Elmalılı'nın Meali veya Sahipsizliğin Meali 

Prof. Dr. Suat Yıldırım 

Büyük müfessir merhum Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır'ın Kur'ân-ı Kerîm Meali'nin çok sayıda basımları yapıldı. Şahsen bunlardan on iki farklı yayınevi tarafından yayınlanan baskıları tespit ettim. Muhtemelen haberdar olmadıklarım da bulunmaktadır. Ne var ki bunlardan sadece bir basımı,2 eserin aynısıdır. Diğerleri, hazırlayan zâtlar tarafından sadeleştirilmiştir. Bu durumda, âdeta basımlar adedince farklı sayılabilecek metinler ortaya çıkmıştır. Geniş okuyucu kitlesi bundan haberdar değildir. Bunlardan herhangi bir basımı okuyan, Elmalılı'nın mealini okuduğunu zannediyor. Okuyucuların bir kısmı değiştirildiğini bilse de, bunun muteber tek sadeleştirme olduğunu düşünüyor. Oysa farklı Elmalılı neşirlerinin aslî (orijinal) metinle ve diğer her bir meal metniyle aralarındaki fark, neredeyse farklı yazarlar tarafından yapılmış mealler arasındaki fark kadar fazladır. Bunun başlıca sebebi şu olsa gerektir: Metni sadeleştiren her yazar, niçin neşrettiğinin gerekçesini teşkil etmesi için, kendisine göre yeni bir metin sunma ihtiyacı duymaktadır. Belki telif hakları mülâhazası da söz konusu olmaktadır. Bu da aynı eserin on birinci, on ikinci ilh. şeklini ortaya çıkarmaktadır. Bu tuhaflığa dikkat çeken fikir ve kalem erbabının olduğunu görmediğim için, bir tefsir profesörü olarak, konu üzerinde durmayı bir sorumluluk bildim; Allah'a karşı, ilim emanetine karşı, merhum müfessirimize karşı ve nihayet iyi niyetli okuyucu kitlemize karşı bir sorumluluk!

Her şeyden önce şunu düşünmemiz lâzım: Merhum müfessirimiz mealini müstakil bir eser olarak mı kaleme aldı, yoksa tefsirinin bir parçası olarak mı yazdı? Acizane kanaatimce o, bağımsız olarak yayınlanıp okunmak üzere değil, tefsiriyle beraber okunacağını düşünerek hazırlamıştır. Bu kanaatimi oluşturan sebepler şunlardır: 

Evvelen: Bunu, meal hakkında tefsirinin önsözünde yazdıklarından çıkarmak mümkündür.3

Saniyen: Mealinde sık sık kırık cümle, devrik cümle kullanır. Nitekim eseri sadeleştirenlerin -bu kullanılışları, alışılmış Türkçe yazı üslûbuna pek uygun görmediklerinden- böyle cümleleri yeniden kurduklarını görüyoruz. 

Salisen: Zaman zaman Türkçe'de kullanılmayan kelimeler kullandığını, Kur'ân'ın aslındaki tabirleri aynen aktardığını, böylece ancak tefsir sayesinde anlaşılabilecek terimler kullandığını veya anlaşılması pek zor, mücmel (çok kısa) bir çeviri yapıp bıraktığını görüyoruz (Az sonra mealinden yapacağımız bazı iktibaslar, aynı zamanda bu hususa da örnek teşkil etmektedir). İşte bütün bunlar müfessirimizin, mealini tefsiriyle birlikte okunmak mülâhazasıyla yazdığını göstermektedir.

