataios’a göre, Thales, Anaximander ve Anaximanes’in evrenin yapısıyla ilgili tartışmaları boşuna idi. Evrenin yapısını
araştırmadan önce, yerin gezilmesi ve bilgi toplanması gerektiğini düşünmekteydi.
Pytagoras’a göre “Evreni matematik yasaları idare eder”. Evrenin temel maddesinden çok, varlığın ve değişmenin gerçek
niteliği sorununa önem verilmelidir. Bu açıdan düşüncelerini matematik üzerine yoğunlaştırmıştır. Pytagoras’çılara
göre, sayı evrenin temel yapı taşıdır. Bütün doğal sayılar, 1
sayısından türemiştir, yani 1 sayısı, evrenin yapısını açıklayan
bir kavramdır. 1 sayısı “nokta”yı, 2 sayısı “doğru parçası”nı,
3 sayısı “üçgen”i, 4 sayısı”piramit”i simgelemekteydi. Bunun
yanısıra, sayılar arasındaki orantı kavramı ile de ilgilenildi.
Pytagoras’ın öğrencisi olan Herakleitos, gerçeğin özünün sayılar değil, değişme süreci olduğunu ifade etmiştir. Her şey
sürekli değişim içerisindedir. Duyularımızla algıladığımız
her şey algılama anında vardır. Bir ırmakta aynı suyla iki kez
yüzümüzü yıkayamayız.
Pytagoras’ın diğer öğrencisi Parmenides, Herakleitos’un tersine,
hareket ve değişmenin duyguların aldanmasından başka bir şey
olmadığını ileri sürmüştür. Asıl gerçeğin “olma” adını verdiği,
değişmeyen, bitmeyen ve hareketsizlik özelliklerini taşıyan soyut bir kavram olduğunu ifade etmiştir. İnsan aklının olma kavramının karşıtı olan “olmama”yı kavrayamadığını savunmuştur.
Pytagoras’çılar içinde en ilginç görüşe sahip olan Philolaos’a
göre, diğer gezegenler gibi yerküre de bir yörünge etrafında
dönmektedir. Bu evren modelinde, merkezde, yerküre değil, hareket etmeyen “merkezi bir ateş”in olduğu ve Yer, Ay,
Güneş, o zamanlar bilinen beş gezegenin onun çevresindeki
yörüngelerde döndükleri düşünülüyordu.
Evrenin yapısını anlamaya çalışan Empedocles, herşeyin temelinde ateş, hava, su, toprak şeklinde dört öge bulunduğunu ve bunlar arasında sevgi (yakınlaştırıcı ya da çekici) ve
nefret (uzaklaştırıcı ya da itici) etkileşmelerinin olduğuna
inanmıştır. Bu dört ögenin sevgisel etkileşmesiyle evrende
varolan bütün varlıkların meydana geldiğini ifade etmiştir.
Trakya’lı Democritos’a göre, evrende herşey, fiziksel olarak bölünemeyen atomlardan oluşmuştur. “Atom” Yunanca
“bölünemeyen” anlamına gelen bir sözcüktür. Democritos’a
göre, evren atomlarla dolu olan bölge ile bunun dışında kalan
boşluktan oluşmuştur.
Bodrum yakınlarındaki Halikarnas’ta doğan ve yaşamış olan,
ömrü boyunca yaptığı seyahatlarda gördüklerini ve duyduklarını Tarih isimli kitabında kaleme alan Heredotos, tarihçilerin
babası kabul edilir. Heredotos’un Tarih isimli eserinde, siyasi
ve askeri olayların yanısıra, gezilen görülen yerlerin fiziki ve
sosyal açıdan değerlendirmelerinin de bulunduğu görülebilir.
Socrates’in amacı “gerçeği aramak” olarak özetlenebilir. Bunun yanısıra hedefi, “doğayla değil insanla ilgilenmek”ti. Başlıca amacı ise “iyi, akıllı, adil insan yetiştirmek”ti. Yöntemi,
öğrencilere yönelttiği sorularla onları düşünmeye sevketmek
ve doğruyu onların bizzat kendilerinin bulmasını sağlamakÖzet
2. Ünite - Antik Yunan ve Helenistik Çağdaki Bilim ve Teknoloji 51
tı. Atina’nın en seçkin ailelerinin çocukları onunla tartışmak
veya tartışmalarını izlemekten büyük keyif alırlardı.
Hipocrates “Bir insanın bedeni ve ruh yapısını bilmek istersek, önce doğayı bilmemiz gerekir” düşüncesini ileriye sürmüştür. Anatomiyle ilgili oldukça ilkel bilgilere sahip olan
Hipocrates’in, kemikler hakkında doyurucu bilgisi olmasına
karşın, iç organlarla ilgili bilgisi yoktu ve damarlar, sinirler,
kaslar hakkındaki bilgisi ise oldukça yüzeyseldi. Bu nedenle, bu dönem içerisinde, çeşitli düşünceleri yansıtan teoriler
üretmekten başka bir gelişmeden söz edilemez. Hipocrates’in
en ünlü eseri, Kutsal Hastalık’tır. Bugün sara veya epilepsi
olarak bildiğimiz dengesizlik durumu, bu kitaba adını veren
kutsal hastalıktır. Hipocrates’e göre, bu hastalık beyinden
kaynaklanmaktadır ve beyinden gelenbalgamın kandaki havanın hareketini engellediği için ortaya çıkmaktadır.
Platon’un bilime katkısı yalnızca yöntem açısından olmuştur.
Doğru kabul edilen birkaç önermeden yola çıkarak, geriye
kalan tüm önermeleri mantıksal olarak çıkarmayı hedefleyen
tümdengelimsel yöntemi geliştirmiştir. Ona gore bilim, yalnızca Matematik ve de özellikle Geometri’dir.
Eudoxus’un yermerkezli evren teorisine gore, gök cisimleri
dünyadan eşit uzaklıkta hareket etmektedir. Bundan dolayı,
bir gök cismi dünyadan eşit parlaklık ve büyüklükte gözlenmelidir. İlk yapılan gözlemlerde Venüs ve Mars’ın parlaklık
ve büyüklüklerinin farklı oldukları farkedildi. Parlaklık ve
büyüklük değişmesi, dünyaya uzaklıkların değişmesinden
kaynaklanmaktadır. Bunun yanısıra, güneş tutulmaları bazan
halkalı bazan da tam tutulma oluyordu. Güneş ve ayın dünyaya olan uzaklıklarının değişmesinin sonucudur.
Aristoteles’e göre, evren bir küre biçimindedir. Kürenin merkezinde yerküre bulunur. Bütün gezegenler, hareketsiz duran
yerin etrafında dolanırlar. Evren ayüstü ve ayaltı olarak iki
bölgeye ayrılır. Ayüstü evren ve dolayısıyla burada bulunan bütün gök cisimleri ether’den oluşmuştur. Ether (esir),
gözle görülmeyen ve kütlesi farkedilemeyen ve de boşluğu
dolduran bir maddesel varlıktır. Ayüstü evrende hiçbir değişim yoktur ve mükemmel bir evrendir. Ayaltı evren ise, her
türlü değişimin olduğu ve mükemmel olmayan bir evrendir.
Merkezden dışarıya doğru ağırlıklarına göre sıralanan dört
temel öge, toprak, su, hava, ateş bulunur. Bu ögelerin sırasıyla
kuru, yaş, soğuk, sıcak niteliklerini simgeledikleri söylenmiştir. Aristoteles’e göre, canlı doğanın parçasıdır. Dört ögeden
oluşmuştur: Kan, balgam, kara safra, sarı safra. Bunların
birleşim oranları, canlının özelliklerini oluşturur. Canlıyı
cansızdan ayıran en önemli fark, ruhu olmasıdır. Aristoteles,
çok iyi bir gözlemci ve iyi bir sistematikçidir. Hayvanların
sınıflandırılması, kendinden sonraki çalışmaların temelini
oluşturmuştur. Evrime inanmaz. Canlının cansızdan meydana geldiğini, yani kendiliğinden üremeyi savunur. Fakat bu
tür kendiliğinden üreme, basit hayvanlarda vardır.
İskender’in ölümünden sonra, Roma imparatorluğu’nun yayılmasına kadar olan dönemde Helen özelliği yitirildiği için,
bu yeni uygarlık “Helenistik Çağ” adını almıştır. Ptolemeus
krallığının başkenti olan İskenderiye, Helenistik çağın da
başkenti olacaktır. İskenderiye’deki bilimsel kurum niteliğindeki iki önemli yapı müze ve kütüphanedir.
Euclides, İskenderiye’deki müzede büyük bir matematik okulu kurmuş ve asıl ününü 40 yaşında kaleme aldığı Stoikheia
(Elementler) isimli geometri kitabını yazmakla kazanmıştır.
Bu kitap, Yunan Geometrisi’nin, düzenli bir sentezi olup, yakın zamana kadar, birçok ülkedeki geometri eğitiminin temelini oluşturmuştur. Aksiyom, postüla, teorem ve ispatlara
dayalı çalışma yöntemine dayalı olan bu kitabın, Batı düşüncesi üzerinde, İncil dışında kalan tüm kitaplardan daha etkili
olduğu söylenmektedir.
Appolonius, Antalya yakınındaki Perge şehrinde doğmuş olup,
İskenderiye’deki matematik okulunda yetiştikten sonra, tekrar
Perge’ye dönerek, “Konikler Hakkında” isimli geometri kitabını
kaleme aldığı için “Büyük Geometrici” ünvanıyla anılmıştır.
Denge prensiplerini ilk olarak ifade eden bilim adamı da
Archimedes’tir. Bu prensipler şunlardır:
1. Tam ortasından bir destek üzerine yerleştirilmiş bir
çubuğun uçlarına asılmış eşit ağırlıklar dengede kalır.
2. Ortasından farklı bir yere yerleştirilmiş desteğe oturtulan çubuğun uçlarına sırasıyla F1 ve F2 ağırlıklı
cisimler takılırsa, uç noktalarının desteğe olan uzaklıkları sırasıyla a ve b ise, denge halinde F1.a = F2.b
eşitliği gerçeklenir.
Bu denge prensipleri ile tanımlanan “ağırlıklar, destek ve
dayanıklı çubuktan oluşan system”e “kaldıraç” adı verilir.
Archimedes’in ünlü sözü olan “Bana bir destek verin, dünyayı yerinden oynatayım”, bir bilim adamının ne kadar yüksek
bir hayal gücüne sahip olduğuna bir örnek oluşturur. Archimedes ilkesine göre, “Bir sıvıya bırakılan ve dengedeki cisme
uygulanan kaldırma kuvveti, cismin ağırlığına eşittir”.
Eratostenes, İskenderiye kütüphanesi müdürlerinden biridir
ve ünlü bir coğrafyacıdır. Coğrafyadaki en önemli çalışması,
yerin çevresini hesaplamasıdır.
Helenistik dönem içerisindeki teknolojik gelişmeler, üç ünlü
bilim adamı olan İskenderiye’li Ctesibios, İskenderiye’li Heron ve Bizans’lı Philon tarafından oluşturulmuş olan İskenderiye Mekanik Okulu’nda meydana gelmiştir. İskenderiye
Mekanik Okulu kurucusu Ctesibios,bilim tarihindeki ilk
mekanik kitabını yazmıştır. Bu kitap kayıp olup, öğrencilerinden elde edilen bilgilerden varlığı hakkında bilgi edinilmiştir. Ctesibios’un en önemli buluşları, basma tulumba, su
orgu ve su saatidir. İskenderiye’li Heron, İskenderiye Mekanik Okulu’nun temsilcisi olan bilim adamlarından biridir.
Mechanica (Mekanik) ve Pneumatica (Pnömatik) isimli iki
önemli kitabı bulunur.
M.S. ikinci yüzyılda yaşamış olan Bizanslı Philon, yaşamının
büyük bir kısmını İskenderiye ve Roma’da geçirmiş askeri bir
mühendistir. Sekiz ciltlik Mekanika Syntaxis isimli eseri savaş sırasında mekaniğin uygulamaları konusunda yazılmış ilk eserdir.
52 Bilim ve Teknoloji Tarihi
Kendimizi Sınayalım
1. Aşağıdaki önermelerden hangisi Aristarkhos’un “Güneş ve Ayın Uzaklıkları” isimli eserindeki postülalardan biri
değildir?
a. Ay, ışığını Güneş’ten almaktadır.
b. Yer, Ay’ın yörüngesinin merkezindedir.
c. Yer’in yörüngesinin merkezinde Güneş bulunur.
d. Ayın çapını göze birleştiren doğrultular arasında 2o
açı bulunur.
e. Venüs’ün yörüngesinin merkezinde Yer bulunur.
2. Anaximanes, evrenin oluşumunda aşağıdakilerden hangi dönüşümün olduğunu ileri sürmüştür?
a. Bulut → Rüzgar → Su → Toprak ve taş
b. Toprak ve taş → Rüzgar → Su → Bulut
c. Ateş → Bulut → Rüzgar → Su
d. Rüzgar → Bulut → Su → Toprak ve taş
e. Su → Toprak ve taş → Bulut → Rüzgar
3. Aşağıdakilerden hangisi, Thales’in bilime katkıları arasında yer almaz?
a. Geometriye ispat düşüncesini sokmak
b. Üçgenler arasındaki benzerlik ilişkilerini kurmak
c. Evrendeki nesneleri tek bir maddeye indirgemek
d. Evrende olup bitenleri doğa üstü mitolojik güçlere
dayandırmak
e. İkizkenar üçgenin taban açılarının eşit olduğunu
ispatlamak
4. Empedocles’in nicel dünya görüşü aşağıdakilerden
hangisidir?
a. Evrende herşey, fiziksel olarak, bölünmeyen atomlardan oluşur.
b. Atomlar, rastlantı sonucu hareket ederek birleşirler.
c. Bir dik üçgenin hipotenüsüyle irrasyonel sayılar
gösterilebilir.
d. Her şey sürekli değişim içindedir.
e. Tüm varlıklar, dört temel elementin (ateş, hava, su,
toprak) değişik oranlarda birleşmesinden oluşur.
5. Sokrates’in karşı çıktığı sofistlerin savundukları görüş,
aşağıdakilerden hangisidir?
a. Geometri bilmeyen Akademia’ya giremez.
b. Geometri, yalnızca akıl yürütmeye dayanır.
c. Her türlü değer görelidir.
d. Tümdengelim yöntemiyle bilim yapmak
e. Zaman, ve mekan matematikte değişmez.
6. “Gök cisimlerini taşıyan küreler, ortak merkezleri olan
yer küre çevresinde dönerler” düşüncesini aşağıdaki düşünürlerden hangisi savunmuştur?
a. Archimedes
b. Empedocles
c. Aristoteles
d. Eudoxus
e. Platon
7. Aşağıdakilerden hangisi, Aristoteles’in savunduğu görüşlerden değildir?
a. Kuvvet uygulanmazsa, hareket olmaz.
b. Canlılar, dört ögeden (kan, balgam, sarı safra, kara
safra) oluşur.
c. İnsandaki ruh, düşünceyi sağlar.
d. Evrime inanmaz.
e. Canlılar, yine canlılardan meydana gelir.
8. “Bir nesne, evrenin merkezinden ne kadar uzaklaşırsa, o
kadar mükemmelleşir.” düşüncesi, aşağıdaki bilim adamlarından hangisi tarafından savunulmuştur?
a. Philon
b. Aristoteles
c. Ctesibios
d. Herakleitos
e. Thales
9. Helenistik çağda, astronomi gözlemlerinin yapıldığı biro
da, bitki araştırmalarının ve hayvanlar üzerine çalışmaların
yapıldığı bilimsel kurum aşağıdakilerden hangisidir?
a. İskenderiye Feneri
b. Kütüphane
c. Müze
d. İskender’in Mezarı
e. Kraliyet Sarayı
10. Euclides’in Elementler isimli kitabında, aşağıdakilerden
hangisi bulunmaz?
a. Aksiyom ve postülalar
b. Nokta, çizgi, yüzey, açı kavramları
c. “Eşit miktarlardan eşit miktarlar çıkartılırsa, eşit şey-ş
ler elde edilir.” önermesi
d. “İki noktayı birleştiren en kısa yol, doğru parçasıdır.”
önermesi
e. “Bir doğruya dışındaki bir noktadan parallel çizile-i
mez.” önermesi
2. Ünite - Antik Yunan ve Helenistik Çağdaki Bilim ve Teknoloji 53
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı
1. e Yanıtınız yanlış ise “Aristarkhos” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
2. d Yanıtınız yanlış ise “Anaximanes” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
3. d Yanıtınız yanlış ise “Thales” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
4. e Yanıtınız yanlış ise “Empedocles” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
5. c Yanıtınız yanlış ise “Socrates” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
6. d Yanıtınız yanlış ise “Eudoxus” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
7. e Yanıtınız yanlış ise “Aristoteles” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
8. b Yanıtınız yanlış ise “Aristoteles” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
9. c Yanıtınız yanlış ise “Helenistik Çağ ve İskenderiye’nin
Kuruluşu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
10. e Yanıtınız yanlış ise “Euclides” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
Sıra Sizde 1
Anaximanes’in “evrenin yapıtaşı havadır ya da su buharıdır”
şeklindeki evrenle ilgili görüşü, materyalist bir kökene oturtulduğu için bilimsel olarak nitelendirilebilir. Çünkü, doğada
olan biten bir sorunun nedeni yine doğa içerisinde açıklanmaktadır. Anaximander ise metafizik kökenli bir görüş ileri
sürmüş olup, bu görüş, bilimsel olarak nitelendirilemez.
Sıra Sizde 2
Dik kenar uzunlukları 12 ve 16 cm olan dik üçgenin hipotenüs
uzunluğu 122 +162 olup 20 cm dir. Bu rasyonel bir sayıdır.
Dik kenarları 4 ve 5 cm olan dik üçgenin hipotenüs uzunluğu
42 + 52 olup 41 cm dir. Bu sonuç bir irrasyonel bir sayıdır.
Sıra Sizde 3
Empedocles’in evrenle ilgili düşüncesi, evrenin ateş, hava, su,
topraktan meydana geldiği şeklinde idi, bunun yanısıra, cisimlerin meydana gelişini sevgi ve nefret etkileşmesine bağlamasıyla soyut bir düşünceye dönüştürmüştür. Bu bakımdan hem
materyalist hem de metafizik bir görüşü birleştiren görüş ileri
sürmüştür. Democritos ise, evrenin temel yapısının atomlara
dayandırılmasıyla ateist- materialist bir görüş ileri sürmüştür.
Sıra Sizde 4
Platon’un bilime olan katkısı, yöntem açısından olmuştur.
Tümdengelim yöntemini geliştirmiştir.
Sıra Sizde 5
Eudoxus’un eş merkezli ve gezegen başına birden çok yörünge
tanımlanan modeli, yanlıştır. Çünkü bir gök cismi ancak tek bir
yörünge üzerinde hareket edebilir. Yani günlük hareketi bir kürede, aylık hareketi bir kürede, yıllık hareketi bir kürede meydana gelmez. Bu hareketler tek bir yörüngede gerçekleşmelidir.
Sıra Sizde 6
Aristoteles,’e gore, Hız = Kuvvet
Direnç şeklinde bir görüşü ifade
etmiştir. Bu ilişkiye gore, cisme etkiyen kuvvet sıfır olursa,
cismin durması gerekiyor. Gözlemler, cisme etki eden kuvvet ortadan kalkınca, cismin durmadığını, sabit hızla hareket
ettiğini göstermektedir. Oysa, İvme = Kuvvet
Kütle şeklinde bir
görüş, kuvvet ile hareket arasındaki ilişkiyi tanımlamaktadır.
Bu bağıntı ise, gözlemleri doğrulamaktadır. Yani kuvvet yoksa, hareker sabit hızla devam edecektir.
Sıra Sizde 7
Çünkü böyle bir şeyin gerçekleştirilebilmesi için gereken
destek, dünyanın dışında sabit bir yüzey üzerine oturtulmalıdır. Dünyanın dışındaki böyle bir sabit yüzey olmadığı için,
dünyayı yerinden oynatmak mümkün olamaz.
Sıra Sizde 8
Aralarındaki açı 36o olan aynı boylamdaki iki şehir arası, yerkürenin ekvatordaki çevresinin (36o/360o)=(1/10) olacak şekilde, onda biri kadar olup, (40.000/10)=4000 kilometre olmalıdır.
Yararlanılan Kaynaklar
Ronan, C.A., (2003), Bilim Tarihi, Dünya Kültürlerinde
Bilim Tarihi ve Gelişmesi, (Çev. İhsanoğlu, E.,
Günergün, F.), Ankara, Tübitak Akademik Dizi.
Tekeli, S., Kahya, E., Dosay, M., Demir, R., Topdemir, H.,G.,
(2007) Bilim Tarihine Giriş, Ankara, Nobel Yayınevi.
Yıldırım, C.,(1974), Bilim Tarihi, İstanbul, Remzi Kitabevi.
Tekeli, S., Kahya, E., Dosay, M., Demir, R., Topdemir, H.G.,
Unat, Y., (1993), Bilim Tarihi, Ankara, Doruk Yayıncılık.
Asimov, A., (1966), The History of Physics, Ontario, Walker
and Company.
Cushing, J.T., (2003), Fizikte Felsefi Kavramlar I, İstanbul,
Sabancı Üniversitesi.
Ural, Ş., (1998), Bilim Tarihi, İstanbul, Kırkambar Yayınları.
Landels, J.G., (1996), Eski Yunan ve Roma’da Mühendislik,
Ankara, Tübitak Popüler Bilim Kitapları.
Akdoğan, C., (1993), Bilim Tarihi, Eskişehir, Anadolu
Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi Yayınları.
Tez, Z., (2008), Fiziğin Kültürel Tarihi, İstanbul, Doruk
Yayınları.
Topdemir, H.G., Unat, Y.(2012), Bilim Tarihi, Ankara,
Pegem Akademi Yayınevi.
(http://en.wikipedia.org/wiki/Philolaus)
3
Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
Roma Dönemi’ndeki bilim insanlarını tanımlayabilecek,
Bu bilim insanlarının Bilim ve Teknolojiye olan katkılarını açıklayabilecek,
Roma Dönemi’nde Bilim ve Teknoloji alanındaki gelişmeleri tanımlayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.
Anahtar Kavramlar
• İlk Ansiklopedi
• Üçgende Menelaus Teoremi
• Diophantos Analizi
• Batlamyus’un Evren Modeli
• Strabon’un Dünya ve Avrupa
Haritaları
• Dioscorides’in Tıbbi Bitkiler
Kitabı
• Vitrivius Adamı
• Vitrivius’un Mimarlık Üzerine
Adlı Eseri
• Roma Dönemi Teknolojisi
• Epikür’cülük ve Stoa’cılık
İçindekiler
Bilim ve Teknoloji Tarihi Roma Döneminde Bilim ve
Teknoloji
• GİRİŞ
• EPİKÜR’CÜLÜK VE STOACILIK
• ROMA DÖNEMİ TEKNOLOJİSİ
BİLİM VE TEKNOLOJİ TARİHİ
GİRİŞ
Antik Yunan ve Helenistik dönemlerdeki, evrende olan biteni sorgulama ve insan aklıyla birleştirerek yorumlama, yani insan aklını kullanma yoluyla düşünce sistemleri oluşturmaya yönelik bilimsel gelişmelerin yerini, Roma döneminde, teknolojik gelişmelerin
ağırlıkta olduğu gelişmeler almıştır. Yani, Roma dönemi, insanın daha rahat bir ömür sürmesini amaçlayan teknolojik gelişmelerin yoğunlukta olduğu bir zaman dilimidir.Bu dönem içerisinde, şehircilik, hukuk, devlet yönetimi ve askerlik alanında bugün bile, örnek
alınabilecek başarılara imza atılmıştır.
M.Ö. 750 yıllarında, tarıma bağlı işlerle geçimini sağlayan, savaşçı bir topluluk olarak
tarih sahnesine çıkan Romalılar, M.Ö. 300 yıllarında güçlü bir toplum halini alabilmişlerdir.
Ticaretle uğraşmayı kendilerine yakıştırmayan, Romanlar ve Etrüskler’den oluşan Roma
toplumunda, kuramsal yani soyut düşünme biçimine ve matematiğe ilgi gösterilmemiştir.
Roma düşünce biçiminde, bilim, bilim için değil, yaşamsal fayda için yapılması gereken
bir uğraş olarak görülmüştür. Romalılar, önce İtalya’yı, sonra Yunanistan, Akdeniz’in tamamına yakını ve Mısır, Büyük Britanya adasına kadar olan toprakları ele geçirerek, büyük bir imparatorluk kurdular. Böylece Akdeniz kültürü, Kuzey Avrupa’ya kadar yayıldı.
M.S.395 yılında, imparatorluk, Doğu ve Batı olmak üzere ikiye bölündü. Onbeşinci yüzyıla kadar yaşayan Doğu Roma İmparatorluğu’nun başkenti İstanbul (Byzantium) iken, Batı
Roma İmparatorluğu’nun başkenti Roma idi. Roma hukukunun temelleri, inşa ettikleri su
kemerleri, mükemmel bir akustiğe sahip olan amfileri, mükemmel mimariye sahip tapınakları gözden geçirildiğinde, çok az sayıda teorik çalışma yapmış olmaları inanılacak gibi
değildir. Tıp, tarım, mühendislik ve mimarlık alanlarındaki çalışmalara önem vermeleri
insan yaşamını doğrudan ilgilendirmesinden kaynaklanmaktadır. Diğer alanlarda bilime fazla katkıları olmamıştır. Soyut düşünme konusunda Yunanlılardan yararlandıkları
söylenmektedir. Romalı düşünürler, bilimsel tabana dayanan düşünceler üretmemişlerdir. Yine de üst sınıf Romalılar, Yunan uygarlığına saygı göstermişlerdir. Fakat yine de
düşüncelerinin temelinde insanlığın mutluluğu yatıyordu. Bilimsel etkinlikleri içeren ansiklopediler, ilk kez bu dönem içerisinde kaleme alınmıştır. Matematikçi, astronom gibi
bilim insanları, Roma kökenli olmayıp, aslen Yunanlıdırlar. Romalı düşünür ve ünlü hatip
Çiçero, Romalıları övdükten sonra, “Çok şükür, Romalılar, Yunanlılar gibi yararsız işler
peşinde koşmamışlardır” diyerek, Roma düşünce biçimini ifade etmiştir.
Romalıların bilimle yüzyüze gelişleri, Archimedes gibi Güney İtalya ve Sicilya’ya
yerleşmiş Yunan düşünür ve bilim insanları yardımıyla olmuştur. Büyük İskender
İmparatorluğu’nun dağılmasından sonra kurulan Helenistik dönem kültür ve bilim merRoma Döneminde Bilim ve
Teknoloji
56 Bilim ve Teknoloji Tarihi
kezleri Roma imparatorluğuna katılınca, Yunan kültürüyle de tanışmışlardır. Romalılar,
Yunanlıların teorik düşünme ve gözlem arasında kurdukları bağlantıyı oluşturamamışlardır. Yunan biliminin yöntemini kullanmaktan çok sonuçlarını kullanarak, bilimsel bilgiyi faydaya yani teknolojiye dönüştürmek konusunu uğraş olarak seçmişlerdir. Örneğin,
ünlü Romalı coğrafyacı Pomponius Mela, Helenistik dönem coğrafyacısı Eratostenes’in
geliştirdiği coğrafya bilgilerinin sonuçlarını kullanarak, matematik ve ölçmeyle ilgili konulardan kaçınmıştır. Romalıların en başarılı oldukları bilim alanının, insan yaşamını ilgilendirmesinden dolayı tıp olduğunu söyleyebiliriz. Fakat yine de bu dalda uzun soluklu
bir çalışma dönemini geçekleştirdiklerini söyleyemeyiz.
EPİKÜR’CÜLÜK VE STOA’CILIK
Epikuros, M.Ö. 340 ile M.Ö. 270 arasında yaşamış Helenistik dönem düşünürlerinden
biri olup, Sisam adasında doğmuştur. Aristoteles’in ölümünden sonra kurulan Stoacılık
ve Epikürcülük şeklindeki iki okuldan birinin kurucusudur. Ahlak felsefesi ve bilgiye olan
yaklaşımında kuşkuculuk olarak özetlenebilen düşüncesi M.S. dördüncü yüzyıla kadar
etkisini sürdürmüştür. Atomsal evren düşünürlerinden dersler almıştır. Epikuros’un ahlak
felsefesinin ana düşüncesi, mutluluk, amacı, insanin mutluluğa giden yolunu araştırmaktır. İnsan,
tanrı ve ölüm korkusundan kurtulmalıdır. Bunun
için kuruntular ve önyargılardan arınmak gerekir.
Bilindiği gibi, atomsal evren kuramına göre, doğadaki herşey boşluktaki atomların hareketlerinden
oluşur. Nesnelerin oluşumunda, tanrının etkisinden sözetmeyerek, nedenleri doğada aramak gerektiği düşünülmüştür. Epikuros, ruh konusunu da
maddesel olarak açıklamıştır. İnsan ruhu maddesel
niteliğe sahiptir, başka şekilde var olamaz. Ruhun
dört ögeden oluştuğu ifade edilmiştir: Ateş, nefes,
hava ve tanımlanamayan dördüncü bir öge. Bunlardan ilk üçü bedensel parçayı oluşturur, dördüncü ise ruhsal parçayı oluşturur. İnsan öldüğünde
bu ögeler birlikteliklerini yitirirler. Böylece, ölümsüzlük ya da yeniden dirilme diye bir şey yoktur. Epikuros’un bu konudaki sözü etkileyicidir: “Ölümden korkmak anlamsızdır. Çünkü yaşadığımız sürece ölüm yoktur. Ölüm
geldiğinde ise biz yokuz”
Epikuros’un ahlak felsefesinde, tek amaç mutluluğa ulaşmak olsa da irade özgürlüğü de savunulmuştur. İnsan, kaçınılmaz bir zorunluluğun kölesi olamaz, kendi kaderini
kendisi belirler. İnsanın iradesi, iç ve dış bir çok koşuldan etkilenmektedir, buna rağmen
kararını kendi vermektedir. Yasaların kararlarımızı etkilememesi gerektiğini belirtir. “Kurallar, insan için bir hapishane gibidir. Çünkü insanları hapseder ve onun özgürlüğünü
elinden alır” özdeyişi Epikuros’un ahlak felsefesinin genel yapısını ortaya koymaktadır. Bu
felsefenin temelini etik yani ahlak oluşturmaktadır. Çünkü etik, neyin yapılması ya da yapılmaması gerektiğini gösterir. Epikuros’un erdem kuramı bu yaklaşımlardan türemiştir.
Erdem, doğru yaşamak düşüncesidir. Doğru yaşamaksa, mutluluğu aramak ve ona ulaşmakla ilişkilidir. Epikuros’un “Bilgelik erdemdir” sözü bunu ifade etmektedir. Epikuros’un
toplum ve devlet düşüncesi de bireyin korunması ve mutluluğa ulaşması şeklindedir. Bunun yanı sıra, asıl önemli kavram olan dostluk, bilgeliğe yaraşan insani ilişki biçimidir.
Şimdi de Antik Yunan ve Roma Dönemleri’nde yaşayan insanların duygularını kontrol
etmeleri gerektiği düşüncesini savunan Stoacılık üzerinde duralım. Stoacılar, hiç kimseŞekil 3.1
Epikuros (Louvre
Müzesi)
3. Ünite - Roma Döneminde Bilim ve Teknoloji 57
nin kendisine ilişkin olayların tümünü denetleyemiyeceğine, en mutlu kişilerin başlarına
iyi ve kötü ne gelirse gelsin, bundan etkilenmeyen kişiler olduğuna inanırlardı. Evrendeki
herşeyle birlikte, kendi yaşamını da olduğu gibi kabul eden insanların huzur içerisinde yaşayacaklarını düşünürlerdi. Stoa, üzeri örtülü ve sütunlu bir
yaya yoluna verilen isimdir. İlk Stoacılar, Stoa’da toplanarak,
felsefe, inanç ve yaşama ilişkin düşüncelerini tartışırlardı. Bu
akımın kurucusu M.Ö.310 yıllarında Atina’da yaşamış olan
Kıbrıs’lı Zenon (M.Ö.334-263)’du.
Zenon, bir insanın, zenginlik, mutluluk ve sağlığa, erdemle ulaşabileceğine inanıyordu. Çünkü erdemli insanlar,
duygusal denge ve huzura kavuşmuş olarak, mutlu olmak
için gereken koşullara sahiptirler. Duygusal açıdan dengesiz
ve huzursuz olanlar ise erdemsiz insanlardır, bunlar ne kadar
zengin ve sağlıklı olurlarsa olsunlar mutsuzdurlar. Sıradan kişileri etkileyen, sarsan ve de korkuya salan olaylar, duygusal
yardımlaşmadan hoşlanan erdemli insanlar, kendilerinin ve
başkalarının yaşam koşullarını iyileştirmeye özen göstermelidir. Zenon ve sonraki Stoa’cı düşünürler, Antik Yunan yaşamında M.Ö. ikinci yüzyıla kadar etkili olmuşlardır. Romalılar, M.Ö. ikinci yüzyılda Yunanistan’ı ele geçirdikten sonra,
Stoacılık’la karşılaştılar.
Bu dönem içindeki Stoa’cı düşünürlere Epiktetos (M.S. 60-M.S. 140) örnek gösterilebilir. Yunanlılar ve Romalılar, çok tanrılı bir inanç sistemine sahiptiler, Stoacılar ise tek tanrı
ve tek ruha ve herşeyin içinde ruh olduğuna inanmaktaydılar. Tüm nesneler, bu ruhtan bir
parça taşımakta olduklarına göre, doğadaki tüm nesneler birbiriyle bağlantılı idi. Bunun
gibi, insanlar da birbirleriyle ve başka nesnelerle ilişki içindeydiler. Stoacılar, hangi din
ve ırktan olurlarsa olsunlar, bütün insanlar kardeştiler. Köleler bile, özgür insanlarla eşit
haklara sahip olmalıydılar.
Yunanlı ve Romalılar’ın genellikle çok sayıda tanrıya taptıkları o dönemde, Stoacılar
tek tanrı ya da tek ruh olduğuna ve bu ruhun her şeyin içinde var olduğuna inanırlardı.
Ayrıca tüm nesneler bu ruhtan bir parça taşıdığına göre, doğadaki her şeyin de birbiriyle
bağlantılı olduğunu düşünürlerdi. Buna göre, insanlar da birbirleriyle ve başka şeylerle
ilişki içindeydi. Stoacı düşünceye göre hangi ülkeden olursa olsun herkes kardeşti. Hatta
köleler bile öbür insanlarla eşitti.
http://www.nuveforum.net
Gerek Epikürcülük, gerekse Stoacılık olsun Roma toplumuna şu düşünce tarzını vermiştir. Bu dünyaya bir kereye mahsus geliniyor. Öldükten sonra, yok olmaya mahkumuz.
O halde yapılacak tek şey, bu dünyada son nefesimize kadar, yaşamın keyfini sürmeliyiz.
Bu düşüncenin Roma toplumu tarafından benimsenmesi, bu dönem içerisindeki bilime
verilen önemi olumsuz yönde etkilemiştir. Bunun yerine daha rahat yaşamak için yapılan
çalışmaların öne çıktığı görülmüştür. Bu çalışmaları da teknoloji geliştirme çalışmaları
olarak isimlendirebiliriz. Bu açıdan bakılırsa, Roma dönemine, şehircilik çalışmaları, hukuk, devlet yönetimi, askerlik alanındaki çalışmaların ağırlıklı olduğu bir dönem olarak
bakmak yerinde olacaktır.
Şekil 3.2
Kıbrıs’lı Zenon
58 Bilim ve Teknoloji Tarihi
Plinius
İtalya’nın Como şehrinde M.S. 23 yılında doğan Plinius, Roma’da eğitim görmüştür. Askerlik görevi sırasında, suvarilerin cirit kullanmasıyla ilgili bir kitap yazmıştır. Otuz yaşlarında, askerliğini tamamladıktan sonra, Roma’ya yerleşmiştir. Burada hem hukukçu hem de yazarlık yapmaya
devam etmiştir. Güzel sanatlar tarihini ele alan eseriyle
sanat tarihçileri tarafından tanınmaktadır. Bilim dünyası ise, onu, Naturalis Historia (Doğa Araştırmaları) adlı
eseriyle tanımaktadır. Ansiklopedi olarak da isimlendirilebilen bu eserin yazılmasında, yararlandığı yazar sayısı
473 olup, çeşitli konularda topladığı veri sayısının 35.000
civarında olduğu söylenmektedir. Kullandığı verilerin her
zaman güvenilir olmadığı görülmüştür. Eserinde uydurma ve güvenilir konular birbirine karışmış vaziyettedir.
Bu hatalarına rağmen, bu eser, mükemmel bir derlemedir,
yüzyıllar boyunca, doğadaki olaylara karşı ilgiyi çekmesi
bakımından önemlidir. Bu eseri oluşturan 37 kitapta (ya
da papirusta) ele alınan konular şöyle sıralanmaktadır:
• 1. kitap: Giriş ve kaynak dizini
• 2. kitap: Evren (yıldızlar, gezegenler, astronomi)
• 3-6. kitaplar: Yeryüzünün fiziksel ve tarihsel coğrafyası
• 7. kitap: İnsan anatomisi ve fizyolojisi
• 8-11. kitaplar: Zooloji, tanımlar
• 12-19. kitaplar: Botanik, bitki yapısı, tohumlar, üretim ve benzeri konular
• 20-27. kitaplar: Bitkilerden elde edilen ilaçlar ve tedavi ettiği hastalıklar
• 28-32. kitaplar: Hayvanlardan üretilen ilaçlar
• 33-37. kitaplar: Mineraller,madencilik ve madenlerin tıp, mimarlık gibi alanlarda
kullanımı
Plinius’un son görevi Napoli körfezi filo komutanlığı idi, korsanlarla mücadele etmek
üzere bu göreve atanmıştı. Bu görevi sırasında, bir gün oldukça büyük bir bulutun oluştuğu kendisine bildirildi. Oysa, bulut, Napoli yakınındaki Vezüv yanardağının patlaması
sonucu meydana gelmişti. Hem araştırma yapmak, hem de o bölgedeki halkı yatıştırmak
ya da kurtarmak için karaya çıktı. Fakat yanardağın çevreye yaydığı kükürt dumanlarından etkilenerek, M.S. 79’da hayatını kaybetti.
Menelaus
M.S. 70 ve M.S. 140 yılları arasında, İskenderiye’de yaşamış,
matematik, astronomi ve fizik çalışmaları yapmış Yunanlı bir
bilim adamıdır. Yay uzunluklarının ölçülmesi ve küre yüzeyine çizilen üçgenlerle ilgili altı ciltten oluşan eseri vardır. Bu
kitabında, küresel üçgenlerin tanımı ve özelliklerini tanımladıktan sonra, Menelaus Teoremi olarak tanınan, düzlemsel ve
küresel üçgenlerle ilgili kesenler teoremini açıklar. Bu teoremi şöyle ifade etmektedir:
Şekil 3.3
Plinius
Şekil 3.4
Menelaus
3. Ünite - Roma Döneminde Bilim ve Teknoloji 59
Şekil 3.5’de görüldüğü gibi, bir ABC üçgeni, ED doğrusuyla kesildiğinde, AB tabanının
uzantısı F noktasında kesilsin. Elde edilen doğru parçaları arasında orantı vardır.
CE
EA = CD
DE = BF
FA
(3.1)
Küresel üçgenlerde ise, doğru parçalarının yerine, yay uzunlukları yardımıyla, aşağıdaki gibi bir orantı yazılabilir:
2CD
2DA kirişi
= 2CE kirişi
2EB kirişi
2BF kirişi
2FA kirişi (3.2)
Bundan başka, Menelaus, küresel üçgenlerin iç açılarının toplamının, düzlemsel üçgenlerden farklı olarak, 180° den büyük, küçük veya eşit olabileceğini belirterek, bunu
kanıtlayan ilk bilim adamı olarak bilim tarihinde yerini almıştır.
Diophantos
M.S. 214 ile M.S. 298 yılları arasında İskenderiye’de yaşamış ünlü bir matematikçidir. M.S.
üçüncü yüzyılda Roma toplumu bilimsel gerileme dönemini yaşarken, ayrıcalıklı bir bilim
adamı olmuştur. Yazdığı Aritmetik kitabının içerisinde bir bölümü cebire ayırarak, ilk kez
cebirsel ifadeleri yazarken sembolleri kullanmıştır. ax2 + bx + c = 0 ifadesine sahip olan
ikinci derece denklemleri üç gruba ayırmıştır:
ax2 +b x =c a x2 =bx + c ax2 + c = bx (3.3)
Yani birinci türde, c negatif, ikinci türde b ve c negatif, üçüncü türde ise b negatiftir. Bu
kitapta, bu ikinci derece denklemlerinin çözüm formülleri üzerinde durulmuştur. Bu formüllerle işlem yapıldığında, pozitif kökler bulunmuştur. O zamanlar, negatif sayı kavramı
bilinmemesine karşılık, ikinci derece denkleminin sayısal terimlerinde negatif terimleri
kullanmıştır. Bilinmeyen sayısından fazla sayıdaki denklemlerden oluşan denklem sistemleri ax2 +bx + c = y2 genel denklemiyle ifade edilmiştir. Bu denklem sistemlerinin çözümüyle ilgili işlemlere Diophantos Analizi adı verilmiştir. Bir deneye ait verilerle çizilen
grafikte bulunan birçok noktadan geçen en uygun eğrinin/doğrunun denklemini bulma
amacına yönelik yapılan istatistiksel işlemlerde, Diophantos Analizi’nden yararlanılarak
geliştirilen bilgisayar programlarının bulunduğu bilinmektedir.
Belki de mezar taşına bir cebir problemini yazarak, yaşadığı ömrün bulunmasını isteyen tek matematikçidir. Şimdi bu cebir problemini aktaralım.
Mezar taşında, yaşamının 1/6 sı çocukluk çağı, 1/12 si gençlik çağı olduğu, 1/7 si bekarlık çağı olduğu, evlendikten 5 yıl sonra bir oğlunun dünyaya geldiği ve kendisinin yarı
yaşında iken, kendisinden 4 yıl önce öldüğü yazılıdır.
Bu hesaba gore, Diophantos 84 yıl yaşamıştır.
Şekil 3.5
Menelaus Teoremi C
E
D
F
A B
60 Bilim ve Teknoloji Tarihi
Diophantos’un mezar taşındaki problemin çözümünü de siz yapınız. Bakalım siz de 84 yıl
bulacak mısınız?
Batlamyus
M.S. 85 ile M.S. 165 yılları arasında, İskenderiye’de yaşamış olan Batlamyus (Yunanca
adıyla Klaudyos Ptolemaios), astronomi, matematik, coğrafya, optik dallarında çalışmalar
yapmış bir bilim adamıdır. Fakat en çok astronomi alanındaki çalışmaları ile tanınmaktadır. Yaşadığı döneme kadar olan astronomi bilgilerini Mathematike Syntaxis (Matematik
Sentezi) isimli bir kitapta toplamıştır. Bu eser daha sonra, Megale Syntaxis (Büyük Sentez)
adıyla anılmış ve Arapça’ya el Mecisti adıyla çevrilmiştir. Arapça’dan Latince’ye çevrildiğinde ise adı Almagest olarak değişmiştir. Almagest aşağıda, içerikleri verilen onüç kitaptan oluşmuştur:
• I. Kitap: Yermerkezli evren sisteminin temel bilgileri
• II. Kitap: Menelaus teoremi, küresel trigonometri bilgileri ve kirişler tablosu
• III. Kitap: Güneşin hareketleri ve yıllık süreleri
• IV. Kitap: Ayın hareketleri ve aylık süreleri
• V. Kitap: Ay ve güneşin uzaklıkları ve usturlabın yapılışı (Şekil 3.6)
• VI. Kitap: Gezegenlerin hareketleri, Güneş ve ay tutulmaları
• VII. ve VIII. Kitap: Sabit yıldızlar kataloğu
• Diğer kitaplar: Hareketli yıldızlar ve gezegenlerin hareketleri
Batlamyus, Almagest isimli bu eserinde, dünyayı çevreleyen gökyüzü ile ilgili olguları tanıtmak için gereken geometrik bilgileri vermektedir. Aristoteles fiziğini baz alan bu
kitapta, evren küre şeklinde olup, yerküre bu evrenin
merkezinde hareketsiz durmaktadır.Batlamyus’a göre,
yer hareket etmiş olsaydı, yeryüzündeki herşey uzaya
saçılacaktı ve yer kürede dağılacaktı. Ay, Güneş, Merkür, Venüs, Mars, Jüpiter, Satürn ve sabit yıldızlar yerin etrafında, dairesel yörüngeler üzerinde, sabit hızlarla dönmektedir. Sabit yıldızlar ise evrenin sonunda
yer almaktadır. Yer evrenin merkezinde kabul edilirse, gök cisimlerinin örneğin ay ve güneşin yere olan
uzaklığının değişmesini açıklamak olanaksız olacaktır. Bu nedenle Batlamyus, evren modelinde, yeri evrenin merkezinden biraz uzaklaştırmıştır.Bu modele
klasik astronomide, Dışmerkezli Düzenek (ya da Eksantrik) modeli adı verilir (Şekil 3.7).
Bunun yanısıra Batlamyus Şekil 3.8’deki gibi Çembermerkezli Düzenek adı verilen bir
başka model daha geliştirmiştir. Çembermerkezli Düzenek (ya da Episikl) modelinde, gök
cisimleri, yeri merkez kabul eden çember şeklindeki yörünge üzerinde merkezi hareket eden
küçük çemberler üzerinde hareket ederler.
Almagest’in II. Kitabı’nda trigonometriyle
ilgili ayrıntılı bilgiler verilmiştir, çünkü küresel
astronomideki hesaplar, küresel geometri ile
çözümlenebilir.Bir çembere ait kiriş uzunluklarına ait tabloyu hazırlarken, çapı AC veya BD
olan bir çember içine çizilmiş ABCD dörtgeniyle ilgili Batlamyus Teoremi’ni (AB.CD + AD.BC
= AC.BD) kullanmıştır.
1
Şekil 3.6
Yer, Ay, Güneş,
Gezegenler
ve Yıldızların
Konumunu
Belirlemekte
Kullanılan Usturlap
Şekil 3.7
Batlamyus’un
Dışmerkezli
Düzenek (Eksantrik)
Modeli
x
yerküre
gezegen
3. Ünite - Roma Döneminde Bilim ve Teknoloji 61
Batlamyus coğrafya ile ilgili çalışmalarını Coğrafya isimli kitabında toplamıştır. Bu
kitabın içeriği matematiksel coğrafya olarak isimlendirilebilir. Kristof Kolomb’un içinde
bulunduğu bir çok kaşifin bu kitaptan yararlandığı söylenir. Batlamyus’un Almagest’ten
sonra kaleme aldığı Coğrafya, sekiz kitaptan oluşan bir dizidir:
• I. Kitap: Yunanlılar’ın bildiği kadarıyla, Dünya’nın büyüklüğü ve harita çiziminde
izdüşüm alma yöntemleri
• II. Kitap-VII. Kitap arası: Dünya’nın çeşitli kentlerine ait önemli yerlerin dağları ve
nehirlerine ait enlem ve boylam dereceleri
• VIII. Kitap: Astronomik bilgiler
Batlamyus’un Coğrafya isimli kitabında, iklim,
doğal bitki örtüsü gibi fiziki coğrafya ile ilgili bilgiler
yoktur. Ayrıca bugünkü 0o meridyeni Greenwich yerine başlangıç meridyenini hatalı seçmesi nedeniyle
kitapta geçen bütün enlem boylam değerleri hatalıdır.
Yerkürenin büyüklüğü yanlış verilmiştir. Fakat yine
de Kristof Kolomb’a Batı’dan Doğu’ya giderek tekrar
Batı’ya ulaşma cesaretini bu kitap vermiştir ve böylece
Amerika’nın keşfedilmesi mümkün olmuştur.
Aynı zamanda iyi bir optik araştırmacısı olan Batlamyus, Heron’un gözden çıkan ışınların cisimleri
aydınlatarak görülebilir hale getirmesi düşüncesini
benimsemiştir. Gözden çıkan ışınların bir koni içerisinde değil de bir piramit içerinde
yayıldıklarını kabul etmiştir. Fakat bu piramit modeli optik araştırmacıları arasında tutunmamıştır. İslam dünyası bilim adamları, görsel koni düşüncesini kabul ederek, görmeye ilişkin geometriyi bu düşünceye göre geliştirmişlerdir. Batlamyus Katoptrik (Yansıma)
isimli kitabında yaptığı deneyler sonucunda elde ettiği üç prensipten bahsetmektedir:
1. Aynada görülen nesneler, gözün bulunduğu konuma bağlı olarak aynadan nesneye
yansıyan görsel ışın yönünde görülürler.
2. Aynada görülen nesneler, nesneden aynaya çizilen dikme yönünde görülebilirler.
3. Işığın dik doğrultuyla yaptığı gelme ve yansıma açıları birbirine eşittir.
Bu üç prensipten ilk ikisini teorik olarak, üçüncüsünü ise, deneysel olarak kanıtlamıştır.Ayna yüzeyine gelen ışının eşit açıyla yansıdığını göstermek için, üzeri derecelenmiş ve
tabanına bir düzlem ayna yerleştirilmiş bakır bir levhayı kullanmıştır. Bu levhanın yüzeyine teğet olan ışık demetini ayna yüzeyine göndererek, gelme ve yansıma açılarını ölçmüş ve eşit olduklarını göstermiştir. Batlamyus bu deneyi küresel ve parabolik olan bütün
aynalarda da uygulayarak, ışığın yansımasıyla ilgili bilginin doğruluğunu kanıtlamıştır.
Diyoptrik (Kırılma) isimli kitabında, ışığın bir ortamdan diğerine geçerken yoğunluk
farkından dolayı doğrultusunu değiştirmesinin nedenini araştırmıştır. Araştırma sonucunda, az yoğun ortamdan çok yoğun ortama geçerken ışığın normale yaklaştığını, çok
yoğun ortamdan az yoğun ortama geçerken de ışığın normalden uzaklaştığını görmüştür.
Batlamyus’a göre, bunun nedeni yoğunluk farklılığıdır.Yine Batlamyus tarafından benimsenen ışığın kırılmasıyla ilgili prensipler şunlardır:
1. Işık, az yoğun ortamdan çok yoğun ortama ya da çok yoğun ortamdan az yoğun
ortama geçerken kırılır.
2. Işık doğrusal olarak yayılır ve farklı yoğunluktaki iki ortamı ayıran sınırda doğrultusunu değiştirir.
3. Gelme ve kırılma açıları birbirine eşit değildir, fakat aralarında nicel bir ilişki vardır.
4. Görüntü, gözden çıkan bir ışının uzantısında elde edilir.
Şekil 3.8
Batlamyus’un Çember
Merkezli Düzenek
(Episikl) Modeli
gezegen
yerküre
x
62 Bilim ve Teknoloji Tarihi
Batlamyus, hava, cam, su gibi farklı ortamlarda ışığın kırılmasına ait gelme ve kırılma
açılarına ilişkin tablolar hazırlamıştır, fakat sonraları küçük açılar dışında, bu değerlerin
deneylerle uyuşmadığı görülmüştür. Bütün bunların yanı sıra, Babilli ve Yunan astronom
ve astrologlar tarafından elde edilmiş bilgileri sistemli hale getirerek, Tetrabiblos (Dört
Kitap) adlı bir kitap hazırlamış, gezegenlerin nitelikleri ve etkileri, burçların etkileri, uğurlu ve uğursuz günlerin belirlenmesi gibi astroloji bilgilerini biraraya getirmiştir. Fakat bugün de bilmekteyiz ki astroloji bir bilim değildir.İnsan yaşamındaki olgularla, yıldızların
hareketleri ve konumları arasındaki ilişkiler daima insanların ilgisini çekmiştir ve de çekecektir. Bu ilgi, insanlığın çok eski dönemlerindeki astronomi çalışmalarının ilgi çekici
olmasına da yol açmıştır.
Batlamyus’un bir cismin görülmesiyle ilişkili olarak benimsediği Heron’a ait düşüncenin
doğru olmadığını bilmekteyiz. Ancak karanlıktaki, örneğin bir maden ocağındaki nesnelerin madenciler tarafından görülmesi için nasıl bir açıklama yapabilirsiniz?
Amasya’lı Strabon
Strabon, M.Ö. 64 ile M.S. 24 yılları arasında, Amasya’da yaşamış ve coğrafya konusunda çalışmış bir bilim adamıdır. Anadolu ve çevresinde yapmış olduğu geziler sırasında
edindiği bilgileri onyedi bölümden oluşan Coğrafya isimli kitapta toplamıştır. Gezdiği
gördüğü yerler olan İspanya, İngiltere, İtalya, Yunanistan, Anadolu, Karadeniz, Hazar Denizi, Mezopotamya, Suriye, Arabistan, Mısır, İran, Hindistan’ı anlatmasının yanısıra, bu
yörelerle ilgili tarihi olaylardan da bahsetmiştir. Bu eserinde Dünya’da bir okyanus bulunduğunu ve daima batıya gidildiğinde Hindistan’a varılabileceğini de anlatmıştır. Bu
kitaptaki bilgiler, ansiklopedik bilgilerden öte bir anlam taşımıyordu, yalnızca Dünya’nın
genel görünümünü tanıtıyordu. Matematiksel coğrafyaya önem vermeksizin rastgele yaptığı çizimler şeklindeki Avrupa (Şekil 3.9) ve Dünya (Şekil 3.10) haritalarını çizerek, gittiği
yerlerdeki dağ ova, deniz gibi çeşitli yeryüzü şekilleri, toplumsal yapıları ele almıştı. Yerin
iç basıncının artmasıyla dağların, yerin içindeki rüzgarlarla yanardağların oluştuğunu ileri sürmüştü. Bugün de bilinen denizlerle karaların yerdeğiştirdiği teorisine inanmaktaydı.
Sularda çöküntüler olabileceğini, fışkırmalar sonucu, denizlerin diplerinin yükselebileceğini ifade ediyordu. Dağların tepelerinde deniz canlılarının kabuklarının bulunmasını, bu
düşüncelerinin kanıtı olarak görmüştü.
http://en.wikipedia.org/wiki/Strabon
2
Strabon’a Göre Avrupa Haritası Strabon’a Göre Dünya Haritası
Şekil 3.9 Şekil 3.10
3. Ünite - Roma Döneminde Bilim ve Teknoloji 63
Lucretius
Lucretius, M.Ö. 95 ile M.Ö. 55 yılları arasında yaşamış ve Sisam adasında doğmuş, Atomsal Evren Kuramı’nın yanısıra Stoacılık ile Epikürcülük düşünce akımlarını benimsemiş
Roma dönemi düşünürlerindendir. En önemli eseri olan De
Rerum Natura’da (Varlıkların Doğası Üzerine), varlıkların
nasıl oluştuğunu araştırarak, varlığı madde ve boşluk olmak
üzere iki parçaya ayırarak, bunlardan maddenin atomlardan meydana geldiğini ifade etmiştir. Maddenin temel yapı
taşı olan atomların sınırlı türlere sahip olduğunu, fakat sınırsız sayıda olduklarını iddia etmiştir. Aristoteles’e göre
evren sınırlıdır, küre biçiminde olmayıp, merkezi de yoktur.
Lucretius, evrenin sınırsız, küre biçiminde olduğunu savunmuştur. Lucretius’un evreninde, her biri canlılar gibi doğan,
büyüyen ve ölen Dünya’lar vardır.
İnsan, bir beden ve ruhtan oluşmuştur ama aynı maddeden ya da atomlardan meydana gelmiştir. Fakat ruhu oluşturan atomların bedendeki atomlardan daha ince bir yapıya
sahip olduğunu ifade etmiştir. Beden ve ruh, birlikte doğar
ve birlikte ölürler, yani beden öldüğünde, ruh da ölecektir.
O halde, öldükten sonra dirilme inancı yanlıştır. Duyum, yani hissetme, duyumu oluşturan nesnelerden çıkan atomların duyu organlarına ulaşmasıyla gerçekleşir. Tat alma,
görme, koklama, işitme gibi duyumlar, farklı atomların farklı alıcılar tarafından algılanması ile meydana gelir. Canlılar, zamanla, değişim ve evrimleşmeye uğrayarak, basitten
karmaşıklığa doğru giderler.
Bu düşünceleri geliştiren Lucretius, daha yazması gereken çok şey varken, kendi
eliyle canına kıymıştır. Onun eksik kalan yazıları, Roma döneminin meşhur şair ve hatibi olan Çiçero tarafından, tamamlanmıştır. Montaigne, meşhur eseri Denemeler’inde
Lucretius’un sözlerine yer vermiştir. Şimdi de Lucretius’un sözlerinden çeşitli örnekleri
aşağıya sıralayalılım:
• Aklı ve gerçekleri kullanan bir insan mükemmele erişecektir. Doğa, insanın akıl
gücüne bir sınırlama getirmemiştir.
• Neden ölümden korkayım ki? Ölüm varken ben yokum, ben varken ölüm yok.
• Ölümü geciktirmek sonsuzluğu kısaltmaz.
• Çocukların kör karanlıktan korktuğu gibi biz de aydınlıktan korkarız. Çocukların
karanlıktan dehşetle beklediklerinden daha korkunç olmayan biçimde korktukları
gibi.
• Bazı şeyler değiştiğinde ve uygun sınırlarını aştığında, bu o değişimin ölümü olur.
• Doğanlar, hem yaşamayı hem de ölümü kabullenirler ve arkalarında çocuklar bırakırlar. Böylece ölüm, yeniden doğar.
• Hayat bir işinize yaramadıysa, boşu boşuna geçtiyse, onu yitirmekten ne korkuyorsunuz? Daha yaşayıp da ne yapacaksınız?
• Ben tanrıya inanırım, çünkü eğer yoksa ona inanmakla hiçbirşey kaybetmem, ama
eğer varsa inanmamakla çok şey kaybederim.
• Gözleri doymuş olduğu için şaşmıyor kimse başımın üstündeki ışık tapınaklarına.
• Herşey değişir ve hiçbir şey olduğu gibi kalmaz. Doğa herşeyi değiştirir ve herşeyin
şeklini değiştirmeye zorlar.
• Madem ki ölümün önüne geçilemez, ne zaman gelirse gelsin.
Şekil 3.11
Lucretius
64 Bilim ve Teknoloji Tarihi
Celcus ve Efesli Rufus
Milata yakın yıllarda yaşamış olan Celcus, tıp alanında çalışmış bir bilim adamı, düşünür
ve ünlü hatiplerden biridir. Sekiz ciltten oluşan De Re Medicana (Tıbbi Konular Hakkında) isimli bir tıp alanında bir kitap yazmıştır. Bu kitabın birinci cildinde, tıp alanındaki
ekolleri tanıttıktan sonra, ikinci, üçüncü, dördüncü ciltlerinde ise çeşitli hastalıkların teşhis ve tedavisi, beşinci ve altıncı ciltlerde farmakoloji yani ilaç bilimi, yedinci ciltte, cerrahi, son ciltte ise kemik hastalıkları üzerinde durulmuştur.
De Re Medicana, özellikle teşhis ve tedavi yöntemleri açısından son derece önemlidir.
Ayrıca, cerrahi ile ilgili bilgiler de bu kitapta verilmektedir. Bunun yanı sıra, diyetten bahsedilerek, sağlıklı bir beslenme üzerinde de durulmaktadır.
Roma dönemindeki önemli tıp adamlarından biri olan Efes’li Rufus ise, İnsan Vucudunun Parçalarının İsimleri Hakkında, İnsan Vucudunun Anatomisi, Nabız Hakkında,
Böbrek ve Mesane Hastalıkları Hakkında gibi kitapları kaleme almıştır. Bunların yanısıra
göz ve göz yapısı ile ilgilenerek, göz merceğini incelemiştir. Rufus, kalb ve yapısı, kalp
çeperi, kalp kaslarının gevşeme ve kasılma hareketlerini inceleyerek, kalp kasıldığında, alt
ucun göğüs kafesine değdiğini ifade etmiştir. Cilt hastalıklarından lepra ve uyuzun ayrıntılı biçimde tanımlamaları üzerinde durmuştur.
Galenos
M.S. 120 ile M.S. 200 yılları arasında İskenderiye’de yaşamış ve onaltıncı yüzyıla kadar
Avrupa’da etkisini sürdürmüş önemli bir tıp adamıdır. Anatomi ve fizyoloji alanında çalışmalar yapmış, kendinden önceki çalışmalardan yararlanarak iyi bir sentez oluşturmuştur. Anatomi ve
fizyoloji alanındaki çalışmalarını, maymun ve domuz
vücutları üzerinde yaparak, bazı kas ve iç organlar hakkında bilgiler edinmiştir. Maymun ve domuz vücutları,
insan vucutuna benzemediği için, çalışmalarında bir
çok hataya rastlanmıştır. Örneğin, karaciğerde beş lop
olduğu şeklindeki hata ve el ve ayak kaslarında hatalar
çok önemlidir. Kan dolaşımıyla ilgili saptamaları da
yanlışlarla doludur. Galenos’a göre, kan dolaşımı karaciğerden çıkan toplardamarlardan başlayarak, bütün
vücuda yayılır. Bu damarlardan biri, kalbin sağ karıncığına giderek, sağ ve sol karıncıklar arasındaki deliklerden geçerek sol karıncığa geçer ve havayla birleşerek,
yaşamsal ruhu oluşturur. Yaşamsal ruh, atardamarlarla
bütün vücuda dağılır ve hareketlerin oluşturulmasına
neden olur. Vucuda dağılan atardamarlardan biri de beyine gider ve orada hayvansal ruhu oluşturur ve sinirler
aracılığıyla bütün vücuda dağılır. Hayvansal ruh, düşünsel etkinlikleri oluşturur. Fakat onüçüncü yüzyılda
yaşamış olan Müslüman hekimlerden İbn-i Nefis, ölü
insan vücudu üzerinde çalışarak, kalbin içerisinde iki karıncık arasında delikler olmadığını
kanıtlamış ve böylece Galenos’un kan dolaşımı düşüncesini çürütmüştür. Bugünkü düşünceye göre, kan dolaşımı modeli Şekil 3.12’de görülmektedir. Kan dolaşımı ikiye ayrılır: Buna
göre, “Büyük Kan Dolaşımı”, sol karıncıktan çıkan atardamarla çıkarak, vücutta dolaştıktan
sonra, kirli kan şeklinde, sağ kulakçıktan kalbe girerek tamamlanır. “Küçük Kan Dolaşımı”
ise, sağ karıncıktan akciğer atardamarı ile çıkan kirli kan, akciğerlerde oksijenle birleşerek
temizlendikten sonra, akciğer toplar damarıyla, sol kulakçıktan kalbe girerek tamamlanır.
Şekil 3.12
Bugünkü Düşünceye
Göre İnsan
Vücudundaki Kan
Dolaşımı Modeli
3. Ünite - Roma Döneminde Bilim ve Teknoloji 65
Galenos’un bir diğer çalışması da böbreklerle ilgilidir. Böbreklerden çıkan üreterleri bağlayarak, idrarın böbreklerde süzüldüğünü ve kandaki zararlı maddelerin
böbrekler yardımıyla dışarı atıldığını görüşünü ileri sürmüştür. Bugünkü düşünceye göre ise, (Şekil 3.13) böbrekler kandaki
üreyi süzmektedir. İdrarın süzülmesi işlemi ise, mesanede gerçekleştirilmektedir.
Galenos’un bunlar kadar önemli bir çok
çalışması vardır. Hastalıkların tedavisinde
bitkisel ilaçları kullanmıştır.
Galenos’un kan dolaşımı modelini Şekil 3.12’de gösterilen bugünkü kan dolaşımı modeliyle
karşılaştırarak, önemli farkları açıklayınız. Yine Galenos’un böbreklerin çalışması ile ilgili
düşüncesini, bugünkü düşüncelerle karşılaştırınız.
Kozan’lı Dioscorides
Roma döneminde, tıp ve özellikle askeri tıp alanında çalışmalar yapılarak, tedavi edici
ilaçlar sınıflandırılmıştır. Bu dönemin M.S. birinci yüzyıla isabet eden döneminde Neron ordusunda hekim olarak da çalışmış, ve Anadolu’daki Anavarza (Kozan)’da yaşamış,
Materia Medica’da (Tıbbi Bitkiler) tıbbi bitkiler hakkında kısa bilgiler verilerek, bunların
nerelerde bulundukları ve hangi hastalıklara iyi geldiği konusunda bilgiler verilmiştir.
Dioscorides’in verdiği bitki adlarından çoğu bugün bile kullanılmaktadır. Fakat verilen
bilgiler, tam olarak belirleyici olamamıştır. Şekil 3.15’de verilen resim, Materia Medica’nın
Arapça çevirisinden alınmış bir örnektir. Bu resimlerden yararlanarak, tıbbi bitkilerden
bazılarını tanımlamak mümkün olabilmiştir.
Dioscorides tıbbi bitkilerin yanı sıra, doğada bulunan bazı doğal taşların (örneğin lapis lazuli) ve hayvansal gıdaların (örneğin bal ve süt) tedavide kullanılması üzerinde de
çalışmalar yapmıştır. Materia Medica sonraki yüzyıllarda Arapça’ya çevrilerek Hristiyan
ve Müslüman hekim ve eczacılar tarafından el kitabı olarak kullanılmıştır.
Şekil 3.13
Bugünkü Düşünceye
Göre, İnsan
Vücudundaki
Böbrekler ve Boşaltım
Sistemi
3
Dioscorides
(M.S.40-90)
Dioscorides’in
Arapça
Çevirisi’nden Bir
Sayfa
Şekil 3.14 Şekil 3.15
66 Bilim ve Teknoloji Tarihi
Vitrivius
Roma döneminin en önemli mühendis ve mimarlarından olan Vitrivius, M.Ö. 80 ile M.Ö.
15 yılları arasında yaşamıştır. Vitrivius’un Şekil 3.16’da arkadaşlarına sunulması tasvir
edilen ve M.Ö. 25 de kaleme aldığı önemli
yapıtı De Architectura Libri Decem (Mimarlık Üzerine On Kitap), yalnız M.S.
onaltıncı yüzyılın en önemli mimarı olan
Palladio’yu değil, Ortaçağ sonu ve Rönesans dönemi mimarları, hatta onsekizinci yüzyıl İngiliz mimarisini de derinden
etkilemiştir. Bu eser, Roma İmparatoru
Augustus’a adanmış olup, M.Ö. 31 deki iç
savaştan sonra Roma’nın yeniden inşası
konusunu ele almıştır. Augustus’un üvey
babası Julius Caesar’ın ölümünden sonra,
Vitrivius, iç savaş sırasında kullanılan mancınıkların yapım ve onarımı konusunda görevlendirilmiştir. Roma ordusunun silahlarının bakımı, köprü ve taşıma araçları yapımından
sorumlu mühendisler arasında yer almıştı.
De Architectura Libri Decem adlı eser, aşağıdaki on kitaptan oluşuyordu:
• I. Kitap: Mimar ve Mimarlık
• II. Kitap: İnşaat Malzemeleri
• III. Kitap: İyon, Dor ve Korinthos Yapı Düzenleri
• IV. Kitap: Tapınak Türleri ve Düzenleri
• V. Kitap: Kamu Binaları
• VI. Kitap: İklim ve Konut Arasındaki İlişkinin Belirlenmesi
• VII. Kitap: Sıva ve Sıva İşciliği
• VIII. Kitap: Su Kaynakları
• IX. Kitap: Astronomi, Güneş ve Su Saatleri
• X. Kitap: Makineler ve Savaş Araçları
Birinci kitap, mimarlık eğitimi için gereken geniş bilgileri anlatmaktadır. İyi bir mimarın, üst düzey bir eğitim görmüş ve kendini iyi tanıtabilen, binaların örneğin Şekil
3.17’deki gibi yatay kesitlerini, perspektif görünümünü başarılı bir teknik ressam gibi çizebilme özelliklerine sahip olması gerektiğinden söz eder. Bunun yanı sıra, geometrik yapılar ve aritmetikte uzmanlaşmış olan başarılı bir matematikçi olması, binaların girişinde
yer alan heykeller ve duvar süslemelerindeki mitolojik ve destansı figürleri iyi seçebilmek
için, bu alanda çok kitap okuması gerektiğinden de söz eder. Ayrıca, çeşitli felsefe dalları,
doğa bilgisi, ahlak bilgisi, akustik ve müzik kuramları, tıptaki halk sağlığı, hukukta iyi
yetişmiş olması gerektiğini açıklar. Kanalizasyon sistemleri, aydınlatma konulardaki yasal
bilgileri iyi bilerek, bu konularda anlaşmazlık yaratmayacak şekilde sözleşme yapabilmelidir. Şehirler ve yerleşim yerlerinin yer belirlemesinde pusula olmaksızın, belirlenmesinde,
güneş ve yıldızlardan yararlanabilecek astronomi bilgisine sahip olması, değişik enlem
dereceli yerlerde güneş saatlerini kullanabilmesini önermiştir. Bütün bu bilgilerin, bina
tasarımı, malzemelerin dayanımı gibi alanlarda olmazsa olmaz bilgiler olduğunu belirtmiştir. Kitabın kalan kısmında, mimarların başlangıçtaki problemi olan bina yeri seçimini, sürekli esen rüzgarların yönünü, bölgedeki inşaata uygun malzemelerin saptanmasını
açıklamıştır.
Şekil 3.16
Vitrivius’un de
Architectura Libri
Decem Isimli Eserini
Arkadaşlarına
Sunmasıyla İlgili
Canlandırma
3. Ünite - Roma Döneminde Bilim ve Teknoloji 67
İkinci kitap, ilkel kerpiç barakalardan başlayarak, bina yapımının geçirdiği değişiklikler üzerinde durmaktadır. Yapıların inşasında kullanılan temel inşaat malzemelerini şöyle
sıralar: Güneşte kurutulmuş ve fırınlanmış tuğla, kum, kireçle birlikte, hafif, sağlam ve
suya dayanıklı çimento yapımında kullanılan Napoli yakınlarında çıkartılan volkanik toz
olan Pozzolana. Yapılarda kullanılan taş çeşitleri ise şöyle sıralanır: Mermer, gözenekli bir
taş olan pomza taşı, kum taşı, sabun taşı. Bunların dışında, duvar yapımında kullanılan
çeşitli yöntemlerden bahsedilmektedir.
Üçüncü ve dördüncü kitaplarda ise, İyon, Dor, Korinthos yapı düzenleri açıklanarak,
tapınak yapımı, tasarım ve süslenmesi konuları üzerinde durulmuştur. Beşinci kitapta,
mahkeme yeri olarak kullanılan yarım daire biçimindeki bazilika, hamam gibi halka açık
yapılar tanıtılmıştır. Tiyatro binası tasarımında akustik sistemin oluşturulmasında sesi
yansıtıcı küpler ele alınmıştır.
Altıncı kitap ise, şehir evleri, kır köşkleri, çiftlik yapılarının tasarımında, iklimin bina
tasarımına etkisini içermektedir. Yedinci kitapta, iç ve dış süsleme, sıva hazırlama, renkli malzemeleri ele alınmıştır. Sekizinci, dokuzuncu ve onuncu kitaplarda inşaatla ilgili
olmayan önemli konular üzerinde durulmuştur. Sekizinci kitap, su kaynaklarının kullanılmasıyla ilgili mühendisliği, dokuzuncu kitap, astronomi, akustik ve zaman ölçme
araçlarını, son kitap ise, vinçler, su pompası, su çarkları, mancınık ve diğer savaş sistemlerini açıklamaktadır.
Şekil 3.18’de gösterilen ve Vitrivius’un De Architectura Libri Decem adlı eserinde tanımladığı Vitrivius Adam figürü olup, Leonardo Da Vinci tarafından 1487’de çizilmiş,
insan vucudunun bir çember ve kare yardımıyla oluşturulan geometrisinden yararlanılarak elde edilen oranlarını canlandıran bir eskiz çalışması hakkında bilgi verelim. Vitrivius
adam figürü, insan vücuduna ait geometrik oranları ve ölçüm bilgilerini tanımlamaktadır.
Eserde geçen insan vücudu ile ilgili bilgileri içeren, Şekil 3.18’de tanımlanan Vitrivius adamına ilişkin oranları aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:
• Avuç içi (palm) dört parmak genişliktedir.
• Ayak (foot) taban yüzeyi dört parmak genişliktedir.
• Dirsekten orta parmak ucuna kadar olan uzaklık (cubit), altı avuç içi uzunluktadır.
• Dirsekten orta parmak ucuna kadar olan uzaklığın (cubit) dört katı, bir insan boyu
kadardır.
• Bir insan boyu, yirmidört avuç içi genişliği (palm) kadardır.
Şekil 3.17
Vitrivius’un Bir Yunan
Evi Tasarımı
68 Bilim ve Teknoloji Tarihi
• Yana açılmış kolların uçları arasındaki uzaklık, adamın boyu kadardır.
• Alının üst tarafından alt dudağa kadar olan uzunluk, adamın boyunun onda biri
kadardır.
• Çene altından alının üst tarafına kadar olan uzunluk, adam boyunun sekizde biridir.
• Göğüsün üst tarafından alının üst tarafına kadar uzunluk, adam boyunun yedide
biridir.
• Omuzun en büyük genişliği, adam boyunun dörtte biridir.
• Alının üst tarafından meme uçlarına kadar uzunluk, adam boyunun dörtte biridir.
• Dirsekten koltuk altına kadar uzunluk, adam boyunun sekizde biridir.
• Karış uzunluğu, adam boyunun onda biridir.
• Penisin bulunduğu nokta, adamın vücut merkezidir.
• Ayak uzunluğu, adam boyunun yedide biridir.
• Ayak tabanından dize kadar uzunluk, adam boyunun dörtte biridir.
• Diz altından penise kadar uzunluk, adam boyunun dörtte biridir.
• Çene altından buruna kadar uzunluk, yüz boyunun üçte biridir.
• Kaş ile alının üst tarafına uzunluk, yüz boyunun üçte biridir.
• Kulak boyu, yüz boyunun üçte biridir.
Yukarıda sıralanan oranlar ve vücuda ait ölçümler, mimarlıkta bina tasarımında, insanların yaşam alanlarını çizerken olduğu kadar, Leonardo da Vinci’nin yaptığı eskiz çalışmasında olduğu gibi, insan vücudunu içeren resimlerde çok kullanılabilen bilgileri içermektedir.
Vitrivius’un adam figüründen, Leonardo da Vinci, sizce, nerede yararlanmış olabilir?
Şekil 3.18
Leonardo Da
Vinci Tarafından
1487’de Çizilmiş,
Vitrivius Tarafından
Insan Vucudunun
Bir Çember ve
Kare Yardımıyla
Oluşturulan
Geometrisinden
Yararlanılarak Elde
Edilen Oranlarını
Canlandıran Bir Eskiz
Çalışması
(Vitrivius Adamı)
4
3. Ünite - Roma Döneminde Bilim ve Teknoloji 69
Varro
Roma dönemine özgü gelişmelerden biri de, çeşitli alanlardaki bilgi edinme ihtiyaçlarını
gidermek amacıyla, ansiklopedi adı verilen eserlerin yazılmasıdır. İlk ansiklopediler, özel
alanlardaki o zamana kadarki bilgilerin bir araya getirildiği şekilde tasarlanmıştı. Ansiklopedi yazarlarının ilklerinden biri olan Varro, M.Ö. 116 ile M.Ö. 27 yılları arasında hareketli bir yaşam sürmüştür. Bir çok savaşlara katılmış, Julius Caesar’ın kütüphanesindeki
kitapların düzenlenmesi işinde çalışmıştır.
Yaşamı boyunca yazdığı yedi eserden en önemlisi olan Disiplin, dokuz bölümden
oluşuyordu. Her bölüm farklı bilim dallarıyla ilgili yazılmıştı. Bunlar sırasıyla, Dilbilgisi,
Tartışma ve İkna Etme Sanatı (Diyalektik), Hitabet Sanatı (Retorik), Geometri, Aritmetik,
Astronomi, Müzik, Tıp, Mimarlık şeklindedir. Ortaçağ’daki yüksek öğretim kurumlarında, bu bölümlerden, son ikisi olan tıp ve mimarlık çıkarılarak, geride kalan yedi bölümün
ilk üçü trivium (üçlü), diğer dördü kuadrivium (dörtlü) adıyla birleştirilerek, düzenlenmiş hali ders kitabı olarak okutulmuştu.
Varro, hastalıkların, gözle görülemiyecek kadar küçük hayvancıklar vasıtasıyla bulaştıklarını ifade etmişti. Havada, suda yüzen bu hayvancıklar, insanların ağız ve burnundan
vucuda girmek suretiyle, tehlikeli hastalıklara yakalanmaya neden oluyorlardı. Yaşamla
ilgili düşünce tarzı şöyleydi: Devletler de tıpkı insanlar gibi, doğarlar (yani kurulurlar),
büyürler, gelişirler ve sonunda çökerler (yani ölürler).
ROMA DÖNEMİ TEKNOLOJİSİ
Roma dönemi, çok etkileyici teknolojilerin geliştirildiği bir zaman dilimidir. Başka kültürlerin benimsenerek, birleştirilmesi açısından, becerikli olmasına karşın Roma Uygarlığı
yenilikçi ve ilerlemeci sayılmaz. Romalılar’a ait bir çok yenilik Antik Yunan Dönemi’nde
tasarlanmıştı. Yeni düşüncelere pek rağbet edilmezdi. Roma İmparatorluğu, büyük bir
aileyi akıllıca yönetebilen, ağzı iyi laf yapan kuvvetli bir asker gibi kabul edilirdi. Roma
hukuku’nda, düşünce bazında bir mülkiyet ve buluşların desteklenmesiyle ilgili bir yasa
bulunmuyordu. Bilim adamı ve mühendis gibi kavramlar yoktu ve ilerlemeler, teknolojileri ticaret sırrı gibi gizleyen kıskanç sanatkarlara havale edilmişti. Yine de bir çok yaşamı etkileyen teknolojik aşama ortaya atıldı. Bu gelişmeler, Roma hakimiyetine ve Avrupa
üzerine etkisine katkıda bulunmuşlardır.
http://www.turkcebilgi.com/ansiklopedi/antik_roma
Bu dönem içerisindeki mühendislik, Roma teknolojisinin üstünlüğünde ve gelişmesinde, büyük bir paya sahipti. Yüzlerce arena, yol, köprü, su yolu, hamam inşa edilmişti. Bu dönem içerisinde, Kolezyum, Panteon gibi bir çok anıt inşa edilmiş olup, Roma
mühendisliği ve kültürünün mirasını bugün de yaşatmaktadırlar (Şekil 3.19). Roma mimarisi, üslup bakımından klasik Yunan
mimarisiyle içiçedir. Roma ve Yunan binaları arasında çok sayıda fark olmasına
ragmen, Roma mimarisi, Yunanistan’ın
klasik, formule edilmiş tasarımları ve
orantılarından çok etkilenmiş bulunmaktadır. Romalılar, M.Ö. birinci yüzyılda sayısız özgün mimari tasarıma olanak veren
betonu kullanmaya başlamışlardır. Bunun
yanısıra, M.Ö. 50 yılına yakın dönemde,
Suriye’de keşfedilen cam üfleme işlemini
Şekil 3.19
Roma’dan Bir Anıt
Yapı Örneği Olan
Collesium
70 Bilim ve Teknoloji Tarihi
keşfettiler. Roma ordusunun Yunanistan seferinden sonra, mozaik örneklerinin getirilmesiyle, mozaik de imparatorluk sınırlarında çok popüler hale geldi.
Betonun kullanılması, dayanıklı Roma yollarının yapımına olanak sağlamıştır. Bu yollardan bir çoğu, Roma’nın çöküşünden bin yıl sonra bile kullanılmaktaydı. Geniş ve etkin
bir ulaşım ağının inşa edilmesi, Roma’nın
gücünü ve nüfuzunu oldukça arttırmıştır.
Başlangıçta askeri amaçlarla, Roma askerlerini hızlı biçimde bir yerden bir yere nakletmek için inşa edilen bu yolların sonradan
çok büyük ekonomik değer kazandırdıkları
görülmüştür. Bu durum, Roma’yı bir ticari
kavşak haline getirmiştir (Şekil 3.20). Yollar üzerinde, mola yerleri, gereken yerlerde
köprüler inşa edilmişti (Şekil 3.21). Kuryeler yoluyla nakliyatın yirmidört saatte sekizyüz kilometre yol alabilecek şekilde, vardiyalı at kullanma sistemini kurmuşlardı.
http://en.wikipedia.org/wiki/Roman_technology
Romalılar, şehirler, sanayi bölgeleri ve tarım alanlarına su sağlamak amacıyla, çok sayıda su yolları yapmışlardır. Örneğin Roma, toplam uzunluğu üçyüz elli kilometre olan on
bir su yoluyla besleniyordu. Su yollarının büyük bir kısmı yer altındaydı, yalnızca küçük
bir bölümü, kemerlerlerle desteklenecek şekilde yer üzerinde bulunmaktaydı (Şekil 3.22).
Yerçekimi etkisiyle çalışan su yolları, çok büyük miktarda su taşıyabiliyordu. Bazan da elli
metreden daha derindeki suyun yukarı çıkarılması için sifonlar kullanılırdı.
Romalılar, sağlık koşulları açısından da büyük gelişmeler gerçekleştirmişlerdi. Thermae adıyla bilinen Roma hamamları çok ünlüydü. Hamamlar hijyen sağlamalarının yanı
sıra, sosyal amaçlara da hizmet etmekteydiler. Bir çok Roma evinde, tuvalet, boru ile boşaltım tesisatı içeren Cloaca Maxima adı verilen karmaşık kanalizasyon sistemleri vardı.
Bazı tarihçilere göre, kanalizasyon ve boru tesisatında kullanılan kurşunun doğumlarda
azalmaya, toplumda bireylerin güç kaybına neden olmasının kurşun zehirlenmesinden
ileri geldiğini ileri sürdükleri bilinmektedir. Bu durum, Roma’nın çöküşünü hazırlayan
nedenler içerisinde sayılmaktadır.
Şekil 3.20
Roma’yı Güney
İtalya’ya Bağlayan ve
Bugünde
Kullanılmakta Olan
Via Appia Yolu
M.S. Birinci Yüzyılda İnşa Edilmiş, Fransa’daki Vaison la
Romaine’deki Romalılar Tarafından Yapılmış Köprü
Segoviya’daki Suyolları
Şekil 3.21 Şekil 3.22
3. Ünite - Roma Döneminde Bilim ve Teknoloji 71
Özet
Antik Yunan ve Helenistik dönemlerdeki, evrende olan biteni sorgulama ve insan aklıyla birleştirerek yorumlama, yani
insan aklını kullanma yoluyla düşünce sistemleri oluşturmaya yönelik bilimsel gelişmelerin yerini, Roma döneminde,
teknolojik gelişmelerin ağırlıkta olduğu gelişmeler almıştır.
Yani, Roma dönemi, insanın daha rahat bir ömür sürmesini
amaçlayan teknolojik gelişmelerin yoğunlukta olduğu bir zaman dilimidir.Bu dönem içerisinde, şehircilik, hukuk, devlet
yönetimi ve askerlik alanında bugün bile, örnek alınabilecek
başarılara imza atılmıştır.
Epikuros, M.Ö. 340 ile M.S. 270 arasında yaşamış Helenistik
dönem düşünürlerinden biri olup, Sisam adasında doğmuştur. Aristoteles’in ölümünden sonra kurulan Stoacılık ve Epikürcülük şeklindeki iki okuldan birinin kurucusudur. Ahlak
felsefesi ve bilgiye olan yaklaşımında kuşkuculuk olarak özetlenebilen düşüncesi M.S. dördüncü yüzyıla kadar etkisini sürdürmüştür. Atomsal evren düşünürlerinden dersler almıştır.
Epikuros’un ahlak felsefesinin ana düşüncesi, mutluluk, amacı, insanin mutluluğa giden yolunu araştırmaktır.
İtalya’nın Como şehrinde M.S. 23 yılında doğan Plinius,
Roma’da eğitim görmüştür. Askerlik görevi sırasında, suvarilerin cirit kullanmasıyla ilgili bir kitap yazmıştır. Otuz yaşlarında, askerliğini tamamladıktan sonra, Roma’ya yerleşmiştir.
Burada hem hukukçu hem de yazarlık yapmaya devam etmiştir. Güzel sanatlar tarihini ele alan eseriyle sanat tarihçileri
tarafından tanınmaktadır. Bilim dünyası ise, onu, Naturalis
Historia (Doğa Araştırmaları) adlı eseriyle tanımaktadır. Ansiklopedi olarak da isimlendirilebilen bu eserin yazılmasında,
yararlandığı yazar sayısı 473 olup, çeşitli konularda topladığı
veri sayısının 35.000 civarında olduğu söylenmektedir. Kullandığı verilerin her zaman güvenilir olmadığı görülmüştür.
Eserinde uydurma ve güvenilir konular birbirine karışmış
vaziyettedir. Bu hatalarına rağmen, bu eser, mükemmel bir
derlemedir, yüzyıllar boyunca, doğadaki olaylara karşı ilgiyi
çekmesi bakımından önemlidir.
Menelaus, M.S. 70 ve M.S. 140 yılları arasında, İskenderiye’de
yaşamış, matematik, astronomi ve fizik çalışmaları yapmış
Yunanlı bir bilim adamıdır. Yay uzunluklarının ölçülmesi ve
küre yüzeyine çizilen üçgenlerle ilgili altı ciltten oluşan eseri
vardır. Bu kitabında, küresel üçgenlerin tanımı ve özelliklerini
tanımladıktan sonra, Menelaus Teoremi olarak tanınan, düzlemsel ve küresel üçgenlerle ilgili kesenler teoremini açıklar.
Diophantos, M.S.214ileM.S.298yıllarıarasındaİskenderiye’de
yaşamış ünlü bir matematikçidir. M.S. üçüncü yüzyılda Roma
toplumu bilimsel gerileme dönemini yaşarken, ayrıcalıklı bir
bilim adamı olmuştur. Yazdığı Aritmetik kitabının içerisinde
bir bölümü cebire ayırarak, ilk kez cebirsel ifadeleri yazarken
sembolleri kullanmıştır. Bir deneye ait verilerle çizilen grafikte
bulunan birçok noktadan geçen en uygun eğrinin/doğrunun
denklemini bulma amacına yönelik yapılan istatistiksel işlemlerde, Diophantos Analizi’nden yararlanılarak geliştirilen bilgisayar programlarının bulunduğu bilinmektedir.
M.S. 85 ile M.S. 165 yılları arasında, İskenderiye’de yaşamış
olan Batlamyus (Yunanca adıyla Klaudyos Ptolemaios), astronomi, matematik, coğrafya, optik dallarında çalışmalar
yapmış bir bilim adamıdır. Fakat en çok astronomi alanındaki çalışmaları ile tanınmaktadır. Yaşadığı döneme kadar olan
astronomi bilgilerini Mathematike Syntaxis (Matematik Sentezi) isimli bir kitapta toplamıştır. Bu eser daha sonra, Megale
Syntaxis (Büyük Sentez) adıyla anılmış ve Arapça’ya el Mecisti
adıyla çevrilmiştir. Arapça’dan Latince’ye çevrildiğinde ise adı
Almagest olarak değişmiştir. Batlamyus, Almagest isimli bu
eserinde, dünyayı çevreleyen gökyüzü ile ilgili olguları tanıtmak için gereken geometrik bilgileri vermektedir. Aristoteles
fiziğini baz alan bu kitapta, evren küre şeklinde olup, yerküre
bu evrenin merkezinde hareketsiz durmaktadır.Batlamyus’a
göre, yer hareket etmiş olsaydı, yeryüzündeki herşey uzaya saçılacaktı ve yer kürede dağılacaktı. Ay, Güneş, Merkür, Venüs,
Mars, Jüpiter, Satürn ve sabit yıldızlar yerin etrafında, dairesel
yörüngeler üzerinde, sabit hızlarla dönmektedir. Sabit yıldızlar ise evrenin sonunda yer almaktadır. Yer merkezde kabul
edilirse, gök cisimlerinin örneğin ay ve güneşin yer olan uzaklığının değişmesini açıklamak olanaksız olacaktır. Bu nedenle
Batlamyus, evren modelinde, yeri evrenin merkezinden biraz
uzaklaştırmıştır. Bu modele klasik astronomide, Dışmerkezli
Düzenek (ya da Eksantrik) adı verilir (Şekil 3.7). Bunun yanısıra Batlamyus Şekil 3.8’deki gibi Çembermerkezli Düzenek
adı verilen bir başka model daha geliştirmiştir. Çembermerkezli Düzenek (ya da Episikl) modelinde, gök cisimleri, yeri
merkez kabul eden çember şeklindeki yörünge üzerinde merkezi hareket eden küçük çemberler üzerinde hareket ederler.
Batlamyus, hava, cam, su gibi farklı ortamlarda ışığın kırılmasına ait gelme ve kırılma açılarına ilişkin tablolar hazırlamıştır,
fakat sonraları küçük açılar dışında, bu değerlerin deneylerle
uyuşmadığı görülmüştür. Bütün bunların yanı sıra, Babilli ve
Yunan astronom ve astrologlar tarafından elde edilmiş bilgileri sistemli hale getirerek, Tetrabiblos (Dört Kitap) adlı bir
kitap hazırlamış, gezegenlerin nitelikleri ve etkileri, burçların
etkileri, uğurlu ve uğursuz günlerin belirlenmesi gibi astroloji
bilgilerini biraraya getirmiştir.
Strabon, M.Ö. 64 ile M.S. 24 yılları arasında, Amasya’da yaşamış ve coğrafya konusunda çalışmış bir bilim adamıdır. Anadolu ve çevresinde yapmış olduğu geziler sırasında edindiği
bilgileri onyedi bölümden oluşan Coğrafya isimli kitapta top-
72 Bilim ve Teknoloji Tarihi
lamıştır. Gezdiği gördüğü yerler olan İspanya, İngiltere, İtalya,
Yunanistan, Anadolu, Karadeniz, Hazar Denizi, Mezopotamya, Suriye, Arabistan, Mısır, İran, Hindistan’ı anlatmasının yanısıra, bu yörelerle ilgili tarihi olaylardan da bahsetmiştir. Bu
eserinde Dünya’da bir okyanus bulunduğunu ve daima batıya
gidildiğinde Hindistan’a varılabileceğini de anlatmıştır. Bu
kitaptaki bilgiler, ansiklopedik bilgilerden öte bir anlam taşımıyordu, yalnızca Dünya’nın genel görünümünü tanıtıyordu.
Matematiksel coğrafyaya önem vermeksizin rastgele yaptığı
çizimler şeklindeki Avrupa (Şekil 3.9) ve Dünya (Şekil 3.10)
haritalarını çizerek, gittiği yerlerdeki dağ ova, deniz gibi çeşitli
yeryüzü şekilleri, toplumsal yapıları ele almıştı.
Lucretius, M.Ö. 95 ile M.Ö. 55 yılları arasında yaşamış ve Sisam adasında doğmuş, Atomsal Evren Kuramı’nın yanısıra
Stoacılık ile Epikürcülük düşünce akımlarını benimsemiş
Roma dönemi düşünürlerindendir. En önemli eseri olan De
Rerum Natura’da (Varlıkların Doğası Üzerine), varlıkların
nasıl oluştuğunu araştırarak, varlığı madde ve boşluk olmak
üzere iki parçaya ayırarak, bunlardan maddenin atomlardan
meydana geldiğini ifade etmiştir.
Milata yakın yıllarda yaşamış olan Celcus, tıp alanında çalışmış bir bilim adamı, düşünür ve ünlü hatiplerden biridir.
Sekiz ciltten oluşan De Re Medicana (Tıbbi Konular Hakkında) isimli bir tıp alanında bir kitap yazmıştır. Bu kitabın birinci cildinde, tıp alanındaki ekolleri tanıttıktan sonra, ikinci,
üçüncü, dördüncü ciltlerinde ise çeşitli hastalıkların teşhis ve
tedavisi, beşinci ve altıncı ciltlerde farmakoloji yani ilaç bilimi, yedinci ciltte, cerrahi, son ciltte ise kemik hastalıkları
üzerinde durulmuştur. Roma dönemindeki önemli tıp adamlarından biri olan Efes’li Rufus ise, İnsan Vucudunun Parçalarının İsimleri Hakkında, İnsan Vucudunun Anatomisi, Nabız Hakkında, Böbrek ve Mesane Hastalıkları Hakkında gibi
kitapları kaleme almıştır. Bunların yanısıra göz ve göz yapısı
ile ilgilenerek, göz merceğini incelemiştir.
Galenos, M.S. 120 ile M.S. 200 yılları arasında İskenderiye’de
yaşamış ve onaltıncı yüzyıla kadar Avrupa’da etkisini sürdürmüş önemli bir tıp adamıdır. Anatomi ve fizyoloji alanında
çalışmalar yapmış, kendinden önceki çalışmalardan yararlanarak iyi bir sentez oluşturmuştur. Anatomi ve fizyoloji alanındaki çalışmalarını, maymun ve domuz vücutları üzerinde
yaparak, bazı kas ve iç organlar hakkında bilgiler edinmiştir.
Maymun ve domuz vücutları, insan vucutuna benzemediği
için, çalışmalarında bir çok hataya rastlanmıştır.
Dioscorides, Roma döneminde, tıp ve özellikle askeri tıp
alanında çalışmalar yapılarak, tedavi edici ilaçlar sınıflandırılmıştır. Bu dönemin M.S. birinci yüzyıla isabet eden döneminde Neron ordusunda hekim olarak da çalışmış,ve Anavarza (Kozan)’da yaşamış, Materia Medica’da (Tıbbi Bitkiler)
tıbbi bitkiler hakkında kısa bilgiler verilerek, bunların nerelerde bulundukları ve hangi hastalıklara iyi geldiği konusunda bilgiler verilmiştir. Dioscorides’in verdiği bitki adlarından
çoğu bugün bile kullanılmaktadır. Fakat verilen bilgiler, tam
olarak belirleyici olamamıştır. Şekil 3.15’de verilen resim,
Materia Medica’nın Arapça çevirisinden alınmış bir örnektir. Bu resimlerden yararlanarak, tıbbi bitkilerden bazılarını
tanımlamak mümkün olabilmiştir.
Roma döneminin en önemli mühendis ve mimarlarından
olan Vitrivius, M.Ö. 80 ile M.Ö. 15 yılları arasında yaşamıştır.
Vitrivius’un Şekil 3.16’da arkadaşlarına sunulması tasvir edilen ve M.Ö. 25 de kaleme aldığı önemli yapıtı De Architectura Libri Decem (Mimarlık Üzerine On Kitap), yalnız M.S.
onaltıncı yüzyılın en önemli mimarı olan Palladio’yu değil,
Ortaçağ sonu ve Rönesans dönemi mimarları, hatta onsekizinci yüzyıl İngiliz mimarisini de derinden etkilemiştir. Bu
eser, Roma İmparatoru Augustus’a adanmış olup, M.Ö. 31
deki iç savaştan sonra Roma’nın yeniden inşası konusunu ele
almıştır. Augustus’un üvey babası Julius Caesar’ın ölümünden sonra, Vitrivius, iç savaş sırasında kullanılan mancınıkların yapım ve onarımı konusunda görevlendirilmiştir. Roma
ordusunun silahlarının bakımı, köprü ve taşıma araçları yapımından sorumlu mühendisler arasında yer almıştı.
Varro, M.Ö. 116 ile M.Ö. 27 yılları arasında hareketli bir yaşam sürmüştür. Bir çok savaşlara katılmış, Julius Caesar’ın
kütüphanesindeki kitapların düzenlenmesi işinde çalışmıştır.
Yaşamı boyunca yazdığı yedi eserden en önemlisi olan Disiplin, dokuz bölümden oluşuyordu. Her bölüm farklı bilim
dallarıyla ilgili yazılmıştı. Bunlar sırasıyla, Dilbilgisi, Tartışma ve İkna Etme Sanatı (Diyalektik), Hitabet Sanatı (Retorik), Geometri, Aritmetik, Astronomi, Müzik, Tıp, Mimarlık
şeklindedir. Ortaçağ’daki yüksek öğretim kurumlarında, bu
bölümlerden, son ikisi olan tıp ve mimarlık çıkarılarak, geride kalan yedi bölümün ilk üçü trivium (üçlü), diğer dördü
kuadrivium (dörtlü) adıyla birleştirilerek, düzenlenmiş hali
ders kitabı olarak okutulmuştu.
Roma dönemi, çok etkileyici teknolojilerin geliştirildiği bir
zaman dilimidir. Başka kültürlerin benimsenerek, birleştirilmesi açısından, becerikli olmasına karşın Roma Uygarlığı
yenilikçi ve ilerlemeci sayılmaz. Romalılar’a ait bir çok yenilik Antik Yunan Dönemi’nde tasarlanmıştı. Yeni düşüncelere pek rağbet edilmezdi. Roma İmparatorluğu, büyük bir
aileyi akıllıca yönetebilen, ağzı iyi laf yapan kuvvetli bir asker
gibi kabul edilirdi. Roma hukuku’nda, düşünce bazında bir
mülkiyet ve buluşların desteklenmesiyle ilgili bir yasa bulunmuyordu. Bilim adamı ve mühendis gibi kavramlar yoktu ve
ilerlemeler, teknolojileri ticaret sırrı gibi gizleyen kıskanç sanatkarlara havale edilmişti. Yine de bir çok yaşamı etkileyen
teknolojik aşama ortaya atıldı. Bu gelişmeler, Roma hakimiyetine ve Avrupa üzerine etkisine katkıda bulunmuşlardır.