Merhum'un meali böyle yazmasında, tefsirini ve mealini yazdığı senelerde "Türkçe Kur'ân" iddialarının tesiri olmuş mudur? Bizce bu ihtimal söz konusu olabilir. Zîrâ o dönemde bazı ünlü hâfızların Türkçe tercümeler tilâvet etme denemelerini biliyoruz. Ama bu ihtimal bir tarafa, şimdiki vâkıa karşısında her birimiz kendimize düşen görevi yerine getirme mecburiyetindeyiz. Yayıncılarımız mealin aslını neşretmek isterlerse, bunu yapabilirler. Zîrâ bu, bizzat müellifinin kaleminden çıkmıştır ve yayınlamakta fayda görenler pek tabiî olarak böylece neşredebilirler. Ama mealin mealini hazırlatıp yayınlamanın ciddi bir gerekçesi yoktur. Öyle anlaşılıyor ki yayıncılar, aslının anlaşılmasını problemli gördüklerinden onu neşretmek istemiyorlar. Fakat mealin mealinin mealini.. yayınlamak ve bunu Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır'a mal etmek, ciddiyetle bağdaştırılamaz. Belli ki bunu yapmanın gayesi, onun şöhretinden maddi yarar sağlamaktır. Gerçekten bu bir vebaldir ve bu vebali yüklenmekten kaçınmak gereklidir. Büyük müfessirimizi on-onbeş değişik kılığa sokmayı, hangi vicdan meşru görebilir? Az sonra iktibas edeceğimiz birkaç numuneden anlaşılacağı üzere bu sadeleştirmelerde, şimdi az kullanılan kelimelere yeni karşılık vermekle yetinilmemiş, üslûp değişiklikleri yapılmış, hattâ Elmalılı'nın yazıp herkesin kullandığı Türkçe kelimeler bile bazen değiştirilmiştir. Bu değiştirmelerden haberi olmayıp, büyük âlimin Kur'ân Mealini dağıttırarak dine hizmet etmek isteyen bir kısım hayırseverlerin de basımları finanse ettikleri anlaşılmaktadır. Zîrâ Kur'ân mealini 1 TL gibi sembolik bir fiyata dağıtma, bunu göstermektedir.

Ben makalemin sonunda –yer müsait olmadığından- yalnız beş ayet mealindeki farklılıkları iktibas ederek, ne derece değişik Elmalılı ile karşılaştığımızı ortaya koyacağım. Maalesef mealin tamamı için benzer değişiklik söz konusudur. Mealleri sadeleştiren zevatın adlarını yazmayacağım. Bunun yerine yayınevlerinin4 isimlerini vererek meallere atıfta bulunacağım. Zîrâ bu makalede işimiz şahsiyat yapmak olmadığı gibi, bu çalışmaları değerlendirmek ve eleştirmek de değildir. Maksadımız, usûl olarak, değiştirme işini ele almaktır. Sadece şu temennimi dile getirebilirim: Bu zevatın mealin tamamını elden geçirip büyük zahmet çektikleri görülüyor. Bunu yapma yerine, kendileri birer meal hazırlayabilirlerdi. İşaret ettiğimiz neşirler içinden, yalnız İslâmoğlu Yayıncılık eseri aslında olduğu gibi yayınlamış, bazen ihtiyaç duyduğu açıklamaları parantez içine koymuş, bunları Elmalılı'nın tefsirinden aldığı yerleri dipnotta göstermiştir. Bu da bizim, bu mealin tefsirle birlikte okunması gerektiğine dair fikrimizi pekiştirmektedir.

Hassasiyetlere dokunmadan, kimseyi kırmak istemeden sadece şunu ifade etmekle yetinmek istiyorum: Netice olarak; özetlediğim bilgiler ışığında kanaatimce bu kitabı, neredeyse bütün cümlelerini değiştirerek yayınlamak, ilmen ve ahlâken doğru değildir. Makul gerekçesi olmadan yüz binlerce nüshayı isim satmak için yayınlamak büyük israftır. Bu işte dahli olan Müslüman Türk milleti mensupları olarak, lütfen bu ayıba son verelim.

Meal sadeleştirmelerinden bazı nümuneler:

Mürselat sûresi, 1 âyetinin meali:

Mealin aslı (Diyanet İşleri Reisliği, İstanbul, 1935-1939): "Kasem olsun o urf için gönderilenlere"

İslâmoğlu Yay. (İstanbul, 1993): "Kasem olsun o urf5 için gönderilenlere" Bu yayın dipnota koyduğu açıklamayı, eserin aslından almıştır.

Şenyıldız Yay. (İstanbul, 1997): "Birbiri ardınca gönderilenlere"

Ayfa Basın (İstanbul, 2007): "Yemin olsun o peşpeşe gönderilenlere"

Huzur Yay. (İstanbul, 1994): "Andolsun iyilik yapılması için (o birbiri ardınca) gönderilenlere"

Azim Dağıtım (İstanbul, tarihsiz): "Andolsun birbiri ardınca gönderilenlere"

Hikmet Neşr. (İstanbul, 2006): "Hayır için birbiri ardınca gönderilenlere"

Vera Yay. (İstanbul, 2008): "Yemin olsun, tanınmak için gönderilenlere"

Kamer sûresi, 4-5:

Mealin aslı: "Celalim hakkı için onlara kıssalardan öyleleri de geldi ki onlarda zecredecek haberler var. Bir hikmet-i bâliğa, fakat inzarlar faide vermiyor."