3. Ünite - Roma Döneminde Bilim ve Teknoloji 73
Kendimizi Sınayalım
1. Aşağıdakilerden hangisi Epikuros’un savunduğu düşüncelerden değildir?
a. İnsan, tanrı ve ölüm korkusundan kurtulmalıdır.
b. Dostluk, bilgeliğe yaraşan insani ilişki biçimidir.
c. İnsan, öldükten sonra dirilecektir.
d. Ölümden korkmak anlamsızdır.
e. İnsan ruhu maddesel niteliğe sahiptir.
2. “Çok şükür, Romalılar, Yunanlılar gibi yararsız işler peşinde koşmamışlardır” sözü, aşağıdaki düşünürlerden hangisine aittir?
a. Epikuros
b. Vitrivius
c. Çiçero
d. Lucretius
e. Strabon
3. Naturalis Historia (Doğa Araştırmaları) adlı ansiklopedik eserin yazarı aşağıdakilerden hangisidir?
a. Zenon
b. Menelaus
c. Plinius
d. Archimedes
e. Strabon
4. I. Omuzun en büyük genişliği, adam boyunun dörtte
biridir.
II. Kulak boyu, yüz boyunun üçte biridir.
III. İnsan ruh ve maddeden oluşmuştur.
Yukarıdaki ifadelerden hangisi/hangileri Vitrivius adamı’nı
tanımlayan özelliklerdendir?
a. Yalnız I
b. Yalnız
c. Yalnız III
d. I ve II
e. I, II ve III
5. I. Gelme ve kırılma açıları birbirine eşit değildir, fakat
aralarında nicel bir ilişki vardır.
II. Görüntü, gözden çıkan bir ışının uzantısında elde
edilir.
III. Güneşten çıkan ışınlar atmosferden geçerek dünyaya
ulaşırlar.
Yukarıdaki ifadelerden hangisi/hangileri Batlamyus’un Diyoptrik (Kırılma) isimli eserinde bulunmaktadır?
a. Yalnız I
b. Yalnız II
c. Yalnız III
d. I ve II
e. I, II ve III
6. I. İnsan Vucudunun Anatomisi
II. Evrenin Yapısı
III. Hitabet sanatı (Retorik)
Yukarıdaki eserlerden hangisi/hangileri Efes’li Rufus’a aittir?
a. Yalnız I
b. Yalnız II
c. Yalnız III
d. I ve II
e. I, II ve III
7. Materia Medica isimli eseri, sonraki yüzyıllarda
Arapça’ya çevrilerek Hristiyan ve Müslüman hekim ve eczacılar tarafından el kitabı olarak kullanılmış olan bilim adamı
aşağıdakilerden hangisidir?
a. Varro
b. Galenos
c. Dioscorides
d. Vitrivius
e. Lucretius
8. Disiplin adlı eseri, dokuz bölümden oluşuyordu. Bunlar
sırasıyla, Dilbilgisi, Tartışma ve İkna Etme Sanatı (Diyalektik),
Hitabet Sanatı (Retorik), Geometri, Aritmetik, Astronomi,
Müzik, Tıp, Mimarlık şeklindedir M.Ö. 116 ile M.Ö. 27 yılları
arasında yaşamış bu bilim adamı aşağıdakilerden hangisidir?
a. Strabon
b. Etiam
c. Vivam
d. Varro
e. Plinius
9. Batlamyus’un, evren modelinde, yeri, evrenin merkezinden biraz uzaklaştırma nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
a. Gezegenlerin dünyadan görülemeyişleri
b. Gezegen yörüngelerinin elips şeklinde olması
c. Gezegenlerin parlaklık ve büyüklüklerinin değişmesinin açıklanamayışı
d. Mevsimlerin meydana gelişinin açıklanamayışı
e. Evren modelini, Aristoteles’in evren modeline uygun
hale getirmek istemesi
10. M.Ö. 95 ile M.Ö. 55 yılları arasında yaşamış olan
Lucretius’un en tanınmış eseri, aşağıdakilerden hangisidir?
a. De Re Medicana (Tıbbi Konular Hakkında)
b. Architectura Libri Decem (Mimarlık Üzerine On Kitap)
c. Naturalis Historia (Doğa Araştırmaları)
d. Materia Medica’da (Tıbbi Bitkiler)
e. De Rerum Natura (Varlıkların Doğası Üzerine)
74 Bilim ve Teknoloji Tarihi
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
1. c Yanıtınız yanlış ise “Epikürcülük ve Stoacılık” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
2. c Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
3. c Yanıtınız yanlış ise “Plinius” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
4. d Yanıtınız yanlış ise “Vitrivius” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
5. d Yanıtınız yanlış ise “Batlamyus” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
6. a Yanıtınız yanlış ise “Celcus ve Efes’li Rufus” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
7. c Yanıtınız yanlış ise “Dioscorides” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
8. d Yanıtınız yanlış ise “Varro” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
9. c Yanıtınız yanlış ise “Batlamyus” konusunu yeniden
gözden geçiriniz..
10. e Yanıtınız yanlış ise “Lucretius” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
Sıra Sizde 1
Diophantos’un yaşı x olmak üzere, aşağıdaki denklemi kurabilirsiniz:
x
6
+ x
12
+ x
7
+ 5 + x
2
+4 = x
Bu denklemi çözdüğünüzde x = 84 bulabilirsiniz.
Sıra Sizde 2
Heron’a göre,gözden çıkan ışık ışınları cismi aydınlatınca, o
cisim görülebilir. Buna benzeyen durum, yer altındaki maden ocağında, madencilerin başlığının ön tarafına takılmış
Davy lambasında vardır. Madenci nereye bakarsa, orası aydınlanacağı için, orayı bu yolla görebilir.
Sıra Sizde 3
Galenos’a gore, kan dolaşımı, karaciğerden başlayarak, sağ
karıncığa gider, sağ ve sol karıncıklar arasındaki deliklerden
geçerek, sol karıncığa gider. Oysa, bugünkü kan dolaşımı
modelinde ise, kan dolaşımı kalpten başlar, sağ kulakçıktan
çıkan atardamar akciğerlerdeki oksijenle birleşerek, sol kulakçıktan temiz kan şeklinde kalbe girerek tamamlanır. Temel
farklardan biri çıkış noktaları, diğeri ise, Galenos modelinde,
sağ ve sol karıncıklar arasında, delikli bir bölge olduğunun
ifade edilmesidir.
Galenos modelinde, böbrekler idrarı temizlemektedir. Oysa,
bugünkü boşaltım sistemi modelinde, böbrekler bulunmamakta ve böbrekler kandakı üreyi süzmektedir.
Sıra Sizde 4
Leonardo da Vinci, yaptığı resimlerde yer alan insan figürlerinde, Vitrius adamında tanımlanan vucut parçalarının
oranlarından yararlanmıştır.
3. Ünite - Roma Döneminde Bilim ve Teknoloji 75
Yararlanılan Kaynaklar
Yıldırım, C. (1983). Bilim Tarihi, İstanbul,Remzi Kitabevi.
Ronan, C.A. (2003). Bilim Tarihi, Dünya Kültürlerinde
Bilimin Tarihi ve Gelişmesi, (Çeviri; E.İhsanoğlu ve
Feza Günergün) Ankara, Tübitak Yayınları Akademik
Dizi.
Tekeli, S., Kahya, E., Dosay, M., Demir, R., Topdemir, H.G.,
Unat, Y., Aydın, A.K.(2007) Bilim Tarihine Giriş,
Ankara, Nobel Kitabevi
Akdoğan, C. (1993), Bilim Tarihi, Eskişehir, Anadolu
Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi Yayınları.
Topdemir, H.G. (2008), Işığın Öyküsü, Ankara, Tübitak
Yayınları.
Landels, J.G. (1996), Eski Yunan ve Roma’da Mühendislik,
(Çeviren B.Bıçakçı) Ankara, Tübitak Yayınları.
Topdemir, H.G., (2012). Roma Dönemi’nde Mimarlık:
Vitrivius, Bilim ve Teknik, Sayı 530, Ankara, Tübitak
Yayınları.
Tekeli, S., Kahya, E., Dosay, M., Demir, R., Topdemir, H.G.,
Unat, Y. (1997), Bilim Tarihi, Ankara, Doruk yayınları.
Topdemir, H.G., Unat, Y.(2012), Bilim Tarihi, Ankara,
Pegem Akademi Yayınevi.
Asimov, I, (1984) The History of Physics, New York, Walker
and Company.
http://www.nuveforum.net
http://en.wikipedia.org
http://www.turkcebilgi.com/ansiklopedi/antik_roma
http://en.wikipedia.org/wiki/Roman_technology
Amaçlarımız
4
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
Orta Çağ’daki bilim insanlarını tanımlayabilecek,
Bu bilim insanlarının Bilim ve Teknolojiye olan katkılarını açıklayabilecek,
Orta Çağ’daki Bilim ve Teknoloji alanındaki gelişmeleri tanımlayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.
Anahtar Kavramlar
• Karanlık Çağ
• Fibonacci Sayı Dizisi
• Hareketle İlgili Çalışmalar
• Hayyam Üçgeni
• Gözlem Evleri
• Altın Oran
• Optik Çalışmaları
• Astronomi Çalışmaları
• Beyt-ül Hikme
• Tıp Çalışmaları
İçindekiler
Bilim ve Teknoloji Tarihi Orta Çağ’da Bilim ve Teknoloji
• GİRİŞ
• ORTA ÇAĞ HIRİSTİYAN DÜNYASI’NDA
YAŞANAN BİLİMSEL GELİŞMELER
• ORTA ÇAĞDA İSLAM DÜNYASI’NDA
YAŞANAN GELİŞMELER
• ORTA ÇAĞ İSLAM DÜNYASI’NDAKİ
BİLİMSEL KURUMLAR
• ORTA ÇAĞ İSLAM DÜNYASI’NDAKİ
MATEMATİK ÇALIŞMALARI
• ORTA ÇAĞ İSLAM DÜNYASI’NDAKİ
ASTRONOMİ ÇALIŞMALARI
• ORTA ÇAĞ İSLAM DÜNYASI’NDAKİ
FİZİK ÇALIŞMALARI
• ORTA ÇAĞDA İSLAM DÜNYASI’NDAKİ
KİMYA ÇALIŞMALARI
• ORTA ÇAĞDA İSLAM DÜNYASI’NDAKİ
TIP ÇALIŞMALARI
• ORTA ÇAĞ İSLAM DÜNYASI’NDA
TEKNOLOJİK ÇALIŞMALAR
BİLİM VE TEKNOLOJİ TARİHİ
GİRİŞ
Antik Çağ ve Modern Çağ arasında yer alan M.S. 395 ile M.S. 1450 arasındaki döneme,
Rönesans düşünürleri tarafından Orta Çağ adı verilmiştir. Bu çağ, nitelik ve yapı bakımından farklı özellikler taşıyan iki zaman dilimini içermektedir. M.S. ikinci yüzyıldan
sekizinci yüzyıla kadar olan dilim, Patristik Dönem ya da Karanlık Çağ, sekizinci yüzyıldan onbeşinci yüzyıla kadar olan dilim ise, Skolastik Dönem’dir. Her iki zaman diliminde de hıristiyanlığın savunularak, üstün kılınması öne çıkmıştır. Fakat özellikle, Patristik
Dönem’de bilime karşı olan tutum daha dikkat çekicidir.
Orta Çağ Avrupa’sında, Tanrı’nın evreni yoktan var ettiği ve herşeyin temelinde
Tanrı’nın olduğu şeklindeki Hıristiyanlık düşüncesi şeklindeki görüş hakimdir. Bu durumda, Orta Çağ düşüncesinin temelinde, dinsel öğretilerin oluşturduğu dinsel bakış
vardır. Bu dinsel bakış, Roma İmparatorluğu’nda Hristiyanlığın devlet dinleri arasına girmesiyle antik çağdaki klasik düşünce karşısında güç kazanmıştır. Bu düşüncenin güçlü
duruma geçişi, klasik düşüncenin yalnızca Hıristiyanlıkla örtüşen kısımlarının benimsenmesi onun dışında kalan kısmın benimsenmemesi sonucunu getirmiştir. Antik Dönem’de
egemen olan bilginin üstünlüğü düşüncesinin, yani “theoria” nın yerini uygulamanın yani
“praxis” in üstünlüğü almıştır. Bunun sonucunda, bilimin değer yitirmesi ve öneminin
ortadan kalkışı, böylece, bilime karşı olan ve bilginin üretilmediği “karanlık dönem” başlamıştır. Orta Çağ düşüncesinin merkezine Hıristiyanlık ve Tanrı kavramlarının yerleştirilerek, klasik düşüncenin temeli olan doğada olan biteni araştırmak ve doğruyu bulmak
yerine, dinsel dogmaları anlama, açıklamaya yönelmek düşüncesi hakim olmuştur.
Orta Çağ düşünce sisteminde insan, yani birey (person), Hıristiyanlığın emrettiği ve
yerine getirilmesi gereken sorumlulukları üstlenen kişidir. Personalizm adı verilen bu düşünce akımına göre, Tanrı insanın sahibidir. İnsan insanı sevmelidir, çünkü Tanrı insanı
sevmektedir. Yani, Tanrı’ya karşı sorumlulukları olan insanın diğer insanlara karşı da sorumlulukları vardır. Tanrı’nın yarattığı evrenin her ögesi birbiriyle ilişkilidir, yani evren
muhteşem bir organizmadır. Her ögenin bir amacı vardır, insan da bu evrende bulunduğu
için, bir amaç uğruna Tanrı tarafından yaratılmıştır.
Orta Çağ felsefesi, Hıristiyan düşünürlerin, antik dönem felsefesi karşısında yer alarak,
onu yok etmek şeklindeydi. M.S. II. yüzyıl ile VIII. yüzyıl arasındaki Patristik dönem felsefesi, putperestliğe karşı Hıristiyanlığı savunma amacını gütmüştür. Bilim tarihi açısından
önemsiz olan bu dönemin karakteristik özelliği, teoloji çalışmalarının yoğun oluşudur. Bu
dönem içerisinde yaşanan gelişmeler, antik felsefenin gerçek yüzünün anlaşılması açısından önemlidir. Bu felsefeyi savunanlar üzerinde, yaşamlarını ortadan kaldıracak boyuta
Orta Çağ’da Bilim ve Teknoloji
78 Orta Çağ’da Bilim ve Teknoloji
varan baskılar sonucu, Avrupa ülkelerini terkederek, İslam ülkelerine sığınan düşünürler,
beraberinde getirdikleri Antik Yunan Dönemi eserlerini Latinceden Arapçaya çevirmişlerdir. Bu eserlerin okunmasıyla başlayan İslam ülkelerindeki entellektüel gelişme, İslam
Uygarlığı’nın oluşumunda büyük rol oynamıştır.
Akdeniz kıyılarındaki topraklarda yerleşik durumdaki Yunan, Roma ve Hıristiyan
kültürleri Müslümanların dikkatini çekerek, bu yöreleri fethetmelerine yol açmıştır.
Önemli kültür merkezlerinden olan İskenderiye, M.S. 642’de Müslümanların eline geçerek, Avrupa’daki Karanlık Çağ Dönemi’nde İslam toprakları İran’dan Güney Akdeniz kıyılarına, İspanya’ya kadar genişlemiştir. Böylece İslam Dünyası gerçek anlamda Aydınlık
Çağı yaşamaya başladı ve M.S. VIII. Yüzyılda dünyanın entelektüel anlamda liderliğini
ele geçirdiler. Bu dönem içerisinde, Müslüman bilim adamları, bilim ve teknolojiye ciddi
anlamda katkıda bulunmuşlardır.
ORTA ÇAĞ HRİSTİYAN DÜNYASI’NDA YAŞANAN BİLİMSEL
GELİŞMELER
M.S.VIII. yüzyılda başlayan Skolastik Dönem’deki en önemli gelişme, üniversitelerin ve
entellektüel kültürün kurulmasında rol oynayan iki önemli öge olan bilim ve felsefenin
oluşumuna sıcak bakan tarikatların kurulmasıdır. Bu dönem içerisinde, bilimin gelişmesini büyük ölçüde etkileyen, üyeleri bilim adamları olan Fransisken Tarikatı 1209’da, üyeleri
düşünürler olan Dominiken Tarikatı 1215’de kurulmuşlardır. IX. yüzyılla XII. yüzyıl arasındaki zaman diliminde, yüksek öğretim kurumları olarak papazlar tarafından yürütülen
katedral okulları rol oynuyordu. Üniversitelerin kurulmasına kadar dini eğitim verilen bu
kurumlar varlıklarını sürdürdüler. M.S. 1000 yılında, İtalya’nın Bologna kentinde, hukuk
eğitimi almak isteyen öğrenciler, Universitas adlı bir oluşum başlattılar. Bu oluşumun etkisiyle yaklaşık bir yüzyıl sonra, Bologna Üniversitesi’nde tıp ve felsefe fakülteleri kuruldu.
Bu üniversiteden sonra, Oxford, Cambridge, Padua, Ravenna ve Paris Üniversiteleri de
kuruldu. Bu üniversiteler, İlahiyat, Kilise Hukuku, Tıp ve Genel Meslekler olmak üzere
dört programdan oluşuyordu ve öğretim üyeleri din adamı kimliğini taşıyordu. Bütün
programlardaki dersler iki ana gruba ayrılıyordu. Birinci grup, gramer (dilbilgisi), retorik
(konuşma) ve diyalektik ders paketini içerecek şekilde olup, üçlü anlamına gelen Trivium
adını alıyordu. İkinci grup ise, Aritmetik, Geometri, Müzik ve Astronomi ders paketini
içerecek şekilde olup, dörtlü anlamına gelen, Quadrivium adını alıyordu.
Karanlık çağı izleyen XI. ve XII. yüzyıllarda, İslam Dünyası’ndaki gelişmelerden etkilenen Hıristiyan Dünyası, Latince’den Arapça’ya çevrilen Antik Yunan dönemi eserlerini
tekrar Latince’ye çevirme çabasına girdi. Bu kitapların yanı sıra Latince’ye çevirisi yapılan
Arapça yazılmış bilimsel eserlerin okunmasıyla, bilimsel anlamda, İslam Dünyası’nın ne
kadar gerisinde kalındığının farkına varıldı. XII. Yüzyılda İslam Dünyası’nda bilimsel yavaşlama ve duraklama dönemine girilmesine paralel olarak, Hıristiyanlar’la Müslümanlarla aralarındaki büyük farkın kapanmaya başladığı görülmüştür. Çevirileri izleyen yıllarda,
aydınlanan Avrupa toplumu, bilimsel etkinlikleri göstermeye başladı. Bu dönemde, astronomi, matematik, fizik gibi alanlarda çok sayıda bilim adamının yetiştiği görülecektir.
Orta Çağ Hristiyan Dünyası’ndaki Astronomi Çalışmaları
Aristoteles’in Yermerkezli Evren Modeli ve Batlamyus’un Evren Modeli, Ortaçağ kozmolojisi ve astronomisinin temellerini oluşturmuştur. Hıristiyanların evren modelinde
de Yer evrenin merkezindedir. Gerek Yer, gerekse evren küre biçimindedir. Oysa Hıristiyanlığın ilk yıllarında bazı Kilise Babalarının, İncil’den esinlenerek, Yer’in düz olduğunu ve gökyüzünün onun üzerine kapanmış bir yarım küre biçiminde olduğunu savunmalarına karşın, Aristoteles’in Yer’in küreselliği düşüncesi daha akla yatkın bulunarak,
4. Ünite - Bilim ve Teknoloji Tarihi 79
kabul edilmiştir. Evren’in uçsuz bucaksız büyüklüğüyle karşılaştırıldığında Aristoteles ve
Batlamyus’un evreninde, Yer nokta büyüklüğünde kalıyordu. Yer’in büyüklüğü ile ilgili Eratostenes’in hesapladığı değer doğru kabul edilmiştir. Bu dönemde kaleme alınmış
olan Pierre D’Ailly’nin Dünya’nın İmgesi adlı eserinde, Müslüman astronomların konuyla
ilgili bulgularına rastlanmış olup, Fergani’nin Yer çevresini 20.400 mil olarak hesaplamasına yer verilmiştir. Bu değerin, gerçek değerden oldukça küçük olmasına karşın Kristof
Kolomb’a Atlas Okyanusu’nu geçerek Hindistan’a ulaşma projesinde yol göstermiştir. Bunun yanı sıra, Yer’in evrenin merkezinde olması düşüncesine, Kopernik, modelini açıklayıncaya kadar, inanılmıştır.
John Buridan (D.1300-Ö.1358) Yer’in hareketini inceleyerek, astronomik gözlemlere
uygun akıl yürütmeyle, Güneş’in günlük hareketinin yorumlanmasıyla, Güneş’in durgun, Yer’in ise kendi ekseni etrafında dönmesinin akla yatkın olduğunu ifade etmiştir.
Nicolas Oresmus (D.1320-Ö.1382) ise, evrenin merkezinde mutlak çekimin olduğu şeklindeki Aristoteles’in görüşüne karşı çıkarak, Yer’in sabitliğini savunarak, Kopernik’in
Güneş Merkezli Evren modeline ışık tutmuştur. Yaklaşık yüzyıl sonra, Cusalı Nicholas
(D.1401-Ö.1464) antik evren modellerinin tümüne karşı çıkmıştır. Fakat Hıristiyan kozmolojisinin etkisiyleYer’in dönmediğini ifade etmek zorunda kalmıştır. Yine de Yer’in hareketiyle ilgili bu görüşlerden ve kanıtlardan daha sonra Kopernicus yararlanacaktır.
XII. yüzyılın başlarında İslam Dünyası’nda Cabir İbn Eflah’ın, Batlamyus’un evren modelini düzeltme çalışmasının yanı sıra, Bitruci bu modeli reddedip, yerine ortak merkezli
küreler modelini kurmuştur. Bu yüzyılın sonlarında, Cremona’lı Gerard Batlamyus’un
Almagest adlı eserini Arapça’dan Latince’ye çevirmişti. Yani Hıristiyan Dünyası çeviri aşamasındayken İslam Dünyası bilim düzeyi açısından bir hayli öndeydi. Bitruci’nin Kitab
el Hey’e (Astronomi Kitabı) adlı eserinde, Aristoteles’in fiziği çürütülerek Batlamyus’un
Dışmerkezli Düzenek (Eksantrik) ve Çembermerkezli Düzenek (Episikl) sistemleri eleştirilmiş, bunun yanı sıra, Eudoxus’un geliştirdiği Aristoteles fiziği temeline dayanan Eşmerkezli Küreler Sistemi kabul edilmiştir. XIII. Yüzyılda Aristoteles Fiziğinin Paris ve
Oxford üniversitelerinde benimsenmesi, Aristoteles ve Batlamyus modellerinin arasında
yeni bir tartışmaya yol açmıştır.Sonunda bu iki model arasında uzlaşma sağlamak için,
Batlamyus’un dışmerkezli ve çembermerkezli düzenek modellerinde kürelerin katı ve
kristal birer küre olmasına karar verildi. Fakat bu çözümün de geçerli olmadığı görüldü.
Çünkü Batlamyus modeli bu değişikliğe uygun bir fiziksel temel üzerine oturmamıştı.
Müslüman bilim adamlarından İbn el Heysem’den sonra, bu modeli fiziksel bir temele
oturtma çalışmaları yapılmıştır.
Orta Çağ Hristiyan Dünyası’ndaki Matematik Çalışmaları
Ortaçağ’daki matematik alanındaki çalışmaların büyük çoğunluğu Müslüman matematikçiler tarafından gerçekleştirilmiştir. Hıristiyanlar tarafından Ortaçağ’da yapılan matematik çalışmalarında ise iki matematikçinin adı geçmektedir: Leonardo Fibonacci (D.1170-Ö.1250)
ve Jordanus Nemorarius (D.1225-Ö.1260). Şimdi bu bilim adamlarını tanıyalım.
Leonardo Fibonacci
İslam dünyasındaki matematik çalışmalarını ve Hint-Arap sayı sisteminin Avrupa ülkelerinde tanınmasını sağlayan önemli bir matematikçidir. Fakat günümüz matematikçileri
Fibonacci’yi kaleme aldığı Liber Abaci isimli eserinde geçen bir problemde elde edilen
sayı dizisi ile tanırlar. Bu nedenle Fibonacci sayıları ve Fibonacci dizisini tanıyalım. Liber
Abaci’de geçen ve çözümü Fibonacci sayıları olan problemin metni aşağıdaki gibidir:
“Adamın biri, dört yanı duvarlarla çevrili yere bir çift tavşan koymuş. Her çift tavşanın
bir ay içinde yeni bir çift tavşan dünyaya getirdikleri, her yeni çiftin de erginleşmesi için
80 Orta Çağ’da Bilim ve Teknoloji
bir ay gerektiği ve tavşanların ölmediği var sayılırsa, 100 ay sonunda dört duvarın arasında kaç
çift tavşan olur?”
Fibonacci’nin tasarladığı bu problemin çözümü biraz düşününce bulunabilir. Tavşan çiftlerinin aylara göre şu şekilde çoğalacağı görülebilir:
1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, 144, 233, 377,
610, 987, 1597, 2584, 4181, 6765, 10946……..
Yani her ay sonundaki tavşan çifti sayısı o
aydan hemen önceki iki aydaki sayıların toplamına eşittir. Bu arka arkaya sayıları 100 ay
için yazarak, hepsinin toplamını hesaplarsak,
354.224.848.179.261.915.075 tane tavşandan
oluşan bir tavşan kümesi elde ederiz. Şimdi de
Fibonacci dizisini tanıtalım. Fibonacci dizisi,
ikinci sayıdan sonra gelen her sayı, önceki iki sayının toplamı olan bir dizidir. Yani,
1, 1, 1+1=2, 1+2=3, 2+3=5, 3+5=8, 5+8=13, 8+13=21, 13+21=34,........., 89+144 = 233
gibi.
Bu dizide n sayısı büyüdükçe, iki ardışık Fibonacci sayısının oranı Altın Oran adı verilen
φ= 1.618……
sayısına yaklaşır. n inci Fibonacci sayısı F(n), (n+1) inci Fibonacci sayısı F(n+1) ise Altın
Oran (φ) aşağıdaki şekilde bulunabilir:
lim
n→∞
F(n+1)
F(n) =ϕ
Fibonacci sayılarının birleşiminden oluşan Fibonacci dizisinin kullanıldığı yerlere
aşağıdaki örnekleri verebiliriz:
• Ayçiçeği: Ayçiçeği’nin merkezinden dışarıya doğru sağdan sola ve soldan sağa doğru taneler sayıldığında çıkan sayılar Fibonacci Dizisinin ardışık terimleridir.
• Papatya Çiçeği: Papatya Çiçeğinde de ayçiçeğinde olduğu gibi bir Fibonacci Dizisi
elde edilir.
• Çam Kozalağı: Çam kozalağındaki taneler kozalağın altındaki sabit bir noktadan
kozalağın tepesindeki başka bir sabit noktaya doğru spiraller (eğriler) oluşturarak
çıkarlar. İşte bu taneler soldan sağa ve sağdan sola sayıldığında çıkan sayılar, Fibonacci Dizisi’nin ardışık terimleridir.
• Tütün Bitkisi: Tütün Bitkisinin yapraklarının dizilişinde bir Fibonacci Dizisi söz
konusudur; yani yaprakların diziliminde bu dizi mevcuttur. Bundan dolayı tütün
bitkisi Güneş’ten en iyi şekilde güneş ışığı ve havadan en iyi şekilde Karbondioksit
alarak Fotosentez’i mükemmel bir şekilde gerçekleştirir.
• Eğrelti Otu: Tütün Bitkisindeki özelliğin aynısı Eğrelti Otu’nda da vardır.
• Mimar Sinan’ın da bir çok eserinde Fibonacci Dizisi görülmektedir. Mesela Süleymaniye ve Selimiye Camileri’nin minarelerinde bu dizi mevcuttur.
Şekil 4.1
Leonardo
Fibonacci’nin Heykeli
(Composanto Pisa,
İtalya)
4. Ünite - Bilim ve Teknoloji Tarihi 81
Fibonacci dizisindeki terimlerle orantılı büyüklükteki kareleri, spiral şeklinde dizersek
Şekil 4.2’deki gibi bir spiral elde edilir. Bu spirale Fibonacci spirali adı verilir. Bu spirale ait
çok terimden oluşan Fibonacci spirali Şekil 4.3’de görülmektedir.
1,1,2, 3,5,8,13,21,34,55 şeklinde bir Fibonacci dizisinden yararlanarak φ Altın Oranı’nı
hesaplayınız.
Jordanus Nemorarus
Şimdiye kadar Avrupa’nın çeşitli kentlerindeki kaynaklardan bulunan altı farklı önemli
konuda latince kaleme alınmış eserleri olan, XIII. yüzyılda yaşamış Avrupalı matematikçidir. Bu eserlerin başlıkları ve bu eserlerle ilgili kısa bilgiler aşağıdaki gibidir:
• Mekanik (Scientia de Ponderibus-Ağırlıklar Bilimi): Konumsal ağırlık kavramı,
Bileşen kuvvetlerin kullanımı, Statik’teki sanal yerdeğiştirmelerin tartışılmasında
dengedeki cisimlerin incelenmesi, Farklı açılı eğik düzlemlerde eşit olmayan ağırlıkların denge koşullarının ispatlanması gibi konuların, Galile’den önce, ele alındığı bir kitap serisidir.
• Algorizmi makaleleri: Aritmetikte verilen problemlerin çözümü sonlanıncaya
kadar izlenen yolların nasıl olacağı, yani algoritması üzerinde yazılmış, örneğin
uygulamalı aritmetikle ilgili makalelerdir.
• Aritmetik: (De elementis arismetice artis-Aritmetiğin Elemanları) On kitapta,
yaklaşık dörtyüze yakın temel aritmetik problemini içermektedir.
• Cebir: (De numeris datis) XII.yüzyılda Arap kaynaklarından çevirisi yapılmış elemanter cebir kitabı olup, bir cebir probleminin çözümünde bir denklemin kurulması ve bilinmeyenin bulunması gibi işlemler bu kitapta anlatılmaktadır.
• Geometri: (Liber philotegni, De triangulis) Üçgenlerin açıları ve kenar oranları, doğru parçalarının bölünmesi, farklı koşullardaki üçgen ve dörtgenler, aynı
ve farklı çemberlerde düzlem parçaları ve yay oranları, bir açının üçe bölünmesi, kenar uzunlukları verilen üçgenlerin alanı gibi konuları ele alan bir kitap
serisidir.
• Stereografik izdüşüm: (Demonstro d plana spera): Bir düzlem üzerinde üç boyutlu izdüşümlerin oluşturulması konusunu ele alan bir kitaptır.
Fibonacci Spiralinin Oluşumu Fibonacci Dizisinin Çok Sayıda Teriminin
Dizilmesi ile Oluşan Fibonacci Spirali
Şekil 4.2 Şekil 4.3
1
82 Orta Çağ’da Bilim ve Teknoloji
Ortaçağ Hıristiyan Dünyası’ndaki Fizik Çalışmaları
Aristoteles ve onun düşüncelerinin Müslüman yorumcusu İbni Sina’nın düşünceleri, Hıristiyan Dünyası’nda Ortaçağ’da yapılan fizik çalışmalarının gelişmesini ve ele alınan konu
başlıklarını etkilemiştir. Ortaçağ’daki entellektüellerin Kutsal Kitap’ta yazılanları tartışılmaz doğrular kabul etmeleri ve yeni bir düşünce arayışında olmayışları böyle bir durumu
ortaya koymaktaydı. İnsana düşen Kutsal Kitap’ta yazan dinsel dogmaları anlayarak, açıklamak ve bu dogmalara karşı çıkanları ikna etmekti. Skolastik dönemde, kısmen de olsa
sakıncalı bulunmayan tek düşünür olan Aristoteles’in kaleme aldığı kitaplardaki bilgilerin
tartışmasız olarak doğru kabul edilmesiydi. Hıristiyan dünyası’nda bu dönemde fiziğin
optik yani ışık bilgisi alanında çalışmalar yapmış bilim adamlarından öne çıkan dört örnek olan Robert Grosseteste, Rogere Bacon, John Pecham ve Witelo’yu ele alacağız. Bunların yanı sıra hareketle ilgili çalışmalar yapan ve Galile’den önce, onun yaptığı çalışmalara
ön bilgiler oluşturan bilim adamlarını tanıtacağız.
Robert Grosseteste
Optik konusunda çalışmış ve optiği bilimsel bir kimliğe kavuşturmada katkıları olan bir
bilim adamı olan Robert Grosseteste (D.1170-Ö.1253), ışık konusuna tamamen mistik
ve metafizik bir yaklaşım ileriye sürmüştür. Bu düşüncesinde Şeyh el Maktül’ün mistikmetafizik yaklaşımından etkilenerek düşüncelerini mantık ve optik temeline oturtmuştur.
Doğayla ilgili kabul edilebilir bilgi elde etmenin, resolutio (çözme) ve compositio (birleştirme) işlemleri şeklinde iki aşamalı bir süreç olduğunu belirtmiştir. Çözmeden sonraki
birleştirme aşamasında, yani olguların oluş biçimlerine anlam vermeye yönelik varsayımların kurulmasında, deney yapmak gerektiğini ifade etmesi çok ilginçtir. Bu nedenle, deneysel yöntemin başlamasına aracı
olmuş ve deneysel olguların oluşmasında
gereken zorunlu koşulların neler olması
gerektiğini ortaya koymuştur. Grosseteste,
fizik ve matematik arasında bir bağlantı
kurarak, öğrencisi Roger Bacon’ın benimsediği bu yaklaşımla, fiziksel olguların matematiksel modellerle tasvir edilebileceğini
göstermiştir. Işığın hareketi geometrik kurallara uygun biçimde meydana geldiğinden, doğadaki diğer bütün hareketlerin
geometrik kurallara göre gerçekleşmesi
gerekir. Öyleyse, sonradan Galile’nin söylediği gibi, evren bir matematiksel yapıdır ve matematik yardımıyla tanımlanabilir. Grosseteste, Rönesans sonrası bilimsel yöntem tartışmalarına ışık tutmuştur.
Önerdiği dört farklı ışık benzeşimiyle, hem optiği hem de tüm varlıkları açıklamayı
hedeflemiştir:
1. Tümevarım yönteminin kullanılmasıyla bilgi kazanımı süreci, göz yoluyla maddesel görmeye benzer bir olay olarak gerçekleşir. (Işık bilgisinin felsefesi)
2. Işık, ilk maddesel form ve maddesel bir dünyada ilk ışık noktasının kendi kendine
yayılması sonucudur. (Işığın metafiziği)
3. Maddesel dünyadaki her şey, her tür nedensellik ışığın doğrusal yayılması ile benzerdir. (Işık fiziği)
4. Doğaüstü doğrular, ışıktaki benzerlikleri kullanılarak açıklanabilir. (Işık teolojisi)
Şekil 4.4
Robert Grosseteste
4. Ünite - Bilim ve Teknoloji Tarihi 83
Bu dört ışık benzeşiminin tümüne Işık Felsefesi veya Metafiziği adı verilir. Çünkü,
sözü edilen birinci ışık benzeşimi, mistik ve metafiziktir. Bu düşünce biçiminde, asıl
ışık Tanrı’dır. Algılanan ışık ise bunun taklididir. Bütün ışıkların kaynağı, asıl ışık olan
Tanrı’dır. Gerçek aydınlanma, Tanrısal Aydınlanma’dır.
Güneş, nasıl gözün tüm nesneleri görmesini sağlıyorsa, Tanrısal aydınlama da akılsal
gözün, akılsal nesneleri görmesini sağlamaktadır. Güneş ışığı tarafından aydınlatılmadığı
sürece, nasıl renkli cisimler görülmüyorsa, akılsal gözler, doğruları gerçeğin aydınlattığı
ölçüde görürler. Grosseteste’nin ışıkla ilgili metafizik düşüncesi, optiği doğa felsefesinin
odağı haline getirmiştir.
Robert Grosseteste’nin ışıkla ilgili düşünceleri hangi yaklaşımlara dayanmaktadır? Hem optik hem de doğadaki tüm varlıkları hangi dört farklı ışık benzeşimiyle açıklamıştır?
Roger Bacon
Grosseteste’nin öğrencisi olan Roger Bacon (D.1220-Ö.1292), Fransisken mezhebi keşişlerindendir. Doctor Mirabilis (Olağanüstü Bilim Adamı) olarak nitelendirlmiş olup, Paris
Üniversitesi’nde onbeş yıl kadar bulunmuştur. Doğa araştırmalarında, doğru bilgiye
ancak deney yaparak ulaşılabileceğini savunarak, bilimsel bilginin elde edilmesinde
deneysel yöntemi ifade eden ilk bilim adamı
olmuştur. Deney, dışsal ve içsel olarak ikiye
ayrılır. Dışsal deney, duyularla gerçekleştirilir ve doğadaki varlıkların tanınmasına yöneliktir. İçsel deney ise, sezgilerle gerçekleşir
ve doğa üstü varlıkların tanınmasına yöneliktir. Elde edilen bilgiler, insanı mutlu kılar.
Deneysel bilgi, insanlara geleceği önceden
bildirme ve kavrayışını geliştirme olanağını
verir. Böylece, kötülük gerçekleşmeden önlemi alınır, bu nedenle, insan doğaya hakim
olabilir.
Roger Bacon, optikle ilgilenmiş, mercekler ve aynalar, ışığın niteliği, gökkuşağı oluşumu ile ilgili çalışmalar yapmıştır. Yansıma, kırılma ve küresel sapmanın ilkelerini ifade
ederek, Güneş tutulmasını görüntülemek amacıyla Karanlık Oda’dan
yararlanmıştır (Şekil 4.6). Karanlık
odanın karşısındaki cisimden çıkan
ışık ışınları, öndeki küçük delikten
geçerek, karşıdaki yüzeyde, görüntü verirler. Hocası gibi, Bacon’da,
optiğin, doğa felsefesinin odağında
yer aldığını kabul etmiştir. Müslüman bilim adamlarından İbn ül
Heysem’in etkisi altında kalarak
optik çalışmalarını sürdürmüştür.
2
Şekil 4.5
Roger Bacon
(Oxford Üniversitesi
Müzesi)
Şekil 4.6
Karanlık Oda
(Camera Obscura)
84 Orta Çağ’da Bilim ve Teknoloji
Bacon’a göre, bir cisimdeki her bir noktadan
bütün doğrultulara ışık ışınları yayılır ve gözün
her bir noktasına ulaşır. Cisimden çıkan ışınlar
göze ulaştığına göre, ışık ışınları, tepesi göz, tabanı ise cisim olacak şekilde bir piramit oluşturur
(Şekil 4.7). Bu İbn el Heysem’in açıklamasıyla aynıdır. Burada açıklanması gereken bir soru vardır:
Cisimdeki noktalarla gözdeki noktalar arasındaki uyum nasıl sağlanabilir? İbn el Heysem’e göre,
görmeyi oluşturan ışınlar yalnızca göze dik gelenlerdir, yani kırılmaya uğramayanlardır. Bu konuda Bacon’ın yaklaşımı ise şöyledir: Gözün herbir
noktasına, cismin tümünden gelen çıkan piramitlerin tepeleri ulaşır. Cismin herbir noktasının
görüntüsü burada karışır. Gözün bir noktasına,
örneğin gözbebeğine cismin yalnız bir noktasının gönderdiği ışın dik olarak gelir, diğer ışınlar
ise aynı noktaya, farklı açılarla eğik olarak gelirler.
Göz havadan yoğun bir sıvı ile dolu olduğu için,
kırılma yasasına göre, bütün eğik ışınlar, gözün korneasında kırılmaya uğrarlar ve eğik
ışınlar zayıf, dik gelenler parlaktırlar. Parlak ışınlar, zayıf ışığı gizlerler. Böylece, tabanı cisimde, tepesi gözün korneasının merkezinde yer alan bir görme piramidi oluşur. Bu piramidin gözlemcinin gözüne ulaşmasıyla görme olayı gerçekleşmiş olur. Sonuçta, Bacon’ın
açıklaması, İbn el Heysem’i tekrarlayan ve ona ek bir bilgi içermeyen açıklamadır.
Roger Bacon’ın İbn el Heysem ile benzeşen optikle ilgili görüşlerini açıklayınız.
John Pecham
John Pecham’ın (D.1220-Ö.1292) görme ile ilgili açıklamaları İbn el Heysem’inkilere yakındır.
Perspectiva Communis (Cisimlerin Genel Görünümleri) adlı eseri, İbn el Heysem’in Kitab el
Menazır adlı eserinin uzun ve karmaşık kopyası şeklindedir. Pecham, İbn el Heysem’den yazar,
ya da fizikçi olarak söz ederek alıntılar yapmıştır. Görme teorisi, gözün anatomisi ve fizyolojisi,
algı psikolojisi, kırılma ve yansıma ile görüntü oluşumu konuları, Kitab el Menazır’ın aynısıdır.
Kitab el Menazır’a benzer şekilde, John Pecham’da eserini Görme, Yansıma ve Kırılma
başlıklı üç bölümden oluşturmuştur. Görme adlı bölümde şu satırlara yer verilmiştir:
• Işık ve renk gözü etkiler.
• Işıklı nesneden gelen ışınlar bir piramit oluştururlar.
• Işıklı cismin her bir noktası, ortamı yarı-küresel olarak aydınlatır.
• Bir cismin yaydığı ışınlar, ortamı birbirine karışmaksızın aydınlatırlar.
• Gözün üzerine düşen kuvvetli ışıklar, ortamdaki görsel nesneleri gizlerler.
• Güçlü ışık, zayıf ışıkta görünmeyen pek çok görsel nesneyi görünür hale getirir.
• Cisimlerin renkleri, üzerlerine düşen farklı ışıklara göre değişik görünür.
• Görme, göz üzerine dik olarak düşen yayılım çizgileri aracılığıyla oluşur.
• Hiçbir şey ışıksız görünmez.
Witelo
XIII.yüzyıldaki optik alanında çalışmalar yapan diğer önemli bir bilim adamı da Witelo
(D.1230-Ö.1280) dur. Witelo’ya gore, görme, gözden çıkan ışık ışınları vasıtasıyla gerçekleşmez. Göz ve ışık ışınlarına dayalı teoriyi savunmayan tek bilim adamı Witelo’dur.
Şekil 4.7
Roger Bacon’un
Görme Piramidi
m
b
g
t
q
l s
c
a v
r
p
3
4. Ünite - Bilim ve Teknoloji Tarihi 85
İbn el Heysem, Helenistik Dönem bilim adamlarından Heron’un ileri sürdüğü GözIşık Işını teorisini kabul etmeyerek, Cisim-Işık Işını teorisinin geçerliliğini kanıtlamıştır.
John Pecham ve Roger Bacon ışık kaynağı ve görmeyi sağlayan ışınlar konusunda İbn el
Heysem’den farklı düşünerek, ışınların gözden çıktığını savunmuşlardır. Bu açıdan, Witelo, ışınların gözden çıkmadığını savunması bakımından, çağdaşlarına gore ileri bir adım
atmıştır.
XIII. yüzyıl optik bilimi açısından Hıristiyan Dünyası’nda bir sentez dönemi olmuştur.
John Pecham ve Roger Bacon, çalışmalarında, Antik Yunan, İslam ve Hıristiyan geleneklerini birleştirmek suretiyle, optik bilimine yeni bir yaklaşım getirmişlerdir. Bunlar arasında, en başarılı olan Roger Bacon’dur.
Hareketle İlgili Çalışmalar
Hristiyan Dünyası’nda yapılan çalışmalar yalnızca optik alanında değildir. Bunların yanısıra hareket konusuyla ilgili çalışmalar yapan bilim adamları da vardır. Müslüman bilim
adamı İbn Bacce’nin (D.1095-Ö.1138) hareketle ilgili Aristotelesçi hareket teorisine yaptığı katkıları vardır. Bacce’ye gore, kuvvet yoksa, hareket yoktur, fakat, boşlukta da olsa,
hareketin sona ermesi için zaman geçecektir. Bu görüşler Hıristiyan bilim adamlarını etkilemiştir. Bu bilim adamlarından biri Thomas Aquinas (D.1225-Ö.1274)’tır. Ona göre,
boşlukta da hareket vardır, çünkü hareket edilen ortam, kısımlardan oluşur ve hareket
eden cisim, bu kısımların hepsinde aynı anda bulunamaz. Boşluk, hareket için ideal bir
ortamdır. Gök cisimlerinin hareketi bu nedenle idealdir.
Bacce’nin düşüncelerini paylaşan bilim adamlarından biri de Peter Olivi (D.1248-
Ö.1298)’dir. Olivi’ye göre, boşlukta hareket edilebilir ve hareket eden cismin hız değişimleri, uygulanan kuvvetin büyüklüğüne bağlıdır. Ortamın geometrik özellikleri, hareketi
etkiler. Kuvvet ve hız, ikincil olarak hareketi etkileyebilir. Ortamın geometrik özelliği kalkarsa, hareket de yok olur. O halde, kuvvet olmadan da hareket olabilir. Bu bugünkü hareket anlayışıyla örtüşmektedir. Atış hareketleri de bir başka tartışma konusu oluşturmuştur.
Ockhamlı William (D.1300-Ö.1349)’a gore, hareket ettirilebilir bir cismin onu fırlatandan
ayrıldıktan sonra oluşan atış hareketinde, hareket eden cisim, hareket ettirilmiş olduğundan mutlak veya göreli bir gücün olmayacağını, bu nedenle, hareket edenle hareket ettirenin mutlak olarak birbirinden ayırd edilemeyeceğini iddia etmiştir.
Bu konuda çalışan bir diğer bilim adamı da Jean Buridan’dır. Ona göre, fırlatılan cismin kütlesi ve hızı, cisme uygulanan kuvvetle orantılıdır. Bu kuvvet yarı kalıcı bir özelliktir. Cisim harekete başlayınca, karşı kuvvet yani direnç kuvveti engelleyinceye kadar,
hareket devam edecektir.
Hareketle ilgili en önemli çalışmaları yapanlar ise Oxford Üniversitesi Merton
Koleji’nde çalışan dört matematikçidir: Thomas Bradwardine (D.1290-Ö.1349), Richard
Swineshead (D.1328-Ö.1354), John Dumbleton (D.1310-Ö.1354), William Heytesbury
(D.1313-Ö.1372). Bu grup, değişme ile hareket arasındaki ilişkiyi irdelemiştirler. Hareket
de bir nitelik olarak kabul edilmiştir, hareketin de bir şiddeti vardır. Bu şiddetin hız olduğuna karar vererek, hızın nasıl değişeceğini irdeleyerek, hareketin ivmeli hareket olmasına
karar vermişlerdir. Yani ivme kavramını keşfetmişlerdir. Hareket türlerini belirleyerek, ivmeli harekette alınan yola ilişkin bir teorem ortaya atmışlardır. Belli bir süre devam eden
ivmeli harekette alınan yol, ortalama hızla aynı sürede yapılan düzgün doğrusal harekette
alınan yola eşittir. Bu teoremin doğruluğu sonraki yüzyıllarda ispatlanmıştır. Hareketler
arası fark, hareketin nedeni ile ilgili teori, hareket bilimi, ivme kavramının tam ifadesi,
sabit ivmeli hareketin anlaşılmasıyla ilgili ortalama hız teoremi, bu çalışma grubu tarafından geliştirilmiştir. Her niteliğin iki boyutu olduğunu öneriyorlar: (i) niteliğin şiddeti, (ii)
toplam niceliği. Örneğin ağırlık bir nitelik olarak alınırsa, şiddeti, özgül ağırlık, toplam
86 Orta Çağ’da Bilim ve Teknoloji
niceliği ise, tartıldığında bulunan ağırlığıdır. Bu bilim adamlarına göre, nitelik olarak hareket alınırsa, şiddeti hız, niceliği ise, alınan toplam yoldur. Hareket eden nesnenin anlık
hızı vardır. Anlık hızı, ölçmek için, çok kısa bir t zaman aralığında s yolu alınırsa anlık hız
v=(s/t) dan bulunuyordu. Bu anlayıştan dolayı, anlık hız, hareketin belli bir andaki şiddeti
kabul edilmiştir.
Diğer taraftan, ivme hareketin şiddetindeki zamansal değişmedir. Bu değişme düzgün
oluyorsa, yani ivme sabit ise, harekete düzgün ivmeli hareket adı verilecektir. Bu çalışma
grubu, düzgün ivmeli harekete ait yol ifadesini iki ayrı yöntemle geliştirmiştir: Tek sayılar
yasası ve Ortalama hız teoremi. Tek sayılar yasasına göre, düzgün ivmeli hareket eden cismin aldığı yollar tek sayılar şeklindedir: yani 1, 3, 5, 7, 9, 11, 13….olacaktır. Toplam yolun
ise, 1, 4, 9, 16, 25, 36, 49, 64,….. olduğu görülecektir. Yol ile zaman arasında ilişki hemen
çıkartılabilir. Yol zamanla orantılıdır. Ortalama hız teoremi’ne göre, düzgün hızlanan bir
cismin aldığı yol, ortalama hızla birim zamanda alacağı yola eşittir. Başlangıçta hızı sıfır
olan cismin harekete geçip ulaştığı son hızı ikiye bölersek ortalama hızı bulmuş oluyoruz.
Aristoteles’in hareket düşüncesiyle ilgili tartışmalar Ortaçağ’da büyük bir bilgi birikimine neden olmuştur. Aristoteles’in genel formülü olan, hız (v), kuvvet (F) ve direnç
(R) arasındaki dinamik ilişkiyi veren v=(F/R) formülüne göre, üç temel konu tartışılmaya
devam etmiştir:
i. v ile F arasındaki ilişki dirençli mi yoksa ideal ortamda mı tamamen doğrudur?
ii. Serbest düşme yapan yani doğal hareket yapan cisimlerin ivmesi ne olacaktır?
iii. Dinamik yasasıyla hareket nasıl açıklanabilir?
(iii) deki soruda değinilen v=(F/R) dinamik yasasında, Aristoteles’e göre, F kuvveti,
R direncinden az veya eşitse, hareket olmayacaktır. Oysa, bu iki halde de sıfırdan farklı
pozitif bir sayı elde ediliyor yani hareket var. Örneğin, F=R durumunda v=1 elde ediliyor. F=2 ve R=4 için v=0.5 bulunuyor. Yani her iki durumda da Aristoteles’in düşüncesi
doğrulanmıyor. Thomas Bradwardine (1290-1349), bu eleştirlere yanıt vermeye çalışıyor.
Boşlukta hareketin olmayacağını, Aristoteles’in formülünün yanlış olmadığını, v=(F/R)
nin dışındaki formüllerin yanlış olduğunu ifade ediyor. Hareket formülünde mutlaka bir
oran olmalıdır. Örneğin direnç sıfır olduğunda hız sonsuz oluyor. Yani Aristoteles haklıdır. Hızla kuvvet arasında doğru, hızla direnç arasında ters orantı olmalıdır. Sorun F=R
ve R>F olduğunda yazılacak formülün pozitif bir değer vermesidir. Amaç 0 ile 1 arasında
değer vermeyi engelleyecek bir formül elde etmek. Bradwardine bunun için iki hareket
biçiminden yararlanıyor: Birinci hareket: F1=8 ve R1=4; İkinci hareket: F2=8 ve R2=1 olsun. Bu verilere göre v1=2 ve v2=8 bulunuyor. (v1/v2)=(1/4) dir. Yani ikinci hareketin hızı,
birinci hareketimn hızının dört katıdır. İki hareketin hızları arasındaki oran gerçekte 3
kattır. O halde bu ilişki logaritmik olmalıdır.
Bradwardine, hareket için yeni bir formül geliştiriyor. Hız aritmetik olarak, (F/R) oranı
ise geometrik olarak artmalıdır. Buna göre formül v=log (F/R) şeklini alıyor. Bu durumda Aristoteles’e yapılan eleştiriler haksız duruma düşüyor. F=R ise v=log(1)=0; R=0 ise
v=log(0)=∞ oluyor. F<R oluyorsa v=log(x)= negatif oluyor. Eğer x sıfırdan büyük, birden
küçükse (0<x<1) negatif bir sayı çıkıyor. Bu da Aristoteles’in düşüncesinin doğru olduğunu gösteriyor.
Bu açıklamalar, Galileo için gereken bilimsel alt yapının hazırlandığını, yani ilgili temel kavramlar ve teoremlerin oluşturulduğunu bize gösteriyor. Yine de hareketlerle ilgili problemlerin çözümü tam olarak yapılabilir durumda değildir. Bunun için Galile ve
Newton’un çalışmalarının beklenmesi yani XVI.Yüzyılı beklemek gerekiyor.
Aristoteles’in dinamikteki, hız, kuvvet, direnç arasındaki ilişkiyi tanımlayan bağıntısında,
tartışılmaya devam eden üç temel sorun nedir? 4
4. Ünite - Bilim ve Teknoloji Tarihi 87
ORTA ÇAĞDA İSLAM DÜNYASI’NDA YAŞANAN GELİŞMELER
İslam dininin doğuşuyla, tarihin en parlak dönemlerinden biri başlamıştır. Komşu ülkelerin fethedilmesiyle başlayan Arapların dünya coğrafyasındaki yayılmaları, sonraki
yüzyıllarda bilim ve teknolojide de etkisini göstermiştir. VIII. ile XII. Yüzyıllar arasındaki
dörtyüz yıllık dönemde, bilim ve teknolojide yaşanan parlak zaman, Atlas Okyanusu kıyılarından Kuzey Hindistan ve Orta Asya’ya kadar olan bölgede kurulan imparatorluk topraklarında yaşanmıştır. Bu parlak dönem onbirinci yüzyıldan itibaren kaybolmaya başlar,
gerileme ve yönetim bozuklukları büyük bir çöküşle sona erer. İslamiyetin bu kadar geniş
topraklara yayılmasında diğer din ve inançlara gösterilen hoşgörü rol oynamıştır. Ezilmiş
bir çok halk, Müslümanlar’a kurtarıcı olarak bakmıştır. Araplar, aslında koyu dindar değillerdi ve askerliğe yatkın yaradılışta değillerdi. Başka ülkeleri fethetmelerinin altındaki
neden, İslamiyet’i yayma düşüncesiydi. Bu arada Yunan ve Roma uygarlıklarının kalıntılarıyla da yüzyüze geldiler. Bu durum onlara büyük bir öğrenme isteği kazandırdı. Kendilerine sığınan bilim adamları ve düşünürlerden sağladıkları Antik Yunan Dönemi eserlerini
hızla Arapça’ya çevirme seferberliğine giriştiler. Bugünki İran toprakları içinde yer alan
Cundişapur’da yaşayan Hıristiyanlığın bir kolu olan Nasturiler, klasikleri çevirmede büyük pay sahibi oldular. Bu döneme damgasını vuran düşünceyi Biruni’nin sözcükleriyle
özetleyelim. “Ben her kişinin kendi çalışmasında yapması gerekeni yaptım: Öncellerinin
başarılarını minnettarlıkla karşılamak, onların yanlışlarını ürkmeden düzeltmek, kendisine gerçek olarak görüneni gelecek kuşağa ve sonrakilere emanet etmek.”
Araplar Suriye’yi ele geçirdiklerinde oradaki Nasturilerin Aristoteles’in eserlerini
okumakta oldularını gördüler ve Yunan düşüncesiyle sağladıkları ilk temas böyle gelişti.
Sekizinci yüzyılın sonlarına doğru, halife Harun el-Reşit, Aristoteles, Hipokrat ve Galen
gibi ünlü hekimlerin eserlerini Arapça’ya çevirtti. Euclides’in Elementler’i, Batlamyus’un
Almagest’i, Coğrafya’sı, Optik’i, Apollonius’un Koni Kesitleri, Platon’un Devlet ve Yasalar’ı,
Aristoteles’in Organon’u, Oluş ve Bozuluş’u, Galenos’un Organların Yararları, İlaçların
Birleşimi ve Ruh Hastalıkları gibi kitaplar Arapça’ya öncelikle çevrilmişti. Sonraki halifelerden el Mamun Bizans ve Hindistan’a kültür elçileri yollyarak, oralardaki kültür eserlerini toplamaya koyuldu. Bu gelişmeler Dünya Bilim ve Düşünce Tarihi’nde önemli bir yer
tutar. Bu dönemi üç evreye bölerek incelemek yerinde olacaktır.
Birinci evrede, bilgiyi elde etme, bilim nerede ise gidip alma çabası hakimdi ve amaç,
bilgiyi üreten, ister Yunan, ister Hint, ister Farisi olsun onu elde etmek ve Arapça’ya çevirmekti. İkinci evre ise, bilgiyi sistemleştirme süreci olup, amaç, bilgiyi üreterek, kullanılabilir hale dönüştürmek ve topluma yöneltmekti. Bu evrede, bilim takdir ve teşvik edilme
ayrıcalığını kazanmıştı. Hem entellektüeller, hem yönetenler, bilginin ışığıyla sorunların
çözülebileceği yaklaşımı içindeydiler.Beyt ül Hikme (Bilgelik Evi) bu sürecin kurumudur.
Son evre ise, özgün bilgi üretme sürecidir. Harezmi (D.780-Ö.850), Farabi (D.870-Ö.950),
İbn ül Heysem (D.965-Ö.1039), İbn Sina (D.980-Ö.1037) gibi bilim adamı ve düşünürlerin zirvede olduğu bir evre yaşanmıştır. Araştırma, kuralları, yöntemi, kavramları olan bir
niteliğe kavuşmuştur. Yani bu dönem, İslam Bilim Tarihi açısından altın çağdır. Bu dönem
içerisinde üretilen bilgiler yüzyıllar sonra, V. ve XI. Yüzyıllar arasında karanlık çağın yaşandığı Batı Dünyası tarafından çeviri yapılarak tanınabilmiştir.
Bu dönem içindeki en parlak çalışmalar, matematik, tıp, fizik, kimya ve astronomi alanlarında gerçekleştirilmiştir. Şimdi bu alanlardaki gelişmeleri ayrıntılı şekilde ele alalım.
ORTA ÇAĞ İSLAM DÜNYASI’NDAKİ BİLİMSEL KURUMLAR
İslam Dünyası’ndaki bilimsel gelişmelerin yaşandığı üç önemli kurum, Beytü’l Hikme
(Bilgelik Evi), gözlemevleri ve hastahanelerdir.
88 Orta Çağ’da Bilim ve Teknoloji
Beyt’ül Hikme veya Bilgelik Evi bir araştırma ve eğitim kurumu olup, Abbasi halifesi el Mamun tarafından Cundişapur’daki Akademi örnek alınarak kurulmuştur. Sasani
Hükümdarı I. Şapur’un kurduğu Cundişapur, Roma İmparatoru Valerianus döneminde
esir edilen Suriye’deki sanatçılar ve bilim adamlarının yanı sıra, Bizans’tan kaçan Nasturi
düşünürler ve hekimlerin yerleştirildiği bir kentti. Kısa sürede Cundişapur, İran’ın önemli
bir kültür merkezi olmuş ve özellikle Nasturiler’in kurduğu Tıp Okulu, Antik Yunan bilim
ve felsefesinin yayılması ve korunmasında önemli bir rol oynamıştır.
Cundişapur, Hazreti Ömer dönemindeMüslümanlar tarafından ele geçirilmiş ve sonra
özellikle Yunan tıbbına ait eserlerin Yunanca’dan Arapça’ya çevrilmesinde etkili olmuştur.
Bilgelik Evi’nin en önemli görevi, dönemin ünlü astronom, matematikçi ve hekimlerini biraraya getirmek ve bilimin çeşitli alanlarındaki belli başlı yapıtları çeşitli dillerden
ve özellikle Yunanca’dan Arapça’ya çevirmekti. Zengin bir kütüphanesi bulunan Bilgelik
Evi’nin müdürlüğünü dönemin önemli bilim adamları yapmıştı. Fadl İbn Nevbant ve el
Harezmi bunlara örnek gösterilebilir.
İlk gözlemevleri, Orta Çağ İslam Dünyası’nda kurulmuştur. İskenderiye’de daha önce
kurulan bir gözlem evinin bulunduğu rivayet edilse de bu gözlemevi, sistemli olarak gözlemler yapmak amaçlı bir kurum değildir. Ayrıca şahıslara ait ve gezici gözlemevleri de
vardı. Bu gözlemevlerinde sürekli ve sistemli olarak günlük gözlemler yapılmaktaydı.
Gözlemevlerinin kurulmasındaki en önemli neden, güvenilir gözlemler için gereken aletlerin boyutlarının büyük olmasıydı. Büyük boyutlu aletlerle yapılan gözlemler sonucunda, toplanan gözlem verileri, zic adı verilen çizelgelerde toplanarak, ibadet vakitlerinin
belirlenmesi ve takvim hazırlanması gibi günlük ihtiyaçlarla ilgili işlemler, bu çizelgeler
aracılığıyla yapılmıştı.
İslam Dünyası’ndaki ilk hastahane, Emeviler Dönemi’nde Şam’da kurulmuştur. Bir
gün Horasan’a giden Kuteybe İbn Müslim, Belh’de bir Budist rahip olan Bernek isimli bir
hekimle karşılaşmış ve Emevi Halifeleri’nin tedavisi için Şam’a getirtmiş ve sonra kardeşi
Abdülmelik, hekimin sanatından etkilenerek, başkent Şam’da bir hastahane kurmuştur.
Bu hastahanede Hint tıbbının etkili olduğu söylenmektedir. İkinci hastahane Kahire’de,
üçüncü ise Abbasi halifesi Mansur zamanında Bağdat’ta kuruldu. Hastahanelerin sayısı
giderek artmış ve bunlara ek olarak, uzmanlık dalları ayrılmış ve bugünkü anlamda poliklinikler açılmıştır.
XIII., XIV., XV. Yüzyıllarda, İtalya ve Fransa’da kurulan hastahanelerle karşılaştırıldıklarında, aynı zamanda eğitim verilen bu hastahanelerin daha örgütlü ve düzenli oldukları
görülmüştür. Hastalıklar için farklı koğuşlar oluşturulması, temizliğe dikkat edilmesi, tedavi hizmetlerinin toplumun bütün kesimlerine yaygınlaştırılması ve vakıflarca desteklenmesi, bu kurumları Avrupa’daki benzerlerine göre üstün kılmıştır.
ORTA ÇAĞ İSLAM DÜNYASI’NDAKİ MATEMATİK ÇALIŞMALARI
IX. yüzyılda Yunanca’dan Arapça’ya yapılan çeviriler arasında, Euclides’in Elementler ve Batlamyus’un Almagest adlı eserleri bulunmaktaydı. Bunun yanı sıra, Arapların
Hintliler’den esinlendikleri sayı sistemi, sıfırın bir rakamla gösterilmesyle tamamlanmıştı.
Avrupa’da Roma rakamları gibi kullanışsız sayı sistemi yerine geçen bu sistem, Arap rakamları diye anılmaktadır. Araplar’ın geliştirdiği sayı sisteminin Avrupa ülkelerine geçmesinin sağlanmasında, halife el Mamun’un kütüphane müdürü el Harezmi’nin cebirle
ilgili yazdığı bugün bile Dünya çapında tanınan kitap önemli rol oynamıştır. Bunların yanı
sıra birçok matematikçinin geometri, cebir ve trigonometri alanlarında çalışmalar yaptığı
bulunmuıştur. Şimdi bu bilim adamlarından bazılarını ele alacağız.
4. Ünite - Bilim ve Teknoloji Tarihi 89
Abdülhamit İbn Türk
Abdülhamit İbn Türk (D.830-Ö.910), dokuzuncu yüzyılda
yaşamış, sayılar teorisi ve cebir alanında çalışmalar yapmış bir
Türk Müslüman matematikçidir. Onun geçmişi ile ilgili çok az
bilgi günümüze ulaşmıştır. Meşhur matematikçi Harezmi’nin
çağdaşıdır. Eserlerinden bazıları aşağıdaki gibidir:
• Kitab el jame Fi’l Hesap (Kapsamlı HesapKitabı) altı kitaptan oluşan bir eserdir, fakat günümüze ulaşmamıştır.
• Kitap el Muamelat (İşlemler Kitabı) kayıp olan eserlerinden birisidir.
• Nawader al Hesab wa Kawas al a’dad (Hesaplama ve
Sayıların Özellikleri ve Çeşitleri Kitabı) kayıp olan
eserlerindendir.
• Kitab al Jabr wa’l Moqabala (Katışık Denklemlerde
Mantıksal Zorunluluklar)
Bu son kitabı, Harezmi’den önce yazmıştır. Bu kitapta, bir denklemin özel hallerini,
bilinmeyenlerle, terimleri katsayıları arasındaki ilişkileri ve ikinci derece denklemlerin çözümü incelemiştir. Ayrıca kitapta geometrik çözümler sunulmuştur. Bu çözümler
üç katışık denklem tipi olduğu kadar cx2=bx şeklindeki denklemler için de geçerlidir.
Harezmi’nin yazdığı denklem çözümleri daha uygulamaya dönük iken, Abdulhamit İbn
Türk, daha kuramsal kitapları kaleme almıştır.
Sabit İbn Kurra
Sabit İbn Kurra (D.826-Ö.901), Harran’da doğmuş olan
döneminin önde gelen matematikçi ve astronomlarındandır. Yunanca ve Süryanice biliyordu ve Apolonnius, Archimedes, Euclides ve Batlamyus gibi bir çok Yunan bilim
adamlarının eserlerini Arapça’ya çevirmiştir. Batlamyus’un
Almagest isimli eseri hakkında yaptığı yorumda, Sinüs
Teoremi’nin tanımını vererek astronomiye uygulanması
üzerinde durmuştur. Biri diğerinin çarpanlarının toplamına
eşit olan sayılar yani dost sayılar üzerine yaptığı incelemeler,
Pisagorcular’ın sayılar teorisi çalışmalarından haberdar olduğunu göstermektedir. Bunun yanı sıra cebirin geometriye
uygulnması ile ilgili çalışmalar da yapmıştır.
x2 + bx = c, x2 = bx + c ve x2 + c = bx türündeki denklemleri için Harezmi’nin verdiği çözümlerin kanıtlarını
Euclides’in Elementler kitabındaki bilgileri kullanarak yapmıştır. Böylece, Harezmi’nin
geometrik çözümleri ile Euclides’in teoremleri arasındaki ilişkileri kurmuştur. Bunun
yanı sıra, Çinliler’den sonra sihirli kareleri incelyen ilk matematikçidir. Bir açının üçe bölünmesi ve Pisagor teoreminin genel ispatı gibi çalışmalar da yapmıştır.
Platon, Melon adlı ünlü diyaloğunda, Socrates, bilginin doğuştan kaynaklandığını kanıtlamak için, bir köleye, dik kenarları eşit olan yani eşkenar dik üçgende, dik kenarlarının
karelerinin toplamının hipotenüsün karesine eşit olduğunu buldurmuştu. Buna göre, ABCD
karesinde köşegenleri çizilirse, birbirine eşit dört dik üçgen elde edilir. Bu karenin köşelerini
orta nokta kabul eden ve köşegenlere paralel olan kenarlara sahip EFGH karesini ABCD
karesinin dışına çizelim. EFGH karesi, ABCD karesinin iki katı alana sahip olur. ABCD karesinde dört eşkenar dik üçgenin bulunduğu, EFGH karesinde ise yine aynı alana sahip sekiz
eşkenar üçgen bulunduğu görülecektir. Buradan 2 (ABCD) = (EFGH) sonucuna ulaşılacağıŞekil 4.8
Abdülhamit İbn Türk
Şekil 4.9
Sabit İbn Kurra
90 Orta Çağ’da Bilim ve Teknoloji
nı görebiliriz. Ayrıca bu kareleri tanımladığımız gibi çizecek olursak, dik kenar uzunluğuna
sahip karelerin alanlarından yararlanmak suretiyle, dik kenarlarının kareleri toplamının hipotenüsün karesine eşit olacağını görebilirsek, Pisagor teoremini de ispatlamış oluruz.
Kereci
Kereci, X. yüzyıl sonları ile XI. yüzyıl başları arasında Bağdat’ta yaşamış ünlü matematikçilerden birisidir. Cebir ve geometrinin yanı sıra teknik konularda da yazılmış eserleri vardır.
Belirli ve belirsiz denklemler, üslü çokluklar, aritmetik işlemlerin cebirsel terimlere uygulanması ve polinomlar üzerine çalışmaları vardır. Belirsiz denklemlere bir örnek inceleyelim:
x3 + y3 = z2 ve m ve n pozitif ve rasyonel sayılar olmak koşuluyla,
y = mx ve z = nx olsun. Bu durumda,
x3 + m3x3 = n2 x2; x3(l + m3) = n2x2
olacaktır. Bu denklemden x bilinmeyeni
x = n2 / (1 + m3) olarak bulunur.
Kereci, ikinci derece denklemlerin çözümünde, diğer İslam Dönemi matematikçilerinin çözüm yöntemlerini uygulamıştır. Bazı araştırmacılar ise, onun, cebiri geometrinin
hegamonyasından çıkarmak eğiliminde olduğunu söylerler. Bunun yanı sıra, üçüncü derece denklemlerin de çözümlerini incelemiştir.
Ömer Hayyam
Ömer Hayyam (D.1048-Ö.1131) Horasan eyaletinin Nişabur kentinde doğdu ve eğitimini
burada sürdürdü. Yaşamının büyük bir kısmını Nişabur’da geçirmesinin yanısıra Semerkand, Buhara, Belh ve İsfahan gibi önde gelen bilim merkezlerinde yaşadı. Astronomi, fizik,
matematik, cebir ve tıp alanında çalışmalar yaptı. Risale-i Cebr isimli eserinin 1851’de batı
dillerine çevrilmesiyle, dünya çapında tanınan bir matematikçi kimliğine kavuşmuş oldu.
Rubaiyat of Omar Khayyam isimli rubailer kitabının
çevirisi yapılınca şair kimliği ile de tanındı. Euclides’in
postülalarının incelenmesi, özgül ağırlığın doğru şekilde
belirlenmesi konularında da çalışmalar yapmıştır. Ayrıca,
üçüncü dereceden denklemlerin çözümünde geometrik
yaklaşım ile ilgili analitik geometri ile ilgili çalışması Descartes dönemine kadar matematikçiler tarafından kabul
edilmiş bir çalışmadır. Sayılar teorisi, Euclides’in beşinci postülası ve cebir konusunda özellikle yoğunlaşmıştır.
Euclides dışı geometrilerin kurulmasına öncülük eden
Risale fi Şerhi Ma Eşkale min Müsaderat Kitab Oklides
(Euclides’in Kitabının Problemli Postülaları Üzerine Yorum) adlı eseri vardır. Bu alanda geliştirmiş olduğu teorem, parabolik, eliptik, hiperbolik geometrilerin başlangıç bilgilerini vermektedir.
Risale fil Berahin ala Mesaili’l Cebr ve’l Mukabele (Cebir Sorunlarına İlişkin kanıtlar)
adlı eserinde denklemlerin birden çok sayıda kökü olabileceğini göstermiş ve bunları köklerin sayılarına göre sınıflandırmıştır. Buna göre, üçüncü derece denklemler, iki terimli,
üç terimli, dört terimli olmak üzere üç türlüdür. İki terimli üçüncü derece denklem bir
tanedir: x3=d, Üç terimli üçüncü derece denklemler altı tanedir: x3+ cx = d; x3+d= cx; x3=
cx + d; x3+bx = d; x3 + d = bx2; x3 = bx2+ d. Dört terimli üçüncü derece denklemler yedi
tanedir: x3 + bx2 + cx = d; x3 + bx2+d = cx; x3 + cx + d = bx2; x3= bx2+cx +d; x3+bx2 = cx
+ d; x3+cx = bx2+d; x3+d = bx2 +d.
Şekil 4.10
Ömer Hayyam
4. Ünite - Bilim ve Teknoloji Tarihi 91
Bu şekilde üçüncü derece denklemlerin
çözülemeyeceğine inandığından bunların
çözümünü koni kesitleri yardımıyla bulma
yöntemini kullanmıştır.
Ömer Hayyam, n bir pozitif tam sayı olmak üzere (a+b)n ifadesinin açılımına ait terimlerin katsayılarını veren Batı ülkelerinde
Pascal üçgeni olarak isimlendirilen yöntemi
Pascal’dan yüzlerce yıl önce bulmuştu. Bu
nedenle Bilim tarihçileri Pascal Üçgeni yerine Hayyam Üçgeni ismini kullanmaktadırlar
(Şekil 4.11). Bu üçgenin kullanımına ait bir
örnek olarak (a+b)3= a3+3a2b+3ab2+b3 açılımındaki terimlerin katsayılarının dördüncü
satır katsayıları olduğu görülebilir. Üçgenin tepe noktası ve onun alt satırına bir eşkenar üçgen köşeleri şeklindeki gibi 1 sayılarını yerleştirdikten sonra dördüncü satıra önce en sola 1,
sonra üçüncü satırdaki sağdaki 1 ve 2nin toplamını 3, 2 ile 1 in toplamı 3, en son olarak sağdaki noktaya 1 yazarız. Diğer satırlardaki katsayılarda aynı teknikle yazılabilir. Bu şekilde
oluşturulan Hayyam üçgeni (a+b) nin diğer üslerinin açılımını bulmada yararlı olmaktadır.
1074 yılında, Selçuklu Sultanı Celalettin Melikşah (D.1054-Ö.1092) ile baş veziri Nizam ül Mülk tarafından İsfahan’da kurulan Melikşah Gözlem evine müdür olarak atanmış
ve devletin gelirlerinin düzenli biçimde toplanması ve yılın belirli dönemlerinde yapılması gereken devlet işlerinin programlanması bakımından doğru bir güneş takvimi hazırlanması için görevlendirilmiştir.
Hayyam üçgeni yardımıyla (a+b)5 nin katsayılarını bularak açılımını yapınız.
ORTA ÇAĞ İSLAM DÜNYASI’NDAKİ ASTRONOMİ ÇALIŞMALARI
İslamiyet çok geniş bir bir coğrafyaya yayılınca, merkezden çok uzakta yaşayan büyük bir
Müslüman insanlar topluluğu oluştu. Dini görevlerini yerine getirmeleri için bu insanların,
astronomi bilgisine gerek vardı. XIII. yüzyılda, ünlü gezgin İbn Batuta, Orta Asya’dan gelen
bir Türk’ün ülkesinde, altı ay gece, altı ay gündüz olduğunu Gazne’li Mahmut’a açıkladığında, hükümdarın kendisine çok kızdığını, hatta dini karıştırdığını, bundan ötürü kendisini cezalandıracağını söyler. Bu sırada yanlarına gelen ünlü bilim adamı Biruni olayı doğrulayınca, hükümdar Orta Asya’dan gelen Türk’e inanmış ve tutumunu değiştirmiştir. Bu
konuşmadan sonra, gerekli açıklamaların ardından, mikad denen yeni bir astronomi dalı
doğmuştur. Bu dalda çalışmaları yürütenlere ise, muvakkit adı verilmiştir.İslam Dünyası’nın
takvimi, Ay’ın periyodik hareketleri ile belirlenirdi. Ayın periyodik hareketi,Ay’ın yörüngesi
ile tutulma düzleminin kesiştiği noktalar arasındadır. Ay’ın dolanımı 29.5 gün sürmektedir.
O halde, bir Ay yılı, 29.5x12=324 gün eder. Güneş yılı ise 29.5x12= 354 gün sürer. Güneş yılı
ve Ay yılı arasında, 365-354=11 gün farkı vardır. Dinsel günler için Ay takvimi kullanılsa
bile, örneğin tarım çalışmaları için Güneş yılı elverişlidir. Çünkü örneğin hasat zamanı ay
takviminde, her yıl 11 gün geriye doğru gittiği için, hasat zamanını yanlış bir zaman olarak bildiriyordu. Benzer durum namaz vakitleri için de söz konusuydu. Örneğin Ankara ile
Erzurum arasında 12° boylam farkından dolayı (güneş 1° lik dönüşü 4 dakikada yaptığına
göre) 48 dakikalık fark vardır. Yani Erzurum’da güneş Ankara’ya göre 48 dakika erken doğmaktadır. Bu durum daha geniş bir coğrafyada daha ciddi problemlere yol açmaktadır. Buna
benzer dinsel problemlerin çözümlenebilmesi için iyi bir astronomi bilgisi gerekmekteydi.
Bu nedenle, İslam dünyasında astronomi çalışmalarına önem verildi ve muvakkitlerin Ay
ve Güneş’in periyodik hareketleriyle ilgili bilgilere ihtiyaç duymaları da bu önemi arttırdı.
Şekil 4.11
Batı Dünyasında
Pascal Üçgeni Olarak
Bilinen Hayyam
Üçgeni
5
92 Orta Çağ’da Bilim ve Teknoloji
Gözlemevlerinin kurulmasının ana nedenleri, gökteki cisimlerin hareketleriyle ilgili zic (çizelge) hazırlama ve bilgilenme isteği idi. Gözlemlerde kullanılan büyük boyutlu
araçlar nedeniyle, gözlemevleri çevreyi rahatça gören tepelere kurularak, gezgin düzenden
yerleşik düzene geçilmiştir. Bilim tarihinde ilk gözlemevleri olan Bağdat’taki Şemmasiye,
Şam’daki Kasiyun gözlemevleri, (813-833) yılları arasında hüküm süren Abbasi halifesi
Memun tarafından kurulmuştur. Matematikçi ve astronom olan Harezmi’ninde katıldığı,
Yahya İbn Ebu Mansur tarafından 828 yılında iki dönence gözlemi yapılmıştır.
Daha sonra, (1072-1092) arasında hüküm süren Selçuklu hükümdarı Melikşah tarafından (Ömer Hayyam’ında çalıştığı) İsfahan’da, Hülagü Han (D.1217-Ö.1265) tarafından
(Nasiruddin-i Tusi’nin de çalıştığı) Meraga’da, (1295-1304) arasında hüküm süren Gazan
Han tarafından (Uluğ Bey’in çalıştığı) Tebriz’de gözlemevleri yaptırılmıştır. Şimdi bu dönemin önemli astronomları hakkında bilgi edinelim.
Fergani
Memun döneminin önemli astronomu olan Fergani, astronomi üzerine kapsamlı eser
yazan ilk bilim adamıdır. 833 yılında yazılan Astronomi Esasları isimli eserinde, evrenin ve gezegenlerin büyüklükleri, gezegenlerin ve sabit
yıldızların uzaklıkları, çapları konusundaki bilgileri içermektedir. Bu bilgiler, kendinden sonraki Müslüman astronomlar tarafından da doğrulanmıştır. Bu eser, onikinci
yüzyıldan onbeşinci yüzyıla kadar olan dönemde bir çok
kez Latince’ye çevrilerek, Avrupa’da astronominin gelişiminde etkili olmuştur. Ünlü İtalyan şair Dante Alighieri (D.1261-Ö.1321), Fergani’den çok etkilenmiş ve dört
kitaptan oluşan felsefe, siyaset ve ahlakla ilgili Convivio
isimli eserinin ikinci kitabını astronomiye ayırmıştır.
Dante, Convivio’daki Batlamyus’un evren modelini ve Divina Commedia (İlahi komedya)’da yer alan evren görüşünü Fergani’den almıştır.
Battani
Battani (D.858-Ö.929) Urfa’nın ilçesi olan Harran’da doğmuş ünlü astronom ve matematikçidir. Yıldızlara tapan Sabi dinine inandığı söylentisine karşın ele geçirilen künyesinde,
Müslüman olduğu yazılıdır. Astronomi’deki en büyük
başarısı, Güneş yılını 365 gün 5 saat 46 dakika ve 24
saniye olarak ölçmesidir. Battani’nin bugüne ulaşan tek
kitabı olan, Zic-i Sabi adlı kitabında, 877-929 yılları arasında yapmış olduğu gözlem sonuçlarını vermiştir. Bu
eserin içeriğinden, Hint astronomisi ve Batlamyus’un
görüşlerini benimsediği görülmektedir. Modern bilim
dünyası Battani’nin bilime olan katkılarından dolayı
saygı göstererek, Ay’daki bir bölgeye Batı dillerinde geçen adı olan Albategnius adını vermiştir. Battani, eserinde, Batlamyus’un bazı yanlışlarını düzeltmiş, Güneş
ve Ay tablolarına yer vermiştir. Gökküre’nin bölümleri
üzerine çalışmalar yapmış, V. Yüzyılda yaşamış Hint
matematikçi ve astronomu olan Aryabhata’dan bağımsız
olarak, sinüs ve tanjantın hesaplamalarda kullanımlarını ele alarak, modern trigonometrinin temelini atmıştır.
Şekil 4.12
Fergani
Şekil 4.13
Battani
4. Ünite - Bilim ve Teknoloji Tarihi 93
Bunun yanısıra 21 Mart ve 23 Eylül’deki yerkürenin ekinokslardaki hareketlerini inceleyerek, eliptik yörünge üzerindeki gece gündüz sürelerinin eşitliğini saptamış ve bunlarla ilgili
tablolar oluşturmıştur. Kopernik, De Revolutionibus Orbium Coelestium adlı kitabında
birçok yerde Battani’den alıntılar yaparak, ona olan minnet duygusundan söz etmiştir.
Trigonometride bugünde kullanılan tanα = Sinα
Cosα Sec x= 1+tan x2 Sinα = x
1+ x2
gibi bağıntıları bulmuştur. Tanjant, kotanjant, sekant ve kosekant değerleri ile ilgili matematiksel tabloları 1° ile 90° arasındaki açılar için hazırlamıştır.
Ebu’l Vefa El Buzcani
İran’lı bir matematikçi ve astronom olan Ebu’l Vefa el
Buzcani (D.940-Ö.998), Bağdat’ta matematik eğitimini
tamamladıktan sonra, özellikle trigonometri alanında çalışmalar yaptı ve bugüne ulaşmayan trigonometri
kitapları yazdı. Batlamyus ve Diophantos’un eserlerini
okuyup yorumladıktan sonra, astronomi çalışmalarına
başlayıp, Ay’ın hareketlerini inceledi.
Yıldızların eğimlerini kesin ve doğru olarak ölçmede
kullanılan bir duvar oktantı (gök cisminin yerden açısal
yüksekliğini belirleyen alet) geliştirdi. Trigonometriyle
ilgili hesaplar yapmak ve bazı trigonometri problemlerinin çözümü için yöntemler geliştirdi. Astronomik
gözlemler için gereken sinüs (ceyb) ve tanjant (zıl) değerlerini onbeşer dakika aralıklarla hesapladı. Altı trigonometrik oran arasındaki ilişkileri ilk kez keşfetmiştir.
Ebu’l Vefa El Buzcani’nin bulduğu trigonometrik özdeşliklerden bazıları aşağıdaki gibidir:
Sin(a+b) = Sin(a)Cos(b) + Sin(b)Cos(a)
Cos(2a) = 1- 2Sin2(a)
Sin(2a) = 2Sin(a)Cos(a)
Sin A
a = Sin B
b = SinC
c
(Küresel Trigonometri’deki Sinüsler Teoremi)
Sekant’ın keşfedeni Copernicus olarak bilinirse de bilim tarihi araştırmacıları, bu oranın Eb’ul Vefa tarafından bulunduğunu saptadılar. Cebir’deki çalışmaları sonucu, dördüncü derece deklemlerin çözümünü gerçekleştirmiştir. Örneğin,
x4 +px3 = r denklemini çözerken; y3 + axy + b = 0 ve x2 – y = 0 koniklerinin kesişmesinden faydalandığı yöntemi kullanarak, Antik Yunan ve Hint uygarlığınada çözülemeyen
denklemlerin çözümlerini elde etmiştir
Trigonometri ve astronomi alanındaki eseri olan Kitab ül Kamil’in birinci bölümünde,
yıldızların hareketlerinden önce bilinmesi gereken konular, ikinci bölümünde, yıldızların
hareketlerinin incelenmesi, üçüncü bölümünde, yıldızların hareketlerine ilişkin problemler ele alınmıştır.Bu kitabın el yazması nüshası, Paris National Kütüphanesi’nde bulunmuş
ve tercüme edilerek, basılmıştır. Ay üzerindeki kriterlerden birine Abul Wafa ismi verilmiştir. Ünlü bilim tarihçisi Plorian Cajori, History of Mathematics adlı eserinde onun
hakkında şöyle demiştir:
Şekil 4.14
Ebu’l Vefa El Buzcani
94 Orta Çağ’da Bilim ve Teknoloji
Eb’ul Vefa, Harezmi’nin matematik ve geometrideki buluşlarını önemli derecede geliştirmiştir. Özellikle geometri ve cebir arasındaki ilişkiler üzerinde durmuştur. Böylece,
bazı cebir denklemlerini, geometrik yöntem kullanarak çözmüştür. Bunun sonucunda, diferansiyel hesap ve analitik geometri düşüncesini oluşturmuştur. Diferansiyel hesap, insan
zekasının bulduğu, önemli ve çok yararlı bir buluş olup, bilim ve teknolojideki gelişmelerin temel kaynağını oluşturmuştur.
Nasıruddin Tusi
XIII. yüzyılda yaşamış olan ünlü bilim adamı Nasıruddin Tusi (D.1201-Ö.1274), Horasan
bölgesindeki Tus şehrinde doğdu. İslam Dünyası’ndaki önemli gözlemevlerinden biri olan
ve İlhanlı hükümdarı Hülagu’nun, Urmiye gölü kıyısında kurdurduğu Meraga gözlem evinin kurucusudur. Gözlem aletlerinin
zenginliği ve gözlemevinde çalışan bilim adamlarının seçkinliği
bakımından dikkati çeken bir gözlemeviydi. Tusi, burada yapmış
olduğu gözlemlerden derlemiş olduğu bulguları, el-Zic el-İlhani
(İlhanlı Zici) adlı eserinde toplamış ve bu eser astronomların
başvuru kitabı olmuştur. Hülagü, bu gözlemevinin yakınında,
Suriye, Irak ve İran’dan Moğollar tarafından yağmalanmış kitaplarla oluşturulmuş, 400.000 ciltlik bir kütüphane de kurdurmuştur. Meraga gözlemevinde oldukça dakik gözlemler yapılmıştır.
Tusi El-Tezkire fi İlm el-Hey’e isimli eserinde, iki
dairesel hareketin nasıl doğrusal hareket oluşturacağını ispatlamış ve bu hareketi kullanarak, düzgün hareket
ilkesini bozmadan gezegen hareketlerini açıklamaya
çalışmıştır. Tusi çifti adı verilen bu model Copernicus
tarafından kullanılmıştır (Şekil 4.16). Bu buluşunu gezegenlere uygulayarak o zamanki astronomiye katkıda bulunmuştur. Bu matematiksel sistem yardımıyla,
Batlamyus sisteminin tersine, Yer’i evren merkezinden
kaydırmadan, Aristoteles fiziğini çürütmeden ve dışmerkezli düzeneği kullanmadan, gezegen hareketlerini
açıklayabilmiştir.
ORTA ÇAĞ İSLAM DÜNYASI’NDAKİ FİZİK ÇALIŞMALARI
İslam dünyasında, yoğunlukla çalışılan iki fizik dalı mekanik (hareketli ve durgun cisimler
fiziği) ve optik (ışık bilgisi) olmuştur. Mekaniğin öncü bilim adamı İbn Sina, optiğin öncü
bilim adamı ise, İbn el Heysem’dir. Kemalüddin el Farisi ise İbn el Heysem’in izleyicisi
olmuştur.
Mekanik biliminin Antik çağdaki kurucusu Aristoteles olmakla birlikte, İskenderiyeli
Mühendisler grubunun üyesi olan Heron’un mekanikle ilgili çalışmaları dikkate değerdir.
Aristoteles’e göre, Doğal ve Zorunlu olmak üzere iki hareket türü vardır. Aristoteles’in
zorunlu hareket açıklaması akla yatkın olmakla birlikte, “kuvvet yoksa, hareket yoktur”
ilkesiyle konunun irdelenmesinin yanısıra, “kuvveti uygulayan ve uygulanan arasında bir
fiziksel bağ olmalıdır.” ilkesi eklenmişti. Fırlatılan nesnelerin hareketini açıklamakta yetersizlik söz konusudur. Fırlatılan nesne, fırlatıldıktan sonra neden hareketini sürdürmektedir, oysa, kuvvet olmadığı için durması gerekirdi. Aristoteles, bu açmazı şöyle açıklamaya çalışmıştı: Fırlatılan cisme uygulanan kuvvet, cismin etrafındaki ortama iletilmekte ve
bu şekilde varlığını sürdüren kuvvet, hareketin devamlılığını sağlamaktadır. İlk adımda,
Şekil 4.15
Nasıruddin Tusi
(5 riyallik İranPulu)
Şekil 4.16
Dairesel Hareketi
Doğrusal
Harekete Dönüştüren
Tusi Çifti Adı Verilen
Model
4. Ünite - Bilim ve Teknoloji Tarihi 95
Aristoteles’in hatırına inandırıcı bulunan bu düşünce, sonraları kabul edilmemiştir. İslam
Dünyası’nda da bu konular tartışılmaya devam etmiştir.
Bunun yanısıra, ışıkla ve bir nesnenin gözümüz tarafından nasıl algılandığıyla ilgili
düşünceler İskenderiyeli Mühendisler grubunun üyesi olan Heron’un ileri sürdüğü düşünceyle başlamıştı. Heron’a göre, gözden çıkan ışık ışınları cisme çarpıp onu aydınlattıktan sonra, cisimden yayılan ışık ışınlarının tekrar göze dönmesiyle, görme algısı oluşuyordu. Bu düşünceyle başlayan ışıkla ilgili tartışmalar, İbn el Heysem ve onu izleyen bilim
adamları tarafından İslam Dünyası’nda da sürmüştür.
İbn-i Sina
İbn-i Sina (D.980-Ö.1037), Aristoteles’in ileri sürdüğü, bir cisim fırlatıldığında, fiziksel ilişki ortadan
kalktığında, bir süre yol almasının nedeni ortama
aktarılan kuvvettir” düşüncesine karşı çıkarak, bu
olgunun nedeninin cisme kazandırılan hareket etme
isteği olduğunu ileri sürmüştür. Hareket ettirici kuvvetin cisme kazandırıldığı veya depolandığı şeklinde yeni bir yorum getiren İbn-i Sina’ya göre “kasri
meyil” (hareket etme isteği) cismin özelliğine göre
farklılık gösterir. İbn-i Sina’nın yaptığı gözlemlerden
çıkardığı sonuçlara göre, ağır nesnelerin kasri meyilleri daha çoktur. Mantar ve taş aynı anda fırlatılırsa,
taş daha uzağa düşmektedir, gözlem sonucu bunu
göstermektedir. İbn-i Sina, kazanılan kasri meyilin
süreklilik taşıdığını ve ortam dirençsizse, hareketin durmayacağını ve sonsuza kadar süreceğini ifade etmiştir. XI. yüzyılda yaşamış bir bilim adamının, ancak XVIII. yüzyılda Newton tarafından ifade edilecek olan “eylemsizlik ilkesi”nin temelini atmış olması ilginçtir.
Mademki kasri meyil ağırlıkla ilişkilidir ve ağır cisimler daha uzağa düşebilmektedirler, o
halde, kasri meyil, (ağırlık)x(hız) olarak tanımlanabilir.
Modern fizikte ağırlık yerine kütle konulursa, kasri meyilin (kütle)x(hız) olduğu ortaya
çıkmaktadır. Bu durum, kasr i meyil kavramının aynı formülle ifade edilen “momentum”
dan başka bir şey olmadığı demektir. Kasri meyil kavramı Batı Dünyası’nda Aristoteles’in
hareket kuramının yeniden tartışılmasına yol açmıştır. Arapça olarak “el meyl el kasri” deyimi, Peter Olivi tarafından Latince’ye “impetus impresus” (etkileyici itme gücü) şeklinde çevrilmiştir. Buridan isimli bilim adamı, impetusun atılan cismin kütlesi ve hızı ile orantılı olduğunu savunmuştur. O halde, bir cisim, harekete başlayınca, engellenene kadar hareketini
sürdürecektir. Bu yorum, Buridan’ın İbn-i Sina’nın etkisinde kaldığını ortaya koymaktadır.
İbn El Heysem
Işık ve ışıkla ilgili olguların incelendiği optik veya o zamanki adıyla, görme bilimi, tüm zamanlar içindeki en büyük gelişimini İslam
Dünyası’nda gerçekleştirmiştir.”Tüm zamanların en büyük optikçisi” kabul edilen İbn el Heysem (D.965-Ö.1040), bu bilim dalını
gerçek kimliğine kavuşturmuştur. Kitab el Menazir (Görüntüler
Kitabı) isimli eserinde, doğrudan görme, yansımayla görme ve
kırılmayla görme gibi geleneksel olarak yapılandırılmış konuları,
modern bilim çağına kadar aşılamayacak şekilde ayrıntılı biçimde
irdelemekle birlikte, renk, gökkuşağı oluşumu, karanlık oda gibi
konuları da bilim dünyasının gündemine taşımıştır.
Şekil 4.17
Duşanbe’deki İbn-I
Sina Heykeli
Şekil 4.18
İbn El Heysem
96 Orta Çağ’da Bilim ve Teknoloji
Doğrudan görme kavramının temel tartışma konusu, “ışık kaynağı göz müdür, yoksa
cisim midir?” İbn el Heysem öncesi dönemde, ışık kaynağıyla ilgili iki görüş egemendir.
Birinci görüş, daha ziyade Euclides, gibi matematikçilerin ve Platon gibi düşünürlerin benimsediği “gözün ışık kaynağı, cismin ise ışığın
hedefi olduğu” şeklindeki Gözışın Teorisi’dir
(Şekil 4.19). Modern bilim çağındaki araştırmacıların “extramission” adını verdikleri bu
teoriye göre, gözden çıkan ışık ışınları, tepesi
gözdeki çıkış noktası olan bir koni şeklinde yayılırlar ve koni cisme ulaştığında görme gerçekleşmiş olur, göz cismi algılar. İkinci görüş
ise, başta Atomcular olmak üzere Aristoteles ve onu izleyenlerin savundukları Nesneışın
Teorisi’dir. Modern Bilim Çağı’ndaki bilim adamlarının “intramission” adını verdikleri bu
teoriye göre, ışık ışınları cisimden çıkarak göze ulaşınca, göz cismi algılar.
İbn-i Sina’nın yoğun eleştirleriyle karşılaşan Gözışın Teorisi, İslam Dünyası’nda benimsenmemiş ve İbn el Heysem’in fiziksel gözlemleri ve matematiksel ispatıyla çürütülmüştür. İbn el Heysem’in Gözışın Teorisi’ni çürüten ve Nesneışın Teorisi’ni geçerli kılan,
kanıtları üç deney ve gözleme dayanmaktadır:
• Birinci gözlem, algı öncesi evreyle ilgilidir. Eğer ışık gözden çıkmış olsaydı, yıldızlar gibi çok uzaktaki cisimleri görebilmemiz için epey uzun bir zaman geçmesi gerekirdi.Oysa, gözümüzü açıp baktığımız anda, hangi uzaklıkta olursa
olsun görme algısı gerçekleşmektedir. Öyleyse ışınlar gözden değil cisimlerden
çıkmaktadır.
• İkinci gözlem, algı sırasındaki evreyi kapsamaktadır. Örneğin, karanlık bir odanın
tavanında bulunan küçük bir delikten ışık girmiş olsun. Eğer ışık gözden çıkmış
olsaydı, sadece tavandan sızan ışın demetini değil, odanın tamamını görmemiz
gerekirdi.O halde ışık ışınları gözden çıkmamaktadır.
• Üçüncü gözlem, algı sonrası evreyi kapsamaktadır. Bir ışık kaynağına veya bir renge uzun süre bakmış olsak, daha sonra bakışımızı başka bir yöne çevirsek, bir süre
daha aynı rengi algılamış gibi oluruz. Işık gözden çıkmış olsaydı, gözümüzün ışık
kaynağına baktığından dolayı kamaşmaması ve renkten etkilenmemesi gerekirdi.
Böyle olmadığı, yani kamaştığı ve etkilendiğine göre ışıklar gözden çıkmamaktadır. Çünkü, etkilenme dış bir nedenden ileri gelmektedir.
İbn el Heysem, bu şekilde Gözışın teorisini çürütmüş ve Nesneışın teorsinin geçerli olduğunu ortaya koymuştur. Bunun yanısıra, İbn el Heysem, ışığın
yansıması kavramını deneysel ve matematiksel olarak ele almış ve fiziğe büyük katkı sağlamıştır. Euclides, Batlamyus ve Heron tarafından da incelenen bu
kavrama ait yansımanın ikinci yasasına göre, ayna
yüzeyine dik olan “normal”adı verilen doğrultuyla
α gelme açısıyla eşit bir β yansıma açısıyla yansıma
gerçekleşir (Şekil 4.20).
Şekil 4.19
Gözışın Teorisi’ne
Göre “Görme”
Şekil 4.20
Işığın Yansıması
Gelen
Işın
Normal
Yansıyan
Işın
4. Ünite - Bilim ve Teknoloji Tarihi 97
İbn el Heysem’in optiğe olan
diğer bir katkısı da karanlık oda
kuralını bulmasıdır. İbn ül Heysem bir gün odadayken pencere
perdesindeki küçük bir delikten
ışığın geçtiğinin farkına varmış
ve karşıdaki duvar üzerinde güneşin bir yarım ay biçiminde görüntüsünü izlemiştir. Daha sonra aynı deneyi Şekil 4.21’deki gibi
üç yanan mumla tekrarladığında
karşıdaki duvar üzerinde mumların ters görüntüsünü elde etmiştir. Aynı deneyi daha küçük deliklerle tekrarladığında,
delik küçüldükçe görüntülerin giderek daha netleştiğini görmüştür. İbn el Heysem’in bu
önemli keşfi daha sonra fotoğraf makinesindeki karanlık odanın temelini oluşturacaktır.