İslâmoğlu Yay.: "Celalim hakkı için, onlara kıssalardan öyleleri de geldi ki onlarda zecredecek haberler6 var; bir hikmet-i baliğa! Fakat inzarlar (uyarılar) fayda vermiyor."

Şenyıldız Yay.: "Kasem ederim ki onlara vazgeçirici haberler geldi. Son noktasına ulaşmış bir hikmet ki, buna rağmen uyarılar fayda vermedi." 

Ayfa Basın: "Yüceliğime yemin olsun, onlara kıssalardan öyleleri de geldi ki, onlarda (yanlıştan) vazgeçirecek haberler var… Sağlamlığın ve hedefe isabetin en yüksek derecesine ermiş bir hikmet… Fakat uyarılar fayda vermiyor."

Huzur Yay.: "Andolsun ki, onlara kötülüklerden vazgeçirici haberleri de içeren kıssalar geldi. Bir hikmet-i bâliğa (hedefe ulaşmanın en yüksek derecesine ermiş bir hikmet) fakat uyarılar fayda vermiyor."

Azim Dağıtım: "Andolsun ki onlara (kötülükten ) vazgeçirecek nice önemli haberler gelmiştir. Bunlar üstün bir hikmettir fakat uyarılar fayda vermiyor."

Hikmet Neşr.: "Andolsun ki onlara (Kur'ân'da gelip geçenlerin) öyle haberleri geldi ki (ibret alsalar) onları (günahtan ve ısrardan) vazgeçirmeye kafi idi. Bunlar tam bir hikmettir. Fakat uyarılar bir fayda vermiyor."

Vera Yay.: "Yemin olsun ki, onlara, sakındıracak öğütler bulunan haberler geldi. (O haberler) son derece sağlam hikmet doludur. Ancak uyarılar fayda vermiyor."

A'raf sûresi, 2-3:

Mealin aslı: "Bir kitab ki sana indirildi, sakın bundan dolayı yüreğinde bir sıkıntı olmasın da bununla inzar edesin, mü'minlere de şu bir ihtar: "Rabbinizden size indirilene ittiba edin, onsuz birtakım velilere ittiba etmeyin, siz pek az düşünüyorsunuz."

İslâmoğlu: "Bir kitab ki sana indirildi, sakın bundan dolayı yüreğinde bir sıkıntı olmasın da bununla inzar edesin! (Mü'minlere de şu bir ihtar): Rabbinizden size indirilene ittiba edin (uyun), O'nsuz birtakım velilere ittiba etmeyin! Siz pek az düşünüyorsunuz."

Şenyıldız Yay.: "Bir kitab ki , sana indirildi, sakın bundan dolayı yüreğinde bir sıkıntı olmasın! Bununla kafirleri uyarıp mü'minlere de öğüt veresin! Rabbinizden size indirilene uyun!O'ndan başka birtakım dostlara uymayın!Sizler çok az düşünüyorsunuz."

Ayfa Basın: "Bu bir kitaptır ki sana indirildi… Sakın bundan dolayı yüreğinde bir sıkıntı olmasın da bununla (insanları) uyarasın… İnananlara da şu bir uyarı: "Rabbinizden size indirilene uyun, onsuz birtakım velilere uymayın… Siz pek az düşünüyorsunuz."

Huzur Yay.: "Bu, kendisiyle uyarasın diye ve mü'minlere bir ihtar olmak üzere sana indirilen bir kitaptır; sakın bundan dolayı yüreğinde bir sıkıntı olmasın! Rabbinizden size indirilene uyun, O'nsuz başka velilere uymayın! Sizler pek az düşünüyorsunuz!"

Azim Dağıtım: "(Bu) sana indirilen bir kitap'tır. Onunla (insanları) uyarman ve inananlara öğüt (vermen) hususunda göğsünde bir sıkıntı olmasın. (Ey insanlar) Rabbinizden size indirilene uyun ve O'ndan başka dostlara uymayın. Ne kadar da az öğüt alıyorsunuz!"

Hikmet Neşr.: "(Ey Muhammed! Bu Kur'ân) sana indirilen bir Kitap'tır. Onunla (kafirleri) korkutman ve mü'minlere öğüt vermen için (indirildi). Ondan ötürü göğsünde bir harac (darlık) olmasın! (Onlara de ki:) Rabbinizden size indirilene (Kur'ân'a) tabi olun. Sakın O'ndan (Allah'tan) başka dostlara tabi olmayın. Siz ne kadar da az hatırlıyor (ve nasihat alıyor)sunuz!"

Vera Yay.: "(Bu) kendisiyle (insanları) uyarasın diye sana indirilen bir kitaptır. Bundan dolayı göğsünde bir darlık olmasın. O, müminlere bir uyarıdır. Rabbinizden size indirilene uyun. Onun dışındakileri koruyucu edinmeyin. Siz çok az düşünüyorsunuz!" 

A'raf sûresi, 7:

Mealin aslı: "Soracağız da kendilerine karşı olan biteni mutlak bir ilim ile behemehal anlatacağız, öyle ya biz onlardan gaib değil idik."

İslâmoğlu Yay.: "Soracağız da kendilerine karşı olan-biteni mutlak bir ilim ile behemehal (mutlaka) anlatacağız. Öyle ya, biz onlardan gaib değildik!"

Şenyıldız Yay.: "Kendilerine karşı olan biteni mutlak bir ilim ile muhakkak anlatacağız. Öyle ya, biz onlardan uzakta, habersiz değildik!”

Ayfa Yay.: “Soracağız da olan biteni kendilerine kesin bir ilim ile mutlaka anlatacağız… Öyle ya biz onlardan uzakta, habersiz değildik!"

Ayfa Yay.: "Soracağız da olan biteni kendilerine kesin bir ilim ile mutlaka anlatacağız… Öyle ya biz onlardan gaib-uzak değildik."

Huzur Yay.: "Soracağız da kendilerine karşı olup biteni mutlak bir ilim ile herhalde anlatacağız. Çünkü Biz, her an onların yanındaydık."

Azim Dağıtım: "Ve elbette onlara olan-biten her şeyi bir bilgi ile anlatacağız; çünkü biz onlardan uzak değiliz."

Hikmet Neşr.: "Andolsun ki onlara (yaptıklarını) ilimle

haber vereceğiz. Ve (onlar isyanlarını sürdürürken) biz (onlardan) gaibler değildik."

Vera Yay.: "Olan biteni kendilerine mutlak bir bilgi ile anlatacağız. Öyle ya, Biz onlardan habersiz değildik."

Mülk sûresi, 20:

Mealin aslı: "Yoksa kimdir o Rahman'ın berisinden şu sizin ordularınız ki sizi kurtaracak? Kafirler başka değil, sade bir gurur içindedirler."

İslâmoğlu Yay.: "Yoksa kimdir o Rahman'ın berisinden şu sizin ordularınız ki sizi kurtaracak? Kafirler başka değil, sade bir gurur (aldanma) içindedirler."

Şenyıldız Yay.: "Yahut Rahman'a karşı size yardım edecek kimdir? Şu sizin askerleriniz mi? İnkarcılar sadece bir aldanma içindedirler."

Ayfa Basın: "Yoksa kimdir o Rahman'dan başka şu sizin ordularınız ki, sizi kurtaracak? Kafirler başka değil, ancak bir aldanış içindedirler."

Huzur Yay.: "Ya da kim oluyor sizin Rahman'dan başka

(yardım beklediğiniz) şu ordularınız ki, sizi kurtarsın? Kafirler ancak bir aldanış içindedirler."

Azim Dağıtım: "Rahman olan Allah'a karşı şu size yardım edecek askerleriniz hani kimlerdir? İnkarcılar ancak derin bir gaflet içinde bulunmaktadırlar."

Hikmet Neşr.: "Rahman (olan Allah)ın dışında sizi (O'nun azabından yardım edip) kurtaracak kimdir. Yoksa şu (put sürüsü) ordunuz mu (sizi kurtaracak)? Kafirler ancak aldanma içindedirler."

Vera Yay.: "Yoksa Rahman'ın azabından sizi kurtaracak o ordunuz kimdir? Kafirler ancak bir aldanma içindedir."

* syildirim@yeniumit.com.tr

Marmara Üniv. İlahiyat Fak. Tefsir Anabilim Dalı Bşk (emekli)

Dipnotlar

1. Başlıktaki ikinci "meal" hem "âkıbet" hem de "meal" anlamında kullanılmıştır.

2. İslâmoğlu Yayınları, 1993.

3. Mesela şöyle der: "Sonra mefhum tarzında bir meal yazmaya başladım." "Meal: bir şeyi eksiltmek" mânâsına da gelir. (…) Bizim meal tabirini tercih etmemiz de bu eksiklikten dolayıdır."