İbn el Heysem’in Arapça Beyt el Mazlum adını verdiği olgu, Latince’ye Camera Obscura
yani karanlık oda olarak çevrilmiştir.
Kemalüddin El Farisi
İslam Dünyası’ndaki optik çalışmalarının önemli bir bölümünü de, İbn el Heysem’in çalışmalarını inceleyerek, daha üst düzeye çıkartan Kemalüddin el Farisi (D.1267-Ö.1320)
Tenkih el Menazır (Optiğin Düzeltilmesi) adlı doyurucu bir eseri yazmıştır. Bu kitapta, İbn
el Heysem’in Kitab el Menazır isimli kitabında bahsettiği çok sayıda makalesini ele alarak,
görüşlerini ve yorumlarını kaleme almıştır. İslam ülkelerinde optiğin yaygın bir şekilde çalışılmasında Tenkih el Menazır’ın büyük rolü vardır. Batı’daki Arapça’dan Latince’ye çeviri
döneminde henüz kaleme alınmamış olması nedeniyle, ancak XIX. yüzyılda tanınmaya
başlamıştır. Kemalüddin el Farisi’nin optiğe olan en büyük katkısı, oluşumu o zamana kadar açıklanamayan gökkuşağını ilk kez doğru biçimde açıklayabilmiş olmasıdır. Bu başarısı
Tenkih el Menazır’ın “Yakan Küreler” bölümünde yer almıştır. Güneşten çıkan ışık ışınlarının havadaki yağmur damlalarına rastladıklarında, saydam kürelerin yüzeyinde yansıması
ve kırılması sonucunda oradan da karşıdaki küresel yüzeyde, yine yansıma ve kırılma yapmasıyla elde edilen değişik renkleri içeren bir optik olgu olduğundan bahsetmiştir.
ORTA ÇAĞDA İSLAM DÜNYASI’NDAKİ KİMYA ÇALIŞMALARI
İslam Dünyası’ndaki kimya çalışmaları, “Doğadaki tüm metaller kükürtle cıvanın bileşiminden oluşurlar” şeklindeki Antik Yunan Simyacıları’nın Yapısal Dönüşüm Teorisi’nin
etkisinde kalmıştır. Bu düşünceyle istenen metalller üretilebildiği gibi, altın gümüş gibi
kıymetli metaller de elde edilebilirdi. Ayrıca, el İksir’i (mükemmel madde) bulmak İslam Simyacıları’nın başlıca amacı olmuştur. Simya, kozmolojiye ve geleneksel tıbba destek
olan, insan ruhu ve bedeni üzerine odaklanan bir bilim olarak görülmüştür. Simyacılar,
maddelere belli bir açıdan bakarak, hem insanın içsel deneyimleriyle ilgilenir, hem de
maddelerle deneyler yaparlar. Amaç, insanı ve maddeyi mükemmeliğe ulaştırmaktır.
Kimya’nın ilk çalışmaları, İslam Dünyası’nda başlamış olup, ilk simyacı Halid bin
Yezid’dir. Ondan sonra, Cafer Sadık ve onun öğrencisi olan İslam simyasının doruk noktası Cabir ibn Hayyan’dır.
Şekil 4.21
İbnü’l Heysem’in Üç
Mum Deneyi
98 Orta Çağ’da Bilim ve Teknoloji
Cabir İbn Hayyan
Cabir ibn Hayyan (D.721-Ö.815), teorik ve deneysel çalışmalarıyla kimyanın gelişmesinde önemli rolü üstlenmiştir ve bu nedenle simyanın doruk noktasındaki bilim adamıdır.
Bir çok kimyasal bileşiğin kimyasal alet ve sürecin uygulayıcı olarak modern kimyanın
kurucusu olarak kabul edilir. Cabir, Aristoteles’in dört element (ateş, hava, su, toprak)
teorisini ve bu ögelerin temel özelliklerini (sıcak, soğuk, ıslak, kuru) benimsemiştir. Dört
element teorisine göre, doğadaki herşey bu dört elementin belli oranlarda ve sıcak/soğuk,
ıslak/kuru özelliklerine sahip birleşimlerinden oluşmaktadır. Cabir’in eserlerinde, maddesel simya (üretim metalürjisi) ve manevi simya içiçedir. Kimya tarihinde, Cabir’e ait en
önemli teori, “minerallerin oluşumuyla ilgili cıva-kükürt teorisi”dir. Mineraller, cıvadan
meydana gelmiş, sonra kükürtle katılaşma yapmıştır.
Tüm simyacıların ütopik düşüncesi olan, “insana ölümsüzlük sağlayan ve değersiz metallerden altın üretilmesini sağlayan el İksir üretmek” Cabir’in de ilgi alanındaydı. El İksir,
hayvansal, bitkisel ve minerallerden faydalanılarak yapılmalıdır. Cabir’e göre, simyanın
ilgilendiği maddeler üç grupta toplanır:
• Ruhlar: ateşe tutulduklarında uçan cevherler ya da maddeler.
• Metaller: minerallerden elde edilen, çekiçle dövülebilen, ses verebilen, parlak
maddeler
• Cisimler: minerallerin dışında kalan eriyebilen ya da erimeyen maddeler
Cabir’in modern kimyanın babası kabul edilmesine neden olan çalışmaların amacı
ise, kendisinin geliştirdiği aletler ve araçların kullanıldığı kimyasal işlemlerle kimyasal bileşikler üretmektir. Cabir, “su” genel başlığı altında, çözücü sular adını verdiği
nitrik, sülfürik ve hidroklorik asitler gibi mineral asitleri keşfetmiştir. Bunun yanısıra,
çelik üretimi, kumaş ve deri boyama, dayanıklı kumaş üretimi, demirin koruyucu
tabakasını oluşturan vernik üretimi, altın üzerine yazı yazmak için altın pirit uygulamak, asetik asidin yoğunlaşması için sirkenin damıtılması, cam yapımı gibi kimya sanayiiyle ilgili çalışmalar yapmıştır. Cabir’in kullandığı önemli işlemler, maddelerdeki
farklı bileşenleri ayrıştırmada kullanılan buharlaştırma, çözünebilir maddelerin özel
düzenek ve araçlar yardımıyla saflaştırma işlemi olan damıtma ve maddeleri yüksek
sıcaklıkta yakarak ve toz haline getirerek, metaldeki çözünmeyen maddeleri ayırmak
olan kireçleştirmedir.
Cabir, yaptığı araştırmalarla, kimyaya element görüşünün girmesini sağlamış, ölçü ve
tartı işlemleri yardımıyla nicelik anlayışının güçlenmesini sağlamış ve geliştirdiği alet ve
araçlarla kimya teknolojisinin gelişmesini sağlamıştır.
XV. Yüzyılda
Yapılmış Cabir
Tablosu
Cabir’in
Geliştirdiği
Damıtma Amaçlı
İmbik
Şekil 4.22 Şekil 4.23
4. Ünite - Bilim ve Teknoloji Tarihi 99
Zekeriya El Razi
Kimya çalışmalarıyla öne çıkan isimlerden biri de Zekeriya el Razi (D.864-Ö.925) dir.
Bağdat’ta başhekimlik yaptıktan sonra, Afrika ve Endülüs ülkelerine seyahatlar yapmıştır.
Simya, felsefe ve tıp alanlarında çalışmalar yapmıştır. Aristoteles’in dört element teorisine inanmayarak, atomsal evren teorisini kullanmak suretiyle
Yapısal Dönüşüm Teorisi’ni benimsemiştir. Çeşitli
deneyler yaparak saf elementler elde etmeye çalışmış, yeni kimyasal maddeler, yeni yöntemler ve
aletler geliştirmiştir. Razi, maddeleri mineral, bitkisel ve hayvansal olmak üzere üçe ayırdıktan sonra,
mineralleri de altı gruba ayırmıştır:
• Ruhlar: cıva, amonyak tuzu, arsenik sülfat.
• Cisimler: altın, gümüş, bakır, demir, kurşun, kalay.
• Taşlar: pirit, çinko oksit, kurşun sülfat.
• Zaclar: siyah, beyaz, yeşil, sarı ve kırmızı.
• Boraks
• Tuzlar
Razi’nin eserlerinde sözünü ettiği ve kullandığı temel kimyasal işlemler, damıtma, kireçleştirme, çözündürme, buharlaştırma, kristalleştirme ve süblimleştirme’dir. Rey kentinde bir hastanede doktor olarak görev yaparken, kendi gözlem ve deneylerinden yararlanarak geliştirdiği tedavi yöntemlerini kullanmıştır. Teşhiste, nabız, idrar, yüz rengi, terleme
gibi göstergelerden yararlanmıştır. Çocuk hastalıklarından çiçek ve kızamığın teşhisleri ve
tedavisi üzerinde çalışmıştır. Hastalıklarla ilgili bilgileri içeren, Kitab el Havi fi el-Tıb (Tıp
Hakkındaki Tüm Bilgiler) isimli eserinde tüm bilinen hastalıklarla ilgili bilgileri kaleme
almıştır. Tüm hastalıkların tedavisinde, ilaçla tedaviyi, ameliyata tercih etmiştir.
ORTA ÇAĞDA İSLAM DÜNYASI’NDAKİ TIP ÇALIŞMALARI
Ortaçağ İslam Dünyası’nda, tıp çalışmaları Aristoteles, Dioscorides, Galen gibi Antik Yunan dönemi bilim adamlarının eserlerine dayanmasına karşılık, Müslüman bilim adamalrı da bu alana önemli katkılar yapmıştır. Antik Yunan dönemi tıbbi eserlerin Yunanca’dan
Arapça’ya çevrilmesinden önce İslam Dünyası’ndaki tıp birikimi geleneksel yöntemler düzeyindeydi ve Peygamberin önerileri önem taşıyordu (peygamber tıbbı). Çeviriler yapıldıktan
sonra, Galen’in görüşleri benimsendi.
Zehravi
1013 de hayata veda eden Endülüs’lü Zehravi,
İslam Dünyası’nın en ünlü cerrahıdır. Kaleme
aldığı el Tasrif isimli eserindedöneminin cerrahi
bilgilerini ve yeni yöntemleri tanıtmıştır. Yaraların ateşle dağlanması, deney amacıyla, hayvan
vücutları üzerinde ameliyatlar yapmak, kadavra
teşrihi, ameliyatlarda kullanılan aletlerin resimleri (Şekil 4.25) bu eserde yer almıştır. Çeviri döneminden sonra, batı cerrahi uygulamalarının
gelişmesinde, Zehravi’nin büyük etkisi olmuştur.
Şekil 4.24
Zekeriya el Razi
Şekil 4.25
Zehravi’nin kullandığı
ameliyat aletleri
100 Orta Çağ’da Bilim ve Teknoloji
İbn Nefis
XIII.yüzyılın en önemli hekimlerinden olan ve Şam’da ve Kahire’de hekimlik yapmış
olan İbn Nefis (D.1213-Ö.1288) İbn-i Sina’nın Kanunu’nun Anatomi Kısmı İçin Açıklama isimli eserinde, Galen’in kan dolaşımı ile ilgili görüşlerine itiraz ederek düzeltmiştir.
Galen’in Küçük Kan Dolaşımı’nda, kanın kalbin sağ tarafından sol tarafına kalpteki bir
delikten geçerek ulaştığı söylenmiştir. İbn Nefis ise, yaptığı deney ve incelemelerde, böyle
bir deliğin olmadığını ifade etmiştir. İbn Nefis’e göre, kalbin sağ karıncığına gelen kan,
akciğerlere gidip temizlendikten sonra, kalbin sol karıncığına gelmektedir (Küçük Kan
Dolaşımı) (Şekil 4.26). Onun bu buluşu, XVI. yüzyılda Michael Servetus ve Realdo Colombus tarafından tekrarlanmıştır.
ORTA ÇAĞ İSLAM DÜNYASI’NDA TEKNOLOJİK ÇALIŞMALAR
Ortaçağ İslam Dünyası’nda sadece bilimsel çalışmalara dayalı parlak bir dönem yaşanmamıştır. Bilimdeki gelişmenin yanısıra teknolojik gelişmelerin de yaşandığını görüyoruz.
Özellikle Benu Musa (Musa Kardeşler) ve Hazıni, Cezeri’nin geliştirdikleri gündelik yaşamda kullanılan bir takım ilgi çekici araçları tanıyacağız.
Benu Musa (Musa Kardeşler)
IX. yüzyılda Bağdat’ta yaşamış Muhammed, Ahmet, Hasan adlı üç kardeşlerdir. Abbasi
halifesi Memun döneminin en tanınmış matematikçi, astronom ve fizikçilerindendirler.
Bunlardan Ahmet, Kitab el-Hıyel isimli eserinde İskenderiyeli Mühendisler grubunun üyeleri olan Ctesibios,
Philon ve Heron’un çalışmalarına paralel çalışmalarından bahsetmiştir. Kitab el Hıyel’de hava, boşluk ve denge prensipleri temel alınarak, yüz aracın tanıtımı yapılmıştır. Bu araçların yapımında, çeşitli şekillere sahip
sifonlar, şamandıra yardımıyla kontrol edilen valflar,
hava kontrollü mekanizmalar kullanılmıştır. Bu eserde
geçen yüz aracın, yetmişüçünü, sihirli imbikler, onbeşini su seviyesini sabit tutmaya yarayan araçlar, yedisini
fıskiyeler, üçünü lambalar, birini kaldıraç, birini körük
oluşturur. Şekil 4.28’de bu lambalardan fitil uzunluğu
otomatik olarak ayarlanan tipte olanı görülmektedir.
İbn Nefis’e göre
Kan Dolaşımı
ve Sindirim
Sistemi
İbn Nefis
Şekil 4.26 Şekil 4.27
Şekil 4.28
Fitil Uzunluğu
Otomatik Olarak
Ayarlanan
Lamba
4. Ünite - Bilim ve Teknoloji Tarihi 101
Hazıni
İslam Dünyası’nda denge prensipleriyle ilgili çalışmalar, daha ziyade, madenler, kıymetli taşlar ve suların saflık derecelerini bulmaya yarayan Mizan el-ma (Su terazisi) isimli,
Archimedes’in durgun sıvılarla ilgili prensiplerine dayanarak yapılan teraziler üzerine
yoğunlaşılmıştır. Bir takım sahtekarlıkların ortaya çıkacağı endişesiyle, Sultan Sencer’in
hazinebaşısı bu terazilerden eline geçenleri parçalayarak yok etmiştir. Daha sonra,el Hazıni yaklaşık 1100 yıllarında konuyla ilgilenmiştir. El Hazıni, Sultan Sencer’in himayesinde
yaşamış ve Kitab Mizan el Hikme (Hikmet Terazisi kitabı) isimli eserinde su terazisini
oldukça geliştirmiştir. El Mizan el Cami (Toplayan Terazi) adını verdiği terazi, iki metre
uzunlukta, iki santimetre kalınlıkta bir tahta parçasından oluşuyordu. Bu terazi son derece hassas olup, 4,5 kilogramda 0,75 gram lık farkı bile gösterebilecek kadar duyarlıydı.
Cezeri
Cezeri (D.1136-Ö.1233), Anadolu’da yaşamış bir bilim adamıdır. İsmi yaşadığı kent olan
bugünkü adıyla Cizre, o zamanlardaki adı Cezire’den gelmektedir. Diyarbekir sultanı Sukman bin Artuk’un isteği üzerine, “El-Cami’ Beyn el-İlm ve el’-Amel el Nafi fi Sınaat el
Hiyel (Makine Yapımında Yararlı Bilgiler ve Uygulamalar) adlı eseri yazmıştır. Kısa adı
Sınaat el Hiyel olan bu eser, altı kitaptan oluşmaktadır:
• I. Kitap: Eşit saatlerin ve güneş saatlerinin geçişlerinin belirtildiği saatlerin yapımı
• II. Kitap: İçki meclisleri için uygun kaplara ilişkin figür tasarımları
• III. Kitap: İbriklerin, kan alma teknelerinin ve abdest alma leğenlerinin yapımı
• IV. Kitap: Şekillerini değiştiren fıskıyeler ve sürekli çalan flüt için araç yapımı
• V. Kitap: Derin olmayan göllerden ve ırmaklardan suyu yukarı çeken araçların
yapımı
• VI. Kitap: Değişik ve farklı amaçlarla tasarlanmış çeşitli şeylerin yapımı
Cezeri’nin bu eseri incelendiğinde, Antik Yunan zamanındaki hava, boşluk ve denge
prensipleri kullanılarak, geliştirilmek suretiyle çeşitli araçların üretildiği görülmektedir.
Şekil 4.29’da suyla çalışan bir makine tasarımı görülmektedir. Şekil 4.30’da ise suyu yukarı çıkaran araç yani bir anlamda fıskıye tasarımı görülmektedir. Bu fıskiye akan suyun
miktarı (ya da debisini) ayarlanma özelliğine sahiptir. Şekil 4.31’de görülen filli su saati
Su ile Çalışan
Makina
Tasarımı
Suyu Yukarı
Çıkaran
Araçlardan
Biri
Şekil 4.29 Şekil 4.30
102 Orta Çağ’da Bilim ve Teknoloji
Cezeri’nin en önemli aracıdır. Sırtında kare
biçimli bir kürsü, kürsünün köşelerindeki sütunlar üzerinde hisar, hisarın üzerinde ise bir
kubbe, kubbenin üzerinde ise bir kuş bulunan
bir fil görülmektedir. Hisarın filin başı yönündeki tarafında bir balkon, balkonda oturan bir
adam, adamın sağında ve solunda iki şahin,
balkonun sütunları arasında uzanan ve üzerinde elinde kalem tutan bir katibin oturduğu
bir platform, platformun üzerinde 7,5 dereceye bölünmüş bir yay, filin boynuna oturmuş,
sağ elinde balta, sol elinde sopa tutan bir bakıcı ve filin boynunun iki tarafında vazo bulunmaktadır. Katibin kalemi yarım saatte 7,5
dereceye geldiğinde, kuş öter, delkiklerden biri
beyaza döner, balkondaki adam, sağ tarafındaki şahinin gagasından elini kaldırır, sol elini
sol tarafındaki şahinin gagasının üzerine koyar. Buna benzeyen bir çok otomatik işlemler
yapılan bu sistemde her saatte bir aynı işlemler
tekrarlanır.
Cezeri’nin diğer otomat çalışmaları arasında, hastadan alınan kanın miktarını ölçen
kan alma tekneleri, mumlu saatlerde sayılabilir.
Şekil 4.31
Fiili Su Saati
4. Ünite - Bilim ve Teknoloji Tarihi 103
Özet
Antik Çağ ve Modern Çağ arasında yer alan M.S. 395 ile M.S.
1450 arasındaki döneme, Rönesans düşünürleri tarafından
Orta Çağ adı verilmiştir. Bu çağ, nitelik ve yapı bakımından
farklı özellikler taşıyan iki zaman dilimini içermektedir. M.S.
ikinci yüzyıldan sekizinci yüzyıla kadar olan dilim, Patristik
Dönem ya da Karanlık Çağ, sekizinci yüzyıldan onbeşinci
yüzyıla kadar olan dilim ise, Skolastik Dönem’dir. Her iki
zaman diliminde de hıristiyanlığın savunularak, üstün kılınması öne çıkmıştır. Fakat özellikle, Patristik Dönem’de bilime
karşı olan tutum daha dikkat çekicidir.
Ortaçağ felsefesi, Hıristiyan düşünürlerin, antik dönem felsefesi karşısında yer alarak, onu yok etmek şeklindeydi. M.S.
II.yüzyıl ile VIII. yüzyıl arasındaki Patristik dönem felsefesi,
putperestliğe karşı Hıristiyanlığı savunma amacını gütmüştür.
Bilim tarihi açısından önemsiz olan bu dönemin karakteristik özelliği, teoloji çalışmalarının yoğun oluşudur. Bu dönem
içerisinde yaşanan gelişmeler, antik felsefenin gerçek yüzünün
anlaşılması açısından önemlidir. Bu felsefeyi savunanlar üzerinde, yaşamlarını ortadan kaldıracak boyuta varan baskılar
sonucu, Avrupa ülkelerini terkederek, İslam ülkelerine sığınan düşünürler, beraberinde getirdikleri Antik Yunan Dönemi eserlerini Latinceden Arapçaya çevirmişlerdir. Bu eserlerin
okunmasıyla başlayan İslam ülkelerindeki entelektüel gelişme,
İslam Uygarlığı’nın oluşumunda büyük rol oynamıştır.
Akdeniz kıyılarındaki topraklarda yerleşik durumdaki Yunan, Roma ve Hıristiyan kültürleri Müslümanların dikkatini
çekerek, bu yöreleri fethetmelerine yol açmıştır. Önemli kültür merkezlerinden olan İskenderiye, M.S. 642’de Müslümanların eline geçerek, Avrupa’daki Karanlık Çağ Dönemi’nde İslam toprakları İran’dan Güney Akdeniz kıyılarına, İspanya’ya
kadar genişlemiştir. Böylece İslam Dünyası gerçek anlamda
Aydınlık Çağı yaşamaya başladı ve M.S. VIII. Yüzyılda dünyanın entelektüel anlamda liderliğini ele geçirdiler. Bu dönem içerisinde, Müslüman bilim adamları, bilim ve teknolojiye ciddi anlamda katkıda bulunmuşlardır.
M.S. VIII. yüzyılda başlayan Skolastik Dönem’deki en önemli
gelişme, üniversitelerin ve entellektüel kültürün kurulmasında rol oynayan iki önemli öge olan bilim ve felsefenin oluşumuna sıcak bakan tarikatların kurulmasıdır. Bu dönem
içerisinde, bilimin gelişmesini büyük ölçüde etkileyen, üyeleri bilim adamları olan Fransisken Tarikatı 1209’da, üyeleri
düşünürler olan Dominiken Tarikatı 1215’de kurulmuşlardır.
IX. Yüzyılla XII. Yüzyıl arasındaki zaman diliminde, yüksek
öğretim kurumları olarak papazlar tarafından yürütülen katedral okulları rol oynuyordu. Üniversitelerin kurulmasına
kadar dini eğitim verilen bu kurumlar varlıklarını sürdürdüler. M.S. 1000 yılında, İtalya’nın Bologna kentinde, hukuk
eğitimi almak isteyen öğrenciler, Universitas adlı bir oluşum
başlattılar. Bu oluşumun etkisiyle yaklaşık bir yüzyıl sonra,
Bologna Üniversitesi’nde tıp ve felsefe fakülteleri kuruldu. Bu
üniversiteden sonra, Oxford, Cambridge, Padua, Ravenna ve
Paris Üniversiteleri de kuruldu. Bu üniversiteler, İlahiyat, Kilise Hukuku, Tıp ve Genel Meslekler olmak üzere dört programdan oluşuyordu ve öğretim üyeleri din adamı kimliğini
taşıyordu. Bütün programlardaki dersler iki ana gruba ayrılıyordu. Birinci grup, gramer (dilbilgisi), retorik (konuşma) ve
diyalektik ders paketini içerecek şekilde olup, üçlü anlamına
gelen Trivium adını alıyordu. İkinci grup ise, Aritmetik, Geometri, Müzik ve Astronomi ders paketini içerecek şekilde
olup, dörtlü anlamına gelen, Quadrivium adını alıyordu.
Aristoteles’in Yermerkezli Evren Modeli ve Batlamyus’un
Evren Modeli, Ortaçağ kozmolojisi ve astronomisinin temellerini oluşturmuştur. Hıristiyanların evren modelinde
de Yer evrenin merkezindedir. Gerek Yer, gerekse evren küre
biçimindedir. Oysa Hıristiyanlığın ilk yıllarında bazı Kilise
Babalarının, İncil’den esinlenerek, Yer’in düz olduğunu ve
gökyüzünün onun üzerine kapanmış bir yarım küre biçimindeolduğunu savunmalarına karşın, Aristoteles’in Yer’in küreselliği düşüncesi daha akla yatkın bulunarak, kabul edilmiştir.
Evren’in uçsuz bucaksız büyüklüğüyle karşılaştırıldığında
Aristoteles ve Batlamyus’un evreninde, Yer nokta büyüklüğünde kalıyordu. Yer’in büyüklüğü ile ilgili Eratostenes’in hesapladığı değer doğru kabul edilmiştir. Bu dönemde kaleme
alınmış olan Pierre D’Ailly’nin Dünya’nın İmgesi adlı eserinde,
Müslüman astronomların konuyla ilgili bulgularına rastlanmış olup, Fergani’nin Yer çevresini 20.400 mil olarak hesaplamasına yer verilmiştir. Bu değerin, gerçek değerden oldukça
küçük olmasına karşın Kristof Kolomb’a Atlas Okyanusu’nu
geçerek Hindistan’a ulaşma projesinde yol göstermiştir. Bunun yanı sıra, Yer’in evrenin merkezinde olması düşüncesine,
Kopernik, modelini açıklayıncaya kadar, inanılmıştır.
Fibonacci dizisi, ikinci sayıdan sonra gelen her sayı, önceki
iki sayının toplamı olan bir dizidir. Yani,
1, 1, 1+1=2, 1+2=3, 2+3=5, 3+5=8, 5+8=13, 8+13=21,
13+21=34, 34+21=55, 55+34=89, 89+144=233………. gibi.
Bu dizide n sayısı büyüdükçe, iki ardışık Fibonacci sayısının
oranı Altın Oran adı verilen
φ=1.618……
sayısına yaklaşır. n inci Fibonacci sayısı F(n), (n+1) inci Fibonacci sayısı F(n+1) ise Altın Oran (φ) aşağıdaki şekilde bulunabilir:
lim
n→∞
F(n+1)
F(n) =ϕ
104 Orta Çağ’da Bilim ve Teknoloji
Aristoteles ve onun düşüncelerinin Müslüman yorumcusu
İbni Sina’nın düşünceleri, Hıristiyan Dünyası’nda Ortaçağ’da
yapılan fizik çalışmalarının gelişmesini ve ele alınan konu
başlıklarını etkilemiştir. Ortaçağ’daki entellektüellerin Kutsal Kitap’ta yazılanları tartışılmaz doğrular kabul etmeleri
ve yeni bir düşünce arayışında olmayışları böyle bir durumu
ortaya koymaktaydı. İnsana düşen Kutsal Kitap’ta yazan dinsel dogmaları anlayarak, açıklamak ve bu dogmalara karşı
çıkanları ikna etmekti. Skolastik dönemde, kısmen de olsa
sakıncalı bulunmayan tek düşünür olan Aristoteles’in kaleme
aldığı kitaplardaki bilgilerin tartışmasız olarak doğru kabul
edilmesiydi. Hıristiyan dünyası’nda bu dönemde fiziğin optik yani ışık bilgisi alanında çalışmalar yapmış bilim adamlarından öne çıkan dört örnek olan Robert Grosseteste, Rogere
Bacon, John Pecham ve Witelo ve mekanikle ilgili çalışmalar
yapan fizikçiler ele alınacaktır.
Optik konusunda çalışmış ve optiği bilimsel bir kimliğe kavuşturmada katkıları olan bir bilim adamı olan Robert Grosseteste
(D.1170-Ö.1253), ışık konusuna tamamen mistik ve metafizik bir yaklaşım ileriye sürmüştür. Bu düşüncesinde Şeyh el
Maktül’ün mistik-metafizik yaklaşımından etkilenerek düşüncelerini mantık ve optik temeline oturtmuştur. Doğayla ilgili
kabul edilebilir bilgi elde etmenin, resolutio (çözme) ve compositio (birleştirme) işlemleri şeklinde iki aşamalı bir süreç
olduğunu belirtmiştir. Çözmeden sonraki birleştirme aşamasında, yani olguların oluş biçimlerine anlam vermeye yönelik
varsayımların kurulmasında, deney yapmak gerektiğini ifade
etmesi çok ilginçtir. Bu nedenle, deneysel yöntemin başlamasına aracı olmuş ve deneysel olguların oluşmasında gereken
zorunlu koşulların neler olması gerektiğini ortaya koymuştur.
Grosseteste’nin öğrencisi olan Roger Bacon (D.1220-Ö.1292),
Fransisken mezhebi keşişlerindendir. Doctor Mirabilis (Olağanüstü Bilim Adamı) olarak nitelendirlmiş olup, Paris
Üniversitesi’nde onbeş yıl kadar bulunmuştur. Doğa araştırmalarında, doğru bilgiye ancak deney yaparak ulaşılabileceğini savunarak, bilimsel bilginin elde edilmesinde deneysel
yöntemi ifade eden ilk bilim adamı olmuştur. Deney, dışsal ve
içsel olarak ikiye ayrılır. Dışsal deney, duyularla gerçekleştirilir ve doğadaki varlıkların tanınmasına yöneliktir. İçsel deney
ise, sezgilerle gerçekleşir ve doğa üstü varlıkların tanınmasına yöneliktir. Elde edilen bilgiler, insanı mutlu kılar. Deneysel bilgi, insanlara geleceği önceden bildirme ve kavrayışını
geliştirme olanağını verir. Böylece, kötülük gerçekleşmeden
önlemi alınır, bu nedenle, insan doğaya hakim olabilir.
John Pecham’ın (D.1220-Ö.1292) görme ile ilgili açıklamaları İbn el Heysem’inkilere yakındır. Perspectiva Communis
(Cisimlerin Genel Görünümleri) adlı eseri, İbn el Heysem’in
Kitab el Menazır adlı eserinin uzun ve karmaşık kopyası
şeklindedir. Pecham, İbn el Heysem’den yazar, ya da fizikçi
olarak söz ederek alıntılar yapmıştır. Görme teorisi, gözün
anatomisi ve fizyolojisi, algı psikolojisi, kırılma ve yansıma
ile görüntü oluşumu konuları, Kitab el Menazır’ın aynısıdır.
XIII.yüzyıldaki optik alanında çalışmalar yapan diğer önemli bir bilim adamı da Witelo (D.1230-Ö.1280) dur. Witelo’ya
gore, görme, gözden çıkan ışık ışınları vasıtasıyla gerçekleşmez. Göz ve ışık ışınlarına dayalı teoriyi savunmayan tek bilim adamı Witelo’dur.
Hıristiyan Dünyası’nda yapılan çalışmalar yalnızca optik
alanında dğildir. Bunların yanısıra hareket konusuyla ilgili
çalışmalar yapan bilim adamları da vardır. Müslüman bilim
adamı İbn Bacce’nin (D.1095-Ö.1138) hareketle ilgili Aristotelesçi hareket teorisine yaptığı katkıları vardır. Bacce’ye gore,
kuvvet yoksa, hareket yoktur, fakat, boşlukta da olsa, hareketin sona ermesi için zaman geçecektir. Bu görüşler Hıristiyan
bilim adamlarını etkilemiştir. Bu bilim adamlarından biri
Thomas Aquinas (D.1225-Ö.1274)’tır. Ona gore, boşlukta da
hareket vardır, çünkü hareket edilen ortam, kısımlardan oluşur ve hareket eden cisim, bu kısımların hepsinde aynı anda
bulunamaz. Boşluk, hareket için ideal bir ortamdır. Gök cisimlerinin hareketi bu nedenle idealdir.
Bacce’nin düşüncelerini paylaşan bilim adamlarından biri de
Peter Olivi (D.1248-Ö.1298)’dir. Olivi’ye göre, boşlukta hareket edilebilir ve hareket eden cismin hız değişimleri, uygulanan kuvvetin büyüklüğüne bağlıdır. Ortamın geometric özellikleri, hareketi etkiler. Kuvvet ve hız, ikincil olarak hafreketi
etkileyebilir. Ortamın geometric özelliği kalkarsa, hareket de
yok olur. O halde, kuvvet olmadan da hareket olabilir. Bu bugünkü hareket anlayışıyla örtüşmektedir. Atış hareketleri de
bir başka tartışma konusu oluşturmuştur. Ockhamlı William
(1300-1349)’a gore, hareket ettirilebilir bir cismin onu fırlatandan ayrıldıktan sonra oluşan atış hareketinde, hareket eden
cisim, hareket ettirilmiş olduğundan mutlak veya göreli bir
gücün olmayacağını, bu nedenle, hareket edenle hareket ettirenin mutlak olarak birbirinden ayırd edilemeyeceğini iddia
etmiştir.
Bradwardine, hareket için yeni bir formül geliştiriyor. Hız
aritmetik olarak, (F/R) oranı ise geometrik olarak artmalıdır. Buna göre formül v=log (F/R) şeklini alıyor. Bu durumda
Aristoteles’e yapılan eleştiriler haksız duruma düşüyor. F=R
ise v=log(1)=0; R=0 ise v=log(0)=∞ oluyor. F<R oluyorsa
v=log(x)= negatif oluyor. Eğer x sıfırdan büyük, birden küçükse (0<x<1) negatif bir sayı çıkıyor. Bu da Aristoteles’in
düşüncesinin doğru olduğunu gösteriyor.
Bu açıklamalar, Galileo için gereken bilimsel alt yapının hazırlandığını, yani ilgili temel kavramlar ve teoremlerin oluşturulduğunu bize gösteriyor. Yine de hareketlerle ilgili problemlerin çözümü tam olarak yapılabilir durumda değildir.
Bunun için Galile ve Newton’un çalışmalarının beklenmesi
yani XVI. Yüzyılı beklemek gerekiyor.
4. Ünite - Bilim ve Teknoloji Tarihi 105
İslam dininin doğuşuyla, tarihin en parlak dönemlerinden
biri başlamıştır. Komşu ülkelerin fethedilmesiyle başlayan
Arapların dünya coğrafyasındaki yayılmaları, sonraki yüzyıllarda bilim ve teknolojide de etkisini göstermiştir. VIII. ile
XII. Yüzyıllar arasındaki dörtyüz yıllık dönemde, bilim ve
teknolojide yaşanan parlak zaman, Atlas Okyanusu kıyılarından Kuzey Hindistan ve Orta Asya’ya kadar olan bölgede
kurulan imparatorluk topraklarında yaşanmıştır. Bu parlak
dönem onbirinci yüzyıldan itibaren kaybolmaya başlar, gerileme ve yönetim bozuklukları büyük bir çöküşle sona erer.
İslamiyetin bu kadar geniş topraklara yayılmasında diğer din
ve inançlara gösterilen hoşgörü rol oynamıştır. Ezilmiş bir
çok halk, Müslümanlar’a kurtarıcı olarak bakmıştır. Araplar,
aslında koyu dindar değillerdi ve askerliğe yatkın yaradılışta
değillerdi. Başka ülkeleri fethetmelerinin altındaki neden,
İslamiyet’i yayma düşüncesiydi. Bu arada Yunan ve Roma
uygarlıklarının kalıntılarıyla da yüzyüze geldiler. Bu durum
onlara büyük bir öğrenme isteği kazandırdı. Bu dönem içindeki en parlak çalışmalar, matematik, tıp, fizik, kimya ve astronomi alanlarında gerçekleştirilmiştir İslam Dünyası’ndaki
bilimsel gelişmelerin yaşandığı üç önemli kurum, Beytü’l
Hikme (Bilgelik Evi), gözlemevleri ve hastahanelerdir.
Abdülhamit İbn Türk (D.830-Ö.910), dokuzuncu yüzyılda
yaşamış, sayılar teorisi ve cebir alanında çalışmalar yapmış
bir Türk Müslüman matematikçidir. Onun geçmişi ile ilgili çok az bilgi günümüze ulaşmıştır. Meşhur matematikçi
Harezmi’nin çağdaşıdır.
Sabit İbn Kurra (D.826-Ö.901), Harran’da doğmuş olan döneminin önde gelen matematikçi ve astronomlarındandır.
Yunanca ve Süryanice biliyordu ve Apolonnius, Archimedes,
Euclides ve Batlamyus gibi bir çok Yunan bilim adamlarının eserlerini Arapça’ya çevirmiştir. Batlamyus’un Almagest
isimli eseri hakkında yaptığı yorumda, Sinüs Teoremi’nin tanımını vererek astronomiye uygulaSnması üzerinde durmuştur. Biri diğerinin çarpanlarının toplamına eşit olan sayılar
yani dost sayılar üzerine yaptığı incelemeler, Pisagorcular’ın
sayılar teorisi çalışmalarından haberdar olduğunu göstermektedir. Bunun yanı sıra cebirin geometriye uygulnması ile
ilgili çalışmalar da yapmıştır.
Kereci, X. yüzyıl sonları ile XI. yüzyıl başları arasında
Bağdat’ta yaşamış ünlü matematikçilerden birisidir.Cebir
ve geometrinin yanı sıratenik konularda da yazılmış eserleri
vardır. Belirli ve belirsiz denklemler, üslü çokluklar, aritmetik
işlemlerin cebirsel terimlere uygulanması ve polinomlar üzerine çalışmaları vardır.
Ömer Hayyam (D.1048-Ö.1131) Horasan eyaletinin Nişabur
kentinde doğdu ve eğitimini burada sürdürdü. Yaşamının büyük bir kısmını Nişabur’da geçirmesinin yanısıra Semerkand,
Buhara, Belh ve İsfahan gibi önde gelen bilim merkezlerinde
yaşadı. Astronomi, fizik, matematik, cebir ve tıp alanında çalışmalar yaptı. Risale-i Cebr isimli eserinin 1851’de batı dillerine çevrilmesiyle, dünya çapında tanınan bir matematikçi
kimliğine kavuşmuş oldu. Rubaiyat of Omar Khayyam isimli
rubailer kitabının çevirisi yapılınca şair kimliği ile de tanındı.
Euclides’in postülalarının incelenmesi, özgül ağırlığın doğru
şekilde belirlenmesi konularında da çalışmalar yapmıştır. Ayrıca, üçüncü dereceden denklemlerin çözümünde geometrik
yaklaşım ile ilgili analitik geometri ile ilgili çalışması Descartes dönemine kadar matematikçiler tarafından kabul edilmiş
bir çalışmadır. Sayılar teorisi, Euclides’in beşinci postülası
ve cebir konusunda özellikle yoğunlaşmıştır. Euclides dışı
geometrilerin kurulmasına öncülük eden Risale fi Şerhi Ma
Eşkale min Müsaderat Kitab Oklides (Euclides’in Kitabının
Problemli Postülaları Üzerine Yorum) adlı eseri vardır. Bu
alanda geliştirmiş olduğu teorem, parabolik, eliptik, hiperbolik geometrilerin başlangıç bilgilerini vermektedir. Ömer
Hayyam, n bir pozitif tam sayı olmak üzere (a+b)n ifadesinin
açılımına ait terimlerin katsayılarını veren Batı ülkelerinde
Pascal üçgeni olarak isimlendirilen yöntemi Pascal’dan yüzlerce yıl önce bulmuştu. Bu nedenle Bilim tarihçileri Pascal
Üçgeni yerine Hayyam Üçgeni ismini kullanmaktadırlar.
Memun döneminin önemli astronomu olan Fergani, astronomi üzerine kapsamlı eser yazan ilk bilim adamıdır. 833
yılında yazılan Astronomi Esasları isimli eserinde, evrenin ve
gezegenlerin büyüklükleri, gezegenlerin ve sabit yıldızların
uzaklıkları, çapları konusundaki bilgileri içermektedir. Bu
bilgiler, kendinden sonraki Müslüman astronomlar tarafından da doğrulanmıştır. Bu eser, onikinci yüzyıldan onbeşinci
yüzyıla kadar olan dönemde bir çok kez Latince’ye çevrilerek,
Avrupa’da astronominin gelişiminde etkili olmuştur.
Battani (D.858-Ö.929) Urfa’nın ilçesi olan Harran’da doğmuş
ünlü astronom ve matematikçidir. Yıldızlara tapan Sabi dinine inandığı söylentisine karşın ele geçirilen künyesinde,
Müslüman olduğu yazılıdır. Astronomi’deki en büyük başarısı, Güneş yılını 365 gün 5 saat 46 dakika ve 24 saniye olarak
ölçmesidir. Battani’nin bugüne ulaşan tek kitabı olan, Zic-i
Sabi adlı kitabında, 877-929 yılları arasında yapmış olduğu
gözlem sonuçlarını vermiştir. Bu eserin içeriğinden, Hint
astronomisi ve Batlamyus’un görüşlerini benimsediği görülmektedir.
İran’lı bir matematikçi ve astronom olan Ebu’l Vefa el Buzcani (940-998), Bağdat’ta matematik eğitimini tamamladıktan
sonra, özellikle trigonometri alanında çalışmalar yaptı ve bugüne ulaşmayan trigonometri kitapları yazdı. Batlamyus ve
Diophantos’un eserlerini okuyup yorumladıktan sonra, astronomi çalışmalarına başlayıp, Ay’ın hareketlerini inceledi.
XIII. yüzyılda yaşamış olan ünlü bilim adamı Nasıruddin
Tusi (D.1201-Ö.1274), Horasan bölgesindeki Tus şehrinde
106 Orta Çağ’da Bilim ve Teknoloji
doğdu. İslam Dünyası’ndaki önemli gözlemevlerinden biri
olan ve İlhanlı hükümdarı Hülagu’nun, Urmiye gölü kıyısında kurdurduğu Meraga gözlem evinin kurucusudur. Gözlem
aletlerinin zenginliği ve gözlemevinde çalışan bilim adamlarının seçkinliği bakımından dikkati çeken bir gözlemeviydi.
Tusi, burada yapmış olduğu gözlemlerden derlemiş olduğu
bulguları, el-Zic el-İlhani (İlhanlı Zici) adlı eserinde toplamış
ve bu eser astronomların başvuru kitabı olmuştur. Hülagü,
bu gözlemevinin yakınında, Suriye, Irak ve İran’dan Moğollar tarafından yağmalanmış kitaplarla oluşturulmuş, 400.000
ciltlik bir kütüphane de kurdurmuştur. Meraga gözlemevinde
oldukça dakik gözlemler yapılmıştır.
İbn-i Sina (D.980-Ö.1037), Aristoteles’in ileri sürdüğü, “ bir
cisim fırlatıldığında, fiziksel ilişki ortadan kalktığında, bir
süre yol almasının nedeni ortama aktarılan kuvvettir” düşüncesine karşı çıkarak, bu olgunun nedeninin cisme kazandırılan hareket etme isteği olduğunu ileri sürmüştür. Hareket
ettirici kuvvetin cisme kazandırıldığı veya depolandığı şeklinde yeni bir yorum getiren İbn-i Sina’ya göre “kasri meyil”
(hareket etme isteği) cismin özelliğine göre farklılık gösterir.
İbn-i Sina’nın yaptığı gözlemlerden çıkardığı sonuçlara göre,
ağır nesnelerin kasri meyilleri daha çoktur. Mantar ve taş
aynı anda fırlatılırsa, taş daha uzağa düşmektedir, gözlem sonucu bunu göstermektedir.
Işık ve ışıkla ilgili olguların incelendiği optik veya o zamanki
adıyla, görme bilimi, tüm zamanlar içindeki en büyük gelişimini İslam Dünyası’nda gerçekleştirmiştir.” Tüm zamanların
en büyük optikçisi” kabul edilen İbn el Heysem (965-1040),
bu bilim dalını gerçek kimliğine kavuşturmuştur. Kitab el
Menazir (Görüntüler Kitabı) isimli eserinde, doğrudan görme, yansımayla görme ve kırılmayla görme gibi geleneksel
olarak yapılandırılmış konuları, modern bilim çağına kadar
aşılamayacak şekilde ayrıntılı biçimde irdelemekle birlikte,
renk, gökkuşağı oluşumu, karanlık oda gibi konuları da bilim
dünyasının gündemine taşımıştır.
İslam Dünyası’ndaki optik çalışmalarının önemli bir bölümünü de, İbn el Heysem’in çalışmalarını inceleyerek, daha
üst düzeye çıkartan Kemalüddin el Farisi (D.1267-Ö.1320)
Tenkih el Menazır (Optiğin Düzeltilmesi) adlı doyurucu bir
eseri yazmıştır.
Cabir ibn Hayyan (D.721-Ö.815), teorik ve deneysel çalışmalarıyla kimyanın gelişmesinde önemli rolü üstlenmiştir
ve bu nedenle simyanın doruk noktasındaki bilim adamıdır.
Bir çok kimyasal bileşiğin kimyasal alet ve sürecin uygulayıcı
olarak modern kimyanın kurucusu olarak kabul edilir. Cabir,
Aristoteles’in dört element (ateş, hava, su, toprak) teorisini
ve bu ögelerin temel özelliklerini (sıcak, soğuk, ıslak, kuru)
benimsemiştir.
Kimya çalışmalarıyla öne çıkan isimlerden biri de Zekeriya el
Razi (D.864-Ö.925) dir. Bağdat’ta başhe kimlik yaptıktan sonra, Afrika ve Endülüs ülkelerine seyahatlar yapmıştır. Simya,
felsefe ve tıp alanlarında çalışmalar yapmıştır. Aristoteles’in
dört element teorisine inanmayarak, atomsal evren teorisini
kullanmak suretiyle Yapısal Dönüşüm Teorisi’ni benimsemiştir. Çeşitli deneyler yaparak saf elementler elde etmeye
çalışmış, yeni kimyasal maddeler, yeni yöntemler ve aletler
geliştirmiştir.
1013’de hayata veda eden Endülüs’lü Zehravi, İslam
Dünyası’nın en ünlü cerrahıdır. Kaleme aldığı el Tasrif isimli eserindedöneminin cerrahi bilgilerini ve yeni yöntemleri
tanıtmıştır. Yaraların ateşle dağlanması, deney amacıyla, hayvan vücutları üzerinde ameliyatlar yapmak, kadavra teşrihi,
ameliyatlarda kullanılan aletlerin resimleri bu eserde yer almıştır. Çeviri döneminden sonra, batı cerrahi uygulamalarının gelişmesinde, Ehravi’nin büyük etkisi olmuştur.
XIII.yüzyılın en önemli hekimlerinden olan ve Şam’da ve
Kahire’de hekimlik yapmış olan İbn Nefis (D.1213-Ö.1288)
İbn-i Sina’nın Kanunu’nun Anatomi Kısmı İçin Açıklama
isimli eserinde, Galen’in kan dolaşımı ile ilgili görüşlerine
itiraz ederek düzeltmiştir. Galen’in Küçük Kan Dolaşımı’nda,
kanın kalbin sağ tarafından sol tarafına kalpteki bir delikten
geçerek ulaştığı söylenmiştir. İbn Nefis ise, yaptığı deney ve
incelemelerde, böyle bir deliğin olmadığını ifade etmiştir.
Ortaçağ İslam Dünyası’nda sadece bilimsel çalışmalara dayalı parlak bir dönem yaşanmamıştır. Bilimdeki gelişmenin
yanısıra teknolojik gelişmelerin de yaşandığını görüyoruz.
Özellikle Benu Musa (Musa Kardeşler) ve Hazıni, Cezeri’nin
geliştirdikleri gündelik yGİRİŞ Türklerin İslâmiyet’i benimsemeleri ve bütün yaşam biçimlerini kucaklayıcı bütüncül bir sisteme dönüştürmeleri, kuşkusuz hem İslâm dinin gelişimi hem de Türk dünyasının kültürel atılım sürecinde çok özel bir ana karşılık gelmektedir. Bu anın veya bu karşılaşmanın gerçekleştiği coğrafyanın önemli bir kısmının daha sonra üzerinde durulacak olan Karahanlılar’ın (840-1212) egemenliği altında bulunmasının ise aslında Türk düşünce dünyasında ayrıca özel bir anlamı olduğunu öncelikle anımsamakta yarar vardır. Çünkü bu dönemde kaleme alınan birçok kitapta bilgiye ve bilgeliğe özel bir önem verildiği ve bilgiyle erdemli olmanın eşdeğer kabul edildiği açıkça görülmektedir. Bununla birlikte, Türklerin İslâm’la tanışmalarının ve kabullenmelerinin kuşkusuz Türk düşüncesinin gelişim seyrinde çok özel bir yeri olduğunu da belirtmekte yarar vardır. Ancak Türklerin ortaya koydukları bilimsel veya genel anlamda kültürel başarılarının bütünüyle İslâm dünyasına katılmalarıyla gerçekleştiğini söylemek ise bilimsel açıdan doğru değildir. Çünkü Türkler İslâmiyet’le karşılaşmadan önce de inanç sistemleri açısından ezeli, ebedi, yani sonsuz bir varlık olarak tasavvur ettikleri Gök Tanrı (Tengri) inancına ulaşmışlardı; ve ayrıca Grek kültürüyle çeşitli kültür merkezlerinde karşılaşmaları dolayısıyla bilginin kutlu görüldüğü hem yöneticilerin hem de yönetilenlerin benimsediği bir hayat biçimini kabullenmişlerdi. Yöneticilerin adil ve bilgiye dayalı yönetme ahlakını benimsemelerine dayalı olarak, hâkimiyetleri altına aldıkları yerlerde yerel kültürleri de gözetecek şekilde gerek açmış oldukları bilim ve öğretim kurumları ve gerekse yetiştirmiş oldukları bilim insanları aracılığıyla bilimin gelişimine çok önemli hizmetlerde bulundukları bugün açıkça anlaşılmıştır. İSLÂM ÖNCESİ DÖNEM İslâm dünyasında özellikle 8. ve 12. yüzyıllar arasında gerçekleştirilen büyük bilimsel atılımda Türklerin ne türden katkıları olduğunu daha sonra ayrıntılı ele alacak olmamıza karşın, İslâm öncesi dönemde gerçekleştirdikleri başarılardan hareketle de konu hakkında belirli bir bilgi sahibi olmak mümkündür. MÖ 8000’lere tarihlenen ve arkeolojik buluntulara dayalı olarak oluşturulan uzun bir zaman dilimi boyunca Türklerin, insanlık tarihine çok sayıda katkılar yaptığı görülmektedir. Bu katkıların gündelik hayatın olağan akışı içerisinde bireysel ve toplumsal birlikteliği sağlayan ve kolaylaştıran kesici, dikici, öğütücü aletlerin yanında, çanak, çömlek, çakmak taşı vb. araç-gereç yaptıkları belirlenmiştir. Bu araç gereçlere savunma ve korunma amaçlı topuzlar, sivri uçlu delme ve yaralama amaçlı araçları da eklemek mümkündür. Ayrıca Türklerin bu konudaki bütün maharetlerinin Türklerin İslâmiyet’e Giriş Döneminde Bilim ve Teknolojiye Etkileri 112 Bilim ve Teknoloji Tarihi taş işçiliği olmadığı da, kazılarda ele geçen madenden yapılmış araçların bulunmasından anlaşılmaktadır. Özellikle MÖ 2000’lerden itibaren maden kullanımında hem çeşit hem de nitelik açısından büyük bir artış sağlandığı görülmektedir. Bakır, kurşun ve demirin kullanıldığı uzun bir zaman dilimi Türklerin madenleri işleyecek bilgi ve beceriye sahip olduklarını göstermektedir. İlk defa alaşım olarak bronzu kullanmaları ise Türk bilim ve teknik tarihinin erken dönemlerinden itibaren Türklerin daha köklü gelişmeleri gerçekleştirecek bilgi düzeyinde olduklarını göstermektedir. Bunun gibi Türklerin tarım yaptığı, buğday ve arpa yetiştirdiği, yaşam tarzlarının ayrılmaz bir parçası olan at başta olmak üzere hayvanları evcilleştirdiği, MÖ 2800 yılı sıralarında ise kısmen yerleşik toplum düzenine geçmeye başladıkları anlaşılmaktadır. Türklerin, insan, doğa ve evren tasavvurları da gelişmiş bir düşünce dünyasına sahip olduklarını açıkça ortaya koymaktadır. Gökyüzündeki düzeni ve düzenliliği örnek alan bir bakış açısıyla Gökte ve Yerde olup bitenleri anlamaya dayalı bu tasavvur biçiminde, evrenin merkezinde Kutup Yıldızının, buna karşın Yeryüzünün merkezinde ise bilge yöneticinin, yani hakanın otağının bulunduğu varsayılmaktadır. Bu düşünce ilk anda naif görünse de, toplumsal hayatın bir gereği olarak, birey-birey, birey toplum, birey devlet ve toplum devlet ilişkilerinin hakanın yönetim erkiyle yakından ilişkili olduğu göz önüne alındığında hiç de sıradan olmadığı anlaşılmaktadır. Çünkü aslında yeryüzündeki bütün olup bitenlerin hakanın çevresinde gerçekleştiği kabulü, yukarıdaki tasavvurun sanılandan daha fazla gerçekçi bir anlatıma dönüşmesi için yeterlidir. Zaman içerisinde tarım faaliyetlerinde çeşitlenmenin arttığının görüldüğü bu gelişim çizgisinde Hunlar, mevcut tarım ürünlerine ek olarak ipek ve pamuk üretimi ve işlenmesi konusunda maharet kazanmışlar, ağaç oymacılığı ve çeşitli bitkilerden elde edilen boyaların kullanımının yanında, ayna yapımı ve madeni alaşımların geliştirilmesinde başarılar elde etmiştir. Mumyalamayı bilmeleri ise aynı zamanda anatomi ve dolayısıyla da tıp alanlarında ciddi bilgi düzeylerinin olduğunun göstergesidir. Türklerin bıraktıkları bir diğer maddi kültür unsuru da yazılı taş anıtlardır. Orhun Yazıtları olarak tarihe kayıt düşülmüş bu yazıtların mimarları Göktürklerdir (MS 552-745). Bilge yöneticiler tarafından yönetildiği süre boyunca, Türklerin entelektüel kültür alanında ne gibi başarılarının bulunduğu konusunda bilgi sahibi olmamızı sağlayan bu anıtların Türk Kültür Tarihi açısından öneminin büyük olduğunu belirtmeye bile gerek yoktur. Bumin Kağan, İlteriş Kağan ve Bilge Kağan zamanlarında olup bitenlerin anlatıldığı, aynı zamanda Göktürk Devleti’nin gücünün ve gelişmişliğinin yazıya geçirildiği bu yazıtlardan birincisi Kültigin Yazıtı adını taşımaktadır ve Bilge Kağan tarafından yaptırılmıştır. İkincisi Bilge Kağan Yazıtıdır ve oğlu tarafından yazdırılmıştır. Üçüncüsü ise bilge Tonyukuk tarafından yazdırılmış olan Tonyukuk Yazıtıdır. Hem bu yazıtlardan hem de diğer arkeolojik malzemeden dönemin bilgi ve teknoloji düzeyi hakkında çeşitli veriler edinilmektedir. Yazıtlar açıkça Göktürklerin yüksek bir devlet ve siyaset bilgisine sahip olduklarını, hakanın halkına, halkın da hakanına karşı hak ve sorumluluklarının bulunduğu dile getirilmekte, yüksek ahlak ilkelerinin ne denli önemli olduğu vurgulanmaktadır. Yazıtlarda açıkça yüksek ahlak ve sorumluluk duygusu kaybedilmedikçe, bilgeliğe sırt çevrilmedikçe ve yönetimde daima becerisi ve yeteneği yüksek kişilerin, yani liyakat sahibi kimselerin olmaları gözetildikçe, bir devletin yok edilmesinin mümkün olmayacağı anlatılmaktadır. Kültigin Yazıtının Doğu yüzeyinde yer alan 22. Paragrafta şu cümle bu durumu açıkça ifade etmektedir: “Üstte gök çökmedikçe, altta yer delinmedikçe senin devletini (ilini), töreni (yasalarını) kim yıkabilir (bozabilir?)” Bu durum yukarıda vurgulandığı üzere, İslâmiyet ile tanışmadan önce de Türklerde yönetimin adalet üzerine kurulması ve yöneticinin kararlarına en büyük erdem olan bilginin eşlik etmesi gerektiği açıkça bir ilke ve kural olarak konulduğunu göstermektedir. 5. Ünite - Türklerin İslâmiyet’e Giriş Döneminde Bilim ve Teknolojiye Etkileri 113 Sizler de devlet, toplum ve yönetim üçlüsüyle ilişkili özlü sözler bulmayı deneyebilirsiniz. Kültigin Yazıtının Kuzey Doğu yüzeyinde ise şu dikkat çeken ifade yer almaktadır: “Kültigin koyun yılının, on yedinci gününde vefat etti (uçtu). Dokuzuncu ay, yirmi yedinci günde yas töreni düzenledik. Türbesini, resmini, kitabe taşını maymun yılının yedinci ay, yirmi yedinci gününde bitirdik.” Bu anlatım Türklerin daha sonra tarihe “On İki Hayvanlı Türk Takvimi” olarak geçen gelişmiş bir takvim bilgisine sahip olduklarını göstermektedir. Bu takvimde her yıla sıçan, sığır, pars, tavşan, ejder, yılan, at, koyun, maymun, tavuk, köpek ve domuz olmak üzere bir hayvanın adı verilmiştir ve 12 yıl süren her devreden sonra aynı adları taşıyan ikinci bir devre öngörülmüştür. 12 sayısı üzerine kurgulanmış bu takvimde, gün ikişer saatlik 12 eşit kısma ayrılmış ve bu dilimlere de yine 12 hayvanın adı verilmiştir. Günün başlangıcının gece yarısı, yılın başlangıcının ise ilkbahar (4 Şubat) kabul edildiği bu Güneş esaslı takvimde dört mevsim vardır ve yıl 365 gün, 50 dakika ve 47 saniye olarak kabul edilmiş, 6 haftaya ayrılmış ve her hafta da 1,5 aya tekabül eden alt birimlere bölünmüştür. Koruyucu hekimliğin önemi kavramış olan Göktürkler bitki ve hayvan kaynaklı iyileştirici çeşitli karışımlar geliştirmişler, koruyucu hekimliğin temel şartları olan sağlıklı beslenme, düzenli yaşama, ruh ve beden sağlığının korunmasını esas alan bir reçeteyi tavsiye etmişlerdir. Orhun Yazıtları hakkında ayrıntı için Muharrem Ergin’in Orhun Abideleri, (Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1998) adlı kitabını ve Talât Tekin’in Orhon Yazıtları, (Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1988) inceleyebilirsiniz. Orta Asya’daki diğer bir Türk devleti de yeni bir alfabe geliştirmiş olan Uygurlardır. Uygurlar aynı zamanda kentleşme konusuna da yeni bir yaklaşım getirmiş, kentleri kalın duvarlarla çevrelemiş, su kanalları, su kemerleri, taş binalar ve büyük mabetler yapmışlardır. Ziraatla uğraşan Uygurlar, yetiştirdikleri pamuğu, dokumacılık ve kâğıt yapımında kullanmışlardır. Çeşitli aletlerin yapımında demirin yanı sıra başka madenleri de kullanmışlar, altın ve bazı kıymetli taşlardan süs eşyaları yapmışlardır. Ayrıca nişadır elde ederek pazarladıkları da bilinmektedir. Uygurlar sağlık bilgisi konusunda da ileri düzeydeydiler; özellikle kızamık ve çiçek gibi bulaşıcı hastalıkların önenmesinde aşı geliştirmeleri dikkat çekicidir. Aşı uygulaması konusunda insan çiçeğinden yara kabukları alınarak kurutulmuş, daha sonra kurumuş kabuklar suda bekletilerek daha zayıf hale gelmiş olan çiçek mikropları, hastalığa yakalanmamış insanlara aşılanarak, hastalanmaları önlenmiştir. Benzer şekilde kırıklar, çıkıklar ve bazı iç hastalıkların tedavisinde ilerleme kaydetmişlerdir. Tıp konusundan başka klişe baskı tekniği açısından da önemli ilerlemeler elde etmiş olan Uygurlar, tahtadan oyulmuş harfler ve klişelerle çok sayıda eser basmışlardır. Bugünkü anlamda bir matbaacılığın doğrudan mucidi olmamakla birlikte, Uygurlar matbaa öncesi dönemin en gelişmiş baskı tekniği olan klişe baskının öncüsüdürler. Klişe şeklinde de olsa çok sayıda kitabın görece daha kolay basılmasını sağlayan bu tekniği geliştirmeleri yüksek bir entelektüel gelişmişliğin göstergesidir. Çünkü matbaanın icadı sürecini belirleyen en önemli etkenin kitaba olan yoğun talebin olduğu bilinmektedir. Matbaanın tarihi ve Türk matbaacılığının gelişim süreci hakkında daha ayrıntılı bilgi edinmek için Hüseyin Gazi Topdemir’in İbrahim Müteferrika ve Türk Matbaacılığı, (Ankara: Kültür Bakanlığı, 2002) adlı kitabını okuyabilirsiniz. 1 114 Bilim ve Teknoloji Tarihi İSLÂM SONRASI DÖNEM Batı’nın karanlık bir döneme girdiği sıralarda, Doğu’da insanları bilmeye, araştırmaya ve sorgulamaya yönelten tutumuyla dikkatleri çeken İslâmiyet doğdu. Öncelikle doğru bilginin elde edilmesine, bunun bir sonucu olarak da bilimsel araştırmaya önem veren ve bilgi elde etme yolundaki çabada tutuculuğa yol açmayan bir dini yaşantıyı öngören özellikleriyle farklılaşan İslâmiyet, bilginin kim tarafından ve nerede üretildiğiyle değil, ona sahip olmayı değerli görmektedir. Bilgi başlı başına peşine düşülmesi gereken bir değer ve en büyük erdemdir. Adil olmanın ön koşulu bilgidir. Öyleyse bilgi bir kazanç aracı değil, salt bilgi olduğu için itibar edilmesi gereken bir değerdir. Bu müstesna bakış açısıyla harekete geçirilen İslâm toplumu, kısa süre içerisinde bilginin peşine düştü ve ilk anda sahip olmadığını fark ettiği bilgileri elde etmek için yapılması gerekeni yaparak yoğun bir çeviri etkinliğine girişti. Önceki uygarlıklardan korkusuzca ve herhangi bir kaygının temele alınmadığı bir çeviri süreci sonucunda Grek, Hint ve İran uygarlıklarından bilim, felsefe ve edebiyat alanlarında önemli bir külliyat ortak dil olan Arapçaya kazandırıldı. Başlangıçta nispeten bireysel kaygılarla yönlendirilen çeviri süreci, giderek yöneticilerin (Halife) bilginin değeri ve toplumsal gelişmenin olmazsa olmaz koşulu olduğunu kavramalarıyla birlikte, yöntemli ve sistemli bir düzeye kavuşturularak kurumsallaşması sağlandı. Bilgelik Evi (Beyt el-Hikme) denilen bilginin koruyucusu olan bir kurumun oluşturulduğu bu evrenin devamında ivme kazanan çeviri etkinliği nihayet Müslüman aydınların bu mirası özümsemesiyle birlikte daha yukarı bir düzeye, bilime özgün katkıların yapıldığı aşamaya taşındı. Harezmî (D.780-Ö.850), Kindi (D.801-Ö.873), Fârâbî (D.870-Ö.950), İbn el-Heysem (D.965-Ö.1039), Bîrûnî (D.973-Ö.1048) ve İbn Sînâ (D.980-Ö.1037) gibi çok sayıda bilim ve düşünce insanının eserleriyle İslâm toplumunu aydınlattığı bu aşamada çok sayıda özgün katkı insanlığa armağan edildi. Zaman içerisinde başlangıçtaki müstesna tutumdan uzaklaşmakla birlikte, olağanüstü gelişme önce yavaşladı, ardından durdu ve en sonunda da tamamen ortadan kalktı. Sizler de Bilgelik Evi’ne benzer başka bir kurumu örnek olarak verebilir ve ayrıntılı olarak araştırabilirsiniz. İslâm düşüncesinin Rönesans’ını oluşturan ve yaklaşık iki yüzyıllık bir süreyi kapsayan bu etkinliğin, sonucunda Antik Grek dünyasında gerçekleştirilmiş olan bütün bilimsel ve düşünsel başarılar İslâm dünyasına aktarılmıştır. Bilime olumlu bakış ve dinin bilimi koruyan ve yücelten tutumu sonucunda kısa sürede, Müslüman entelektüellerin dikkati önce var olan birikimi anlamaya ve daha sonra da geliştirmeye yönelmiştir. Sürecin gerçekleşmesinde Türk kökenli bilim insanlarının da ciddi katkıları olmuştur. Düşünce tarihinin bazı dönemlerinde belirli bir dil bilim ve kültür dili haline gelmiştir. Ortaçağ Hristiyan Dünyası için egemen dil Latince, İslâm Dünyası için ise Arapçadır. Bu nedenle milliyeti ne olursa olsun bütün bilim ve düşün insanları Arapça yazmışlardır. Dolayısıyla özellikle batılı araştırmacılar Arapça yazmış olmaları dolayısıyla herkesi Arap kabul etmekte sakınca görmemişlerdir. Bu doğru olmayan ve fazlasıyla genellemeye dayanan yargı, günümüzde artık anlamlı değildir. Câbir İbn Hayyan Kimya konusunda yazdığı kitaplarla, hem kimya bilimin modern temellerinin atılmasına, hem geliştirdiği araçlarla ve deney teknikleriyle kimya teknolojisinin gelişmesine hem de buluşlarıyla kimya endüstrisinin doğmasına ön ayak olan Câbir İbn Hayyan (721-808) ilk büyük kimyacıdır. Madde konusuna sınıflandırılma yaklaşımıyla yeni bir anlayış getirmiş; 2 5. Ünite - Türklerin İslâmiyet’e Giriş Döneminde Bilim ve Teknolojiye Etkileri 115 kimyasal süreçlerde, işleme giren ve çıkan madde miktarının eşit olduğunu belirleyerek Modern dönemde Lavoisier tarafından geliştirilen maddenin sakınımı ilkesini öncelemeyi başarmıştır. Ayrıca kuramsal ve deneysel araştırmalarıyla pek çok kimyasal bileşiğin keşfedilmesinde, kimya aletlerinin geliştirilmesinde ve kimyasal süreçlerin nasıl gerçekleştirileceği konularında öncü düşüncelere sahip olması bakımından kimya tarihinde ayrıcalıklı bir yer edinmiştir. Câbir’in varlık ve madde anlayışının temelinde ünlü Grek filozofu Aristoteles’in dört öğe (toprak, su, hava ve ateş) ve bu öğelerin niteliklerini (kuru, ıslak, soğuk ve sıcak) dikkate alan kuramı bulunmaktadır. Bu anlayışa göre doğadaki her şey toprak, su, hava, ateş öğelerinin sıcak-soğuk, nemli-kuru çiftlerinin birleşmesiyle meydana gelir. Nitelikler, aynı zamanda öğeler arasındaki geçişi sağlar. Dört unsur toprak, su, hava ve ateşten oluşur. Bu unsurlar Aristoteles’in evren anlayışının temelini meydana getirirler. Aristoteles’e göre evren tektir, ancak birbirlerinden farklı iki kısımdan oluşur. Yer’den Ay’a kadar olan kısım evrenin Ay-altı, Ay’dan evrenin sınırı olan sabit yıldızlara kadar olan kısım ise Ay üstü adını alır. Ay-altı evren bu dört unsurdan oluşur. Aristoteles’e göre bu unsurlar ağırlıklarına göre evrende iç içe geçmiş küreler şeklinde dizilmişlerdir. Ay-üstü evren ise değişime uğramayan esirden (eter) oluşmuştur. Câbir’in kimya tarihine en önemli katkısı, minerallerin oluşumunu açıkladığı CıvaKükürt Kuramıdır. Buna göre madenler cıvadan oluşmuş ve kükürtle katılaşmıştır. Başka bir deyişle bütün madenler kükürt ve civanın farklı oranlarda birleşmesinden oluşur. Bu aynı zamanda madenlerin farklılığının da nedenidir. Bu birleşimin en yetkin hali altındır. Mineralleri veya madenleri fiziksel olarak değil, niteliklerinin oluşturduğu dengeyi gözeten bir yaklaşımla sınıflandıran Câbir’in Cıva Kükürt Kuramını, modern dönemdeki asit-baz kuramının kökeni kabul eden yaklaşımlar bulunmaktadır. Bununla birlikte Câbir’in çalışmalarına zamanını aşan bir anlam veya değer yüklememek için de, dönemine egemen olan kimya çalışmalarının günümüz kimya çalışmalarından birçok açıdan bağdaşmayan nitelikler taşıdığını da söylemek gerekir. İnsanı ölümsüz kılacağı düşünülen iksir yapımına yer vermesi bu durumun açık bir örneğidir. Bununla birlikte bütün çalışmalarının simya çalışması olduğunu söylemek de bilimsel bir yaklaşım olmaz. Çünkü onun kimya çalışmalarının büyük bir kısmı bütünüyle bilinen kimya süreçlerinden oluşmaktadır. Câbir tarafından kullanılan işlemlerin en önemlileri, buharlaştırma, damıtma ve kireçleştirmedir. Bunlar modern kimyanın da kullandığı kimya süreçleridir. Sizler de “simya” ve “kimya” arasındaki farkı araştırabilirsiniz. Şekil 5.1 Dört Unsur ve nitelikleri Kuru Ateş Sıcak Hava Nemli Su Soğuk Toprak Kuru 3 116 Bilim ve Teknoloji Tarihi Câbir, mevcut bilgiler ışığında maddeleri uçucu olanlar (ruhlar), metaller ve mineral olmayanlar olmak üzere üç gruba ayırmıştır. Bu sınıflandırmanın gözlem ve deney bilgisine dayandığına dikkat edilmelidir. Câbir’in modern kimyaya giden yolu açtığının söylenmesinin bunların dışında da haklı nedenleri bulunmaktadır. Her şeyden önemlisi Câbir ilk kez kullanılan veya geliştirilen kimyasal işlemlerin gerçekleştiricisidir. Kimyasal işlemlerde kullanılan birçok aletin mucididir ve çözücü akışkanlar olarak adlandırdığı nitrik, sülfürik ve hidroklorik asit gibi mineral kökenli asitleri keşfetmiştir. Yine boya sanayi, metallerin işlenmesini kolaylaştıran kimyasal uygulamalar, mevcut çok sayıda sıvının nasıl damıtılacağına ilişkin uygulamalı açıklamalarıyla kimya endüstrisine katkı yapmıştır. Özetlersek, Câbir kimya bilimine element görüşünün oluşmasına yardımcı olarak, deneysel çalışmalarda ölçü ve tartıyı esas alarak ve yeni aletler geliştirerek önemli katkılarda bulunmuştur. Cabir İbn Hayyan hakkında ayrıntı için Esin Kâhya’nın Modern Kimyanın Kurucusu Cabir b. Hayyan, (Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1995) adlı kitabını inceleyebilirsiniz. Hârezmî Câbir İbn Hayyan’ın kimya alanına yaptığı katkılara benzer bir katkıyı matematik alanında gerçekleştiren bilim insanı ise Hârezmî’dir. Sıfır rakamını uygarlığa kazandıran Hârezmî, cebir, aritmetik ve coğrafya alanlarında olmak üzere üç temel eseriyle bilim tarihinde seçkin bir yer edinmiştir. Cebir konusundaki çalışması Kitâb el-Muhtasar fî Hisâb el-Cebr ve el-Mukâbele (Cebir ve Mukâbele Hesabı Hakkında Özet Kitap) adını taşır. Başlıkta yer alan cebir ifadesi, bir denklemdeki negatif terimin eşitliğin öbür tarafına alınarak pozitif yapılması, mukâbele sözcüğü de denklemde bulunan aynı cins terimlerin sadeleştirilmesi işlemini belirtmektedir. Hârezmî bu kitabında, birinci ve ikinci dereceden denklemlerin çözümleri, binom çarpımları, çeşitli cebir problemleri ve miras hesabı gibi konuları incelemiştir. Denklemler, ax² = bx, ax² = c, ax² + bx = c, ax² + c = bx, ax² = bx + c tipleri şeklinde sınıflandırılmış ve her birinin cebirsel ve geometrik çözümleri verilmiştir. Kitap cebir ve geometri arasında koşutluk kurulan ilk örnek olması bakımından önemlidir. 12. yüzyılda Latinceye çevrilen kitabın adındaki “el-cebr” kelimesi, “algebra” biçimine dönüştürülmüştür ve Batı dillerinde cebir kelimesinin kökeni bu sözcüktür. Hârezmî’nin aritmetik konusunda kaleme aldığı çalışması ise Hint Hesabı başlığını taşımaktadır. Arapça aslı kayıp olan kitabın başlığında yer alan Hint sözcüğü, on rakamlı konumsal Hint rakam sisteminin anlatımına yer verilmesinden dolayıdır. Hem batılı matematikçiler hem de doğulu matematikçiler bu kitapla harf rakam ve hesap sistemi yerine Hint rakam ve hesap sistemini kullanmayı öğrenmiştir. Aritmetiğin kalbi olan dört işlemin kolayca öğrenilmesini sağlamayı amaçlayan kitap bu amacını başarıyla gerçekleştirmiştir. Ek bir bilgi olarak hesap anlamına gelen Latince “algoritmus” sözünün de “el-Hârezmî” adından türetildiği hatırlanmalıdır. Ancak çok daha önemli olan ise dört işlemin yapılmasını kusursuz hale getiren sıfırın kullanılmasıdır. Hârezmî sıfır için “küçük yuvarlak” adlandırmasında bulunmuştur. Küçük yuvarlak işareti bugün dünya dillerinde kullanılmakta olan sıfır rakamıdır. Hârezmî, daha önce Sanskritçeden Arapçaya çevrilmiş olan Siddhanta adlı zici Ptolemaios’un Almagest’ini dikkate alarak düzenlemiş ve açı büyüklüklerini trigonometrik fonksiyonlarla ifade eden tablolar eklemiştir. Hârezmî, aynı zamanda Ptolemaios’un Coğrafya adlı kitabını da Kitâb Suret el-Ard (Yer’in Biçimi Hakkında) adıyla Arapçaya çevirmiş ve böylece Grek dönemi matematiksel coğrafya bilgilerinin İslâm dünyasına girmesini sağlamıştır. Bu yapıt, önemli yerlerin 5. Ünite - Türklerin İslâmiyet’e Giriş Döneminde Bilim ve Teknolojiye Etkileri 117 enlem ve boylamlarını bildiren çok sayıda tablo içermektedir. Bu tablolar incelendiğinde, Hârezmî’nin Ptolemaios gibi, Yer’i ekvatordan kuzeye doğru yedi iklime, yani yedi enlem bölgesine ayırdığı görülmektedir. Kitap çevrilmeden önce de bilinen yedi iklim sistemi, bu yapıttan sonra bütün Müslüman coğrafyacıları tarafından benimsenecek ve klasik dönem yapıtları bu sisteme göre düzenlenecektir. Kitapta dikkat çeken bir diğer nokta da içerdiği haritalardır. Bunlardan özellikle Nil’in kaynağını ve mecrasını gösteren haritada Nil’in Batı Afrika’dan veya Cennet’ten doğmayıp, bir gölden çıktığının yer alması dikkat çekicidir. Fârâbî Türk felsefe geleneğinin kurucusu olan Fârâbî (D.870-Ö.950), mantık, siyaset ve bilim alanlarında geliştirdiği düşüncelerinden dolayı Mu‘allim-i Sânî (ikinci bilge) olarak onurlandırılmıştır. Felsefe konusundaki yetkinliği hem İslâm felsefesinin hem de Batı felsefesinin oluşmasında etkili olmuştur. Aslında İslâm felsefesinin de gerçek kurucusudur. Bilim alanında Aristoteles’in görüşlerini açıklamak ve yorumlamak üzere kaleme aldığı çalışmalarıyla, özellikle de fizik konusunda dikkat çeken bir başarı elde etmiştir. Aristoteles fiziğini analiz etmek üzere kaleme aldığı Boşluk Üzerine (Risâle fî el-Halâ) adlı kısa çalışmasında, ünlü filozofu büyük bir otorite kabul edilmesine ve Mu‘allim-i Evvel (ilk bilge) olarak onurlandırılmasına rağmen, ciddi bir şekilde eleştirmekten geri durmamıştır. Boşluk, bir fizik problemi olarak çok eski dönemlerden itibaren üzerinde durulmuş bir konudur ve özellikle Aristoteles’in “boşluk yoktur” iddiasını dile getirmesinden itibaren, fiziğin modern dönemine kadar etkileri ulaşan ciddi tartışmalara konu olmuştur. Aristoteles’in düşüncelerini düzeltmeyi ve daha anlaşılır kılmayı hedefleyen Fârâbî de bu çalışmasında Aristoteles’in doğa anlayışını eleştirel bir değerlendirmeye tabi tutarak, boşluğun doğa felsefesinde taşıması gereken anlamını yeniden kurgulama yoluna gitmiştir. Fârâbî, bu çalışmasında boşluğu kabul etmeyen bir yaklaşımla havanın niteliğini irdelemektedir. Ona göre, eğer bir tas, içi su dolu olan bir kaba, ağzı aşağıya gelecek biçimde batırılacak olursa, tasın içine hiç su girmediği görülür; çünkü hava bir cisimdir ve kabın tamamını doldurduğundan suyun içeri girmesini engellemektedir. Buna karşılık, eğer bir şişe ağzından bir miktar hava emildikten sonra suya batırılacak olursa, suyun şişenin içinde yükseldiği görülür. Öyleyse doğada mutlak anlamda boşluk yoktur. Ancak Fârâbî’ye göre, ağzından bir miktar hava emildikten sonra, suyun şişe içerisinde yükselmesini yerleşik Aristotelesçi fizik ile açıklamak da olanaklı değildir. Çünkü bu fiziğe göre, suyun hareketi doğal yerine, yani aşağıya doğru olmalıdır. Doğa da büyük ölçekli boşluğa izin vermediğine göre, bu gözlenen durum nasıl açıklanabilir? Bu durumda Aristoteles fiziğinin yetersizliğine dikkat çeken Fârâbî, hem mutlak anlamda boşluğun varlığını kabul etmeyen ve hem de bu gözlemi açıklayabilen yeni bir varsayım oluşturmuştur. Varsayımı iki ilkeye dayanır: 1. Hava esnektir ve bulunduğu mekânın tamamını doldurur; yani bir kapta bulunan havanın yarısı boşaltılsa, geriye kalan hava yine kabın her tarafını dolduracaktır. Bunun için kapta hiç bir zaman tam anlamıyla boşluk oluşmaz. 2. Hava ve su arasında bir komşuluk ilişkisi vardır ve nerede hava biterse orada su başlar. Fârâbî, bu iki ilkenin ışığında varsayımını söyle ifade eder: Suyun şişenin içinde yükselmesinin nedeni, boşluğu doldurmak istemesinden değil, kap içindeki havanın, doğal hacmine dönmesi sırasında, hava ile su arasındaki komşuluk ilişkisi yüzünden, suyu da beraberinde götürmesidir. Fârâbî’ye göre mutlak anlamda boşluğun mevcut olduğunun sanılmasının nedeni, içinde bir şey bulunmadığı, yani boş olduğu sanılan mekânın hava ile dolu olmasıdır. 118 Bilim ve Teknoloji Tarihi Bu açıklamanın bütünüyle doyurucu olduğunu söylemek elbette olanaklı değildir. Her şeyden önce havanın sıcak ve soğuk etki sonucunda genleşebildiği ve büzüldüğü konusuna dayanarak irdeleme yapması gözlem bilgisine dayandığını göstermekle birlikte, su ve havanın birbirleriyle temas halinde olan iki unsur olduğu görüşü yeterli bir açıklama sayılamaz. Bununla birlikte, Fârâbî’nin bilgi söz konusu olduğunda gözlem ve deneye başvurmak gerektiğini temel bir düşünce ilkesi olarak ileri sürmesi İslâm dünyasında bilimsel gelişmenin ana dayanağının bu yaklaşım olduğunu göstermesi bakımından dikkat çekicidir. Daha da dikkat çekici olan ise bir Orta Çağ entelektüeli olmasına karşın, Modern dönemin bilim anlayışına yakın bir yaklaşımla hareket etmesidir. Fârâbî’nin bu konudaki düşüncelerinin ayrıntısı ve metnin çevirisi için Fârâbî, Risâle Fî el-Halâ, Çeviren: Necati Lugal & Aydın Sayılı, Ebû Nasr il-Fârâbî’nin Halâ Üzerine Makalesi, (Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1951) başlıklı çalışmaya bakabilirsiniz. Bîrûnî Bilim tarihi çalışmaları Bîrûnî’nin (D.973-Ö.1048) gerek bilimsel tutum ve araştırma tutkusu, gerekse doğa, matematik ve toplum bilimlerinde kaleme aldığı çalışmalarında sergilediği özgünlük bakımlarından “bütün zamanların en büyük bilginlerinden biri” olduğunu ortaya koymuştur. Bunun yanında çalışmalarındaki derinlik ve çeşitlilik, onu klasik çağ bilgeliğinin nadir temsilcilerinden biri yapmaktadır. Bundan çok daha temel bir özelliği de bilimsel zihniyetin gerektirdiği nesnel ve kanıta dayalı bilgi anlayışını benimsemesi ve bunun bilimsel çalışmaların ilkesi olmasını savunmasıdır. Bundan dolayı fizikten astronomiye, matematikten tıbba kadar uzanan geniş yelpazede çalışmış olmasına rağmen, Bîrûnî, araştırmalarında bilimsel zihniyet açısından modern bir yaklaşım sergilemeyi başarmış birkaç bilim insanından biridir. Bîrûnî’nin bilimsel zihniyetini açığa çıkaran bir diğer önemli gösterge de onun bugün “sahte bilim” diye nitelendirilen astroloji, sihir ve büyüye karşı takındığı akılcı tutumdur. Yıldızların Yer’e etki edeceği düşüncesinin hiçbir zaman sihir ve büyünün aracı olmaktan öte bir anlam taşıyabileceğini düşünmemiş ve düşlememiş olan Bîrûnî, bilimselliğe ve aklın ışığında problemlere çözüm arama akılcılığına daima sıkı bir bağlılık göstermiştir. Çünkü ona göre, bir toplumda cehaletin yaygınlaşması, bilimin sonuçlarıyla dinî inançların çatışmasına zemin hazırlar. Bu olağanüstü bir kavrayıştır ve sadece yaşadığı dönem için değil, bütün zamanlar için geçerli bir belirlemenin ve kuralın dile gelmesidir. Aslında doğası gereği hiçbir bilgi diğeriyle çatışmaz, ama eğer çıkar söz konusuysa çatıştırılabilir. Bunun için de mutlaka o toplumda sığ, yüzeysel, nedeni ve nasılı verilmeyen, bu yüzden de salt biçimsel niteliklerini esas alan bilgiyi hakikat olarak sunmak yeterlidir. Kısa süre sonra zaten din bilimle, bilim dinle, felsefe bilimle ve dinle çatışacak hale gelir. Bunun sonu ise o toplumun ortadan kalkmasıdır. Tarihte bu kural hiç değişmemiştir. Bîrûnî’nin bu hakikati yüzyılların ötesinden haykırması ise, eğer kulak verirlerse, doğu toplumları için bir şanstır. Bîrûnî’nin bilimsel çalışmaları içerisinde doğa bilimleri özel bir yer tutmaktadır. Genç yaşında yaptığı gözlemler, enlem ve boylam çalışmalarında gösterdiği başarılar, Yer üzerine ileri sürdüğü düşünceler onun bilimsel ilgi alanının temel temasını oluşturmaktadır. Eğitiminin önemli bir kısmını oluşturan geometriden ve trigonometriden yararlanmak suretiyle merkezinde Yer’in bulunduğu içiçe geçmiş kürelerden oluşan, yörüngelerin dairesel ve bütün hareketlerin düzenli olduğu bir evren sistemi tasavvur etmiştir. Geometriye dayalı kurguyla evreni anlamaya çalışmasına karşın, Bîrûnî’nin içiçe geçmiş küreleri salt geometrik (ideal veya soyut) olarak değil, aynı zamanda fiziksel varlıklar olarak düşünmesi yaratıcı bakış açısına sahip olduğunu göstermektedir. 5. Ünite - Türklerin İslâmiyet’e Giriş Döneminde Bilim ve Teknolojiye Etkileri 119 Büyük bir matematik dehası olduğundan, geometrinin sağladığı bütün olanakları evreni anlamak için kullanan Bîrûnî, geometrik bir kurgu olarak düşündüğü Güneş merkezli evren modelini asla reddetmemiş, ancak Yer’e hareket verildiğinde ortaya çıkacak sorunları mevcut geometrinin olanaklarıyla çözümlenin zorluğunu aşamadığından, Yer merkezli modelle çalışmayı yeğlemiştir. Güneş merkezli evren modelinin ancak 16. yüzyılda Kepler tarafından ve elips yörüngelerin keşfiyle birlikte ön plana çıkartılabildiği ve bu döneme kadar sürekli yinelen daire veya çember biçimli yörünge düşüncesinden vazgeçilmediği hatırlanmalıdır. Konuyu nispeten zora sokan bir diğer hususun da mevcut geometri ve matematik bilgisiyle daha fazlasını yapmanın pek de olanaklı olmadığı anlaşılmaktadır. Nitekim Kepler zamanında gelişme kaydetmiş olan geometri bilgisine dayanarak elips yörüngelerin matematik açıklamasını yapabilmişken, fiziğin yetersizliğinden dolayı yörüngelerin neden elips olduğunu açıklayamamıştır. (Konu hakkında ayrıntılı tartışma için kitabınızın altıncı bölümünde yer alan Kepler ve Elips Yörüngelerin Keşfi başlıklı bölüme bakabilirsiniz.) Antik Çağ’da ve daha sonra İslâm dünyasında iki ayrı evren modeli sürekli mücadele halinde bulunmuştur. Birinci model Yer merkezli evren modelidir ve bu modele göre evrenin merkezinde Yer bulunur, Güneş dâhil diğer bütün gök nesneleri Yer’in etrafında düzgün döngüsel hareket ederler. Buna karşın Güneş merkezli evren modelinde ise evrenin merkezinde Güneş bulunmaktadır ve Yer de dâhil olmak üzere diğer bütün gök nesneleri Güneş’in etrafında düzgün ve döngüsel hareket etmektedirler. Milattan Sonra ikinci yüzyıldan itibaren Yer merkezli evren modeli üstünlük kazanmış ve 1543 yılında Kopernik’in Güneş merkezli modeli öne geçirmesine kadar tek evren modeli olarak varlığını sürdürmüştür. Bîrûnî’nin astronomideki bir diğer başarısı da gözlemin dakikliğini artırmak için gözlem araçlarında yaptığı özgün yeniliklerdir. Gözlemlerin dakikliği ve güvenilirliği, başta zaman tayini, örneğin orucun ne zaman tutulacağının bilinmesi, namaz vakitlerinin belirlenmesi ve genel anlamda takvim yapılabilmesi için çok önemlidir. Dakik ölçümlere ulaşabilmek için dokuzuncu ve onuncu yüzyıllarda gözlem araçlarının boyutlarını büyütmek yoluna gidilmiştir. Bu çaba, kısa süre içerisinde büyük boyutlu dakik ölçüm yapabilecek alet yapmanın sanıldığı kadar kolay olmadığının anlaşılması ve kullanılmasında zorlukların olduğunun görülmesiyle başarısızlığa uğramıştır. Bu duruma bir çözüm üretmek için harekete geçen Bîrûnî, boyutunu büyütmeden gözlem araçlarının ölçme hassasiyetlerini artırabilmeyi başarmıştır. Bîrûnî bunun için aletlerin üzerinde yer alan derecelendirilmiş Şekil 5.2 Yer Merkezli Evren Modeli Yer Ay Merkür Venüs Güneş Mars Jüpiter Satürn Sabit Yıldızlar Küresi 120 Bilim ve Teknoloji Tarihi cetvellerin bölümlendirilmesinde yeni bir yöntem bulmuş ve çapraz (Vernier) bölümlendirmeyi geliştirmiştir. Bu yöntemi çok sonraları Tycho Brahe (D.1546-Ö.1601) tarafından da kullanılmıştır. Bîrûnî coğrafya alanında da çalışmış, yerölçümü konusunda dikkat çeken görüşler ileri sürmüş ve Yer’in büyüklüğünü ölçmek için iki yöntem kullanmıştır: 1. Birinci Yöntem: İki ayrı yerde yapılan ölçümlerde, bir meridyen dairesinin bir derecelik yayına karşılık gelen uzunluk, astronomik yöntemlerle ölçülerek bulunan değerin 360 ile çarpılmasına dayanmaktadır. Bu yöntem daha önce halife Memûn (786-833) zamanında geliştirilmiştir ve Bîrûnî de aynı yöntemle o dönemdekine yakın değerler elde etmiştir. 2. İkinci Yöntem: Bu yöntem Bîrûnî’ye aittir. Hindistan’a yapmış olduğu bir seyahat sırasında, geniş bir ovaya hâkim olan yüksek bir dağa çıkmış ve orada ölçtüğü ufuk alçalma açısından yararlanarak Yer’in çevresinin ne kadar olacağını hesap etmiş, yaklaşık olarak 42 bin km bulmuştur. Bîrûnî tutulma düzlemi eğiminin sabit olup olmadığını araştırmış ve sonuçta bu eğimin sabit olduğuna ve ölçümlerde karşılaşılan büyük farkların ise kusurlu aletlerle yapılmış yanlış gözlemlerden kaynaklandığına karar vermiştir. Bîrûnî’nin çalıştığı bir diğer alan da kimyadır ve bu konudaki araştırmalarıyla o dönemdeki birçok yanlış anlayışı değiştirmiştir. Döneminde oldukça yaygın olan, altın ve gümüş gibi değerli madenlerin, değersiz madenlerden elde edilebileceğini öngören değişim görüşünün doğru olmadığını ileri sürmüştür. Ona göre, değişim sonucu elde edildiği söylenen maddeler aslında bir göz boyama, bir tür sihirbazlık ürünüdür ve bilimsel herhangi bir temeli yoktur. Bîrûnî, ayrıca nesnelerin özgül ağırlıklarının belirlenebilmesi için piknometrenin ilkel bir şekli olan ve kendisinin “konik alet” diye adlandırdığı bir alet geliştirmiş ve bununla çok sayıda ölçüm yapmıştır. Bu işlem esnasında alet su ile dolduruluyor ve özgül ağırlığı istenen nesne bunun içine daldırılıyordu. Taşan su, aletin taşma borusundan başka bir kaba aktarılarak hassas bir terazi ile tartılıyor ve nesnenin özgül ağırlığı kolaylıkla belirleniyordu. Bîrûnî hakkında ayrıntı için Aydın Sayılı’nın editörlüğünü yaptığı Beyrûnî’ye Armağan (Ankara 1974) adlı kitabı inceleyebilirsiniz. İbn Sînâ Türk felsefe geleneğinin ikinci büyük ismi olan İbn Sînâ (D.980-Ö.1037), matematikten fiziğe, astronomiden optiğe, metafizikten mantığa yayılan ilgi alanının sağladığı düşünsel olanakları, insan, doğa ve evren hakkında geleneğin sunduğu açıklama modellerinin dışına taşıyarak, bu alanları yeni bir gözle görme becerisini göstermiş eşsiz bir bilgedir. Söz konusu konularda veya alanlarda kaleme aldığı onlarca yapıtının ışığıyla uzun yüzyıllar Doğu ve Batı aydınlanmıştır. Bugün dahi güncel bilgiler içeren Tıp Kanunu ve doğa felsefesinin başyapıtlarından biri olan Şîfâ bilim ve felsefenin o gün için bilinen bütün sorun durumlarının irdelendiği ve çözüm önerilerinin yer aldığı iki dev yapıttır. Bunların yanında astronomi, matematik, fizik, kimya ve müzik alanlarında da devrimci kuramlar geliştirdiği görülmektedir. Devrimci dönüşüme yol açtığı bilim dallarından biri olan fizikte eylemsizlik ve momentum konularında Newton’u öncelemeyi başardığı gibi, Galileo tarafından modern mekanik kuruluncaya kadar egemen olan İtilim (İmpetus) Kuramı’nın, en gelişmiş anlatımlarından Şekil 5.3 Vernier Bölümlemesi C A B Bu bölümlemeye göre amaç AB’ye göre daha uzun olan BC’yi bölmektir. 