4. Makalemde yer verdiğim sekiz yayınevinden başka İşaret, Frekans, Motif ve Huzur (2. farklı yayın) neşirleri de yapılmıştır.

5. "Tanınması lâzım gelen bir iyilik için" veya –hâl olduğu takdirde- "peyderpey"

(8/5519)

6. "Vazgeçirecek tehdid, sakındıracak öğüt" veya "sakınılması gereken acı haberler" (7/4639)

 

 

KURAN-I KERİM’İ TERCÜME ETMEK MÜMKÜN MÜDÜR? 

Yusuf Alan 

 

Kur'ân-ı Kerim, Cenâb-ı Hakk'ın insanlığa uzanmış sanki mücessem tenezzülatıdır. Onları Kendi istediği örneklikte insanlar kılmak için 23 sene zarfında âyet âyet veya sûre sûre nâzil olmuş, inananları mealiyata sevketmiştir.

Aradan geçen asırlar bizi Kuran'ın diriltici soluğundan uzaklaştırdı. Araya, ihmaller, kasıtlar, ihanetler, düşmanlıklar girdi Dostların ihmali, düşmanların kasıt ve ihaneti bizi O'ndan ayrı bıraktı. Kendimize geldikten sonra bu uzun seneleri telafi yollarını aradık. Onun mânevî iklimine, kendi lisanıyla giremeyince, tercümesinden mahrum kalmayalım hiç olmazsa, dedik. Harıl harıl Kur'ân'ı tercümeye giriştik. Bu sefer de karşımıza tercüme mes'elesi çıktı. Zira Kur'ân-ı Kerîm gibi, bir harfinden üç mezhebin doğduğu ilâhi Kitab'ı, kendi dilinden bir başka dile, üstelik Türkçe gibi, iyice esperanto diline döndürülmüş bir dile çevirmek nasıl olurdu?

Yazarımız, makalesinde bu sorunun cevabını bulmaya çalışıyor. Tercümenin üç şeklinden bahsediyor: Kabul edilebilir, Yeterli ve Eşdeğer. Ve bunların hiçbiriyle de Kur'an'ın tercümesinin aslı gibi olamayacağı, aslının ruhu çıktıktan kalanın sadece basit bir meal olduğunu anlatıyor. Kendisi bir dilci olan yazarımızın bu yazısını dikkatle okuyacağınızı ümid ediyoruz.

Tercüme teorisinde bir metnin tercüme edilebilirliği hakkında iki görüş vardır: (Newmark, 1982; 1988; Göktürk, 1986; Straight. 1981; Farb, 1974).

1. İnsanlar, insan olmanın getirdiği ortak noktalar yardımıyla birbirini anlayabilir, bu yüzden bir dilden başka bir dile çevrilemeyen şey yoktur.

2. Kültür farklılıkları, dünya görüşündeki değişiklikler yüzünden bir dildeki bazı kavramlar, başka bir dile tam olarak aktarılamaz.

İkinci görüşü destekleyenler daha çoktur. Mesela Goethe'ye göre tercüme "bir halının ters yüzüne benzer", bir yüzü öteki yüzünün ancak bir izdüşümü olabilir. Prof. Dr. Mehmet Demirezen, "Çeviride Kayıplar Sorunu" isimli makalesinde şöyle der: "Çeviride kayıplar kaçınılmazdır. Zaten kayıpsız çeviri yapmak imkansızdır" (Demirezen, 1991). Çağdaş tercüme teorisyenlerinden Wilss'e göre de "mükemmel" çeviri yoktur. "iyi" veya "yetersiz" çeviri vardır (Wilss, 1982).

İrlandalı bir yazar olan James Joyce'un Finnegan's Wake isimli romanı, çeviri teorisyenleri tarafından "çevrilemez" olarak kabul edilmektedir (Bozer, 1991).

Şimdi diyelim ki aşağıdaki metni, yabancı bir dile çeviriyoruz. Acaba kusursuz bir tercüme yapabilir miyiz?

"Terbiye ile imdadına koşulacağı ana kadar genç; yetiştiği çevre, heves ve zevkin pervanesi; ilim, basiret ve mantığın uzaklarında dolaşan bir deli ve kanlıdır. Onu, geçmişiyle bütünleştirip geleceğe hazırlayacak terbiye verildiği takdirde, millî duygu ve düşünceyi temsil eden bir delikanlı olur." (Şahin, 1990).