5. Ünite - Türklerin İslâmiyet’e Giriş Döneminde Bilim ve Teknolojiye Etkileri 121 birini gerçekleştirmiş olması ayrıca dikkate değerdir. Bunun gibi, son zamanlarda yapılan araştırmalardan matematik alanında da önemli çalışmaları olduğu anlaşılmıştır. İbn Sînâ, Grek düşünce geleneğini, özellikle de mu‘allim-i evvel sayılan Aristoteles’in düşünce dünyasını derinlemesine kavramış bir bilim ve düşün insanı olarak, fizik çalışmalarına temel bir problem alanı olarak gördüğü değişim konusuyla başlamıştır. Değişimin gündelik hayatın olağan koşullarında sıkça gözlemlendiği konu ise hareket olduğunda, hareketi bir değişim türü olarak görmüştür. Yaprağın rüzgârda savrularak yerini ve bulunduğu konumunu değiştirmesi, fırlatılan bir taşın aynı ortamda bir konumdan diğerine taşınması hareketten kaynaklanan değişimin kaçınılmaz olarak duyumsanması için yeterlidir. Bununla birlikte yer değiştirmeye bağlı olarak gözlemlenen ikinci hususun ise konum olduğu da aynı şekilde görülmektedir. Bu gözlemlerden hareketle İbn Sînâ, hareket, hareketin yönü ve nesnelerin doğal yerleri üzerine felsefi değerlendirmelerde bulunmuştur. İlk bakışta dikkat çeken belirlemesi, her hareketin bir yönünün ve büyüklüğünün olduğunu ileri sürmesidir. Son derece modern bir bakış açısıyla konuyu ele aldığı anlaşılan İbn Sînâ, haklı olarak hareketin yönünden söz edebilmek için bir başlangıç noktasının olduğunu kabul etmek gerektiğini de belirtmiştir. Başlangıç noktası hareket eden veya ettirilen nesnenin sükûnet durumudur ve nesne bu durumundan uzaklaşmakla basit anlamda yer değiştirmiş olur. Buna nesnenin doğal yerinden uzaklaşması denir. Doğal yer kavramı, Aristoteles fiziğinin temel bir kavramıdır ve bu kavramlaştırmaya göre, evrendeki bütün nesneler ağırlıklarının belirlediği bir sıra düzen içerisinde bulunurlar. Dört unsur teorisine göre oluşturulmuş bu açıklamaya göre, en ağır olanlar merkezde durağan olarak yer alırken, göreli olarak daha az ağır olanlar da onun üzerinde sıralanır ve en sonunda da en hafif olanlar yer alır. Örneğin toprak ve topraktan oluşmuş her nesne ağır olduğu için en altta, ateş ve ateşten oluşan her şey de hafif olduğu için en üstte bulunur. Bu sıralanış doğal düzen olarak kabul edilmiştir. Şekilde görüldüğü üzere, taş yerinden alınıp havaya doğru fırlatıldığında, doğal yerine dönmek isteyecek ve toprağa geri düşecektir. Buna karşın taş havaya fırlatılmaksızın bir yerden diğer yere de taşınabilir. Her iki durumda da taş yer değiştirmiş olur. Öyleyse hareket ya bu unsurlar asında ya da aynı unsur içerisinde konum değiştirme biçiminde olur. Harekete ilişkin bu yaklaşım bütün Ortaçağlar boyunca işlenerek, İmpetus Kuramı adıyla Modern döneme kadar kabul görmüştür. Bu dönemde Galileo tarafından önce köklü bir şekilde dönüşüme uğratılmış ardından da tamamen ortadan kaldırılarak, modern hareket kuramı oluşturulmuştur. Şekil 5.4 Doğal yere göre hareketlerin yönü Ateş Hava Su Toprak Toprak Toprak Dikey Yatay Düşey 122 Bilim ve Teknoloji Tarihi Nesnenin yer değiştirmesi iki şekilde olur: Zorla veya Doğal olarak. Aristoteles’e göre her nesne meydana geldiği unsura bağlı olarak, doğal bir yere sahip olduğundan, bu yer kendiliğinden değişemez. Öyleyse bir nesne doğal yerinden ancak zorla uzaklaştırılabilir ve zorlayan neden ortadan kalktığında hızla kendi doğal yerine dönecektir. Aynı kavrayış İbn Sînâ için de geçerlidir. Ona göre de bazı nesneler doğası gereği durağan, bazıları ise hareketlidir. Ancak bütün nesneler doğasının gerektirdiği doğal yerinde bulunma ve doğal yerinde uzaklaştırıldığında ise doğal yerine dönme eğilimine sahiptir. Dış neden sonucu doğal yerinden uzaklaşmayla oluşan hareket zorunlu, doğal yere dönme şeklinde gerçekleşen hareket ise doğal harekettir. İbn Sînâ’ya göre, doğası gereği gerçekleşen bir değişim veya hareket, bilimin konusu olamaz. Dolayısıyla taşın Yer’de veya merkezde durağan olarak bulunması doğası gereği olduğu için, bu durumda “niçin” böyle olduğu sorulamaz. Buna karşın, havada uçmakta olan bir taşın, böyle bir yetisi olmadığından, niçin böyle bir durumda bulunduğu sorgulanmalıdır. Şu halde doğası gereği olmayan hareket dış bir nedenden kaynaklanmaktadır. Nesnenin doğal yerine dönmesi ise kendisini oluşturan unsurun niteliğidir; örneğin taş için bu taşın sahip olduğu ağırlıktır. Öyleyse İbn Sînâ için “kuvvetsiz hareket olamaz.” İbn Sînâ’nın asıl devrimci açıklamaları bundan sonra gelmektedir. Ona göre zorunlu hareket bitişik ve ayrık zorunlu hareket olmak üzere iki türlüdür. Bitişik zorunlu hareket, bir kimsenin el arabasını sürekli itmesidir; ayrık zorunlu hareket ise, modern mekanikte söz konusu edilen fırlatılma hareketidir (projectile motion). Özellikle ayrık zorunlu hareket konusunda son derece ayrıntılı ve düşünsel içeriği iyi düzenlenmiş bir tartışma gerçekleştiren İbn Sînâ, çığır açıcı bir öngörüye ulaşmıştır. Ona göre, fırlatılan bir nesne, onu fırlatan kuvvetten ayrıldıktan sonra, bir süre daha yol aldığına göre, bu demektir ki fırlatan kuvvet nesneye depolanmıştır. Çünkü nesne bu depolanmış kuvvetle bir süre yol almakta ve sonra durmaktadır. Durmanın nedeni ise hareketin gerçekleştiği ortamın boş olmamasıdır. Eğer ortam boş olsaydı hareket tükenen değil, kalıcı olurdu. İbn Sînâ’nın kuvvet etkisinin kalıcı olduğunu belirtmesi çağı için bütünüyle yeni bir kavrayıştır ve modern mekaniğin temel yaklaşımına son derece yakın bir ifadedir. Buna göre, dirençli ortamda nesne bir süre sonra duracak, dirençsiz ortamda (örneğin boşlukta), ise hareketini sonsuza kadar sürdürecektir. Böylece İbn Sînâ, açıkça nedeni kuvvet olan hareketlerin salt boşlukta olmadıkları sürece, bir süre sonra duracaklarını belirtmiş olmaktadır. Öyleyse hızı belirleyen, ortamın direncinin yenilebilme veya aşılabilme kuvvetidir. Böylece İbn Sînâ, hareketin hızının değişimini, gösterilen direnç ile direnci aşmak için uygulanan kuvvet arsındaki ilişkiye bağlamıştır. Başka bir deyişle kuvvet etkisi altında gerçekleşen hareketin hızı kuvvet (f) direnç (r) orantısına bağlıdır. Dolayısıyla geçen zaman miktarı da bu orantıyla bulunabilir. Eğer kuvvet dirençten çok büyük ise nesnenin direnci kırması için daha az zaman, tersi durumdaysa daha çok zaman geçecektir. Böylece İbn Sînâ, Aristoteles gibi hareketi v = f r orantısıyla yani hızın kuvvet ile doğru orantılı olduğu şeklinde açıklamıştır. Formüle göre, daha fazla kuvvet daha fazla hızlanma anlaŞekil 5.5 Doğal ve Zorunlu Hareket F= Kuvvet W F W= Ağırlık 5. Ünite - Türklerin İslâmiyet’e Giriş Döneminde Bilim ve Teknolojiye Etkileri 123 mına geldiğinden, bu durumda hareketin dirençsiz ortamda gerçekleşmesi halinde sonucun ne olacağı önemli hale gelmiştir. İbn Sînâ’ya göre, boşlukta da olsa harekette zaman geçecektir, ancak bu zaman dirençli ortamdaki zaman gibi değil, bütünüyle kuvvetin fazla veya az olmasıyla orantılı olarak gerçekleşen bir zaman olacaktır. Diğer bir deyişle, uygulanan kuvvet miktarı ile bu kuvvete bağlı olarak kat edilen “boş mekân” miktarı arasındaki oran, harekette geçen süreyi belirleyecektir. İşte İbn Sînâ’yı özgünleştiren de budur. Çünkü böylelikle Aristoteles mekaniğinin tartışmalı bir yönünü varsayımsal bir düzlemde, ancak görünen dünyadaki hareketlerden edindiği bilgiler ışığında anlamlı hale getirebilmiştir: Kuvveti tüketen neden boşlukta veya boş mekânda söz konusu olamayacağından dolayı zorunlu hareket boşlukta ne yok olacak ne de duracaktır. Bu noktada şunu belirtmek gerekir: Hareketi sürekli bir nedene bağlaması dolayısıyla modern mekanikteki yaklaşımdan uzaklaşmış olmakla birlikte, İbn Sînâ, boşluğu gerçek değil, sürekli varsayımsal bir şekilde ele alarak konuyu irdelemesi bakımından modern bir yaklaşım sergilemiştir. Modern dönem mekaniği büyük ölçüde soyutlama ve idealizasyona dayalı bir yaklaşım sergiler ve örneğin Galileo’yu eylemsizliği ifade etmeye götüren uslamlama süreci de böyle bir yaklaşımın sonucudur. Diğer taraftan dirençsiz veya ideal ortamda hareketin son bulmayacağını belirtmesi nedeniyle, İbn Sînâ’nın modern mekaniğin temeli olan eylemsizlik ilkesine yakın bir anlatıma ulaştığını söylemek olanaklıdır. Bunun yanında diğer bir önemli nokta da bazı nesnelerin kuvveti depolayabildiğinden söz etmesidir. Buna göre ağır nesneler hafiflere göre daha fazla zorlamalı hareket eğilimi, yani kasrî meyil kazanmaktadırlar. Başka bir deyişle İbn Sînâ’ya göre ağır nesneler daha fazla kasrî meyil kapasitesine sahiptir. Aslında bütün nesneler kasrî meyil kazanabilmektedirler, ancak hafif olanlar hem daha az kapasiteye sahiptirler, hem de kazandıklarını uzun süre koruyamamaktadırlar. Daha kısa mesafede hareketlerinin son bulmasının nedeni de budur. Taşın daha uzağa, mantar parçasının ise daha kısa mesafede yere düşmesi bu özelliklerinden dolayıdır. Bu açıklamalardan İbn Sînâ’nın Kasrî Meyil’i ağırlık ve hızla doğru orantılı kabul ettiği, yani Kasrî Meyil=Hız (v) x Ağırlık (w), yani km = v.w anlaşılmaktadır. Burada ağırlık yerine kütleyi koyabiliriz. Bu durumda formül km = v.m biçimine dönüşür. Bu ise modern fiziğin momentum kavramından başka bir şey değildir. Momentumun zamana göre değişmesi ise kuvveti vereceğinden, bu durumda formül, F = d m( ) ⋅ v d ⋅t biçimini alır. Bu da Newton’un ikinci kanunudur. Ancak bu son formül İbn Sînâ tarafından oluşturulmamış, ancak açıklamalarından böyle bir sonuca gidilebileceği anlaşılmıştır. İbn Sînâ aynı zamanda optik konusuyla da uğraşmış ve görmeye neden olan ışınların gözden çıktığını savunan gözışın (extramission) kuramına karşı önemli itirazlar geliştirmiştir. Ayrıca, görmeye ilişkin olarak özel ve kendine özgü bir görüş geliştiren İbn Sînâ’ya göre, görme dıştan gelen etki ile gözde, bir aynadakine benzer bir görüntünün oluşması yoluyla olur. Göz burada bir aynanın oynadığı rolü oynar. Dış nesnenin görüntüsü bu aynada, yani gözde, meydana gelince, İbn Sînâ’ya göre, görme algısı doğmuş olur. Ayrıca İbn Şekil 5.6 İbn Sînâ’ya Göre Görme Geometrisi B G D L K 124 Bilim ve Teknoloji Tarihi Sînâ bu görüşünü özel matematiksel bir yaklaşımla ele almış ve görme konisi hususuna da bu münasebetle değinmiştir. Ona göre, daha uzaktaki nesnenin daha küçük görünmesinin nedeni, ayna olan gözdeki sıvının küresel olması ve küresel olanın da merkeze eşit uzaklıkta bulunmasıdır. Bu nedenle uzaklaşan nesne daha küçük bir yayla görüneceğinden onun görüntüsü de daha küçük bir alan içerisine düşecek ve dolayısıyla da uzaktaki bir nesne yakındakinden daha küçük görünmüş olacaktır. İbn Sînâ ayrıca nesneleri ışıklı ve ışıklandırılmış olmak üzere sınıflandırmış, kendinden ışıklı nesneler için mudî ve bir ışık kaynağı tarafından aydınlatılmış olanlar için de mustanîr terimlerini kullanmıştır. Bunlara karşılık olmak üzere de mudî’nin yaydığı ışık için dav (ziya), bunun nesnelerde yarattığı ışık için de nûr kelimesini kullanmıştır. Bu ayırım çeviri yoluyla batıya da geçmiş ve 13. yüzyıldan itibaren, bu ayırıma karşılık olmak üzere getirilen lux ve lumen sözcükleri yaygın olarak kullanılmaya başlanmış, bu iki sözcük arasındaki ayırım Kepler zamanına, yani 17. yüzyıla kadar devam etmiştir. Batılı kaynaklarda haklı olarak “Doktorların Kralı” unvanıyla tanıtılan İbn Sînâ’nın bilim tarihine diğer büyük katkısı da tıp araştırmalarının sonuçlarını derlediği el-Kanûn fî el-Tıb, yani Tıp Kanunu’dur. Söz konusu bu yapıt kaleme alınmış bütün zamanların en ünlü tıp çalışmasıdır ve pek çok Avrupa üniversitesinde temel tıp metni olarak 17. yüzyıla kadar kullanılmıştır. Tıp Kanunu, yazıldığı tarihe kadar geçen dönem içerisinde geliştirilmiş olan temel tıp bilgisini ve İbn Sînâ’nın kendi özgün katkılarını içeren dev bir yapıttır. Bu özelliğinden dolayı, belki de Antik Çağ’ın önemli tıp bilginlerinden Hipokrates (MÖ D.460-Ö.377) ve Galenos’un (MS D.129-Ö.199) tıp yapıtlarından sonra tıp biliminin standardı haline gelmiştir. Latinceye Canon Medicina diye çevrilen Tıp Kanunu, altı yüz yıl aşılamamış ve İbn Sînâ’nın söylediklerine çok az şey eklenebilmiştir. Tıp Kanunu başta İbranice, Latince, Farsça, Türkçe, İngilizce, Fransızca, Almanca ve daha birçok dile çevrilmiş ve defalarca yayımlanmıştır. Kitapta anatomi ve fizyoloji gibi tıp biliminin genel konularına ait bilgiler yer almaktadır. İnsan vücudunun tarifi, anatomisi, fizyolojisi ve bütün özellikleri ele alınarak dört hılt (ahlatı erbaa), dört unsur (anasır-ı erbaa) ve bunların açılımı olan konular incelenmiştir. Ayrıca ilâçbilim (farmakolji) konusuna yer verilmiş, Müfredat adıyla hastalıkların tedavilerinde kullanılacak tek terkipli yani basit ilaçlardan söz edilmiş, bitkisel ilaçların alfabetik sırayla yazılışları ve yaklaşık sekiz yüz kadar ilacın özellikleri hakkında bilgi verilmiştir. Benzer şekilde Galenos’un sınıflandırmasına göre düzenlenmiş iç organlara ait hastalıkların ve tipik belirtilerinin betimlendiği patoloji konusu da işlenmiş, genel tedavi yöntemlerinden, baştan ayağa kadar vücutta meydana gelebilecek bütün hastalıklardan ve tedavi şekillerinden, sağlığı koruma yönŞekil 5.7 Dört Hılt Sıvı (Sarı safra) Hava Su (Balgam) Toprak (Kara safra) Kan (Ateş) Sıcak Dört Hılt (Sıvı) Soğuk Nemli Kuru 5. Ünite - Türklerin İslâmiyet’e Giriş Döneminde Bilim ve Teknolojiye Etkileri 125 temlerinden, hastalıkların nasıl ilerlediğinden söz edilmiştir. Kitapta tıbbi malzemelere de (materia medica) yer verilmiş ilaçların terkipleri (akrabadin) işlenmiştir. Burada İbn Sînâ, nasıl hazırlanacaklarını açıklayan yönergeleriyle birlikte çok sayıda ilacı tanıtmıştır. Zamanını aşan bu yapıtın en belirgin özelliği, sihir ve büyüye değil, doğal etkenlere dayanarak hastalıkları tanımlaması, tedavilerinin de yine doğal ilaç ve cerrahi yoluyla yapılması gerektiğini belirtmesidir. İslâm dünyasında tıp çalışmaları ve İbn Sînâ’nın katkıları konusunda bilgi edinmek için Ahmet Ağırakça’nın İslâm Tıp Tarihi, Başlangıçtan VII. / XIII. Yüzyıla Kadar, (Çağdaş Basın Yayın Ltd. Şti., İstanbul 2004) başlıklı kitabı inceleyebilirsiniz. İbn Sînâ’nın hareket konusundaki görüşleri için şu makalelerden yararlanabilirsiniz: Şehabettin Demirel, “İbn Sînâ ve Kasri Meyil Kuramı”, Uluslararası İbni Sînâ Sempozyumu Bildirileri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1984; Aydın Sayılı, “Ibn Sînâ and Buridan on Projectile Moton”, İbn Sînâ Doğumunun Bininci Yılı Armağanı, Derleyen: Aydın Sayılı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara1984; Aydın Sayılı, “Dinamik Alanında İbn Sînâ’nın Buridan Üzerindeki Etkisi”, Uluslararası İbni Sînâ Sempozyumu Bildirileri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1984. İbn Sînâ’nın astronomi konusundaki başarıları hakkında bilgi edinmek için Aydın Sayılı’nın “İbn Sînâ’da Astronomi ve Astroloji”, (İbn Sînâ Doğumunun Bininci Yılı Armağanı, Derleyen: Aydın Sayılı, Türk Tarih Kurumu Ankara 1984) başlıklı makalesini okuyabilirsiniz. İbn Sînâ’nın ışık konusundaki görüşlerini Aydın Sayılı’nın, “İbn Sînâ’da Işık, Görme ve Gökkuşağı”, (İbn Sînâ, Doğumunun Bininci Yılı Armağanı, Derleyen: Aydın Sayılı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1984) başlıklı makalesinden öğrenebilirsiniz. Sizler de bilimsel başarısı çağlar boyu süren başka bilimsel çalışmaları belirleyebilirsiniz. KARAHANLILAR VE GAZNELİLER Karahanlılar İlk Müslüman Türk devleti kabul edilen Karahanlılar (840-1212), Uygurların yıkılmasından sonra 840 tarihinde bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. Saltuk Buğra Han’ın 940’a doğru İslâm dinini benimsemesiyle birlikte, yeni bir medeniyetle karşılaşan Karahanlılar, hem Kuran-ı Kerim’i okuyabilmek, hem de diğer Müslümanlarla iletişim kurabilmek için Arapça öğrenmeye yönelmişler, sonunda Kuran-ı Kerim’i anlamaya ve anlatmaya yetecek denli Türkçe yapıt kaleme alacak duruma gelmişlerdir. Bu gelişim sürecinde, kendi kültürel başarılarıyla İslâm dininin getirdiği değerleri dikkate alan nitelikli çok sayıda düşünce eseri kaleme alınmıştır. Kaşgarlı Mahmud’un Divân-ı Lügât el-Türk’ü, Yusuf Has Hâcib’in Kutadgu Bilig’i, Edib Ahmed Yüknekî’nin Atebet el-Hakâyık’ı ve İmam Ebülfutuh Abdülgafir’in (öl. 1093) Tarihi Kâşgâr’ı bu dönemde Türkçe olarak yazılmıştır. Kaşgarlı Mahmud Karahanlılar döneminde yetişen önemli bilginlerden biri dil konusunda çalışmış olan Kaşgarlı Mahmud’dur. 11. yüzyılın ilk yarısında Kaşgar’da doğan Kaşğarlı Mahmud, uzun yıllar Türk bölgelerine seyahat etmiş, Türkçenin birçok lehçesini, çeşitli Türk boylarının gelenek ve göreneklerini öğrenmiş ve daha sonra Bağdat’a yerleşmiştir. Ünlü yapıtı Türk Dili Sözlüğü’nü (Divân-ı Lugât el-Türk) burada yazmaya başlamış, yaklaşık 7500 kelimeden oluşan yapıtını 1074’te tamamlamış Bağdat’ta Halife Muktedî Biemrillâh’ın oğlu Ebû el-Kâsım Abdullah’a sunmuştur. Divân-ı Lügât el-Türk, Türklerin yaşadıkları bölgelere, 4 126 Bilim ve Teknoloji Tarihi Türk tarihine, edebiyatına, müziğine, gelenek ve göreneklerine ilişkin önemli bilgiler içeren bir çalışmadır. Bir yönüyle Türk dilinin ilk sözlüğü olan Divân-ı Lügât el-Türk, çeşitli Türk boylarından derlenmiş bir ağızlar sözlüğü karakterini taşımaktadır. Bununla birlikte yapıt yalnızca bir sözlük olmayıp Türkçe’nin 11. yüzyıldaki dil özelliklerini belirten, ses ve yapı bilgisine ışık tutan bir gramer kitabı niteliğindedir. Bilim tarihi bakımdan ise Türk tarihine, coğrafyasına, mitolojisine, folklor ve halk edebiyatına ilişkin zengin bilgiler içeren, döneminin tıbbı ve tedavi usulleri hakkında bilgi veren değerli bir çalışmadır. Türkçenin Arapça kadar zengin olduğunu ve Araplara Türkçeyi öğretmek amacıyla kaleme alındığı için Türkçeden Arapçaya bir sözlük şeklinde düzenlenen kitabın yalnızca madde başları Türkçe, açıklama kısımlar ise Arapçadır. Türklerin tarihinin, edebiyatının ve yaşam biçimlerinin anlatıldığı Dîvân-ı Lügât elTürk’te yer alan ve Türk coğrafya tarihi açısından çok değerli bir belge olan ünlü Dünya haritası dolayısıyla da dönemin coğrafya bilgi düzeyini edinmek olanaklıdır. Daire şeklinde ve renkli olarak çizilen haritada dağlar kırmızı, nehirler kurşunî, denizler yeşil ve kumluk sahalar sarı renkle gösterilmiştir. Etrafı denizlerle çevrelenmiş dünyanın merkezinde Türk hükümdarlarının oturdukları Balasagun kenti yer almaktadır. Öteki kentler ve yerler Balasagun’a göre düzenlenmiştir. Kaşgarlı Mahmud’un haritası, Türklerin çizdiği ilk Dünya haritasıdır ve Bîrûnî’den etkilenerek çizilmiş olmakla birlikte içerdiği bilgiler Bîrûnî’nin verdiklerinden daha ayrıntılıdır. Yusuf Has Hâcib 11. yüzyılın başlarında Balasagun’da doğan Yusuf Has Hâcib, bilgiyi arayan, bilginin peşine düşen ve bu anlamda bilginin erdem olduğunu savunan değerli bir düşün insanıdır. Balasagun’da yazmaya başladığı ve Kâşgar’da tamamladığı, Kutadgu Bilig (Mutluluk Veren Bilgisi) adlı seçkin yapıtını Karahanlı hakanı Süleyman Arslan’ın oğlu Uluğ Buğra Han’a sunmuştur. Kitabın temel dokusunu bilginin değeri ve bilgiye sahip olmanın yüksek bir nitelik olduğunun vurgulanması oluşturmakla birlikte, sıradan bir nasihatname de değildir. Yönetenlerin yönetilenlere iyilikle yaklaşmalarının gerekliliğinden hareketle, halkın yararının öncelikle düşünülmesinin önemi vurgulanmakta, bu bakımdan akıl ve bilginin yöneticinin vazgeçilmez araçları ve yol göstericileri olması gerektiği savunulmaktadır. Bu nitelikleri göz önüne alındığında, Kutadgu Bilig’in nitelikli bir ahlak felsefesi çalışması olduğunu söylemek yerinde olur. Çünkü saygıdeğer olmanın ancak bilgi ve akıl ile olanaklı olacağı ileri sürülürken, aynı zamanda güzel konuşmanın öneminin vurgulanması gerçek bir ahlaki bir tutumu öne çıkardığını göstermektedir. Kutadgu Bilig, her iki Dünya’da da mutluluğa kavuşmak için gidilmesi gereken yolu göstermek maksadıyla yazılmıştır. Yusuf Has Hâcib’e göre, öteki Dünya’yı kazanmak için bu Dünya’dan el etek çekerek yalnızca ibadetle vakit geçirmek doğru değildir. Çünkü böyle bir insanın ne kendisine ne de toplumuna bir yararı vardır; oysa başkalarına yararlı olmayanlar ölülere benzer; bir insanın erdemi, ancak başka insanlar arasındayken belli olur. Asıl din yolu, kötüleri iyileştirmek, cefaya karşı vefa göstermek ve yanlışları bağışlamaktan geçer. İnsanlara hizmet etmek suretiyle faydalı olmak, bir kimseyi, hem bu Dünya’da hem de öteki Dünya’da mutlu kılacaktır. Yusuf Has Hâcib bu yapıtında bilimin değerini de tartışır. Ona göre, bilginlerin bilgisi, halkın yolunu aydınlatır; bilim, bir meşale gibidir; geceleri yanar ve insanlığa doğru yolu gösterir. Bu nedenle bilginlere hürmet göstermek ve bilgilerinden yararlanmaya çalışmak gerekir. Eğer dikkat edilirse, bir bilginin bilgisinin diğerinin bilgisinden farklı olduğu görülür. Mesela hekimler hastaları tedavi ederler; astronomlar ise yılların, ayların ve günlerin hesabını tutarlar. Bu bilimlerin hepsi de halk için faydalıdır. Bilginler, koyun sürüsünün önündeki koç gibidirler; başa geçip sürüyü doğru yola sürerler. 5. Ünite - Türklerin İslâmiyet’e Giriş Döneminde Bilim ve Teknolojiye Etkileri 127 Bütün bu anlatılanlar dikkate alındığında, Kutadgu Bilig’in yazıldığı dönemde Yusuf Has Hâcib’in ve içinde yetiştiği çevrenin bilim ve felsefe birikiminin son derece yüksek olduğu, Antik Grek kültürel mirasının yakından izlendiği ve bu kültürün bilgi, siyaset, devlet ve toplum ilişkileri açısından ulaştığı düzeyin çok iyi bilindiği anlaşılmaktadır. Özellikle bilimin ve bilginlerin değerinin anlaşılmış olması ve bilimin güvenilir bir rehber olarak düşünülmesi o dönemde Türklerin yüksek bir entelektüel düzeyde olduklarının açık göstergesi olması bakımından dikkat çekicidir. Edib Ahmed Yüknekî Bir Türk beyi olan Mehmed Bey için yazdığı nasihatname veya siyasetname niteliği taşıyan Atebet el-Hakâyık (Gerçeklerin Eşiği) kitabıyla Türk düşünce tarihinde yer edinen Edib Ahmed Yüknekî, edep, ahlak ve erdemli olmanın birey ve toplum yaşamındaki önemi üzerinde durmaktadır. Kadim bilgelik geleneğinin temel ilkesi olan “bilgi erdemdir” yargısı bağlamında derinlikli düşünceler geliştiren Yüknekî, bilginin yararlı, bilgisizliğin ise kaçınılması gereken bir nitelik olduğunu vurgulayarak, “benim sözlerimin temelinde bilgi vardır; mutluluğa götüren yol bilgiyle bulunur” demektedir. Ahmed Yüknekî’ye göre, bizi mutluluğa ulaştıran şey bilgidir; öyleyse yalnızca bilgili insanlarla dost olmalı, bilgisiz insanlardan uzak durmalıdır. İnsan, bilgisi sayesinde öldükten sonra da yaşamaya devam eder; oysa bilgisiz insan, yaşarken ölmüş gibidir. Bilgili insanla bilgisiz insan asla bir olmaz. Tek yararlı şey bilgidir. Öyleyse bilginin peşine düşmek, elde etmek için çaba göstermek en büyük erdemdir. Ahmed Yüknekî’nin bilgiye verdiği değer, bilginin bireysel, toplumsal ve yönetsel bakımlardan ne denli önemli olduğunu yöneticilere ve halka göstermek içindir. Çünkü ona göre kirli şeyi yıkamak yeterli olurken, cahillik yıkanmakla temizlenemeyecek kadar kötü bir kirdir. Bilgiden ancak bilgili insan anlar; tadını ancak o alabilir. Tanrı bile, ancak bilgi ile bilinebildiğinden, bilgisizlikten hayır gelmez; öyleyse bıkmadan ve usanmadan bilginin peşinden koşmak gerekir. Ahmed Yüknekî, toplumsal yaşamda baş gösteren düzensizliklere de bu bakış açısıyla değinmiş, bireyin ve toplumun gerçek anlamda çürümesinin ve yok olmasının nedenini, bilgelerin yaşamlarında bilgeliğin gerektirdiği gibi erdemli davranmamalarından kaynaklandığını belirtmektedir. Bunun sonucu olarak ikiyüzlü kimselerin, düzenbazların öne çıktığını, bilgili kimselerin ise saygınlık görmediği bir döneme girildiğini ileri sürmektedir. Bilgiye dayalı adil bir düzenin yeniden sağlanabilmesi için bilginin ve bilgiye dayalı davranmanın yeniden yüksek bir değer haline getirilmesi şarttır. Böylece Yüknekî, erdem ve bilgi arasında doğru bir ilişki kurmuştur. Gazneliler Horasan, Afganistan ve Kuzey Hindistan’da (963-1183) yılları arasında hüküm süren Gazneliler, Sâmânîlerin Horasan Orduları Kumandanı Alp Tegin ve onun en çok güvendiği kişilerden biri olan Sebük Tegin tarafından kuruldu ve Sebük Tegin’in oğlu Mahmud’un hükümdarlığı döneminde en parlak dönemini yaşadı. Gazneli Mahmud, başta Hindistan olmak üzere çok sayıda fetih gerçekleştirdi ve bu fetihler sonucunda Türk, Arap, Acem ve Yunan uygarlıkları Hint uygarlığı ile karşılaşmış oldu. Böylelikle kadim uygarlıklar arasında bağ kurulmasını sağlayan Gazneli Mahmud, Firdevsî, Bîrûnî, Ebû Nasr ibn Irâk ve Ebû elHayr İbn el-Hammâr gibi bilim, felsefe ve sanat gibi yüksek entelektüel yetkinlik alanlarına mensup bilim ve düşün insanlarını da başkent Gazne’de toplamaya özen gösterdi. Devletin resmi dili Arapça olmasına karşın, Mahmud devrinde Farsça da yeniden bir kültür dili olarak canlandırılırken, Türk dili ve kültürü de ihmal edilmemiş ve bu konuda çalışan ünlü Türk dilcisi Fahreddîn Mübarekşah ve tarihçi Utbî gibi bilginler desteklenmiştir. 128 Bilim ve Teknoloji Tarihi Selçuklular Türk düşünce tarihinin önemli bir gelişme evresini de Selçuklular dönemi oluşturmaktadır. Bir uç beyi olan Selçuk Bey’in torunları Çağrı ve Tuğrul Beyler 1038’de Büyük Selçuklu Devleti’ni kurmuşlardır. Devamında Alp Arslan (D.1063-Ö.1072) ve oğlu I. Melikşah (D.1072-Ö.1092) fetihleri sürdürmüş, Alp Arslan’ın, Bizans imparatoru IV. Diogenes komutasındaki Bizans ordusunu 1071 yılında Malazgirt’te bozguna uğratmasıyla birlikte Anadolu toprakları da Türklere açılmıştır. I. Süleyman Şah ise Anadolu’daki fetihlerini yayarak 1075’te Anadolu Selçuklu Devleti’ni kurmuş, böylece Müslüman Türkler, ilk defa Hıristiyan orduları ve Hıristiyan medeniyeti ile yüz yüze gelmişlerdir. Bundan sonra Türkler İslâm medeniyetinin tek güçlü koruyucuları haline gelmişlerdir. Egemen oldukları toprakları imar eden, eğitim-öğretim ve bilimsel araştırma konularında ciddi çalışmalar yapan, Selçuklular, İslâm bilim ve kültürünün Anadolu’da yayılmasını sağlayarak, bu topraklar üzerinde matematik, astronomi, coğrafya ve tıp konularında çalışmaların yapılmasını desteklediler. Dönemin yükseköğretim kurumları olan medreselerin gelişmesine öncülük eden Selçuklular, açtıkları medreselerde dinî bilimlerin yanı sıra edebiyat, matematik, astronomi ve felsefe okutmuş, Ebû İshak eş-Şîrâzî, Cüveynî, Gazzâlî ve Fahreddin-i Râzî gibi din bilginleri yanında diğer bilim alanlarında da yetkin bilginlerin yetişmesini sağlamışlardır. Bu bağlamda konu değerlendirildiğinde, Farsça hem dil hem de edebi yönüyle Selçuklular devrinde altın çağını yaşamıştır. Sağlık konusuna da önem veren Selçuklular zamanında çok sayıda hastane açılmış, halkın ve askerlerin sağlığının korunması sağlanmıştır. Sefer esnasında askerlerin tedavileri için 100 deve ile taşınan seyyar hastanelerin kurulduğu belirtilmektedir. Bu dönemde tıbbın yanında eczacılık ve kimya alanlarında da gelişme kaydedilmiştir. Selçuklular yükseköğretim kurumları olan medreseleri ilk defa kurmaları bakımından ayrıcalık taşımaktadırlar ve bu işi gerçekleştiren büyük devlet adamı Nizamü’l-Mülk’tür. Onun adının verilmesinden dolayı Nizâmiye medreseleri olarak tanınan bu kurumların ilki 1063 yılında Nîşâbûr’da kurulmuştur. Giderek diğer önemli bilim ve kültür merkezlerinde yapımı sürdürülen medreselerle Türk dünyası bilim ve felsefenin ışığında aydınlatılmıştır. Dört yıllık öğrenim süresiyle, ayakta kalmalarını sağlayacak vakıfların mali desteğiyle özerkliği sağlanmış bu yükseköğretim kurumları, derslikleri, kütüphanesi ve öğrencilerin barınma, yeme-içme vb. gereksinimlerinin karşılandığı gelişmiş kurumsal yapılarak olarak tarihe geçmiştir. Geniş bir coğrafyaya yayılması dolayısıyla, Batı’da kurulan yükseköğretim kurumlarıyla eş zamanlı olmasına karşın, doğa bilimleri ve dini bilimler dengeli öğretilememiş, devletin gereksinim duyduğu memur ve yöneticileri yetiştirmeye öncelik verilecek şekilde dinî ilimlere ağırlık verilmiş, aklî ilimler ise dinî ilimlerin ihtiyacı oranında öğretilmiştir. Selçuklular döneminde astronomi ve matematik konularında da ciddi gelişmeler elde edilmiştir. Bu amaçla gözlemevleri kurulmuştur. Bunlardan biri Celâlî Takvimi’ni hazırlamak amacıyla 1075 yılında İsfahan’da kurulan İsfahan Gözlemevidir. Yazdığı dörtlük biçimindeki (rubai) felsefî şiirlerle tanınan matematikçi Ömer Hayyam’ın (D.1045-Ö.1123) yönetimine verilen gözlemevinin kuruluş amacı mevcut takvimleri düzeltmek ve Melikşâh adına yeni bir takvim hazırlamaktır. Ömer Hayyam düzenleme ve düzeltme yerine mevsimlere tam olarak uyum gösterecek yeni bir takvim hazırlamayı yeğlemiş ve bu amaçla gözlemler yapmıştır. 1079 yılında hem Melikşah Zici adlı kataloğunu hem de Celaleddîn Melikşah adına Celaleddîn takvimini hazırlamıştır. Bu takvim 5000 yılda bir günlük hata verdiğinden, günümüzde kullanılan Gregorien takviminden daha gelişmiştir. Matematik alanında da çalışan Hayyâm’ın, bu konudaki araştırmaları özellikle sayılar kuramı ve cebir alanında yoğunlaşmıştır. Eukleides’in Elementler’i üzerine yapmış olduğu bir yorumda, işlemler sırasında irrasyonel sayıların da rasyonel sayılar gibi kullanılabile- 5. Ünite - Türklerin İslâmiyet’e Giriş Döneminde Bilim ve Teknolojiye Etkileri 129 ceğini ilk defa kanıtlamıştır. En değerli cebir yapıtlarından birisi olan Risâle fî el-Berâhîn alâ Mesâil el-Cebr ve el-Mukâbele’de (Cebir Sorunlarına İlişkin Kanıtlar) denklemlerin birden fazla kökü olabileceğini göstermiş ve bunları, kök sayılarına göre sınıflandırmıştır. Bunun dışında, Ömer Hayyâm üçüncü dereceden denklemleri de, terim sayılarına göre (üç terimliler ve dört terimliler olarak) tasnif etmiş ve her grubun çözüm yöntemlerini belirlemiştir. Ömer Hayyâm üçüncü derece denklemlerinin aritmetiksel olarak çözülemeyeceğine inandığı için, bu denklemleri koni kesitleri yardımıyla geometrik olarak çözmüştür. Negatif kökleri, daha önceki cebirciler gibi, o da çözüm olarak kabul etmemiştir. Diğer gözlemevi ise 1259’da Merâga’da, dönemin önemli bilginlerinden Nasîrüddin-i Tûsî’ye (öl. 1274) kurdurulan Merâga Gözlemevidir. Gözlem aletlerinin zenginliği, çalışan bilim insanlarının sayısı ve seçkinliği bakımından, daha önce kurulmuş olan gözlemevlerinden çok ilerde olan Merâga Gözlemevi’nde bulunan gözlem araçları arasında eliptiğin ve diğer göksel dairelerin göreli konumlarını gösteren çemberli bir alet bulunmaktaydı. Ayrıca gezegenlerin yüksekliklerini ölçmekte kullanılan duvar kadranı ve gündönümü noktalarının belirlenmesini sağlayan başka araçlar da mevcuttu. Nasîrüddin-i Tûsî gözlemevinde yaptığı gözlemlerin sonuçlarını astronomi tarihinin birkaç temel eserinden biri olan İlhanlı Zîc’i adlı çalışmasında derlemiştir. Gözlemevi kurma geleneğinin dikkat çeken örneklerinden biri de Türk düşünce geleneğinin başat kavramlaştırması olan bilge kral adlandırmasının tam ve yetkin temsilcilerinden biri olan Uluğ Bey’in kurdurduğu Semerkand Gözlemevi’dir. 23 metre çapında, 30 metre yüksekliğinde dev bir silindir yapı olan gözlemevi kullanılan gözlem araçları açısından o zamana kadar görülmemiş bir bilim kurumu olarak karşımıza çıkmaktadır. Burada kullanılan önemli araçlardan biri Güneş’in meridyen geçişlerinin ölçüldüğü 50 metre yüksekliğindeki meridyen kadranıdır. 1908 yılında yapılan bir kazıda ortaya çıkarılan kadranın 60 derecelik kısmının toprak üzerinde ve 30 derecelik kısmının ise toprak altında olduğu belirlenmiştir. Semerkand Gözlemevinde, Gıyaseddin Cemşid, Kadızâde-i Rûmî ve Ali Kuşçu gibi dönemin önemli bilim insanları çalışmışlar, çalışmaların sonuçları Uluğ Bey Zici adlı kitapta toplanmıştır. Bu zic, 17. yüzyıla kadar yazılmış olan astronomi kataloglarının en mükemmelidir ve bu yüzyıla kadar konumsal astronominin temel kitabı olarak kullanılmıştır. Eserde gökyüzünün güney yarıküresinde bulunan 48 takımyıldız ele alınmış ve bu takımyıldızlar içinde bulunan 1028 tanesinin yerleri tespit edilmiştir. 17. yüzyılda Greenwich Gözlemevi’nin kurucusu olan Flamsteed (1646-1719), sabit yıldızlar kataloğu hazırlarken Uluğ Bey’in bu kataloğundan da yararlanmış ve Flamsteed’in hazırladığı kataloğu Newton (D.1642-Ö.1727) da kullanmıştır. Bu dönemde yetişen bilginlerin önemlilerinden biri Çağmînî’dir. Hayatı hakkında çok az bilgi olan Çağmînî, Hârizm bölgesinde bulunan Çağmîn’de doğmuş ve astronomi alanında başarılı çalışmalar yapmıştır. Başarılarından dolayı kendisine “Astronomların Babası” lâkabı verilmiştir. En önemli yapıtı, el-Mulahhas fi el-Hey’e (Astronomi Seçkisi) adını taşır. Kadızâde-i Rûmî’nin üzerine yorum yazdığı eser, dönemin astronomi birikimini ana çizgileriyle tanıttığı için çok beğenilmiş ve medreselerde ders kitabı olarak okutulmuştur. Selçuklular döneminde teknik alanında da önemli gelişmeler kaydedilmiştir. Bütün zamanların en iyi mühendisi olarak kabul edilen Cezerî (13. yüzyıl) etkileri günümüze kadar gelen ve olağanüstü mekanik araçların teknik bilgilerinin ve çizimlerinin yer aldığı El-Câmi‘ Beyn el-İlm ve el-‘Amel el-Nâfi fî Sınaât el-Hiyel (Makine Yapımında Yararlı Bilgiler ve Uygulamalar) adlı bir kitap kaleme almıştır. Sultan Sukmân İbn Artuk’un isteği üzerine kaleme alınan bu kitapla konu hakkındaki bilgi düzeyini İslâm dünyasında doruk noktasına ulaştıran Cezerî, hava ve suyun değişebilme niteliklerini dikkate alan ilkeler ışığında elli otomatın tasarımını, kısımlarını, nasıl yapılacağını ve işleyişini anlatmıştır. 130 Bilim ve Teknoloji Tarihi Bu araçların altısını su saatleri, dördünü mumlu saatler, altısını sihirli su kapları, yedisini içki ikram eden sakiler, üçünü abdest alma otomatları, dördünü kan alma tekneleri, altısını fıskiyeler, beşini su çarkları ve pompaları ve diğer araçlar oluşturmaktadır. Gerek kitapta yer alan araçların incelenmesinden, gerekse kuramsal düzeyde ve uygulamasına yönelik anlatımlarından İskenderiye Mekanik Okulu’nda başlatılan makine yapımı bilgilerinin Cezerî tarafından çok daha ileri düzeye taşındığını söylemek yerinde olur. Denge ilkesini kullanarak yaptığı çeşitli olağanüstü araçlar, her şeyden önce bu ilkenin işleyişi hakkında farklı uygulamalar yapacak denli bir kavrayışının olduğunu göstermektedir. Bu araçların kusursuz çalışmasını sağlamak için su ve mum kullanımına dayalı en ufak bir ağırlığa bile son derece duyarlı olarak geliştirdiği kefeler bu türden başarılı çalışma örneklerinden bir kaçıdır. Cezerî’nin yaptığı kefe, ortası geniş, kenarlarına doğru darlaşan, yarım kayık şeklindedir. Alt kenarında yer alan iki delikten bir mil geçmekte ve kefe bu milin üzerinde hareket etmektedir. Suyla doldurulduğunda, dengede kalacak biçimde arka tarafından ağırlaştırılan kefe, eğer kaba alacağından bir damla daha fazla su eklenirse, ucu öne doğru eğilmekte ve boşaldıktan sonra denge konumuna dönmektedir. Bu ağırlığa olağanüstü duyarlı kefeleri hem hareket hem de kontrol mekanizması olarak kullanan Cezerî’nin bu türden kefeleri ilk kez kendisinin yaptığını söylemesi ise hayli dikkat çekmektedir. Cezerî’nin tasarımladığı araçlar içerisinde dikkat çekenlerin başında su saatleri gelmektedir. Teknoloji tarihi açısından büyük öneme sahip olan bu araçlar, mevcut bilginin son derece dakik bir uygulamasını gerektirdiğinden, aynı zamanda Cezerî’nin el becerisi (zaŞekil 5.8 Cezerî’nin Su Çarklarından Biri Kaynak: Bedî ûzZamân Ebû’l-İzz İsmail b. er-Rezzâz el-Cezerî, El-Câmi Beyne’l-İlm ve’lAmel en-Nâfi fî es-Sınaâti’l-Hiyel, Çeviri, İnceleme ve Teknik Açıklamalar: Sevim Tekeli, Melek Dosay, Yavuz Unat, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2002, s. 221. Şekil 5.9 Fil Su Saati Kaynak: Bedî ûzZamân Ebû’l-İzz İsmail b. er-Rezzâz el-Cezerî, El-Câmi Beyne’l-İlm ve’lAmel en-Nâfi fî es-Sınaâti’l-Hiyel, Çeviri, İnceleme ve Teknik Açıklamalar: Sevim Tekeli, Melek Dosay, Yavuz Unat, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2002, s. 60. 5. Ünite - Türklerin İslâmiyet’e Giriş Döneminde Bilim ve Teknolojiye Etkileri 131 naat) yönünü de ortaya koymaktadır. En çok tanınan ve değişik zamanlarda çalışabilen modellerinin yapıldığı su saatleri içinde öne çıkanı fil su saatidir. Bütün sistemi bir filin üzerine yerleştirmesi nedeniyle bu şekilde anılan bu saat bir teknoloji harikası olma özelliğini korumaktadır. Fil su saati, sırtında kare biçiminde bir kürsü, kürsünün köşelerindeki sütunlar üzerinde bir hisar, hisarın üzerinde küçük bir kubbe, kubbenin üstünde de bir kuş bulunan fil şeklindedir. Hisarın filin başı yönündeki tarafında bir balkon, balkonda oturan bir insan figürü, bu figürün sağında ve solunda iki şahin yer almaktadır. Balkonun sütunları arasında uzanan ve üzerine iki yılan sarılmış bir mil, kürsünün orta kısmında bir yarım küre ve üzerinde elinde kalem tutan bir kâtibin oturduğu platform vardır. Platform üzerinde 7,5 dereceye bölünmüş bir yay, filin boynuna oturmuş, sağ elinde balta, sol elinde sopa tutan bir bakıcı ve filin boynunun iki yanında iki vazo bulunmaktadır. Kâtibin kalemi yarım saatte 7,5 dereceye gelince, kuş öter, deliklerden birinin yarısı beyaza döner, balkonda oturan insan sağ tarafındaki şahinin gagasından elini kaldırır, sol elini sol tarafındaki şahinin gagası üstüne koyar. Sağdaki şahinin gagasından, sağdaki yılanın ağzına bir top düşer, yılan topu filin sağ omuzundaki vazoya bırakır, filin seyisi balta ile filin başına hamlede bulunur, sopalı sol elini kaldırır ve filin başına vurur. Top filin göğsünden çıkar, karnında asılı bir çan üzerine düşerek ses çıkarır, böylece yarım saatin geçtiği bildirilir. Kâtibin kalemi derece işaretlerinin dışına gelir. Bundan sonra aynı işlemler, sol taraftaki şahin ve yılan için tekrarlanır. Bir delik tamamen beyazla örtülür, bu anda bir saat geçmiştir. Otomat yapımı açısından ilginç olan ve Cezerî’ye kadar karşılaşılmayan bir diğer araç grubu ise, mumlu saatlerdir. Cezerî, herhangi bir kimsenin bu türden saatlerle ilgili çalışmayla karşılaşmadığını ve böyle bir saat örneği görmediğini söyler. Cezerî suyun dışında hava ve boşluk ilkelerine dayalı olarak hareket eden araçlar da yapmıştır. Bu araçlar daha önce Grek ve İslâm dünyasında da yapılmıştı. Ancak Cezerî’nin yaptıkları bu araçların çok daha gelişmiş örnekleri olmaları bakımından farklıdırlar. Selçuklular zamanında yapılan bilimsel kurumlardan biri de Kırşehir’deki Cacabey Medresesi’dir. Burasının sadece bir öğretim kurumu olarak değil, aynı zamanda bir gözlemevi olarak da hizmet verdiği düşünülmektedir. Selçuklular zamanında geleneksel kimya konusuyla da ilgilenilmiştir. İlgilenenlerden biri Cevberî’dir (13. yy). Kitab el-Muhtar fi Keşf el-Esrar adlı eserinde, simyanın tarihçesini de veren Cevberî, ilk maddenin yaratılışı, evrenin oluşumu ve doğa tarihi konusunda açıklamalar yapar. Simyayı ilahi bir sanat olarak nitelendiren Cevberi simyacıları da hilelerinden dolayı eleştirir. Antik ve Ortaçağ dönemlerinde yazılmış bütün simya kitaplarını incelediği anlaşılan Cevberî’nin, simya ve değerli taşlar konusunda önemli bir birikime sahip olduğu görülmektedir. Astrolojiyle de ilgilenen ve bu konuda kitap da kaleme alan Cevberî’nin sahte bilimlere yönelmesinin amacı, bu bilimlere duyduğu ilgiden dolayı değil, el çabukluğuyla ve çeşitli aldatmaca yollarıyla insanları kandırarak, bilgisizliklerinden ve saflıklarından yarar sağlayanlara karşı uyarmaktır. Selçuklular sağlığa büyük önem vermişler ve halen ayakta olan birçok hastane kurmuşlardır. Bunlar arasında Anadolu’da, Diyarbakır, Mardin, Sivas, Konya, Tokat ve Kayseri’deki hastaneler sayılabilir. Bunlardan Kayseri’deki Gevher Nesibe Hatun Medresesinin aynı zamanda tıp medresesi olarak hizmet verdiğini biliyoruz. Selçuklular zamanında yetişmiş önemli hekimlerden biri el-Cevzi’dir (1200’ler). Cevzi Kitab el-Lukat el-Menafi fi el-Tıbb adlı eserinde hastalıklar ve onların tedavisi konusunda kısa bilgi verir; yiyecekler ve içecekler üzerinde durur. Bu eserin tamam- 132 Bilim ve Teknoloji Tarihi layıcısı niteliğinde olan Kitab el-Muhtar el-Lukat fi el-Tıbb’da ise daha çok yiyecek ve içecekler ele alınmıştır. Genel olarak, halk sağlığı üzerinde durulmuş, beslenmede bitkilere ağırlık verilmesi, hayvani yiyeceklerin daha az tüketilmesi önerilmiştir. Cevzi’nin bir başka eseri ise Kitab el-Mevazi el-Müluk ve Selatin’dir. Eser iki kısım olarak ele alınmıştır. İlk kısım daha çok ülkelerin idari yapısının ne olması, sosyoekonomik yapılanmaları konusunda bilgi verip, ideal şeklinin ne olması gerektiği, kadınların toplumdaki yeri hakkında bilgi verirken, ikinci kısımda sağlıklı idare ile sağlıklı halk arasında ilginç bir koşutluk kurulmakta, halk sağlığı için yapılması gerekenler ele alınıp, anlatılmaktadır. Selçuklular dönemindeki bilimsel ve kültürel çalışmalar konusunda şu makalelerden ayrıntılı bilgi edinebilirsiniz: Esin Kâhya, Hüseyin Gazi Topdemir, “Türklerde Bilim”, Türk Düşünce Tarihi, Ed.: Hüseyin Gazi Topdemir, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara 2014; Esin Kâhya, “Anadolu Selçuklularında Bilim”, Erdem, Cilt: 5, Sayı: 13, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara 1989; Esin Kahya, “Türkiye Selçuklularında Bilimsel Çalışmalar” Türkler, Cilt: VII, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002. Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002; Cezerî hakkında ayrıntı edinmek için ise şu kaynağı inceleyebilirsiniz: Bedî ûz-Zamân Ebû’l-İzz İsmail b. erRezzâz el-Cezerî, El-Câmi Beyne’l-İlm ve’l-Amel en-Nâfi fî es-Sınaâti’l-Hiyel, Çeviri, İnceleme ve Teknik Açıklamalar: Sevim Tekeli, Melek Dosay, Yavuz Unat, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2002. 5. Ünite - Türklerin İslâmiyet’e Giriş Döneminde Bilim ve Teknolojiye Etkileri 133 Özet Tarih boyunca siyasi, kültürel, bilimsel pek çok başarıya imza atan Türkler, İslâmiyet’i benimsedikten sonra da başarılı çalışmalarını sürdürdüler ve bu başarılarının bir sonucu olarak da tarihte haklı bir ün kazandılar. Devlet ve siyaset alanında etkisi bugüne kadar uzanan birçok siyasetname kaleme alınmış olması, bu konudaki birikimlerini gösterirken, siyasetnamelerin benzeri bir anlatımın yer aldığı hem yönetene hem de yönetilene öğüt verilen nasihatnamelerde yer alan bilgiler de Türklerin yüksek bir ahlaka ve bilgeliğe sahip olduğunu açıkça ortaya koymaktadır. Diğer taraftan uzun tarihleri boyunca dünden bugüne çeşitli dönemlerde derin etkiler bırakmış birçok bilim ve düşün insanının yetişmiş olması da siyaset ve devlet yönetimi alanlarında olduğu kadar bilim ve felsefe gibi entelektüel alanlarda da başarılı olduklarını göstermektedir. İslâm dünyasında bilimsel ve kültürel etkinliklerin yoğunlaştığı dönemlerde de bilim ve felsefe gibi üst entelektüel etkinlikler adına önemli çalışmalar yapan çok sayıda Türk vardır. Bunun önemli bir nedeni yöneticilerin bilime ve bilim insanlarına karşı saygılı duruşları ve yoğun bir biçimde bilimsel çalışmaları desteklemeleridir. Bilgeliğe, bilime ve bilim insanına duyulan saygının doğrudan görüldüğü ve tarihe geçen ilk belge olması dolayısıyla büyük önem taşıyan Orhun Yazıtları bu durumun açık kanıtlarıdır. Yazıtlarda Göktürklerin yüksek bir devlet ve siyaset bilgisine sahip oldukları görülmekte, hakanın halkına, halkın da hakanına karşı hak ve sorumluluklarının bulunduğu dile getirilmekte, yüksek ahlak ilkelerinin ne denli önemli olduğu vurgulanmaktadır. Dolayısıyla bir siyasetname kimliğini de barındıran yazıtlarda açıkça yüksek ahlak ve sorumluluk duygusunu kaybetmedikçe, bilgeliğe sırt çevrilmedikçe bir devletin yok edilmesinin mümkün olmayacağı anlatılmaktadır. Orta Asya’daki diğer bir Türk devleti olan Uygurlar ise yeni bir alfabe geliştirmişler, yeni bir kentleşme kavramı oluşturmuşlar ve bu doğrultuda taş binalar yapıp, kentleri kalın duvarlarla korumaya almışlardır. Benzer şekilde su kanalları, su kemerleri ve büyük mabetler yapmışlardır. Ziraatla da uğraşan Uygurlar, yetiştirdikleri pamuğu, dokumacılık ve kâğıt yapımında kullanmışlardır. Çeşitli aletlerin yapımında demirin yanı sıra başka madenleri de kullanmışlar, altın ve bazı kıymetli taşlardan süs eşyaları yapmışlardır. Ayrıca nişadır elde ederek pazarladıkları da bilinmektedir. İslamiyet’i benimsedikten sonra da Türklerin bilime katkıları sürmüştür. Harezmî, Fârâbî, Bîrûnî ve İbn Sînâ gibi bilim ve düşün insanlarının dönemi, bilimsel gelişmenin zirve dönemidir. Bu dönemde araştırma etkinliği artık kuralları, yöntemi ve kavramları belirlenmiş bir bilimsel çalışma olma özelliğine kavuşmuştur. Bu dönemde İslâm bilim tarihi altın çağını yaşamıştır. O dönemlerde üretilmiş bazı bilgilere modern bilimin çok daha sonra ulaşabildiği göz önüne alınırsa, dönemin bilim etkinliğinin tarihsel önemi ve Türklerin bu süreçteki rolleri daha kolay kavranabilir. Cabir İbn Hayyan, cıva-kükürt kuramını geliştirdi ve bu yoldan modern kimyanın temellerini attı. Hârezmî cebir bilimini kurdu, dört işlemin kalbi olan sıfır rakamını matematiğe armağan etti. Bîrûnî Yer’in günlük hareketi üzerinde durdu ve geliştirdiği özgün bir yöntemle Yer’in büyüklüğünü asıl büyüklüğüne yakın bir değerde belirlemeyi başardı. İbn Sînâ hekimlerin kralı olmayı hak edecek tıbbi bilgisinin yanında, ilk kez eylemsizlik hareketini betimledi ve hareket değişiminin formülünü ortaya koyabildi. Benzer şekilde Kaşgarlı Mahmud’un Türk Dili Sözlüğü’nü (Divân-ı Lugât el-Türk) yazması büyük bir başarıdır. 7500 kelimeden oluşan bu yapıt, Araplara Türkçe öğretmek ve Türkçe’nin Arapça kadar zengin bir dil olduğunu kanıtlamak amacıyla yazılmıştır; ancak Türklerin yaşadıkları bölgelere, Türk tarihine, edebiyatına, müziğine, gelenek ve göreneklerine ilişkin önemli bilgiler de içermesi tarihi bir kaynak olmasını sağlamıştır. Bilimsel çalışmalar Selçuklu Türkleri zamanında da devam etmiştir. Selçuklular egemen oldukları toprakları imar ettiler, eğitim-öğretim ve bilimsel araştırma konularında ciddi çalışmalar yaptılar. İslâm bilim ve kültürünün Anadolu’da yayılmasını sağlayarak, bu topraklar üzerinde kozmoloji, matematik, astronomi ve tıp konularında çalışmalar sergilediler. Yükseköğretim kurumları olan medreseleri ilk defa kuranlar da Selçuklulardır. İlk Medrese 1063 yılında Nîşâbûr’da kurulmuş, daha sonra, medreseler hızla çoğalmış ve kısa bir süre içinde Bağdat başta olmak üzere, Basra, Herat, Merv, Belh ve Musul gibi bilim ve kültür merkezleri olan kentlerde medreseler yapılmıştır. Dört yıllık öğretim veren ve ünlü devlet adamı Nizam elMülk’ün anısına kurulan Nizamiye Medreseleri birer vakıf kurumlarıydı. Medreseler derslikleriyle, kütüphanesiyle, yatakhaneleriyle ve yemekhaneleriyle öğrencilerin her türlü ihtiyacını karşılayan bugünün üniversiteleridir. Bu eğitim ve bilim kurumlarında dinî bilimlere ağırlık verilmiş, aklî bilimler ise dinî bilimlerin gerektirdiği oranda öğretilmiştir. Selçuklular dönemi Türk düşünce tarihinin en az incelenmiş dönemi olmasına karşın, bugün bilinenler ışığında değerlendirildiğinde, Çağmînî gibi önemli bir astronomun yetiştiğini görebilmekteyiz. Astronomi alanındaki başarılı çalışmalarından dolayı kendisine “Astronomların Babası” lâkabı verilmiş olması bu alanda sahip olduğu bilginin derinliğini göstermektedir. Nitekim en önemli yapıtı, el-Mulahhas fi el-Hey’e’si (Astronomi Seçkisi) üzerine ünlü bilgin Kadızâde-i Rûmî’nin yorum yazmış olması da bu durumun açık bir delilidir. Dönemin astronomi birikimini anlaşılır bir dille ve ana çizgileriyle tanıttığı için çok beğenilmiş ve medreselerde ders kitabı olarak okutulmuştur. Bütün zamanların en güvenilir takvimi olan Celâlî Takvimi’nin bu dönemde geliştirilmiş olması, Cezerî gibi dünyanın tanıdığı en büyük mühendisin yine bu dönemde bilimsel çalışmalarını sürdürmesi dönemin her bakımdan yüksek bir kültür ve uygarlık düzeyine sahip olduğunu göstermektedir. 134 Bilim ve Teknoloji Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. Tarihte Türk isminin geçtiği ilk metni hazırlatan kimdir? a. Atilla Kağan b. Bilge Kağan c. İlteriş Kağan d. Yusuf Kağan e. Baybora Kağan 2. “Üstte gök çökmedikçe, altta yer delinmedikçe senin devletini (ilini), töreni (yasalarını) kim yıkabilir (bozabilir?)” sözü hangi yazıtta yer almaktadır? a. Bilge Kağan b. Tonyukuk c. İlteriş Kağan d. Kültigin e. Yusuf Kağan 3. On İki Hayvanlı Türk Takviminde yer almayan hayvan hangisidir? a. Keçi b. Sıçan c. Domuz d. Maymun e. Köpek 4. Uygurlar kâğıt yapımında aşağıdakilerden hangisini kullanmışlardır? a. Mısır b. Buğday c. Kenevir d. Pamuk e. Arpa 5. Hârezmî’nin ünlü kitabının adında yer alan cebir kelimesinin anlamı nedir? a. Aynı cins terimlerin sadeleştirilmesi b. Negatif terimin pozitif yapılması c. İki farklı terimin orantılanması d. Terimlerin eşitlenmesi e. İki farklı terimin toplanması 6. Câbir’in Cıva-Kükürt Kuramına göre aşağıdakilerden hangisi doğrudur? a. Madenler dört unsurdan oluşmuş, cıvayla katılaşmıştır. b. Madenler kükürtten oluşmuş, cıvayla katılaşmıştır. c. Madenler cıvadan oluşmuş, kükürtle katılaşmıştır. d. Madenler minerallerden oluşmuş, kükürtle katılaşmıştır. e. Madenler minerallerden oluşmuş, cıvayla katılaşmıştır. 7. Fârâbî’nin boşluk ve hava konusunda geliştirdiği düşünceler için aşağıdakilerden hangisi doğru olabilir? a. Aristoteles fiziğinin yetersizliğine dikkat çekmek b. Mutlak anlamda boşluğu reddeden yeni bir açıklayıcı varsayım oluşturmak c. Havanın bir cisim olduğunu göstermek d. Evrende küçük oranlı boşluğun olanaklı olacağını kanıtlamak e. Hepsi 8. Bîrûnî’ye göre, bir toplumda bilgisizliğin yaygınlaşmasının yaratacağı en önemli sonuç nedir? a. Bilimin sonuçlarıyla dinî inançların çatışmasına zemin hazırlaması, b. Toplumda bilimsel zihniyetin egemen kılınmasının sağlaması, c. Bilimsel araştırmaların nesnel ve kanıta dayalı olmasının ilke edinilmesi, d. Problemlerin çözümünün aklın ışığında aranmasının önünün açılması, e. Bireylerde pozitif düşünce taleplerinin yaratılmasına olanak tanıması, 9. İbn Sînâ’nın fiziğe en önemli katkısı aşağıdaki yargılardan hangisidir? a. Nesneler Kütle çekime sahiptir. b. Değişim nesnelerin öz niteliğidir. c. Hareket ideal ortamda süreklidir. d. Hız zamanın karesine eşittir. e. Hareket mekâna bağlı değildir. 10. Cezerî’nin en ünlü otomatı aşağıdakilerden hangisidir? a. Hassas kefe b. İçki dağıtan saki c. Otomatik kayık d. Mumlu saat e. Filli su saati 5. Ünite - Türklerin İslâmiyet’e Giriş Döneminde Bilim ve Teknolojiye Etkileri 135 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar 1. b Yanıtınız yanlış ise “İslam Öncesi Dönem” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. d Yanıtınız yanlış ise “İslam Öncesi Dönem” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. a Yanıtınız yanlış ise “İslam Öncesi Dönem” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. d Yanıtınız yanlış ise “İslam Öncesi Dönem” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. b Yanıtınız yanlış ise “Hârezmî” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. c Yanıtınız yanlış ise “Câbir İbn Hayyan” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. e Yanıtınız yanlış ise “Fârâbî” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. a Yanıtınız yanlış ise “Bîrûnî” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. c Yanıtınız yanlış ise “İbn Sînâ” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. e Yanıtınız yanlış ise “Cezerî” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Siz halkı yönetirken adam gibi davranırsanız, kim adam gibi olmazlık edebilir (Konfiçyüs). Sıra Sizde 2 Platon’un Akademi’si veya Aristoteles’in Lise’si örnek verilebilir. Sıra Sizde 3 Simya, kimya bilimi doğmadan önce doğada bulunduğu kabul edilen dört temel öğeyi (Toprak, Su, Hava, Ateş) kullanarak maddeyi anlamaya yönelik çalışmaların yapıldığı bir disiplindir. Neredeyse bütünüyle görgül bir çalışmaya dayanır. Diğer bir özelliği de maddeleri dönüştürme düşüncesine dayanarak, örneğin değersiz bir madeni altına dönüştürmek, gibi uğraşları temel çalışma alanı olarak benim-semesidir. Kimya ise deneysel ve bilimsel temellere dayandırılmış, kuramsal çalışmayı öne alan, sayı ve ölçmeye dayalı bir bilim dalıdır. Başka bir deyişle kimya, basit cisimlerin özelliklerini, bunların molekülce birbiri üzerindeki etkilerini ve bu etkileşimden oluşan bileşimleri inceler. Sıra Sizde 4 Aristoteles’in Fizik kitabı veya Eukleides’in Elementler adlı geometri kitabı örnek olarak gösterilebilir. Adıvar, A. A., (1980). Bilim ve Din, İstanbul: Remzi Kitabevi. Ağırakça, A., (2004). İslâm Tıp Tarihi, Çağdaş Basın Yayın Ltd. Şti., İstanbul. Ayyubi, N. A., (1990). “Hârezmî’nin Matematiğe ve Coğrafyaya Katkısı”, Çev.: M. Dosay, Uluslararası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî ve İbn Sînâ Sempozyumu Bildirileri, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi. Bacon, F., (1960). New Organon, Ed. Fulton H. Anderson, New York. Baysal, J. (1992). Kitap ve Kütüphane Tarihine Giriş, İstanbul. Bilge, A., (1984). “İbn Sînâ’nın Cerrahisi ve Günümüz Cerrahi Anlayışında Yeri”, İbni Sînâ Kongresi Bildirileri, Kayseri. Bir, A. & Kayral, M., (2002). “Cezerî’nin Döneminin Doruğu Olan Mekanik Düzenekleri”, Bilim ve Ütopya, Sayı 91, İstanbul. Boyer, C. B., (1968). A History of Mathematics, John Wiley & Sons inc. New York. Brockelmann, C. (1992). İslâm Ulusları ve Devletleri Tarihi, Çeviren: Neşet Çağatay, Ankara. El-Cezerî, Ebû el-İz, (2002). El-Câmi beyne el-İlm ve el-Amel el-Nâfi fî el-Sınaât el-Hiyel, Çeviren: S. Tekeli, M. Dosay, Y. Unat, Türk Tarih Kurumu, Ankara. Clagett, M., (1961). The Science of Mechanics in the Middle Ages, the University of Wisconsin Press, Madison. Clot, A., (2007). Harun Reşid ve Abbasiler Dönemi, Çeviren: Nedim Demirtaş, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul. Colin, M. (1972). The Uighur Empire According to the T’anngdynatic Histories, Camberra. Crombie, A. C., (1984). “Ortaçağ Bilim Geleneği Üzerine İbn Sînâ’nın Etkisi”, Çeviren: M. Türker Küyel, İbn Sînâ Doğumunun Bininci Yılı Armağanı, Derleyen: Aydın Sayılı, Ankara. Demirel, Ş., (1984). İbn Sînâ ve Kasri Meyil Kuramı”, Uluslararası İbni Sînâ Sempozyumu Bildirileri, Ankara. Dosay, M. (1993). “Cremonalı Gerard’ın Hârezmî Cebrinin Latince Tercümesi Üzerine Mukayeseli Bir İnceleme”, Bilim Tarihi, Sayı 15, İstanbul. Dramur, R. (1990). “Ebû Reyhân Bîrûnî’nin Kitâb-ı Saydele fî Tıbb’ında Bazi Droglarla Tedavi”, Uluslararası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî ve İbn Sînâ Sempozyumu Bildirileri, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara. El-Cezerî, (2002). El-Câmi‘ Beyne el-İlm ve el-Amel el-Nâfi fî el-Sınaât el-Hiyel, Çeviren: S. Tekeli, M. Dosay, Y. Unat, Ankara: Türk Tarih Kurumu. Kitabın İngilizce çevirisi ise Donald R. Hill tarafından yapılmış ve The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices (Kitâb fî Ma’rifat al-Hiyal al-Handasiyya) by Ibn al-Razzâz al-Jazzarî, başlığıyla yayımlanmıştır (Dordrecht and Boston 1974). 136 Bilim ve Teknoloji Tarihi Elgood, C., (1951). Medical History of Persia and Eastern Caliphates, Londra. Ergin, M., (1998). Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul. Fârâbî, (1951). Risâle Fî el-Halâ, Çev.: Necati Lugal ve Aydın Sayılı, Ebû Nasr il-Fârâbî’nin Halâ Üzerine Makalesi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. Fârâbî, (1986). İlimlerin Sayımı, Çev.: Ahmet Ateş, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul. Fârâbî, (2001). El-Medinetü’l-Fazıla, Çeviren: Nafiz Danışman, Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul. Fârâbî, (2003) “Aklın Anlamları”, Çeviren: Mahmut Kaya, İslam Filozoflarından Felsefe Metinleri, İstanbul. Fârâbî, (2003). Kitâb el-Cem’ beyne Re’yey el-Hakîmeyn Eflâtun el-İlâhî ve Aristûtalis, Çev.: Mahmut Kaya, İslâm Filozoflarından Felsefe Metinleri, Klasik, İstanbul. Fazlı, Şir Ahmet (1984). “İbn Sînâ Tababetinde Hastalık Etkeni Mikroorganizmalar, Humoral Patoloji ve İmmunoloji”, İbni Sînâ Kongresi Bildirileri, Kayseri. Grant, E., (1986). Orta Çağda Fizik Bilimleri, Çeviren: Aykut Göker, V Yayınları, Ankara. Gutas, D., (2003). Yunanca Düşünce Arapça Kültür, Bağdat’ta Yunanca-Arapça Çeviri Hareketi ve Erken Abbasi Toplumu, Çeviren: Lütfi Şimşek, Kitap Yayınevi, İstanbul. Hoyrup, J. (1990). “İbn Türk ve Hârezmî’nin Temelindeki Cebirsel Gelenekler”, Çeviren: M. Dosay, Uluslararası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî ve İbn Sînâ Sempozyumu Bildirileri, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi. İbn Rüşd, (2006). Siyasete Dair Temel Bilgiler, Çev: Muharrem Hilmi Özev, Bordo-Siyah, İstanbul. İbn Sînâ, (1995). El-Kânûn fî el-Tıb, I. Kitap, Çeviren: Esin Kâhya, Ankara. İbn Sînâ, (2003). “Metafizik Üzerine”, Çeviren: Mahmut Kaya, İslâm Filozoflarından Felsefe Metinleri, İstanbul. İbn Sînâ, (2004). “Otobiyografi”, Çeviren: Alparslan Açıkgenç & M. Hayri Kırbaşoğlu, İbn Sînâ Risaleler, Ankara. Kaçalin, M. S., (1994). “Dîvânü Lugâti’t-Türk”, İslam Ansiklopedisi, Cilt 9, TDV, İstanbul. Kâhya, E. & Erdemir, A. D. (1998). Medicine in the Ottoman Empire, İstanbul. Kâhya, E., (1984). “İbn Sînâ’da Göz ve Göz Hastalıkları”, İbni Sînâ Kongresi Bildirileri, Kayseri. Kâhya, E., Topdemir, H. G., (2014). “Türklerde Bilim”, Türk Düşünce Tarihi, Ed: H. G. Topdemir, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara. Kâhya, E., (1989). “Anadolu Selçuklularında Bilim”, Erdem, Cilt: 5, Sayı: 13, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara. Kahya, E., (2002). “Türkiye Selçuklularında Bilimsel Çalışmalar”, Türkler, Cilt: VII, Ed: Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara. Kök, A., (2016). Pîr-i Türkistan’ın Metafor Dünyası, Kesit Yayınları, İstanbul. Köker, A. H., (1984). “Tıp Kanunu Hakkında Açıklama”, İbni Sînâ Kongresi Bildirileri, Kayseri. Küyel, M. T. (1974). “Beyrunî’nin İbn Sînâ’ya Sormuş Olduğu On Soru ve Almış Olduğu Karşılıklar”, Beyrunî’ye Armağan, Türk Tarih Kurumu, Ankara. Küyel, M. T., (1974). “İbn Sînâ “On Sorunun Karşılıkları”nı Beyrunî İçin mi Yazmıştır?”, Beyrunî’ye Armağan, TTK, Ankara. Lindberg, D. C., (1976). Theories of Vision from Al Kindi to Kepler, University of Chicago, Chicago. Lorch, R. (1990). “Beyrûnî’nin Kavun Biçimindeki Usturlabı”, Çev.: E. Kahya, Uluslararası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî ve İbn Sînâ Sempozyumu Bildirileri, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi. Nasr, S. H. (1985). İslâm Kozmoloji Öğretilerine Giriş, Çevire: N. Şişman, İnsan: İstanbul. Nasr, S. H. (1989). İslam ve İlim, Çeviren: İlhan Kutluer, İstanbul. Nasr, S. H., (1991). İslâm’da Bilim ve Medeniyet, İnsan, İstanbul. Nasr, S. H., İslâm Kozmoloji Öğretilerine Giriş, Çev.: Nazife Şişman, İnsan, İstanbul 1985. Öcal, O. (1971), Kitabın Evrimi, Ankara. Özcan, E. S., Doğunun Öğretmeni Fârâbî, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2006. Saidan, A. S. (1990). “Muhammed İbn Mûsâ el-Hârezmî’nin Cebiri ve Aritmetiği”, Çeviren: M. Dosay, Uluslararası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî ve İbn Sînâ Sempozyumu Bildirileri, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi. Sarton, G., “Yunan Biliminin ve Kültürünün Sonu”, Antik Bilim ve Modern Uygarlık, Çeviren: M, Dosay & R. Demir, Gündoğan Yayınları, Ankara 1995. Sayılı, A. (1974). “Beyrunî ve Bilim Tarihi”, Beyrunî’ye Armağan, Ankara: Türk Tarih Kurumu. Sayılı, A. (1974). “Doğumunun 1000’inci Yılında Beyrunî”, Beyrunî’ye Armağan, Ankara: Türk Tarih Kurumu. Sayılı, A. (1984), “İbn Sînâ’da Astronomi ve Astroloji”, İbn Sînâ Doğumunun Bininci Yılı Armağanı, Derleyen: Aydın Sayılı, Türk Tarih Kurumu. Sayılı, A. (1993). “Hârezmî ile Abdülhamid İbn Türk ve Orta Asya’nın Bilim ve Kültür Tarihindeki Yeri”, Erdem, Cilt 7, Sayı 19, Atatürk Kültür Merkezi. Sayılı, A., (1984). “Ibn Sînâ and Buridan on Projectile Moton”, İbn Sînâ Doğumunun Bininci Yılı Armağanı, Derleyen: Aydın Sayılı, Ankara. Sayılı, A., (1984). “İbn Sînâ’da Işık, Görme ve Gökkuşağı”, İbn Sînâ, Doğumunun Bininci Yılı Armağanı, Derleyen: Aydın Sayılı, Ankara. 5. Ünite - Türklerin İslâmiyet’e Giriş Döneminde Bilim ve Teknolojiye Etkileri 137 Sayılı, A., (1984). “Dinamik Alanında İbn Sînâ’nın Buridan Üzerindeki Etkisi”, Uluslararası İbni Sînâ Sempozyumu Bildirileri, Ankara. Stoneker, F. B., (1989). Meşhur Matematikçiler, Çeviren: M. Dosay, Gündoğan, Ankara. Şehsuvaroğlu, B. & A. D. Erdemir & G. Cantay, (1984). Türk Tıp Tarihi, Bursa. Tandoğan, Y. A., (1984). “İbn Sînâ’nın Matematik ve Astronomi Cephesi”, İbn Sînâ Kongresi Tebliğleri, Kayseri. Tekeli, S. E. Kâhya, H. G. Topdemir, M. Dosay, R. Demir ve Y. Unat, (2001). Bilim Tarihine Giriş, Nobel: Ankara. Tekin T. (1988). Orhon Yazıtları, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. Topdemir, H. G. (2002). İbrahim Müteferrika ve Türk Matbaacılığı, Ankara: Kültür Bakanlığı. Topdemir, H. G. & Unat, Y., (2008). Bilim Tarihi, Pegem: Ankara. Topdemir, H. G., (2009). Fârâbî, İstanbul: Say Yayınları. Topdemir, H. G., (2009). İbn Sînâ ve Bilim, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı. Topdemir, H. G., (2016). “El-Cezerî Sonrası İslâm Dünyası’nda Hiyel Geleneğinin Devamı”, Karanlık Gösterilen Aydınlık Çağ Uluslararası El-Cezerî Sempozyumu, (13-14 Mayıs 2016), Mardin Artuklu Üniversitesi Kültür Yayınları, Mardin. Turan, O., (1941). Oniki Hayvanlı Türk Takvimi, İstanbul. Tümer, G., (1992). “Bîrûnî”, İslâm Ansiklopedisi, Cilt 6, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı. Tümer, G., (1974). “Beyrûnî’nin Karşılaştırmalı Dinler Tarihi Çalışmaları”, Beyrunî’ye Armağan, TTK, Ankara. Unat, Y. (2001). Astronomi Tarihi, Ankara: Nobel. Unat, Y., (2002). “Cezerî’nin Yapıtı”, Bilim ve Ütopya, Sayı 91, İstanbul 2002. Unat, Y., (2002). “Teknoloji Tarihinde Cezerî’nin Öncüleri”, Bilim ve Ütopya, Sayı 91, İstanbul. Unat, Y., (2003). “Türk Teknoloji Tarihinden İki Örnek: Cezerî ve Takîyüddîn”, 1. Türk Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi Bildirileri (15-17 Kasım 2001), Türk Teknoloji Tarihi, Yayına Hazırlayanlar: Emre Dölen, Mustafa Kaçar, İstanbul. Ülken, H. Z., (2004). Türk Tefekkürü Tarihi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. Ünver, S., (1974). “Ebu Reyhan el-Beyrunî’nin Farmakoloji ile İlgili Görüşleri”, Beyrunî’ye Armağan, TTK, Ankara. Yazıcı, N., (1952). İlk Türk İslâm Devletleri Tarihi, Ankara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara. Yıldırım, C. (1992). Bilim Tarihi, İstanbul: Remzi Kitabevi. Yusuf Has Hacib, (1959). Kutadgu Bilig, Cilt 2, Çeviren: Reşid Rahmeti Arat, Türk Tarih Kurumu, Ankara. Yüknekî, Edib Ahmed Bin Mahmud, (2009). Günümüz Diliyle Atebetü’l-Hakâyık Gerçeklerin Eşiği, Hazırlayan: Y. Çağbayır, İstanbul: Ötüken. 6 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Rönesans, Aydınlanma ve Modern kavramlarını açıklayabilecek, Teleskop, termometre, buhar makinesi vb. araçların nasıl icat edildiklerini aktarabilecek, Matematik, astronomi, fizik, kimya alanlarında geliştirilen kuramları tanımlayabilecek, Modern bilim anlayışının önceki dönem bilim anlayışından farklarını ifade edebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksınız. Anahtar Kavramlar • Rönesans • Reform • Aydınlanma • Klasik • Skolastik • Modern • Bilim Devrimi • Analitik Geometri • Küresel Yayılım • Ters Kare Yasası İçindekiler Bilim ve Teknoloji Tarihi Rönesans ve Aydınlanma Dönemi’nde Bilim ve Teknoloji • GİRİŞ • RÖNESANS DÖNEMİNDE BİLİM • AYDINLANMA DÖNEMİNDE BİLİM 17. VE 18. YÜZYILLAR • ASTRONOMİ • FİZİK • ELEKTRİK • COĞRAFYA • BİYOLOJİ • TEKNOLOJİ BİLİM VE TEKNOLOJİ TARİHİ GİRİŞ Rönesans’ın sözcük anlamı yeniden doğuş demektir. Bu haliyle de kuşkusuz bir anlam ifade etmektedir; ancak yeniden doğanın ne olduğu açıkça belirtilmedikçe, sözcüğün taşıdığı gerçek etki bütünüyle ortaya çıkmamaktadır. Bu sıkıntıyı aşabilmek için hem dönemsel hem de sözcük olarak Rönesans’ın anlamını kısaca analiz etmekte yarar vardır. Önce dönemsel anlamına bakarsak, Rönesans’ın Orta Çağ ve Modern Çağ arasında kalan bir zaman dilimi olduğunu belirtmemiz gerekmektedir. Orta Çağ da, Modern Çağ da tanımlanmış zihniyet biçimleri, değer yargıları, insan, doğa ve evren karşısında aldıkları tutumlarıyla belirgin birer çağ olduklarına göre, demek ki Rönesans, tarihsel olarak bir geçiş dilimini oluşturmaktadır. Bu yüzden ne Orta Çağ’dır ne de Modern; ne olduğu şeydir, ne de olmak istediği; ancak her ikisinden de bir miktar. Bu yüzden Rönesans’ın ne zaman başladığı ve ne zaman sona erdiği konusu pek çok belirsizlik taşımaktadır. Esasen kültürel anlamdaki büyük dönüşümler için başlangıç ve bitiş belirlemeye çalışmak zaten beyhude bir gayrettir. Çünkü kültürel hareketler birden bire gerçekleşmezler ve tedrici, aşama aşama ve geçişlidirler. Buna karşın yine de çeşitli tarihlendirmeler yapılması alışkanlık olmuştur ve pedagojik açıdan biraz da gerekliliktir. Çünkü başlangıcı ve bitişi olmayanı zihinsel olarak kavramak zordur. Rönesans için, göreli de olsa, yaklaşık olarak 1350 ile Giordino Bruno’nun (1548-1600) yakıldığı 1600 yılları arasını kapsayan zaman dilimini kabul etmek makul görünmektedir. Ancak bununla birlikte şunu da bilmekte yarar vardır: Bu sadece zaman dilimi açısından bir belirlemedir. Rönesans dönemindeki entelektüel etkinlikler açısında asla tam bir zamanlamayı karşılamaz. Burada bilim tarihi veya bilim alanında ortaya çıkan gelişmeler açısından konu dikkate alınırsa, Rönesans’ın başlangıcı olarak uzun bir aradan sonra Güneş merkezli evren modelini tekrar gündeme getiren Mikolaj Kopernik (1473-1543) esas alınabilir ve o zaman da 1543’e denk gelir. Çünkü evren anlayışında, doğa anlayışında ve insan anlayışında yeniden doğuş bu tarihten başlar. Dolayısıyla da felsefe ve sanat gibi diğer entelektüel alanları için, her birinin de kendisine kabul edeceği başlangıçları olabileceğinden, o alanların Rönesans’ının başlangıcını bu tarihi esas alarak belirtmek kuşkusuz yanlış olmasa bile, eksik olacaktır. Bu göreli de olsa, belirsizlik boyutuna karşın, Rönesans’ı Orta Çağ’a egemen olan düşünce biçimine, bir başkaldırı olarak betimlemek olanaklıdır. Dolayısıyla Rönesans bir yenilik değil yeniden doğuştur. Sözcük olarak ele alınmasına gelince… Mademki Rönesans bir geçiş dilimidir, o zaman tarihin bütün geçiş dilimlerinde gözlemlenen belirgin bir özellik olan öykünmenin kaçınılmaz olarak Rönesans için de geçerli olacağını belirtmek gerekir. Öykünme doğal Rönesans ve Aydınlanma Dönemi’nde Bilim ve Teknoloji 140 Bilim ve Teknoloji Tarihi olarak geçmişedir ve burada söz konusu olan geçmiş de Grek ve Latin dünyasına ait klasik kabul edilen yüksek nitelikli bilim, felsefe ve sanat yapıtlarında sergilenmiş olan içeriktir. Öykünmenin amacı ise bu yapıtlardaki düşünce, bilgi ve estetik örgüye dayalı olarak bireylerin kafalarında entelektüel talepler yaratacak ideal bir eğitimi olanaklı kılmaktır. Çünkü ünlü düşünür Erasmus’un dediği gibi “insanlar doğmaz, imal edilir.” Demek ki, Rönesans, Modern olanın nasıl imal edileceğinin programlandığı, tasarlandığı ve tasarımın gerçekleştirilme araçlarının belirlendiği entelektüel bir proje ve bu projenin hayata geçirilmesi için eğitim, bilim ve sanat alanlarında yenilikçi adımların atılmasıdır. Öyleyse Rönesans’ın, eğer var ise, derin anlamı eğitim ve öğretimde gizlidir. Çünkü en büyük erdem bilgidir ve bilginin kazanılmasının yolu da araştırma, öğrenme ve öğretmedir. Buradan hareketle, bir toplumun Rönesans’ını yaratabilmesi için öncelikle bilgiyle yakın bağ kurmasının, bilgiye sahip olmasının ve bilgiyi etkin bir biçimde kullanmasının sağlanması gerektiği anlaşılmaktadır. Bilginin en etkin kullanılacağı alan ise eğitim öğretimdir. Dolayısıyla kafaları uygarlık yaratan bilgilerle donatmak, yani yeniden biçimlendirmek hedeflenmektedir. Rönesans’ın daha köklü anlamı zaten burada yatmaktadır. Bu anlamıyla Rönesans Orta Çağ’a egemen olan yapının çözülüp, Modern Çağ’ı oluşturacak bireysel, toplumsal ve düşünsel yapıda geçerli olacağı düşünülen ilkelerin, kuralların ve yasaların geliştirilip, hayata geçirilmesini belirtmektedir. Dolayısıyla Rönesans, Batının kendi tarihsel gelişim süreci içinde kendi başarısızlıklarıyla hesaplaştığı ve düştüğü karanlıktan çıkmak için aydınlık olduğunu düşündüğü değerlere öykündüğü bir düşünce hareketinin adıdır. Bundan çıkması gereken sonuç şudur: Eğer bir toplum bilim, felsefe ve sanat alanlarında benzer ilerlemeleri gerçekleştirmek istiyorsa, bilgi temelli kendi Rönesans’ını yaratmakla yükümlüdür. Rönesans hakkında ayrıntı için Rönesans’ın Serüveni, (Editör: Nurettin Pirim, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2005) adlı kitabı okuyabilirsiniz. RÖNESANS DÖNEMİNDE BİLİM Matematik Rönesans döneminde gelişme gösteren bilim dallarının başında matematik gelmektedir. Matematiğin gelişmesini etkileyen temel etkenlerin başında ise coğrafi keşifler gelmektedir. Zira coğrafi keşifler arttıkça yerleşik Avrupa kültürü sadece yabancı çok sayıda yerel kültürle karşılaşmıyor, bu yeni coğrafi yerleşim yerlerindeki toplumlarla hem ekonomik hem de ticari etkileşime girmek durumunda kalıyordu. Tıpkı İslâm dünyasının başlangıçlarında gerçekleşen duruma benzer bir durumla, ticari ilişkilerin düzenlenmesi, alış veriş mantığının gelişmesine koşut olarak başta dört işlem olmak üzere hesap bilgisinde hızlı bir gelişme gerçekleşti ve bunun doğal bir sonucu olarak birçok matematikçi ticaret alanında iş görecek, deyim yerindeyse ticaret aritmetiği konusunda çalışmaya başladılar. Çalışmaların ilk verimli sonucu üçüncü derece denklemlerin çözümünün gerçekleştirilmesi oldu. Ticaretle birlikte gelişen tek alan ticaret aritmetiği olmadı elbette. Deniz seferleri ve kara yolculuğunu güvenli kılmak için silahlanma ve mevcut silahların etki gücünü artırmak gereksinimi de matematiğe ilgiyi artırmaktaydı. Çünkü deniz ticaretine hâkim olmak için girişilen mücadelede, özellikle top mermisinin izleyeceği yolun bilinmesi, üstünlük elde etmek için çok gerekli olduğundan, bugünkü anlamda balistik çalışmaları da gittikçe belirginlik kazanmaya başlamıştı. İlk önemli çalışmaları Harezmî ve Ömer Hayyam’ın yaptığı denklem çözümleri bu yüzden en gözde matematik konusu haline geldi ve sonuçta Tartaglia (D.1506-Ö.1537), Cardano (D.1501-Ö.1576), Ferrari (D.1522-Ö.1560) ve Viète (D.1540-Ö.1603) bu alanda önemli başarılara imza attılar. 6. Ünite - Rönesans ve Aydınlanma Dönemi’nde Bilim ve Teknoloji 141 Matematik alanında ortaya çıkan bir diğer gelişme de perspektif veya görünüm üzerine yapılan geometri çalışmalarıdır. Özellikle sanat alanında ortaya çıkan yeniden doğuş düşüncesi, ister istemez ışık, görünüm açısı ve sanatçının bakışım bilgisi doğrudan geometri bilgisini, başka bir deyişle görünüm açısı hakkında önemli bilgiye sahip olmayı gerekli kılmaktaydı. İbn Sînâ vesilesiyle dile getirdiğimiz, görme geometrisi bu dönemde daha da önem kazandı ve matematik bir disiplin olan optik, görme ve ışık bilimi olarak öne çıktı. Bu durumda ışık ışınlarının doğrusal yayılımı, görmenin gerçekleşmesinde ışık ve nesnenin konumlandırılması, gölgelerin oluşumu gibi birçok konu geometri bilgisini gerektirmekteydi ve perspektif geometrisi büyük gelişme kaydetti. Bu alanın en iyilerinden biri Leonardo da Vinci oldu. Astronomi Güneş Merkezli Evren Modeli Daha önce değinildiği üzere, Antik Çağ’da Yer merkezli, Güneş merkezli ve Yer-Güneş merkezli üç ayrı evren modeli ileri sürülmüştü. Milattan Sonra 150’lerden başlayarak Ptolemaios (Batlamyus), Yer merkezli evren modelini etkin kılınca, diğer iki model uzun zaman karanlıkta beklemek durumunda kaldı. Rönesans’ın yarattığı düşünce özgürlüğü ve insan ruhunun araştırmacı yönünü teşvik edici tutumu, kısa süre içerisinde gelenek haline gelmiş bir açıklama modeli olan Yer merkezli evren modeline tepki duyulmasına ve almaşık açıklama modellerin arayışına yol açtı. Çünkü Yer merkezli model aslında Hıristiyanlığın ve Kilisenin resmi görüşü haline gelmişti ve insanlar Rönesans döneminde en fazla tepkiyi zaten dine ve Kiliseye karşı geliştirmekteydiler. Yeni model arayışları kısa süre içerisinde karanlıkta kalmış olan Güneş merkezli ve Yer-Güneş merkezli modellerin gün ışığına çıkmasına fırsat tanıdı. Bu sürecin belirleyici başarısını Güneş merkezli evren modelini yeniden canlandıran Mikolaj Kopernik (D.1473-Ö.1543) elde etti. Sizler de Kopernik’ten önce geliştirilmiş başka evren modellerini örnek olarak verebilir ve gerekli şekilde araştırabilirsiniz. Kopernik 1543 yılında Güneş merkezli evren modelini felsefi arka planını güçlendirecek akıl yürütmelerle bilim topluluklarının önüne koydu. Rönesans’ın yarattığı özgürlükçü ortam ve yeniyi araştırma tutkusu Kopernik’i de etkilemiş, onun da dünyaya ve evrene yeni bir anlayış, yeni bir düzen getirmek iddiasıyla ortaya çıkmasına yol açmıştır. Ortaya çıkma cesaretinden çok, Kopernik’in düşünce anlayışının yarattığı etki daha dikkat çekicidir; çünkü kendisi aslında Kiliseye bağlılık yemini etmiş ve Kilisenin hizmetinde olmaya söz vermiş bir din bilginidir. Bu bakımdan Kilisenin kutsadığı bir modeli dışlaması beklenmezdi. Diğer taraftan, Kopernik gerçekte ne matematik biliyordu ne de fizik ve astronomi. Bilse de aslında çok şey fark etmeyecekti, çünkü başta matematik olmak üzere, bilimlerde yeni bir evren ve doğa tasarımını geliştirecek denli bir gelişme henüz gerçekleştirilmemişti. Örneğin Yer’e hareket vermeyi sağlayacak bir fizik söz konusu değildi. Eğer Yer dönerse üzerindeki her şey etrafa fırlar. Fırlatılan taş hedefine düşmez vb. gibi sorulara cevap verecek bir fizik sistemi yoktu. Bunlar yetmiyormuş gibi, Kilise Yer merkezli evren modelini kutsamıştı; bu yüzden önerilen her yeni modeli şiddetle reddetmekteydi; çünkü Yer’i merkezden kaldırmak, dine karşı gelmek veya onunla çatışmaya girmek olarak anlıyordu. Dolayısıyla Kopernik’in uzun yüzyıllar boyunca savunulmuş ve birçok önemli katkı yapılarak güçlendirilmiş Yer merkezli evren kuramını ortadan kaldırmasını beklemek için ortada bir neden yoktu. Ancak Kopernik bunu başardı. Şu halde beklenmedik bu yeni durumun nasıl gerçekleştiğini bilim tarihi açısından anlamamız gerekir. 1 142 Bilim ve Teknoloji Tarihi Amatör olarak gökyüzüne ilgi duyan Kopernik, gözlem sonucu elde edilmiş verilerden daha çok, felsefenin sunduğu olanaklarla, tasvirci değil, analitik düşünebilme becerisiyle evrenin yapısı, Güneş, Yer ve Ay ilişkileri, hareket ve durağanlık gibi nitelikler üzerine geliştirdiği düşüncelerini Göksel Kürelerin Döngüsel Devinimi başlıklı kitabında topladı. Felsefi arka planı üzerinde uzun süre çalışılarak hazırlandığı anlaşılan bu kitabını Kilisenin baskısından korktuğu için 1543 yılına, yani öleceği ana kadar yayımlamamıştır. Rönesans’ın yeniliğe açık yüzü sadece Kopernik’i etkilememiştir. Dönemin birçok astronomu da başta Ptolemaios’un Yer merkezli modeli olmak üzere, evren modellerini anlamak gayreti içine girmişlerdir. Bu gayret ilginç bir şekilde Yer merkezli modelin sanıldığı gibi her şeyi koşulsuz olarak Yer’e bağlamadığı, sistemin merkezinde bulunmasa da Güneş’in özel bir önem taşıdığı, gezegenlerin uzaklıkları ve dolanım periyotları hesaplanırken Güneş’in de sistem içerisinde dikkate alındığının görülmesini sağladı. Bu durum astronomların kafasında Güneş’in merkeze alınmasının daha akla yatkın olacağına ilişkin bir fikrin doğmasına yol açtı. Kopernik Göksel Kürelerin Döngüsel Devinimi kitabında yer alan düşüncelerin büyük kısmı eskiydi; çünkü çok öncelerde Antik Çağın seçkin bilginlerinden, Aristarkhos (MÖ yaklaşık 310-230) neredeyse bütünüyle benzer bir modeli önermişti. Bu modelde Sabit yıldızlar ve Güneş hareketsiz, Yer ise hareketli olarak kabul edilmişti. Ancak Aristarkhos’un başarılı gibi görünen bu modelini destekleyecek bir fizik sistemi olmadığından, dikkate alınmadı. Çünkü o sıralarda egemen fizik Aristoteles’in fiziğiydi ve bu fizik de Yer’in ağır unsurlardan oluştuğu ve hareketsiz olarak merkezde bulunması gerektiği düşüncesi üzerine temellendirilmişti. Bu durumda Kopernik’in Güneş merkezli modeli yeniden ileri sürmesi bilimsel bir gelişmenin ürünü olmaktan daha çok, felsefi bir bakış açısının sağladığı olanaktan kaynaklanmaktadır. Başka bir deyişle mevcut soruna başka bir biçimde bakabilme becerisinin sonucudur. Nitekim Göksel Kürelerin Döngüsel Devinimi kitabında öngörülenler dikkatlice incelendiğinde bu durumu açıkça görmek olanaklıdır. İlk felsefi tezi evren küre şeklindedir. Evrenin şeklinin küre olduğunu herhangi bir gözlemle elde etmemiş olması dolayısıyla, Kopernik’in bu tezini bütünüyle bu dönemde gelişen geometri bilgisine dayanarak oluşturduğu açıktır: Çünkü küre hem mükemmeldir, hem de en fazla şeyi kapsar. Benzer bir akıl yürütmeyi Yer içinde sürdüren Kopernik, Yer’in de küresel olması gerektiğine karar vermiştir. Devamında şu tezleri ileri sürmüş ve usçu bir yaklaşımla savunmuştur: Gökkürelerinin hareketi dairesel, düzenli ve sonsuzdur. Sistemin merkezinde Güneş bulunur ve sırasıyla Merkür, Venüs, Yer, Mars, Jüpiter ve Satürn gezegenleri, Güneş’in çevresinde dairesel yörüngeler üzerinde sabit hızlarla dolanırlar; Ay, bir gezegen değil, Yer’in çevresinde devinen bir uydudur. Satürn gezegeninden sonra, bütün Resim 6.1 Güneş merkezli evren modeli Yer Venüs Merkür Güneş Mars Jüpiter Satürn Sabit Yıldızların Hareketsiz Küresi 6. Ünite - Rönesans ve Aydınlanma Dönemi’nde Bilim ve Teknoloji 143 gezegenleri kuşatan ve hareketsiz olan sabit yıldızlar küresi gelir. Gece ve gündüz, Yer’in kendi ekseni etrafındaki dönüşünden, mevsimler ise Yer’in Güneş çevresindeki dolanımından meydana gelir. Diğer ayrıntı noktalarında da Kopernik sistemi Yer merkezli sistemin temel ilkeleri olan hareketlerin dairesel ve evrenin de sonlu olduğu önermelerine sıkı sıkıya bağlıdır. Bu durumda tek farklılığının Güneşin merkeze alınması olduğu anlaşılmaktadır. Bununla birlikte, farklılıklar sıradanmış gibi görünseler de etkileri çok büyük olmuştur. Çünkü Kopernik’in sıradan görünen tezleri yeni bir düşünce dünyasına insanların şiddetle gereksinim duydukları ve bu yeni dünyayı inşa edebilmek için değerler dâhil, her şeyi yeniden anlamlandırmayı göze aldıkları bir anda, kendilerine arayıp da bulamayacakları bir fırsat olarak sunulmuştur. Dünya’nın döndüğünün kabul edilmesi demek, aslında fiziksel anlamda uyumlu bir bütün oluşturduğu kabul edilen her şeyin bozulması demektir. Bu nedenle Kopernik’in Güneş’in merkezde olduğu evren tasarımının asıl önemli yönü, Yer’in yüzyıllarca belirlenmiş konumunu değiştirmekte gösterdiği ısrar olmuştur. Göksel Kürelerin Döngüsel Devinimi’nin dikkat çeken bazı salt kurgusal sorgulamaları ve mevcut yargılara yönelik karşı çıkışları içermesi de bilim tarihi bakımından önemlidir. Kitapta sorulduğu görülen “Yer’in Döngüsel Hareketinden Söz Edilebilir mi? veya Yer’in Konumu Nedir? türündeki sorular, Kopernik’in gözlemden daha çok felsefi yaklaşımda bulunduğunu göstermektedir. Kaldı ki gözlem yapmasını sağlayacak bir donanımının olmadığı da ayrıca bilinmektedir. Mevcut gök modelini felsefi olarak sorgulayan Kopernik, Yer’in evrenin merkezinde durağan şekilde bulunduğu savının bir tür dogma haline getirildiğini, bu yüzden sorgulamamayı yeğleyen bilginlerin çok olduğunu, ancak yine de konu dikkatle incelendiğinde, durumun sanıldığı gibi olmadığını belirtmektedir. Bu noktada bir gök nesnesinin hareketli olup olmadığına karar vermek için ne yapılması gerektiğini tartışan Kopernik, hareketin iki şekilde fark edilebileceğini savunmaktadır. Ya gözlenen ya da gözlemleyen hareketlidir. Bu umut verici akıl yürütmenin devamında eğer gözlemlenen ile gözleyen eş hızda ve aynı yönde hareket ederlerse hareketin algılanmasının söz konusu olamayacağını belirtmekte ve bütün evrenin Yer’in etrafında döndüğünü sanmamızın nedeninin de bizim Yer’den gözlemlemekte olmamızdan kaynaklandığını doğru bir biçimde ileri sürmektedir. Böylece Kopernik, Yer’in durağan evrenin hareketli olduğu kabul edildiğinde gözlemlenen gök olaylarının, tersi durumda da yani Yer’e hareket verildiğinde de aynen gerçekleşeceğini belirtmektedir. Bütünüyle doğru olan bu belirlemesi, Yer’e hareket vermek için önemli bir düşünsel kanıttır. Kopernik, Yer’in hareket edebileceğine ilişkin ikinci kanıtını Yer ve evreni, büyüklükleri açısından kıyaslayarak oluşturur. Ona göre evren Yer’e göre ölçülemez büyüklüktedir ve sınırsızmış izlenimi yaratmaktadır. Duyu algısı bakımında Yer evrene göre bir nesnedeki tek nokta, başka bir deyişle sonsuz büyüklükteki bir nesnenin küçücük bir parçası gibidir. Bu yüzden Yer’in evrenin ortasında olduğunu düşünmek bir zorunluluk değil, bir seçimdir. Hatta bu kadar büyük evren, kendisinin son derece küçük bir parçasının, yani Yer’in çevresinde 24 saat içinde dönüyorsa buna daha çok şaşırmak gerekir. Kopernik’in bu mantıksal çıkarımı harika gözükmektedir. Kopernik, kuramını oluştururken, üçüncü olarak “eskiler niçin Yerkürenin evrenin ortasında bir merkez gibi durduğunu düşündüler?” diye sorar. Uzun süreden beri verilen cevap “ağır nesneler merkezde ve durağan olarak bulunurlar” kuralına dayanıyordu. Çünkü Yer gibi büyük bir kütlenin hareket etmesi halinde parçalanacağı, üzerindeki her şeyin çevreye saçılacağı düşünülüyordu. Oysa evren Yer ile kıyaslanamayacak kadar büyük olduğu halde hareket etmekte ve parçalanmamaktadır. Bu bir çelişki değil midir? Hareketi evrene değil de, kapsadığı bir öğe olan Yere vermek daha mantıklı ve gerçekçi olmaz mı? Kısacası, Kopernik’e göre, gezegenlerin hareketlerinde gözlemlenen farklılıklar ancak Yer’in hareketli olmasıyla anlaşılabilir. Yer’in hareket ettiği kabul edildiğinde, görünen pek 144 Bilim ve Teknoloji Tarihi çok düzensizlik ortadan kalkmakta ve anlamlı hale gelmektedir. Ancak asıl büyük zorluk Yer’e hareket verildiğinde, bu hareketin nasıl fiziksel olarak temellendirileceğidir. Bu sorunun çözümü Kopernik’te yoktur. Bu konudaki tartışmalar, Galileo’nun modern fiziğin temellerini atmasıyla son bulmuş, böylece düşünce tarihinde, yeni atılımlara sahne olacak, yepyeni bir ufuk açılmıştır. Kopernik’in görüşleri hakkında ayrıntı için Nicolaus Copernicus’un Gökcisimlerinin Dönüşleri Üzerine, (Çeviren: Saffet Babür, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2002) başlıklı kitabını inceleyebilirsiniz. Yukarıdaki açıklamalar, Kopernik’in geliştirdiği Güneş merkezli evren modelinin Yer merkezli evren modelinden tek farklılığının Yer ile Güneş’in konumlarını değiştirmek olduğunu ortaya koymuştur. Geriye kalan gezegenlerin bazen merkeze yakınlaşmaları ve bazen de uzaklaşmaları gibi, bütün düzensizlikler ve sorunlar, olduğu gibi yine açıklanamıyordu. Bu durumda Güneş merkezli evren modelini astronomi bilgisi açısından savunmak çok gerekli görülmüyordu. Ancak yukarıda değinildiği üzere, Kopernik, her şeyin yeni bir gözle ve yeni bir bakış açısıyla anlaşılmaya çalışılan bir dönemin, Rönesans’ın bir düşünürüydü ve söyledikleri dönemin ruhuna uygun gelmişti. Dolayısıyla evrenin fiziksel yapısı açısından yeni olmasa da, insanların kendilerini yeni bir evren ve dünyada görmeye başlamaları açısından heyecan vericiydi. Bu yüzden daha önce Aristarkhos’un başına gelen başlangıçta reddedilme Kopernik modeli için beklendiği kadar hızlı olmamıştır. Hatta aksine modelin dikkatlice incelenmesi gerektiğini düşünenler de çıkmıştır. Dikkatli incelemenin yolu ayrıntılı gözlem yapmaktır. Bunun için de gelişmiş gözlem araçlarına sahip bir gözlemevi kurmak tutulacak en uygun yoldur. Bu işe tam da bu şekliyle karar veren Danimarka Kralı II. Frederick olmuştur. Kopernik’in geliştirdiği evren modelinin özgün anlatımı için Nicolaus Copernicus, Gökcisimlerinin Dönüşleri Üzerine, (Çeviren: Saffet Babür, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2002) adlı çalışmasını inceleyebilirsiniz. Kopernik ve Güneş merkezli evren modeli hakkında bir değerlendirme için Aydın Sayılı’nın Kopernik ve Anıtsal Yapıtı, Nikola Kopernik 1473-1973, (Başmur Matbaası, Ankara 1973) kitabını okuyabilirsiniz. Kopernik’in başarısının felsefe tarihi bakımından taşıdığı değerin önemi hakkında yani düşünce veya zihniyet değişimine nasıl yol açtığı konularında ayrıntı bilgisi için ise Thomas S. Kuhn, Kopernik Devrimi, Batı Düşüncesinin Gelişiminde Gezegen Astronomisi, (Çeviren: H. Turan, D. Bayrak, S. K. Çelik, İmge Kitabevi, İstanbul 2007) adlı çalışmaya başvurabilirsiniz. Yer-Güneş Merkezli Evren Modeli İleri görüşlü Kral bu işi gerçekleştirmesi için emrindeki soylulardan biri olan Tycho Brahe’yi (D.1546-Ö.1601) görevlendirdi. Brahe çözümün ayrıntılı gözlem yapmaktan geçtiğini, bunun için de o zamana kadar yapılmamış büyüklükte ve dakiklikte gözlem araçlarıyla donatılmış bir gözlemevine gereksinim olduğunu biliyordu. Kral, Brahe’ye böyle bir gözlemevini inşa etmesi için yeterli para ve gözlemevini kurması için sakin bir yer olan Hven Adası’nı verdi. Son derece deneyimli, dikkatli ve özenli bir gözlemci olan Brahe, kullandığı aletlerin de son derece dakik ve gelişmiş aletler olması dolayısıyla, kısa süre içerisinde birçok hassas ve kesin sonuca ulaşmayı başardı. 777 yıldızın konumunu önemsiz yanılgılarla hesaplayan ve bir katalogda toplayan Brahe, asıl devrimci keşfini 1572 yılında, Cassiopea takımyıldızında ortaya çıkan ve o zamana kadar görülmemiş parlaklıkta bir yıldızı (nova) göz- 6. Ünite - Rönesans ve Aydınlanma Dönemi’nde Bilim ve Teknoloji 145 lemleyerek yaptı. Brahe hesaplamaları sonucunda yeni yıldızın, oluş ve bozuluşun yani değişimin gerçekleştiği Ay-altı bölgede değil, sabit yıldızlar bölgesine ait olduğunu kanıtladı. Bu kanıtlama bilim tarihi açısından çok önemli bir gelişme ve ilerlemeye işaret etmesine karşın, yüzyıllarca egemenliğini korumuş olan ve Brahe’nin de bağlı olduğu egemen bilim anlayışıyla, yani Yer merkezli evren modeliyle ve onun dayandığı fizik sistemle çelişiyordu. Egemen bilim anlayışı Aristoteles’in fiziğine dayanıyordu ve buna göre iki kısımdan oluşan evrenin Ay-üstü kısmında hiçbir değişim, oluş ve bozuluş söz konusu olamazdı. Evrenin bu kısmı eterden oluşmuştu ve eterin mükemmel doğası orayı da mükemmelleştirmekteydi.Dolayısıyla orada yeni hiçbir şey var olamaz, var olan bir şey de yok olamazdı. Oysa 1572’de gözlemlenen yıldız her bakımdan “yeniydi” ve dolayısıyla da Aristoteles’in temel kabullerine aykırıydı. Brahe yeni bir yıldız keşfetmenin heyecanını ve bağlı bulunduğu bilim anlayışını yıkmanın yarattığı hüznü bir arada yaşamak durumunda kaldı. Bilim etiğinin gerektirdiğini yaptı, bulgularını Yeni Yıldız Üzerine (1573) adlı yapıtında yayımladı. Gözlemlerine aralıksız devam eden ve gökyüzünün gerçek yapısını ortaya koymak için çalışan Brahe, 1577 yılında harika bir gözlem daha gerçekleştirdi. Bu kez dikkatlerinden kaçmayan yörüngesinde gariplikler bulunan bir kuyrukluyıldızdı. Brahe bir kez daha hüzün ve heyecanı bir arda yaşamak durumunda kaldığını anlamıştı. Çünkü kuyruklu yıldız bilinen gezegen yörüngelerini çaprazlama geçmekteydi ve ne yazık ki o da Ay-üstü evrendeydi. Yine Aristoteles’in dediklerine aykırı bir durumu tarihe kayıt düşmüştü. Böylece bütün amacı Aristotelesçi fiziğe dayanan Yer merkezli evren modelini desteklemekken, şimdi bu modeli bütünüyle geçersiz kılacak iki gözlemde bulunmuştu. Peki, şimdi ne yapmalıydı? Bir yandan bilim etiği gereği bu sonuçları doğru bir biçimde bilim topluluklarına duyurması gerekiyordu, bir yandan da kendi görüşünü oluşturmalıydı. Bunun için yirmi yıl boyunca onlarca gözlem kaydını dikkate alan ve geldiği son noktada Güneş ve Yer merkezli modelleri bir arada kullanmanın daha yararlı olacağını öngördüğü yeni bir evren modeli önermeyi denedi. Bu model Yer-Güneş merkezli modeldi. Aslında bu model de yeni değildi. Çünkü Antik Çağ’da diğer iki model gibi zaten Pontuslu Herakleides tarafından öne sürülmüştü, o zaman da tutunamamıştı. Dünya’nın merkezde olduğu, Güneş’in Dünya’nın, gezegenlerin de Güneş’in etrafında döndüğü, yani Güneş merkezli (Kopernik) ve Yer merkezli (Ptolemaios) modelleri bir arada barındıran yeni bir model geliştirdi. Brahe’nin önerdiği ve Yer-Güneş merkezli evren modeli olarak adlandırılan modele göre, Yer evrenin merkezinde ve durağandır. Merkür, Venüs, Mars, Jüpiter ve Satürn Güneş’in etrafında, Güneş ve Ay ise Yer’in etrafında dolanmaktadır. Evren sonludur ve sabit yıldızlar küresi evrenin sınırıdır. Sabit yıldızlar küresi 24 saatte bir Yer’in etrafında dolanmaktadır. Evren modelleri hakkında ayrıntı için Yavuz Unat’ın İlkçağlardan Günümüze Astronomi Tarihi, (Nobel Yayın Dağıtım, Ankara 2001), başlıklı kitabını inceleyebilirsiniz. Resim 6.2 Yer-Güneş Merkezli Evren Modeli Mars Venüs Merkür Jüpiter Satürn Dünya ve Ay Sabit Yıldızlar Küresi 146 Bilim ve Teknoloji Tarihi Coğrafya Rönesans dönemi sadece zihinsel veya ruhsal açıdan büyük bir dönüşümün oluşmasını sağlamakla kalmadı, aynı zamanda Yer de yeniden keşfedilmek üzere büyük bir merak konusu haline geldi. Bu dönemde insanların büyük çoğunluğunun haberdar bile olmadığı yerlerin varlığı her geçen gün merak konusu olmaya başlamıştı. Rönesans yeniyi arama ve bulma merakıydı ve yeni yerlerin bulunması da yeni evren modelleri kadar önemliydi. Özellikle ticarete duyulan büyük ilgi, keşif merakını da harekete geçirmekteydi. Çünkü yeni yerlerin keşfi daha fazla ticaret de demekti. Bu merak ve ilginin sonucu olarak bu dönemde yapılan keşiflerle dünyanın bilinen kısmı neredeyse iki katına çıkmıştı. Ticaret zenginleşmeye yol açtı ve zenginlik artıkça daha fazla keşif yapılmaya başlandı. Bu karşılıklı beslenmeyle Dünya denizden dolaşılır hale geldi. Keşifler sadece maddi zenginliğe yol açmıyordu. Yeni yerler yeni bitkiler, yeni hayvanlar ve yeni madenler ve hatta yeni hastalıklar demekti. Ancak Avrupa için en büyük fırsat keşfedilen yerlerin bütün zenginliğinin üzerine konacak bir düzenin de başlaması oldu. Bu düzen sömürgecilikti ve Avrupa bu sayede her gün biraz daha zenginleşiyordu. Zenginliğin ve refahın tadına varan Avrupa giderek bireysel merak ve ilgisi olan kimselerin de desteklendiği bir aşamaya ulaştı. Kristof Kolomb’un (D.1451-Ö.1506) gezileri bu durumun en tipik örneğidir. İki yüz yıl süren keşif hareketiyle Avrupa’nın hem kendisi hem de dünya hakkındaki bilgisi, önceki dönemlerle kıyaslanmayacak denli arttı. Bilgiyi sağlam ve güvenilir güç olarak görmeye başlayan Avrupalı yöneticiler, bireysel keşif yolculuklarına çıkanlar ve ticaret kolonileri aracılığıyla aslında denizlerde belirgin bir üstünlük elde etmeye başlamıştı. Üstünlük kolonileşmeyi ve kolonileşme de daha da büyük ticaret ve köle düzenine destek sağladı. Portekiz, İspanya, Hollanda, İngiltere ve Fransa bu sürecin galipleri oldular. Sömürgeciliğe dayalı zenginlik, keşiflerle elde edilen bilgiler, kolonileşme derken ortaya çıkan dev bilgi ve para birikimi, en sonunda kapitalizm ve sanayi devrimiyle gelişimini tamamladı. Bu dönemde yapılan en önemli keşifler Portekiz ve İspanyol gemiciler tarafından gerçekleştirildi. İlk önemli seyahatleri Portekizli Gemici Prens Henry (D.1394-Ö.1460) düzenledi ve Afrika’nın batı kıyılarını dolaştı. Daha sonra Bartolomeu Dias Ümit Burnu’nu keşfetti ve ardından Vasco da Gama (D.1469-Ö.1524) 1498’de Ümit Burnu’nu dolaştı ve Afrika’nın doğu sahillerine vardı, 1513 yılında da Çin ve Japonya’ya ulaştı. Ancak dönemin en önemli keşfi Kolomb’un Amerika’yı keşfidir. Kolomb 1492 yılında Nina, Pinta ve Santa Maria adlı üç gemiyle yola çıktı ve Batı Hint Adaları’na ulaştı. Aslında Amerika’ya ulaşmıştı ancak o bunu bilmiyordu. 1493’te geri döndü. 1493-1496 yıllarında ikinci seyahatini yaptı ve 17 gemi ve 1200 adamla Dominik ve Jamaika sahillerine ulaştı. 1498’de 6 gemiyle üçüncü seyahatini gerçekleştirdi ve Trinidad, Tobago, Granada ve Margarita adalarını keşfetti. Dördüncü ve son seyahatini 1502-1504 yılları arasında gerçekleştirdi. 4 gemi ve 150 askerle Panama’ya kadar yol aldı. Ancak Kolomb buranın yeni bir kıta olduğunu asla öğrenemeden hayatını kaybetti. Buranın yeni bir kıta olduğunu Amerigo Vespucci (D.1454-Ö.1512) ilan etti. Bu dönemde ayrıca Ferdinand Magellan (D.1480-Ö.1521) ilk defa Yer’i dolaştı. Ardından değişik zamanlarda üç kez de Francis Drake (D.1540-Ö.1596) dünyayı keşfetme yolculuğu gerçekleştirdi. Rönesans dönemine damgasını vuran coğrafi keşiflerin yarattığı sonuçlar sadece bunlarla sınırlı değildir. Sömürgecilik, kolonileşme, deniz ticareti, korsanlık derken, ister istemez yeni yerlerde Avrupa’da o zamana kadar görülmeyen frengi, humma vb. hastalıklar da Avrupa’ya taşındı. Çünkü hiçbir etkileşim yalnızca iyi kabul edilen şeylerin devralınmasıyla sınırlı kalmaz. Her etkileşim etkileşime giren her etmenin etkileşmesi demektir. Buna hastalıklar da dâhildir ve Avrupa’da biyoloji ve tıp bilimlerinin gelişmesinde bu yeni hastalıkların Avrupalıları tehdit etmesi ve önleme çabasının büyük etkisi olmuştur. 6. Ünite - Rönesans ve Aydınlanma Dönemi’nde Bilim ve Teknoloji 147 Biyoloji ve Tıp Yukarıda belirtildiği üzere, biyoloji ve tıp alanındaki gelişmeler büyük ölçüde keşifler tarafından desteklendi. Çünkü keşfedilen yeni coğrafyalardaki bitki ve hayvan türleri, biyologların bilgi birikimlerinin artmasını sağlarken, o zamana kadar Avrupa’da görülmeyen birçok yeni ve bulaşıcı hastalığın da bu yoldan taşınması söz konusu oldu. Bunun sonucunda bulaşıcı hastalıklardan korunma yolları geliştirildi ve karantina uygulaması başlatıldı. Uzun süren savaşlar nedeniyle cerrahi konusuna ilgi arttı, yaraların tedavisinde yeni yöntemler geliştirildi, ilaçla tedavi konusu yeniden gözden geçirildi ve yeni yaklaşımlar keşfedildi. Tedavide bitkisel ve hayvansal kökenli drogların kullanılması üzerinde yoğunlaşan biyologlar, giderek düşünsel arka planına yeni canlı tanımını alarak farklı yaklaşımların önünü açtılar. Bu yaklaşımlardan biri olan İatrokimya böylece doğdu ve bu yeni yaklaşımın esasını “canlıların kimyasal unsurlardan oluştuğu” kabulü veya sayıltısı oluşturmaktaydı. İatrofizik denilen diğer bir yaklaşım ise bu kez canlı tanımını yaparken bütünüyle fizik kurallara bağlı kalan bir anlayışı esas aldı. Bu iki yaklaşım kısa süre sonra dönemin biyoloji anlayışının şekillenmesini sağladı ve böylece “biyolojide de fizik ve kimya alanında söz konusu edilen ilkeler, kurallar ve yasalar geçelidir” yaklaşımı egemen olmaya başladı. İatrokimya anlayışının savunucusu olan Paracelsus’a (D.1493-Ö.1541) göre canlı-cansız bütün varlıkların temeli dört element (toprak, su, hava, ateş) ve tuz, kükürt ve cıvadan oluşan materia primadır (ilk maddeler). Öyleyse canlı ve cansız özde aynıdır. O halde canlının yapısındaki bozukluklar kimyasal kökenlidir ve tedavide de kimyasal olmalıdır. Dönemin en önemli anatomi çalışmalarını yapan Vesalius (D.1514-Ö.1563) ise yazdığı Fabrica adlı eserinde anatomi bilgisinin gelişmesi için diseksiyon çalışmalarının gerekliliğini savunmuş ve bu doğrultuda pek çok deney gerçekleştirmiştir. Dönemin en önemli fizyologlarından Harvey (D.1578-Ö.1657) ise ünlü hekim Galenos’un kan dolaşımı görüşüne itiraz etmiş, kalbi ve damarları inceleyerek, kanın kalbin sol karıncığından aort damarı vasıtasıyla bütün vücuda dağıldığını ve venlerle tekrar kalbe taşındığını kanıtlayarak bugün Büyük Kan Dolaşımı denilen sistemi keşfetmiştir. Harvey’in diğer bir dikkat çeken görüşü de canlının ancak bir canlıdan meydana geleceğini savunmuş olmasıdır. Rönesans dönemindeki bilim serüveninin güzel bir anlatımı için Colin A. Ronan’ın, Bilim Tarihi, Dünya Kültürlerinde Bilimin Tarihi ve Gelişmesi, (Çeviren: Ekmeleddin İhsanoğlu & Feza Günergun, TÜBİTAK, Ankara 2003) adlı çalışmanın VII. Bölümüne (s. 301-371) başvurabilirsiniz. Teknoloji Rönesans’ın yukarıda belirtilen düşünsel arka planına karşın, bu düşünsel hedeflerin gerçekleşebilmesi için yerleşik toplumsal düzenin değişmesini gerektireceği veya toplumsal düzende değişme olmadığı sürece bu fikirlerin hayat bulanmayacağı açıktır. Toplumsal düzenin değişimi demek o düzeni savunan güçlerle mücadele edebilecek fiziki, entelektüel ve maddi güce sahip olmayı gerektirir. İşte Rönesans düşünce hareketini yaygınlaştıran nedenleri doğru kavrayabilmek için üç önemli icattan söz etmek gerekmektedir. Birincisi barut, ikincisi pusula ve üçüncüsü de matbaanın icat edilmesidir. Etkileri günümüze kadar ulaşan sonuçlara yol açmış üç önemli teknik buluş olan bu üç keşiften barut tam anlamıyla fiziki güç demektir. Ateşin bir savaş silahı olarak kullanılması çok eski dönemlere ait olmakla birlikte, savaş tekniğinde önemli dönüşümlere yol açan barutlu top ancak 14. yüzyılda İngiltere ile Fransa arasındaki bir savaşta (1346) kul- 148 Bilim ve Teknoloji Tarihi lanılmıştır. Barutun yaygın olarak kullanılmasıyla savaşma tarzı tamamen değiştiği gibi, döküm işçiliği, dövmecilik, marangozluk ve barut hazırlama vb. birçok uğraş alanının da doğmasına yol açıldı. Barut toplumsal yaşamı da etkiledi, zengin derebeyleri ordularını topla güçlendirerek, diğerlerine saldırıp topraklarını ele geçirdiler ve böylece derebeylik yerine monarşi geçti. Monarşi yönetimlerinin devamında ulus düşüncesi ve ardından ulus devletler ve ulusal dillerin doğması tesadüfi değildir. Pusulanın bulunuşu benzer bir toplumsal dönüşün araçlarından biri olmuştur. Çünkü başlangıçta kıyıları gözeterek sınırlı deniz yolculukları yapan ticaret filoları, artık pusulayla birlikte uzak diyarlara ve denizlerin içlerine korkusuzca açılabilmelerine olanak tanıdı. Bunun sonucu olarak coğrafi keşifler hızlandı ve daha fazla maddi zenginliğin doğuşunu sağlayan ticaret gelişti. Pusulanın yararları, aynı zamanda pusulanın geliştirilmesine neden oldu, önce Alexander Neckam (D.1157-Ö.1217), mıknatısın sürekli Kuzeyi göstermesi nedeniyle, gemicilerin gökyüzü kapalı olduğunda da Kuzeyi bulabileceklerini ileri sürdü ardından 1269’da ise Peter Peregrinus pusulaya cetvel ekledi. Döneme damgasını vuran matbaanın gelişimi ise çok daha köklü değişimleri hazırladı. Öncelikle keşfedilen yeni yerler, yeni toplumlar, yeni yaşam biçimleri ve buralarda edinilen yeni bilgi ve beceriler, mevcut Avrupa bilgi dünyasının ve yaşamının bir parçası haline geldi. Matbaa bu bilgilerin doğru bir biçimde ve çok daha geniş bölgelere yayılmasının aracı oldu. Böylece doğru bilgilere dünyanın değişik bölgelerindeki çok sayıda insan hızla ulaşmaya başladı ve sonuçta bilgi toplumsallaştı. Matbaayla birlikte aynı zamanda kâğıt, mürekkep ve oymacılık tekniği gelişen beceri dalları oldu. Daha önce Uygur Türklerinin klişe baskıyla uğraştıklarından söz edilmişti. Uygurların başlattığı bu basım tekniği ve özellikle pamuktan kâğıt yapmaları daha sonraki dönemlerde ileri düzeyde geliştirildi ve başta Çinliler olmak üzere diğer uluslar da kâğıt yapımı ve mürekkep üretmeye başladılar. Kâğıt yapımı Avrupa’da 12. yüzyıldan sonra başlamış, klişe baskı yöntemi ise, 14. yüzyılda parşömenden kâğıda geçişle birlikte ortaya çıkmıştır. Bu teknik önceleri dinsel resimlerin basımında kullanılmış, oymacılığın giderek gelişmesiyle birlikte 15. yüzyılın başlarında birkaç sayfalık kitaplar basılmaya başlanmıştır. 1423-1437 yılları arasında harflerin tek tek ağaçtan oyulmasıyla hareketli baskı tekniğine geçildi ve 1430’lar da ise harfler metalden hazırlanmaya başlandı. Böylece metal baskı bloklarıyla basım yöntemi ortaya çıktı. 1450’lerde ise Johannes Gutenberg (D.1394-Ö.1468) bu yöntemi kullanarak matbaayı icat etti. Ayrıca kâğıdın iki yüzünün de basılabileceği bir cendere geliştiren Gutenberg’in bastığı ilk kitap İncil’dir. Barut ve pusula ile kıyaslandığında, en etkilisi matbaadır. Matbaa kültürün yayılmasında ve standartlaşmasında büyük önem taşımıştır. Elyazması eserler pek çok açıdan özgün olmakla birlikte, yanlışlara, eklemelere ve çıkarmalara çok açıktı. Baskı teknolojisi tek seferde, birbirinin aynı olan yüzlerce kopyanın yayınlanmasına olanak tanımıştır. Böylece her bir bilgi kırıntısını, artık sonsuza dek saklamak olanaklı olmuş, kelimeler ve görüntüler ölümsüzleştirilmiştir. Matbaa hakkında ayrıntı için Hüseyin Gazi Topdemir’in İbrahim Müteferrika ve Türk Matbaacılığı, (Ankara: Kültür Bakanlığı, 2002) adlı kitabını okuyabilirsiniz. Leonardo da Vinci Rönesans’ın simge kişiliklerinden olan Leonardo da Vinci (D.1452-Ö.1519), bütün eğitimini bir ressam, heykeltıraş ve mimar olan Andrea del Verrocchio’dan (D.1435-Ö.1488) almıştır. Bu yüzden heykele ve mimariye de ilgi göstermiş olmasına karşın, Leonardo’nun gerçek başarısı resim alanındadır. Aynı zamanda dönemin genel tutumunun bir parçası olarak Leonardo da birden çok alanda çalışmayı yeğlemiş çok yönlü bir entelektüeldir. 6. Ünite - Rönesans ve Aydınlanma Dönemi’nde Bilim ve Teknoloji 149 Bu açıdan resim ve mimariyle de yakından ilgili olması dolayısıyla optik, perspektif, ışık, gölge, renk ve estetik konularında da yazılar yazmıştır. Leonardo aslında Orta Çağ’dan kalma, ancak yukarıda belirtildiği üzere, yeni olanın bulunup çıkartılması amacının oluşturduğu bir eğitim sürecinden geçmiştir. Bu eğitim sürecinin içeriğini oluşturan bilgiler örgün bir eğitime dayalı değil, aksine yukarıda belirtildiği üzere, Verrocchio’nun atölyesine girdikten sonra edindiği ve daha çok da uygulamalı bilgiler kümesiydi. Belki Leonardo’nun dehası da burada ortaya çıkmakta ve onun bilim, felsefe, sanat ve teknoloji alanlarında örgün bir eğitim almamış olmasına karşın, zamanını aşan estetik, perspektif ve teknolojik keşiflerde bulunmasını sağlayacak biçimde bu bilgileri kullanabilme becerisinden kaynaklanmaktadır. Daha sonra resim sanatında gösterdiği olağanüstü başarı göz önüne alınırsa, Leonardo’nun Verrocchio’nun atölyesinde yukarıda sayılan alanlarda edindiği bilgi ve deneyimlerden belki çok daha fazlasını kuşkusuz resim teknikleri ve resimle yakından ilişkili olan perspektif konusunda edindiğini söylemek gerekmektedir. Perspektif veya bakılanın göründüğü ya da algılandığı görünüm açısı ve bu açıya bağlı olarak algılanan nesnenin görünümünde ortaya çıkan değişimlerin doğru bir biçimde belirlenebilmesi için, öncelikle geometri ve ardından da ışığın yayılımının biçimi hakkında yeterli bilgiye sahip olmak gerekir. Leonardo’nun her iki alanda da derin bir bilgiye sahip olduğu, yaptığı çizimlerde sergilediği teknik ve estetik becerinin dışavurumundan açıkça anlaşılmaktadır. Çünkü resimlerinde bütün perspektif bilgilerini ve ışık kurallarını, ışık gölge ikilisinin yarattığı derinliği sınırsızca kullanabildiği görülmektedir. Daha sonra Milano’ya taşınan ve burada kendi atölyesini kuran Leonardo, burada zamanını büyük ölçüde sanatsal çizimleri aracılığıyla hakkında bilgi sahibi olduğumuz olağanüstü teknik araç gereçlerin tasarımına ayırmıştır. Bu süreçte bütünüyle Rönesans düşünce dünyasının temelini oluşturan gözleme dayanarak edindiği bilgilerle havada, karada ve suda hareket edebilen ve çağının insanlarının hayal bile edemeyecekleri araçlar tasarlamıştır. Bu gözlem sürecinde başta insan anatomisi olmak üzere, örnek alarak araç tasarladığı diğer canlıların davranışlarını ve anatomilerini ayrıntılı olarak incelemiştir. Daha sonra tekrar Floransa’ya dönen Leonardo, bu kez ilgisini kent ve mimarlık konularına yöneltmiş ve 1503 yılında Osmanlı Sultanı II. Beyazıt’a yazdığı bir mektupta Haliç’in üzerine yapmayı tasarladığı bir köprüyle, gemilerde biriken suyu tahliye edecek bir su çarkından ve bir yel değirmeninden söz etmiştir. Ancak önerisi kabul edilmemiştir. Leonardo 1508 yılının sonlarında Floransa’dan ayrılmış ve tekrar Milano’ya dönmüştür. Burada astronomi, ışık ve gölge konularına yönelmiştir. Bu yönelimle birlikte, optik ve perspektif doğrudan doğruya Leonardo’nun temel ilgi alanı haline gelmiş ve sahip olduğu gözlem ve deney bilgisini resim çalışmalarında başarılı bir şekilde kullanmıştır. Ancak sahip olduğu bilgi artık sadece bir ressamın sahip olması gereken bilgi düzeyinin çok üzerine çıkmış ve gözün görme duyumundan başlayarak sağlıklı görmenin oluşmasının koşuları olan karanlık, aydınlık, madde, renk, biçim, konum, uzaklık, yakınlık, hareket ve durağanlık gibi on özelliği kusursuzca betimlemiştir. Betimlemekle de kalmamış, bu temel bileşenlerin analizini ve görmeyle olan ilişkilerini de değerlendirmiştir. Ayrıca göz anatomisi, görme geometrisi, görme piramidi, konularını da çalışmayı ihmal etmemiştir. Çünkü ışık ve bir nesnenin görünüm açısı, onu doğrudan doğruya betimleyebilmenin önemli faktörleridir ve görünüm açısını belirlemenin yolu da geometri aracılığıyla gerçekleştirilecek çizimdir. Dolayısıyla ışık, renk, gölge vb. doğrudan doğruya ışık oyunlarının kullanımının yanında, nesnenin uzaklığına veya yakınlığına göre konumlandırılması da ancak geometri, daha açık bir ifadeyle görmenin geometrik ifadesiyle olanaklı olabilmektedir. Leonardo’nun bir Rönesans bilgini olması ve bunun getirdiği eski ve yeni arasındaki kalmışlığın da çalışmalarına yansıdığından söz edilmelidir. Bir yandan evreni bütün 150 Bilim ve Teknoloji Tarihi boyutlarıyla kavrayan ve bu anlamda bütünselliği olan evren görüşü geliştirmeyi hedeflerken, diğer taraftan da Rönesans aydınının kendisine değişmez bir kural olarak benimsediği “yeni” bilgi edinme duygusu, sonuçta Leonardo’nun olup biten her şeyi ayrıntılı olarak gözlemlemesine yol açmıştır. Bu bakış açısıyla gözlemlediği evrenin birbirinden çok farklı görünen yönlerini birleştirerek bütünsel veya tümel bir açıklama oluşturmayı amaçlamıştır. Leonardo ve bilimsel başarıları hakkında ayrıntı için Micheal White’ın Leonardo İlk Bilgin, (Çeviren: Ahmet Aybars Çağlayan, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 2001) ve Charles Nicholl’un, Lonardo da Vinci, The Flights of the Mind, (Penguin Books, London 2004), adlı kitabını okuyabilirsiniz. AYDINLANMA DÖNEMİNDE BİLİM 17. VE 18. YÜZYILLAR Matematik: Analitik Geometrinin Kuruluşu Bu dönemde matematikte ortaya çıkan en önemli gelişme René Descartes’ın (D.1596-Ö.1650) analitik geometriyi kurmasıdır. Analitik geometride cebirsel bir ifade, bir geometrik şekille, bir geometrik şekil de bir cebirsel ifadeyle açıklanabilmektedir. Descartes bu yolla cebir işlemlerine geometrik yorumlarla anlam kazandırmayı amaçlamış, klasik geometriye cebircilerin dikkatini çekmeyi başarmıştır. Bu sayede ilk defa bir noktanın konumunu belirlemek için gereken eksenler olan ve birbirlerini o noktasında dik olarak kesen, ox ve oy doğrularından oluşan koordinat sistemi gelişmiştir. Böylece bir noktanın konumu x ekseni ve y ekseni üzerinde çizilen doğrularla belirlenebilmiştir. Descartes yalnızca cebir ve geometri arasında birebir bağıntı kurmakla kalmadı, aynı bağıntıyı diğer bilim dalları ile geometri arasında da kurdu. Düşüncesinin temelinde yer alan varsayımı şöyledir: Bir şeyi bildiğimizi söylediğimizde kast ettiğimiz nedir? Sıra ve ölçüdür. Öyleyse bunun seste, ışıkta veya yıldızlarda aranmasının bir önemi olmamalıdır. Diyelim ki fizik nesnelerin hareketiyle uğraşır. Nesne nedir? En, boy ve derinliği olandır. Hareket nedir? Nesnenin zaman içerisinde yol almasıdır. Öyleyse hareketi, eni, boyu ve derinliği olanın zaman içerisinde yol alması olarak tanımlayabiliriz. En, boy, derinlik, ölçülebilir olduğu gibi, yol ve zaman da ölçülebilir. Öyleyse bilmek demek bir şeydeki sıra ve ölçüyü bilmekten daha fazla bir şey demek değildir. Böylece Descartes, cebir ve geometri arasında kurduğu koşutluğu, fizik ve geometri arasında da kurmuştur. Matematik konusuna katkı yapanlardan biri de çok genç yaşta koni kesitleri üzerine bir eser yazan ve aritmetik işlemlerini mekanik olarak yapan bir hesap makinesi icat eden Blais Pascal’dır (D.1623-Ö.1662). Benzer şekilde Toricelli’nin atmosfer basıncı ile ilgili deney sonuçlarını inceleyerek boşluğun varlığını gösteren ve 1654 yılında olasılık hesabını geliştiren de Pascal’dır. Olasılık konusuna ilgi duyan dönemin bir diğer matematikçisi ve optikçisi de Pierre de Fermat’dır (D.1601-Ö.1665). Modern sayılar kuramının kurucusu ve kendi adıyla anılan Resim 6.3 Koordinat Sistemi -3 3 3 -2 2 2 -1 1 1 (-3,1) (2,2) (0,0) y, ordinat x, apsis 6. Ünite - Rönesans ve Aydınlanma Dönemi’nde Bilim ve Teknoloji 151 bir teoremin geliştiricisi olan Fermat, herhangi x, y ve z pozitif tamsayıları için, xn+yn+zn ifadesini sağlayan ve 2’den büyük bir doğal sayının “n” bulunmadığını iddia etmiştir. Bu teorem daha sonra ideal sayılar kuramının ortaya çıkmasını sağlamıştır. Geliştirdiği bir teorem de “4n+1 biçiminde yazılan bir sayı, yalnızca tek bir şekilde iki karenin toplamı olarak yazılabilir” şeklindedir. Bu teorem Euler tarafından kanıtlanmıştır. Fermat’nın diğer teoremi de şudur: “p asal bir sayı ve a ile p asal olduğu zaman ap-1-1 sayısı p sayısına bölünebilir.” Fermat aynı zamanda modern dönem ışık tasarımının oluşturulmasına da öncülük etmiş, Antik Çağ’da Heron’un “ışık ışınları olası en kısa yolu izlerler” varsayımını “en az zaman” biçimine dönüştürmüş ve ışığın kırılmasına uygulamıştır. Fermat’nın açıklaması şöyle gösterilebilir: Şekildeki AC+CB mesafesi en kısa yol olmasa da, eğer sadece karşılaşılan toplam direnç veya ona bağlı olarak geçiş için gereken zaman göz önüne alınırsa, ışığın ACB geçişinin en az zamanı gerektireceği söylenmelidir. Ayrıca sırasıyla birinci ve ikinci ortamdaki v1 ve v2 hızlarının farklı olmalarına karşın ayrı ayrı sabit olduklarını söylemek gerekmektedir. Böylece Fermat, sin α: sin β = v1 : v2 sonucuna dayanarak Sinüs Kanunu’nu elde etmeyi başarmıştır. Başka bir deyişle Fermat’nın bu çalışması aslında Sinüs Kanunu’nun saf matematiksel yoldan türetilmesidir ve bu başarı ışığın kırılması konusundaki çalışmaların da tamamlanmasıyla sonuçlanmıştır. Matematik konusunda adı anılması gereken bir diğer kişi de Gottfried Wilhelm Leibniz’dir (D.1646-Ö.1717). Leibniz, permütasyon, kombinasyon ve simgesel mantığa katkılar yapmış, diferansiyel ve entegral hesabı geliştirmiş ve 1684’te bir makaleyle tanıtmıştır. Leibniz bu makalesinde aynı zamanda dx, dy simgelerini, d(uv)=udv+vdu gibi türev alma kurallarını ve sınır değerlerde dy=0, büküm noktalarında d2y=0 koşuluyla bölümün diferansiyelini de vermiştir. Ayrıca eşitlik için “=”, çarpma için “x” simgelerini, fonksiyon ve koordinat terimlerini önermiştir. Dönemin en ünlü matematikçisi ise Leonhard Euler’dir (D.1707-Ö.1783). 1735’te bir gözünü 1766’da diğer gözünü kaybetmesine karşın, çalışmalarına ara vermeyen Euler, hem kuramsal hem de uygulamalı matematik alanında çalışmış, 1748’de Sonsuz Küçükler Analizine Giriş adlı yapıtında trigonometrik değerleri günümüzdeki biçimde oranlar olarak vermiştir. Sonsuz seri açılımlarına ilişkin bilgilerin de yer aldığı kitap ilk analitik geometri ders kitabı olarak kabul edilmektedir. Bundan başka Diferansiyel Hesap ve İntegral Hesap başlıklı eserleri olan Euler, bu çalışmalarında söz konusu hesapların yanı sıra Euler integralleri yer almaktadır. Euler’in Mekanik adlı eseri ise Newton’un noktasal kütle dinamiğinin analitik yönden geliştirildiği ilk ders kitabıdır. Euler, 1744 yılında değişimler hesabının ilk dökümünü, 1765’te ise bir nokta etrafında dönmeye ilişkin Euler denklemlerini, daha sonra ise üçüncü ve dördüncü derece denklemler kuramını vermiştir. Dönemin önemli bir diğer matematikçisi ise Joseph Lois Lagrange’dır (D.1736-Ö.1813). Matematiğe olan tutkusu ve katkısı eşsiz bir bilgin olan Lagrange, Ay’ın neden daima aynı yüzünün göründüğü sorusuna verdiği çözümle ödüle layık görülmüş, bunun dışında Ay’ın, kuyruklu yıldızların ve Jüpiter’in hareketine ilişkin problemlere getirdiği çözümler için de ödüllendirilmiştir. Analitik Mekanik adlı çalışmasında ise analiz yöntemini noktaların ve katı cisimlerin mekaniğine uygulamıştır. Ayrıca Lagrange üç cisim probleminin ilk özel çözümünü bulmuş ve birbirlerini çeken altı gökcisminin hareketleri ile ilgilenmiş Resim 6.4 Fermat’ya göre ışığın kırılması ve en az zaman ilkesi V1 V2 A D C B 152 Bilim ve Teknoloji Tarihi ve bu hareketleri açıklayan diferansiyel denklemler önermiştir. Lagrange teoremine göre, üç cismi yörüngeleri aynı zamanla tanımlanan benzer elipsler olacak şekilde harekete geçirmek mümkündür. ASTRONOMİ Elips Yörüngelerin Keşfi ve John Kepler Yukarıda tanıtımı yapılan Yer-Güneş merkezli evren modelini yeniden canlandıran ve Hven adasında yaptığı gözlemlerle Yer merkezli evren modelinin yıkılmasını sağlayan Tycho Brahe, ömrünün sonlarına doğru yıldızı parlayan genç bir din bilgini olarak eğitilmesine karşın, astronomiye tutkulu bir genç olmayı yeğleyen Kepler’i (D.1571-Ö.1630) yanına çağırmış ve birlikte yaklaşık iki yıl çalışmışlardır. Brahe hem bir dindar hem de bir gelenekçi olarak daima Yer merkezli modeli savunmuş, ancak yaptığı gözlemlerle savunduğu modelin aslında geçersiz olduğunu kanıtlamıştı. Kepler ise tam aksine başlangıcından itibaren Güneş merkezli modelin evrenin gerçek yapısını temsil ettiğini savunmuştur. Fikir farklılıklarına karşın, bilim insanı vasfı yüksek bir kimse olan Brahe bütün gözlem kayıtlarını Kepler’e vermekten çekinmemiş ve son sözü bilimin söylemesi gerektiğine saygılı olmuştur. Bu amaçla Kepler’e verdiği gözlem kayıtlarına dayanarak ondan iki şeyi gerçekleştirmesini istemiştir: “Gözlem kayıtlarımı düzenleyerek yayımla; “Mars’ın yörüngesini tam olarak belirle.” Kepler’in bu isteklerden birincisini yerine getirmesi kolaydı ve Brahe’nin son derece dakik gözlem sonuçlarını yayımladı. Ancak Mars’ın yörüngesindeki düzensizlikleri giderecek matematiksel ve fiziksel bir çözüme ulaşması uzun zamanını aldı ve sonunda gezegenlerin yörüngelerinin daire değil elips olduğunu bulmayı başardı. Astronomi tarihindeki önemli anlardan birini oluşturan bu başarı, Kepler’i modern gök mekaniğinin kurucusu yaptı. Onu önceki astronomlardan farklı kılan bir özelliği vardı. Kepler, göksel düzendeki matematik uyumu ortaya çıkartmak istiyordu. Bunun için ilk çalışması Kozmik Giz’de gezegenlerin hareketlerini geometrik şekillerle belirleme yoluna gitmiş, hepsinin merkezinde Güneş’in bulunduğu gezegenlerin uzaklıkları arasında bir orantı bulmak amacıyla düzgün çok yüzlüleri kullanmıştı. Kurgusu olgusal temelden yoksun olsa da, Kepler’e üçüncü yasasını formüle etme fırsatını vermesi bakımından değerlidir. Astronomi tarihi açısından Kepler’in önemi, gezegenlerin dairesel değil de elips yörüngelerde dolandığını keşfetmesidir. Onu bu fikre götüren Brahe ile birlikte yaptıkları Mars gözlemleridir. Mars’ın hareketini dairesel bir yörüngeye oturtmaya çalışan ve Brahe’nin gözlemleri ile kendi gözlemlerini karşılaştıran Kepler, 8 dakikalık bir hata bulmuş ve bu hatanın kuramdan kaynaklandığını varsayarak, konu üzerinde fazla durmamış, Yer yörüngesi üzerinde çalışmaya başlamış, çalışması sonucunda, Yer’in hızının Güneş’e olan uzaklığı ile ters orantılı olduğunu bulmuştur. Kepler, bunun geçen süre ile orantılı olacağını düşünerek ikinci kanunu olan alanlar yasasına ulaşmış ve bu yasa Kepler’i dairesel yörünge fikrinden vazgeçirmiştir. Resim 6.5 Kepler yasaları a2 Toplam alan Mars Toplam alan S S g2 a1 a1=a2 g2 g2 g1 dt dt 6. Ünite - Rönesans ve Aydınlanma Dönemi’nde Bilim ve Teknoloji 153 Yapılan gözlemlerden gezegenlerin Güneş etrafında bazen yavaş bazen hızlı dolandığı bilinmekteydi. Eğer yörünge daire olsaydı, bu düzensizlik olmamalıydı. Mars’ın dolanımı süresince çizdiği yörüngeyi belirleme yoluna giden Kepler, bir yörünge elde etmiştir. Bu yörüngeyi daire üzerine yerleştirdiğinde, Mars’ın iki noktada hem dair hem de belirlenen yörünge üzerinde bulunduğunu, diğer noktalarda dairenin içinde geçen bir yörünge çizdiğini belirlemiştir. Böylece Kepler birinci yasasını elde etmiştir: “Yer’de dâhil olmak üzere, bütün gezegenler, odaklarının birinde Güneş’in bulunduğu bir elips üzerinde dolanırlar.” Kepler hesaplamalar sonucunda, bir gezegenin Güneş’e yakın olduğunda hızlı, uzak olduğunda ise yavaş hareket ettiğini belirlemişti. Buradan hareketle de ikinci yasasını buldu: “Güneş’le gezegeni birleştiren doğru parçası, eşit zamanlarda eşit alanlar süpürür.” Bundan sonra çalışmalarını sürdüren Kepler, dokuz yıl sonra harmonik yasa olarak bilinen üçüncü yasasını geliştirmiştir: “Gezegenlerin periyotlarının karesi ile Güneş’e olan uzaklıklarının küpü birbirleri ile orantılıdır.” T 2 Yer a 3 Yer = T 2 Merkür a 3 Merkür = T 2 Venüs a 3 Venüs = ...= sabit ⎛ ⎝ ⎜ ⎜ ⎞ ⎠ ⎟ ⎟ Kepler’in ulaştığı sonuçlar, gezegen hareketlerine ilişkin kuvvet yasalarının saptanması için gerekli olan temeli sağlamış ve Kopernik’i haklı çıkarmıştır. Kepler’in astronomi tarihine bir diğer katkısı da gezegenin Güneş’ten uzaklaştıkça hareketinin azaldığını fark etmesidir. Bunu Güneş’in hareket ettirici gücünün azalması olarak kabul eden Kepler, Güneş’ten çıkan bir “anima motrix (hareket ettirici güç)” olduğuna karar verdi. Bu gücün uzaklıkla ters orantılı olduğunu düşünen Kepler’e göre bir gezegenin yörüngesindeki hızı mesafeye bağlı olarak farklılık kazanmaktadır. Güneş’ten çıkan bu güç gezegenlerin dolanmasını sağlıyordu. Zira Güneş kendi ekseni etrafında eliptiğe dik olarak dolanıyor ve bu dolanım, çıkan gücü gezegenlere iletiyordu. Böylece dairesel bir döngü oluşuyor ve bu da gezegenin hareketini sağlıyordu. Konuya yoğunlaşan Kepler, bir teori geliştirdi. Teoriye göre gezegenler birer dev mıknatıstır. Yer de bir gezegen olduğu için o da bir mıknatıstır. Dolayısıyla her gezegen manyetik bir eksene sahiptir. Bu manyetik eksen her zaman aynı yöndedir ve kendisine paralel kalır. Bu eksenin iki kutbu vardır. Bu manyetik kutuplardan biri Güneş tarafından çekilir diğeri itilir. Kepler’in gezegen hareketlerine ilişkin oluşturduğu bu dinamik açıklama Güneş sisteminde düzen ve hareketin mekanik olarak açıklanabilmesi yolunda atılmış ilk ciddi adımdır. Ancak Kepler henüz bütünüyle mekanik kuralların geçerli olduğu bir evren tasavvurunu oluşturabilecek kavrayışa ulaşmamıştır. Kepler’in bu başarıları Güneş merkezli evren modelini doğrulayan önemli hesaplamalar omakla birlikte birçok yeni problemi de bilim insanlarının gündemine taşıdı. Her şeyden önemlisi birlikte çalıştığı Brahe’nin Aristoteles’ten bu yana kabul edilen gökcisimlerinin üzerine çakılı olduğu varsayılan gök kürelerinin olmadığını gözlemsel olarak kanıtlaması, boşlukta hareketin nasıl olanaklı olduğu sorusuna yol açmasına neden oldu. Kepler’in gezegen yörüngelerinin elips olduğunu keşfetmesi ve konuyu bütünüyle Resim 6.6 Anima Motrix 154 Bilim ve Teknoloji Tarihi matematiksel olarak açıklaması ve Güneş’ten çıktığını savunduğu anima motrix düşüncesi de farklı bir açıklama denemesi olsa bile, gökcisimlerini neyin taşıdığı sorusunu ortadan kaldırmaya yetmedi. Bu sorun üzerine epeyce kafa yoran Descartes (D.1596-Ö.1650), kurucusu olduğu mekanik dünya görüşünün sağladığı olanaklar bağlamında bir çözüm olarak girdap düşüncesini önerdi. Ona göre uzay boş değildir ve her türlü hareket mekanik yasalara göre oluşmakta ve hareketi sağlayan kuvvet de fiziksel olarak gerçekleşmektedir. Yani bir nesne diğerine etki etmekte, etki edilen de diğerine vs. böylece zincirleme olarak evrendeki her şeyin hareketi sağlanmaktadır. Hareketin biçimi de boşluğa izin vermeyecek şekilde bir girdap, yani vortekstir. Bu durumda evrende sonsuz sayıda girdabın olacağı açıktır. Dolayısıyla Güneş sistemimiz de merkezinde Güneş’in olduğu bir vortekstir. Güneş’in oluşturduğu girdap veya vorteks gezegenlerin düzenli bir biçimde Güneş’in çevresinde dolanmasını sağlamaktadır. Gök nesnelerinin hareketlerini mekanik ilkelere göre açıklamayı amaçlayan Descartes’ın girdap düşüncesi, fiziğe birçok açıdan nefes aldırtmıştır. Çünkü öncelikle Yer’in dönmesine karşın neden üzerindekilerin etrafa saçılmadığını, bırakılan nesnelerin neden Yer’in merkezine doğru gittiklerini, gezegenlerin neden Güneş’in etrafında dolandıklarını ve uzaklaşıp gitmediklerini açıklayabiliyordu. Girdap düşüncesinin asıl dikkat çeken yönü ise gezegenlerin merkeze ne kadar yakın olurlarsa o kadar hızlı hareket edeceklerini belirleyen Kepler’in üçüncü yasasını doğrulamasıydı. Descartes’ın vorteks görüşü ve genel olarak bilimsel çalışmaları hakkında bilgi edinmek için J. F. Scott, The Scientific Work of René Descartes, (Taylor and Francis, London 1952) ve René Descartes, Felsefenin İlkeleri, Çeviren: Mesut Akın, (Say Yayınları, İstanbul 2014) adlı kitapları okuyabilirsiniz. Gözlemsel Astronomi Bu dönem astronomisinin dikkat çeken özelliği teleskopun gökyüzünün gözlemlenmesinde yoğun bir biçimde kullanılmasıdır. Giderek astronomi çalışmalarının ayrılmaz bir parçası haline gelecek olan teleskop, o zamana kadar bilinmeyen birçok gökcisminden haberdar olunmasını sağlamıştır. Bu sürecin önemli çalışmalarını sergileyenlerden biri Galileo Galilei’dir (D.1564-Ö.1642). 1609 yılında, kendi yaptığı bir teleskopla Güneş merkezli evren modelini destekleyen, Aristoteles fiziğinin geçersizliğini kanıtlayan birçok gözlem yapmış ve gözlemlerini Yıldız Habercisi adlı kitabında yayımlamıştır. Galileo’nun fizik ve astronomi tarihine gerçek katkısı aslında Aristoteles’ten bu yana devam etmekte olan evrenin ikili yapısını ortadan kaldırmasıdır. Başka bir deyişle Ay-altı ve Ay-üstü olarak iki farklı kısımda oluştuğu düşünülen evrenin aslında tek bir bütün olduğunu gözlemleriyle kanıtlamıştır. İlk gözlemini Ay üzerinde gerçekleştiren Galileo, Ay’da dağların, vadilerin ve diğer yeryüzü oluşumlarını belirleyince doğal olarak Ay ve Dünyanın aynı fiziksel niteliklere sahip olduğunu fark etmiştir. Bunun gibi Orion takımyıldızını ve Samanyolu’nu gözlemlemiş ve bunların sanıldığı gibi bulut türünden bir şey değil, yıldız kümelenmeleri olduğunu anlamıştır. Benzer şekilde Satürn’ü gözlemlemiş ancak teleskobunun yakınlaştırma özelliğinin yeterli olmaması dolayısıyla Satürn’ün halkasını tam olarak belirleyememiş, farklı zamanlarda konumları değişen uyduları sanmıştır. Venüs’ü gözlemlemiş ve onun da Ay gibi görünüm safhalarının, yani tutulmalarının olduğunu belirlemiştir. Jüpiter’i gözlemlemiş ve çevresinde dolanan dört uydusu olduğunu belirlemiş, hep birlikte “minyatür bir Güneş sistemi” oluşturduklarını ileri sürmüştür. Resim 6.7 Galileo’nun gözlemlediği şekliyle Satürn ve halkası 1 2 6. Ünite - Rönesans ve Aydınlanma Dönemi’nde Bilim ve Teknoloji 155 Galileo 1613 yılında, daha sonra Güneş lekeleri olarak bilim tarihine geçecek olan, Güneş’te gözlemlenen koyu renkli alanların Güneş’e ilişkin olduğunu belirlemiş ve bu gözleminin sonuçlarını Güneş Lekeleri Üzerine Mektuplar adlı kitabında yayımlamıştır. Bu dönem astronomisinin önemli temsilcilerinden biri de ilk defa sabit yıldızlar bölgesini araştıran Frederick William Herschel’dir (D.1738-Ö.1822). Herschel teleskopla gökyüzünü dikkatlice gözlemlediğinde, dikkatini evrende sabit yıldızların gelişigüzel dağılmadıkları çekmiş, incelemesi sonucunda bu yıldızların kümelenerek galaksiler oluşturduğunu anlamıştır. Bu son derece önemli gözleminin sonucunda, haklı olarak Güneş sistemimizin yapısını anlamaya çalışan Herschel, onun Samanyolu galaksisine bağlı olduğunu bulmuştur. Herschel’in, bir diğer başarısı da galaksilerin durağan değil, hareketli olduğunu tespit etmesidir. Herschel aynı zamanda 1781 yılında Uranüs gezegenini ve 1787’de ise iki uydusunu keşfetmiş, bazı yıldızların yıldız çiftleri oluşturduklarını belirlemiş ve bu yıldızların kütle çekim kurallarına uygun şekilde birbirlerinin etrafında döndüklerini keşfetmiştir. Böylece Newton’un çekim kanununun evrensel bir nitelik taşıdığı kanıtlanmış olmaktadır. Bunların dışında Herschel Mars’ın yörünge eğimini hesaplamış, Satürn gezegeninin halkasını incelemiş ve uydusu Mimas’ı keşfetmiştir. Bazı yıldızların parlaklıklarının değiştiğini de belirleyen Herschel, bu değişimlerin periyotlarını vermeye çalışmış ve yıldızları parlaklık derecelerine göre sınıflandırmıştır. Ayrıca Galileo’nun dikkat çektiği Güneş lekeleri üzerine de çalışmış, lekelerin Güneş’in çekirdek kısmının üzerinde yer alan protosferin yırtık kısımları olduğunu savunmuş ve bu lekelerin 11 yılda bir değişerek yeryüzündeki iklimleri etkilediğini bulmuştur. Günümüzde bu lekelerin Güneş üzerinde yer alan daha soğuk bölgeler olduğu anlaşılmıştır. Bu dönemde astronomide ortaya çıkan bir diğer gelişme de Güneş Sistemi’nin nasıl oluştuğu konusunda çalışmalar yapılmasıdır. İlk ciddi çalışma Georges-Louis Leclerc Comte de Buffon’a (D.1707-Ö.1788) aittir. Konuyu 44 ciltlik Doğa Tarihi adlı kitabında açıklayan Buffon’a göre, Yer ve diğer gezegenler, uzaydan gelen büyük bir kuyruklu yıldızın, Güneş’e çarpması sonucunda kopardığı parçalardan meydana geldi ve bu parçalar çarpışmanın etkisiyle Güneş etrafında dönmeye başladılar. Güneş sisteminin oluşumuna ilişkin diğer bir kuram da ünlü filozof Immanuel Kant’a (1724-1804) aittir. Kant’a göre başlangıçta sadece kendi etrafında dönen bir gaz ve toz kütlesi vardı. Bu kütle giderek yoğunlaştı ve dönüş hızı arttı. Hızı arttıkça çeşitli kollar oluşmaya başladı ve zamanla bu kollar ayrılarak her biri bir gezegeni oluşturdu. Daha sonra Laplace tarafından geliştirilen ve Kant-Laplace Kuramı olarak adlandırılan yaklaşıma göre ise Güneş sistemi, bir iç patlama sonucunda kendi kendine oluştu. Güneş çok eski zamanda bir novaydı; giderek sıcak bir nebula (gaz bulutu) halini aldı. Bu kütle giderek soğudu, sıcaklığını uzaya dağıttı ve büzülmeye başladı. Newton mekaniği gereğince büzülmeyle birlikte dönüş hızı arttı. Giderek yassılaştı ve sonunda bir tepsi biçimini aldı; merkezkaç kuvvetiyle kütle çekimi kuvveti eşitlendi. Daha sonra çeşitli halkalar ve bu halkalardan da gezegenler oluşmaya başladı. Kant’ın evren görüşü hakkında ayrıntı için Immanuel Kant’ın, Evrensel Doğa Tarihi ve Gökler Kuramı, (Çeviren: Seçkin Selvi, Sarmal Yayınevi, İstanbul 2002) adlı kitabına bakabilirsiniz. FİZİK Mekanik Bu dönemde fizikteki en dikkat çekici gelişme Yer’in hareket ettiği düşüncesini salt varsayım olmaktan çıkarıp, fizik bir temele oturmak yönündeki girişimlerdir ve bu başarılı 156 Bilim ve Teknoloji Tarihi girişimin sahibi de Galileo’dur. Galileo başını Kiliseyle derde sokmasına neden olan bu başarısını gözlem, deney ve geometri aracılığıyla oluşturana kadar egemen fizik Aristoteles fiziğiydi ve bu fizik kuramsal olmaktan çok gözlem temelliydi. Gözlem verileri de büyük ölçüde hayatın olağan akışı içinde elde edilmişti. Örneğin bir işçinin itmediği sürece el arabasının hareket etmemesi veya rüzgâr savurmazsa yaprağın yer değiştirmemesi gibi durumlardı. Böyle olmakla birlikte Aristoteles, bu gözlemlerden bir sonuç çıkarmış ve “kuvvetsiz hareket olmaz” biçiminde bir yargı elde etmişti. Güneş merkezli evren modeli epeyce güçlenmesine karşın, Yer’in sorunsuz olarak, başka bir deyişle evrendeki düzeni bozmadan, nasıl hareket ettirileceği hala bir sorundu. Başka bir deyişle, Kopernik’in Yer’e hareket veren bir sistemi öne sürmesi ve Brahe’nin Aristoteles fiziğinin açmazlarını gözlemsel olarak kanıtlaması, ardından da yörüngelerin daire değil, elips olduğunun Kepler tarafından gösterilmesiyle artık yerleşik fiziğin anlamsızlığı açıkça görülmüştü. Başka bir deyişle kozmos, yani düzenli sanılan evren aslında sanıldığı kadar düzenli değildi veya en azından artık zorlanmış bir düzenden söz edildiği anlaşılmıştı. Öyleyse çare yeni bir fizik geliştirmekti. Bu işi Galileo üstlendi. Galileo’nun çözmesi gereken güçlük aslında Yer’in hareket edip etmediğinden çok, ağır bir nesne olmasına karşın, neyin onu hareket ettirdiği sorusuna kabul edilir bir yanıt bulması gerekiyordu. Eğer bunu yapamayacaksa o zaman da hareket için ille de bir neden veya hareket ettiriciye gerek olmadığını kanıtlaması veya bu türden bir hareket örneği bulması gerekliydi. Şu halde o tarihe kadar belirlenmiş olan zorunlu ve doğal hareketi ayrıntılı olarak incelemesi gerekliydi. Bu işe Galileo öncelikle doğal hareket veya serbest düşme olarak bilinen hareketle başladı bu doğru bir başlangıçtı; çünkü doğal harekette hareket ettiren kuvvet bizzat nesnenin kendi ağırlığı olduğu tartışmasız kabul edilmişti. Şu halde nedeni kendinde olan bir hareket Yer’in hareketini açıklamak için uygun bir hareket modeliymiş gibi görünmekteydi Galileo bu düşüncesini ayrıntılandırmak için Pisa’da bulunduğu sıralarda ünlü kuleden aşağıya farklı ağırlıkta ve farklı nesnelerden oluşan topları aşağıya bırakarak gözlemlerde bulunduğu anlatılmaktadır. Bu gözlem çalışmaları sonucunda Galileo bırakılan nesnelerin düşüşünü belirleyen etmenin ağırlıkları değil, aksine özgül ağırlıkları olduğunu belirlemiştir. Bu belirleme oldukça önemli olmakla birlikte, konuyu aydınlatacak bir nitelik taşımamaktadır ve büyük ölçüde o sıralar yeni yeni keşfedilmeye başlayan Arkhimedes’in sıvıların dengesi konusundaki görüşlerden yararlanma yoluna gidilmiş olması bakımından dikkat çekicidir. Bununla birlikte yaptığı gözlemler büyük ölçüde sağduyuya dayandığından, bu yaklaşımla Aristoteles fiziğini aşmanın olanaklı olamayacağını Galileo’nun anlamasını sağlaması bakımından ayrıca değerli olduğunu anlamakta yarar vardır. Çünkü sağduyuya dayalı kavrayış esas alınacak olursa, örneğin Yer’in durağan olduğu görüşünü reddetmek ve Güneş’i merkeze almak olanaklı olmamakta, aksine bu durum sağduyu için apaçık bir gerçeklik olarak görünmektedir. Bugün dahi Yer’in dolandığını bildiğimiz halde, Güneş’in doğduğundan ve battığından söz etmemizin nedeni de budur. Bu sıkıntıyı apaçık olarak kavrayan Galileo, döneminde önemli bir gelişme kaydetmiş olan Güneş merkezli evren modelinin etkin hale gelmesi için gerekli fizik temeli bu yoldan sağlayamayacağını anlamıştı. Bu sorunu aşmak için, başka bir deyişle Antik Çağ’ın bu büyük bilgininin düResim 6.8 Galieo’nun sarkaç deneyi i i Kurşun Mantar 6. Ünite - Rönesans ve Aydınlanma Dönemi’nde Bilim ve Teknoloji 157 şüncelerini aşmasını sağlamak için bir diğer Antik Çağ bilgini olan Platon’un idealleştirme düşüncesine başvurması gerektiğini fark etmiş ve idealleştirme ve soyutlama bağlamlarında geliştirdiği yeni bir yaklaşımla konuyu tekrar ele almaya karar vermiştir. Bu yaklaşımın özünü neden değil, ortaya çıkmış olan hareketin matematiksel olarak açıklanması oluşturmaktadır. Bu durumda Yer’i kimin veya neyin hareket ettirdiği değil, var olan hareketin nasıl açıklanabileceğini temele alan bir yaklaşımla koyu ele almış ve bazı düşünce deneyleri gerçekleştirmiştir. Serbest bırakılan nesnelere ilişkin gözlemlerinden hareketle bir soyutlama yapma yoluna giderek, sürtünmenin nedeni olan havayı bir an için yokmuş gibi kabul ettiğinde, tüm nesnelerin aynı hızla düşmeleri gerektiği sonucuna ulaşmıştır. Bu soyutlama ve idealizasyona dayalı yaklaşım Galileo’yu eylemsizlik ilkesini keşfetmeye götüren ilk adımdır ve bu adımın başlangıcında da Sarkaç Kanunu’nun bulunması vardır. Pisa Katedrali’ndeki bir ayin esnasında tesadüfen avizenin salınışına gözü takılan Galileo, avizenin salınımının önce daha büyük bir mesafe kat ettiğini, daha sonra giderek bu mesafenin azaldığını ve buna bağlı olarak avizenin hızının da azaldığını fark etmiştir. Bu gözlemine dayanarak gerçekte her salınım için geçen sürenin hep aynı olup olmadığını düşünmeye başlayan Galileo, kesin bir sonuca ulaşabilmek için her bir salınımın süresini ölçmeye karar vermiştir. Nabız atışını ölçü alarak salınım süresinin her salınım için aynı olduğunu bulmuştur. Ulaştığı sonucun doğruluğundan kesin olarak emin olmak için Pisa Üniversitesi’nde bir deney düzenlemiştir. Bunun için aynı uzunlukta iki ayrı ipe asılı biri mantar, biri kurşun iki sarkaç alıp, her birini 90o’lik açılar altında salınıma bırakmış ve bunların yarım daire çizdikten sonra yerlerine dönüş sürelerinin, havanın etkisi dikkate alınmamak koşuluyla (havanın etkisi katılmadığı için idealizasyona başvurulmuştur) eşit olduğunu belirlemiştir. Bu belirlemesiyle Galileo aslında, Güneş merkezli evren modelinin fizik temelini hazırlamakta önemli bir adım atmıştır. Burada sarkaç ilkesinin önemli bir kazanım sağladığını, ancak bunun henüz yeterli olmadığını anlayan Galileo, konuyu eğik düzlemde ve ideal koşullar altında incelemeye karar vermiştir. Galileo’nun çalışmaları hakkında ayrıntı için William Bixby’nin, Galileo ve Newton’un Evreni, (Çeviren: Nermin Arık, TÜBİTAK, İstanbul 1997) ve James MacLachlan’ın Galileo Galilei, İlk Fizikçi, (Çeviren: İnci Kalınyazgan, TÜBİTAK, Ankara 2008) kitaplarına bakabilirsiniz. Galileo bunun için şu şekilde bir diyalog gerçekleştirmiştir: “çok pürüzsüz bir şekilde yuvarlatılmış bir metal top ve aynı şekilde pürüzsüz bir eğik düzlem olsa ve top bu eğik düzlem üzerine konulsa ne olur?” diye sormuştur. Top düzlemden aşağı düzgün olarak artan bir hızla yuvarlanır. Peki, yukarı doğru yuvarlanabilir mi? İlk itme verilmedikçe yuvarlanmaz. Ancak bu gerçekleşirse, o zaman da hareketin hızı düzgün bir yavaşlama içinde olacaktır. Peki, top yatay bir düzlem üzerine konulur ve her hangi bir yöne itilirse ne olacaktır? Topun hızlanması ya da yavaşlaması için bir neden olmayacak ve top hareketini düzlemin bittiği yere kadar sürdürecektir. Bu durumda eğer bu düzlem sonsuzsa harekette sonsuza kadar devam edecektir.” Bu düşüncelerini İki Büyük Dünya Sistemi Üzerine Diyalog adlı kitabında, yayımlayan Galileo, bu son cümlesiyle artık eylemsizlik ilkesini ifade edebilmeyi başarmıştır. Eylemsizlik ilkesinin öngördüğü hareket, yani düzgün doğrusal olarak nesnenin sonsuza kadar hareket edebilmesi, sağduyunun gözlem yoluyla edinebileceği bir hareket olmadığından bütünüyle ideal ve soyut bir hareketi betimlemektedir. Bu ilkeyi esas aldığında artık Galileo, Yer’e dışarıdan müdahale edilmediği sürece durumunu koruyacağını, yani hareketini sürdüreceğini söyleyebilecek bir duruma gelmiştir. Bu Aristoteles fiziğini aşabilmek için önemli bir kazanımdır. 158 Bilim ve Teknoloji Tarihi Böylece Yer’in hareket etmesini açıklayabilecek hale gelen Galileo aslında Güneş merkezli model için de eşsiz bir kanıt sağlamış olmaktadır. Çünkü yukarıda da değinildiği üzere, Galileo eylemsizlik ilkesiyle günlük gözlemlere dayalı Aristotelesçi yaklaşımı yıkmıştır. Soyutlamaya dayanan yaklaşımın kazandırdıkları bununla da sınırlı değildir. Bu yoldan artık hareket ile nesnelerin doğası arasında bağ kuran ağır veya hafif olma nitelikleri de gereksizleşmiş ve böylece nesnelerin “hareket halinde olmasıyla durağan olması arasında fark kalmamıştır”. Bu sonuca göre, hareket cismin doğasında değişim oluşturmamakta; sadece, kendisini içinde bulduğu bir durumdan ibaret olmaktadır. Bir noktadan başka bir noktaya geometrik bir geçiştir; durağanlık da harekete karşıt başka bir durumdur. Sadece sonsuz bir yavaşlık derecesidir. Öyleyse, nesnenin durağan olması da hareket etmesi de aynı derecede doğaldır. Bu durumda Yer’in hareket etmesi de durağan olması da fark etmez. Bu olağanüstü sonuç modern mekaniğin doğuşunun açık kanıtı olmakla birlikte, son bir çalışmaya daha ihtiyaç vardır. Bunu açıkça gören Galileo, koşulların bütün olumsuzluğuna karşın, boş durmamış ve devinim üzerine araştırmalarını içeren son büyük yapıtını İki Yeni Bilim Üzerine Konuşma’yı gizlice yayımlatmıştır (1638). Bu kitabında Galileo düşen bütün nesnelerin aynı ivmeye sahip olduğunu göstererek, serbest düşmenin sabit ivmeli bir hareket olduğunu saptamış ve serbest düşmede alınan yolun zamanın karesiyle orantılı olduğunu (S=1/2 gt2) göstermiştir. Böylece Galileo mekanik konusuna matematik bir nitelik kazandırmayı başarmış, düzgün ve sabit ivmeli hareketleri tanımlamış ve formüllerini vermiştir. Galileo’nun fizik ve evren görüşü hakkında ayrıntı için Galileo Galilei, İki Büyük Dünya Sistemi Hakkında Diyalog, (İtalyanca aslından çeviren Reşit Aşçıoğlu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Hasan Ali Yücel Klasikler Dizisi, İstanbul 2008) çalışmayı inceleyebilirsiniz. Mekanik alanında çalışan bir diğer bilim insanı da Isaac Newton’dur (D.1642-Ö.1727). Matematik, fizik ve astronomide göz kamaştırıcı keşifler yapmış, klasik fizik onunla doruğa ulaşmıştır. İlk kez fizikte elde edilen başarıların bütün sonuçlarını kapsayan bir kuram oluşturmuştur. Evrensel çekim kanununun keşfi, diferansiyel ve integral hesabın geliştirilmesi ve Güneş ışığının doğasının aydınlatılması onun başarılarıdır. Newton bu çalışmalarını Doğa Felsefesinin Matematiksel İlkeleri, 1687) ve Optik, 1704) adlı eserlerinde toplamıştır. Newton’un fizikteki en dikkat çekici başarısı nesnelerin birbirlerine ve etrafına kütle çekim etkisi yaydıklarını bulmasıdır. Peki, kütle çekimi veya gravitasyon neden önemlidir. Bu konuyu anlayabilmek için kısa bir hatırlamaya gereksinim vardır. Newton’dan önce Kepler gezegen hareketlerini salt matematik yoluyla açıklamış, buna karşın nedensel yaklaşım denemesinde başarısızlığa uğramıştı. Anima motrix, yani hareket ettirici kuvvet denemesi bu türden bir başarısızlıktı aslında. Galileo ise Aristotelesçi fiziği yıkmıştı, ancak yerine geçecek kuramsal bir açıklamayı gerçekleştirememişti. Örneğin gezegenler diyelim ki Güneş merkezli modele göre Güneş’in çevresinde dolanıyorlar da neden uzaklaşmıyor veya yörüngelerini terk etmiyorlar sorusunun doyurucu yanıtı Galileo’da bulunmamaktaydı. Ay-altı ve Ay-üstü evren bölümlemesinin gerçek olmadığı anlaşılmıştı, ancak evrenin her tarafında hangi fizik yasalarının geçerli olduğundan emin olunamıyorResim 6.9 Galileo’nun Eğik Düzlem Deneyi 1 2 3 6. Ünite - Rönesans ve Aydınlanma Dönemi’nde Bilim ve Teknoloji 159 du. Brahe’nin kuyrukluyıldız gözlemi gezegenleri taşıdığı düşünülen kürelerin olmadığını göstermişti. Peki, gezgenler boşlukta mı dolanıyorlardı? Nihayet eylemsizlik ilkesiyle açıklanan eylemsizlik hareketi, yani Aristotelesçi anlamda doğal hareketin döngüsel değil doğrusal olduğu ileri sürülmüştü. Bu durumda gök nesnelerinin döngüsel hareketi de artık doğal kabul edilemeyeceğine göre, onların hareketinin de açıklanması zorunlu hale gelmişti. İşte gravitasyon bu soruların yanıtıydı; bu yüzden de fizik tarihinin en önemli buluşu olmayı hak etmekteydi. 1665 yılından başlayarak Avrupa’nın önemli kısmı Veba salgını tarafında tehdit altındaydı ve bu dönemde üniversite de kapatıldığından Newton çiftlik evine döndü ve orada kaldığı iki yıl boyunca düzenli bir biçimde hareket ve ışık konularıyla ilgilendi. Gerçekleştirdiği gözlem ve deneyler sonucunda olağanüstü keşifler yaptı. En ünlü gözlemi ise dalından yere elmanın düşmesidir. Elmanın düşmesiyle Ay’ın yörüngesinde dolanmak durumunda kalması arasında analoji kuran Newton, kısa süre sonra kütle çekim fikrine ulaşmıştır. Ufkunu açan fikrin Kepler’in gezegenleri etki eden kuvvetin uzaklığa bağlı olarak azaldığı iddiasıdır. Buna göre her iki düşüşte gerçekleşen ivme miktarı Ay ve elmanın Yer’in merkezine uzaklıklarıyla orantılı olmalıydı. Hesaplarını buna göre yapan Newton, sonunda ünlü yasaya ulaşmayı başardı: Kuvvet, gezegenin kütlesiyle doğru, Güneş’e olan uzaklığının karesiyle ters orantılıdır. O halde çekim kuvvetinin evrensel ifadesi, F = G. m1x m2 d2 olmalıdır. Böylece Newton, Kepler’in üçüncü yasası yardımıyla iki gök nesnesi arasında bulunan çekimi ifade etmeyi başarmış ve bütün evreni yöneten tek bir kanun olduğunu kanıtlamıştır. Bundan dolayı da bu kanuna evrensel çekim kanunu denmiştir. Newton bu kanundan yola çıkarak, Ay’ın döngüsel hareket yapmasına neden olan iki kuvveti eşitleyerek Kepler’in üçüncü yasasına ulaşmış ve bir gezegenin hareketinin Kepler yasaları uyarınca oluştuğunu matematiksel olarak kanıtlamıştır. Sonuçta Newton, bütün gökcisimlerinin, birbirlerini çekmelerine neden olan güçlü bir çekme kuvvetine sahip oldukları bir evren tasarlamıştır. Güneş en büyük gök nesnesi olduğu için sistemin merkezindedir ve sisteme egemendir; sistemindeki tüm gök nesnelerini, çevresinde eliptik yörüngeler izleyecek şekilde kendine doğru çekmektedir. Bu olağanüstü keşfiyle Newton, sadece gezegen hareketlerinin dinamik yönünü çözmemiş, aynı zamanda Aristoteles’ten beri birbirinden bağımsız olduğu düşünülen serbest bırakılan cisimlerin düşüşü ve gezegen hareketleriyle ilgili problemlerin tek bir kuramla çözülebileceğini, başka bir deyişle Yer’e düşen elma ile gezegenin hareketi arasındaki ilişkiyi göstermiştir. Newton’un Principia adlı kitabı gerçekte fizikte kuramsal evreye geçişi temsil eden bir başyapıttır. Kendi zamanına kadar bilimde gözlem ve deney aşamasında bir takım kanunların elde edilmesiyle yetinilmişti. Newton ise bu kanunlar ışığında, o bilimin bütününde Resim 6.10 Yer’in Yörünge Hareketi Odağında Güneş’in bulunduğu bir yörüngede dolanan Yer, eğer Güneş’in kütle çekimi etkisi kalkarsa, yörüngeye tanjant biçimde (ok yönünde), eylemsizlik ilkesine uygun olarak (v hızıyla) hareketini düzgün doğrusal olarak sürdürecek, örneğin bir t süresi sonunda b’ye gelecektir. Gözlemlendiğinde ise, Güneş’in kütle çekimi etkisi nedeniyle, b’de değil c’de görülecektir. Çünkü bc mesafesini düşmüştür. Güneş Yer a b c d e 160 Bilim ve Teknoloji Tarihi geçerli olan ilkelerin oluşturulduğu kuramsal evreye ulaşmayı başarmış ve fiziği aksiyomatik hale getirmiştir. Bir bilim dalının aksiyomatik bir yapı kazanmış olması, gelişmiş ve genellik vasfını kazanmış olmakla aynı anlama gelmektedir. Aksiyomatik yapı, ünlü geometrici Eukleides’in düzlem geometriyi kurarken Elementler adlı kitabında geliştirdiği bir yöntemdir. Yöntemin esasını tanımlar, aksiyomlar ve postulatlar oluşturur. Bunlar yardımıyla teoremler bütünüyle rasyonel ve tümdengelim akıl yürütmeyle kanıtlanır. Geometriye kesinlik kazandıran da bu bilgi üretme biçimidir. Benzer bir yapıyı Principia’da izlemiş olan Newton, geliştirdiği aksiyomlarını mekanik biliminin temellerini oluşturan ilkeler olarak sıralamıştır: 1. Her cisim, üzerine uygulanan kuvvetler yoluyla dinginlik ya da düzgün doğrusal hareket durumunu değiştirmeye zorlanmadıkça durumunu korur (Eylemsizlik İlkesi). 2. Hareket değişimi uygulanan kuvvet ile orantılıdır ve kuvvetin uygulandığı yönde olur (F = m.a). 3. Her etkiye, her zaman karşıt olan eşit bir tepki vardır; ya da iki cismin birbiri üzerindeki karşılıklı etkileri her zaman eşit ve zıt yönlüdür (Etki-Tepki İlkesi). Bu üç ilke bir de yukarıda dile getirilen evrensel kütle çekimi yardımıyla Newton mekanik alanında ortaya çıkacak bütün değişim durumlarını matematik bağıntılar yoluyla çözümlemiştir. Bu yönü onun mekanik bilimin aynı zamanda kinematik yönüdür. Fizik biliminde iki temel yaklaşım kabul edilir: Dinamik ve kinematik. Dinamik yaklaşım, meydana gelen bir durumu nedenini ortaya koyarak incelemek demektir. Konu hareket olduğuna göre, nesneyi hareket ettiren veya bir nesnenin yer değiştirmek durumunda kalmasının nedenini ortaya koymak, aynı zamanda bir açıklama olduğundan, buna nedene dayalı açıklama denir. Bir de nedeni gözetmeden, ortaya çıkmış olan durumun bütünüyle matematik bağıntılarını dikkate alarak açıklamak söz konusudur. Bu da kinematik yaklaşım olarak adlandırılır. Newton 1727 yılında öldüğünde, parçacık üzerine dayandırarak geliştirdiği bilim anlayışı ve Parçacık Kuramı, bilim topluluklarınca benimsenmeye ve savunulmaya başlandı. Kurama ilgi çok büyük oldu; çünkü olası tüm olguların sadece bu kuramla açıklanacağına ilişkin kuvvetli bir kavrayış oluşmuştu. Bu kavrayış ve inanç ile gelecek 170 yıl boyunca kuram, Newton Programı adı altında, olgusal ve kavramsal düzeyde ayrıştırıldı; ısı, ışık, elektrik ve manyetizma gibi alanlarda Newton yasaları denendi. Bu denemeler büyük oranda başarılı olurken bir yandan da kuramın açmazları da belirginleşti ve sonunda Newton yasalarının belli hız ve büyüklük sınırları içinde geçerli olduğu ve bu boyutların dışında yetersiz kaldığı anlaşıldı. Böylece kuramın uygulanamadığı yerlerde, örneğin atom altı dünyada veya çok küçüklerin ve çok hızlıların dünyasında, yepyeni kuramların ortaya çıkması kaçınılmaz hale geldi, kuantum mekaniği, görelilik ve ışığın dalga olduğunu savunan dalga kuramlarının doğuşuna giden yol açılmış oldu. Optik Optiğin modern dönem öncesi tarihini oluşturan problemler neredeyse ışığın kaynağı ve görmenin oluşumunun fiziksel analizinden ibaretmiş gibi gözükmektedir. Buna karşılık ışığın doğası ve yayılımının niteliği konuları ise optiğin modern döneminin konularıdır. Bu dönemden başlayarak yapılan çalışmalar iki farklı ışık kuramının doğmasıyla sonuçlandı: Parçacık ve Dalga. Aynı şekilde bugün bütün fiziksel optik olgularının incelendiği fiziksel optiğin aşağıdaki temel ilkeleri de bu dönemde belirlendi: 1. Işık, homojen bir uzayda, sabit bir hızla ve doğrusal çizgilerde yayılır. 2. Farklı yoğunluklu iki ortam arasındaki sınırda kırılmaya uğrar. 6. Ünite - Rönesans ve Aydınlanma Dönemi’nde Bilim ve Teknoloji 161 3. Verilen bir ortam çifti için, kırılma indeksi her bir renk için farklıdır. 4. Işık çok dar aralıklardan veya nesnelerin kenarlarından geçerken kırınıma uğrar. Bütün bunlara karşın, bu dönem optiğinin ilk büyük başarısını kırılma kanununun tam ve kesin bulunuşu oluşturmaktadır. Başarı Willebrord van Roijen Snell’e (1580-1626) aittir ve Snell 1621 yılında, bugünkü halinden farklı olmakla birlikte, kendi adını taşıyan kırılma kanununu tam formüle etmeyi başarmıştır. Buna göre, havadan geçerek içi suyla dolu bir kabın üzerine düşen bir ışık ışınının, kırıldıktan sonra izlediği yol, orijinal yola sabit bir oran taşır: sini sin r = sinBCF sin ACF = AF /CB AF /CA = CA CB = a Sabit. Snell’in Kırılma Kanunu’nu bulması optiğin yeni evresinin başlangıcı olmuştur. Bu tarihten sonra yapılan çalışmalar daha çok ışığın niteliğini deneysel olarak anlama çabasına dönüşecektir. Bu çabayı gösterenlerin başında Grimaldi gelmektedir. Bir matematikçi olmakla birlikte, başarılı bir gözlemci de olan Francesco Maria Grimaldi (D.1618-Ö.1663), optik konusundaki gözlem sonuçlarını Physico-Mathesis de Lumine, Coloribus et Iride (Bologna 1665) adlı çalışmasında toplamıştır. Bu çalışmasında ışığın doğasının büyük bir giz içerdiğini vurguladıktan sonra, pek çok filozofun uzun tartışmalarla ışığın muammalı ve gizemli doğasını aydınlatmaya çalıştığını, ancak çok fazla ilerleme kaydedildiğini söylemenin güç olduğunu belirtir. Konunun zorluğunu kavramış ve önemli çekincelerle işe başlamış olduğu anlaşılan Grimaldi, kitabında kendisi ışık kaynağı olan nesnelere ilişkin tartışmaların yanında, renkler üzerinde durur ve renklere ilişkin yaygın düşünceleri irdeler. Işığın doğrusal yayıldığına inanan ve bunu kanıtlamaya yönelik deneyler yapan Grimaldi, bu deneylerinden birinde, ilk kez ışığın kırınımını gözlemlemiş ve bilinenin aksine, ışık ışınlarının doğrusal yayılım kuralına aykırı bir biçimde, engellerin kenarlarından aşabildiğine dikkat çekmiştir. Deneyin ayrıntısı şöyledir: Grimaldi, küçük bir delikten Güneş ışığının girdiği karanlık bir odada, giren ışık huzmesinin ortasına opak bir nesne yerleştirmiş, nesnenin gölgesini bir perde üzerine düşürerek oluşan gölgeyi dikkatlice incelemiştir. İlk dikkatini çeken gölgenin, iki taraftan renkli şeritlerce sınırlanmış olmasıdır (Resim 6.12). Grimaldi bu gözleminin ne anlama geldiğini tam olarak belirleyebilmek için bir ışık kaynağından çıkan ışık demetinin aynı düzlemde bulunan ve birbirlerinden belirli bir uzaklıkta yer alan iki yuvarlak aralıktan geçip, bir perde üzerine düştüğü ikinci bir deney daha düzenlemiştir. Ortaya çıkan ışıklı alanı dikkatlice incelediğinde, ışıkların doğrusal yayıldığı kabulüne daResim 6.11 Snell Kanununun geometrik gösterimi D E C F B A Resim 6.12 Grimaldi’nin Kırınım Açık Gölge Deneyi Açık Gölge Koyu Gölge B A C Resim 6.13 Grimaldi’nin Girişim deneyi J N E F HG A C D B L M O K 162 Bilim ve Teknoloji Tarihi yanarak oluşturacağı ışıklı alanın düşündüğünden daha fazla olduğunu ve aydınlık kısmın parlaklığının yeğinliğinin de homojen olmadığını fark etmiştir (Resim 6.13). Bu gözlemi ve daha önce gözlemlemiş olduğu gölgelerin içindeki saçaklanmalar, yani farklı koyuluk derecelerine sahip şeritler, onun ışıkların doğrusal yayıldığı konusunda kuşkuya düşmesine yol açmıştır. Grimaldi, gözlemlerden elde ettiği sonuçlardan daha ileri çıkarımlar yapmaya koyulduktan kısa bir süre sonra, bu gözlemlerin ancak ışığın dalga benzeri bir akış hareketi olarak kabul edildiğinde kolayca anlamlı hale gelebileceği düşüncesine ulaşmıştır. Bu düşüncesini anlamlandırabilmek için bir taşın suya atıldığında oluşan dairesel yayılımla, opak nesnelerin gölgeleri etrafında görünen şeritleri karşılaştırma yoluna giden Grimaldi, sonuçta, ışığın doğasının, tıpkı suda olduğu gibi dalga biçiminde bir akıştan ibaret olduğuna ve bu akışın sonsuz bir hızla saydam ortam boyunca yayıldığına karar vermiştir. Bu sonuç ilk kez ışığın dalga olabileceği düşüncesinin açıkça ileri sürülmesi olduğundan büyük bir öneme sahiptir. Bu dönemde gerçekleştirilen bir diğer keşifte ışığın hızının belirlenmesi ve bu yoldan ilk kez sonsuz olamayacağına karar verilmiş olmasıdır. Başta İslâm dünyasındaki optikçiler olmak üzere, Kepler ve Galileo da dâhil, yaygın olarak ışığın ansal hareket ettiği yönünde bir kanat söz konusuydu. Bu konuyu merak eden bir diğer bilim insanı da Ole Rømer’dir (D.1644-Ö.1710). Rømer ışığın hızını ölçmek için astronomi kaynaklı bir yöntem bulmuştur. Jüpiter üzerinde gözlemlerde bulunduğu sıralarda, uydularından biri olan Io’nun tutulma periyotları dikkatini çekmiş ve sonuçta iki tutulma arasında bir gecikmenin olduğunu belirlemiştir. Bu gecikmenin Yer’in kendi yörüngesi boyunca gezegenden uzaklaşması ve yakınlaşmasından kaynaklandığını anlayınca da, bunun tek nedeninin ışığın sanıldığının aksine sonsuz değil, sonlu olması gerektiğini çıkarmıştır. Yaptığı hesaplamalar dakiklik taşımasa da sonuçta ışığın yayılım hızının 120.000 mil/saniye olduğuna karar vermiştir. Işığın hızının sonsuz olmadığının bulunması, kuramsal olarak bazı çıkarımların yapılmasına neden olmuştur. Bu çıkarımlardan biri mademki ışığın hızı sonludur, o zaman hareketinin gerçekleştiği ortama bağlı olarak hızının da değişmesi gerekir. Işığın hızı, yayılımının biçimi ve bunlarla ilintili olarak doğası konuların bütünsel bir yaklaşımla ele alan Christian Huygens (D.1629-Ö.1695) olmuştur. Huygens, optik tarihinin önemli yapıtlarından biri olan Işık Üzerine İnceleme, (1690) adlı çalışmasını hazırlamış ve birinci bölümünde, ışığın yayılımına ilişkin özgün düşüncelerini açıklamıştır. Açıklamalarının özü şöyledir: Nokta bir kaynaktan çıkan ışık dalgasının, herhangi bir anda ulaştığı konumda, yani dalga sınırında o konumdaki parçacıkların her biri de derhal küresel dalgacıklar yayarlar. Öyleyse bir dalga sınırı üzerindeki her bir nokta elementer bir başka dalganın merkezini oluşturmaktadır (Resim 6.14). Huygens İlkesi olarak optik tarihine geçen bu belirleme şekil yardımıyla şöyle açıklanabilir. Buna göre DCF, A noktasal ışık kaynağından çıkan bir dalga ise DCF küresi içinde kapsanan parçacıklardan biri olan B parçacığı da kendi tekil dalgasını oluşturacaktır ve KCL dalgası da, AB boyunca çizilen doğrultuda DCF dalgasına, yalnızca C bölgesinde Resim 6.14 Huygens’e göre Işığın Küresel Yayılımı A H K D C L d d d d d b b b b E F B G I 6. Ünite - Rönesans ve Aydınlanma Dönemi’nde Bilim ve Teknoloji 163 değecektir. Benzer şekilde DCF küresinin, bb, dd, vs. gibi doğru parçacıkları da kendi dalgalarını oluşturacaklardır. Ancak bu dalgalar DCF dalgasına oranla daha zayıf olurlar ve DCF dalgası da, A noktasından başlayan hareketin belirli bir zaman diliminde ulaştığı uzaklıkça belirlenir. Burada kısaca anlatılan, bir noktadan çıkan dalganın o noktadan çizilen doğrularca sınırlanmakta ve bu doğrular boyunca yayılmakta olduğudur. Demek ki ışınlar kaynağından küresel olarak çıkmakta ve doğrusal olarak yayılmaktadır. Yayılım esir aracılığıyla gerçekleşmektedir, fakat boş uzaydakinden daha yavaş olarak. Bu son derece önemli belirlemelerinin ardından Huygens, ek bir açıklamada daha bulunmuş ve artık ışığın yansıma ve kırılması da dâhil olmak üzere, tüm özelliklerini bu ışık modeline göre açıklayacağını ileri sürmüştür. Bu bütünüyle doğru bir tavırdır ve eğer ışığın doğası hakkında kesin sonuca ulaşılmak isteniyorsa bunun yapılması bir zorunluluktur. Çünkü ışığın yayılımı çok uzun yıllar boyunca ele alınmış ve önemli ölçüde bilgi birikimine ulaşılmıştır. Bu birikim ışık ışınlarının doğru çizgiler boyunca yayıldığı konusunda bir uzlaşmanın doğmasına yol açmıştır. Buna aykırı bir savı temele alacak olan her kuram mutlaka ışığa ilişkin bütün özellikleri, deneysel ve matematiksel olarak açıklamak durumundadır. Siz de ışığın doğasının ne olduğunu araştırabilirsiniz. Işığın dalga nitelikli olabileceğine yönelik Grimaldi’nin gözlemleri ve ardından Huygens’in matematik açıklamaları, yetkin bir kuram düzeyine ulaşamadan Newton tarafından kesintiye uğratıldı ve ışığın doğasını kapsamlı olarak açıklamaya yönelik sistemli, tutarlı ve matematiksel temele dayalı yeni bir ışık tasarımı ileri sürüldü. Optik tarihine ışığın parçacık modeli olarak geçen bu anlayışın esasını parçacık ve boşluk kavramları oluşturmaktadır. Newton’un optik araştırmalarına ilişkin ilk ayrıntıları 1672 yılında, Royal Society’nin sekreteri Henry Oldenburg’a yazdığı bir mektupta öğrenmekteyiz. Daha sonra derneğin yayın organı olan Philosophical Transactions’da (Felsefi Etkinlikler) yayımlanan bu mektubunda Newton, rengin doğasını anlamak için düzenlediği karanlık oda deneylerinin sonuçlarını açıklamıştır: “Ben renk olgusunu incelemekte kullandığım bir üçgen prizma temin ettim ve karanlık bir oda meydana getirdim. Penceresine de uygun miktarda Güneş ışığının girmesine izin verecek küçük bir delik açtım. Deliğin girişine, karşı duvarın üzerine ışığı kıracak bir prizma yerleştirdim. İlk önce meydana gelmiş olan canlı ve yoğun renkleri izlemek çok sevindiriciydi; fakat sonradan daha dikkatli baktığımda, bunları dikdörtgen (oblong) bir biçimde görmek beni şaşırttı. Çünkü bilinen kırılma kanunlarına göre, ben daire oluşacağını umuyordum.” Newton aslında ışığın prizmadan geçtikten sonra renkleri oluşturacağını biliyor, ancak renklerin oluşturduğu görünüm onun için beklenmedik bir durum niteliğinde. Çünkü panjurdaki delik yuvarlak olduğu için, geçmiş deneyimlere göre, renklerin de yuvarlak bir görüntü oluşturması gerekli. Oysa görüntü yukarıda da belirtildiği üzere dikdörtgen olarak gerçekleşmiş. Newton bu görüntünün nedenini araştırıyor, birçok geçersiz belirlemenin sonunda ortaya çıkan bu yayılımın uzaklıkla doğru orantılı olduğu sonucuna gidiyor. Aslında dağılımın nedenini tam olarak belirleyemiyor. Ancak saf Güneş ışığının bütün gökkuşağı renklerini içerdiğinden kesinlikle emin oluyor ve deney sonucunu şu şekilde formüle ediyor: “Güneş ışığı farklı renklerden oluşur ve her 2 Resim 6.15 Newton’un Prizma Deneyi 164 Bilim ve Teknoloji Tarihi renk belirli bir açıyla prizmada kırılır.” Diğer bir deyişle, Güneş ışığı farklı kırılma niteliklerine sahip ışınlardan oluşur. Bu çıkarımlar açıkça renk ve kırılabilirlik gibi iki olguyu birbirine bağlamaktadır. Newton daha sonra bu belirlemelerinin ileri sonuçlarını elde etmek için, çalışmasını ayrıntılı hale getirmiş ve şöyle bir düşünce geliştirmiştir: Eğer bu bağlantı doğruysa, o zaman belirli bir rengin ışığı prizmadan geçirildiğinde, o rengin belirleyici açısıyla ışın demeti sapacak, fakat diğer renkler açığa çıkmayacaktır. Düzenlediği deneyde ortaya çıkan renk tayfındaki tek bir rengi diğerlerinden ayırmayı başaran Newton, ayırdığı rengi ikinci bir prizmadan geçirmiş ve beklediği gibi ışın demeti kırılmaya uğramış, fakat ayrışmamıştır. Böylece farklı renklerin kırılma miktarlarının birbirinden farklı olduğunu keşfeden Newton, deneyin kendisi açısından taşıdığı önemi vurgulamak için ona “experimentum crucis” (kritik [can alıcı] deney) adını vermiştir. Newton’un bu deneyi düzenlemekteki amacı, aslında Aristoteles’in değişim kuramının geçersiz olduğunu göstermektir. Bu kurama göre renkler beyaz ışığın değişimiyle ortaya çıkar. Eğer bu kuram doğruysa prizmaya gönderilen tek renk, tekrar değişime uğrayacak ve sonuçta da bütün renkler olmasa bile, örneğin kırmızıysa, kırmızı sonrası renkleri açığa çıkaracaktır. İşte Newton yaptığı ikinci deneyiyle bu kuramın doğru olmadığını, çünkü prizmaya gönderilen tek rengin kırıldığını ancak yine sadece kırmızı rengin oluştuğunu kanıtlamış oluyor. Newton sonucu şöyle özetliyor: “Doğada gerçekte beyaz ışık ve içinde de renkler bulunmaktadır. Prizma renkleri üretmemekte, sadece ayrıştırmaktadır. Bu nedenle ayrışmış renk tekrar ayrışmamaktadır.” Bu sonuç değişim kuramının geçersizliğini göstermek için yeterli olsa da Newton, kendi görüşlerini bir kuram haline getirecek son bir deney daha düzenlemeye karar veriyor, daha önce renkleri elde ettiği deney düzeneğindeki tayfın önüne ince kenarlı bir mercek yerleştiriyor ve böylece renkleri bir noktada odaklıyor. O noktada tekrar beyaz ışık elde ediyor. Bu ışığı prizmadan geçiriyor, tekrar renkler açığa çıkıyor, ancak ters bir biçimde, yani kırmızı altta, mor üstte olacak şekilde. Böylece Newton beyaz ışıktan renkleri ve renklerden de beyaz ışığı elde etmiş oluyor. Bu deney hem Değişim Kuramı’nı geçersizleştirmiş, hem de Newton’un kuramının yeni bir ışık ve renk kuramı olarak kabul edilmesini sağlamıştır. Newton’un oluşturduğu bu renk kuramının önemli bir yönü de, matematik bir temele dayanmasıdır. Çünkü prizmada renkler belirli bir açıyla kırılıyorlar. Dolayısıyla her rengin belirli bir kırılma derecesi, açısı var. Böylece her renk belirli bir nicelikle bağdaştırılmış oluyor. Oysa değişim kuramının böyle bir özelliği yok. Newton’un ulaştığı bu sonuçlar, 19. yüzyıla kadar etkinliğini korumuştur. Işık, doğası ve yayılımı hakkında ayrıntı için Hüseyin Gazi Topdemir’in Işığın Öyküsü, (TÜBİTAK, Ankara 2007) adlı kitabını inceleyebilirsiniz. Resim 6.16 Newton’un Tek Bir Renge İlişkin Kırılma Açıklaması Resim 6.17 Newton’un Beyaz Işıktan Renkleri ve Renklerden de Beyaz Işığı Elde Etmesi 6. Ünite - Rönesans ve Aydınlanma Dönemi’nde Bilim ve Teknoloji 165 ELEKTRİK Doğa karşısında ilerleme kaydetmek ve bu yoldan doğada olup bitenleri kontrol altına almak isteyen insanoğlu, yaşam serüveni boyunca her gün daha yoğun bir şekilde çevresinde olup bitenleri gözlemlemesi gerektiğini anlamıştır. Bu anlayış giderek örneğin birbirine sürtünen iki ağaç parçasının ısındığını veya reçine benzeri katılaşmış nesnelerin ovulduğunda, saman çöpü veya küçük kâğıt parçaları gibi şeyleri kendisine çektiğini fark etmesini sağlamıştır. Bu fark ediş sonuçta etkisi günümüze kadar gelen ve elektriklenme denilen olgunun keşfinden başka bir şey değildir. Katılaşıp billurlaşan reçinenin, kehribar olarak adlandırıldığı ve bu adlandırmanın aslında bazı nesnelerin ovularak elektriklenme özelliğine sahip olmalarını ifade ettiği bugün olduğu kadar aslında eski dönemlerde de bilinmekteydi. Ancak elektrik konusunda asıl çığır açıcı bilgilerin, diğer bilim dallarında olduğu gibi, modern dönemden itibaren ivme kazandığı unutulmamalıdır. Konuyu gözlem ve deney bağlamında oldukça bilimsel kabul edilebilecek tarzda işleyen ilk bilgin Mıknatıs Üzerine, (1600) adlı kitabın yazarı ve bu kitabıyla Kepler’e anima motrix fikrini ilham eden William Gilbert’tir (D.1540-Ö.1603). Versorium adlı bir aletle çok sayıda nesneyi inceleyen ve ovulduğunda elektriklenenleri saptayan Gilbert, kehribar ve değerli taşlardan başka kükürdün ve camın da elektriklendiğini bularak, elektriklenenler ve elektriklenmeyenler diye bir ayrıma gitmiştir. Bu basit sınıflandırma aslında, doğal nesnelerin farklı niteliklerine dayanılarak farklı şekillerde sınıflandırılabileceğini ve ister istemez sınıflandırmanın bilimsel bilgi elde etmede değerli bir akıl yürütme olduğunu göstermesi bakımından önemli bir adımdır. Zira elektriklenen nesnelerin nesneleri kendisine doğru çektiğinin gözlemlenmesi, mıknatısın benzeri bir çekme etkisinin elektriklenmeyle de gerçekleştiğinin anlaşılmasına yol açmıştır. Nitekim bu çekmenin gözlemlenmesinden sonra Nicola Cabeo’nun (D.1585-Ö.1650) testere tozlarının elektriklenmiş nesnelere değdiğinde itildiklerini keşfetmesiyle (1639) birlikte, elektriklenmenin çekme ve itme gibi iki farklı davranışa yol açtığının anlaşılmasına neden olmuştur. Gözleme dayalı bu keşifler, bilimsel araştırmada gözlem ve deneyin taşıdığı yüksek değerin bu dönemden itibaren derinden kavranmasına ve deneysel araştırmanın gittikçe öne çıkmasına yol açmıştır. Bu aslında bilimsel devrime giden sürecin nasıl hazırlandığının açık ipuçlarını ortaya koyması bakımından ayrıca önemlidir. İtme ve çekme süreci Robert Boyle’un (D.1627-Ö.1691) bu iki durumun boşlukta da gerçekleştiğini belirlemesiyle yeni bir evreye taşınmıştır. Çünkü 17. yüzyılda mekanik dünya görüşü egemendir ve bu görüşe göre aslında evren doludur. Boşluğun sürece katılması bu kez boşluğun olanaklı olup olmadığı ve olanaklıysa bu durumda boşluğun gerçekte sağlanıp sağlanamayacağı merak edilmeye başlanmış, bu merak Otto von Guericke’in (D.1602-Ö.1686) ilk boşluk oluşturma makinesini yapmasıyla sonuçlanmıştır. Guericke’in elektriğin sivri uçlu nesnelere doğru yönelme eğilimi gösterdiğini fark etmesi ise aslında elektriğin iletilme özelliğinin açık bir ipucu özelliği taşısa da bu konuyu daha sonra Stephen Gray (D.1666-Ö.1736) hakkıyla ele alacak, ilk defa elektriğin uzun mesafeler boyunca teller aracılığıyla iletilebileceğini keşfedecktir. Gray’in iletilmeyi keşfetmesinden sonra bu kez, Charles François Cisternay du Fay (D.1689-Ö.1739) yaptığı deneylerle hem yalıtkan özelliğini hem de camsal ve reçinesel olmak üzere iki tür elektriklenmenin olduğunu keşfetti. Elektrik konusunda ayrıntı için A. Wolf ’un A History of Science Technology and Philosophy in the 16th & I7th Centuries, (George Allen & Unwın Ltd. London 1950) kitabının ‘Magnetism and Electricity’ başlıklı 13. Bölümüne ve E. T. Whittaker’ın, A History of the Theories of Aether and Electricity, (Longmans, Green and co. 1910) kitabının ‘Electric and Magnetic Science, Prior to The Introduction of the Potentials’ başlıklı 2. Bölümüne bakabilirsiniz. 