"Deli", "kanlı" ve "delikanlı" nüansı, acaba hangi dile tercüme edilebilir?

İnsanların yazdıkları bu tür şeyler tercümanların elini kolunu bağlarsa, gelin siz Ezel Ebed Sultanı'nın kitabı, insanı âciz bırakan mucizeler hazinesi Kur'an-ı Kerim'in karşısındaki tercümanları düşünün.

Herşeye rağmen, Kur'ân-ı Kerim'in tercümesinin mümkün olduğunu iddia edenlere şu noktayı hatırlatmak isteriz. Üç tür tercüme vardır: (Toury, 1980; 1985).

1. Kabul edilebilir.

2. Yeterli.

3. Eşdeğer.

Kabul edilebilir tercüme, bir dildeki metnin başka bir dile, anlam ve mesaj yönünden çok büyük hata olmadan aktarılması demektir. Yeterli tercüme, çeviri metnin, orijinal metnin çoğu özelliklerini taşıması, eşdeğer tercüme ise, çeviri metnin, orijinal metnin bütün özelliklerini taşıması, yani kaynak metni okuyan birinde oluşan bütün etkilerin, hedef metni okuyanda da oluşması demektir. Bizim "tercüme"den kastettiğimiz de "eşdeğer" tercümedir. Şu halde, eğer, Kur'an-ı Kerim'in bütün özellikleri, bütün meziyetleri tercümesinde varsa, o tercüme "eşdeğer" bir tercümedir, yoksa ona bir tercüme demek doğru olmaz. O, olsa olsa kısa bir "meal"dir. Peki, Kur'an-ı Kerim'in meziyetleri nelerdir? Bakalım bu meziyetler, tercümelerinde de var mı?

1. Anadili Arapça olan birisine sorsanız: "Kur'an-ı Kerim, diğer kitaplara benziyor mu?" "Benzemiyor" cevabını alacağınızdan emin olabilirsiniz, Şu halde, Kur'an ya bütün kitapların altındadır ya da hepsinden üstündür. Kur'ân'ın, diğer kitapların seviyece altında olduğunu şeytan dahi iddia edemez, o halde hepsinin üstündedir, yani insan elinden çıkmamıştır, mucizedir.

2. Altı yaşındaki bir çocuk, yaklaşık altıyüz sayfalık bir kitabı ezberleyebilir mi? Bu kitap Kur'an ise, evet.

3. Ölüm döşeğindeki çoğu hasta için en ufak sesin bir gürültü olduğunu bilirsiniz. Bu hastaların başucunda Kur'an okunduğu zaman genellikle huzur içinde dinlediklerini görmüşsünüzdür. Böyle bir hastaya Kur'an tercümesi okuyun, huzura kavuşursa, o tercümenin eşdeğerliliğinden bahsedilebilir.

4. Her gün "bal veya havyar" yeseniz bıkarsınız, fakat ekmek sizi bıktırmıyor. Çünkü ekmek bir ihtiyaçtır. Kur'an da bir ihtiyaçtır. Bedenin hava, su ve yemeğe ihtiyacı olduğu gibi, ruh da Kur'an'a, ilâhi esintilere muhtaçtır. Kur'an bıktırmaz. Tekrarı zevk verir. Tıpkı karıştırılan misk gibi, devamlı güzel kokar. Peki ya tercümeleri?

5. Kur'ân'ın lafzında eşsiz bir fesahat mevcuttur. Arapça okumasını birazcık bilen veya Kur'an okuyan birisini dinleyen herkes, onun kendisine has bir iç musikisi olduğunu, ifadelerinin su gibi akıcı olduğunu tasdik eder.

6. Kur'ân'ın üslubunda taklid edilemeyen bir belagat vardır. Abdulkadir Cürcânî, Sekkakî, Zemahşerî gibi belagatın dâhî imamları: "Kur'an'ın belagatı, tâkât-ı beşerin (İnsan gücünün) fevkindedir, yetişilmez" demişlerdir.

Kur'an-ı Kerim'in nazil olduğu devirde, Araplar arasında güzel ve etkili söz söyleme, şiirler yazma çok revaçtaydı. İyi bir şair, onların milli kahramanıydı. Bir şairin şiiriyle iki kavim birbirine girer, bir başka şiiriyle de sulh ederdi. Kabe'nin duvarına "Muallakât-i Seb'a" namında en iyi yedi şiiri altın harflerle yazarak asmışlardı. Bir gün Lebid'in kızı gidip babasının Kabe duvarına asılmış şiirini aşağıya indirdi. "Niye yaptın bunu?''diye sorulunca: "Âyetlere karşı bunların kıymeti kaimadı" dedi.

Yine bir gün, bir bedevi: “fasda’ bima tü’mer” âyetini işitince secdeye kapandı. "Müslüman mı oldun?" dediler. "Hayır, ben bu âyetin belagatına secde ediyorum" dedi.

Tercümelerde böyle bir belagatın olduğu iddia edilebilir mi? Hayır, âyetlerin tefsir veya tercümesi, onlardaki hüsün (güzellik) ve belagatı gösteremez.

7. Kur'ân'ın mânâsındaki kuvvet de eşsizdir. Şimdi vereceğimiz misal bir âyetin sadece altı kelimesidir ve bu altı kelime, Kur'anın tercüme edilmesinin imkansız olduğunu göstermek için yeterlidir.

"Andolsun ki, Rabbinin azabından küçücük bir esinti onlara hafifce dokunacak olsa elbette, "yazık bize" diyeceklerdi," biz gerçekten zâlimlermişiz." (Enbiyâ: 21/46)

Bu cümlede Cenab-ı Hak, azabının dehşetini göstermek için, o azabın en azının çok şiddetli olduğunu ifade eder, böylelikle muhatap, "en azı bu şekildeyse, ya çoğu nasıldır" diye akıl yürütür.

Şimdi bir noktayı hatırlatmak isteriz. Belagatlı bir metindeki mânâ bir havuza benzer. Bu metindeki kelime dizimi, kelime seçimi, bağlam gibi unsurlar da birer su kanalı gibi bu mânâ havuzunu besler. Yani her bir unsur, temel maksadı takviye eder.

Bakın bu altı kelimedeki temel maksat olan "azabın azlığı", her bir unsur tarafından nasıl vurgulanıyor.

(Lein) kelimesi şüphe, ihtimal belirtir. (İngilizcedeki "if" kelimesinde olduğu gibi). Bu "ihtimal" kavramı da insana ister istemez bir "azlığı" hatırlatır. (messethüm) kelimesi, "azıcık dokunmak", yalayıp geçmek" demektir ki, bu da 'azlığı" ifade eder. (nefhatün) kelimesi kelime anlamıyla "kokucuk" demektir, "azlığı" vurgular. Aynı kelime, Arapça'daki dil kurallarına göre, kipi gereği "biricik" anlamını da taşır ki bu da "azlığı" ifade eder. Yine aynı kelimenin sonunda yer alan tenvin, yani "ün" sesi de, Arapça'nın gramer kurallarına göre, "o kadar küçük ki bilinemiyor" demektir Bu da "azlığı" gösterir. (min) kelimesi, burada, bir bütündeki bir kısım parçaları ifade etmek anlamında kullanılmıştır. Bu da "azlığın" altını çizer. (Azab) kelimesi, Arapça'daki "nekal", "ikab" gibi şiddetli ceza anlamındaki kelimelere nisbeten "hafif bir cezayı yani cezadaki şefkati" ifade eder ki bu da "azlığı" hatırlatır. (Rabbike) kelimesi de, kahredici anlamındaki "Kahhar", gücü herşeyi yaptırmaya yeten anlamındaki "Cebbar" ve intikam alan anlamındaki "Müntakim" isimlerinin yerine kullanılmıştır. Bu kelime, "terbiye edici" anlamıyla, diğer kelimelere bedel, şefkati hissettirerek yine "azlığı" ifade ediyor. (Bediüzzaman, Sözler, 25. Söz, 1, Şule).

 

İşte bu altı kelimenin oluşturduğu bağlamın, bütün nüanslar korunarak, başka bir dile aktarılabileceğini iddia etmek saflıktır.

Kur'an-ı Kerim'in meziyetlerinin bu kadar olduğu zannedilmesin. Biz sadece konumuzla doğrudan ilgili olanlardan bahsettik.

Şimdi de, Kur'an'daki edebî sanatlardan birkaçının çevrilemezliği üzerinde duralım.

1. Onapatopeia: Bu sanat, "aks" veya yansıma" olarak ifade edilir. Anlatılan şeyin, kelimelerdeki ses unsuru kullanılarak zihinde canlandırılması demektir. (Leech ve Short, 1981).