166 Bilim ve Teknoloji Tarihi Daha sonra Jean Antoine Nollet (D.1700-Ö.1770) yaptı. Nollet, elektriklendirilmiş bir nesnenin başka bir nesnenin yakınına getirilirse veya değdirilirse elektriğini kaybedeceğini buldu. Bu gözlem öyleyse elektriğin nasıl korunabileceği konusu gündeme taşıdı ve sonuçta Leyden şişesinin keşfedilmesini sağladı. Von Kleist ve Pieter von Musschenbrock (D.1692-Ö.1761) şişeyi geliştirerek elektriğin depolanmasını sağladılar. Bir sonraki adım Leyden şişelerinden oluşturulan bataryaların yapımı oldu ve bu bataryaların olağanüstü elektrik salabildikleri keşfedildi. Sürece önemli bir katkı da yıldırımla çok zaman geçiren ve bu yoldan atmosfer elektriğine dikkat çeken Benjamin Franklin (D.1706-Ö.1790) oldu. Gelişen diğer bilim dalları gibi, elektrik incelemeleri de sonuçta nicel bir düzeye taşındı ve Joseph Priestley (D.1733-Ö.1804) ve Henry Cavendish (D.1731-Ö.1810) ve Charles Coulomb (D.1736-Ö.1806) elektrik yükleri arasındaki çekme veya itme kuvvetinin, tıpkı kütle çekimi gibi, yükler arasındaki uzaklığın karesiyle ters orantılı olarak değiştiğini ortaya koydular. Luigi Galvani (D.1737-Ö.1798) ise bir deney sırasında metal bir masa üzerindeki ölü bir kurbağanın bacağı üzerinde çalışırken, bacağa bıçak değdirdiğinde kasıldığını fark etti ve bu kasılmanın, hücrelerin elektrik içermesi nedeniyle oluştuğunu ileri sürdü. Ancak birkaç yıl sonra Alessandro Volta (D.1745-Ö.1827), bu kasılmanın iki farklı metalden kaynaklandığını buldu ve deneyleri sonucunda, iki farklı metal arasına çeşitli sıvılar koymak suretiyle, ilk elektrik pilini yapmayı başardı. COĞRAFYA İlerleyen dönemlerde yeryüzü hakkında kazanılan bilgilerin artmasıyla, bu bilgilerin düzenlenmesi, sistemleştirilmesi ve sınıflandırılması çalışmaları başladı sonuçta coğrafya tanınan bir bilim dalı oldu. Keşiflerle dünyanın bilinen bölgelerinin artması sonucunda, ilgili bölgelerin yerleşim yerlerini, kıyılarını, limanlarını vb. anlatan kitapların yazılması kaçınılmaz hale geldi. Bu yazılı anlatımlar coğrafya terminolojisinin oluşmasına giden süreci başlattı ve iklim, nüfus, insan, ekonomi gibi kavramlarla birlikte kavramlar da çeşitlenmeye ve zenginleşmeye başladı. En sonunda Jean Bodin (D.1530-Ö.1596) ve Bernhardus Varenius’un (D.1622-Ö.1650) katkılarıyla bağımsız bilim dalı olarak coğrafya doğdu. Daha sonra sürece Immanuel Kant (D.1716-Ö.1804), Alexander Von Humbolt (D.1769-Ö.1859) ve Carl Ritter (O.1779-Ö.1859) katıldı ve coğrafyanın modern dönemi başladı. BİYOLOJİ 17. yüzyıl biyolojide de köklü gelişmelerin olduğu bir zaman dilimidir ve bu gelişmenin temel nedeni mikroskobun esaslı bir şekilde kullanılmasıdır. Başka bir deyişle, teleskobun kullanılmasının astronomide oynadığı role benzer bir süreç de mikroskobun biyolojik süreçlerin anlaşılmasında kullanılmasıyla gerçekleşmiştir. Mikroskobun kullanılmasının ilk belirgin keşfi hücre fikrine ulaşılması ve bunun bir sonucu olarak da bitkilerin hücrelerden oluştuğunun açıkça gözlenebilmesidir. Bu başarı Robert Hook’a (1635-1703) aittir ve Micrographia or Some Physiological Descriptions of Minute Bodies Made by Magnifying Glasses with Observations and Inquiries, başlıklı kitabında büyütücü camlar dediği mikroskopla elde ettiği gözlemlerini çizerek okuyucuya aktarmak gibi önemli bir işi gerçekleştirmiştir. Kitapta çizimini verdiği 57 ilginç görüntü arasında ilk kez bir sineğin gözünü, arının iğnesini, bit ve pirenin anatomisini, kuş tüyünün yapısı yer almaktadır. Hücrenin tanınması biyolojiye modern yapısını kazandırmıştır ve bu yoldan ilerleyen Marcello Malpighi (D.1628-Ö.1694) iç organların dokularını ayrıntılı olarak gözlemlemiştir. Antonio von Leeuwenhoek (D.1632-Ö.1723) çamurlu suyu mikroskop altında incelediğinde, tek hücreli canlıların varlığını keşfetmiş, canlılar dünyasının görünenlerden oluşmadığını ilan etmiştir. Swammerdam (D.1637-Ö.1680) ise mikroskobunu böcekler dünyasına çevirmiş ve onların da evrim geçirdiklerini bölünerek çoğaldıklarını belirlemiştir. 6. Ünite - Rönesans ve Aydınlanma Dönemi’nde Bilim ve Teknoloji 167 TEKNOLOJİ Bu yüzyılda sık kullanılan bir araç olması dolayısıyla teleskop en yaygın gözlem aracı haline gelmiştir. Ne zaman icat edildiği belirsizlik taşısa da, uzun bir zaman dilimi boyunca birçok bilim insanının kitabında, özellikle de ışık üzerine çalışanların teleskobu çağrıştıran araçlardan söz ettikleri görülmektedir. Merceklerin yapımına ilişkin bilgilerimiz erken dönemleri işaret etmekle birlikte, büyütücü veya yaklaştırıcı özellikli aletlerin tarihi 16. Yüzyılın başlarına kadar götürülebileceğini göstermektedir. Örneğin ünlü Türk astronomu ve matematikçisi Takîyüddîn, 1574-1580’li yıllarda İstanbul’da bir gözlemevi kurmuş ve optik konusunda kaleme aldığı kitabında da teleskop yaptığını söylememize yol açan bir tanımlamada bulunmuştur. “Ben uzakta bulunmaları nedeniyle görülemeyen [gözden gizlenmiş olan] eşyayı en ince ayrıntılarıyla gösterebilen ve ortalama uzaklıkta bulunan gemilerin yelkenlerini bir ucundan tek bir gözle baktığınızda görebileceğiniz bir billur [mercek] yaptım” demektedir. Bu açıklamalara dayanarak Takîyüddîn’in Galileo ve Newton gibi kendisine bir teleskop yaptığını söylemek olanaklı görünmektedir. Teleskobun Batıdaki gelişimi de yaklaşık bu sıralara denk gelmektedir ve önce Lippershey ve ardından da Galileo uzak nesneleri birkaç kat büyütebilen veya yakınlaştıran teleskoplar yapıp kullanmışlardır. Teleskopa ilgi gösteren bir diğer bilgin de teleskobun optik ilkelerini açıklayan, iki yakınsak mercekli ve dışbükey oküleri bulunan bir teleskop geliştiren Kepler’dir. Kepler’in geliştirdiği teleskopu Güneş lekelerini gözlemlemek için kullanan Scheiner, teleskopu birkaç kişinin aynı anda kullanmasına olanak tanıyan helyoskopu geliştirmiştir. 17. yüzyıla gelindiğinde teleskop hakkındaki bilgi birikimi artmış dev teleskopların yapımına girişilmişti. John Hevel’in yaptığı 42 metrelik bir teleskop bu türden bir araçtır. 18. yüzyılın başlarında ise büyütme gücü daha fazla olan aynalı teleskoplar geliştirildi. Bu yüzyıldan itibaren teleskop yapım teknolojisi gelişti, daha nitelikli mercekler yontulabildi ve gelişmiş teleskoplarla gökyüzü gözlemlendikçe, astronomi hızla gelişti ve pek çok keşif yapıldı. Siz de teleskobun tarihini araştırabilirsiniz. Mikroskop, teleskop derken bu dönemde geliştirilen bir diğer araç da termometredir. Galileo’nun öncülük ettiği, Francis Bacon’ın ise gösterge çizelgesi eklediği bu ısı ölçme aracını insanın vücut sıcaklığını ölçmek için kullanan ise Sanctorius (1612) oldu. Bu sıvılı termometrelerden sonra Otto von Guericke (1672) ve ardından Amontons (1688) havalı termometreyi geliştirdiler. İlerleyen süreçte su yerine alkolün kullanıldığı termometreler yapıldı ve Boyle ise anason yağının donma noktasını sabit nokta olarak alındığı termometrik çizelge oluşturdu. 1714’de Fahrenheit kendi adıyla anılan bir termometre yaptı ve cıva kullandı. Fahrenheit suyun çözülmesini esas alarak, mutlak sıcak ve mutlak soğuk noktalarını belirledi. 100 derecelik gösterge çizelgesi ise 1742’de Celcius tarafından önerilmiş, suyun kaynamasını 100 derece ve suyun donmasını 0 derece olarak belirlemiş ve bu ikisi arasını eşit parçalara bölmüştür. Antik dönemlerden itibaren doğada boşluğun olamayacağına, doğanın boşluktan sakındığına dair bir görüş gelişmişti ve bu görüş Fârâbî tarafından havanın bittiği yerde suyun başladığı düşüncesiyle desteklenmişti. 17. yüzyıla gelindiğinde gözlem ve deney bilgisinin artmasıyla birlikte, Galileo doğanın boşluktan sakındığı kuralının aslında bir sınır durumunun bulunduğunu belirledi. Onu böyle bir düşünceye iten gerekçe ise düşük düzeylerde biriken suyu yükseğe çıkarmak için kullanılan pompaların, belirli bir yüksekliğin üzerine su basamadıklarını görmüş olmasıydı. Şu halde doğada boşluğun bir sınırı bulunduğu anlaşıldığına göre, bu durumda su, hava ve boşluk hakkında daha fazla de3 168 Bilim ve Teknoloji Tarihi neysel bilgiye gereksinim olacağı açıktır. Deneyin doğaya ilişkin bilgi edinmenin iyi bir yolu olduğunu anlayan Torricelli (D.1608-Ö.1647) ünlü cıva deneyleriyle sorunu çözmeye çalıştı ve pompanın suyu basabildiği maksimum yüksekliğe karşılık civanın 76 santimetre yükselebildiğini ve tüpün üst tarafında boş kısım kaldığını gördü. Deneyini detaylandırıp, cıva dolu boruyu cıva dolu kabın içine yerleştirdiğinde, yine 76 santimetrelik yüksekliği elde etti ve ulaştığı bu sonucu atmosfer basıncının dengelemesi olarak yorumladı. Bu barometrenin de bulunuşuydu aslında. Daha sonra Pascal (D.1623-Ö.1662) barometreyle çeşitli deneyler yaptı ve atmosfer basıncının, ölçümün yapıldığı yerin denizden yüksekliğine bağlı olarak değiştiğini, yükseklik arttıkça basıncın azaldığını gösterdi. Hava, boşluk, ateş, su buharı ve bu unsurlar arasındaki etkili bağlantılar üzerinde Antik Çağ’dan bu yana sürekli durulmuştur. Modern dönemin ve endüstrileşmenin önemli bir ayağını oluşturan buhar gücünün seri kullanımını açan yolda boşluk üzerine yapılan deneysel çalışmalar başat rol oynamaktadır. Magdeburg Yarım Küreleri gibi boşluk üreten düzeneklerin yapılması, bu yoldan içi boş hale getirilen bir silindirin içine doğru bir pistonun itilebilmesinin başarılması, aslında ilk buhar makinesine giden yolu açtı. Boşluk yaratıldığında pistonun boşluğa doğru kendiliğinden, yani dış havanın basıncıyla ilerlediğinin anlaşılması, mekanizmanın iki taraflı nasıl çalıştırılabileceğinin sorgulanmasına neden oldu ve ardından buhar gücünün pistonu itmesiyle çalışan düzenek yapılabildi. Bu başarılı denemeleri buhar makinesine çevirmeyi ise 1769’da James Watt (D.1736-Ö.1819) başardı. Watt’ın çift taraflı çalışabilecek hale getirdiği buhar makinesini 1796’da Richard Trevithick (D.1771-Ö.1833) yürüyecek hale getirince, lokomotif geliştirilmiş oldu. 1804’de ray üzerinde giden ilk lokomotif yapılınca, insanlığın demiryollarıyla tanışma süreci başladı. 6. Ünite - Rönesans ve Aydınlanma Dönemi’nde Bilim ve Teknoloji 169 Özet Rönesans, Avrupa kültür çevresinin iki büyük çağı olan Orta Çağ ile Modern Çağ arasında kalan zaman dilimine verilen addır ve bir geçiş dönemidir, bu iki çağ arasında bir köprüdür. Aydınlanma ise Rönesans’ın hedeflerine önemli ölçüde ulaşıldığı bir dönemdir ve bu dönemin dikkat çeken yönü bilimlerde gerçekleşen büyük ilerlemelerdir. Bu ilerlemenin başlangıcında Kopernik’in uzun yıllardan sonra yeniden ileri sürdüğü Güneş merkezli evren modelinin benimsenmesi yer almaktadır. Kopernik’in modeliyle başlayan yeni dönem Brahe’nin ayrıntılı gözlemleriyle daha karmaşık bir hal almış, ardından Kepler’in elips yörüngeleri keşfetmesiyle astronomide yeni bir dönem başlamıştır. Bu dönemde geliştirilen teleskopun gözlemlerde kullanılmasıyla da gözlemsel astronomide önemli gelişmeler kaydedilmiştir. Sürecin en dikkat çekici bilim insanı Galileo, yaptığı gözlemlerle hem gökyüzü ve çeşitli gök nesneleri hakkında ayrıntı bilgisinin artmasını sağlarken, aynı zamanda Güneş merkezli evren modelinin gereksinim duyduğu fizik temeli de hazırlamıştır. Bu fizik temeli evrensel bir konuma taşıyarak, yeryüzü ve gökyüzü ayrımını kaldırarak, evrenin her tarafında aynı fizik yasalarının geçerli olduğunu ise Newton geliştirmiş ve böylece klasik fizik yasaları, yöntemi ve çalışma alanı belirlenmiş kuramsal bir bilim haline gelmiştir. Bu dönemde en çok dikkat çeken gelişme coğrafi keşifler alanında olmuştur. Rönesans dönemine kadar Güney’de Afrika’nın Kongo Havzası, Kuzey’de İngiltere’nin Kuzey sahilleri, Doğu’da Hindistan ve Japonya kıyıları ve Batı’da ise Kanarya adalarının Batı kısımları bilinmekteydi. Keşiflerle Afrika’nın Batı kıyıları Ümit Burnu Afrika’nın doğu sahilleri keşfedildi. Bu dönemdeki en önemli keşif ise Amerika’nın keşfidir. Descartes’ın analitik geometriyi kurması, döneme damgasını vuran en önemli matematik gelişme olurken, onu olasılık hesabının bulunması, Fermat Teoremi, ideal sayılar, Snell Kanunu’nun keşfi izledi. Permütasyon, kombinasyon ve simgesel mantığın geliştirilmesi matematiği parlak bir evresine taşıdı. İntegral ve türevin bulunması başarıyı taçlandıran gelişmeler oldu. Bu dönem teknolojik buluşlar açısından da göz kamaştırıcı bir dönem oldu. İlk gelişme barutun silah olarak kullanılmasıyla ortaya çıktı. Barutun silah olarak kullanılmasıyla geniş kitleler barutlu silahlarla derebeyleri etkisiz hale getirebildiler ve sonuçta derebeylik yıkıldı. Teleskobun kullanılmasıyla da gökyüzüne ilişkin çok sayıda yeni bilgi edinildi ve birçok gök cismi keşfedildi. Böylece modern bilimin yapılanmasının temelini hazırlayan çabalar yoğunlaştı ve sonuçta bilimsel devrim çağı başladı. Bu çağ Kopernik ile başlayan yeni dönemin Kepler ve Galileo ile beklenen sonuca ulaştığı ve Newton ile olgunlaştığı dönemdir. Bu dönemden itibaren, bütün bilim dallarında bilinen ve egemen olan kuramların yerine yeni kuramlar önerilmiş ve etkin olmasını sağlayacak adımların atılabilmesi sağlanmıştır. Artık doğa insanın açıklayamadığı gizemli güçlerin değil, bilgiye dayalı bir gücün bulunduğu bir yer oldu. Bunun sonucunda daha önce maddi yetersizliklerle ezilmekte olan Avrupa ulusları bilimin, felsefenin ve sanatın yarattığı yeni içerisinde, kendi dışındaki dünyadan güç almaya, zenginleşmeye ve bolluğa kavuşmaya başladılar. 170 Bilim ve Teknoloji Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. Rönesans’ı en iyi hangisi betimlemektedir? a. Yeniden doğuş b. Aristoteles ve İbn Sînâ’yı reddetme c. Öğrenmenin yeniden canlanması d. Dine karşı çıkma, akla ve bilime güvenme e. Edebiyat, sanat ve bilimde yenileşme 2. Güneş merkezli everen modeli neden ‘devrim’ kabul edilmektedir? a. Diferansiyel hesabın bulunuşunu sağladığı için b. Yeni bir düşünce dünyasına yol açtığı için c. Yeni gök nesnelerinin keşfini sağladığı için d. Kilisenin kabulleriyle uylaştığı için e. Boşluğun keşfine yol açtığı için 3. Yer-Güneş merkezli evren modelini kim geliştirmiştir? a. Mikolaj Kopernik b. Andreas Osiander c. Bartolomeu Dias d. Tycho Brahe e. John Kepler 4. Galileo’nun modern mekaniği temellendirdiği ilkesi hangisidir? a. Satürn’ün halkasını keşfetmesi b. Doğanın matematiksel olduğunu söylemesi c. Güneş’in mükemmel olmadığını belirtmesi d. Dünyanın hareket ettiğini savunması e. Eylemsizlik hareketini bulması 5. Ümit Burnu’nu kim keşfetti? a. John Kepler b. Bartolomeu Dias c. Vasco Da Gama d. Gemici Henry e. Santa Maria 6. Paracelsus’a göre bütün varlıkların temeli nedir? a. Toprak, su, hava, ateş b. Tuz, kükürt, cıva c. Dört element d. Materia prima e. Dört element ve materia prima 7. Büyük Kan Dolaşımını kim buldu? a. Andreas Vesalius b. James Cook c. William Harvey d. Galenos e. Charles Darwin 8. Bir savaş aracı olarak barut ilk kez hangi yüzyılda kullanıldı? a. XIV. yüzyıl b. XV. yüzyıl c. XVI. yüzyıl d. XVII. yüzyıl e. XI. Yüzyıl 9. Gezegen yörüngelerinin elips olduğunu kim keşfetmiştir? a. Tycho Brahe b. Mikolaj Kopernik c. Andreas Osiander d. John Kepler e. Isaac Newton 10. Girdap düşüncesini geliştiren kimdir? a. Newton b. Galileo c. Descartes d. Ptolemaios e. Kepler 6. Ünite - Rönesans ve Aydınlanma Dönemi’nde Bilim ve Teknoloji 171 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar 1. a Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. b Yanıtınız yanlış ise “Astronomi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. d Yanıtınız yanlış ise “Yer ve Güneş Merkezli Evren Modeli” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. e Yanıtınız yanlış ise “Fizik, Mekanik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. b Yanıtınız yanlış ise “Coğrafya” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. e Yanıtınız yanlış ise “Biyoloji ve Tıp” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. c Yanıtınız yanlış ise “Biyoloji ve Tıp” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. a Yanıtınız yanlış ise “Teknoloji” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. d Yanıtınız yanlış ise “Elips Yörüngelerin Keşfi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. c Yanıtınız yanlış ise “17. ve 18. Yüzyıllar Astronomi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Kopernik aslında Güneş merkezli evren modelini ilk kez ileri süren bilim insanı değildir. Daha önce Aristarkhos aynı modeli önermişti. Bundan başka yine Antik Çağ’da Herakleides hem Yer hem de Güneş merkezli bir model geliştirmişti. Sıra Sizde 2 Işığın doğasının ne olduğu uzun yıllar boyunca merak edildi. İlk kez Aristoteles saydamlığın parlaması olarak tanımladı. Daha sonra Descartes bilardo topu şeklinde küçük cisimlerden oluştuğunu düşündü. Bazı değişikliklerle Newton da ışığın parçalardan oluştuğunu ve düz çizgiler boyunca yayıldığını benimsedi. 19. Yüzyılda Young ise dalga olduğunu belirledi. Einstein konuyu noktalayarak, ışığın enerji paketlerinden oluştuğunu ve dalga şeklinde yayıldığını ileri sürdü. Sıra Sizde 3 Bilinen kaynaklara göre, teleskopun en erken tarihi 1600 yıllarına denk düşmektedir. Galileo’nun evrenin gizlerini çözmek üzere gökyüzüne yönelttiği teleskobu da 1609 tarihini taşımaktadır. Ancak bu tarihler daha eskiye götürülebilmektedir. Çünkü gözlem tüpü denilen araçlar çok daha eskiden örneğin Çin’de MÖ 1100’lerde kullanılmaktaydı. Bu aracın asıl özelliği görüntüyü büyültmek, yakınlaştırmak ya da daha net hale getirmek değil, ışığı bir noktada toplayarak gözlemcinin yıldızı daha net olarak algılamasını sağlamaktı. Bu araçlar Ortaçağ’da da yoğunlukla kullanılmıştır. Abetti, G. (1954). The History of Astronomy. London: Sidgwick & Jackson. Adnan, A. A. (1980). Bilim ve Din, İstanbul: Remzi Kitabevi. Akdoğan, C. (1983). “The Controversy Between Newton and Hooke on the Nature of Light”, Journal of Human Sciences, Cilt 2, Sayı 1, Ankara: ODTÜ. Aristoteles, (1997). Fizik, Yunanca Aslından Çeviren: Saffet Babür, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Baumer, Franklin Le Van, (2010). “Rönesans ve “İnsancı” Akımlar”, Ed. Alev Alatlı, Batı’ya Yön Veren Metinler, Cilt 2, İlke Eğitim ve Sağlık Vakfı Yayınları, Kapadokya MYO. (Baumer’in “Main Currents of Western Thought”, Alfred A. Knopf Publishers, New York, 1964, kitabından alınmıştır.) Bernal, J. D., (1995). Modern Çağ Öncesi Fizik, Çev. Deniz Yurtören, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları. Bixby, W., (1997). Galileo ve Newton’un Evreni, Çeviren: Nermin Arık, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, İstanbul. Boll, M. (1991). Matematik Tarihi, Çeviren: B. Gözkan, İstanbul: İletişim Yayınları. Capra, F. (1992). Batı Düşüncesinde Dönüm Noktası, Çeviren: M. Armağan, İstanbul: İnsan Yayınları. Capra, F., (2009). Da Vinci’nin Bilimi, Çeviren: K. Tanrıverdi, İstanbul: Optimist Yayınları. Cohen, M. R. &. I. E. Drabkin, (1966). A Source Book in Greek Science, Harvard University Press. Copernicus, N. (2002). Gökcisimlerinin Dönüşleri Üzerine, Çeviren: Saffet Babür, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Crombie, A. C. (1957). Augustine to Galileo the History of Science A.D. 400-1650, William Heinemann.London. Cushing, James T., (2003). Fizikte Felsefi Kavramlar I, Çeviren: B. Özgür Sarıoğlu, İstanbul: Sabancı Üniversitesi Yayınları. Descartes, R., (1983). Felsefenin İlkeleri, Çeviren: Mesut Akın, İstanbul: Say Kitap Pazarlama. Descartes, R., (1984). Metot Üzerine Konuşma, Çeviren: K. Sahir Sel, İstanbul: Sosyal Yayınları. Descartes, R., Aklı Yönlendirme Kuralları, Çeviren: Can Şahan, Kuram Yayınları, İstanbul (Tarihsiz). Dreyer, J. L. E. (1953). History of the Planetary System from Thales to Kepler, New York: Dover. Galileo Galilei, (2008). İki Büyük Dünya Sistemi Hakkında Diyalog, İtalyanca aslından çeviren Reşit Aşçıoğlu, İş Bankası Kültür Yayınları, Hasan Ali Yücel Klasikler Dizisi, İstanbul. Galileo, G. (1914). Dialogues Concerning the Two New Sciences, İngilizceye çevirenler; Henry Crew & Alfonso de Salvio, New York: Dover. 172 Bilim ve Teknoloji Tarihi Galileo, G. (1953). Dilalogue Concerning the Two Chief World Systems-Ptolemaic & Copernican, İngilizceye çeviren; Stillman Drake, Los Angeles: University of California. Gökberk, M., (1980). Felsefe Tarihi, İstanbul: Remzi Kitabevi. Grant, E. (1974). A Source Book in Medieval Science, Harvard: Harvard University. Gürel, O. (2001). Doğa Bilimleri Tarihi, İmge Kitabevi Yayınları: Ankara. Hooke, R., (1961). Micrographia or Some Physiological Descriptions of Minute Bodies Made by Magnifying Glasses with Observations and Inquiries, Dover Publications, New York. Huygens, C. (1952). Treatise on Light, Great Books of the Western World, Ed: Robert Maynard Hutchins. Joyce, W. B. & Alice Joyce, “Descartes, Newton and Snell’s law”, Journal of the Optical Society of America, Cilt 66, Sayı 1, 1976. Kâhya, E. (1980). On Sekizinci Yüzyılda Tabii Bilimler, Ankara. Kahya, E., Öner, M., (2012). Modern Biyolojinin Doğuşu, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. Kâhya, E., Öner, M., (2007). Biyoloji Tarihi / İlk Uygarlıklardan On Dokuzuncu Yüzyıla, Ankara: İmge Kitabevi Yayınları. Kant, I., (2002). Evrensel Doğa Tarihi ve Gökler Kuramı, Çeviren: Seçkin Selvi, İstanbul: Sarmal Yayınevi. Kepler, J. (1938). Ad Vitellionem Paralipomena, I, Gesammelte Werke, 2. Cilt, München. Kepler, J. Epitome of Copernican Astronomy, IV and V, İngilizceye çeviren; Glenn Wallis, Great Books of Western World, XVI, Chicago 1952. Kuhn, T. S, (2007). Kopernik Devrimi, Batı Düşüncesinin Gelişiminde Gezegen Astronomisi, Çev.: H. Turan & D. Bayrak & S. K. Çelik, Ankara: İmge Kitabevi Yayınları. Losee, J., (1993). A Historical Introduction to the Philosophy of Scienece, Oxford University Press, Oxford. MacLachlan, J., (2008). Galileo Galilei, İlk Fizikçi, Çeviren: İnci Kalınyazgan, TÜBİTAK, Ankara. Middleton, W. E. Knowles, (1963). The Scientific Revolution, Schenkman Pub. Co.Cambridge. Newton, I. (1952). Mathematical Principles of Natural Philosophy, Great Books of Western World, İngilizceye çeviren; Andrew Motte, XXIV, Chicago. Newton, I. (1952). Opticks or A Treatise of the Reflections, Refractions, Inflections & Colours of Light, New York. Newton, I. (1952). Optics, Great Books of the Western World, Ed: Robert Maynard Hutchins. Nicholl, C., (2004). Lonardo da Vinci, The Flights of the Mind, Penguin Books, London. North, J. (1995). History of Astronomy and Cosmology, New York: Fontana, London Elsevier. Panofsky, E., (2005). “Rönesans”: Kendini Tanımlamak mı, Kendini Tanımak mı?”, Çeviren: Ömer Madra, Rönesans’ın Serüveni, Ed. Nurettin Pirim, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Ronan, C. (2003). Bilim Tarihi, Dünya Kültürlerinde Bilimin Tarihi ve Gelişmesi, Çevirenler: E. İhsanoğlu ve F. Günergun, Ankara: TÜBİTAK. Ronchi, V., The Nature of Light, (Storia della Luce) İngilizceye Çeviren: V. Barocas, Harvard 1970. Rönesans’ın Serüveni, (2005). Editör: Nurettin Pirim, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Sabra, A. I. (1967). Theories of Light From Descartes to Newton, London. Sarto, G., (1962). “The Quest for Truth: A Brief Account of Scientific Progress During the Renaissance”, Sarton on The History of Science, Ed: Dorothy Stimson, Cambridge, Mass.. Sayılı, A. (1973). Kopernik ve Anıtsal Yapıtı, Nikola Kopernik 1473-1973, Başmur Matbaası, Ankara. Scott, J. F., (1952). The Scientific Work of René Descartes, (Taylor and Francis, London. Shapiro, A. E. (1973). “Kinematics Optics; A Study of the Wave Theory of Light in the Seventeenth Century”, Archive for History of Exact Sciences, Cilt 11. Struik, D. J. (1996). Kısa Matematik Tarihi, İstanbul: Sarmal. Tekeli, S. vd. (1999). Bilim Tarihine Giriş. Ankara: Nobel. Tez, Z. (2000). Kimya Tarihi, Ankara. Topdemir, H. G. (2002). İbrahim Müteferrika ve Türk Matbaacılığı, Ankara: Kültür Bakanlığı. Topdemir, H. G. (2007). Işığın Öyküsü, TÜBİTAK, Ankara. Topdemir, H. G. ve Unat, Y., (2008). Bilim Tarihi, Pegem, Ankara. Topdemir, H. G., “Leonardo da Vinci ve Perspektif Bilimi”, Bilim ve Ütopya, Sayı: 273, Yıl: 28, Mart 2017, Ankara. Unat, Y. (2001). İlkçağlardan Günümüze Astronomi Tarihi, Ankara: Nobel. Vezzosi, A., (2005). Leonardo da Vinci, Evren Bilimi ve Sanatı, Çeviren: Nami Başer, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Vinci, Leonardo da, (2005). “Ressamın Defterinden”, Ressamın Temel İlkeleri, Çeviren: Enis Batur, Rönesansın Serüveni, Ed. Nurettin Pirim, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. Voelkel, J. R. (2002). Johannes Kepler, Yeni Gökbilim, Ankara: TÜBİTAK. White, M., (2001). Leonardo İlk Bilgin, Çeviren: A. Aybars Çağlayan, İnkılâp Kitabevi, İstanbul. Whittaker, E. T., (1910). A History of the Theories of Aether and Electricity, Longmans, Green and co.. Wolf, A. (1950). History of Science, Technology and Philosophy in the 16th and 17th Centuries, George Allen & Unwin Ltd. Yıldırım, C. (1992). Bilim Tarihi, İstanbul: Remzi Kitabevi. Yıldırım, C. (1995). Bilimin Öncüleri, Ankara: TÜBİTAK. 7 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Klasik Osmanlı Bilim Geleneği ve Kurumlarını tanımlayabilecek, Yeni Eğitim Müesseselerinin Kuruluşunu açıklayabilecek, Türkçe Modern Bilim Literatürünün Ortaya Çıkışını açıklayabilecek, Yeni Bilim Müesseselerini sıralayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • İstanbul Rasathanesi • Mühendishane-i Bahrî-i Hümâyun • Mühendishane-i Cedid • Tıp Mektepleri • Mekteb-i Harbiye • Darülfünun • Osmanlı Bilim Literatürü • Humbaracı Ocağı • Osmanlı Bilim Geleneği • Yeni Bilim Müesseseleri İçindekiler Bilim ve Teknoloji Tarihi Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji • GİRİŞ • KLASİK OSMANLI BİLİM GELENEĞİ VE KURUMLARI • YENİ EĞİTİM MÜESSESELERİNİN KURULUŞU • TÜRKÇE MODERN BİLİM LİTERATÜRÜNÜN ORTAYA ÇIKIŞI • YENİ BİLİM MÜESSESELERİ BİLİM VE TEKNOLOJİ TARİHİ GİRİŞ Osmanlının altı asırlık tarihi boyunca imparatorluk sınırları içerisinde görülen bilim hareketleri, kendine has bir gelişme çizgisi göstermiştir. Bu çizgi Osmanlı İmparatorluğu sınırları dışında kalan diğer İslâm toplumları ile tarihî miras ve gelenek bakımından birçok müşterek unsura sahip olmakla beraber coğrafi konumu, devlet idaresinin ve toplumun dinamizmi neticesinde bazı yönleri ile farklılıklara sahiptir. Böylece Osmanlı bilimi, kaynağı bakımından onun dışında kalan İslâm dünyası ile müştereklik içinde olmakla birlikte geçirdiği gelişmeler bakımından öncü vasfını taşır. Başlangıçta, kendisinden daha eski İslâm devletlerinin birikiminden etkilenerek oluşan Osmanlı bilimi, çok geçmeden eski bilim ve kültür merkezlerini etkileyecek ve onlara örnek olacak bir noktaya ulaşmıştır. Diğer taraftan, 17. asırdan itibaren Batı biliminin etkilerinin Osmanlı dünyasında yavaş yavaş görülmeye başlamış olması ve Osmanlılar kanalıyla diğer İslâm ülkelerini etkilemeye başlaması bu öncü karakterini vurgulamıştır. Bu gelişmeler, (İslâm dünyasını bir bütün olarak temsil eden) Osmanlıyı İslâm ile modern Batı arasında kendine has bir sentez oluşturma noktasına götürmüştür. Osmanlı bilim ve eğitim hayatındaki büyük değişmeler geniş bir zaman dilimi içerisinde gerçekleşmiştir. Bu yüzden Osmanlı tarihindeki köklü değişmeleri belirli olaylara bağlamak veya belli bir tarihten itibaren başlatmak zordur. Genellikle “eski ve yeni” bir arada ve birbirine paralel olarak uygulanmıştır. Bu ünitede bir yandan Osmanlı öncesi İslâm bilim geleneğine ve daha ziyade Selçukluların mirasına dayanan, ancak imparatorluğun dışından yapılan katkılarla da gelişen, klasik Osmanlı bilim geleneğinin oluşması ve gelişmesine kısaca temas edilirken, bir yandan da Batı ile yakın ilişkiler neticesi gelişen Batı bilim geleneğinin önemli noktaları ele alınarak, Osmanlı biliminin iki safhası analitik olarak ana hatlarıyla ortaya konmaya çalışılacaktır. Burada İmparatorluğun Asya ve Avrupa’daki topraklarında yaşayan Hıristiyan mezheplerine mensup Rum, Ermeni, Bulgar, Sırp, Macar ve Romenler ile Yahudilerin oluşturduğu gayrimüslim nüfusunun Türkçe, Arapça ve Farsça dilleri dışında yazmış oldukları eserler ile bu kültür çevrelerinde cereyan eden ilmî faaliyetlere yer verilmeyecektir. Zira Osmanlı bilimi ile ilgili çalışmaların bugünkü durumu bu konuyu ele almaya yardımcı olacak yoğunluğa ulaşmamıştır. Şüphesiz ki Osmanlı bilimi ile ilgili genel ve kapsayıcı değerlendirmelerin fazla dikkati çekmeyen ve üzerinde layık olduğu ölçüde durulmayan bu yönlerinin de ele alınmasıyla daha mükemmel hale geleceği muhakkaktır. Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji 176 Bilim ve Teknoloji Tarihi KLASİK OSMANLI BİLİM GELENEĞİ VE KURUMLARI Osmanlı bilimi, kendisinden önceki Selçuklu Devleti’nin bilim mirası ve o dönemde Anadolu şehirlerinde kurulmuş olan eğitim bilim müesseselerinin temeli üzerine kurulmuştur. Osmanlılar ayrıca dönemin en ileri kültür ve bilim merkezlerinden olan Mısır, Suriye, Irak, İran ve Türkistan’daki bilim adamlarının faaliyetlerinden de istifade etmişlerdir. Osmanlılar İslâm dünyasının kültür ve bilim mirasını koruyup zenginleştirerek ona yeni bir dinamizm ve canlılık kazandırmışlardır. Böylece İslâm medeniyetinin eski merkezlerinin yanı sıra Bursa, Edirne, İstanbul, Üsküp ve Saraybosna gibi yeni kültür ve bilim merkezleri ortaya çıkmıştır. Bu dönemde gelişen Osmanlı kültür ve bilimi günümüz Türkiye’sinin ve birçok Orta-Doğu, Kuzey Afrika ve Balkan ülkesinin kültürel kimliğini ve bilim mirasını oluşturmuştur. Osmanlılarda din, kültür ve bilim faaliyetlerinin kaynağını oluşturan ve aynı zamanda devlet ve toplumun ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde teşkilatlanmış olan en önemli müessese medreselerdir. Osmanlı medreseleri devletin kuruluşundan 20. yüzyılın başlarına kadar faaliyetlerini sürdürmüştür. Medreseler, İslam geleneği çerçevesinde aynı esaslara bağlı kalmakla beraber, özellikle teşkilat bakımından Osmanlılarda birçok değişikliğe uğramıştır. Orhan Bey’in (D.1326-Ö.1362) (ikinci Osmanlı sultanı) 1331’de İznik’te kurduğu ilk medreseden başlayarak bütün medreselerin çalışmalarını destekleyen vakıfları vardı. Fatih ile Kanuni’nin kurdukları medreselerin vakfiyelerinde daha öncekilerden farklı olarak dinî (naklî) ilimlerin yanında aklî ilimlerin okutulması da şart koşulmuştur. Medreselerde din, ilim ve eğitim hizmetlerini yürütenlerin yanında bürokraside ve yargıda ihtiyaç duyulan idarî ve adlî personel eğitilirdi. Osmanlı toplumunun dinî, ilmî ve kültürel müessesesine, yani ilmiyeye mensup olan, sosyal ve resmî hayatın her yönünde önemli rol oynayan ulema medreselerden yetişiyordu. Bu medreselerde yetişen âlimler, müderrislik, müftülük, kadılık, kazasker ve şeyhülislamlık vazifelerinde bulunuyorlardı. Ulemanın iki yönlü vazifeleri vardı: İslam hukukunun (şeriatın) yorumlanması ve uygulanması. Müftüler bu görevlerden birincisini, kadılar ise ikincisini yerine getiriyorlardı. İlmiye mensupları, İslam hukukunu ve Sultanî kanunları devlet işlerinde uyguluyorlardı. II. Mehmed (Fatih) (D.1451-Ö.1481) devrinden itibaren medreselerin sayısının artması üzerine, bunların birbirlerinden ayrılmalarını kolaylaştırmak amacıyla derecelendirilmeleri yoluna gidilmiştir. İstanbul’un fethinden sonra II. Mehmed, Fatih Külliyesi’ni inşa ettirmiştir (1463- 1470). Külliyenin ortasında bir cami ve bu cami etrafında medreseler, darüşşifa, mektep, imaret ve diğer binalar vardı. Fatih Külliyesi, daha sonraki dönemlerde İstanbul’da sultanlar ve devlet erkânı tarafından yaptırılan benzer eserlere örnek teşkil etmiştir. Fatih Külliyesi’nin iki eğitim seviyeli dört paralel sıradan oluşan 16 medresesinin sayı ve organizasyon bakımından Osmanlı ve genel olarak İslam eğitim tarihinde benzersiz bir yeri bulunmaktadır. 7. Ünite - Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji 177 Fatih dönemindeki siyasî istikrar ve iktisadî refah sebebiyle İslam dünyasındaki seçkin ilim adamları ve sanatkârlar imparatorluğun başkentinde toplanmıştır. Osmanlılar, özellikle 1492’de Granada’nın düşmesinden sonra kendilerine uygulanan zulümden kaçan Müslüman ve Yahudi bilim adamlarını himaye etmiş ve Osmanlı toprakları üzerinde barındırmışlardır. Bunların yanında, medreselerin malî kaynağını oluşturan vakıfların zenginleşmesinin de ilim ve eğitim hayatının canlanmasında büyük tesiri olmuştur. 16. yüzyılda Kanuni Sultan Süleyman’ın (D.1520-Ö.1566) Süleymaniye Medreseleri’ni kurmasıyla, medreselerin gelişmesinde son safhaya ulaşılmıştır. Bu dönemde Süleymaniye Külliyesi bünyesinde “Darüttıp” adıyla bir ihtisas medresesi kurulmuştur. Böylece Osmanlı tarihinde ilk defa, şifahanelerin dışında tıp eğitimi veren bağımsız bir müessese kurulmuş oluyordu. Osmanlıların kurduğu diğer ihtisas medreseleri “Darülhadis” ve “Darülkurra” idi. Darülhadis, bütün medrese hiyerarşisinde en yüksek mertebeye sahipti. Osmanlı medreselerinde riyazi ve tabii bilimlerin okutulduğuna dair bilgiler, bu medreselerden bazılarının, son dönemlerde iddia edildiği gibi, “Fen” veya “Mühendislik” medreseleri olduğunu gösterecek durumda değildir. Klasik dönemde aklî ve naklî ilimlerin bir bütün olarak tahsil edildiği medreseler arasında eğitiminin tabiî ilimlerden tıpta yoğunlaşması açısından tek istisnası Süleymaniye Tıp Medresesi’dir. Klasik dönemde askerî ve sivil teknik eleman ihtiyacını karşılayacak insan gücünün yetiştirilmesi, sivil ve askerî meslek zümrelerinin içinde usta-çırak geleneğine bağlı olarak, yenileşme döneminde göResim 7.1 Fatih Medreseleri’nin Vaziyet Planı 178 Bilim ve Teknoloji Tarihi rüleceği gibi, Avrupa’dan mülhem yeni müesseselerin kurulmasına kadar devam etmiştir. Tophane’de topçular ve top dökücüler bu usûl ile yetiştirilir, imtihana tabi tutularak memleketin değişik yerlerindeki dökümhanelere ve kalelere gönderilirlerdi. Tersane ile Humbaracı Ocağı’nda da bu türden meslek içi eğitimin sürdüğü muhakkaktır. Bu ocaklara eğitilmek üzere alınan adaylar arasında gemi ve silah yapımında maharet sahibi olup temayüz edenler olmuştur. Gerçekten de Osmanlı eğitim sistemi her bakımdan kendi ihtiyaçlarını karşılayacak durumda olmuştur. Medreseler dışında matematik, astronomi ve tıp gibi değişik ilimlerin öğretildiği ve usta-çırak ilişkisi içerisinde eğitim veren müesseseler de vardı. Bunlar âlimlerin ve ilmi teşvik eden (devlet ve toplumun) mümtaz şahsiyetlerin konakları, şifahaneler ve muvakkithaneler gibi yerlerdi ve etraflarında aktif bir bilim ve kültür ortamı oluşmuştu. Osmanlılarda pratik ihtiyaçları karşılamaya yönelik uygulamalı bilim müesseselerinin başında sağlık hizmeti veren müessesler gelmektedir. Genellikle “darüşşifa”, “şifahane” veya “bîmâristan” olarak adlandırılan bu müesseseler aynı zamanda tıp eğitimi verme fonksiyonunu da icra etmişlerdir. Osmanlı öncesinde Selçukluların Konya, Kayseri ve Sivas gibi büyük şehirlerde kurmuş oldukları darüşşifalar gibi Osmanlılar da sırasıyla Bursa, Edirne ve İstanbul gibi başkentlerinde, çok sayıda darüşşifa tesis etmişlerdir. Osmanlılar çok önem verdikleri darüşşifaları, devamlılıklarını sağlamak için müstakil birer bina olarak değil daha ziyade külliyelerin bir birimi olarak inşa edegelmişlerdir. 1470’te Fatih Sultan Mehmed tarafından kurulmuş olan Fatih Darüşşifası, 1481’de II. Bayezid’ın emriyle Edirne’de kurulan Bayezid Darüşşifası ve 1550’de tesis edilen Süleymaniye Darüşşifası ile aynı dönemde kurulan, Haseki Darüşşifası (1550), Sultan I. Selim’in hanımı Hafsa Sultan’ın Manisa’da kurmuş olduğu Hafsa Sultan Darüşşifası (1522-23) bu çeşit önemli yapılardan bazılarıdır. Hasta tedavisi yanında hekimlerin yetişmesinde de önemli bir yeri olan darüşşifalar, 19. asrın ortalarında modern hastaneler açılana kadar faaliyetlerine devam etmişlerdir. İlimle ilgili Osmanlı müesseselerden bir diğeri muvakkithanelerdir. Şehirlerde ve kasabalarda belirli mescit veya camilerin avlusunda kurulan bu yapılar, özellikle İstanbul’un fethinden sonra, külliyelerin bir unsuru olarak yaygın bir şekilde tesis edilmiş ve faaliyetlerini külliyenin vakıf gelirleri ile sürdürmüşlerdir. Burada özellikle namaz vakitlerinin tayinini yapan bir muvakkit bulunmaktadır. Muvakkitler zaman tayini için rubu’ tahtası (quadrant), usturlab, sekstant, oktant, güneş saatleri ve mekanik saatler ile kronometre gibi aletler kullanmışlardır. Muvakkithaneler zaman ölçme bilgisi dışında matematik ve astronomi öğretilen birer merkez olma özelliğine de sahip müesseseler olmuşlardır. Yukarıda bahsi geçen ve kendi özel vakıflarınca desteklenen müesseseler dışında devletin resmî müesseseleri içinde bulunan, daha çok padişahın, hanedan mensuplarının ve saray görevlilerinin işleriyle ilgili olan iki müessese daha vardı. Bunlardan biri “Hekimbaşılık” diğeri ise “Müneccimbaşılık” idi. Hekimbaşı, başta padişah ve ailesi olmak üzere saray halkının sağlığıyla ilgilenen tabipti. İlmiye sınıfından iyi yetişmiş kimseler arasından seçilen hekimbaşı, aynı zamanda imparatorluğun tabip, eczacı, cerrah, kehhal (göz hekimi) ve sağlıkla ilgili bütün müesseselerinden sorumluydu. Hekimbaşılık müessesinin sona ermesine kadar (1844), bazıları bir kereden fazla olmak üzere toplam 42 kişi bu vazifeye tayin edilmiştir. 15. asrın sonlarına ve 16. asrın başlarına doğru kurulmuş olan diğer bir müessese müneccimbaşılıktır. İlmiye sınıfından seçilen müneccimbaşılar, hekimbaşılar gibi sarayda görevli olup astronomi ilmiyle, takvim [Takvimler 1800 yılına kadar Uluğ Bey Zîci’ne göre hazırlanırdı. Bu tarihten sonra Avrupa kaynaklı Jacques Cassini’nin zîcini ve daha sonra da Lalande’ın zîcine göre çıkarılmışlardır], imsakiye hazırlama, hanedan mensupları ve 7. Ünite - Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji 179 yüksek rütbeli devlet adamları için yıldızların, belli bir zamandaki yerlerini, durumlarını gösteren çizelge (zayice) çıkarma gibi işlerle meşgul olmuşlardır. Hekimbaşı ve müneccimbaşılar kendi sahalarında yazdıkları eserler yanında, diğer ilmiye mensupları gibi dinî ve edebî konularda da çeşitli eserler vermişlerdir. Müneccimbaşı veya kıdemli yardımcılarından biri sultanların tahta çıkışı, saraydaki düğün ve doğum günleri, kızaktan gemi indirilişi gibi önemli hadiseler için, uğurlu gün ve saatlerin tespitini yapardı. Ayrıca, astronomi ile ilgili hadiseleri Güneş ve Ay tutulmalarını (kuyruklu yıldızlar, gökte görünen cisimler ve saire gibi), zelzele ve yangın felaketlerini takip eder, elde ettiği bilgileri kendi yorumları ile saraya iletirdi. Yukarıda sözü edilen muvakkithanelerin idaresi de müneccimbaşıların mesuliyetindeydi. III. Murad (D.1574-Ö.1595) zamanında İstanbul’da kurulan meşhur rasathane Müneccimbaşı Takiyüddin el-Râsıd’ın (Ö. 1585) idaresi altındaydı. Osmanlı İmparatorluğu’nun sonuna kadar 37 ilim adamı müneccimbaşılık görevini üstlenmişti. Bu müessese Cumhuriyet’in ilânı ile 1924 yılında lağvedilmiş yerine 1927’de Başmuvakkitlik kurulmuştur. Medreseler etrafında oluşan ilmî faaliyetler yanında, gerek sağlık ve tıp eğitimini sağlayan darüşşifalar ve Süleymaniye Tıp Medresesi ve gerekse yukarıda kısaca temas ettiğimiz, muvakkithaneler gibi kurumlar ile müneccimbaşılık ve hekimbaşılık gibi resmî saray teşkilatları çevresinde aktif ve dinamik bir ilim ortamı oluştuğunu söylemek gerekir. Klasik dönemde ortaya konan birçok eser, medreselerin yanı sıra bu kurumların bünyesinde hazırlanmıştır. E. İhsanoğlu, “Osmanlı Eğitim ve Bilim Kurumları”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, c. II, İstanbul: IRCICA, 1998, s.254-270; aynı yazar, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim”, Osmanlı Uygarlığı, cilt II, ed. H. İnalcık, G. Renda, Ankara 2003, s. 344-385 Hekimbaşılık için: Ali Haydar Bayat, Osmanlı Devleti’nde Hekimbaşılık Kurumu ve Hekimbaşılar, Ankara: Atatürk Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 1999; Müneccimbaşılık için: Salim Aydüz, Osmanlı Devleti’nde Müneccimbaşılık ve Müneccimbaşılar, İstanbul 1993 [İ.Ü. Edebiyat Fakültesi, basılmamış yüksek lisans tezi]; Şifahane için: E. İhsanoğlu, a.g.m., s. 259-263; Muvakkithaneler için: Süheyl Ünver, “Osmanlı Türkleri İlim Tarihinde Muvakkıthâneler”, Atatürk Konferansları V, 1971-1972’den ayrı basım, Ankara 1971, s.217-257; Rasathane için: Aydın Sayılı, The Observatory in Islâm and its Place in the General History of the Observatory, Ankara 1960; İsmet Miroğlu, “İstanbul Rasathânesi’ne Âit Belgeler”, Tarih Enstitüsü Dergisi, sayı 3 (Ekim 1972), s.75-82. İstanbul Rasathanesi’nin Kuruluşu Türk asıllı bir ailenin çocuğu olarak Şam’da dünyaya gelen, Suriye ve Mısır’da eğitim gören Takiyüddin el-Râsıd, 1570 yılında Mısır’dan İstanbul’a gelmiş ve Sultan II. Selim tarafından müneccimbaşılığa tayin edilmiştir. Takiyüddin, kısa bir zaman sonra Osmanlı tahtına geçen III. Murad’ın emriyle İstanbul’da bir rasathane inşasına başlamıştır. Rasathane astronomların barınma, çalışma ihtiyaçlarına cevap veren ve bir kütüphane ihtiva eden çok iyi tasarlanmış bir bina idi. İslâm dünyasının en büyük rasathanesi olarak planlanan bu müessese, aynı zamanda zamanının en gelişmiş astronomi cihazları ile donatılmıştı. Takiyüddin’in rasathanesinde kullanılan aletlerin, çağdaşı Avrupalı meşhur astronom Tycho Brahe’nin (D.1546-Ö.1601) 1576’da Uraniborg’da kurmuş olduğu rasathanedeki aletlerle benzer özelliklere sahip olduğu dikkati çekmektedir. Takiyüddin Sidratü Munteha’l-Efkâr adlı Zîc’inde İstanbul’daki rasat faaliyetlerine on beş yardımcısı ile birlikte 1573 yılında başladığını belirtmektedir. Buna göre rasathane, çalışmaların başladığı 1573 yılından, yıkılış tarihi olarak herkesçe kabul edilen 4 Zilhicce 987/22 Ocak 1580’e kadar rasat faaliyetlerini sürdürmüştür. 180 Bilim ve Teknoloji Tarihi İstanbul Rasathanesi’ndeki çalışmalarıyla Güneş parametrelerinin hesaplanması için yeni bir metot geliştiren Takiyüddin, sabit yıldızların enlem ve boylamlarının tespitinde ise Venüs gezegeni, Aldebaran ve Spica Virginis adlı iki yıldızı kullanmıştır. Günümüzde 61” olarak hesaplanmış olan Güneş’in apojesini, Takiyüddin 63” olarak hesaplamıştır. Bu, Kopernik’in 24” ve Tycho Brahe’nin 45” değerleriyle mukayese edildiğinde gerçeğe en yakın değerdir. Batı dünyası, Milattan sonra 2. yüzyılda Batlamyus’tan, 16. yüzyılda Kopernik’e kadar, açıların ölçülmesinde kirişleri kullanmıştır. Bu sebeple 1°’lik kirişin hesaplanması astronomların önemli meselelerinden biri olmuştur. Kopernik bunun için 2°’lik kirişin hesabına dayalı olan ve yaklaşık bir değer veren yöntemi kullanırken, Takiyüddin açıların ölçülmesinde, kirişleri değil, İslâm astronomi geleneğine uyarak sinüs, kosinüs, tanjant ve kotanjant gibi trigonometrik fonksiyonları kullanmıştır. Uluğ Bey’den esinlenerek sinüs 1°’yi hesabetmek için farklı bir yöntem geliştirmiştir. Diğer taraftan Takiyüddin, astronomi gözlemlerindeki dakikliği ve hesaplamalarında altmış tabanlı sayı sistemi yerine daha önce el-Öklidisi ve Gıyaseddin Cemşid el-Kâşî (Ö. 1429) gibi İslâm matematikçileri tarafından geliştirilen ondalık kesirleri trigonometriye ve astronomiye uygulamış, Ceridetü’dDürer ve Haridetü’l-Fiker adlı eserinde buna uygun sinüs ve tanjant tabloları hazırlamıştır. Aynı zamanda Takiyüddin icatlarıyla, daha önce İslâm dünyasında kullanılan rasat aletlerine yeni aletler ilave etmiştir. Takiyüddin’in rasathanede kullanmış olduğu aletlerin bazıları: Batlamyus tarafından icat olunmuş zâtü’l-halak, paralaktik cetvel ve usturlab, bir kısmı daha önce İslâm dünyasında kullanılan kadran, zatü’s-semt ve’l-irtifa, zâtü’şşubeteyn, rub’u mıstar, zâtu’s-subkateyn, zâtü’l-evtâr gibi aletlerdir. Ayrıca Takiyüddin tarafından icat edilmiş olan “muşebbehe bi’l-menatık” adlı sekstant aleti, Tycho Brahe’nin icat ettiği alete çok benzemektedir. Takiyüddin rasatlarında, rasathanede kurmuş olduğu ahşap duvar kadranını ve “saatleri, dakikaları ve saniyeleri gösteren kadranlı bir mekanik saat inşa ettik, her dakikayı beşer saniyeye böldük” diye tarif ettiği, kendisinin yapmış olduğu mekanik saati kullanmıştır. Bu, daha evvel kullanılan saatlerden daha dakik olduğu için, uygulamalı astronomi konusunda, 16. asrın önemli icatlarından birisi olarak kabul edilmiştir. Takiyüddin, rasathanedeki gözlemlerine dayanarak, Sidratü Munteha’lEfkâr fî Melekûti’l-Feleki’d-Devvâr veya Zîc-i Şehinşahî adlı Güneş cetvellerini ihtiva eden bir zîc hazırlamış ve Sultan III. Murad’a ithaf etmiştir. Onun Ceridetü’lDürer ve Haridetü’l-Fiker adlı eseri ise Ay cetvellerini ihtiva etmektedir. Takiyüddin, çalışmalarında İslâm bilim adamlarının yazılarını incelemiş ve eserindeki yeni unsurlara daha önceki astronomi eserlerinin bir kritiğini ilave etmiştir. Şüphesiz onun çalışmaları Osmanlı biliminin zirvesini oluşturmuş ve İstanbul Rasathanesi’nin kuruluşundan sonraki faaliyetleri, İslâm astronomi geleneğindeki en ileri gelişmeyi sağlamıştır. Rasathanenin devlet adamları arasındaki rekabet ve kıskançlık yüzünden dinî bahaneler ileri sürülerek hazin bir şekilde yıkılması, klasik Osmanlı ilim geleneğinin duraklamasının da başlangıcı olmuştur. Resim 7.2 Takiyüddün E-Rasıd Tarafından Kurulan İstanbul Rasathanesi Kaynak: Şehinşahnâme, İ. Ü. Kütüphanesi, nr. F. 1404, vr. 57a 7. Ünite - Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji 181 S. Tekeli, “Nasirüddin, Takiyüddin ve Tycho Brahe’nin Rasat Aletlerinin Mukayesesi”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, XVI/3-4 (1958), s. 301-393; aynı yazar, 16’ıncı Asırda Osmanlılar’da Saat ve Takiyüddin’in “Mekanik Saat Konstrüksiyonuna Dair En Parlak Yıldızlar” Adlı Eseri (Türkçe-İngilizce-Arapça metin), Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, 1966; aynı yazar, “Takiyüddin’de Güneş Parametrelerinin Hesabı”, Necati Lugal Armağanı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1968, s. 703-706; Takiyüddin el Rasıd ve çağdışı Tycho Brahe’yi çalışmaları ve rasathanelerinde kullandıkları aletler bakımından karşılaştırınız. Sonucu yorumlayınız. Klasik Dönem Osmanlı Bilim Literatürü Klasik dönem bilim literatürü, başta astronomi, matematik ve tıp sahalarında olmak üzere, büyük çoğunluğu ders kitabı olan telif ve tercüme eserler ile küçümsenmeyecek ölçüdeki orijinal çalışmadan meydana gelmektedir. Osmanlı müderrislerinin umumiyetle iyi bildiği “elsine-i selase” denilen üç dilde, yani Arapça, Türkçe ve küçük bir kısmı Farsça dillerinde hazırlanmış olan bu eserlerin çok azı incelenmiştir. Başlangıçta Osmanlı bilim ve eğitim literatürü, genellikle, İslâm medeniyetinin temel dili olan Arapça yazılmıştır. Bunun yanında 14. ve 15. asırlardan itibaren Arapça ve Farsça eserler Türkçe’ye tercüme edilmeye başlanmış ve böylece bir tercüme hareketi doğmuştur. Bu hareket, çok iyi Arapça bilmeyen zamanın idarecilerinin desteği ve tercüme edilen eserleri okuma fırsatını elde eden daha geniş bir okuyucu kitlesinin oluşmasının verdiği şevk ile yayılmış, İslâm biliminin (tıp, ecza, botanik, coğrafya, astronomi ile ilgili ansiklopedik kılavuzlar, rüya tabirleri, müzik ve sözlükler) her sahasında basit ve anlaşılır bir Türkçe’yle tercümeler yapılmış ve İslâm kültürü halk arasında yayılma imkânı bulmuştur. Bunun yanında orijinal Türkçe eserler de yazılmıştır. 18. asrın başlarından itibaren ve özellikle 1729’da Müteferrika Matbaası’nda ilk kitabın basılmasından sonra bilim kitaplarının büyük çoğunluğu Türkçe olarak hazırlanmış ve Osmanlı Türkçesi modern bilimleri aktarmada sık kullanılan temel dil haline gelmiştir. Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan Kanuni Sultan Süleyman devrine kadar olan ilk on Osmanlı padişahının hüküm sürdüğü klasik dönemin kültür ve bilim hayatını konu edinen eserlerin başında şüphesiz Taşköprülüzâde’nin (Ö. 1561) Şakâyıku’n-Nu’mâniyye’si gelir. Şakâyıku’n-Nu’mâniyye’de zikredilen doğrudan telif edilen veya önce yazılmış eserlerin üzerine sonradan şerh veya haşiye şeklinde yazılan eserler analitik bir şekilde incelendiğinde bu dönemin ilmî hayatının özellikleri açık bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Buna göre zikredilen dönemde Osmanlı âlimlerinin doğrudan telif ettikleri eserlerin % 25,7’sini aklî ilimler, % 25,7’sini tarih-edebiyat-ahlak, % 22,8’ini tefsir, % 14,2’sini fıkıh, % 8,5’ini tasavvuf ve % 2,8’ini akaid eserleri oluşturmaktadır. Osmanlı öncesi dönemde telif edilmiş eserlere Osmanlı âlimlerinin yazdıkları şerh, haşiye, talik veya tercümelerin ise % 26,6’sını fıkıh, % 20,8’ini aklî ilimler, % 15,8’ini kelâm, % 13,5’ini Tarih-edebiyat-ahlak, % 9,5’ini akaid, %8,5’ini tefsir, %2,7’sini tasavvuf ve % 2,2’sini hadis konusundaki eserler meydana getirmektedir. Bu değerler Osmanlı kültür ve bilim hayatının ilk 250 yıllık dönemine tekabül etmekte ve Osmanlı âlimlerinin ilgilerinin yoğunluk kazandığı konuları açık bir şekilde sergilemektedir. İlk büyük Osmanlı âlimlerinden Bursalı Kadızâde-i Rumi’nin (Ö. 1432 civarı) Osmanlı bilim geleneğinin ve literatürünün gelişmesine büyük katkıları olmuştur. İlk eserini ilmî kariyerine başladığı Anadolu’da yazan Kadızâde, daha sonra Semerkand’a yerleşmiştir. Eserleri arasında Çağminî’nin el-Mülahhas fi’l-Hey’e adlı astronomi kitabına yaptığı Şerhü’l-Mülahhas fi’l-İlmi’l-Hey’e adlı şerhi ve Semerkandî’nin geometri konusundaki 1 182 Bilim ve Teknoloji Tarihi Eşkalü’t-Te’sis’ine yazdığı Şerhü’l-Eşkalü’t-Te’sis adlı kitabı en yaygın olanlardır. Matematik ve astronomi konularındaki bu önemli eserlerini Arapça yazan Kadızâde, daha sonra Uluğ Bey (Ö. 1449) tarafından kurulmuş olan Semerkand Rasathanesi’nin ve medresesinin başına getirilmiştir. Farsça yazılan meşhur Uluğ Bey Zîci’nin (Zîc-i Gürganî) hazırlanmasına büyük katkıda bulunmuştur. Onun matematik alanında yazdığı en önemli eserlerden biri de Risale fî İstihracı Ceybi Derece Vahide bi-Amalin Müessese alâ Kavâide Hisabiyye ve Hendesiyye alâ Tarikati Gıyaseddin el-Kaşî adlı risalesidir. Eser adından anlaşılacağı üzere Cemşid el Kaşî’nin bir derecelik yayın sinüsünün hesaplanması için geliştirdiği cebir yöntemi hakkında yazdığı bir eserdir. Kadızâde’nin Semerkand’da birlikte çalıştığı Ali Kuşçu (Ö. 1474) ve Fethullah Şirvanî (Ö. 1486) gibi bilim adamları, Türkistan’dan Osmanlı ülkesine gelerek Osmanlı biliminin gelişmesine önemli katkıda bulunmuşlardır. Bursalı Kadızâde’nin Şerhü’l-Mülahhas fi’l-İlmi’l-Hey’e ve Şerhü Eşkali’t-Te’sis adlı eserlerinin Osmanlı medreselerinde bu iki ilmi tahsil etmek isteyen öğrenciler için temel ders kitapları olduğu anlaşılmaktadır. Günümüze birincisinden üç yüzün üstünde, ikincisinden de iki yüz civarında nüsha ulaşmıştır. Her iki eserin nüshalarının istinsah kayıtlarına bakıldığında, bunların sırf Osmanlı dünyasında değil, İran, Orta Asya, Hindistan ve Fas gibi Osmanlı Devleti idaresi dışında kalan diğer İslâm ülkelerinin medreselerinde de okutulmuş olduğu anlaşılmaktadır. 15. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar uzanan bir sıra istinsah kaydı incelendiğinde, bu iki eserin hemen hemen beş asır boyunca Osmanlı ve genel olarak İslâm dünyasında temel ders kitabı olduğu görülmektedir. Kadızâde-i Rûmî, Şerhü Eşkali’t-Te’sis adlı eserinin mukaddimesinde, “kâinatın yaradılışını ve sırlarını düşünen filozofların, dinî meselelerde fetva veren fakihlerin, devlet işlerini yürüten memurların ve yargı işlerine bakan kadıların geometri bilmelerinin gereği” üzerinde durmakta ve böylece bilimin felsefî, uhrevî ve dünyevî lüzumuna işaret etmektedir. Kadızâde’nin yukarıda belirtilen bilim anlayışı, Osmanlı bilim adamlarının temel düşüncelerini oluşturmakta ve bu anlayış modernleşme dönemine kadarki klasik Osmanlı biliminin karakterini yansıtmaktadır. Bundan dolayı Avrupa’da “bilim ve teknoloji vasıtasıyla insanın tabiatı hâkimiyeti altına alması” şeklinde gelişen Batı düşüncesi, modern dönem Osmanlı bilim adamları tarafından yadırganmıştır. Bu dönemdeki diğer astronomi kitapları arasında, Abdülvahab b. Cemaleddin b. Yusuf el-Mardanî’nin Arapça yazmış olduğu Urcuze fi’l-Menazil ve Evkati Tuluihâ fî Külli Asr ve Mazume fi Silki’l-Nücum adlı eserleri sayılabilir. Ayrıca Meraga astronomi ekolünün kurucusu Nasirüddin Tûsî’nin Farsça kaleme aldığı Risale Muhtasara fi’t-Takvim ve Si Fasl fi’t-Takvim adlı iki eseri vardır. Bunların birincisi muhtemelen, ikincisi ise kesin olarak Ahmed-i Dâî tarafından Farsça’dan Türkçe’ye tercüme edilmiştir. Tercümelerin bu ilmi tahsil etmek isteyen “mübtedi”lere yani yeni başlayanlara kolaylık olsun diye yapıldığı belirtilmektedir. Bu işaret ve buna benzer diğer karîneler, Anadolu’da ve bu meyanda Osmanlı topraklarında Türkçe’nin tedricî şekilde de olsa eğitim ve bilim dili olarak kullanıldığını gösterir. Bilim literatürünün oluşum döneminde Semerkand’a ilaveten Mısır da Osmanlı biliminin diğer bir kaynağını teşkil etmekteydi. Mısır’da yetişen ünlü Osmanlı tabibi Hacı Paşa’nın (Celaleddin Hızır) (Ö.1424) Kitabü’l-Teshil fi’t-Tıbb adında bir Türkçe tıp kitabı ile Şifâü’l-Eskam ve Devâü’l-Âlâm ve el-Te‘âlim fi İlmi’t-Tıbb adlarında iki Arapça eseri vardır. Bunlardan başka çok sayıda Türkçe ve Arapça eseri bulunan Hacı Paşa, Osmanlı tıp biliminin gelişmesine önemli katkılar yapmıştır. Tıp konusunda, Şerefeddin Sabuncuoğlu’nun (Ö. 1468 civarı) yazdığı eserlerin Osmanlı tıp literatürünün gelişmesinde önemli bir yeri vardır. Onun Cerrâhiyyetü’l-Hâniyye adındaki ilk Türkçe cerrahî eseri, Endülüslü bilim adamı Ebü’l-Kasım Zahravî’nin (Ö. 1013) el-Tasrif adlı genel tıp kitabının cerrahî kısmının tercümesi ile kendi yazdığı üç 7. Ünite - Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji 183 bölümü ihtiva etmektedir. Tercümede eserin aslında olduğu gibi cerrahî aletler resmedilmiştir. Eser, klasik İslâm tıp bilgilerine ilâveten yazarın kendi tecrübelerini ve Türk- Moğol ve Uzak Doğu tıbbının etkilerini taşımaktadır. Sabuncuoğlu’nun etkisi, özellikle onun talebesi Gıyas b. Muhammed İsfahanî vasıtasıyla Osmanlı sınırlarının dışında ve özellikle Safavî İran’da görülmüştür. Bu eserin dünya tıp tarihinde büyük şöhrete ulaşmasına yol açan en önemli özelliği cerrahî müdahaleleri minyatürlerle tasvir ve tespit etmesidir. Müslüman bilim adamlarını himaye eden Fatih Sultan Mehmed, eski Yunan ve Avrupa’da gelişen kültür ile de ilgilenmiştir. Mesela, Trabzonlu Rum âlimi Georgios Amirutzes (Ö. 1475) ve oğluna Batlamyus’un coğrafyasını Arapça’ya tercüme ettirmiş ve bir dünya haritası yaptırmıştır. Sultan Mehmed, Avrupa kültürü ile daha şehzâde iken Manisa’da ilgilenmeye başlamış ve 1445’te Saray’da İtalyan hümanist Ciriaco d’Ancona ve diğer İtalyan âlimlerden Roma ve Avrupa tarihi dersleri almıştır. Gentile Bellini’ye (D.1429-Ö.1507) resmini yaptıran Fatih, sarayın duvarlarını Rönesans üslubu fresklerle süsletmiştir. Patrik Gennadious, Hıristiyan inancını anlatan İtikadname’sini Fatih için telif ettiği gibi, Francesco Berlinghieri (D.1440-Ö.1501) Geographia, Roberto Valturio (D.1405-Ö.1475) ise De re Militari (Verona 1492) (bu eserin bir nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır) adlı eserini Fatih’e takdim etmek istemiştir. Yanında bulunmuş olan hümanistlerden G. Stefano Emiliano, ölümünde Fatih’e mersiye yazmıştır. Fatih Sultan Mehmed’in Müslüman bilim adamlarını himaye ettiğine iyi bir örnek ise, onun Hocazâde ve Alaeddin Tûsî’yi kendi ihtisas sahalarında eser yazmaları için teşvik etmesi ve onlardan Gazali’nin Aristo geleneğine mensup filozofların metafizik olaylara bakışlarını tenkit eden “Tahafütü’l-Felasife”si ile İbni Rüşd’ün ona yazdığı cevap “Tehafütü’lTehafüt”ü karşılaştırmalarını istemesidir. Fatih döneminin şüphesiz en dikkate değer bilim adamı, Semerkand geleneğinin temsilcisi Muhammed b. Ali’dir. Daha çok Ali Kuşçu (Ö. 1474) adıyla anılan müellif, astronomi ve matematik konusunda on iki kitap yazmıştır. Bunlardan biri Uluğ Bey Zîci’ine yapmış olduğu Farsça şerhtir. Diğer önemli eserleri arasında Farsça kaleme aldığı Risale fi’l-Hey’e ve aritmetik konusundaki Risale fi’l-Hisab sayılabilir. Ali Kuşçu, Osmanlı medreselerinde uzun yıllar ders kitabı olarak okutulmuş olan bu eserlerini bazı ilavelerle Fatih Sultan Mehmed’e izafeten er-Risaletü’l-Fethiyye ve er-Risaletü’l-Muhammediyye adlarıyla Arapça olarak yeniden kaleme almıştır. Dikkate değer bir diğer şahsiyet, Sultan II. Bayezid devri (1481-1512) âlimlerinden Molla Lütfü’dür (Ö. 1495). Onun bilimlerin tasnifi konusunda yazmış olduğu Mevzuatü’lUlûm adlı Arapça bir risalesi ve geometrideki Delos problemi konusunda kısmen Yunanca’dan tercüme edilmiş olan Taz’ifü’l-Mezbah adlı bir eseri vardır. Aynı dönemin meşhur astronom ve matematikçilerinden biri de Kadızâde ile Ali Kuşçu’nun torunu olan Mîrim Çelebi’dir (Ö. 1525). Zîc-i Uluğ Bey’e yapmış olduğu şerhle, astronomiye dair risaleleriyle, astronomi ve matematik sahalarında Osmanlı bilim geleneğinin gelişmesine büyük katkısı olmuştur. Osmanlı bilim literatüründe, yeni ortaya çıkarılan bir diğer ilgi çekici katkı, Endülüs’ten gelen Müslüman ve Yahudi âlimler tarafından gerçekleştirilmiştir. Sultan II. Bayezid zamanında İstanbul’a gelen Endülüslü İliya b. Abraham bu âlimlerden biridir. İhtida ettikten sonra Abdüsselam el-Muhtedi el-Muhammedî adını alan bu zatın, Arapça astronomi ve tıp kitapları vardır. Önce İbranice yazdığı, 1503’te Arapça’ya tercüme ederek Sultan II. Bayezid’e ithaf ettiği kitabında, Batlamyus’un yaptığı “zâtu’l-halak”tan daha büyük olan “el-dabid” adını verdiği kendi icadı bir astronomi aletinden bahsetmektedir. Bu kitap Osmanlı bilim literatürünün henüz çok iyi bilinmeyen bir veçhesini de ortaya koymaktadır. Kanuni Sultan Süleyman devrinde de bilim literatüründe oldukça dikkate değer gelişmeler olmuştur. Bu dönemde Matrakçı Nasuh tarafından yazılan Cemâlü’l-Küttâb ve Kemâlü’lHüssab ile Umdet el-Hisab adlarında Türkçe iki büyük esere rastlıyoruz. Ayrıca klasik dö- 184 Bilim ve Teknoloji Tarihi nem Osmanlılarda bilimlerin tasnifi konusunda eser veren Taşköprülüzâde Isameddin Ahmed b. Mustafa (1495 Bursa-1561 İstanbul) aynı zamanda Osmanlı kültür ve bilim hayatı hakkında bilgiler veren dönemin en önemli biyograflarından biridir. Fıkıh, hadis, kelam, edebiyat ve tarih konularında olmak üzere 20 eser vermiştir. Taşköprülüzâde’nin başlıca eserleri yukarıda bahsettiğimiz ve ilk on Osmanlı padişahı döneminde yaşamış olan Osmanlı âlimlerinden ve şeyhlerinden bahseden bir biyografi kitabı olan Şakâyıku’nNu’mâniyye fi Ulema el-Devleti’l-Osmâniyye’dir. Taşköprülüzâde’nin bu eseri yanında, Miftâhü’s-Saade ve Misbahü’s-Siyâde adındaki ilimlerin tasnifi kitabı ve Nevadirü’l-Ahbar fi Menakıbi’l-Ahyar adlı bir başka biyografi kitabı daha vardır. İmparatorluğun en ihtişamlı döneminde, en iyi eserlerini meydana getiren klasik bilim geleneği, yukarıda kısaca temas ettiğimiz bilim ve eğitim kurumları ile bu kurumlar çevresinde oluşan ve İslâm bilim geleneği mirası üzerine kurulup geliştirilen bilim muhitlerinde ortaya konmuştur. Bu gelenek, aşağıda temas edeceğimiz gibi Osmanlıların Avrupa bilimi ile olan ilk temasları sonrasında, Avrupa bilimini tercüme ve aktarma safhalarında da devamlılığını muhafaza etmiş ve 19. asrın ikinci yarısına kadar bazı temel unsurlarıyla yaşayabilmiştir. “Avrupa Bilimi” ile İlk Temaslar, Aktarmalar ve Tercümeler Osmanlı İmparatorluğu’nun aynı zamanda bir Avrupa ülkesi olması ve Batı Avrupa ülkeleriyle hem-hudut olması, Batı bilim ve teknolojisinin Batı dünyası dışında yayıldığı ilk ülke konumuna gelmesinde etkili olmuş ve Osmanlıların Avrupa’da ortaya çıkan yeni keşif ve icatlardan haberdar olmalarını sağlamıştır. Selektif bir transfer süreci içinde oluşan bu ilişki, Osmanlıların Batı bilimi ve teknolojisiyle ilişkileri, Avrupa’da gelişen yeniliklere olan tavrı ve bu yenilikleri benimsemesi, Rusya, Çin ve Japonya örneklerinden birçok yönü ile farklılıklar gösterir. Batı biliminin kendi kültür muhiti dışında yayılmasını yorumlayan, “merkez-çevre” ve “sömürgeci-sömürülen” teorilerine uymamaktadır. Osmanlıların Batı bilim ve teknolojisi karşısındaki tutumları “güçlü bir imparatorluğun kendi dünyası ve nüfuz alanı dışındaki gelişmeler karşısında takındığı seçici tavır” şeklinde yorumlanır. 15. asırdan itibaren Osmanlılar özellikle ateşli silahlar, haritacılık ve madencilik sahalarında Avrupa teknolojisini transfer etmeye başlamışlardır. Ayrıca Osmanlı Devleti’ne sığınan Musevî âlimler vasıtasıyla Rönesans astronomi ve tıbbını da tanıma imkânı elde etmişlerdir. Bununla birlikte askerî üstünlüğün ötesinde Osmanlılar hem manevî yönden hem de kültür bakımından kendilerini Avrupalılardan üstün görmüşlerdir. Diğer taraftan gerek eğitim sistemi gerekse ekonomik yönden yeterlilikleri, bilimi aktarma konusunda seçici olmalarına sebebiyet vermiştir. Böylece, yükselme dönemlerinde Osmanlılar, Batı’da ortaya çıkan “Rönesans” ve “Bilim Devrimi” gibi entelektüel ve ilmî faaliyetleri takip etme ihtiyacı duymamışlardır. Bazı modern tarihçilerin Osmanlıların bu gelişmelerin kendileri için gelecekte bir tehlike oluşturacağını anlamadıkları istikametindeki yorumları anakronistiktir. Osmanlılar, Avrupa’nın bilim ve teknolojideki aşılamayan yükselişini, diğer eski medeniyet sahibi toplumlarla birlikte, Sanayi Devrimi’nin tesirleriyle fark etmiştir. Sanayi Devrimi neticesinde ortaya çıkan ve öncesi ile kıyaslanamayacak ölçüde büyüyen Avrupalıların askerî vurucu gücü, buhar enerjisi sayesinde denizde ve karada hızlı bir şekilde dünyanın her köşesine ulaşması ve sanayi üretim teknolojisinin, dünya pazarlarını rekabet edilemeyecek seviyede malla doldurması, Avrupalıların ezici üstünlüğünü ortaya koymuştur. İlk asırlarında Osmanlıların sürekli genişleyen sınırları, Akdeniz’in kontrolünü ele geçirmeleri, Kızıldeniz, Karadeniz ve Hint Okyanusu’nda gerçekleştirdikleri deniz seferleri, onların yeni coğrafya bilgilerine ihtiyaç duymalarına sebep olmuştur. Klasik İslâm coğrafya eserleri ve Avrupa’daki çağdaş literatür bu konuda kaynak olmuştur. Ayrıca Osmanlı coğrafyacıları, şahsî gözlemlerini ilave ettikleri orijinal çalışmalar da ortaya koymuşlardır. 7. Ünite - Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji 185 16. asırda, Osmanlı haritacılığı Piri Reis’in çalışmalarıyla en büyük eserlerini vermiştir. PiriReis’in, Kristof Kolomb’un Amerika haritası ile Avrupa ve İslâm haritalarından istifade ederek ve aynı zamanda kendi tecrübelerine dayanarak 1513’te çizdiği haritanın bugün elimizde bulunan kısmı büyük ölçekli dünya haritasının bir parçasıdır. Bu harita, güney-batı Avrupa, kuzey-batı Afrika, Güney Doğu ve Orta Amerika bölgeleri ve yeni dünya hakkında bilgiler ihtiva etmektedir. Bu, enlem ve boylam çizgileri olmayan ancak kıyıları ve adaları içine alan portulan tipi bir haritadır. Piri Reis, ikinci haritasını 1528’de Kanuni Sultan Süleyman’a takdim etmiştir. Sadece bir parçası günümüze kadar gelen bu harita, Kuzey Atlas Okyanusu’nu ve Kuzey ve Orta Amerika’da yeni keşfedilen yerleri içine almaktadır. Piri Reis’in Kitab-ı Bahriye adında 1525’te Kanuni Sultan Süleyman’a sunduğu bir de coğrafya kitabı bulunmaktadır. Doğu ve Batı kaynaklarından yararlanarak hazırladığı bu önemli kitap, Akdeniz ve Ege denizindeki şehirlerin harita ve çizimlerini ihtiva etmekte, kendi gözlemlerine dayalı olarak denizcilik ve deniz astronomisi hakkında da geniş bilgiler vermektedir. Diğer Osmanlı kaptanlarından Seydi Ali Reis, (Ö.1562) deniz coğrafyası konusunda önde gelen şahsiyetlerden olup, Hint Okyanusu’ndaki kendi gözlemlerini ve uzun deniz seyahatlerinde gerekli olan astronomi ve coğrafya bilgilerini ihtiva eden el-Muhit adlı çok kıymetli Türkçe bir eser yazmıştır. Diğer taraftan Matrakçı Nasuh’un Türkçe yazmış olduğu Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irakeyn adlı eseri, tavsifî coğrafyanın en iyi örneklerinden birisidir. Tarih-i Hind-i Garbî adlı eser (muhtemelen Muhammed b.Emir el-Suûdî el-Niksarî (Ö.1591), tarafından 16. asırda yazılmış), Amerika’dan ve coğrafî keşiflerden bahseden diğer bir çalışmadır. İspanyolca ve İtalyanca yazılan kaynaklara dayanılarak hazırlanan bu eser 1573’te Sultan III. Murad’a takdim edilmiştir. Üç bölümden oluşan eserin üçte ikisini kapsayan son bölümü kitabın en önemli kısmıdır. Bu bölüm, 1492 yılında Amerika’nın keşfinden başlayarak 1552 yılına kadar Colombus, Balboa, Magellan, Cortes ve Pizarro’nun altmış yıllık maceralarını anlatmaktadır. Bütün bunlar, Avrupalılar tarafından gerçekleştirilen coğrafî keşiflerden Osmanlıların haberdar olduklarının birer göstergesidir. 17. yüzyılda ise Kâtip Çelebi (Ö. 1657), Mercator ve A.S. Hondio’nun Atlas Minor adlı eserini Levamiü’n- Nur fi Zulmeti Atlas Minör adıyla tercüme etmiştir. Kâtip Çelebi’nin Batı ve Doğu kaynaklarından yararlanarak kaleme aldığı Cihannümâ adlı eseri ise Osmanlı coğrafyası ve kültür tarihi bakımından kıymetli bir eserdir. Türk kültürünü ve genel olarak İslâm kültürünü bibliyografik ve biyografik kaynak eserleri ile zenginleştiren ve Avrupalı yazarların tarihe ait bazı eserlerini Türkçe’ye tercüme eden Kâtip Çelebi, Cihannümâ kitabıyla da kendisinden sonra gelen Osmanlı âlimleri üzerinde büyük bir etki bırakmıştır Piri Reis’le ciddi şekilde başlayan Osmanlı coğrafyacılığı Cihannümâ ile gelişmiş ve bu akım kesintisiz olarak 19. yüzyıla kadar devam etmiştir. 17. asır boyunca Avrupa kaynaklarından tercüme edilen bilim eserlerinin sayısı artmıştır. Bu tercümeler vasıtasıyla yeni bilim kavramlarının Osmanlı bilim dünyasına tedricî girişinin başladığı görülür. Tespitlerimize göre astronomi konusunda Avrupa dillerinden tercüme edilmiş olan ilk eser, Fransız astronom Noel Duret’nin (Ö.1650 civarı) Paris’te 1641’de basılan Ephemerides Celestium Richelianae ex Lansbergii Tabulis adlı zîcidir. Bu eser, Osmanlı astronomu Zigetvarlı Tezkereci Köse İbrahim Efendi tarafından 1660 da Secencelü’l-Eflak fi Gayeti’l-İdrak adıyla tercüme edilmiştir. Bu tercüme aynı zamanda Osmanlıda, Kopernik ve onun güneş merkezli (heliocentric) kâinat sisteminden bahseden ilk kitaptır. Zamanın müneccimbaşısı Müneccimek Mehmed Efendi’nin kitaba gösterdiği ilk tepki “Frenklerin böyle fodullukları boldur” şeklinde olmuş; ancak mütercimden kullanımını öğrendikten ve Uluğ Bey Zîci ile karşılaştırdıktan sonra eserin kıymetini takdir 186 Bilim ve Teknoloji Tarihi etmiş ve mütercimi mükâfatlandırmıştır. Müneccimbaşının ilk reaksiyonu, Osmanlıların kendi bilim birikiminden emin olarak Batı’nın ilmî üstünlüğünü hemen kabul etmeyip ihtiyatlı yaklaşımlarının tipik bir örneğidir. Kopernik’in getirdiği ve Avrupa’da büyük tartışmalar yaratan yeni astronomi anlayışının temel unsuru olan Güneş’in âlemin merkezi olduğu ve Yer’in hareket halinde olması meselesi, klasik Osmanlı astronomları tarafından teknik bir detay seviyesinde ele alınmış ve polemik konusu yapılmamıştır. Bunun sebepleri arasında İslâm astronomları nezdinde bu konuya ters gelen herhangi bir dinî dogmanın olmaması sayılabilir. 18. yüzyılın son çeyreğinde kurulmaya başlayan ve 19. yüzyılın başında sağlam bir hüviyet kazanan yeni eğitim kurumlarında modern astronomi eğitimi başlayıncaya kadar, Avrupa dillerinden tercüme edilen astronomi eserlerinin çoğunu zîcler oluşturmuştur. 17. asrın ikinci yarısından sonra ve 18. asır içinde tamamlanan tercüme eserler arasında modern coğrafyadan bahseden –Kâtip Çelebi’nin Cihannümâ’sı yanında- en önemli eser, Ebu Bekr b. Behram el-Dimaşkî’nin (Ö.1691) Janszoon Blaeu’nun kısaca Atlas Major olarak tanınan 11 ciltlik Latince eserinin Nusretü’l-İslâm ve’s-Sürûr fi Tahrîr Atlas Mayor adıyla 9 cilt halinde ve serbest üslupta yaptığı tercümesidir. İlk Osmanlı matbaasının kurucusu İbrahim Müteferrika (Ö. 1745), 1732’de ekler ilavesiyle bastığı Cihannümâ’nın uyandırdığı ilgi üzerine III. Ahmed’in emriyle, Andreas Cellarius’un ilk baskısı 1708’de yapılan Atlas Coelestis adlı eserini 1733 yılında Mecmuatü’lHey’eti’l-Kadime ve’l-Cedide adıyla tercüme etmiştir. Yine 1751’de Belgrad tercümanı Osman b. Abdülmennan; Bernhard Varenius‘un Latince eserini Tercüme-i Kitâb-ı Coğrafya adıyla tercüme etmiştir. Bu tercümeler yanında klasik Osmanlı astronomi ve coğrafya eserleri ve bunlara bağlı olarak ilmî faaliyetler, kendi klasik geleneği çerçevesinde devamlılığını korumuştur. Bu dönem Osmanlı bilim literatürü topluca gözden geçirildiğinde; Osmanlı âlimlerinin üstünlük duygularını yendikten sonra yeni bilgi, mefhum ve teknikleri kolaylıkla kabul ettikleri söylenebilir. İdarecilerin müspet yaklaşımları yanında ulemanın da Güneş merkezli kâinat sistemi örneğinde görüldüğü gibi karşı koyan tavırları olmamıştı. Bu safhada din ile Batı bilimi arasında herhangi bir çatışma yoktu. 18. yüzyıla gelindiğinde Osmanlı bilim literatürünün bir özelliğini -ki bu özelliğin bazı örneklerine 19. yüzyılın başında da rastlanmaktadır- daha görmekteyiz. Bu derlenen veya tercüme edilen eserlerde Avrupa kaynaklı modern ilmî bilgilerin yanı sıra eski bilim geleneğinin (Türk-İslâm) de yer almasıdır. Bunun bir örneği Yer ve Güneş merkezli kâinat modellerinin birlikte tanıtıldığı eserlerde görülebildiği gibi, tıp sahasında da benzer durumlarla karşılaşılmaktadır. 16. asırdan itibaren, başta İstanbul olmak üzere büyük Osmanlı şehirlerine Avrupa’dan bazı hekimlerin gelmesi, aynı zamanda Avrupa kaynaklı birçok salgın hastalığın yayılması, yeni tedavi ve korunma metotları ve tıbbî fikirleri de beraberinde getirmiştir. Paracelsus (Ö. 1541) ve onun takipçilerinin yeni tıbbî doktrinleri 17. asırda Hollanda’da yaygınlaşan kimyevî maddeler ile tedavi teori ve uygulamaları yeni iatrokimya (iatro chemistry) Osmanlı tıp literatüründe “Tıbb-i cedid” veya “Tıbb-i kimyevî” adları ile ortaya çıkmıştır. Bu gelişmelerin en meşhur takipçilerinden biri olan Salih b. Nasrullah b. Sellüm (Ö. 1670)nüzhetü’l-Ebdan adlı eserinde birçok Avrupa kaynağından iktibaslar yapmış ve ilaç terkiplerini almıştır. Ayrıca Latince’den Paracelsus’un Iatrokimya’ya ait eserini Arapça’ya tercüme etmiştir. Aynı şekilde Sinan el-İznikî de (Ö.18. asır) eski tıp ile yeni tıbbı bir arada sunduğu Kitab-ı Künüz-i Hayat el-İnsan Kavanîn-i Etibba-i Feylesofan adlı eserini Arap, Fars ve Eski Yunan kaynakları yanında dönemin Avrupa tabiplerinin eserlerinden istifade ederek hazırlamıştır. Ömer Şifaî de (Ö.1742), el-Cevherü’l-Ferid adlı eserini, Avrupa dillerinden Türkçe’ye tercüme ettiğini ve kitapta yer alan ilaçların Latin tabiplerin kitaplarından alındığını belirtmiştir. Böylece, Osmanlı tıp literatüründe Avrupa kaynaklı yeni tıp bilgi ve metotları ile geleneğe dayalı tıp bilgi ve metotları, 19. asrın başlarına kadar birlikte uygulanmıştır. 7. Ünite - Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji 187 E. İhsanoğlu, “Tanzimat Öncesi ve Tanzimat Dönemi Osmanlı Bilim ve Eğitim Anlayışı”, 150. Yılında Tanzimat, yay. Haz. Hakkı Dursun Yıldız, Ankara 1992, s.335-395. YENİ EĞİTİM MÜESSESELERİNİN KURULUŞU Osmanlılar, Avrupa’da gelişen teknolojiden ve özellikle askerî sahalardaki ilerlemelerden etkilenmelerinin sonucunda, modern bilimi ve teknolojiyi öğretecek yeni eğitim müesseseleri kurma yoluna gitmişlerdir. Osmanlı klasik eğitim kurumlarına dokunmadan kurulan bu müesseseler imparatorlukta yeni bir bilim ve eğitim anlayışının doğuşunu hazırlamışlardır. Bunun ilk örneklerini askerî teknik eğitim sahasında kurulan müesseseler oluşturmuştur. Askerî Mühendislik Eğitimi-Humbaracı Ocağı’nda Modern Askerî Teknik Eğitimin Başlangıcı Osmanlılar’da Avrupa menşe’li modern askerî teknik eğitim XVIII. yüzyılın başlarından itibaren, orduda yapılan ıslahat hareketiyle başlamıştır. 1730’da, Lâle Devri’ne son veren ve Sultan III. Ahmed’in tahtan indirilerek I. Mahmud’un tahta çıkmasına sebep olan Patrona Halil Ayaklanması ile Osmanlı siyasî hayatında yeni bir dönem açılmıştır. Bu tarihten sonra Osmanlı ordusunun ıslahı konusunda ilk teşebbüsler, Osmanlı Devleti’ne iltica ederek Müslüman olan Fransız generali Comte de Bonneval (Bonneval Ahmed Paşa, D.1675-Ö.1747) nezaretinde 1735 yılında kurulan Humbaracı Ocağı ile başlamıştır. 1735 yılının ilk günlerinde Üsküdar’da Ayazma Sarayı’nda kurulan Ulûfeli Humbaracılar Ocağı ile Osmanlı’da ilk olarak Avrupa usulü ile yeni bir askerî eğitim gerçekleştirilmiştir. Bu ocağın en önemli özelliklerinden biri, her bir odasında, zabitler arasında teorik ve tatbikî olarak matematik ve modern harp sanatları konusunda ders veren Avrupalı ve Osmanlı hocaların mevcudiyetidir. Bunlar hoca-yı mühendis, muallim-i resim, hoca-yı oda, muallim-i ilm ve fenn-i ateşbâzî gibi kadrolara sahip zabitlerdir. Ocağın başında bulunan ve kendisine paşalık ünvanı verilen Humbaracı Ahmed Paşa, siyasî ve askerî sahada büyük bir şöhrete sahip olmuş ve Osmanlılar’da askerî modern teknik eğitimin gerçekleşmesine katkıda bulunmuştur. Avrupalılar’ın “Corps de Bombardia” dedikleri humbaracılar, Humbaracı Ocağı’nda, teorik ve pratik eğitim yanında yeni harp tekniklerinin uygulamaları hakkında da bilgi sahibi olmuşlardır. Burada geometri, trigonometri ve çizim dersleri yanında humbara atış cetvelleri ve balistik konularında uygulamalı dersler gösterilmiştir. 1747’de Humbaracıbaşı Bonneval Ahmed Paşa’nın ölümünden sonra ocak itibarını yavaş yavaş kaybetmiş ve bu sebeple Ulûfeli Humbaracılar Ocağı lağvedilerek mensupları eskiden olduğu gibi tımarlı ve zeamet sahibi humbaracılar halini almışlardır. Osmanlılar’da, Avrupa tarzı modern eğitimde ikinci teşebbüs olarak Fransız Subayı Baron de Tott’un (D.1733-Ö.1793) İstanbul’da bulunduğu sırada (1770-1776) kurulmuş olan “Topçu Mektebi” ve “Hendese Odası”nı örnek gösterebiliriz. 1772 yılında Sultan III Mustafa’nın isteği üzerine Tersane yakınlarında kurulan küçük bir topçu mektebinde topçulara kısa dönemler halinde yeni tekniklerin öğretilmesine çalışılmıştır. Topçulukta asıl reform, 1774 yılında Avrupa tarzında teşkil edilmiş olan Sürat Topçuları Ocağı ile gerçekleşmiştir. Fransa’dan gelen Çavuş Aubert ve arkadaşlarının eğitim işleriyle ilgilendiği bu ocak 1784’te tekrar ele alınarak sayıca arttırılmıştır. Hendesehane’nin Kurulması Kaptanıderya Derya Gazi Hasan Paşa’nın isteği ile Tersane personeline, ihtiyaç duyulan teorik eğitimi vermek üzere 29 Nisan 1775’te Tersane ambarlarında bir odada “Hendese Odası” kurulmuştur. Hendese Odası’nda Baron de Tott’un nezaretinde, Campbell Mus- 188 Bilim ve Teknoloji Tarihi tafa Ağa ve Fransız S. Kermovan ders vermişlerdir. 1776 yılında nizam verilen Hendese Odası’na, 90 akçe yevmiye ile bir hoca, bir halife ve bir de “mustahfız-ı âlât” tayin edilmiştir. Kapudâne Seyyid Hasan Efendi (Cezayirli) hocalığında denizciliğe, donanmaya, coğrafya ve haritacılığa dair dersler verilerek Osmanlı donanmasında bu ilimlerden anlayan kaptanlar yetiştirilmeye çalışılmıştır. 1776 yılında Fransız subaylar ülkelerine döndükten sonra, Tersane’deki Hendesehane’de Osmanlı ulemasından hocalar teorik dersler vermeye devam etmişlerdir. 1784 yılında Sadrazam Halil Hamid Paşa’nın sadarete gelmesiyle yeniden ele alınan askerî ıslahat çalışmaları çerçevesinde, Fransa’dan çağırılan de Lafitte-Clavé ve Monnier adlı askerî mühendisler vasıtasıyla Tersane’deki Hendesehane’de -ki buna 1781 yılından itibaren “Mühendishane” de denmektedir- istihkâm dersleri, diğer bir ifadeyle kara mühendisliğine ait dersler verilmeye başlanmıştır. 1787-1788 yıllarında Fransız uzmanların ve subayların tamamen ülkelerine dönmeleri üzerine tatbikî dersler terkedilmiş ve Mühendishane’de sadece yerli Osmanlı ulemasından, Gelenbevî İsmail Efendi ve Kasapbaşızâde İbrahim Efendi gibi meşhur matematikçiler teorik dersler vermeye devam etmiştir. 1789’da Sultan III. Selim’in tahta çıkması ile başlattığı “Nizâm-ı Cedid” hareketi çerçevesinde ele alınan askerî ıslahat çalışmaları, askerî teknik eğitim konusunda yeni bir sayfayı başlatmıştır. 1792 yılında kışlaları tanzim ve nizamları yeniden ele alınan Humbaracı ve Lağımcı Ocakları’na gerekli görülen aritmetik ve hendese eğitimini vermek üzere, bu kışlaya bitişik yeni bir mühendishane açılmıştır. “Mühendishane-i Cedid” adı verilen bu müessese doğrudan Humbaracı Ocağı’na bağlı bir statüde kurulmuştur. Daha sonraları Mühendishane-i Sultanî de denilen bu müesseseye Müderris Abdurrahman Efendi hoca olarak görevlendirilmiştir. 1794 yılında ise Tersane Mühendishanesi’nde hoca olan Seyyid Osman Efendi, buraya üçüncü hoca olarak tayin edilmişti. Mühendishane-i Bahrî-i Hümâyun (Deniz Mühendishanesi) 1793 senesinde Hasköy’de Humbaracı ve Lağımcı Ocağı kışlasında Mühendishane-i Cedide’nin açılmasıyla Tersane Mühendishanesi’ndeki hoca ve halîfelerden bazıları ve 7 nefer talebe buraya naklolunmuştur. Sultan III. Selim’in süt kardeşi Küçük Hüseyin Paşa kaptanıderyalığa getirilince Tersane’deki Mühendishane’yi gemi inşa, haritacılık ve coğrafya eğitimi veren bir deniz mühendishanesi haline getirmiştir. O sırada Fransa’dan çağırılmış olan Jacques Balthasar le Brun 1793 senesi Mayıs ayında İstanbul’a gelmiştir. Tersane Mühendishanesi’nin başına getirilen M. le Brun burada, Avrupa usulüne uygun olarak gemi inşa dersi vermiştir. Bu Mühendishane 1821 yılına kadar “Fenn-i İnşâ” ve “Fenn-i Harita ve Coğrafya” adlarında iki şubeli olarak faaliyetlerini sürdürmüştür. 1821 yılında Kasımpaşa’da vuku bulan büyük yangında Mühendishane-i Bahrî binası da yandığından bir yıl kadar tedrisata ara verilmiştir. 1830’da Mühendishane-i Bahrî Heybeliada’daki kışlaya taşınmıştır. Burası da kâfi gelmeyince, Tersane’deki şimdiki Askerî Hastahane’nin bulunduğu tepede yeni bir mektep binası inşa edilmiş ve buraya nakledilmiştir. Yeni bina 400 öğrenciyi barındıracak büyüklükte muntazam dershaneleri ve etüt salonları bulunan bir binaydı. Bahriye Mektebi 1845 yılında inşaatı tamamlanan Heybeliada’daki binasına taşınmıştır. Burada ilk, orta ve yüksek denizcilik tahsili verilmeye başlanmıştır. Günümüzde aynı bina Deniz Harp Okulu olarak faaliyetlerine devam etmektedir. Mühendishane-i Cedid (Kara Mühendishanesi) 1795-1796 yılında Humbaracı ve Lağımcı kışlasına bitişik olarak inşa edilen iki kapılı, içinde matbaa, kütüphane ve hocalara mahsus odaları bulunan bir binada eğitim ve öğretim faaliyetlerine devam eden Mühendishane, 1801 yılında Başhocalığına getirilen Hüseyin Rıfkı Tamanî (Ö. 1817) ile sistemli olarak Avrupa tarzı fen eğitimine geçmiş ve 1806 7. Ünite - Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji 189 yılında Sultan III. Selim tarafından Humbaracı ve Lağımcı Ocağı’ndan ayrılarak müstakil bir müessese haline getirilmiştir. Mühendishane bir baş hoca, dört hoca ve dört halîfeden oluşan eğitim kadrosu ile her sınıfında onar şakirdan olmak üzere dört sınıf halinde yeniden düzenlenmiştir. Ayrıca modern manada mühendislik eğitimi sunan bir ders programı hazırlanmıştır. Yalnız sınıf geçmesi ve mezuniyet hususlarında Osmanlı klasik bürokratik yapısı muhafaza edilerek silsile yürütülmesi esası kabul edilmiştir. Başlangıç sınıfı dördüncü sınıf, mezuniyet sınıfı birinci sınıf olarak kabul edilen Mühendishane’de talebeler bir nevi askerî personel kabul edildiğinden maaş ve tayinatları bulunmaktadır. Bu sebepten sınıf geçme ve terfiler bir üst kademelere terfi, terk, vefat veya başka bir vazifeye tayin durumlarında, o rütbeden daha aşağıda bulunan hoca veya şakirdanın imtihanla bir üst rütbe veya sınıfa terfi etme şeklinde zincirleme olarak en alt kademedeki talebeye kadar silsile yürütülmesi şeklinde yapılmıştır. Bu durum Mühendishane’de eğitimin tam olarak kaç yıl süreceğinin tespitini zorlaştırmaktadır. 1806 tarihli Mühendishane kanununa göre aritmetik, cebir, geometri, coğrafya, konikler, kalkülüs (diferansiyel ve integral hesap), mekanik, astronomi, istihkam, lağım teknolojisi, Arapça ve Fransızca dersleri okutulmuştur. Mühendishaneler, Osmanlı eğitim ve bilim hayatında yeni bir dönemin başlangıcı olarak kabul edilecek olursa, Osmanlı’nın klasik eğitim sisteminden ve müesseselerinden farklı ve yeni bir sistemin ortaya çıkmış olduğu görülür. Zira mühendishaneler, OsmanlıBatı sentezi bir sistem olarak karşımıza çıkmaktadır. Buna göre mühendislerin mesleklerini icra edebilmeleri için diploma sahibi olmaları şart koşulmuştur. Kısacası Osmanlı birçok konuda olduğu gibi mühendishanelerin kuruluşunda da mevcut imkânlar dairesinde ve o anki ihtiyaca göre teşkilatlanmaya giderek ihtiyaç duyduğu müesseseyi kurmuştur. Devletin bu yeni müesseseyi kurmaktan maksadı her şeyden önce ordunun yeni bir nizama sokulması, yeni tekniklerle donanmış ve Avrupa orduları karşısında mağlup olmamak için fen tahsili görmüş zabit yetiştirmek gibi, acil ihtiyaca cevap verecek insan gücüne sahip olmaktır. Yani temel hedef, o devrin tabiri ile “mütefennin zâbit” yetiştirmektir. Mühendishane-i Berrî-i Hümâyun’un ilk başhocalığına daha önce de mühendishanede hoca olan Hüseyin Rıfkı Tamanî getirilmiştir. Tamanî modern bilimlerinin Osmanlı’ya girişinde, yaptığı tercüme ve aktarmalarla öncülüğü başlatarak birçok eser vermiş ve bu eserler uzun yıllar mühendishaneler ve diğer askerî okullarda temel ders kitabı olarak okutulmuştur. 1793’te Mühendishane’nin kuruluşundan itibaren bu müesseseye tayin edilmiş olan Tamanî, 1817 yılında vefatına kadar 24 sene aynı müessesede değişik kademe ve vazifelerde bulunmuştur. Osmanlı’ya modern bilimin girişinde ve gelişmesinde mühim yer tutan kendisi gibi birçok bilim adamı yetiştirmiştir. Hüseyin Rıfkı Tamanî ilkini 1793 yılında tercüme ettiği Logaritma Risâlesi olmak üzere, birçok tercüme ve telif eser hazırlamış ve bastırmıştır. Basılan eserleri sırasıyla, Usûl-i Hendese (İstanbul 1797), Telhîsü’l-Eşkal (İstanbul, 1801; Mısır, 1824), Mecmuatü’lMühendisin (İstanbul, 1802; Mısır, 1824) ve İmtihânü’l-Mühendisin (İstanbul, 1805). Bunlardan başka Usûl-i İnşâ-yı Tarik, İrtifâ Risâlesi, Humbara Cetveli, Müsellesât-ı Müsteviye gibi eserlerini zikredebiliriz. Bir de talebesi Başhoca İshak Efendi (ö. 1836) tarafından tertip edilerek bastırılan Medhal fi’l-Coğrafya adlı eseri bulunmaktadır. Klasik Osmanlı biliminin izlerini taşımakla birlikte, Osmanlı-Batı sentezine doğru ilk hamleyi başlatan Tamanî, Batı’dan tercüme ettiği eserlerinde klasik Osmanlı bilimi konularından ayrılmamıştır. Mesela, Öklid geometrisine dayalı olan ve Osmanlı klasik biliminin en önemli matematik eserlerinden biri sayılan Kadızâde’nin Eşkâli’t-Te’sis’i yerine aynı konudaki İngiliz matematikçisi Bonnycastle’ın (D.1751-Ö.1821) Euclide’s Elements adlı eserini tercüme etmiştir ve dolayısıyla eğitimde uzun seneler okutulan Kadızâde’nin eseri yerine Usûl-i Hendese adıyla Tamanî’nin tercümesi okutulmuştur. Aynı durum İshak 190 Bilim ve Teknoloji Tarihi Efendi tarafından bastırılan Medhal fi’l-Coğrafya adlı eserinde de göze çarpar. Tamanî’nin, bu eserini yer merkezli kâinat modeline göre tertip ettiği görülür. Kısacası Tamanî, Osmanlı klasik biliminde de okutulan ve Osmanlı’ya yabancı olmayan bilimlere ait Avrupa versiyonlarının tercümelerini gerçekleştirmiştir. Kendisinden sonra Mühendishane’ye başhoca olan Seyyid Ali Bey ise tamamen klasik İslâm bilimine ait eserleri Türkçe’ye tercüme etmiş ve Mühendishane eğitiminde klasik bilimin ağırlığı hissedilmiştir. Osmanlı bilim geleneğinde mühendishanelerde Avrupa’da ortaya çıkan yeni fen ve bilimlerin ağırlıklı olarak okutulması ve bir daha klasik bilime dönülmemesi İshak Efendi’nin başhocalığı zamanında olmuştur. 1830 yılında başhocalığa getirilen İshak Efendi, Mühendishane eğitiminde yeni bir dönem başlatmış ve hem eğitim sistemi hem de bilim açısından modernleşme hareketini hızlandırmıştır. Mühendishane’deki eğitim sistemine getirmiş olduğu yenilikler yanında İshak Efendi, asıl şöhretini modern bilimler konusunda başlattığı tercüme hareketi ile kazanmıştır. 1826-1834 yılları arasında fen bilimlerine ait temel ders kitaplarından oluşan toplam on üç ciltlik on eser hazırlamıştır. Tercüme ve aktarma yoluyla Avrupa kaynaklarından kısa sürede hazırladığı bu kitaplar Mühendishane’de tamamen Avrupa’dan aktarılan modern bilimlerin eğitimine başlanması ve eğitim seviyesinin yükseltilmesinde öncülük etmiştir. İshak Efendi’nin eserlerinde kullandığı terminoloji de ayrıca Türkçe’nin bilim dili olarak gelişmesinde mühim bir yer işgal etmiştir. Eserlerinde yabancı kaynaklara dayandığı halde, İshak Efendi’nin mümkün olduğu kadar Osmanlıca terimleri kullanmaya dikkat ettiği görülür. Aynı zamanda, Arapça ifadeleri zahmetli olan terimlerin yerine, yabancı dildeki karşılıklarını almayı tercih etmiştir. Bu çalışmaları ile Osmanlı ilmî terimlerin tespitine önemli katkıları olmuştur. Dîvân-ı Hümâyun tercümanlığı (1824-29) zamanında hazırladığı, Rekz ü Nasb-ı Hıyam, ile Tuhfetü’l- Ümerâ fî Hıfz-ı Kılâ’ adlı iki kitabı dışındaki eserlerinin tamamını başhocalık döneminde hazırlamış ve bastırmıştır. Bu dönemde ilk olarak 1831’de hocası Hüseyin Rıfkı Tamanî’nin eseri olan Medhal fi’l- Coğrafya’yı yayına hazırlayarak bastırmıştır. Akabinde uzun yıllar mühendishanelerde ders kitabı olarak okutulmuş olan top dökümüne ait Usûlü’s-Siyâga (1831-1833 arası) adlı eserini bastırmıştır. İshak Efendi, bu eseri Fransızca kitaplardan istifade ile çevirdiğini söylemektedir. İshak Efendi’ye haklı şöhretini kazandıran dört ciltlik büyük eseri, dönemin Avrupa fen kitaplarından derlenen ve 1831-1834 yılları arasında İstanbul’da basılan Mecmua-i Ulûm-ı Riyaziye’dir. Bu eser, basıldığı döneme kadar yayınlanmış Osmanlı bilim litaratürü göz önüne alındığında matematik, fizik, kimya, astronomi, biyoloji, botanik, zooloji ve mineroloji gibi birçok tabii ve riyazi bilim metinlerini bir arada sunan ilk kitaptır. Eserin kaynaklarını Avrupa askerî teknik okullarında okutulan ders kitapları oluşturmaktadır. Bu da bize, Osmanlı askerî müesseselerindeki fen eğitiminin, çağdaşı Avrupa fen eğitimine yakın seviyede olduğunu göstermektedir. İshak Efendi’nin bunlardan başka Usûl-ı İstihkâmat (1834), Aksü’l-Merâyâ fî Ahzi’zZevâyâ (1835) adlı birer ciltlik iki eseri ve yazma halinde olan Kavâid-i Ressâmiyye adlı eseri bulunmaktadır. Modern Batı biliminin Osmanlı Devleti’nde tanıtılmasını ve girmesini sağlayan en önemli simalardan biri olan İshak Efendi’nin, bilhassa yeni ilmî mefhumların yerleşmesindeki etkisi ile yeni Osmanlıca ilmî terminolojinin türetilmesindeki geniş kapsamlı çalışması, onun Osmanlı bilim ve kültür tarihindeki yerini belirlemektedir. 1826’da Yeniçeri Ocağı kaldırılıp yerine kurulan Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye’nin zabit ihtiyacını karşılamak üzere mühendishane talebe mevcudu 100 kişiye kadar çıkarılmıştır. 1870’te Maçka Harbiye Mektebi içerisinde topçu ve istihkâm sınıflarında eğitim faaliyetlerine devam eden Mühendishane, Sultan II. Abdülhamid tarafından yeniden tamir 7. Ünite - Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji 191 ettirilen Halıcıoğlu’ndaki eski mühendishane binasında eğitim ve öğretim faaliyetlerine başlamıştır. 1881 senesinde kurmay sınıfları yanında bir de “mümtaz sınıf ” adı altında yeni bir sınıf teşkil edilmiştir. Dört yıl olan öğretim süresi beş yıla çıkarılmış ve her yıl Harbiye Mektebi son sınıf talebelerinden daha yüksek tahsil yapmak isteyen ve yabancı dile yatkın olanlar bu beşinci sınıfa alınmışlardır. 1900 senesinde öğretim süresi üç seneye indirilen Mühendishane, Topçu Mektebi olarak tamamen Harbiye Mektebi’ne bağlı meslek okulları haline gelmiştir. Osmanlı devlet adamlarının bilime bakış açılarını, III. Selim’in 1221/1806 yılında çıkarttığı Mühendishane-i Berrî-i Hümâyun kanunnâmesinde geçen “bundan akdem inşa olunan Mühendishane-i Hümâyunlarda, fünûn-ı berriye ve bahriyeden hendese, hesap ve coğrafya fenlerinin yayılması ve devlete lâzım olan harp sanayiinin talim ve teallümü ve kuvveden fiile ihracı husûslarına....” ibaresi bize bu tür eğitimden beklenilen hedefin esas itibariyle askerî amaca yönelik olduğunu açıkça göstermektedir. Nitekim bu müesseseden zabit olarak mezun olan talebeler doğrudan orduda istihdam edilmişlerdir. Sivil Mühendislik Eğitimi Yukarıda bahsettiğimiz askerî mühendislik eğitimi veren müesseselerden mezun subaylar gerektiğinde sivil ihtiyaçları (özellikle arazi ölçme ve yapı işlerinde plan-proje hazırlama) karşılamaya yönelik çalışmalarda da bulunmaktaydılar. Ancak sivil hayatta bu gibi talepler umumiyetle yüksek rütbeli devlet adamlarından gelmekteydi. Bir bakıma toplumda sivil mühendisliğe fazla ihtiyaç bulunmamaktaydı. Vakıf ve resmî kamu binaları da devlet tarafından kontrol edildiğinden bunları sivil binalardan ayırt etmek gerekir. 19. yüzyılın son çeyreğine kadar ülkede modern tarzda sivil mühendislik hizmetini verecek eleman yetiştirmek üzere bir müessese kurulmamıştır. Ancak yüzyıl boyunca ortaya çıkan ve 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Osmanlı İmparatorluğu’nda da geniş bir uygulama sahası bulan modern teknolojiler, buhar ve daha sonraları elektrik gücüne dayalı olarak çalışan endüstri kuruluşları, küçük sanayi işletmeleri, telgraf ve demiryolları, karayolları ve sivil inşaatlar imparatorluğun mühendis ihtiyacını arttırmıştır. Devlet bu ihtiyacını kısmen askerî mühendis kısmen de yabancı uzmanlar veya Avrupa’da tahsil görmüş gayrimüslimler vasıtasıyla karşılamaya gayret ederken ihtiyaç duyulduğunda küçük çapta sivil amaçlarla teknik eleman yetiştirmek üzere bazı mektepler açtığı görülmekteResim 7.3 Sultan III. Selim Tarafından Yaptırılan Mühendishane-i Cedide 192 Bilim ve Teknoloji Tarihi dir. Bunların ilk örnekleri, “Telgraf Mektebi” (1860) ile Midhat Paşa’nın gayretiyle açılan “Sanayi Mektebi” (1868) olmuştur. Sanayi Mektebi’nin en önemli özelliği, teorik ve pratik eğitimin bir arada verilmiş olması ve o güne kadar imparatorlukta cari olan “usta-çırak” usulü yerine, yeni tekniklerle eğitilmiş bilgili sanatkârlar yetiştirmek hedeflenmiştir. Mektep yatılı ve gündüzlü olarak beş yıllık eğitim vermekteydi. Bölümleri arasında da demircilik, terzilik, kunduracılık, makinecilik, dökümcülük, marangozluk, ciltçilik ve mimarlık gibi sanatlar bulunmaktaydı. Osmanlı İmparatorluğu’nda sivil mühendislik eğitimi, 1874-1875 öğretim yılında Galatasaray Sultanisi dahilinde faaliyete geçen Darülfünun-ı Sultanî’nin bir bölümü olarak açılan ve daha sonra Turuk ve Maâbir Mektebi (Yollar ve Köprüler Mektebi) adını almış olan Mülkiye Mühendis Mektebi’yle başlamıştır. Turuk ve Maâbir Mektebi, ülkenin ve toplumun ihtiyaçları göz önünde bulundurularak münhasıran fen eğitimi yapmak yerine, devletin geniş toprakları üzerinde giriştiği bayındırlık faaliyetleri ve özellikle ulaştırma sahasında yapmak istediği hizmetleri yürütecek sivil mühendislerin yetiştirilmesine yönelik bir program takip etmiştir. Bu mektepten mezun olacak talebeler, tamamen Nafia Nezareti tarafından devlet memuru olarak istihdam edilmiştir. Turuk ve Maâbir Mektebi dört yıllık bir eğitim takip etmiş ve ilk mezunlarını 1880 yılında vermiştir. İlk mezunlarının hepsi gayrimüslim olup devletin önemli mevkilerinde vazife almışlardır. Mektepte geniş kapsamlı bir mühendislik eğitimi verildiği ders programından açıkça anlaşılmaktadır. Bu mektebe bağlı, ancak daha alt seviyede mühendislik eğitimi vermek üzere planlanmış bir de Kondüktör Mektebi bulunmaktadır. 1881 yılında ikinci mezunlarını veren Turuk ve Maâbir Mektebi bu tarihten sonra faaliyetlerini tamamen devletin kontrolünde ve mühendislik eğitimi yolunda kazanılan tecrübeler ışığında, 1884 yılında “Mülkiye Mühendis Mektebi” adıyla kurulan yeni bir sivil mühendislik mektebinde devam ettirmiştir. Mektep ancak 1 Kasım 1884 tarihinde Mühendishane-i Berrî-i Hümâyun’un bir odasında eğitimine başlayabilmiştir. Bir yıl içerisinde mektep için o bölgede yeni bir bina inşa edilmiştir. Mülkiye Mühendis Mektebi’ne talebe sağlayacak olan ve Sultan Abdülhamid’in eğitim reformu çerçevesinde ele alınan taşra idadî mekteplerinden henüz kâfi miktarda talebe gelmediğinden bu mektebe ait bir de üç yıllık idadî sınıfı açılmıştır. Böylece Mülkiye Mühendis Mektebi yedi yıllık bir mektep olarak, yine Mühendishane-i Berrî-i Hümâyun’a bağlı yeni binasında, hem yatılı hem gündüzlü olmak üzere eğitim ve öğretim faaliyetlerini sürdürmüştür. Mektep ilk mezunlarını 1888 yılında vermiş ve mezunların tamamı Nafia Nezareti tarafından istihdam edilmiştir. Mektep 1909 yılında askerî idareden ayrılarak tamamen Nafia Nezareti’ne bağlanmış ve “Mühendis Mekteb-i Âlîsi” adını almıştır. Cumhuriyet döneminde 1928 yılında adı “Yüksek Mühendis Mektebi” olarak değiştirilen, tüzel kişilik tanınan ve katma bütçeyle idare edilen bir yüksekokul durumuna getirilmiş, 1946’da ise İstanbul Teknik Üniversitesi’ne dönüştürülmüştür. Bugünkü İstanbul Teknik Üniversitesi’nin temelini teşkil eden Mülkiye Mühendis Mektebi, Osmanlı İmparatorluğu’nda ve Türkiye Cumhuriyeti’nde modern teknolojinin aktarılması ve kullanılmasında mühim vazifeler ve katkılar sağlamıştır. K. Beydilli, ’’ Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishane’’, Mühendishane Matbaası ve Kütüphanesi (1776-1826), İstanbul: Eren Yayıncılık, 1995. Mustafa Kaçar, Osmanlı Devleti’nde Bilim ve Eğitim Anlayışındaki Değişmeler ve Mühendishanelerin Kuruluşu, İstanbul, 1996, [İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bilim Tarihi Bölümü basılmamış doktora tezi] Osmanlı’da Mühendishanelerin kuruluş nedenini belirtiniz. 2 7. Ünite - Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji 193 Tıp Mektepleri Osmanlı Devleti’nde modern tıp eğitiminin başlangıcı 19. yüzyılın başlarına kadar dayanmaktadır. Ocak 1806 tarihinde Mühendishâne-i Cedide’den ilham alınarak “Tersane Tıbbiyesi” adlı bir tıp mektebi kurulmuştur. Tersane-i Âmire’de, donanmanın tabip ve cerrah ihtiyacını karşılamak amacıyla açılan bu mekteple asıl olarak imparatorlukta tıp tahsilinin yaygınlaştırılması ve Devlet-i Aliyye tebaasından tabiplerin sayısının artması hedeflenmiştir. Derslerin İtalyanca veya Fransızca gibi bir Avrupa dilinde yapılması öngörülmüştür. Ayrıca talebelere tahsil için gerekli olan kitapların ve aletlerin Avrupa’dan getirtilmesi kararlaştırılmıştır. Ancak bütün bunlardan daha ilgi çekici yenilik ise getirtilecek kitaplardan başka, Paris, Viyana ve Londra gibi büyük Avrupa şehirlerinde her ay çıkan tabip gazetelerinin ve yeni telif olan eserlerin alınması da söz konusu edilmiştir. Bu dönemde Osmanlı modern tıp eğitimine yön veren iki büyük şahsiyetin yetişmiş olduğunu görüyoruz. Bunlardan ilki Osmanlı tıp literatüründe mühim bir yer işgal eden ve modern Avrupa anatomi bilgisini aktaran Şânîzâde Mehmed Atâullah Efendi (D.1825- Ö.1826)’dir. Şânîzâde çok yönlü bir bilim adamı olup, Avrupa lisanlarına vâkıf, özellikle tıp, matematik, mekanik, astronomi, mûsikî ve tarih konularında bilgili ve tam bir ansiklopedist olarak tanınmaktadır. Hamse-i Şânîzâde, adlı beş bölümlük meşhur tıp eseri Osmanlı tıp literatüründe modern anatominin girişini sağlaması bakımından önemlidir. İkinci şahsiyet ise, Osmanlı İmparatorluğu’nda modern tıp eğitiminin kurucusu olan Hekimbaşı Mustafa Behçet Efendi’dir. Tersane’de açılan Tıp Mektebi’nden yaklaşık yirmi yıl sonra 1827 yılında ordunun tabip ve cerrah ihtiyacını karşılamak maksadıyla Mustafa Behçet Efendi’nin önderliğinde “Tıbhane-i Âmire” adında İstanbul’da yeni bir tıp mektebi açılmasına teşebbüs edilmiştir. Behçet Efendi, tıp eğitiminde yabancı lisanın ehemmiyetine işaretle Tıbhane ve Cerrahhane’de talebelerin Avrupa lisanlarını öğrenmeleri için ders programlarına yabancı dil (önce İtalyanca, sonra Fransızca) derslerini koydurmuştur. Bu programla birlikte Osmanlı tıp eğitiminin Tanzimat’ın ilanına kadar devam edecek olan yeni esaslarını da belirlemiş olmaktadır. Şehzadebaşı’nda faaliyetine başlayan Tıbhane’den sonra 29 Ocak 1832’de Topkapı Sarayı’na bitişik Gülhane bahçesinde mevcut binalarda Cerrahhane-i Âmire açılmıştır. 1832 tarihinde Tıbhane-i Âmire Şehzadebaşı’ndan Cerrahhane’nin bulunduğu binaya nakledilerek yeniden düzenlenmiştir. 1838 yılında bu iki mektep birleştirilerek Mekteb-i Tıbbiye adını almış ve 1839 yılında Galatasaray’daki yeni binasına taşınıncaya kadar faaliyetlerine burada devam etmiştir. Bu tarihte mektebin başına Avusturyalı genç bir doktor olan C. Ambroise Bernard getirilmiş ve mektebin adı Mekteb-i Tıbbiye-i Adliye-i Şahane olarak değiştirilmiştir. Dr. Bernard ile birlikte tıp eğitiminde derslerden çok pedagojik bir takım değişikliklerin yapıldığı göze çarpmaktadır Mektepte tedrisatın Fransızca yapılması mecburiyeti, zamanla Müslüman talebe sayısının azalmasına, buna mukabil bulundukları çevreden dolayı Fransızca’ya daha yatkın olan gayrimüslim talebelerin sayısının hızla artmasına vesile olmuştur. Ayrıca Osmanlı yüksek mekteplerinden mezun talebelerin Avrupa’ya tahsillerini tamamlamaya gönderilmeleri münasebetiyle, bu nimetlerden de gayrimüslim talebeler ziyadesiyle istifade etmeye başlamışlardır. Mezun hekim sayısının az olması ve bunların çoğunun gayrimüslim olmasına karşı bir tepki olarak 1865 yılında Mekteb-i Tıbbiye’nin nazırlığına getirilen Cemâleddin Efendi, memlekette Müslüman hekim sayısını attırmak düşüncesiyle, ileride kurulacak olan Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye’nin (sivil tıp mektebi) ilk temellerini atmıştır. Vazifelerinden dolayı birçok vilayette bulunan ve memleketin durumunu yakından bilen Cemâleddin Efendi, mektepte kabiliyetli gençler arasından seçerek bir “mümtaz sınıf ” teşkil etmiş ve bu sınıfa ileride tıp tedrisatının Türkçeleştirilmesi yolunda ilk hareket 194 Bilim ve Teknoloji Tarihi olarak Türkçe, Arapça ve Farsça dersleri verdirmiştir. Çünkü ona göre daha çok sayıda Müslüman tabip yetişmesi tıp tedrisatının ana dilleri olan Türkçe ile yapılmasına bağlıdır. Mümtaz sınıftan yetişen talebelerden Kırımlı Aziz, Hüseyin Remzi, Servet, İbrahim Lütfi ve Bekir Sıtkı beylerin tıp tedrisatının Türkçeleşmesinde önemli hizmetleri olmuştur. 1866 yılında mümtaz sınıf Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane dâhilinde Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye olarak tedris faaliyetlerine başlamıştır. Bu mektebin temel farklılığı, mezunlarının askeriyede değil, vilayetlerde istihdam olunacak tabiplerin yetişeceği bir mektep olarak düşünülmüş olmasıdır. Beş yıllık ve gündüzlü olan mektepte tedrisat Türkçe yapılacaktır. Beş yılın sonunda, mezuniyet senesinde eğitim süresi bir yıl daha uzatılarak altı yıla çıkarılmış ve mezunları Askerî Tıbbiye ile aynı haklara sahip kılınmıştır. Mümtaz sınıf, kurmuş oldukları Cemiyet-i Tıbbiye-i Mülkiye’nin üyeleriyle birlikte, 1873 yılında hazırlamış oldukları Türkçe ilk modern tıp lügati olan Lügat-ı Tıbbiye’yi neşretmişlerdir. Tedrisat dilinin Fransızca kalmasından yana olan bazı gayrimüslim hekimlerin şiddetle karşı çıkmasına rağmen aynı yıl Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’de de tıp tedrisatı Türkçe olarak yapılmaya başlanmıştır. Daha sonra Darülfünun’a bağlanarak bugünkü İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi’ne dönüşmüş ve daha sonra Türkiye’de kurulan diğer tıp fakültelerine kaynaklık etmiştir. Sultan II. Abdülhamid’in eğitim ve sağlık politikası çerçevesinde İstanbul dışındaki bazı büyük vilayetlerde de tıp mektebi açılması için teşebbüsler görülmektedir. Bu konuda gerçekleşen tek teşebbüs 1 Eylül 1903 tarihinde kurulan Şam Mekteb-i Tıbbiyesi’dir. Bu mektebin Şam’da açılmasının sebebi, aynı bölgede bulunan biri Fransız, diğeri Amerikan iki ecnebi tıp mektebinin bölgedeki nüfuzunu kırmaktır. Bu mektep I. Dünya Savaşı’nda Beyrut’a nakledilmiş, 1918’de Beyrut’un da işgalinden sonra mektep kapanmış ancak, savaş sonrasında yeni kurulan Suriye Devleti’nde “Arap Tıp Enstitüsü” adı ile faaliyetlerine devam etmiştir. Osmanlı tıp literatürünün etkisiyle bugün Şam Üniversitesi Tıp Fakültesi, Arap dünyasında Arapça eğitim yapan tek tıp fakültesi olma özelliğini sürdürmektedir. Mekteb-i Harbiye 1826 yılında Yeniçeri Ocağı’nın ilgası ile Sultan II. Mahmud tarafından “Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye” adı altında yeni bir ordu kurulmuştur. Bu orduda yeni savaş usûl ve tekniklerini bilen subayların yetiştirilmesi maksadıyla 1832-1833 yılında bir askerî mektep kurulmasına teşebbüs edilmiştir. Bu tarihe kadar ordunun bu tür subay ihtiyacı mühendishanelerden yetişen subaylar (mütefennin zabit) vasıtasıyla karşılanmaya çalışılmış, ancak bunların sayıca az olması ve ihtisas sahalarının farklı olması, subay yetiştiren askerî bir okula duyulan ihtiyacı daha da kuvvetlendirmiştir. Avrupa’da “Ecole Militaire” tabir olunan askerî okullar örneğinde planlanan bu mektebin, 1831 yılında Doğancılar Kışlası’nda kurulmasına karar verilmiş ise de gerçekleşememiştir. 1834-1835’te, tamir ettirilerek 400 talebe alacak kapasitede bir mektep haline getirilmiş olan Maçka Kışlası’nda “Mekteb-i Harbiye” adıyla resmen kurulmuştur. Başına da tahsilini Avrupa’da tamamlamış ve Batı dillerini iyi bilen Nâmık Paşa getirilmiştir. Mektepte kütüphane, hastahane, hamam, eczahane, matbaa ve sair müştemilat ihmal edilmemiş ve her türlü tahsil alet ve edavatı ve sair techizatı Avrupa’dan getirtilmiştir. Açılışından iki yıl sonra 2 Temmuz 1835 tarihinde Sultan II. Mahmud’un bu mektebi ziyaret etmesi talebe ve hocalarını teşvik ederken mektebin geleceğini de teminat altına almıştır. Mühendishane’den getirtilen hocalarla ders programları düzenlenerek eğitim seviyesi yükseltilmiştir. Ayrıca Sultan Mahmud, bu mektebin muallim ihtiyacını karşılamak için bazı talebe ve subayları özellikle Viyana ve Paris’e tahsile göndermiştir. Mekteb-i Harbiye’de düzenli eğitim 1838-1839’da, Avrupa’da tahsilini tamamlayıp dönen Mühendishane’nin başhocalarından Hüseyin Rıfkı Tamanî’nin oğlu Emin Paşa’nın bu 7. Ünite - Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji 195 mektebin nâzırlığına getirilmesinden sonra başlamıştır. Emin Paşa’nın nâzırlığı döneminde eğitimde tamamen Avrupa usulüne geçilirken, Avrupa’da tahsilini tamamlayıp dönenlerin veya Avrupalı uzmanların hoca olarak istihdamı sağlanmış, bu şekilde hem eğitim kadrosu arttırılmış, hem de eğitimin modernleşmesi temin edilmiştir. Mektep 1846 yılında Maçka’dan, bugün Harbiye’deki Askerî Müze’nin bulunduğu yeni binasına taşınmıştır. Eski bina da Askerî İdadî Mektebi olarak bırakılmıştır. 1849’da da Baytar sınıfı ve Mekteb-i Harbiye dahilinde 1864 tarihinde Erkân-ı Harp gibi iki ayrı sınıf daha açılmıştır. 1875 yılında askerî rüşdiye mekteplerinin açılmasıyla askerî tedrisat 1) Rüşdiye, 2) İdadî, 3) Mekteb-i Harbiye, 4) Erkân-ı Harbiye (harp akademisi) olmak üzere derecelendirilmiş, bunun yanında süvari, baytar, topçu gibi ihtisas şubeleri oluşturulmuştur. Goltz Paşa mektepte büyük bir ıslahata girişmiş ve İstanbul dışında Manastır, Şam, Bağdad, Erzincan ve Edirne’de olmak üzere beş yeni mektep açılması hususunda II. Abdülhamid’in fermanını almıştır. II. Abdülhamid devrinde kurulan bu mektepler 1907- 1908 yıllarında kapatılmış ve yalnızca İstanbul’daki Harbiye Mektebi bırakılmıştır. İngilizler’in İstanbul’u işgali sırasında yeniden kapanan mektep, 1920’de Ankara’da Abidinpaşa’daki barakalarda “Sunûf-ı Muhtelife Zâbit Namzetleri Talimgâhı” olarak açılmıştır. 25 Eylül 1923 tarihinde Ankara’dan İstanbul’daki eski Harbiye binasına nakledilmiştir. Bundan 13 yıl sonra 7 Eylül 1936’da tekrar Ankara’ya taşınmıştır.Darülfünun Türkiye’de “Darülfünun” adında yeni bir yüksek eğitim müessesesi, yani üniversite kurma düşüncesi 19. yüzyılın ortalarına doğru ortaya çıkmıştır. Bu yüzyılın başlarından itibaren Osmanlılarda görülen bilimde Doğu’dan-Batı’ya olan yöneliş ve bilim ve eğitim anlayışında meydana gelen değişmeler, Tanzimat döneminde medrese dışında yeni bir sivil yüksek eğitim müessesesinin kurulması yolunda teşebbüslerin doğmasına vesile olmuştur. Darülfünun fikri, Tanzimat devrinde halkın eğitimi meselesi içerisinde ele alınıp gelişmiştir. Daha çok her türlü bilimin okutulacağı bir müessese olarak düşünülmüştür. 1845’te kurulan Meclis-i Muvakkat’ın öngördüğü düzenlemeler arasında İstanbul’da bir Darülfünun kurulması da bulunmaktadır. 1863 yılında dönemin sadrazamı Keçecizâde Fuad Paşa Darülfünun binasının inşasının tamamlanmasını beklemeden, bitmiş olan bazı odalarında, halka açık serbest konferanslar şeklindeki derslere başlanmasını uygun görmüştür. Faaliyetlerini halka açık konferanslar şeklinde sürdürecek olan Darülfünun 1863’te Kimyager Derviş Paşa’nın (D. 1817–Ö. 1878) fizik ve kimyaya dair konferansıyla eğitime başlamıştır. Büyük bir alaka uyandıran bu konferanslar, halk ve devlet ileri gelenleri tarafından takip edilmiştir. 1863 yılı boyunca, fizik, kimya, tabiî bilimler, tarih ve coğrafya konularında serbest dersler verilmiştir. Osmanlı İmparatorluğu’nda modern eğitimin çerçevesini çizen ve onu ilk, orta ve yüksek eğitim olarak üç seviyede düzenleyen 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnâmesi’ne göre, Darülfünun-ı Osmanî, üç ayrı şubeden (fakülteden) oluşmaktadır. Bunlar Felsefe ve Edebiyat Şubesi, Ulûm-ı Tabiiye ve Riyaziye Şubesi ve Hukuk Şubesi’dir. Mezuniyet için üç yıl, müderrislik için artı bir yıl eğitim veren Darülfünun-ı Osmanî’ye 16 yaşını doldurmuş, idadî mezunu veya o derecede malumatı olan talebelerin alınması öngörülmüştür. Her şubenin ayrı ayrı ders programları hazırlanmış, mezuniyet tezi, müderrislik tezi gibi araştırmaya dayalı çalışmalara yer verilmiş, müze, kütüphane, laboratuvar gibi birimlerin de açılması öngörülmüştür. Dersler Fransız modeli üzerine kurulmuş olmasına rağmen, Felsefe ve Edebiyat Şubesi’nde Şark dillerinden Arapça, Farsça yanında, Batı dillerinden Fransızca, Yunanca ve Latince dersleri programda yer almıştır. Hukuk Şubesi’nde de, İslâm hukukundan fıkıh dersleri yanında, Fransız medenî kanunu, Roma hukuku ve milletlerarası hukuk derslerinin bulunması, İslâm ve Batı’yı telif etme gayretlerinin varlığını göstermektedir. 196 Bilim ve Teknoloji Tarihi Darülfünun-ı Osmanî 1870’te büyük bir merasimle açılmıştır. Müdürlüğüne Paris’teki Mekteb-i Osmanî’de hocalık yapmış olan Tahsin Efendi (Hoca Tahsin) seçilmiştir. Darülfünun’da dersler 1872-1873 öğretim yılına kadar kesintisiz devam etmiş, fakat bu sürenin sonunda Darülfünun kapatılmıştır. 1873’te, Galatasaray’daki Mekteb-i Sultanî Müdürü Sava Paşa’yı, yeni bir Darülfünun kurmakla görevlendirilmiştir. Kurulması tasarlanan Darülfünun bu sefer, 1868’den beri faaliyette bulunan Galatasaray Mekteb-i Sultanisi’nin temeli üzerine oturtulmaya çalışılmış ve böylece yüksek eğitim filizinin bu yeni orta eğitim müessesesinin gövdesine aşılanması hedeflenmiştir. 1874-1875 öğretim yılında eğitime başlayan Darülfünun-ı Sultanî, ilk açıldığında, Hukuk ve Sivil Mühendislik Yüksek Mektepleri açılmış, daha sonra bunlar Adalet ve Bayındırlık bakanlıklarına bağlı olarak faaliyetlerini sürdürmüşlerdir. İlk ve orta eğitim kurumları sayıca artmış ve eğitim seviyeleri yükselmiştir. Bunun yanında mülkiye, tıp, hukuk, ticaret, sanayi, mühendislik ve mimarlık sahalarında ihtisaslaşmaya yönelik yüksek eğitim okulları devletin ihtiyaçlarına cevap vermek üzere kurulmuştur. Ancak, bütün bu meslekî eğitim veren yüksekokullar dışında bilim adamı yetiştirmeye yönelik bir müessese kurulması konusunda Sadrazam Said Paşa, 14 Şubat 1895 tarihinde II. Abdülhamid’e sunduğu arizasında: ülkede, Amerika ve Avrupa üniversitelerinin fonksiyonlarına sahip ve bilim adamı yetiştirmeye yönelik beş fakülteden oluşan bir Darülfünun kurulmasının gerekliliğini arzetmiştir. 20. yüzyıla kadar bir külliye dâhilinde, birkaç bölümden oluşan Darülfünun kurma çalışmaları başarısızlıkla neticelenirken II. Abdülhamid döneminde kuruluşu hızlanan orta ve yüksek eğitim müesseselerinin yaygınlaşması sonucunda ve yaklaşık elli beş senelik tecrübelerin ışığında, yerleşmiş bir Hukuk Mektebi’nin de bulunduğu bir kaç fakülteden oluşan ve bugünkü Türk üniversitesinin temelini oluşturan” Darülfünun-ı Şahane” (İstanbul Üniversitesi) kurulmuştur. Sultan II. Abdülhamid’in 25. cülus yıldönümüne tesadüf eden 1 Eylül 1900 tarihinde Edebiyat Şubesi, Ulûm-ı Riyaziye ve Tabiiye Şubesi (Fen Şubesi) ve Ulûm-ı Âliye-i Diniye Şubesi’nden (İlahiyat) oluşan üç fakülteli Darülfünun-ı Şahane kurulmuştur. Hukuk ve Tıbbiye mektepleri de resmen bağlanmamakla birlikte Darülfünun-ı Şahane’nin şubeleri olarak kabul edildiğinden, beş fakülteli modern Osmanlı üniversitesinin ilk sağlıklı kuruluşu gerçekleşmiştir. Darülfünun-ı Şahane, açıldığı zaman, daha önce kurulmuş olan darülfünunların karşılaştığı ve birçok açıdan onların başarısızlıklarına sebep olan, hoca, yetişmiş talebe ve Türkçe ders kitaplarının yetersizliği gibi elverişsiz şartlar kısmen ortadan kalkmış ve yüksek eğitime daha uygun durum meydana gelmiştir. 1908’de II. Meşrutiyet’in ilanına kadar geçen süre içerisinde birçok mezun veren Darülfünun-ı Şahane, Meşrutiyet döneminde daha sistemli bir eğitime geçmiştir. Meşrutiyet’in ilanıyla, İstanbul Darülfünunu olarak adı değiştirilen Darülfünun-ı Şahane, Tıp ve Hukuk şubelerini de bünyesine katmak suretiyle resmen 5 şubeli (fakülte) olarak yeniden teşkilatlanmıştır. 21 Ağustos 1909’da Vezneciler’de, şimdiki İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi binasının bulunduğu yerdeki Zeynep Hanım Konağı’na yerleştirilen İstanbul Darülfünunu’na çok sayıda talebenin kayıt için müracaat ettiği görülmüştür. 7. Ünite - Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji 197 1913 senesinde hazırlanan İstanbul Darülfünunu’nun Teşkilât-ı İlmiyesi başlıklı düzenleme ile Eczacı ve Dişçi mektepleri Tıp Fakültesi’ne bağlanırken vilayetlerde bulunan tıp ve hukuk mektepleri (Şam Tıbbiyesi, Selanik, Konya, Bağdat ve Beyrut Hukuk mektepleri) de İstanbul Darülfünunu’na bağlanmıştır. Şubeler fakülte adını alırken, muallimlere de müderris unvanı verilmiştir. Talebe ve müderrislerin devam ve disiplin kaideleri bir düzene sokulmuştur. Birinci Dünya Savaşı yıllarında (1914-1918) Almanya’dan gelen hocaların çalışmalarıyla Darülfünun önemli bir gelişme göstermiştir. Bu dönemde Darülfünun, bir yüksekokullar topluluğu hüviyetinden sıyrılarak, modern manada bir üniversite fonksiyonunu icra etmeye başlamıştır. 12 Eylül 1914’te Edebiyat, Riyaziyat ve Tabiiyat şubelerinden oluşan kız talebelere mahsus İnas Darülfünunu kurulmuştur. 1917’de ilk mezunlarını veren İnas Darülfünunu 1920 yılında lağvedilerek 1921 yılından itibaren, önce Edebiyat ve Fen fakültelerinde ve daha sonra Hukuk ve Tıp fakültelerinde birer yıl ara ile karma öğretime geçilmiştir. 21 Nisan 1924’te Türkiye Büyük Millet Meclisi, Darülfünun’a hükmî şahsiyet tanıyarak, katma bir bütçe ile idare edilmesine karar vermiştir. Böylece Darülfünun ilmî, idarî ve malî bakımdan özerk bir statü kazanmıştır. Bu kanuna dayanılarak bakanlar kurulunun 21 Nisan 1924 tarihinde kabul ettiği şekil ve esaslar, Darülfünun’un lağvedilip İstanbul Üniversitesi’nin kurulduğu 1933 üniversite reformuna kadar yürürlükte kalmıştır. E. İhsanoğlu, Darülfünun: Osmanlı’da Kültürel Modernleşmenin Odağı, 2 cilt, İstanbul: IRCICA, 2010. TÜRKÇE MODERN BİLİM LİTERATÜRÜNÜN ORTAYA ÇIKIŞI 18. yüzyılda Osmanlı bilim literatüründe görülen doğu ve batıyla ilgili kavram ve bilgilerin bir arada olması, 19. yüzyılda da görülmektedir. Buna bir örnek, aynı eserde güneş merkezli ve yer merkezli (heliosantrik ve jeosantrik) kâinat sistemlerinin bir arada tanıtılmasıdır. Aynı özelliği tıp konusunda da görmek mümkündür. 18. asırda Avrupa’nın pratik tıp bilgilerinin aktarılmasıyla birlikte fizyolojide ve anatomide ahlât-ı erbaa (dört hılt) gibi klasik mefhumlar hâlâ hüküm sürmektedir. Resim 7.4 Mimar Fossati tarafından yapılan Darülfünun binası 198 Bilim ve Teknoloji Tarihi 18. asrın sonlarına doğru, subaylara modern bilimleri öğretmek için kurulmuş olan Mühendishane-i Hümayun hocaları, Batı’daki askerî teknik okullarda okutulan ders kitapları arasından seçilen bilim kaynaklarından, tercüme ve adaptasyon yoluyla kitaplar hazırlamaya başladılar. 19. asrın başlarındaki ilk ilmî yayınlar, Hüseyin Rıfkı Tamanî’nin (ö.1817) astronomi, matematik ve coğrafya konusunda telif ve tercüme yoluyla hazırladığı ve birçok baskısı yapılan kitaplar olmuştur. Bunu, Tamanî’nin talebesi ve mühendishane başhocalığında halefi olan İshak Efendi’nin Batı ve özellikle Fransız kaynaklarına dayalı olarak telif ve tercüme ettiği 13 ciltlik yayınları takip etmiştir. Bunlar arasında, dört ciltten oluşan Mecmua-i Ulûm-ı Riyaziye’nin özel bir yeri vardır. Çünkü bu eser, Osmanlı dünyasında birçok bilim dalını ihtiva eden bir ders kitabının hazırlanmasındaki ilk geniş kapsamlı teşebbüstür. İhtiva ettiği konular arasında, matematik, fizik, kimya, astronomi, biyoloji, botanik ve mineroloji sayılabilir. İshak Efendi’nin, yeni ilmî terimlerin Türkçe karşılıklarının bulunmasında ve İstanbul sınırları dışındaki diğer vilayetlere yayılmasında önemli rolü olmuştur. 19. asrın başlarında Osmanlı tıp eğitimine iki büyük şahsiyetin önemli etkileri olmuştur. Bunlardan birincisi; çok çeşitli sahalarda çalışması ve ilgisi bulunan ve Avrupa bilimine ve çeşitli dillerine aşina bir ansiklopedist olan Şanizâde Mehmed Ataullah Efendi’dir (ö.1826). Şanizâde modern tıp ve anatomi bilgilerini, meşhur eseri Hamse-i Şanizâde ile ilk defa Osmanlı okuyucusuna anlaşılır bir dille ve bir bütün halinde sunmuştur. İkinci şahsiyet ise Türkiye’de modern tıp eğitiminin kurucusu olan Mustafa Behçet Efendi’dir (ö.1834). Tanzimat’ın ilânından sonra eğitimin yeni bir anlayış içerisinde klasik döneme göre çok farklı bir şekilde teşkilatlanması, modern eğitimin yaygınlaşması, yeni bilim ve tekniğe ait çok sayıda kitabın basılmasına yol açmıştır. 19. asrın ortalarına doğru çeşitli konularda basılan bilim ve teknik kitaplarının sayısı hızla artmıştır. Tanzimat öncesinde 1727’de ilk Türk matbaasının kuruluşundan 1839’da Tanzimat’ın ilanına kadar geçen sürede bilime ait sadece 28 kitap basılırken, bu sayı Tanzimat döneminde (1839-1876 arası) 242’ye ulaşmıştır. Bu iki dönemde basılan kitapların konularına göre dağılımının karşılaştırılması modern bilime karşı ilgide değişmelerin olduğunu göstermektedir. Tanzimat döneminde, askerî konulara duyulan ilgi azalırken, sivil ve topluma yönelik konuların ağırlık kazandığı görülür. Benzer sonuçlara, 19. asrın başlarında (Tanzimat öncesinde ve sonrasında) aynı konularda yazılmış olan kitapların önsözlerinin incelenmesi ile de ulaşılabilir. İshak Efendi’nin Mecmua-i Ulûm-ı Riyaziye adlı eserinde kimyanın sadece harp sanayiindeki öneminden bahsedilmesine karşılık, Kırımlı Aziz Bey (ö. 1878), Kimya-yı Tıbbî (İstanbul, 1868-1871) adlı eserinde kimyanın, askerî olmayan teknolojilerin ve birçok endüstrinin temelini teşkil ettiğini belirtmektedir. Tanzimat sonrasında basılan bilim kitapları arasında yeni ve farklı konuların da ele alındığı görülmektedir. Buna, Derviş Paşa’nın kimya konusunda Türkçe yayınlanan ilk müstakil eseri olan Usûl-ı Kimya (İstanbul, 1848) ve Hekimbaşı Salih Efendi’nin (ö. 1895) tercüme ettiği ilk zooloji ve botanik kitabı olan İlm-i Hayvanat ve Nebatat (İstanbul, 1865) örnek verilebilir. Bunun ötesinde Tanzimat’ın ilanından sonraki ilk 30 yılda her sene dört bilim kitabı basılırken, 1870-1876 arasındaki altı yılda, bu sayı senede 18 kitaba yükselmiştir. Bu da Osmanlı toplumunun modern bilimlere olan ilgisinin arttığının bir göstergesidir. 1838’de Avrupa tıp okulları örnek alınarak kurulan Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’de Fransızca yapılan eğitimin, 1870’de Türkçe olarak yapılmasına karar verilmesi, tıp literatürünün gelişmesine de vesile olmuştur. Bunun neticesinde özellikle 1870 sonrasında ilk 7. Ünite - Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji 199 Türkçe tıp sözlüğü olan Lügat-ı Tıbbiye’nin (ilk baskısı İstanbul 1873, genişletilmiş ikinci baskısı İstanbul 1901), neşrinden sonra tıp konusunda çok sayıda telif ve tercüme eser yayınlamıştır. 19. yüzyılda Osmanlı bilim hayatında, araştırmaya yönelik çalışmalara yurt dışında başlanmış fakat yurt içinde kurulan müesseselerde araştırma hedefi tam gerçekleştirilememiştir. Osmanlı bilim adamlarının orijinal çalışmalarına Vidinli Hüseyin Tevfik Paşa’nın (D.1832-Ö.1901) İngilizce olarak telif etmiş olduğu Linear Algebra adlı eseri örnek olarak gösterilebilir. 19. yüzyıl eğitim tarihi açısından meslekî ve teknik yüksekokulların kurulması yanında kayda değen en önemli teşebbüs Darülfünun’un açılmasıdır. Üç başarısız teşebbüsün ardından, 1900 yılında açılabilen Darülfünun-ı Şahane’de araştırma hedefi açık bir şekilde görülmemektedir. Ancak Osmanlı bilim adamlarının 1923’e kadar yapmış oldukları araştırma birikimi tam olarak tespit edilemediğinden sağlıklı değerlendirme yapmak için vakit erkendir. İlk Darülfünun tasavvurlarında araştırmaya yönelik hedeflerin fazla yeri olmadığı, ancak zaman içinde bu hedefin daha belirgin hale geldiği söylenebilir. Ancak 20. yüzyılın başlarında Osmanlı Türkçesi iyice gelişmiş ilmî bir dil halini almış ve geliştirilen detaylı terminoloji değişik bilimleri ifade edecek duruma gelmişti. Fen bilimleri dallarında ise yeterli ders kitabı ve daha az ölçüde orijinal yayınlar bulunmaktaydı. Osmanlı’da Darülfünun ve mühendishanelerin kuruluş amaçlarını karşılaştırınız. YENİ BİLİM MÜESSESELERİ 19. asırda, yaygın şekilde eğitimi yapılan tıp, kimya, botanik ve zooloji gibi “modern” bilimlerin deneyleri yeni eğitim kurumlarında kurulan laboratuvarlarda yürütülmeye başlandığı gibi bu bilimlerin uygulamalarını değişik hizmet sahalarında sunan yeni müesseseler de kurulmaya başlanmıştır. Bunların başında sağlık hizmetlerine yönelik olanlar öncelikle kurulmuştur. Osmanlı İmparatorluğu’nda koruyucu hekimlik ile ilgili ilk uygulamalar, 1831’de özellikle Müslüman hacılar için kurulmuş olan karantina teşkilatında başlamıştır. 1862’de salgın hastalıklarla mücadele için imparatorluğun başta İstanbul olmak üzere, Anadolu, Rumeli ve Arap Yarımadası’nda bulunan önemli şehirlerinde karantinalar açılmıştır. Osmanlılar halk sağlığı ile ilgili özellikle aşı ve mikrobiyoloji konularında da Avrupa’daki en son gelişmeleri yakından takip etmişlerdir. 1885’te Pasteur’ün kuduz aşısını bulmasından hemen sonra vermiş olduğu konferans İstanbul’daki bir tıp mecmuasında yayınlanmış ve doktorlardan oluşan bir heyet bu konudaki yeni gelişmeleri yerinde öğrenmek için Paris’e gönderilmiştir. Bu heyet Pasteur’e bir murassa Osmanlı Nişanı ve çalışmaları için Sultan II. Abdülhamid’in göndermiş olduğu 10.000 Fransız frankını mükâfat olarak takdim etmiştir. Heyetin İstanbul’a dönmesinden sonra, yerli ve Avrupa’dan çağrılan doktorlarla işbirliği içerisinde bir kuduz laboratuarı (Da’ül-kelp Ameliyathanesi) ve daha sonra kolera salgınları için bir de bakteriyoloji laboratuarı kurulmuştur. Bu müesseseler, gerek kuduz tedavisinde gerekse kolera ve dizanteri salgınlarında aşı ile tedavide büyük rol oynamışlardır. Yine bu dönemde, değişik maksatlı kimyevî tahlillerin yapılması için devlet tarafından “kimyahaneler” kurulmaya başlanmıştır. Ayrıca özel şahısların da toplumun bu sahadaki ihtiyaçlarını karşılamak için özel kimyahaneler kurdukları görülmüştür. 3 200 Bilim ve Teknoloji Tarihi 19. asırda kurulan bir diğer modern bilim müessesi Rasathane-i Âmire olmuştur. Rasathane, 1863’te Maarif Nezareti’ne bağlı olarak Fransız mühendis M. Coumbary’nin idaresinde kurulmuştur. Adı rasathane olmasına karşılık, bu müessese astronomi konusunda gözlem yapmaktan çok meteoroloji ile ilgili fonksiyonları yerine getirmiştir. Rasathane-i Amire büyük şehirlerden gelen hava raporlarını aynı maksatla kurulmuş olan Avrupa’daki benzer merkezlere ulaştırmış ve Avrupa’dan gelen raporları da bünyesinde toplamıştır. Daha sonra bu müessesenin başına geçen Türk idareciler de aynı hizmetleri yürütmüşlerdir. Orta eğitimini medresede, yüksek eğitimini Darülfünun Fen Fakültesinde yapan astronom Fatin Gökmen (Ö.1915), 1910’da bu müessesenin idaresine tayin olununca, Rasathane’de hava raporlarının hazırlanması yanında asıl hizmeti olan astronomi gözlemlerine de başlanmıştır. Kandilli semtinde bulunan ve Boğaziçi Üniversitesi’ne bağlı olarak çalışan Kandilli Rasathanesi, günümüzde ülkenin önemli rasat merkezi olmaya devam etmektedir. Bilim Dili ve Literatürünün Genel Bir Değerlendirmesi Son yıllarda yaptığımız araştırmalar ve Osmanlı bilim literatürü tespit ve tasnif çalışmaları neticesinde, Osmanlı astronomi, matematik ve coğrafya literatürü tarihi büyük ölçüde açığa çıkmış bulunmaktadır. Bu çalışmaların neticeleri Osmanlılardaki ilmi faaliyetlerin yoğunluğu hakkında da tam bir açıklık getirmektedir. Astronomi literatürüne bakıldığında 15. yüzyıldan Cumhuriyet’e kadar olan dönem içerisinde 582 müellif, astronomi konusunda toplam 2438 eser hazırlanmıştır. Bu eserlerin yüzyıllara göre dağılımı şöyledir: 15. yüzyılda 52 eser (genel toplam içerisindeki oranı %2), 16. yüzyılda 300 (%12), 17. yüzyılda 190 (%8), 18. yüzyılda 344 (%14), 19. yüzyılda 267 (%11), 20. yüzyıl 222 (%9); dönemi bilinmeyen 1063 (%44). Aynı değerlendirmeler matematik konusundaki eserlere göre yapıldığında, tespit edilebilen 491 müellifin toplam olarak 1116 eser hazırlamış oldukları görülmektedir. Bu eserlerin yüzyıllara göre dağılımı ise şöyledir: 15. yüzyılda 28 eser (genel toplam içerisindeki oranı %3), 16. yüzyılda 81 (%7), 17. yüzyılda 70 (%6), 18. yüzyılda 121 (%11), 19. yüzyılda 176 Resim 7.5 Yerebatan Kimya Enstitüsü’nde Laboratuvarda Çalışan Kız Öğrenciler – 1922 Kaynak: E. Dölen Koleksiyonu 7. Ünite - Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji 201 (%16), 20. yüzyıl 466 (%41); dönemi bilinmeyen 174 (%16). Bu istatistikî bilgilerde Astronomiye ait eserlerin sayıca Matematiğe ait eserlerden daha fazla olduğu görülmektedir. Bu durum astronomide, bilhassa takvimlerin büyük bir yer tutmasından kaynaklanmaktadır. Burada eser sayısında 18. yüzyıla kadar sürekli bir artış gözlenmektedir. Bu asırda zirveye ulaşan eser sayısı daha sonra düşmeye başlamıştır. Matematiğe dair yazılan eser sayısı, 17. yüzyıl dışında devamlı olarak artmıştır. Özellikle 19. yüzyılda büyük bir artış kaydeden matematik eserleri 20. yüzyılda zirveye ulaşmıştır. Ancak her iki konuda hazırlanan eserlerdeki artış oranları paralel denebilecek ölçüde birbirine yakındır. Başlangıçta Arapça yazılmış olan Osmanlı bilim literatürü, 14. ve 15. asırlardan itibaren Arapça, Farsça eserlerin tercüme edilmeye başlamasıyla, bu iki dil yanında sıklıkla Türkçe olarak yazılmaya başlamıştır. Bu durum Türkçe bilim literatürünün zenginleşmesini ve değişik bilim dallarında terminolojilerin oluşmasını da mümkün kılmıştır. 18 ve 19. asırlarda, Osmanlı bilim literatürünün dili Türkçe ve Arapça’dır. Farsça eserler ise çok nadirdir (%1). Türkçe ve Arapça olarak yazılan bütün eserlerin (el yazması ve basma) oranları da farklılıklar arz etmektedir. Bu iki asırda hazırlanmış ve İstanbul’da basılmış olan modern bilim ve teknolojiye ait eserlerin-birkaç istisna dışında-tamamının Türkçe olmasına mukabil, el yazması eserlerin çoğunluğu Arapça’dır. 18. asırda yazma ve basma 331 adet astronomi kitabının 221’i Arapça, 101’i Türkçe, 2’si Farsça ve 7 tanesi de bu üç dilin karışımı dillerde yazılmıştır. Aynı şekilde 19. asırda astronomiye ait toplam 263 adet eserin 137’si Arapça, 123’ü Türkçe ve üçü de karışık dillerdedir. Gördüğümüz sayılar, Türkçe kullanımının arttığını açıkça ifade ederken, toplam adedin azaldığına işaret etmektedir. Bu da 19. yüzyılda, mekteplerin ve eğitim müesseselerinin yaygınlığına bağlı olarak basma eser kullanılmasıyla, kitap konusunda Doğu yazma geleneğinden modern basma geleneğine geçişin hızlanmasını göstermektedir. Arap toprakları hariç Osmanlı İmparatorluğu sınırlarında hazırlanan astronomi kitaplarının büyük çoğunluğu Türkçe yazılmıştır. Aynı müşahedeleri Osmanlı matematik literatürü için de kaydetmek mümkündür. Sonuç olarak 18 ve 19. asırlarda hazırlanan eserlerin yazma olanlarının Arapça veya Türkçe, ancak bunlardan basma olanların tamamına yakınının Türkçe olduklarını söyleyebiliriz. E. İhsanoğlu, “Osmanlı Bilimi Literatürü”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, cilt II, İstanbul: IRCICA, 1998, s. 363-444. İhsanoğlu, E. Osmanlı Bilim Tarihi Literatürü Serisi, İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA), Toplam 18 ciltten oluşan bu seride yer alan kitapların tam listesi tarih sırasıyla şöyledir: Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi (2 cilt, 1997); Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi (2 cilt, 1999); Osmanlı Coğrafya Literatürü Tarihi (2 cilt, 2000); Osmanlı Musiki Literatürü Tarihi (1 cilt, 2003); Osmanlı Askerlik Literatürü Tarihi (2 cilt, 2004); Osmanlı Tabii ve Tatbikî Bilimler Literatürü Tarihi (2 cilt, 2006); Osmanlı Tıbbi Bilimler Literatürü Tarihi (4 cilt, 2008); Osmanlı Astroloji Literatürü Tarihi ve Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi zeyli (1 cilt, 2011), Osmanlı Bilim Literatürü Tarihi Zeylleri (Matematik, Coğrafya, Musiki, Askerlik, Tabii ve Tatbiki Bilimler, Tıbbi Bilimler) ve Osmanlı Mavzu’at al-Ulum Literatürü Tarihi (1 cilt, 2011), Osmanlı Bilim Literatürü Tarihi Genel İndeksi (1 cilt, 2011). 202 Bilim ve Teknoloji Tarihi Özet Klasik dönemde Osmanlı bilim faaliyetleri başta medreseler olmak üzere, muvakkithane ve şifahane gibi tıp, matematik ve astronomi bilimlerinin uygulamalarının yapıldığı yerlerde, bu bilimlerin eğitimleri ile birlikte yürütülmekteydi. 16. asrın sonlarında, Takiyüddin Râsıd tarafından kurulan ve eski astronomi aletleri ile birlikte yeni aletlerin de kullanıldığı İstanbul Rasathanesi’nde, kısa fakat İslâm astronomi çalışmalarının devamı niteliğinde, orijinal çalışmalar yapılmış ve bunlar hemen kitap haline getirilmiştir. Klasik dönem Osmanlı bilim literatürünün oluşması ise genellikle medrese ortamında gerçekleşmiş ve başta dinî konular olmak üzere matematik, tıp ve astronomi sahalarında, Arapça, Türkçe ve çok azı Farsça olmak üzere, çok sayıda ilmî eser müderrisler tarafından telif, tercüme veya yorumlama yoluyla meydana getirilmiştir. Osmanlı bilim literatürünün oluşmasında, Osmanlı toprakları içerisinde bulunan kültür mevkilerinde yetişen Anadolulu bilim adamları ile bu merkezlerin dışında yetişip Osmanlı himayesine giren âlimlerin önemli katkıları olduğudur. Klasik dönem Osmanlı bilim geleneğinin oluşmasında, medreselerin kurulmasından eserlerin telifine kadar pek çok konuda padişahların ve diğer devlet adamlarının teşviklerinin önemli rolü olmuştur. Avrupa’daki ilmî ve coğrafî gelişmelerden de haberdar olan Osmanlıların, özellikle 17. yüzyılın sonlarından itibaren, Batı bilim ve teknolojisine daha fazla ilgi duymaya başladıklarına ve yeni harp tekniklerini öğrenmek için imparatorluğun kuruluşundan beri uyguladıkları geniş kapsamlı olmayan, selektif bilgi transferi yollarını terk ettiklerine işaret edilmiştir. 18. yüzyılın başlarından itibaren, Avrupa hayatı ve bilimi ile daha yakından ilgilenen Osmanlılar, ordu içinde Avrupalı uzmanların yardımı ile ciddi değişikliklere adım atmaya başlamışlardır. Özellikle modern askerî teknik eğitim konusunda yoğunlaşan çalışmalar çerçevesinde yeni müesseseler kurulmuştur. Ulûfeli Humbaracı Ocağı’nın kurulmasıyla başlayan bu çalışmalar, daha sonra Mühendishanelerin ve diğer askerî okulların açılmasıyla 19. yüzyılda da devam etmiştir. Askerî ve teknik eğitim veren müesseseler yanında ilk, orta ve yüksek seviyede modern sivil eğitim müesseselerinin kurulması, günlük gazete ve süreli yayınların modern bilim ve teknoloji konusunda verdikleri bilgiler de göz önünde tutulacak olursa modern bilim ve teknolojiyi geniş kitlelere, değişik seviyelerde tanıtma imkânı doğmuştur. Resmî eğitim kurumları yanında, sivil ilmî ve meslekî cemiyetler de kuran Osmanlı aydınları, bu arada Türkçe modern bilim literatürünün oluşması için ciddi bir gayret içine girmişler ve bu alanda bir takım lügatler yayınlamışlardır. 18 ve 19. yüzyılda basılan eserlerin tamamına yakınının Türkçe olması, Türkçenin bir bilim dili olması hususundaki gelişmeyi ortaya koymaktadır. Batı bilim ve teknolojisini çok yakından takip etmelerine rağmen, seçici tavırlarından dolayı Osmanlıların Avrupa bilim geleneğine bir bütünlük içinde bakmadıkları anlaşılmaktadır. Osmanlı bilim adamlarının içeride ve dışarıda, özellikle Avrupa’da yapmış oldukları araştırma çalışmaları, araştırmaya dayalı bir bilim anlayışı ve zihniyetini oluşturacak kritik yoğunluğa ulaşmamış Osmanlılarda, Rusya ve Japonya’da olduğu gibi yeni bilgi ve teknoloji üretmeye matuf gelişmelere paralel çalışmaların gerçekleşmesine yol açmamış olduğunu söyleyebiliriz. Bununla beraber, klasik dönemde, birçok bilim dalında önemli eserler veren Osmanlı bilim ve kültür adamları, klasik dönemde yaratmış oldukları önemli başarılara paralel başarıyı yenileşme dönemine oluşturamamışlardır. Buna rağmen, modernleşme döneminde ilmî terminolojinin gelişmesinde ve bütün İslam dünyasına yayılmasında başarılı olmuşlar ve Osmanlı Türkçe’sini geliştirerek 20. yüzyılın başında çeşitli bilim konularını ifade edecek seviyeye getirmişlerdir. Osmanlı döneminde oluşan kültür ve bilim mirası, başta Türkiye Cumhuriyeti olmak üzere Balkanlar’da ve Orta Doğu’da kurulan birçok devletin ilmî ve kültürel alt yapısını teşkil etmiş ve daha sonraki çalışmaların temelini oluşturmuştur. 7. Ünite - Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji 203 Kendimizi Sınayalım 1. Osmanlı Bilimi aşağıdaki hangi bilim mirası üzerine kurulmuştur? I. Selçuklu Devleti’nin bilim mirası II. Mısır, Suriye, Irak, İran ve Türkistan’daki bilim adamlarının faaliyetleri III. Anadolu şehirlerinde kurulmuş olan eğitim bilim müesseseleri a. Yalnız I b. I, II c. II, III d. I, III e. I, II ve III 2. Osmanlılarda din, kültür ve bilim faaliyetlerinin kaynağını oluşturan ve aynı zamanda devlet ve toplumun ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde teşkilatlanmış olan en önemli müessese nedir? a. Medrese b. Enderun c. Cami d. İmarethane e. Kervansaray 3. Medrese, etrafında gerek sağlık ve tıp eğitimini sağlayan hangi müesseseler kurulmuştur? a. Cami b. Darüşşifa c. Muvakkithane d. Darülfünun e. Hendesehane 4. Osmanlı bilim literatürünün dili genel olarak Türkçe’nin yanında hangi dildir? a. Fransızca b. İngilizce c. İspanyolca d. Arapça e. Farsça 5. Osmanlı İmparatorluğu’nda sivil mühendislik eğitimi, 1874-1875 öğretim yılında hangi kurumla başlamıştır? a. Mülkiye Mühendis Mektebi b. Teknik Üniversite c. Darülfünun-ı Sultani d. Mekteb-i Tıbbiye e. Darülfünun-ı Şahane 6. 16. asırda, Osmanlı haritacılığı hangi denizcinin çalışmalarıyla en büyük eserlerini vermiştir? a. Turgut Reis b. Oruç Reis c. Piri Reis d. Barboros Hayrettin Paşa e. Kılıç Ali Paşa 7. İshak Efendi tarafından Avrupa fen kitaplarından derlenen ve 1831-1834 yılları arasında İstanbul’da basılan eserin adı nedir? a. Usûl-ı İstihkâmat b. Linear Algebra c. Mecmua-i Ulûm-ı Riyaziye d. Cihannümâ e. Hamse-i Şanizâde 8. Piri Reis Kitab-ı Bahriye adındaki coğrafya kitabını 1525’te hangi padişaha sunmuştur? a. Fatih Sultan Mehmet b. II.Beyazit c. Yavuz Sultan Selim d. Kanuni Sultan Süleyman e. II.Selim 9. Osmanlı İmparatorluğu’nda modern tıp eğitiminin kurucusu kimdir? a. Şânîzâde Mehmed Atâullah Efendi b. Salih Zeki c. Vidinli Tevfik Paşa d. Mauris e. Hekimbaşı Mustafa Behçet Efendi 10. Osmanlı döneminde oluşan kültür ve bilim mirası, aşağıdaki hangi devletin ilmî ve kültürel alt yapısının temelinin oluşmasına katkıda bulunmamıştır? a. Türkiye Cumhuriyeti b. Bulgaristan c. Yunanistan d. Suriye e. Çin 204 Bilim ve Teknoloji Tarihi Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı 1. e Yanıtınız yanlış ise “Klasik Osmanlı Bilim Geleneği ve Kurumları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. a Yanıtınız yanlış ise “Klasik Osmanlı Bilim Geleneği ve Kurumları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. b Yanıtınız yanlış ise “Klasik Osmanlı Bilim Geleneği ve Kurumları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. d Yanıtınız yanlış ise “Bilim Dili ve Literatürünün Genel Bir Değerlendirmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. a Yanıtınız yanlış ise “Sivil Mühendislik Eğitimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. c Yanıtınız yanlış ise “Avrupa Bilimi ile İlk Temaslar, Aktarmalar ve Tercümeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. c Yanıtınız yanlış ise “Darülfünun” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. d Yanıtınız yanlış ise “Avrupa Bilimi ile İlk Temaslar, Aktarmalar ve Tercümeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. e Yanıtınız yanlış ise “Tıp Mektepleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. e Yanıtınız yanlış ise “Klasik Osmanlı Bilim Geleneği ve Kurumları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 1 Nasirüddin Takiyüddin ile çağdaşı Tycho Brahe’yi rasathanelerinde kulladıkları araç açısından aynıdıdır.Rasathaneler arasında teknolojik fark yoktur. Sıra Sizde 2 Osmanlı’da Mühendishanelerin kuruluşunun başlıca nedeni savaşlar sonucu toprak kayıplarının başlaması sonucu orduda ıslahat zorunlu hale gelmiştir. Osmanlı’da Mühendishanelerin kuruluşu bir bakıma zorunluluğun bir sonucudur. Sıra Sizde 3 Osmanlı’da Darülfunun’un neden Mühendishanelerden sonra kuruluş nedenlernden birisi Mühendishanelerin zorunlulukdan kurulmuş olmasıdır. Yararlanılan Kaynaklar İhsanoğlu, E. Osmanlı Bilim Tarihi Literatürü Serisi, İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA), Toplam 18 ciltten oluşan bu seride yer alan kitapların tam listesi tarih sırasıyla şöyledir: Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi (2 cilt, 1997); Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi (2 cilt, 1999); Osmanlı Coğrafya Literatürü Tarihi (2 cilt, 2000); Osmanlı Musiki Literatürü Tarihi (1 cilt, 2003); Osmanlı Askerlik Literatürü Tarihi (2 cilt, 2004); Osmanlı Tabii ve Tatbikî Bilimler Literatürü Tarihi (2 cilt, 2006); Osmanlı Tıbbi Bilimler Literatürü Tarihi (4 cilt, 2008); Osmanlı Astroloji Literatürü Tarihi ve Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi zeyli (1 cilt, 2011), Osmanlı Bilim Literatürü Tarihi Zeylleri (Matematik, Coğrafya, Musiki, Askerlik, Tabii ve Tatbiki Bilimler, Tıbbi Bilimler) ve Osmanlı Mavzu’at al-Ulum Literatürü Tarihi (1 cilt, 2011), Osmanlı Bilim Literatürü Tarihi Genel İndeksi (1 cilt, 2011). İhsanoğlu, E. (2017). Osmanlı Bilim Mirası (2 cilt), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. 8 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; 19. ve 20. yüzyıllardaki bilimsel gelişmeleri açıklayabilecek, Cumhuriyet döneminde Türkiye’de bilimsel gelişmeleri tanımlayabilecek, Roket, bilgisayar, uçak, otomobil vb. araçların nasıl icat edildiklerini anlatabilecek, Matematik, astronomi, fizik, kimya alanlarında geliştirilen kuramları yorumlayabilecek, Modern bilim anlayışının önceki dönem bilim anlayışından farklarını gösterebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksınız. Anahtar Kavramlar • Grup Kuramı • Saf ve Uygulamalı Matematik • Hücre Kuramı • Atom Kuramı • Lobatchevski Geometrisi • Riemann Geometrisi • Paralel Postulatı • Astrofizik • Büyük Patlama • Alan Çizgileri İçindekiler Bilim ve Teknoloji Tarihi Yeniçağda Batıda Bilimin Gelişimi ve Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’de Bilim • GİRİŞ • 19. VE 20. YÜZYILLARDA BİLİMLERDEKİ GELİŞMELER BİLİM VE TEKNOLOJİ TARİHİ GİRİŞ Modern döneme girilmesiyle birlikte, bilimlerde önceki yüzyıllarda başlamış olan çığır açıcı gelişmeler, 19. ve 20. yüzyıllarda toplumsal hayatta her geçen gün artan bir etki bırakmaya başladı. Etki iki farklı biçimde gerçekleşmekteydi. Bir yandan yeni ortaya atılan Evrim, Psikanaliz, Kuantum, Görelilik gibi kuramlarla artık insan, doğa ve evren anlayışı bütünüyle farklılaşmıştı ve hiçbir şeyin eskisi gibi olmadığı düşüncesi iyiden iyiye insanların beleklerinde yer etmeye başlamıştı. Diğer taraftan da bilimsel bilgilere dayanılarak ulaşım, haberleşme ve iletişim gibi alanlarda görülmedik derecede hız ve konfor sağlayan araçların geliştirilmesinin yarattığı güven duygusu öne çıkmıştı. Bu yoldan bilime duyulan güven giderek bir bağlanmaya dönüştü ve insanlar ve hükümetler bilime dayalı ilerlemeyi her geçen gün daha fazla takdir ve teşvik etmeye başladılar. İlerleme duygusunun yarattığı psikoloji, bilim denilen etkinliğin niteliğinin ne olduğunun anlaşılması yönünde olağanüstü bir merak duygusuna yol açtı ve bilimin en yakın disiplini olan felsefe dahi varlık hakkında konuşmaktan vaz geçerek zamanının nerdeyse tamamını bilim ve ilişkili konular üzerinde sürdürülen bir etkinliğe dönüştü. İlerlemeyle birlikte gerçekleşen zenginlik, konfor ve rahat, ister istemez sadece bilimlerdeki keşifleri değil, genel anlamda bilimin doğasını da merak konusu haline getirdi. Çünkü ilerleme iyi veya istendik bir gelişme olarak görülmekteydi. Öyleyse ilerlemeyi tesadüfi bir nitelik olarak değil de, kalıcı, sürekliliği olan bir duruma getirmek için bilim denilen etkinliğin sınırlarını belirlemekte, başka bir deyişle tanımlamakta yarar vardı. Peki, bilimi doğru bir şekilde ve tarihsel serüvenini de kucaklayacak biçimde anlamak ve tanımlamak nasıl mümkün olabilirdi? İşte 19. yüzyıldan başlayarak günümüze kadar devam eden iki özel etkinliğin doğuşu bu kaygılar sonucunda ortaya çıktı: Bilim Tarihi ve Felsefesi. Bilimin doğasını en doğru biçimde nasıl anlayabiliriz sorusuna verilen yanıtlar zaman içerisinde iki büyük öbek halinde toplanmaya başlandı. Birinci öbekte yer alan yanıtlar daha çok bilimi anlamanın en uygun yolunun tarih boyunca çeşitli bilim dallarında ortaya konulmuş anıt eserleri incelemek üzerinde yoğunlaştı ve sonuçta George Sarton’ın öncülüğünde bilim tarihi denilen bilim dalı ortaya çıktı. İkinci öbekte toplanan yanıtlar ise bu yaklaşımın yanlış olmamakla birlikte yetersiz olacağını ileri sürdüler ve bilimin doğasını ancak onun ortaya koyduğu bilgilerin dilsel ve mantıksal analiziyle, kullandığı kavramların sınırlarının çizilmesiyle anlaşılabileceği konusunda yoğunlaştılar. Bunun sonucunda da bilim felsefesi doğdu. Her iki etkinlikte günümüzde yoğun bir şekilde varlıklarını sürdürmektedirler. Yeniçağda Batıda Bilimin Gelişimi ve Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’de Bilim 208 Bilim ve Teknoloji Tarihi 19. ve 20. yüzyıllarda dikkat çeken bir diğer gelişme de bilimde kuramsallaşmanın tarihin diğer dönemlerinde karşılaşmadık ölçüde yoğunlaşması ve giderek de bir disiplinin gelişmişliğinin ölçüsü olarak kabul görmeye başlamasıdır. Bir bilim dalının gelişmiş olması demek aynı zamanda genellik özelliğinin en yüksek düzeye ulaşması olarak görüldüğünden, kuramsallaşmaya yönelim arttı. Bu artışla birlikte bu kez, bir kuramın bilimsel olup olmadığına nasıl karar verileceği sorunu ortaya çıkmaya başladı. Bu ve benzeri sorunlar bilim felsefesini en gözde felsefe dalı haline getirdi ve 19. yüzyılın sonlarında etkisini göstermeye başlayan pozitivizm, daha yoğun çalışılan ve ayrıştırılan felsefe ekolü haline geldi. 20. yüzyılın başlarında önce Kuantum (1900) ve ardından da Görelilik (1906) kuramlarının ortaya çıkmasıyla birlikte, bilimin doğasını anlama çabaları gittikçe ivmelenmeye başladı ve 1920’lerden başlayarak yeni pozitivizm veya mantıkçı ampirizm adını alan bilim felsefesi etkinlik kazanmaya başladı. Buna karşılık Sarton ile birlikte her geçen gün Batı üniversitelerinde akademik bir yapılanma biçiminde gelişen bilim tarihi çalışmaları, ilk doktora öğrencisi olan Aydın Sayılı hocamızın doktorasını tamamlayarak Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesinde Bilim Tarihi Kürsüsünü kurmasıyla birlikte, ülkemizde de önceden başlamış çalışmaların akademik bir nitelikle yapılmasının başlangıcı oldu. Bu olağanüstü durumun ülkemizde yaşanması da kuşkusuz sayısız ilke imzasını atan Atatürk’ün öngörüsüyle gerçekleşti. Çünkü bilim tarihi alanında doktora yapması için Sayılı’yı seçen ve yönlendiren bizzat Atatürk’tür. Sayılı, Türk bilim tarihi çalışmalarına birçok özgün katkı yaptı; ancak bunlar içinde en dikkat çekici olanı kuşkusuz bilim tarihinin Türkiye’de akademik bir disiplin haline getirilmesidir. Yapıtları ve araştırmaları irdelendiğinde, açıkça büyük bir yenilenme projesi bağlamında ortaya konulduklarını anlamamak olanaksızdır. Büyük yenilenme aslında bir aydınlanma kavramıdır. Sayılı bilim tarihini Türk Aydınlanmasının bir gereği olarak görmekteydi ve temel ilkesi “evrensel kültür bir bütündür” şeklinde kavramlaştırılmıştı. Böylece çağdaş kültüre ulaştıran sürecin aslında kadim uygarlıkların katkılarından süzülerek gelen bir süreç olduğu açıkça ortaya koyulmuştu. Türk Aydınlanma projesinin ikinci büyük adımını Orta Çağ uygarlıklarının kültürel mirasının anlaşılması ve açıklanması oluşturmaktaydı. Bu nedenle Sayılı, hem kendisinin hem de öğrencilerinin çalışma alanlarını, bir yandan Klasik Dönem İslâm uygarlığının aydınlatılmasını sağlayacak yapıtlar üzerinde yoğunlaşmaya, bir yandan da özel olarak Türklerin yüksek uygarlık unsurları olan bilim ve felsefe alanlarına yaptıkları katkıların gün ışığına çıkarılmasına yöneltti. Bu alanda kendisinin ve öğrencilerinin verdikleri yapıtlar uluslararası boyutta etkili sonuçlar elde etti. 19. ve 20. yüzyıllar kuramsal bilgilerin yoğun bir biçimde artışına tanık olmakla kalmadı, aynı zamanda bu bilgilerden pratik olarak yararlanmanın da zirveye çıktığı yüzyıllar oldu. Kuramsal bilgilerin uygulamaya dönüştürülmesiyle birlikte, iki önemli gelişme gerçekleşti: 1) Bilim ilk kez bu denli hayatın içinde yer aldı; 2) Bilimin sonuçlarının daha geniş kitlelerle buluşmasıyla bilimsel bilgi toplumsallaştı. Bundan sonra dünya bilgi çağına doğru hızla evirilmeye başladı ve bu gerçeği kavrayan ülkeler bilimsel bilgileri hızla uygulamaya dönüştürecek laboratuvarları kurmaya yöneldiler. Laboratuvar çalışmaları bir yandan bilginin uygulanmasını sağlayan teknolojinin gelişmesini olanaklı hale getirirken, bir yandan da yeni kuramsal bilgilerin üretilmesini de hızlandırdı. Böylece kuramsal bilgilerin uygulamaya sokulmasıyla teknolojik gelişmeler hızlandı, teknolojik gelişmelerin artması da keşif ve icatlara götüren yolda kuramsal çalışmaları besledi. Başta fizik, kimya, astronomi, biyoloji ve tıp olmak üzere, bütün bilim dallarında adeta birer devrim yaşanmaya başlandı. 8. Ünite - Yeniçağda Batıda Bilimin Gelişimi ve Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’de Bilim 209 Bilimsel bilginin yığılması ve yoğun bir biçimde uygulamaya sokulması, başka bir deyişle gündelik yaşamda kullanılmaya başlaması, ister istemez ciddi çevresel ve toplumsal değişimlerin yaşanmasına neden oldu. Çevre kirlenmesi, sanayi bölgelerinde nüfus yoğunlaşması, mega kentler, ulaşım, haberleşme vb. insanların gündelik yaşamlarında tarihin hiçbir döneminde görülmedik hızda ve yoğunlukta değişimler yaşanmaya başlandı. Bu da bilimi bir kez daha merak konusu haline getirdi ve “nereye kadar?” sorusunun sorulmasına neden oldu. Merak iki önemli gelişmeyle sonuçlandı: 1) Bir toplumda bilimsel ilerlemenin gerçekleşebilmesi için, sosyal, iktisadi, siyasal, kültürel ve eğitim alanlarında nelerin yapılması gerektiği açıkça anlaşıldı; 2) Bilimin toplumsal değeri, bilim teknoloji farkı, sekülerleşmenin entelektüel gelişmedeki rolü ve önemi, bilim uygulamalarının kurumsallaşmasının sağlanması ve bilim uygulamalarının etik boyutlarının belirlenmesinin gerekliliği fark edildi. Bu çabaların ısrarla sürdürülmesi sonucunda bugün artık bilimin kendisinin değil, ürettiği bilginin kullanım biçiminin veya ulaşılan bilgilerden ne şekilde yararlanılacağının etiğin konusu olması gerektiği ilkesi yerleşti. 19. VE 20. YÜZYILLARDA BİLİMLERDEKİ GELİŞMELER Matematik Bu yüzyıllarda matematik alanında biri sayılar, grup ve fonksiyonlar kuramı vb. çok sayıda yeni kuramların geliştirilmesi, ikincisi de uzmanlaşmanın ortaya çıkması gibi dikkat çeken iki gelişme gerçekleşmiştir. Bunlardan ikincisini bu dönem matematiğindeki en önemli gelişme olarak belirtmek belki daha doğru olur. Çünkü bu dönemden itibaren Orta Çağ ve Rönesans dönemlerindeki gibi artık her şeyi bilen bir bilgin tipi (polymath) giderek yok olmaya yüz tutmuş, çalıştığı alanda uzmanlaşmasına göre sınıflandırılan bilim insanı öne çıkmaya başlamıştır. Bu durum aslında bilimlerde ortaya çıkan ve uzmanlaşma isteyen bilgilerin her geçen gün artması ve bilimlerde gerçekleşen çeşitlenmenin zorunlu bir sonucudur. Bu gelişmeden matematikte kurtulamamış örneğin sadece kümeler kuramıyla uğraşan ve bu alanda derinleşen matematikçilerden söz edilmeye başlanmıştır. Bir diğer gelişme de, giriş bölümünde dile getirildiği üzere, matematikte de salt kuramsal çalışmaların değil, uygulamalı matematik alanlarının ortaya çıkmaya başlamasıdır. Nasıl ki, ticaretin gelişmesiyle ticari aritmetik diğer matematik dallarına nazaran daha fazla gelişme kaydettiyse, bu dönemde de önceki yüzyıllarda sıkça işlenen birinci, ikinci, üçüncü ve dördüncü derecede denklemlerden daha karmaşık denklemlere doğru giden bir süreç yaşanmıştır. Bu gelişme süreci, bilimsel keşiflerin karmaşıklaşmasıyla birlikte daha gelişmiş matematik modellere gereksinimi artırmıştır. Modern sayılar kuramını geliştiren Karl Friedrick Gauss’un (D.1777-Ö.1855) Ceres asteroidinin yörüngesini sekizinci derece denklemleri yardımıyla hesaplamayı başarması bu durumu gösteren güzel bir örnektir. Resim 8.1 Paraleller Postulatı a+b=180o olduğunda 1 iki doğru paralel olur. 2 a b 210 Bilim ve Teknoloji Tarihi Bu dönemde Lineer cebir araştırmaları da verimli olmuş, determinantlar ve matrisler konusunda yoğunlaşan çalışmalar sonucunda determinant türleri ve sayısı, determinantlara ilişkin genel kurallar belirlenmiş ve matris tanımı yapılmıştır. Geometri alanında ise Eukleides’in ünlü beşinci (paralel) postulatı daha önceki dönemlerde olduğu gibi teorem sanılarak çeşitli şekillerde kanıtlanmasına yönelik çalışmalara girişilmiş; bu girişimlerden Eukleides-dışı geometriler ortaya çıkmıştır. Bu süreçte ortaya çıkan ilk dikkat çeken gelişme Nicolai Lobatchevski’nin (D.1792-Ö.1858) ve Bernhard Riemann’ın (D.1826-Ö.1866) kendi adlarıyla anılan geometrilerini kurmaları olmuştur. Böylece işlevselliği bulunan, yeni bir mekân ve doğa tasavvuru oluşturulabilmenin önü açılmıştır. Einstein’ın Riemann geometrisine dayalı olarak fizik evren görüşünü oluşturması bu durumun en iyi kanıtıdır. Ek bir bilgi olarak, Eukleides geometrisinde (düzlem) bir üçgenin iç açılarının toplamı 180 derece, eğer Lobatchevski geometrisini (hiperbolik) esas alırsanız, üçgenin iç açılarının toplamı 180 dereceden küçük, Riemann geometrisini (eliptik) esas alırsanız, bu kez 180 dereceden büyük olacaktır. Böylece geometrinin salt rasyonel ve tümdengelime (dedüksiyon-deduction) dayalı bir bilim dalı olduğu, yeni ve kendi içinde tutarlı tanım, aksiyom ve postulatların geliştirilmesiyle yeni mekân ve zaman tasavvurlarının oluşturulabileceği anlaşılmış, artık doğa bilimlerinde başarılı olmak için yüksek matematik ve geometri bilgisinin olmazsa olmaz bilimler olduğu tereddütsüz anlaşılmıştır. Matematik konusunda ayrıntılı bilgi edinmek için şu kaynaklardan yararlanabilirsiniz: Florian Cajori, Matematik Tarihi, Çeviren: Deniz İlalan, ODTÜ Yayıncılık, Ankara 2014; Sinan Sertöz, Matematiğin Aydınlık Dünyası, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, Ankara 1996; Matematik Felsefesi, Editör: Bekir S. Gür, Orient Yayınları, Ankara 2004; Stephen F. Barker, Matematik Felsefesi, Çeviren: Yücel Dursun, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara 2003. Astronomi Benzer gelişmeler bu dönem astronomi çalışmalarında da söz konusudur. Artık çok uzakta bulunmaları dolayısıyla çıplak gözle seçilmesinde zorlanılan gök nesnelerini bile yakınlaştıran teleskopun etkin kullanıldığı bu dönemde, uzak dünyalar eskiden hiç olmadığı biçimde merak konusu haline gelmiştir. Bu merak aynı zamanda gök nesnelerinin yaydıkları ışığın spektrumuna dayanarak yapılarının analiz edilebildiği bir evreye geçilmesine yol açmıştır. Teleskopla sağlanan dakiklik, gezegen yörüngelerinin matematik olarak daha ayrıntılı çizilebilmesine olanak tanımış ve bunun sonucu olarak herhangi bir gezgenin yörüngesini oluşturan çizelgede gerçekleşecek bir sapmayı belirlemek olanaklı hale gelmiştir. Bu çalışma biçimi yeni gezegenlerin ve uydularının belirlenmesini kolaylaştırmıştır. Çünkü gezgenin yörüngesinde bir kayma tespit edilmesi demek, bilinen Newton kuvvet kanunlarına göre (kuramsallaşmanın en büyük yararı bu gibi çıkarımlara izin vermesidir) o gezegene etki eden ancak henüz gözlemle varlığı belirlenmemiş bir gezegenin veya ona çekim etkisi uygulayan bir kütlenin var olması demektir. Bu kuramsal bilginin sağladığı avantajla Alexis Bouvard (D.1767-Ö.1843) 1821 yılında Uranüs’ün yörünge gözlemlerine ilişkin çizelgelerinde yarım dakikalık bir hata olduğunu belirlemiş ve astronomların dikkatini çekmiştir. Konu üzerine yoğunlaşan John Couch Adams (D.1819-Ö.1982) ve Le Verier (D.1811-Ö.1877) Uranüs’ün yörüngesinde hataya neden olan kütlenin koordinatlarını ve büyüklüğünü hesaplayabilmiştir. Artık geriye söz konusu koordinatları teleskopla taramak kalmıştır ve bu işi de 1846’da Johamm Galle gerçekleştirmiş ve Neptün’ü bulmuştur. Görüldüğü üzere Neptün’ün keşfi, kuram ve gözlemin mükemmel birlikteliğinin bir sonucudur. Kuramsallaşmanın yarattığı büyük kazanımın sonucu olarak, kısa süre sonra Neptün’ün yörüngesinde bazı sapmalar olduğu anlaşılınca, aynı akıl yürütmeyle 1915 yılında nedenin başka bir gezegen olması gerektiği çıkarsanmış (dedüksiyon), 1930 8. Ünite - Yeniçağda Batıda Bilimin Gelişimi ve Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’de Bilim 211 yılında, C. W. Tombaugh Plüton’u bulmuştur. Plüton’un yörüngesinde de bazı sapmalar belirlenince, aynı yöntemle 1978’de Plüton’un uydusu Charon keşfedilmiştir. Böylece daha önceki yüzyıllarda belirlenen kuyruklu yıldızlar ve asteroitler de dâhil olmak üzere, Güneş sisteminin dokuz gezegenden oluştuğu anlaşılmıştır. (Bugün Güneş sistemimiz 9 değil, 8 gezegenden oluşmaktadır. Çünkü Uluslararası Astronomi Derneği 2007 yılında aldığı bir kararla, Güneş sisteminin yörünge düzlemine olan konum açısının farklı olması, Güneş sisteminden daha çok Kuiper asteroit kuşağına yakınlığı ve kütlesinin çok küçük olması gibi gerekçelerle Plüton’u gezegen statüsünden çıkarmıştır.) Gökyüzü hakkında ayrıntılı bilgi için, M. Emin Özel ve Talat Saygaç’ın Gökyüzünü Tanıyalım, (TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, Ankara 1997) ve Patrick Moore’un Gezegenler Kılavuzu, (Çeviren: Özlem Özbal, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, Ankara 1996) adlı kitaplarını okuyabilirsiniz. Bu dönemde sadece kuramsallaşmanın yarattığı kolaylık ve teleskobun uzağı yakın kılmasıyla astronomi alanında yeni gök nesnelerinin keşfiyle yetinilmemiştir elbette. Matematiğin gelişen çözümleme ve kanıtlama olanakları sayıları artan gezegen hareketlerini matematiksel olarak gösterebilmeyi de olanaklı kılmıştır. Bu başarı yukarıda belirtildiği üzere bilimsel çalışmalarda matematiğin merkezi rolüne dikkat çeken güzel bir örnektir. Bu dönem astronomisindeki önemli bir gelişme de herhangi bir yıldızın yaydığı ışığın spektral analiziyle yapısının incelenmesini amaçlayan astrofiziğin yeni bir dal olarak gelişmesidir. Spektroskoptan geçirilen ışık ışınlarının analizine duyulan ilgi çok eskilere dayanmakla birlikte ilk köklü incelemeler 17. yüzyılda gerçekleştirildi. 17. yüzyıldan önce özellikle İslâm dünyasında İbn el-Heysem (D.965-Ö.1039) ve Kemâlüddîn el-Fârisî (öl. 1320) som camdan veya içi saf suyla doldurulmuş cam kürelerle ışık ışınlarının analizini yapmış ve renk incelemelerinde bulunmuşlardı. Bu çalışma sürecinin ilk önemli başarısını Kemâlüddîn el-Fârisî gökkuşağının oluşumunu doğru olarak ve bugünkü bilgilere uygun şekilde açıklamakla elde etmiştir. Modern dönemin başlarında Grimaldi ve Huygens’in ışığın niteliği ve yayılımının biçimine ilişkin çalışmalarının ardından Newton, tam anlamıyla dikkatini bu kez renk konusuna yoğunlaştırdı ve renk hakkında ilk ayrıntılı bilgilere ulaştı. Renklerin belirli bir kırılabilirlik değerinin olmasından hareketle, gök nesnelerinden gelen ışıkların oluşturduğu renk düzenekleri arasında analojik irdelemeler yapan bilim insanları, renk analiziyle gök nesnelerinin yapısı hakkında önemli bilgiler edinileceğini anladılar. Bu bakış açısıyla W. Hyde Wollaston (D.1766-Ö.1828) Güneş’ten gelen ışığın spektrumunda (tayf) anlamlandıramadığı farklı büyüklükte dikey ve siyah çizgiler olduğunu belirledi (1802); Joseph Fraunhofer (D.1787-Ö.1826) ise bu çizgilerin (yaklaşık 574 tane) Güneş’ten çıkan ışınların daha soğuk gazlardan geçmesi nedeniyle spektrumda siyah olarak göründüğü varsayımını oluşturdu (1814). Sınanmaya açık bu varsayımın ardından çalışmalarını sürdüren Fraunhofer her yıldızın kendisine özgü spektrumu olduğunu gösterdi ve bu çizgilere Fraunhofer Çizgileri adı verildi. 1859’da Gustav Robert Kirchoff (D.1824-Ö.1887) ve Robert Wilhem Bunsen (D.1811-Ö.1899), sıcaklıkla spektrum çizgileri arasında bir bağıntının olduğunu kanıtladılar ve her çizginin bir elemente karşılık geldiğini buldular. Bu son cümle olağanüstü bir keşiftir; çünkü artık her bir elementin veya nesnenin belirli bir dalga boyuna karşılık gelen ışık yani renk yaydığının kanıtıdır. Bu gelişmeleri başarılı bir biçimde bir araya getiren ve olgular arasında bağ kurmayı başaran Angelo Secchi (D.1818-Ö.1878), kısa süre sonra yıldızları Hidrojen ağırlıklı olanlar ve beyaz ya da mavi ışık salanlar; birden fazla elementten oluşanlar ve sarı ışık salanlar; kimyasal molekülleri barındıranlar ve kırmızı ışık salanlar ile aşırı kırmızı ışık salanlar olmak üzere dört ana gurupta sınıflandırdı. 1910 yılında, Ejnar Hertzsprung (D.1873-Ö.1967) ve Henry Norris Russell (D.1877-Ö.1957) bu sınıflamayı bir diyagrama dönüştürdüler. Matematik artık her yerdeydi. 212 Bilim ve Teknoloji Tarihi On yedinci yüzyılda Descartes geometri ve cebir arasında bağlantı kurarak analitik geometriyi kurmuştu. On dokuzuncu ve yirminci yüzyıllarda bilimsel araştırma yöntem ve tekniklerinde ortaya çıkan gelişmeler ise örneğin biyoloji ve kimya gibi mevcut bilim dalları arasında biyokimya gibi ortak araştırma alanlarının oluşmasına yol açmıştır. Sizler de benzer ortak araştırma alanları belirleyebilirsiniz. Işığın spektral analizine dayalı olarak yıldızların yapılarının tanılanmasında kaydedilen gelişmelerle gözde bir çalışma alanı haline gelen astrofizik ve yeni gök nesnelerinin keşfine bağlı olarak kat edilen gelişmeler bu dönem astronomisini ayrı bir noktaya taşırken, dönemin en göz alıcı sonucu ise Büyük Patlama (Big Bang) Kuramının geliştirilmesi oldu. Büyük patlama aslında evrenin nasıl oluştuğunu açıklamaya yönelik ve sınanmaya açık bir varsayım olarak geliştirilmişti. Uzun bir süreden bu yana yapılan gezegen ve galaksilerin hareketlerine ilişkin gözlem çalışmaları sonucunda galaksilerin birbirlerinden uzaklaştıklarının belirlenmesi ve bunun bir sonucu olarak evrenin genişlediğinin anlaşılması, büyük patlamanın daha fazla üzerinde durulmasına neden oldu. Genişleme ve galaksilerin birbirlerinden uzaklaşması gözlemlerinden hareketle bilim insanları evrenin yaklaşık 13.7 milyar yıl önce tek bir nokta büyüklüğünde yoğunlaşmış maddenin patlaması sonucu ortaya çıktığına ve genişleyerek bugünkü haline geldiğine karar verdiler. Burada da gözlem bilgisinin olağanüstü katkısının bulunduğu açıkça görülmekle birlikte, birçok matematik hesaplamanın sonuca varmayı sağladığı unutulmamalıdır. Özellikle uzak galaksilerin kaçış hızlarının fark edilmesi ve bunlar üzerine yapılan ölçme çalışmaları büyük patlama varsayımını pekiştirmiştir. Spektroskopla yapılan tayf analizlerinin büyük katkı yaptığı evrenin oluşumuna ilişkin bu açıklama, Cristan Doppler’in (D.1803-Ö.1853), bazı yıldızların spektral analizlerinde tayfın kırmızı ucuna doğru, bazılarının ise mor ucuna doğru kaydıklarını gözlemlemesi (1842) beklenenden öte bir farkındalık yarattı ve yine rasyonel tümdengelim yoluyla kaymanın analitik açıklamasını yapabildi. Kırmızıya kaymanın nedeni, o yıldızların Dünya’dan öteye, mora kayanların ise Dünya’ya doğru yol almalarıydı. Böylece bilim insanlarının genişleyen evren ve genişlemeyle birlikte gerçekleşmesi olası hareket biçimleri üzerinde durmaya başladılar ve Edwin P. Hubble (1889-1953), uzaklaşma ve yaklaşma hızları üzerinde hareket analizine girişti. Özellikle Andromeda ve diğer bazı galaksilerin hızlarını belirlemek için girişimde bulunan (1922) Hubble, hız belirlemesi için Doppler etkisinden yararlanma yoluna gitti ve sonuçta yıldızların büyük kısmının Dünya’dan uzaklaştıklarını, bundan dolayı da bunların tayf analizlerinde kırmızı uca doğru kaydıklarını kanıtladı (1924). Öyleyse evren sanıldığı gibi durağan değil, genişleyen bir bütündür. Bir kez daha matematik devreye girdi ve Hubble, bu keşfini veya bilimsel katkısını matematik yoldan ifade ederek bir grafik biçimine dönüştürdü; böylece Hubble Yasası doğdu. Hubble’ın görüşüne Alexander Friedmann (D.1888-Ö.1925) ve Georges Lemaitre (D.1894-Ö.1966) de katıldılar; 1933 yılında, E. A. Milne, evrenin genişlediği bilgisinin Özel Görelilik Kuramı bağlamında da uygunluk taşıdığını belirledi ve bu bilgilere dayanan bir genişleme kuramı ileri sürdü. Zaman içerisinde yapılan katkılarla Büyük Patlama Kuramı yerleşik bir açıklama haline geldi. Evrenin oluşumunu anlama yolunda gerçekleştirilen bu başarılı adımların arkası kesilmedi, gözlem, deney ve matematik üçlüsünü başarıyla kullanan Arno Penzias ve Robert Wilson, daha sonra Bob Dicke ve Jim Peebles patlama sırasında oluşan ve evrenin başlangıçlarından bu yana arta kalan ve Arka Alan Işıması adı verilen bir sesi belirlediler. Astronomlar keşfe doymuyorlardı… 1960 yılından 1963 yılının sonuna kadar kuasar adı verilen çok sayıda parlak nesne keşfedildi. Böylece yıldızların kırmızıya kayması, arka alan ışıması ve kuasarlar, evrenin bir patlama sonucu oluştuğunun açık ve seçik kanıtları olarak astronomi tarihine işlendiler. 1 8. Ünite - Yeniçağda Batıda Bilimin Gelişimi ve Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’de Bilim 213 Evren bugün de genişlemektedir. Ancak bilim insanları genişlemenin sonsuz olamayacağını temel fizik yasalarına dayanarak ileri sürmektedirler. Bu yargının dayandırıldığı temel yasa kütle çekimidir. İlk patlamanın gerçekleşmesinden bu yana genişleyen evrende büyük miktarda kütle çekim alanları meydana gelmiştir ve bu alanların karşılıklı çekimi bir süre sonra dengelenecek ve bütün evrenin durağanlaşmasına yol açacaktır. Peki, kütle yok olmayacaksa nesnelerin birbirlerine uyguladıkları çekim devam edecek mi? Evet kütleler arasındaki çekim devam edecek ve bunun sonucu olarak da, bu kez genleşmesini sürdüremeyen evrende tam tersi bir süreç başlayacak her şey tekrar başladığı ilk patlama anındakine benzer şekilde tek bir noktada toplanacak şekilde büzülecektir. Bu sonuçta bir döngüye yol açacak mıdır? Bu sorunun olası birçok karşılığı bulunmaktadır ve büzülmeden sonra tekrar patlama ve tekrar genişlemenin olmaması için bir neden yoktur. Evrenin oluşumu, galaksilerin yapıları yıldızların spektral analizleri, büyük patlama hakkında ulaşılan gözlemsel veriler ve bunların yüksek matematiğin olanaklarıyla modellenmesi, bilim insanlarının evrenin daha da derinlerine gitme isteğini coşturdu ve uzayda yolculuk yapma denemeleri ön plana geçti. Bu yolculuğun yapılmasını sağlayacak roketlerin yapımını başaran bilim dünyası, ardından Dünya’dan uzaya, örneğin Ay’a nasıl gidileceğinin kurallarını ve ilkelerini belirleme çabasına girdi ve 1936 yılında başarılı ilk denemelerde bulunabilecek düzeye ulaşıldı. Nihayet Ruslar uzaya ilk yapay uydu olarak Sputnik-1’i, 4 Ekim 1957’de göndermeyi başardılar. 31 Ocak 1958’de ise aynı işi Amerika gerçekleştirdi. Bu insansız deneme uzay teknolojisine sahip ülkelerde amansız bir rekabete yol açtı ve Ruslar bu kez de 12 Nisan 1961’de Vostok-1 adlı roketle birlikte uzaya ilk insanlı yolculuğu Yuri Gagarin ile yapmayı başardılar. Ardından Amerika aynı işi Apollo-8 ile 21-27 Aralık 1968’de Frank Borman, James Lowel ve William Anders’i göndererek tekrarladı. 20 Temmuz 1969 günü ise Neil Armstrong, Edwin Aldrin ve Michael Collins Apollo-11 uzay aracı ile Ay’da Sessizlik Denizi diye adlandırdıkları bölgeye indiler ve Armstrong Ay’da yürüyen ilk insan oldu. Günümüzde uzay aracı teknolojisi olağanüstü gelişme kaydetmiştir ve artık çok uzak gezegenlere yolculuk planları yapılmaktadır. Evren hakkında ayrıntılı bilgi edinmek için, Joseph Silk’in Evrenin Kısa Tarihi, (Çeviren: Murat Alev, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, Ankara 1997) adlı kitabını okuyabilirsiniz. Ayrıca yıldızlar, gezegenler ve evrenin oluşumu konularında son zamanlarda elde edilen sonuçlar hakkında bilgi edinmek için Alan Lightman’ın Yıldızların Zamanı, (Çeviren: Murat Alev, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, Ankara 1996) adlı kitabını inceleyebilirsiniz. Fizik 19. ve 20. yüzyıllarda çok sayıda başarılı çalışmanın yapıldığı bir diğer bilim dalı da elektrik ve manyetizma araştırmalarıyla elde edildi. Elektrik ve mıknatıslanma arasındaki ilişkinin önemli şekilde öne çıktığı araştırmalarda elde edilen veriler matematik aracılığıyla niceliksel bir şekilde Charles Augustin de Coulomb (1736-1806) F = k q 1xq2 r 2 tarafından biçiminde ifade edilebildi. Coulomb Kanunu adını alan bu ifade, Newton’un kütle çekim yasasının elektrik alanına uygulanmasıydı ve burada da elektrik yüklü iki parçacığın birbirlerini yükleriyle doğru orantılı, aralarındaki mesafenin karesiyle de ters orantılı olarak etkileyeceklerini dile getirilmektedir. Elektrik alanındaki olgular arasında da matematik bağıntıların geçerli olacağını gösteren bu denemden sonra, Luigi Galvani’nin akım elektriğini keşfetmesi ve ardından da bu keşfe dayanarak Alessandro Volta’nın ilk elektrik akımı üreten pilini geliştirmesiyle yepyeni bir araştırma dünyası daha bilim insanlarının önüne açılmış oldu. 214 Bilim ve Teknoloji Tarihi Sürekli elektrik akımı üretecek bir kaynak olarak pilin icadından sonra, elektrik ve manyetizma araştırmaları hızlandı ve Hans Christian Oersted, elektrik ve manyetizma arasındaki yakın ilişkiyi gösteren, pusula iğnesinin elektrik akımı tarafından sapmaya uğratıldığını keşfetmesiyle (1820) önemli bir başarı daha gerçekleştirilmiş oldu. Böylece elektrik akımının çevresinde manyetik bir alanın yani mıknatıslanmanın oluştuğu anlaşıldı. André Mariè Ampère (D.1775-Ö.1836) ise dairesel bir telden geçen akımın, bir mıknatısın ürettiğine benzer bir manyetik kuvvet ürettiğini ve akım taşıyan iki telin, iki mıknatısın birbirlerine manyetik kuvvet uygulamasına benzer biçimde manyetik etkileşimde bulunduklarını gösterdi. Böylece mıknatıslanma ve elektrik arasında ilişki olduğu anlaşılmış oldu. Deney, gözlem ve matematik üçlüsü elektrik konusunda da başarılı sonuçlar vermeyi sürdürdü; deney ve gözlem verilerinden matematik yoldan dedüksiyon yaparak Micheal Faraday (D.1791-Ö.1867), mıknatıslanma ve elektrik arasındaki etkileşimi yasalaştırdı ve deneysel olarak kanıtladı. Ancak araştırmalar bu noktada durmadı ve bu kez James Clerk Maxwell (1831-1879) Faraday’ın “bütün etkileşim türleri kuvvet çizgilerinin yarattığı tek bir manyetik alandır” yargısını temele alan Elektromanyetik kuramı geliştirdi ve Faraday’ın yargısını matematik olarak ifade ederek, karşılıklı etkileşimin, elektriklenmiş veya manyetik nesnelerin yakın çevrelerinde gerçekleştirdikleri bir durum olduğunu kanıtladı. Kısaca elektromanyetik etki olarak ifade edilen bu etkiyi dinamik olarak değerlendiren Maxwell, elektromanyetik etkinin de dalga nitelikli olduğunu savunmuştur. Bu durumda diğer dalga türlerinde olduğu gibi, elektromanyetik dalgaların da iletilmesi için “ortama” gereksinim duyulmuş ve Maxwell bu ortama elektromanyetik alan adını vermiş ve “elektrik alanı”, “elektromotive kuvvet”, “elektriksel polarizasyon ve yer değişimi” gibi matematik yoldan incelenmesini sağlayacak kavramlarını oluşturmuştur. Burada özellikle dikkat edilmesi gereken husus, Maxwell’in elektromanyetik dalgaların ses veya su dalgalarından farklı olarak boşlukta, (boş uzayda) saniyede 300.000 kilometrelik bir hızla yayılabileceğini ileri sürmesidir. Maxwell’in ulaştığı sonuçlar 1880’de Heinrich Hertz tarafından deneysel olarak kanıtlanmıştır. Bu dönem fiziğinin ilerleme kaydettiği bir diğer alan da ışıktır. Newton’un otorite haline gelmiş etkisinden dolayı ışığın taneciklerden oluştuğu, doğru çizgiler boyunca yayıldığı ve mekanik yasalara bağlı olduğu düşüncesi tek egemen görüş haline gelmişken, ışığın doğasının dalga olduğu görüşünü deneysel ve matematik olarak açıklayarak yeni bir kuram ortaya koyan Thomas Young (D.1773-Ö.1829) olmuştur. Çalışmalarına “eğer ışığın hızı hep aynıysa, bunun nedeni nedir?” sorusuyla başlayan Young, Parçacık kuramının bu soruya doyurucu yanıt veremeyeceğini ileri sürerek şöyle bir karşı çıkışta bulunur: “Eğer ışık parçacıklardan oluşsaydı, onları fırlatan kuvvetin bütün nesnelerde eşit olmaması nedeniyle, hızlarının da sabit olmaması gerekirdi. Örneğin fırlatma kuvveti Güneş’te daha fazla, mumda daha azdır. Oysa kaynağı ne olursa olsun ışığın hızı daima sabit kalmaktadır.” Resim 8.2 Kuvvet Çizgileri - + 8. Ünite - Yeniçağda Batıda Bilimin Gelişimi ve Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’de Bilim 215 Bu rasyonel temelli karşı çıkış önemli olmakla birlikte Young, Parçacık kuramını deneysel bir sonuçla da zora sokmuştur. Deneylerde ışığın aynı anda kırılmakta ve yansımakta olduğu gözlenmiştir. Eğer ışık parçacıklardan oluşuyorsa, neden bazı parçalar yansırken, bazıları kırılmaya uğramaktadır? Bu soruyu parçacık düşüncesiyle açıklamak olanaklı değildir. Oysa dalga fikriyle açıklamak kolaydır. Çünkü dalganın bir kısmı kırılırken, bir kısmı yansıyabilmektedir. Bu aynı zamanda daha önce Grimaldi’nin kırınım deneyinde dikkatini çeken gölgelerin homojen olmadığı tespitinin de açıklanması demektir. Başka bir deyişle, doğrusal yayılmasına karşın, ışık ışınları engellerin kenarlarında taştığı için gölgelerde saçaklanmalar olmaktadır. Young, bir kaynaktan çıkan ışık demetini dar bir aralıktan geçirdikten sonra, aralığın arkasında sızan ışıkların oluşturduğu ışık demetini incelerken, ışık demetinin içerisinde, tıpkı kırınımda olduğu gibi, aydınlık ve karanlık saçakların olduğunu gözlemledi. Bu gözlem, ışığın doğasının dalga olduğu düşüncesini haklı kılmıştır ve bu olguyu dalga fikriyle açıklamak çok kolaydır: Kaynaktan aralığa gelen ışık ışınlarından bir kısmının dalga boyu, aralıktan geçebilecek kadar küçük, bir kısmı ise değildir. Küçük dalga boylu ışınlar aralıktan geçerken, büyük dalga boylular geçemezler. Dolayısıyla aralığın gerisinde her tarafı aynı parlaklıkta olmayan bir ışık demeti oluşur (Resim 8.3). Eğer ışığın doğası parçacık olsaydı, aralığın gerisindeki aydınlık kısmın bütünüyle homojen olması gerekirdi. Böyle olmadığına göre, parçacık modeli geçersizdir. Böylece kırınımın keşfinden sonra, ışığın dalga nitelikli olduğuna ilişkin ikinci bir kanıt daha elde edilmiştir. Parçacık kuramının ilk ağır yenilgisi olan bu sonuçla birlikte ışığın doğasını açıklayan ikinci bir kuramın varlığı artık bilim çevrelerinde kabul edilmeye başlamıştır. Bu sıralarda yapılan yeni bir keşif daha söz konusudur. O da Étienne Louis Malus’un (D.1775-Ö.1812) ışığın polarizasyonunu, yani kutuplaşmasını keşfetmesidir. Şimdi sorun bu keşfin dalga kuramıyla açıklanıp açıklanamayacağıydı. İlk bakışta bunun olanaklı olamayacağı anlaşıldı; çünkü ışığın dalga olduğunu savunurken Young bütünüyle ses ve su dalgalarıyla analoji kurmuştu. Ses ve su dalgaları boyuna dalgalardır ve ortamda yaratılan titreşimler dalga dizisinin gidiş yönü boyunca meydana gelir. (Durgun su birikintisine taşın bırakılmasıyla birlikte iç içe halkaların oluşması gibi.) Işığın kutuplaşmasının nedeni ise, enine dalgalardan oluşuyor olmasıdır. Enine dalgalarda titreşimler gidiş yönüne dik olarak gerçekleşirler. (Bir ucu sabitlenmiş ipin diğer ucu aşağı yukarı hareket ettirildiğinde oluşan dalga gibi.) Başlangıçta bu olguyu açıklamakta başarısızlığa düşen Young, daha sonra enine dalga fikrini geliştirerek çözmeye çalışmıştır. Ancak asıl çözümü Augustin Jean Fresnel (D.1788-Ö.1827) gerçekleştirmiştir. Resim 8.3 Young’ın girişim deneyi Işık demeti Girişim saçakları k l m 216 Bilim ve Teknoloji Tarihi Konuyu ayrıntılı deneylerle inceleyen Fresnel, kırınım ve girişim konularının ve genel anlamda dalga kuramının matematik nitelik kazanmasını sağlamıştır. Ayrıca ışık dalgalardan oluşuyorsa, dalgaların gerçekleşmesini sağlayan ortam nedir sorusunu da yanıtlayan Fresnel, bunun için yama bir varsayım olarak ve enine dalgaların yayılmasına olanak tanıyacak “esnek katı esir” fikrini geliştirmiştir ve bununla polarizasyonu açıklamıştır. Fresnel, aynı zamanda konuyu matematik yoluyla ifade etmeyi de başarmıştır. Şöyle ki: Eğer dalga yansıma düzleminde polarize olmuşsa, genlik oranları Ai Ar = sin(i−r) sin(i+r) , buna karşın, yansıma düzlemine dik olarak polarize olmuşsa, o zaman da Ai Ar = tan(i−r) tan(i+r) olur. Sizler de esir hakkında tarihsel bir sorgulama yapabilirsiniz. Michelson-Morley Deneyi Işık, elektrik ve manyetizma konularında gerçekleşen başarılar, giderek bu yayılım türlerinin dalga biçiminde yayıldıkları konusunda sağlam bir görüş oluşmasına yol açtı. Dalga konusundaki bilgi birikimi, her dalgayı taşıyan bir ortamın, su dalgaları için suyun, ses dalgaları için havanın varlığına gerek olduğunu ortaya koymuştu. Bu durumda dalga biçiminde yayıldıklarına göre, ışık, elektrik ve manyetik yayılımlara aracılık eden bir ortam da olmalıydı. Bu konuda geliştirilen ve kabul edilen varsayım esirdi. Son olarak Fresnel esnek katı esir düşüncesini geliştirmişti. Esir konusundaki düşünceler öylesine yaygınlaştı ki, gerçekte böyle bir ortamın var olup olmadığının belirlenmesi adeta bilimsel bir zorunluluk halini aldı. Bu sorunu çözmek için 1887’de, Albert Abraham Michelson ve Edward Morley bir deney yaptılar. Deneyle belirlenmek istenen husus aslında basitti. Eğer esir denilen özel bir madde bütün evreni kaplıyorsa, evrenin bir parçası olan Dünya da ister istemez bu ortam içerisinde sarmalanmış olmalı, başka bir deyişle adeta her yeri kaplayan esir denizinde yüzmeliydi. Aynı zamanda esir olağanüstü hızla hareket eden ışığın hareketine eşlik edecek bir nitelik de taşımalıydı. Bunlara ek olarak Dünya’nın Güneş’in etrafında saatte 100.000 kilometrelik (30 km/sn) bir hızla devindiği göz önüne alındığında, çevresinde bir esir akımı yaratmasını düşünmemek için neden yoktur. O zaman Dünya’nın dönüş yönünde gönderilen ışığın hızıyla, tersi yönden gönderilen ışığın hızı arasında gözlemlenebilir veya ölçülebilir bir farklılık olmasını beklemek yerinde olur. Yani hareket yönünde ışık hızlanacak, tersi yönde yavaşlayacaktır. Şimdi sıra bu çıkarımın deneysel olarak kanıtlanmasına gelmişti. Michelson ve Morley, bu amaçla geliştirdikleri bir girişimölçerle deniz seviyesine yakın bir yerde bir deney gerçekleştirdiler. Harika bir düzenek kullansalar da, en ince ayrıntısına varıncaya kadar düşünülmüş bir varsayımla çalışsalar da, deney sonucunda Dünya’nın esire göre hareketinden kaynaklanan en küçük bir etki bile bulamadılar. Kısacası ışığın hızı her doğrultuda aynıydı. Esir diye bir “madde” yoktu. Ulaşılan bu sonuç dönemin fiziği açısından bir bunalıma yol açtı. Çünkü başta Maxwell’in geliştirdiği Elektromanyetik kuram olmak üzere, egemen kuramlar esirin varlığına dayanmaktaydı. Deney sonuçları dikkate alındığında, gözlem sonuçlarıyla kuramın öngörülerinin örtüşmediği, aksine çeliştiği anlaşılıyordu. Deney gerçek bir krize yol açmıştı. Çünkü bu durumda ya kuramdan vazgeçilecekti, ya da deney sonuçlarının başarısız olduğu kabul edilecekti. Tartışmalar Einstein’ın Görelilik Kuramını oluşturmasına kadar devam etti. 2 8. Ünite - Yeniçağda Batıda Bilimin Gelişimi ve Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’de Bilim 217 Elektrik, manyetizma, ışık ve esir konularında ayrıntılı bilgi için şu kaynaklara başvurabilirsiniz: Edmund Whittaker, A History of the Theories of Aether and Electricity, The Classical Theories, Thomas Nelson and Sons ltd., Edinburgh 1951; Andrew Robinson, The Last Man Who Knew Everything, Oneworld Publications, Oxford 2006; James T. Cushing, Fizikte Felsefi Kavramlar 1, Felsefe ve Bilimsel Kuramlar Arasındaki Tarihsel İlişki, Çeviren: B. Özgür Sarıoğlu, Sabancı Üniversitesi, İstanbul 2003; Kenneth F. Schaffner, Nineteenth-Century Aether Theories, Pergamon Press, Oxford 1972; Abraham Wolf, A History of Science, Technology and Philosophy In the 16th & 17th Centuries, Cilt I, New York 1959; James Clerk Maxwell, A Treatise on Electricity and Magnetism, New York 1954; William Francis Magie, A Source Book in Physics, Cambridge, Massachusetts 1965. Görelilik Kuramı Görelilik Kuramı, bütün hareketlerin göreli olduğu düşüncesine dayanır ve fizik tarihinin efsane ismi Albert Einstein’ın olağanüstü imgelem gücünün bir ürünüdür. İmgeleme büyük önem veren Einstein, doğrulanmaları epeyce zaman alan birçok devrimci görüş ileri sürmüştür ve bunlara ilişkin yapılan çalışmaların günümüz kuramsal fiziğindeki yüksek düzeyli bilgi birikiminin büyük kısmını oluşturması dikkat çekicidir. Einstein, olağanüstü bir imgelem yetisiyle kaleme aldığı makale ve kitaplarında klasik fiziğin dayandırıldığı önermelerin anlamlarını kökten değiştirecek yeni bir mekân ve hareket tasavvuru geliştirmiştir. Ona göre, hareketin tam bir tarifini verebilmek için nesnenin durumunun belirli bir başvuru noktasına göre zamanla nasıl değiştiğinin belirlenmesi gerekir. Bunun için de geleneksel fiziğin referans noktasını kullanmak yerine matematik tanımlamalar için kullanışlı bir sistem olan koordinat sistemini benimser. Bu bağlamda hareketin eylemsizlik ilkesine göre gerçekleştiği koordinat sistemlerinden birinin Galileo Koordinat Sistemi olduğunu ileri süren Einstein, bu türden sistemlerde doğa yasalarının tamamen geçerli olacağını ileri sürer; çünkü bu sistemlerde söz konusu edilen hareketler ve bunların hızları son derece “sınırlıdır”. Dolayısıyla bu sistemlerde hızların toplanması denilen basit, ancak işlevsel bir ilke geçerlidir. “Bir vagonun raylar üzerinde sabit bir v hızıyla gittiğini ve bir adamın da vagonun gidiş yönünde w hızıyla vagonu boydan boya yürüdüğünü varsayalım. Adam bu yürüyüş esnasında Yer’e göreli olarak ileriye doğru ne kadar hızlı gider? Başka bir deyişle W hızı ne olur? Mümkün olan tek cevap şöyledir: Eğer adam bir saniye durmuş olsaydı, Yer’e göreli olarak vagonun hızına eşit bir hızla, v uzaklığı kadar yol almış olurdu. Bununla beraber yürümesinin sonucu olarak vagona ve Yer’e göre w uzaklığı kadar fazla gidecektir ve bu bir saniye içinde w uzaklığı, yürüme hızına sayısal olarak eşit olacaktır. Böylece sözü geçen saniye içinde yere göre toplam W=v+w kadar bir yol alacaktır.” Klâsik mekanikte kullanılan yukarıdaki biçimiyle hızların toplanacağını öngören ilke, olağanüstü hızlarla hareket eden ışık veya radyo dalgaları gibi elektromanyetik yayılımlarda işe yaramamaktadır. Çünkü Michelson-Morley Deneyinin kanıtladığı gibi ışık hızı bütün sistemlerde aynı değere sahiptir: 300.000 km/sn. Öyleyse ışığın hızının değişmezliği evrensel bir kuraldır. Bu sonuçtan düzenli harekete sahip sistemlerde doğa kanunlarının aynı olacağını çıkaran Einstein, evrende sabit bir başvuru noktasının gereksizliğine karar vermiştir. Çünkü evren sürekli hareket halindedir. Öyleyse hareketlerin ancak birbirlerine göre anlatılabileceği açıktır; çünkü uzayda yön ve sınır yoktur. Dolayısıyla uzay gibi zaman da bir algı biçimidir. Uzay maddi varlıkların, zaman ise olayların olası bir sıralanmasıdır. Bu akıl yürütmenin sonucunda Einstein, iki temel ilke çıkarmıştır: 1) Bütün hareketler görelidir; 2) Işık hızı değişmez. 218 Bilim ve Teknoloji Tarihi Bu ilkelere dayanarak Özel Görelilik Kuramını geliştiren Einstein, bu kuramında birbirine göre sabit hızda (ivmesiz) hareket eden sistemlerdeki olayları ele almaktadır. K1 ve K2 gibi iki farklı sistem olsa ve bunlardan birincisi durağan, ikincisi ise birinciye göre ivmesiz olarak hareket etse, bu iki sistemde meydana gelen olaylarda Newton Kanunları geçerli olur. O zaman bu sistemler arasındaki bağıntıları anlatabilmeyi olanaklı kılacak yeni matematik araçlara gereksinim vardır. Başka bir deyişle, bir olayın K1 açısından x1, y1, z1, t 1 büyüklükleri verildiğinde, aynı olayın K2 açısından x2, y2, z2, t2 değerlerinin ne olduğunu bulmayı sağlayacak dönüşüm denklemleri gereklidir. Bunun için Lorentz’in Dönüşüm Denklemlerini kullanan Einstein, bu yoldan ışık hızını sabit kabul etmekte, fakat bütün zaman ve mekân ölçmelerini, ilgi kurulan sistemin hızına göre değiştirmektedir. Böylece aralarında bağıntı kurulan bütün sistemlerde doğa kanunları aynı kalabilmektedir. Einstein’ın Özel Görelilik Kuramının bilim tarihi açısından dikkat çeken birkaç sonucu bulunmaktadır: 1) Bir nesne gözlemciye göre hareketliyse nesnenin uzunluğu hızına bağlı olarak kısalır. Eğer nesne ışık hızına ulaşırsa, hareket yönündeki uzunluğu sıfır, kütlesi sonsuz olur. 2) Bir nesne gözlemciye göre hareketliyse, nesnenin kütlesi hızına orantılı artar; v=c olduğunda ise kütlesi sonsuz olur. 3) Madde enerjiye, enerji de maddeye dönüştürülebilir. Nesne hareket ettiğinde kütlesi de harekete bağlı olarak arttığına ve hareket de bir enerji biçimi (kinetik enerji) olduğuna göre, kütle artışı, o nesnenin artan enerjisinden gelir. Kısaca, enerji kütleye eşdeğerdir. Einstein, bu çıkarımına dayanarak herhangi bir E enerjisine eşdeğer olan m m = E c2 kütlesinin değerinin olacağını hesaplamış, buradan da ünlü E=m.c2 denklemine ulaşmıştır. Buna göre, ışık hızı çok büyük olduğu için, çok küçük bir kütleden çok büyük bir enerji elde edilebilir. Atom bombasının yapımı bu ilkeye dayanır. 4) Galileo-Newton evreninde W=v+w biçiminde ifade edilen Hızların Toplanması İlkesi söz konusuydu. Bu ilkenin ışık hızına veya ona yakın hızlarda hareket eden sistemlerdeki hareketlerin açıklanmasına uygulandığında, yanlış sonuçlara yol açtığı anlaşıldı. Örneğin uzayda bir ışık kaynağına doğru saniyede 200.000 km hızla hareket eden bir roket düşünelim. Hızların Toplanması İlkesi gereği ışığın rokete göre hızının, roket ışığa doğru gelirken c+v, yani 300.000+200.000=500.000 km/sn, roket ışıktan uzaklaşırken ise c-v, 300.000-200.000=100.000 km/sn olması gerektiği sonucu çıkar. Oysa Michelson-Morley Deneyi ışık hızının değişmediğini kanıtlamıştı. 5) Eğer iki gözlemci birbirlerine göre hareketliyseler, biri diğerinin zaman sürecini yavaşlamış görür. Başka bir deyişle, birbirlerine göre hareket eden iki gözlemci için zaman farklı hızlarda akar. Işık hızına yakın hızla hareket eden sistemlerde zaman yavaşlar. Hareket eden saatin periyodu, hareketsiz bir gözlemciye göre, saatin hareket hızı arttıkça uzar ve saatin hızı ışık hızına yaklaştıkça sonsuza gider. Buna göre, uzaya büyük bir hızla fırlatılan bir roketteki astronot geri döndüğünde, Dünya’daki ikiz kardeşinden daha genç olacaktır. Einstein Özel Görelilik Kuramını atom altı dünyaya ilişkin olanlar da dâhil olmak üzere tüm fiziksel olguları açıklamak için geliştirmiştir ve söz konusu olayların çoğunu incelemek için de yeterlidir. Ancak ivmeli hareket eden sistemlerde durum nedir? Bu sistemlerde söz konusu kuram yetersizdir. Einstein bunun üzerine Genel Görelilik Kuramını oluşturmuştur. Kuramın alt yapısını oluşturacak düşünce zincirine şu soruyu sorarak başlar: Elimize alıp, sonra da bıraktığımız taş yere düşer? Peki, neden? Dünya tarafından çekilmektedir de ondan. Oysa Einstein’a göre, modern fizik, bu soruyu farklı yanıtlamaktadır. Çünkü elektromanyetik olaylar, aracılık eden herhangi bir ortam olmadığı sürece, uzaktan etkinin oluşmadığını göstermektedir. Bir mıknatısın, demir parçasını çekmesi, mıknatısın boşlukta demir parçasını etkilemesinden değil, aksine mıknatısın, etrafındaki uzayda, “fiziksel olarak gerçek olan” ve “manyetik” diye adlandırılan bir “alan” oluşturmasından 8. Ünite - Yeniçağda Batıda Bilimin Gelişimi ve Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’de Bilim 219 dolayıdır. Bu manyetik alan, demir parçası üstünde öyle bir etki yapar ki, demir parçası mıknatısa doğru hareket eder. Benzer bir durum, bırakılan taşın yere düşmesi gibi, diğer çekim etkileri için de geçerlidir. Dünya, etrafında taşa etki eden ve onun düşme hareketini oluşturan bir çekim alanı yaratır. Bir cisme uygulanan çekimin şiddeti de, Dünya’dan uzaklaştıkça azalmaktadır. Genel Görelilik Kuramının, Kütle çekimine ilişkin, Kütlenin ışık üzerindeki etkisine ilişkin ve Kütlenin zaman üzerindeki etkisine ilişkin olmak üzere üç önemli sonucu söz konusudur. Kütleye İlişkin Geliştirdiği Sonuçlar: Newton’un hareket kanunlarına göre: Kuvvet=eylemsizlik kütlesi x ivme’dir. Burada eylemsizlik kütlesi, ivmelenmiş cismin özel bir sabitidir. Eğer çekim, bir alanın etkisinin sonucuysa, o zaman şöyle denilebilir: Kuvvet=Çekim Kütlesi x Çekim Alanının Şiddeti. Burada çekim kütlesi, yine cisme özgü bir sabittir. Bu iki bağıntıdan ise şu denklem yazılabilir: İvme=Çekim Kütlesi/Eylemsizlik Kütlesi x Çekim Alanının Şiddeti. Deneyle kanıtlandığı üzere, eğer ivme cismin durumundan ve cinsinden bağımsızsa ve belli bir çekim alanı için hep aynıysa, o zaman çekim kütlesinin, eylemsizlik kütlesine oranı da, bütün cisimler için aynı olmalıdır. Birimlerin uygun bir biçimde seçilmesiyle, bu oran 1’e eşitlenebilir. O zaman ortaya şu kanun çıkar: Bir cismin çekim kütlesi, eylemsizlik kütlesine eşittir. Kütlenin Işık Demeti Üzerindeki Etkisi: Genel Görelilik Kuramına göre bir çekim alanından geçerken ışık eğrilir ve bu eğri çekim alanına atılan bir cismin izlediği yola benzer. Kurama göre bu eğrilmenin yarısı Güneş’in Newton çekim alanı tarafından oluşturulmakta, diğer yarısı da Güneş’in etkisi altında uzayın geometrik değişimi (eğrilmesi) sonucu olmaktadır. Bu sonuç, daha sonra tam bir güneş tutulması sırasında yıldızların yerlerinin fotoğraflarla tespit edilmesiyle doğrulanmıştır. Demek ki kütle çekimi ışığı eğmektedir. Işığın izlediği yol düz bir çizgi değil de eğik olduğuna göre, uzay da düz değil, büküktür. Kütlenin Zaman Üzerindeki Etkisi: Güçlü kütle çekim alanı, zaman sürecini yavaşlatır. Genel kuramın bir başka sonucu, çekim özellikli bir kütlenin zaman üzerindeki etkisidir. Büyük bir kütle üzerinde tüm zaman süreçlerinin, daha küçük bir kütle üzerinde olduğundan yavaş yürüyeceği, ya da zamanın, görece büyük olan Jüpiter gezegeninde Dünya’dakinden yavaş geçeceği öngörülmektedir. Görelilik hakkında ayrıntı için şu eserlere bakabilirsiniz: Albert Einstein, İzafiyet Teorisi, (İlişkinlik Kuramı), Çeviren: Nihat Fındıklı, Özgün Yayınları, İstanbul 1976; Albert Einstein, İzafiyet Teorisi, (Görelilik Kuramı), Çeviren: Gülen Aktaş, Say Yayınları, İstanbul 1991; Albert Einstein, Özel ve Genel Görelilik Kuramı, Çeviren: Aziz Yardımlı, İdea Yayınevi, İstanbul 1997; Albert Einstein, & Leopold Infeld, Fiziğin Evrimi. Çeviren: Öner Ünalan, Onur Yayınları, Ankara 1976; James T. Cushing, Fizikte Felsefi Kavramlar 2, Felsefe ve Bilimsel Kuramlar Arasındaki Tarihsel İlişki, Çeviren: B. Özgür Sarıoğlu, Sabancı Üniversitesi: İstanbul 2006, (altıncı bölüm, s. 63-133); Jeremy Bernstein, Einstein, Çeviren: Nazan Hekim & Reşit Canbeyli, Yazko, İstanbul 1982; Barry Parker, Einstein’ın Sırrı, Görelilik Görece Kolaylaştı, Çeviren: Selda Göktan, Güncel Yayıncılık, İstanbul 2004. Kimya Daha önce söz konusu edildiği üzere, Boyle’un (1627-1691) element tanımı, modern kimyanın temelini oluşturmaktadır. 19. yüzyılda gerçekleştirilen deneysel ve kuramsal çalışmalar matematiğin ışığında kimyanın da modern bir nitelik kazanmasını sağlamıştır. Lavosier’in 220 Bilim ve Teknoloji Tarihi (1743-1794) matematik bir nitelik kazandırdığı kimya çalışmalarında çok sayıda yasa elde edildi. Eşdeğer oranlar, sabit oranlar, katlı oranlar, Joul yasası gibi yasalar bu dönemde geliştirildi. Pilin icat edilmesiyle birlikte akım elektriğin sıklıkla kullanıldığı kimya çalışmaları sonucunda elektroliz incelemeleri öne çıktı; hidrojen ve oksijen ayrıştırılabildi, benzer şekilde potas ve sodanın ayrıştırılmasıyla da potasyum ve sodyum keşfedildi. Pil üzerindeki çalışmalardan elde edilen bir diğer başarı da termoelektrik oldu ve sonunda James Joul kendi adıyla anılan yasayı bulmuş oldu. Bu yüzyılın kuramsal en büyük başarısı ise John Dalton’un (D.1766-Ö.1844) atom kuramını oluşturmasıdır. Bütün maddelerin atomlardan oluştuğunu savunan bu kurama göre, elementlerin farklılıkları kendilerini oluşturan atomların farklı oranlarda bileşmesinden kaynaklanmaktadır. Gazların da atomlardan oluştuğu belirlendi ve aynı koşullar altında bütün gazların eşit sayıda atomları içerdiği anlaşıldı. Gay Lussac (D.1778-Ö.1850) bu belirlemesini Avagadro Yasası denilen kurala bağladı. Elementlerin atom ağırlıklarına göre sınıflandırılması da bu dönemde Mendelyev (D.1834-Ö.1907) tarafından gerçekleştirildi. Element, atom derken şimdi atomun yapısına sıra gelmişti ve bu dönem kimyası olağanüstü başarılara imza atmaya hazırlanıyordu. Yapılan araştırmalar sonucunda ilk defa atomdaki eksi yüklü parçacık olan elektron bulundu. J. J. Thompson (D.1856-Ö.1940) elektronun ağırlığını ölçmeyi başardı, ardından Ernest Rutherford (D.1871-Ö.1937) artı yüklü parçacık olan protonu keşfetti. Artık atom modelleri geliştirme zamanı gelmişti. İlk model çekirdek (proton) etrafında dönen elektrondan oluşan basit bir modeldi. Atom modeli üzerinde yapılan incelemeler sonucunda James Cadwick (1891-1974) nötronu keşfetti, artı yüklü elektronun yani pozitronun keşfiyle atomların basit yapılar olmadığı kısa sürede anlaşıldı. 20. yüzyıl başlarında Niels Bohr (D.1885-Ö.1962), yeni bir atom modeli geliştirdi. Bu modelde elektronlar belirli sayıda elektronu tutan belirli yörüngelerde dolanmaktaydı ve elektronlar bulundukları yörüngeden diğerine sıçrarken enerji paketi yayıyorlardı. Daha sonra piyonlar, ardından hadronlar keşfedildi. 1960’lı yıllarda hadronları bir arada tutan kuarklar keşfedildi. Keşifler bitmiyordu! Hani maddenin son yapı taşı atomdu?! Bu yüzyılda bir diğer önemli başarı da ısı konusunda yapılan çalışmalar sonucunda termodinamiğin birinci yasasının –enerjinin korunumu, enerji yoktan var edilemez, varken de yok edilemez; ve termodinamiğin ikinci yasası –soğuk cisimden sıcak cisme ısı akışı gerçekleşir- elde edilmesidir. Atomlar hakkında Jean Thibaud’un Atomların Hayatı ve Transmütasyonları, (Çeviren: Besim Tanyel, Ankara Üniversitesi, Fen Fakültesi Yayınları, İstanbul 1946) bakılabilir. Kuantum Kuramı Kuantum kuramı 20. yüzyılın ilk çeyreğinde geliştirilmiş, küçük boyutlardaki fiziksel olayların incelenmesinin tutarlı bir biçimde yapılmasını sağlayan, çağdaş fiziğin temel kuramlarından biridir. Newton mekaniğinin ve klasik fiziğin açıklayamadığı bazı deney sonuçları ve olgular, bu kuram ile yeni bir anlam kazanmış ve bu bağlamda açıklanabilmiştir. Bu problemlerin önemlilerinden biri akkor haline getirilen cisimlerin ışık yayması, siyah cisim ışıması veya ısıl ışımadır. Mutlak sıfır sıcaklığından daha yüksek sıcaklıklarda bulunan her cisim ısı salar. Bu durum klasik kurama göre ısıtılan bir nesnenin barındırdığı elektrik yüklerinin ivmelenmesi ve elektromanyetik dalga yaymasıdır. Işıma kadar, ışıma şeklindeki enerjinin bir yüzey tarafından soğurulması da söz konusudur. Üzerine düşen bütün ışınları soğurma özelliği gösteren cisimlere siyah cisim denir. Siyah cisimde soğurma ve ışıma katsayıları eşittir. Bundan dolayı siyah cisim üzerine düşen enerjiyi soğurduğu gibi, soğurduğu enerjiyi de ışıyabilen cisimdir. 8. Ünite - Yeniçağda Batıda Bilimin Gelişimi ve Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’de Bilim 221 Bu teknik tanımlamalardan sonra kuantum kuramına yol açan sorunu şu şekilde belirtmek mümkündür. Isıtılan cisimlerin akkor haline geldiklerinde kırmızı ışık yaydıkları, sıcaklık arttıkça ışığın turuncuya, sarıya, daha sonra beyaza döndüğü aslında çok önceden bilinmekteydi. Buna karşılık, 19. yüzyılda, ısıtılmış cisimlerin yaydığı ışıma enerjisi miktarının dalga uzunluğu ve bunun ısı ile nasıl değiştiği üzerinde epeyce çalışılmış olmasına karşın, ısıl ışımanın dalga boylarının gözlenen dağılımına ilişkin doyurucu bir açıklamaya ulaşılamadı. Çünkü mevcut bilgiler ışığında oluşturulmuş olan açıklama, spektrumdaki ışın biçiminde açığa çıkan enerji miktarının sürekli artış göstereceği, bundan dolayı sonsuza doğru artacağı varsayımına dayanıyordu. Ancak yapılan deneylerde, ne kadar ısıtılırsa ısıtılsın hiç bir metalin sonsuz enerji vermediği gözlenmişti. Bu kritik sorunla ilgilenen Max Planck (D.1858-Ö.1947), yukarıda sıralanan tartışmaları sonuçlandıracak bir denklem geliştirdi: E=h.v . Planck’ın bu denklemine göre ışınım enerjisi, sürekli bir akım halinde değil, “kuanta” denilen belli büyüklükteki parçalar ya da paketçikler halinde yayılmaktadır. Başka bir deyişle, bir cismi oluşturan atomlar ancak, büyüklüğü E=h.u olan paketler halinde enerji alabilir veya verebilirler. Burada E paketin enerjisini, υ ışınım frekansını, h ise (çok küçük bir değere sahip olmasına karşın, doğanın temel değişmezlerinden biri olan (6.2x10-34, yaklaşık 0,000000000000000000000000006624) Planck Sabitini simgeler. Buna göre herhangi bir ışınım olayında, ışınan enerji miktarı ışınan ışığın frekansına bölünürse, sonuç daima h’ye eşittir. Buna göre doğanın kesintili bir özelliği vardır ve bundan dolayı sonsuz enerji yoğunluğu söz konusu olamaz, her kuanta E=h.u denklemi ile verilen bir enerjiye sahiptir. Kuantum ve ilgili konular hakkında ayrıntı için James T. Cushing’in Fizikte Felsefi Kavramlar 2, Felsefe ve Bilimsel Kuramlar Arasındaki Tarihsel İlişki, (Çeviren: B. Özgür Sarıoğlu, Sabancı Üniversitesi: İstanbul 2006) başlıklı kitabın yedinci bölümünü (s. 133-199.) ve Hans Reichenbach’ın Kuantum Mekaniğinin Felsefi Temelleri, (Çeviren: Deniz Ölçek, Alfa Bilim, İstanbul 2014), ayrıca Wolfgang Smith’in Kuantum Bilmecesi, Saklı Anahtarı Bulmak, (Çeviren: Orhan Düz, İnsan Yayınları, İstanbul 2003) ve Max Born’un, Görelilik Kuramı, (Çeviren: Celal Kapkın, Evrim Yayınevi, İstanbul 1995) adlı kitaplarını inceleyebilirsiniz. Fotoelektrik Dalga Kuramının, radyo ve ışık dalgaları da dâhil, her türlü elektromanyetik ışımanın açıklanmasında başarıyla uygulanabilmesine karşın, yeni tür olgularla denemeye tutulmasıyla birlikte, ciddi bazı sorunlar içerdiği anlaşıldı. Yukarıda değinilen siyah cisim ışımasının dışında, merak edilen bir konu daha bulunmaktaydı: Işık, maddenin atomlardan oluşan yapısında nasıl bir etki yapmaktadır? Yüksek frekanslı ışınım ile madde etkileşimine yönelik araştırmalarla geliştirilmiş olan bu konuya ilişkin ilk gözlemlerde bulunan Hallwachs (D.1859-Ö.1922), elektronun bulunmasından önce, morötesi ışınlarla ışınlanan çinkonun negatif yük kaybettiğini fark etti. 1887 yılında Hertz, metal bir yüzey üzerine morötesi ışık ışınları düşürüldüğünde, elektrik boşalmasının daha hızlı oluştuğunu gözlemledi. Bu gözlemlere dayanarak 1899’da Lenard (D.1862-Ö.1947), ışınımın metallerde elektron koparılmasına neden olduğunu belirledi. Sonuçta metal bir yüzeyin ışınlanmasıyla serbest hale geçen elektronlara “foto elektron” ve bu elektronların bir akım oluşturmasına da “fotoelektrik” adı verildi. Her keşif gibi, fotoelektrik keşfi de keşif olmakla birlikte, ışık ve benzeri yayılım türlerinin hareketinin ve nesnelerde yarattığı etkilerin açıklanmasında yerleşik bir açıklama haline gelmiş olan dalga kuramıyla örtüşmeyen bir nitelik taşıması bakımından ciddi bir sorunun başlangıcı olacağının ipi uçlarını taşımaktadır. Dalga kuramının yerleşik ilkele- 222 Bilim ve Teknoloji Tarihi ri göz önüne alındığında, metal bir yüzeye ışık düşürüldüğünde, metaldeki elektronlara enerji yükleyeceği ve elektron kopmasına yol açacağı öngörülebilir bir sonuçtur. Gözlemlerde kuramla uygunluk göstermeyen sonuç ise elektron kopmasının verilen ışınınım enerjisinin yeğinliğine bağlı olduğu öngörüsüyle uygunluk taşımamasıdır. Başka bir deyişle elektron kopmasının kuralsızca gerçekleşiyormuş izlenimi yaratmasıdır. Oysa yeğinliği fazla ışık, daha fazla elektron, yeğinliği az ışığın ise az elektron sıçratması beklentisi söz konusudur. Ancak deneylerde gözlemlenen durum böyle olmamakta, elektronlar kuralsızca (zayıf ışıkta hemen ve çok sayıda veya kuvvetli ışıkta geç ve az sayıda sıçraması gibi) metal yüzeyden fırlamaktadır. Kesin yargıya ulaşmak için deney frekansı farklı ışıklarla tekrarlanmış, sonuçta elektronların levhadan çıkış süresinin ve sayısının ışığın şiddetine değil, rengine bağlı olduğu anlaşılmıştır. Böylece, epeyce bir zamandır terk edilmiş olan ışığın parçacık özelliği taşıdığı görüşü yeniden ağırlık kazanmaya başladı. Ancak sorunu bütünüyle farklı bir yaklaşımla çözen Einstein oldu. Einstein, Planck’ın düşüncesinden hareketle ışığın fotonlardan (kuanta) meydana geldiğini ileri sürdü ve fotonun bir elektrona çarpmasının dalganın yüzeye çarpması şeklinde değil, enerji paketçiklerinin metal yüzeye gitmesi ve tesadüfen bir elektrona isabet etmesi gibi düşünülmesi gerektiğini savundu. Varsayımı bütünüyle doğruydu. Çünkü fotonların metal levhadaki elektrona çarpması tesadüfen olacağından, zayıf bir ışık kullanıldığında çarpışmanın derhal, kuvvetli bir ışık kullanıldığında ise geç olması olanaklıdır. İşte Einstein, böylece ışık kuantaları arasındaki bu farklılığın Planck denklemindeki f ’ye göre değiştiği düşüncesini temele alarak fotoelektrik etkiyi dakik şekilde betimlemiş ve bir dizi denklemle ifade etmiştir. Einstein’ın çözümü başarılı olmakla birlikte başka sorunlara yol açması bakımından sıkıntılıdır. Çünkü sonuçta ışığın parçacık modeline geri dönülmüştür. Bu durumda kırınım ve girişim yine açıklanamayacaktır. Eğer ışık parçacıklardan oluşsaydı bunların görülmemesi gerekirdi. Einstein’ın 1905 yılında ileri sürdüğü bu görüş, 1923 yılında Arthur Holly Compton’un (D.1892-Ö.1962) gözlemleriyle iyice pekişince ışığın parçacık özelliği taşıdığı görüşü tekrar ağırlık kazanmaya başladı ve böylece ışığın dalgalardan mı, yoksa parçacıklardan mı oluştuğu sorun haline geldi. Ancak kısa süre içerisinde birçok bilim insanı ışığın aslında hem dalga hem de parçacık özelliği gösteren bir yapıya sahip olduğu düşüncesinde karar kıldılar. Buna karşın, Werner Heisenberg (D.1901-Ö.1976) ve Max Born (1882-1970), kuantumun hem dalgalar hem de parçacıklar açısından doğrulukla tanımlanmasını sağlayan yeni matematiksel araçlar geliştirdiler. Böylece kuantum fiziği önemli bir gelişime kaydetti. Konu hakkında ayrıntı için yukarıdaki belirtilenlerden başka şu kaynakları inceleyebilirsiniz: Lincoln Barnet, Evren ve Einstein, Çeviren: Nail Bezel, Varlık Yayınları, İstanbul 1982; Cengiz Yalçın & Nuray Büget, Modern Fizik ve Atom Fiziği, İstanbul 1981; J. A. Richards & F. W. Sears & M. R. Wehr & M. W. Zemansky, Modern Üniversite Fiziği, Çeviren: F. Domaniç, İstanbul 1982. Biyoloji Bu dönem biyolojisinin önemli konularından birini hücre çalışmaları oluşturmaktadır. İlk ulaşılan bilgi hücrenin bağımsız bir yapı olduğu ve hem bitkilerin hem de hayvanların hücrelerden oluştuğudur. John Brown ve ardından Mathias Jacop Schleiden’ın geliştirdikleri bu düşünce temelinde konuya yaklaşan Theodor Schwann bitki ve hayvan hücrelerinin ortak yapıya sahip olduklarını, her iki hücrede de zar, protoplazma ve çekirdek bulunduğunu belirledi. Protoplazmanın hücrede üremeyi, beslenmeyi ve gelişmeyi sağladığını bulan Schwann Hücre Kuramı’nı geliştirmiş oldu. 8. Ünite - Yeniçağda Batıda Bilimin Gelişimi ve Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’de Bilim 223 Bu yüzyıl biyolojisinde gözlemlenen bir diğer gelişme de, sınıflandırmadır. Canlılar dış görünüşlerine, içyapılarına veya fosil türlerine göre sınıflandırıldılar. Sınıflama sisteminde türleri cinslere, cinsleri takımlara, takımları sınıflara ayıran ve türlerin sabit olduğunu savunan Karl Linnaeus (D.1707-Ö.1778) en başarılı sınıflamaya gerçekleştirdi. En yüksek canlıdan en düşük canlıya doğru sınıflaması şöyleydi: Memeliler, Kuşlar, Sürüngenler, Balıklar, Böcekler ve Solucanlar. Georges Cuvier (D.1769-Ö.1832) ise Omurgalılar, Yumuşakçasılar, Eklemliler, Işıksılar olmak üzere dört gruba ayırdı. Jean Babtiste Monet de Lamarck (D.1744-Ö.1829) ise canlıları en yüksek canlıdan en düşük canlıya doğru Omurgalılar, Memeliler, Kuşlar, Sürüngenler, Balıklar, Omurgasızlar, Tek hücreliler, Ahtapotsular, Işınsılar, Kurtlar, Böcekler, Örümcekler, Kabuklular, Solucanlar, Su böcekleri, Yumuşakçalar şeklinde sınıflar. Lamarck türlerin arasında sınırın olmadığını ileri sürdü. Lamarck, “evrim” kelimesini ilk defa kullanmıştır ve bu kullanıma göre evrim organik bir tipten, uzun bir süre sonra diğer tiplerin gelişmesidir. Örneğin doğadaki yaban hayvanları ile birlikte ortak atadan gelmelerine karşın, evcil hayvanlar insanların seçmesinin bir sonucudur. Bunun gibi doğal çevre de ciddi bir farklılık yaratmaktadır. Çevre değişiklikleri yeni türler oluşturur. Bu değişikliklerle organlarda özel istemler meydana gelir. Oluşan bu organlar kullanılarak gelişir. Bu değişim bir sonraki nesle aktarılır. Yaşayan organizmaların çevresel koşullarla değişime uğrayacağı şeklinde evrim düşüncesine ilk şekil veren Buffon’dur. Daha sonra Darwin’in dedesi Erasmus Darwin (D.1731-Ö.1802) bu yargıyı organizmalar çevrelerine uyum gösterirler şeklinde ifade etmiştir. Konuya asıl katkıyı Charles Darwin (D.1809-Ö.1882) yapmış, özellikle 1831-1834 yılları arasında Gallapagos Adaları’na yaptığı gezi sırasında elde ettiği verileri değerlendirerek bugünkü biyolojinin temelini oluşturan Evrim Kuramını geliştirmiştir. Kurama göre belirli bir cinsin mükemmel hale gelmesi için bir organ ya da içgüdü kusursuzlaşır. Bu organizma için bir kazançtır ve organizma bu kazancı korumalıdır. Bu kazanç miras olarak sonraki nesle aktarılır. Öyleyse canlı organizma koşulların değişimine göre değişim gösterir. Zira organizmalar arası hayatta kalma savaşı vardır. Eğer değişmezse yaşam şansını kaybeder; hayatta kalmak için çevreye uymak zorundadır. Bu uygunluk biyolojik uygunluktur. Uygun olan hayatta kalır. Eğer yaşam şartları değişmişse canlı da değişmelidir. Böylece canlı organizma, işe yaramayan organlarını köreltir. Eğer bunları beslerse gereksiz enerji sarf eder; bu da organizmanın yaşama şansını düşürür. Öyleyse gerekli organlar tutulur, gereksizler atılır. Bu da nesilden nesle miras olarak aktarılır. Evrim Kuramında dikkat çeken tartışmalar insan üzerine olanlarıdır. Aslında Darwin’den önce de anatomistler insanın diğer primatlarla olan anatomik benzerliğine dikkat çekmişlerdi. Darwin’in farkı ise insanı da bu düşünce içerisinde ele alması ve Türlerin Kökeni’nde insana bir ayrıcalık tanımamasıdır. Nitekim insanın evrimi konusundaki düşüncelerini kaleme aldığı İnsanın Türeyişi (1871) adlı kitabında insanın diğer primatlarla ortak atadan geldiğini ileri sürdü. Kuramın en önemli eksikliği ise o dönemde genetik çalışmalarının yetersizliği nedeniyle türlerin kazanılmış değişimlerini bir sonraki kuşağa nasıl aktardıklarını açıklayamamasıydı. Bu eksikliği aktarımın kalıtımla olduğunu belirleyen Johann Gregor Mendel (D.1822-Ö.1884) giderdi ve bu belirleme kuramı destekleyen en önemli bilimsel kanıt oldu. Mendel bitkiler üzerine yaptığı çalışmalarla bir türün özelliklerinin kalıtım yoluyla sonraki kuşaklara aktarıldığını buldu. Küçük yaştan beri bahçe işleri ile uğraşan Mendel, Darwin’in doğal ayıklanma görüşü yayılmaya başlayınca ve biyologların bir türün özelliklerinin kalıtsal olarak nasıl aktarıldığı sorunuyla ilgilenince, Mendel de 1858’de aynı problem üzerinde çalışmaya başladı ve bezelyelerle deneyler yaptı. Bitkinin uzun boylu ya da cüce, çiçeklerin ve yaprak renkli ya da renksiz, tohumlarının sarı ya da yeşil, düzgün ya da buruşuk olması gibi karşıt özelliklerden birini kuşaklar boyu taşıyan saf soylar elde etmeyi 224 Bilim ve Teknoloji Tarihi başardı. Sonra bunları kendi aralarında çaprazladı. Böylece bu iki seçenekli özelliklerin saf soylar ile melez döllerde ortaya çıktığını buldu ve istatistiksel yöntemle ifade etti. Örneğin başat olan sarı bezelyeler (SS) ile çekinik olan yeşil bezelyeleri (ss) çaprazladığında, birinci nesilde yani F(1)’de başat olan sarı renk nedeniyle bütünüyle sarı bezelyeler meydana geldi. F(2)’de (ikinci nesil) çekinik olan karakter 1/3 oranında göründü. Saf başat karakter taşıyanların oranı da 1/3’tür. İkinci deneyinde sarı ve yeşil bezelyelerin düz ve pürüzlü oluşuna da dikkat etti. Çaprazlanma sonucunda F(1)’de bütün bezelyeler sarı ve düz bezelyelerden oluşuyordu. F(2)’de ise bireyler arasındaki oran 9, 3, 3, 1 şeklinde belirleniyordu. (Bağımsız Kalıtım Yasası, Mendel Yasası). Biyoloji alanında modern dönemde elde edilen gelişmelerin anlatımı için Esin Kâhya ve Murat Öner’in Modern Biyolojinin Doğuşu, (Ankara: Nobel Yayın Dağıtım 2012) ve Esin Kâhya ve Murat Öner’in Biyoloji Tarihi / İlk Uygarlıklardan On Dokuzuncu Yüzyıla, (Ankara: İmge Kitabevi Yayınları 2007), başlıklı kitaplara başvurabilirsiniz. Teknoloji 19. ve 20. yüzyıllarda teknolojik gelişmeler bilim insanlarının bile hayal edemeyeceği ölçüde hızlı gelişti. Başlangıçta bugün için komik sayılacak hızlar bile insanların hayallerini zorlarken, kısa süre içerisinde sesten daha hızlı araçlar geliştirildi. Bütün bu gelişmeler bu ünitenin başında dile getirilen bilimsel bilgilerin uygulamaya sokulmasının sonucudur. Önemli gelişmelerin elde edildiği ilk alan motorlar oldu. Bu süreç otomobilin gelişmesiyle sonuçlandı. Ama motorlar üzerindeki çalışmalar durmadı ve bu kez basit bir planörle ilk uçuş denemesi gerçekleştirdi. 1900 yılında Grafen Ferdinand Von Zeppelin ilk hava gemisi Zeplin’i yaptı ve uçtu. 1903’de ise Wright Kardeşler yaptıkları pervaneli uçakla ilk kontrollü uçuşu gerçekleştirdiler. 1939’da ilk jet uçağı yapıldı. 1947’de ise ilk roket uçağı yapıldı ve ses duvarı aşıldı. Bu yüzyılların dikkat çeken bir başarısı da nükleer enerjinin kullanılmaya başlanmasıdır. 1938’de atom çekirdeğinin parçalanması sonucunda büyük bir enerjinin elde edilebileceğinin anlaşılması bilim insanlarının dikkatini bu alana çekti ve kısa süre içerisinde Enrico Fermi, küçük bir reaktörde, zincirleme çekirdek reaksiyonlarının denetimini başardı (1942). Böylece elektrik enerjisi üreten reaktörler gündeme geldi. Bu dönemin önemli başarılarından biri de bilgisayarların geliştirilmesidir. Elektriğin doğasının anlaşılması ve kullanım alanlarının her geçen gün artması elektrikle çalışan sistemlerin de geliştirilmesine yol açtı. Bu alanda Charles Babbage (1792-1871) elektrikle çalışan hesap sistemini geliştirdi ve bilgisayarlara giden yolu açmış oldu. Buna karşın Konrad Zuse ise bugünkü anlamda bilgisayarların ilk örneği kabul edilecek, devrelerden oluşan ve elektron lambalarının kullanıldığı, bir model geliştirdi (1941). Umut vadeden bu makineden sonra 1946’da ise Amerika’da işlem hızı görece daha yüksek olan, tonlarca ağırlıkta dev boyutlu bir model geliştirildi. Çok büyük sayılar üzerinde işlem yapması bakımından heyecan verici olsa da, günümüz kişisel bilgisayarlarıyla kıyaslandığında hayal kırıcı olmaktan kurtulamayan bu model giderek biçim ve işlem hızının yükselmesi bakımlarından hızla geliştirildi ve her geçen gün boyutları inanılmaz ölçüde küçültülebildi. Yazılım çalışmalarıyla becerileri inanılmaz boyutlara taşınan bilgisayarlar, günümüzde iletişim, ulaşım, eğitim-öğretim ve her türlü otomasyonun gerçekleştirilmesinde kullanılan harika makineler haline geldi. Siz de gündelik yaşamınızın ayrılmaz bir parçası olan bilgisayarların gelişim seyrini araştı3 rabilirsiniz. 8. Ünite - Yeniçağda Batıda Bilimin Gelişimi ve Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’de Bilim 225 Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’de Bilim Daha önceki bölümlerde ifade edilenler dikkatlice gözden geçirildiğinde, açıkça 19. yüzyılın Batı dünyası için bilimde ve uygulama boyutu olan teknolojide hemen hemen tarihin hiçbir döneminde görülmedik ölçüde hızlı gelişmelerin kaydedildiği bir dönem olduğunu görmek kolay olacaktır. Yine önceden değinildiği üzere, bu yüzyıldan başlayarak entelektüel kültür açısından, bilimsel başarıların yanında felsefe alanında da, dev dönüşümlerin yaşandığı görülmektedir. Bu olağanüstü gelişmelerin yaşanmasını sağlayan temel etmen ise bilgiye yüklenen anlamda yapılan köklü değişimdir. Şöyle ki: Antik Grek dünyasında ve Orta Çağ İslâm döneminde bilgi erdem olarak görülmekteydi. Buna karşın modern dönemle birlikte bilgi tek gerçek güç olarak kabul edilmeye başlandı. Burada güç olarak nitelenen bilgi de herhangi bir bilgi değil, modern dönemle birlikte özellikle vurgulanması adet haline gelen gözlem, deney ve matematik yoldan elde edilmiş, nesnel ve kanıta dayalı bilgilerin kümelendiği bilimin ürettiği bilgidir. Bu bakış açısı değişikliğini haklı kılan ise bilimsel gelişmelere koşut olarak insanların hem uzak ve yakın çevrelerini kontrol etme hem de kuramsal anlamda bilgi üretme etkinliğinde büyük mesafeler kat etmeleridir. Uzay çalışmaları, insanlı uzay araçlarıyla Ay’a yapılan gidiş-gelişlerin bir kentten diğerine seyahat eder gibi bir boyuta gelmesi, dev teleskopların yapılabilmesi, sesten hızlı uçakların üretilebilmesi vb. bilimsel bilgi ve onun uygulamaya sokulmuş hali olan teknolojinin bir sonucu olarak gerçekleşmiştir. Şu halde kontrol sağlamanın yolu esasen kuramsal bilginin uygulamaya dönüştürülmesinden başka bir şey değildir. Daha önceden de değinildiği üzere, 20. yüzyıla gelindiğinde ilerlemek için bu kaçınılmaz bir gereklilik olarak görülür hale gelmiştir. 19. yüzyılın sonları ve 20. yüzyılın başlarında Batı’da bu değişimler olurken, Osmanlı Devleti’nde henüz bu gelişmenin farkına varıldığını söylemek güçtür. Çünkü Rönesans düşünce hareketi bile beklenen yankıyı yaratmamış, yeni arayışı daha çok askeri alanda aranmış, dolayısıyla hem eğitimde hem de araştırma faaliyetinde geleneksel bilgi üretme yollarına dayanan, otoritelerin söylediklerinin basit tekrarlanmasından vaz geçilememiştir. Böyle bir yapı içerisinde 19. yüzyıla giren Osmanlı Devleti, Batıda olup bitenlerle bağ kurma gayretiyle Tanzimat (3 Kasım 1839) ilan etmiş, ancak beklenen ilerleme elde edilemeyince, üstüne bir de artan istikrarsızlık eklenince, Birinci Meşrutiyet (23 Aralık 1876- 13 Şubat 1878) ilan edilmiştir. Başlangıçta umut vadeden bir adım olarak görülse de, mevcut kargaşanın artması, belirgin bir gelişmenin gözlenmemesi sonucu 23 Temmuz 1908 yılında İkinci Meşrutiyet ilan edilmiştir. Daha önceden belirtildiği üzere, bilimsel atılım için uzun istikrar dönemlerine gereksinim vardır ve bu dönemlerde Osmanlı Devleti’nde henüz bu türden bir iyileşmenin söz konusu olmadığı anlaşılmaktadır. Kısaca betimlemeye çalışılan bu tablonun da gösterdiği üzere, Cumhuriyet’in kurucusu Mustafa Kemal Atatürk, böyle bir ortamda doğmuş ve yetişmiştir. Var olma ve hayatta kalma mücadelesinin başat bir konuma yerleştiği bu koşullar, kuşkusuz kendisini medeniyetin yaratıcısı olarak konumlandıran ve başta Osmanlı Devleti olmak üzere, büyük bir coğrafyayı “kontrol” altına almayı görev edinen Batı’yı sorgulayan Atatürk ve arkadaşlarının, mücadele etmek durumunda kaldıkları “gücü” tanımak istemelerinden daha doğal ne olabilirdi ki? Tanımanın ilk önemli sonucu şu oldu: Devletlerin bekası bilim, felsefe ve sanat alanlarında kalıcı, istikrarlı ve sürekliliği olan bilim, felsefe ve sanat çalışmalarıyla olanaklıdır. Bu düşünsel çıkarım Cumhuriyetin kuruluşundan itibaren, dünyada kalıcı hale gelebilmek için bilim ve kültür alanında başarılı çalışmalara imza atmak gerektiğinin şaşmaz bir kuralı olarak ortaya konulmuş ve ünlü “Hayatta en hakiki mürşit ilimdir, fendir” özlü sözü dile getirilmiştir. Atatürk’ün kafasında ve gönlünde bu anlamda yatanın ne olduğunu tam olarak anlamak için bu sözünün tam metnini irdelemek gerekmektedir: “Dünyada her şey için, maddiyat için, maneviyat için, muvaffakiyet için, en hakikî mürşit 226 Bilim ve Teknoloji Tarihi ilimdir, fendir; ilim ve fennin haricinde mürşit aramak gaflettir, cehalettir, dalâlettir. Yalnızca, ilim ve fennin yaşadığımız her dakikadaki safhalarının tekâmülünü idrak etmek ve terakkiyâtını [ilerleme] zamanında takip eylemek şarttır.” Batı’nın gelişmişliğinin altında yatan temel faktörün bilim ve teknolojik başarılar olduğunu fark etmiş olan Atatürk, böylece bu gerçekliği tüm halkına anlatmayı amaçlamıştır. Çünkü o halkın destek vermediği hiçbir yeniliğin başarılı olamayacağını bilen bir yöneticidir. Dolayısıyla Cumhuriyet dönemindeki bilimsel gelişmeleri tam olarak kavrayabilmek için Atatürk’ün sözünün analitik incelenmesine gereksinim vardır. Öncelikle üç husussa değinilmektedir: maddiyat, maneviyat, muvaffakiyet. Öyleyse bu sözün hedefi maddi ve manevi her türlü başarı için bilimin ışığında yürümek gerektiğini karar altına almaktır. Bu karar aslında içinde bulunulan çağın ve getirdiği yaşam biçiminin bilimsel bilgiye dayandığını ve gerçek gücün bu bilgi olduğunun apaçık kavranmış olduğunun göstergesidir. Öyle ki, burada açıkça başka yol göstericilerin varlığı asla yok sayılmamış, sadece bilime öncülük sıfatı verilmiştir. Bu da Atatürk’ün basit anlamda bir “bilimci” değil, evrensel anlamda entelektüel kültür öğelerinin mahiyetlerini göz önünde bulunduran ve bu bağlamda bir hiyerarşi gözeten eşsiz bir kültüre sahip olduğunun göstergesidir. Aynı zamanda hem bilimin modern Batıda kabul edildiği anlamda “güç” olduğunu hem de bilginin “erdem” olarak değeri ve öneminin anlaşıldığının açık bir ifadesidir. Çünkü başka yol göstericiler ile kurulacak bağın da bilimin ışığında kurulması gerektiği ifade edilmektedir ki, bu ikinci anlamda bilim saf bilme kaygısıyla peşine düşülen bilme isteği, merak ve isteme duygusuyla elde edilmesi gerekli olan “bilgidir”. Atatürk’ün sözünde dile getirilen bir diğer husus daha vardır: terakkiyât, yani ilerlemeler. Cümlede bu söze vurgu, “zamanında takip etmek” şeklinde dile getirilmiştir ki, ilerlemeye bağlanmanın gerekli olduğunun bilincinde olmanın önemli, gerekli ve iyi olduğu belirtilirken, zamanında takip etmenin, eş zamanlı olarak gelişme ve ilerlemeleri paylaşmanın çok daha elzem olduğu da açıkça dile getirilmiş olmaktadır. Çünkü gelişmelerin sonradan peşine düşmek, ancak gelişmiş toplumların gölgesinde var olmak demektir. Oysa Atatürk’ün amacı birilerinin peşinde koşan değil, zamanda birlikteliğin eşit olarak paylaşıldığı bir gelişmişlik düzeyinde bulunmak ve ilk fırsatta da öne geçmektir. Çağdaş uygarlık düzeyi budur; yoksa aynı zaman diliminde bulunmak uygar olmak anlamına gelmemektedir. Dünyanın değişik bölgelerinde bugün dahi yüksek teknoloji ürünlerinden haberdar olmayan büyük bir insan topluluğunun bulunduğunu, buna karşın bunların bizimle aynı zaman diliminde yaşadıklarını bilmekteyiz. Bu noktada da Atatürk’ün öngörüsü bir kez daha şaşırtmaktadır. Demek ki Atatürk’ün sözünde dile getirilen düşünce aslında Cumhuriyet projesinin özlü ifadesidir. Öyleyse Cumhuriyetin ideal ölçülerde, evrensellik niteliği gözetilmiş, yerel olanların evrensel içinde yer bulabildiği bir yapı olarak kurulabilmesi ve devamlılığının garanti altına alınabilmesi için, bilimsel, düşünsel ve kültürel alanlarda yapılması gereken yeniliklere gereksinim olacağı açıktır. Bu yenilikler bugün Atatürk Devrimleri olarak tarihte yerini almıştır. Şu halde Cumhuriyet aslında “yeni bir hayattır.” Bu yeni hayatın oluşması ve kalıcı hale gelebilmesi için geniş çaplı bir entelektüel yenilenmeye gereksinim vardır. Bunun içinde öncelikle üç konunun ele alınması gerekmektedir: Bilimsel bilginin üretileceği bilim merkezleri, yani üniversitelerin -ki o sırada sadece Darü’l-Fünûn vardır- yeniden yapılanması öncelikli bir görev olarak kabul edilmiştir. İkinci öncelik şüphesiz başta üniversitelerde olmak üzere araştırma merkezlerinde gereksinim duyulan kuramsal ve uygulamalı bilgileri üretecek bilim insanlarının yetiştirilmesinin koşullarının sağlanmasına tanınmıştır. Üçüncü olarak da geçmiş uygarlıkların deneyimlerinin açıkça ortaya koyduğu üzere, yükselmek ve ilerlemek için geçmişin kanıtlanmış, sağlam ve güvenilir bilgilerinin yeni topluma aktarılmasına duyulan acil gereksinimdir. 8. Ünite - Yeniçağda Batıda Bilimin Gelişimi ve Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’de Bilim 227 Bu üç konuyu öncelikle ele almak gerektiğini her fırsatta vurgulayan Atatürk, “Türk milletinin yürümekte olduğu ilerleme ve medeniyet yolunda, elinde ve kafasında tuttuğu meşale müspet ilimdir” diyerek Cumhuriyet’in ilanından sonra, bu düşüncelerini uygulamaya geçirecek kurum ve kuruluşların hızla kurulmasına yönelmesinin tesadüfen olmadığı anlaşılmaktadır. Kuramsal ve uygulamalı bilgilerin üretildiği, bilim eğitiminin verildiği, her türlü araştırmanın gerçekleştirildiği, diğer eğitim-öğretim (maarif) kurumlarına yetişmiş insan gücünün sağlandığı ve sürdürüldüğü kurum olan üniversitenin, çağdaş uygarlık düzeyini belirleyen uluslarda sahip olduğu kurumsal nitelikleriyle birlikte ülkemizde kurulması öncelikli amaç olarak belirlenmiştir. Bu amaçla, yenileri kuruluncaya kadar, öncelikle Osmanlı Devleti’nin bir bilim, eğitim ve kültür kurumu olan Darü’l-Fünûn’un yenileştirilmesiyle işe başlanmıştır. Bunun için önce Albert Malche’e Darü’l-Fünûn mevcut durumunun belirlenmesi ve genel anlamda Cumhuriyetin amaçları doğrultusunda bir üniversite geleneğinin nasıl oluşturulacağı hususlarında rapor hazırlatılmıştır. Raporun sonuç bölümünde birkaç husus çok dikkat çekmektedir. Bilim eğitiminin basit bir aktarım işi olmadığını, aksine düşünebilme yetisini geliştirecek şekilde verilmesinin önemine dikkat çekilmekte; ikinci olarak da “Darü’l-Fünûn meselesi esas itibariyle Türkiye’nin fikri, manevi, hatta içtimai istikbali meselesidir” denilmektedir. Böylece üniversitenin ülkelerin düşünce, duygu ve sosyal hayatlarının inşasındaki rolünün önemine dikkat çekilmiştir. Bu çabalar sonucunda 1933’te gerçekleştirilen bir Üniversite Reformu’yla birlikte, 1 Temmuz 1933’de, Dârü’l-Fünûn yerine İstanbul Üniversitesi kurulmuştur. Gerçekleştirilen bu reformla, İstanbul Üniversitesi’nde yeni bir yönetim yapılanmasına gidilmiş, raporda belirtildiği biçimiyle bilim dalları modern esaslara oturtulmuş, bilimsel araştırma, eğitim ve öğretimde çağdaş atılımlar gerçekleştirilebilmesinin önü açılmıştır. Başlatılan çağdaş nitelikli üniversite kurma düşüncesinin devamı olarak zaman içerisinde İstanbul Teknik Üniversitesi (1944), Ankara Üniversitesi (1946), Atatürk Üniversitesi (1953), Karadeniz Teknik Üniversitesi (1955) ve Ege Üniversitesi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi (1956) ve Hacettepe Üniversitesi (1967) açılmışlardır. Bugün ülkemizdeki üniversite sayısı 200’e yaklaşmıştır. Bilginin üretilmesinde ve geliştirilmesinde, en az üniversiteler kadar önemli görevleri olan başka kurumlara da gereksinim vardır. Bu nedenle genç Cumhuriyet’in gelişim çizgisine koşut bir biçimde, bilimin yerleşmesini, yaygınlaşmasını ve toplumsallaşmasını, aynı zamanda bilim ve teknoloji alanında gerekli olan atılımların yapılmasını sağlamak amacıyla Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK, 1963) kurulmuştur. Sağlık alanında araştırmalara öncülük etmesi için Refik Saydam Merkez Hıfzıssıhha Enstitüsü (RSHM, 1988) ve ülkenin yer altı ve yer üstü zenginliklerini belirlemesi ve işletilebilmesi için de Maden Teknik Arama Genel Müdürlüğü (MTA, 1935) kısa sürede hayata geçirilmiştir. Genç Cumhuriyet uzay araştırmalarına da ilgisiz kalmamış daha önce 1911 yılında kurulmuş Kandilli Gözlemevi 1947 yılından itibaren çağdaş nitelikli bir araştırma kurumu haline getirilmiştir. Ayrıca 1997 yılında TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi’nin (TUG) de kurulduğu ve başka birçok araştırma kurumun da oluşturulduğu hatırlanmalıdır. Atatürk’ün ikinci büyük hamlesinin ise bilim insanı yetiştirmeye yönelik olduğunu belirtmek gerekmektedir. Daha önce bilimin tarihsel gelişimi, bir toplumda bilimsel ilerlemenin gerçekleşmesi için nelerin yapılması gerektiğinin bilimsel yöntem ve ilkeler ışığında öğrenilmesi ve bilim alanında Türk tarihinin aydınlatılmasının sağlanması için bizzat Aydın Sayılı’nın yurt dışına doktora eğitimi için gönderdiğinden söz edilmişti. Aynı amaçlar doğrultusunda çok sayıda genci yurt dışına gönderen Atatürk’ün, son derece isabetli bir karar verdiğini, gönderdiği gençler içerisinde 20. yüzyıl bilimsel çalışmalarına çok sayıda katkı yapmalarından anlaşılmaktadır. Bu bilim insanları arasında hemen Cahit Arf, 228 Bilim ve Teknoloji Tarihi Asım Orhan Barut, Ratip Berker, Cavid Erginsoy, Sırrı Erinç, Ahmet Cemal Eringen, Feza Gürsey, Mustafa İnan, İhsan Ketin, Behram Kurşunoğlu, Turhan Onat, Oktay Sinanoğlu, Gazi Yaşargil’in adını anmak olanaklı olmaktadır. Bu bilim insanları yetkinlik ve uzmanlık alanlarına koşut olarak kuramsal fizik, atom-molekül fiziği, elastisite, gerçel ve kompleks analiz konuları, cebir, diferansiyel geometri ve daha birçok alanda bilimsel katkılarda bulunmuşlardır. Bunun gibi astrofizik, jeoloji, biyoloji ve tıp konularında da yetişmiş çok sayıda bilim insanı evrensel kabul gören çalışmalar gerçekleştirmiştir. Ülkemizin bitki ve hayvan zenginliği de bu dönemde ilgilenilen konuların başında gelmiş, botanik, zooloji ve veteriner hekimlik alanlarında fizik ve matematikte gibi dikkat çekecek başarılar ortaya konulabilmiştir. Tıp konularında kuramsal ve uygulamalı pek çok başarılı çalışma gerçekleştirilmiş, sağlık hizmetlerinin bütün yurda yayılabilmesi için hastaneler açılmıştır. Bunların büyük çoğunluğu tedavinin yanında araştırma çalışmalarının da ağırlıklı olarak yapıldığı araştırma kurumları olarak kurulmuşlardır. Yeni hayatın kalıcı hale gelmesi için gerekli olan üçüncü atılım ise çeviri etkinliğidir. Bu etkinliğin mimarı olduğu tartışma götürmez olan ve kendisini “yeni hayatın erenlerinden” kabul eden Hasan Ali Yücel, Cumhuriyet’in temelinin kültür olması gerektiği bilinciyle Doğu ve Batı klasiklerinden oluşan dev bir külliyatı Türkçeye kazandırmış ve böylece başlayan yenileşme faaliyetini tam anlamıyla bir aydınlanma hareketine dönüştürmüştür. Bugün de bu yolda ülke olarak hızla ilerlemek için büyük bir azim ve kararlılıkla yürümekteyiz. 8. Ünite - Yeniçağda Batıda Bilimin Gelişimi ve Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’de Bilim 229 Özet 19. ve 20. yüzyıl bilimsel gelişmelerin çok daha hızla ilerlediği ve özellikle toplumsal hayatta etkisinin diğer dönemlere göre daha yoğun olarak hissedildiği bir dönemdir. Önceki dönemlerle kıyaslandığında, bu dönemi teknik ve icatlar yüzyılı olarak nitelendirmek yerinde olur. Özellikle 18. yüzyılda başlayan ilerlemelerle birlikte 19. yüzyılda fizik biliminde büyük atılım gerçekleşmiş ve bu atılım çeşitli teknik icatların ortaya çıkarılmasına yol açmıştır. Buhar makineleri, elektrik motoru, telgraf, telefon, röntgen cihazı vb. yoğunlaşan teknik icatlar her zamankinden çok daha fazla insan hayatını etkilemiş ve kökten değiştirmiştir. Bu gelişme bilim ve tekniği önceki dönemlerde olmadığı kadar birbirine yakınlaştırmış, neredeyse bazı bilimsel kuramlar anında teknik araçlara çevrilebilmiştir. Bu gelişmenin yönteminin devlet destekli büyük laboratuvarlar olduğu anlaşılınca, Almanya, Amerika, Japonya gibi ülkelerde 20. yüzyılda dev laboratuvarlar inşa edilmiştir. Böylece üniversite sanayi işbirliği artmıştır. Rönesans’tan itibaren bilimin diğer disiplinlerden ayrışmaya başlaması, 19. ve 20. yüzyıllarda diğer disiplinlerden bütünüyle farklı bir şekilde insan, doğa ve evren karşısında tutum aldığının ve bunun sonucu olarak da ilerlemeci bir nitelik kazandığının açıkça anlaşılmasıyla sonuçlandı. Bu farklılığın anlaşılması bilimin daha hızlı gelişmesinde önemli rol oynadı. Bu yüzyılda bilim diğer dönemlere göre daha fazla kurumsallaşmış ve kurumsallaşmanın bilimdeki önemi giderek anlaşılmıştır. Bu da çeşitli ülkelerde uluslararası merkezlerin oluşmasını sağlamıştır. Örneğin Fransa’da Ecole Polytechnique ve Normale Supérieure teknik anlamda bilimin merkezi olmuş, İngiltere’de Oxford ve Cambridge okulları birer ekol haline gelmişlerdir. 19. ve 20. yüzyıl bilimde geniş kapsamlı kuramların geliştirildiği bir dönemdir. Fizikte Görelilik Kuramı, Kuantum Kuramı, kimyada Enerjinin Korunumu Yasası, Atom Kuramı, biyolojide Hücre Kuramı, Evrim Kuramı, astronomide Büyük Patlama Kuramı gibi kuramlar bu dönemin ürünüdür. Özellikle fizik alanındaki kuramlar daha geniş kapsamlı olduklarından fizik adeta bir üst bilim kimliğine bürünmüştür. Yine astronomide ortaya atılan ve evrenin oluşumuna ilişkin Büyük Patlama Kuramı sadece astronomiyi etkilememiş, kimyada, fizikte hatta biyolojideki kavramlarımızı neredeyse kökten değiştirmiştir. 17. ve 18. yüzyılda bilimdeki hızlı gelişmelerle birlikte özellikle de pozitivizmin etkisiyle bilime olan güven aşırı derecede artmıştır. Ancak 20. yüzyılda İkinci Dünya Savaşı’nda atom bombasının kullanılmasıyla bilimin etik tarafı tartışmaya açılmış, bu tartışmalar sonucunda bilimin kendisinin etik bir değer taşımadığı, bilimsel bilginin kullanımı sırasında etik faktörlerin ortaya çıktığı anlaşılmış ve bilime olan aşırı güven makul seviyelere çekilebilmiştir. Bu ise bilimin önemini daha da arttırmış ve “bilgi güçtür” anlayışının yerleşmesini ve ülkelerin gelişmek için bilime daha fazla pay ayırmalarını sağlamıştır. Nitekim Cumhuriyetimizin kurucusu Atatürk de bunun önemini kavramış, Cumhuriyetimizin temeline bilimi koymayı hedeflemiş ve “Hayatta en hakiki mürşit bilimdir ve fendir” görüşü ile bunu ifade etmiştir. 230 Bilim ve Teknoloji Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. 19. ve 20. yüzyılda matematikte ortaya çıkan en önemli gelişme nedir? a. Cebirin sistemleşmesi b. Geometrinin çeşitlenmesi c. Uzmanlaşmanın gerçekleşmesi d. Sayı kuramının öne çıkması e. Tümdengelimin etkinleşmesi 2. Neptün gezegenini kim keşfetti? a. François Wartman b. Le Verier c. C. W. Tombaugh d. Johamm Galle e. Alexis Bouvard 3. Evrenin hâlihazırdaki durumunu en iyi açıklayan kuram hangisidir? a. Kozmik patlama b. Kozmik yayılım c. Evrensel şişme d. Büyük çökme e. Büyük patlama 4. Dünyanın ilk yapay uydusu hangisidir? a. Roket-V2 b. Sputnik-1 c. Vostok-1 d. Apollo-L2 e. Apollo-8 5. Elektrik ve manyetizma arasındaki yakın ilişkiyi gösteren kimdir? a. Hans Christian Oersted b. Franz Ulrich Aepinus c. Pierre Simon Laplace d. Siméon Denis Poisson e. Augustin de Coulomb 6. Işığın dalga nitelikli bir yayılım olduğunu deneysel ve matematiksel olarak kim kanıtladı? a. Thomas Young b. Isaac Newton c. Jean Fresnel d. Maria Grimaldi e. James Joul 7. Bir kaynaktan çıkan ışık demetinin dar bir aralıktan geçirilmesiyle, aralığın ötesine sızan ışık demetinin içerisinde, oluşan aydınlık ve karanlık saçaklanmalara ne ad verilir? a. Kırılma b. Girişim c. Kırınım d. Yansıma e. Daralma 8. Akkor haline getirilen cisimlerin ışık yaymasına ne ad verilir? a. Elektriklenme b. Işık salınımı c. Isıl ışıma d. Işıklanma e. Kendinden ışıma 9. Metal bir yüzeyin ışınlanmasıyla serbest hale geçen elektronlara ne denir? a. Foto dinamik b. Foto metalik c. Foto kinetik d. Foto elektrik e. Foto elektron 10. “Eşit hacimdeki bütün gazlar benzer koşullarda eşit sayıda atom gruplarını içerir” ifadesi aşağıdakilerden hangisidir? a. William Prout Kuralı b. John Dalton Kuramı c. Gay-Lussac İlkesi d. Avogadro Yasası e. James Joule Yasası 8. Ünite - Yeniçağda Batıda Bilimin Gelişimi ve Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’de Bilim 231 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. c Yanıtınız yanlış ise “Matematik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. d Yanıtınız yanlış ise “Astronomi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. e Yanıtınız yanlış ise “Astronomi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. b Yanıtınız yanlış ise “Astronomi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. a Yanıtınız yanlış ise “Fizik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. a Yanıtınız yanlış ise “Fizik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. b Yanıtınız yanlış ise “Fizik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. c Yanıtınız yanlış ise “Kuantum Kuramı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. e Yanıtınız yanlış ise “Fotoelektrik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. d Yanıtınız yanlış ise “Kimya” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Biyofizik, astrofizik, biyokimya gibi bilim dalları ortak araştırma alanlarıdırlar ve bunların yardımıyla daha dakik bilgilere ulaşılabilmektedir. Astrofizik ışık ışınlarının spektral analiziyle ilgilidir. Aslında ışığı inceleyen özel bir bilim dalı olarak optik vardır. Fakat astronomide klasik ve orta çağların ardından özellikle teleskopun keşfinden sonra uzak kaynaklardan gelen ışığın bir ortam üzerine düşürülmesiyle gök nesneleri hakkında beklenmedik ölçüde bilgi sahibi olunacağının anlaşılmasıyla astronomide de ışık incelemeleri önemli hale gelmiştir. Astrofizik adını alan bu çalışmalar ilerleyen süreçte astronominin vaz geçilmez bir disiplini olmuştur. Konuyla ilgili ilk önemli çalışmaları Galileo’nun Güneş lekeleri üzerine yaptığı çalışmalara kadar götürmek olanakladır. Galileo teleskop yardımıyla Güneş ışınlarını beyaz bir levha üzerine düşürerek, Güneş üzerinde oluşan koyu ve açık renkli alanları incelemiş ve Güneş lekeleri olarak bilim tarihine geçen keşfini gerçekleştirmiştir. Günümüzde gelişen kuramsal ve teknolojik yapılar artık tek bir dal yerine, alan izin verdiği ölçüde disiplinler arası çalışmaları gerekli kılmaktadır. Sıra Sizde 2 Bilim insanlarının doğal olayları açıklamakta zorlandıklarında başvurdukları ve neredeyse bütün bir bilim tarihi boyunca varlığını korumuş olan esir, açıklayıcı bir varsayım olarak ileri sürülmüştür. İlk kez Aristoteles tarafından boşluğun varlığının yaratacağı sorunları gidermek için ileri sürdüğü ve evrenin Ay-üstü kısmını kapladığını savunduğu esir, daha çok bir ortam olarak düşünülmüştür. Bununla birlikte, esir varsayımı asıl etkin kullanımını ışığın yayılımına ilişkin tartışmalarda kazanmış ve ışığın dalga modeli dalgaların yayılımını sağlayan ortam olarak esir ortamına gereksinim duymuşlardır. Ardından elektromanyetizma kuramı da manyetik dalgaları aktaran ortam olarak esire gereksinim duyunca esir, 19. yüzyılda adeta altın dönemine ulaşmıştır. Olgusal olarak varlığının kanıtlanması söz konusu olduğunda ünlü Michelson-Morley deneyiyle varlığı doğrulanamayınca ciddi bir krize yol açmış, ancak Einstein Görelilik Kuramında geliştirdiği kütleçekim fikriyle esire gerek duyulmadan da mıknatıslanmanın, manyetizmanın ve ışık kuantalarının yayılacağını gösterince, esir de kriz de ortadan kalkmıştır. Sıra Sizde 3 Teknoloji tarihinin yaklaşık yüz elli yıllık döneminde baş döndürücü hızla gelişen ve bugün gündelik hayatın vaz geçilmez parçası haline gelen dijital araç gereçler, artık kanıksanmıştır. Birer bilgisayar özelliği taşıyan cep telefonlarının olağanüstü küçük boyutlarda üretilebilmesi, sadece iletişim alanında değil, bilgiye ulaşma ve bilgiyi paylaşma gibi, bilginin toplumsallaşmasına büyük fırsat veren sayısal işlem araçları insanlığın geleceğini de belirleyecekmiş gibi görünmektedir. Başlangıçta gündelik hayatın olağan akışı içinde hesaplama işiyle uğraşan insanların mesleki açıdan kolaylık elde etmek için peşine düştükleri hesaplama araçları abaküslerin geliştirilmesiyle sonuçlandı. Ardından Pascal’ın sayıları toplamaya yarayan makine geliştirmesi belki dijital gelecek için ilk dönüm noktası kabul edilebilir. Ünlü filozof ve matematikçi Leibniz’in de mekanik hesap yapan araç geliştirmesiyle bilgisayarlara giden yolda da matematiğin etkin bir rol alacağı belli olmuştu. O günden bugünkü gelişmeleri hayal etmek zor olsa da, hesaplamaların daha hızlı ve güvenilir yapılmasına duyulan gereksinimde bir azalmanın olmadığını biliyoruz. Nitekim Babbage’nin belirli komut dizisine bağlı bir program dâhilinde otomatik hesap yapabilen bir makine geliştirmesi, konuya duyulan ilgide bir azalmanın olmadığını göstermektedir. Yirminci yüzyılın ortalarına gelindiğinde artık elektrik devreleri ve elektron lambalarında oluşan bir düzenekle çalışan bilgisayarın üretileceği evreye ulaşılmış oldu. Bu gelişmenin mucidi olan Zuse daha yetkin modellerinin geliştirilebileceği bir bilgisayar yapmıştı aslında. Bundan sonra önlenemez bir hızla geliştirme çalışmaları başladı ve başlangıçta dev cüsseli makinelerden günümüzün taşınabilir sistemlerine doğru ilerleyen bir gelişim gerçekleştirildi. 232 Bilim ve Teknoloji Tarihi Yararlanılan Kaynaklar Abetti, G. (1954). The History of Astronomy. London: Sidgwick & Jackson. Adnan, A. A. (1982). Osmanlı Türklerinde İlim. İstanbul: Remzi Kitabevi. Anamur, H., (1998). “Hasan Ali Yücel ve Bir Aydınlanma Yolu Olarak Çeviri”, 100. Doğum Yıldönümünde Hasan Ali Yücel, Ed. Songül Boybeyi, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi. Barker, S. F. (2003). Matematik Felsefesi, Çeviren: Yücel Dursun, Ankara: İmge Kitabevi Yayınları. Barnet, L. (1982). Evren ve Einstein, Çeviren: Nail Bezel, İstanbul: Varlık Yayınlar. Barut, Osman Azmi, “Türkiye’de Fizik Üzerine Bazı Düşünceler”, http://www.angelfire.com/mac/bilimteknoloji/turkey.htm, Erişim: 23.03.2017. Bernstein, J., (1982). Einstein, Çeviren: Nazan Hekim & Reşit Canbeyli, İstanbul: Yazko. Besson, J. L., (2005). Keşifler ve İcatlar, Çeviren: Nedim Kula, Ankara: TÜBİTAK. Boll, M. (1991). Matematik Tarihi, Çeviren: B. Gözkan, İstanbul: İletişim Yayınları. Boorse, H. A. & L. Motz, (1966). The World of the Atom, Cilt I, New York: Basic Books. Born, M. (1995). Görelilik Kuramı, Çeviren: C. Kapkın, İstanbul: Evrim Yayınları. Cajori, F., (2014). Matematik Tarihi, Çeviren: D. İlalan, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Coleman, J. A. (1987). Herkes İçin Görelilik, Çeviren: O. Gürel, Ankara: V Yayınları. Coles, P. (2000). Einstein ve Tam Güneş Tutulması, Çeviren: K. H. Öktem, İstanbul: Everest Yayınları. Cushing, J. T. (2003). Fizikte Felsefi Kavramlar 1, Felsefe ve Bilimsel Kuramlar Arasındaki Tarihsel İlişki, Çeviren: B. Özgür Sarıoğlu, İstanbul: Sabancı Üniversitesi Yayınları. Cushing, J. T. (2006). Fizikte Felsefi Kavramlar 2, Felsefe ve Bilimsel Kuramlar Arasındaki Tarihsel İlişki, Çeviren: B. Özgür Sarıoğlu, İstanbul: Sabancı Üniversitesi Yayınları. Doğan, M. (2010). Bilim ve Teknoloji Tarihi, Sümerlilerden Günümüze Bilim ve teknoloji & Cumhuriyet Türkiye’sinde Bilim ve Teknoloji, Ankara: Anı Yanıcılık. Einstein, A. (1976). İzafiyet Teorisi (İlişkinlik Kuramı), Çeviren: N. Fındıklı, İstanbul: Özgün Yayınları. Einstein, A. & L. Infeld, (1976). Fiziğin Evrimi. Çeviren: Ö. Ünalan, Ankara: Onur Yayınları. Einstein, A. (1964). Relativity, the Special and the General Theory, London. Einstein, A. (1976). İzafiyet Teorisi, Çeviren: N. Fındıklı, İstanbul: Deniz Kitapları. Einstein, A. (1991). İzafiyet Teorisi (Görelilik Kuramı), Çeviren: G. Aktaş, İstanbul: Say Yayınları. Einstein, A. (1997). Özel ve Genel Görelilik Kuramı, Çeviren A. Yardımlı, İstanbul: İdea Yayınevi. Feynman, R. P. (1997). Kuantum Elektrodinamiği, Çeviren: R. Ö. Akyüz, İstanbul: Nar Yayınları. Gür, H. (1989). “Kuantum Fiziği Çağı”, Bilim ve Teknik, Sayı 256, Ankara: TÜBİTAK. Gürel, O.
|
Prof.Dr. Emin AŞIKKUTLU (Ünite 6, 7) Prof.Dr. Sal