Mesela, Tennyson, The Princess isimli şiirinde (m) sesini tekrar ederek okura bir arı sesinin vızıltısını duyurur:

The moan of the doves in immemorial elms

And murmur ing of innumerable bees

(Norton Antology of English, s.856)

Bu vızıltıları, şiirin çevirisinde de duymak çok zordur. Kur'an-ı Kerim'de "yansıma" sanatını bir çok âyette görmek mümkündür. Biz sadece iki misal vereceğiz:

a. Bir âyetin kısa bir meali: "Biz, insana, anne ve babasına karşı iyi davranmasını tavsiye etmişizdir. Annesi onu, güçsüzlükten güçsüzlüğe uğrayarak karnında taşımıştı" (Lokman,31/14).

Âyetin bir kısmının arapça okunuşu şöyle: "Hamelethü ümmühû vehnen alâ vehn"

Eğer bu âyeti, Mısırlı meşhur hafız Mustafa İsmail gibi bir ağızdan dinliyorsanız, hamile bir kadının iniltisini çok daha rahat duyarsınız. Ya çevirilerde?

b. "Şeytanın adımlarına tabi olmayın" (Bakara, 2/168).

Âyetin Arapça okunuşu: "Ve la tettebiu hutuvat'iş-şeytan." "Hutuvat adımlâr" kelimesi özel bir hareket düşündürmektedir. Şeytan adım adım hareket ediyor. İnsanların, babalarını cennetten çıkaran şeytanın peşinden gitmeleri garip görünüyor. Ayrıca, "hutuvat" kelimesinin insan zihnine attığı, hayale hissettirdiği şekil ve gölge yanında, telaffuzundaki nağme de işitme duygusunda kendine düşeni yapmakta, adımların sesini kulağa hissettirmektedir" (Senih, 1989:70-71).

2. Synesis: "Synesis" veya "enallage" mânâyı kuvvetlendirmek için, gramer kurallarında yapılan kasdi değişikliktir.

Bu sanata İngilizceden bir misal verelim. Diyelim ki birkaç İngiliz, birlikte bir evde kalıyor. Bir gün evlerine bir hırsız girip birkaç eşyayı çalsın. Çalınan şeyler de sadece bir kişiye ait olsun. Bu zavallı İngiliz arkadaşlarına şöyle diyecektir: "We was robbed!" Bu cümlede bir gramer hatası var. "Soyulduk" denmek isteniyor, fakat özne çoğul (we) olduğu halde çoğul yardımcı fiil olan "were" değil, tekil yardımcı fiil olan "was" kullanılmış. Tabii İngiliz’in maksadı belli. Soyulduklarını, ama sadece kendisinin eşyalarının çalındığını, makam pek uygun olmasa da (!), synesis sanatıyla ifade ediyor.

Şimdi de Kur'an-ı Kerim'deki synesis sanatlarından birisi üzerinde duralım.

Kur'an'da "dedi" anlamındaki zamirlerden eril olan "kale" ve dişil olan "kalet" iki âyette birbirinin yerine kullanılmıştır. Bediüzzaman Hazretleri, bu inceliğe şöyle işaret eder: "Zaitler ittifaka muhtaç oldukları için, kuvvetli ittifak ederler. Kaviler ihtiyacı tam hissetmediklerinden, ittifakları zaiftir. Arslanlar, tilkiler gibi ittifaka muhtaç olmadıkları için ferdi yaşıyorlar. Yabani keçiler, kurtlardan muhafaza için, bir sürü teşkil ederler. Demek zaitlerin cemiyeti ve şahs-ı mânevisi kavi olduğu gibi, kavilerin cemiyeti ve şahs-ı mânevisi ise zaiftir. Bu sırra bir işaret-i latife ve zarif bir nükte-i Kur'aniyyedir ki ferman etmiş: "Ve kale nisvetün fi'l- medineh" (Yusuf, 12/30). Müenneslerin cemaatine iki katlı müennes olduğu halde, ["kadınlar" anlamına gelen "nisvetün" dişil bir isimdir. Ayrıca Arapça'da, çoğul isimler daima dişil olarak kabul edilir = müzekker fiili olan "kale" buyurması... Hem: "Kaleti'il a'râbu" (Hucu-rai,49/14) buyurmakla; müzekkerlerin cemaatine, müennes fiili olan "kâlet" tabiriyle, latifine işaret ediyor ki: Zaif, halim ve yumuşak kadınların cemiyeti kuvvetleşir, sertlik ve şiddet kesbedip bir nevi erkeklik kazanır. Müzekker fiilini iktiza ettiğinden: "Ve kale nisvetün" tabiriyle, gayet güzel düşmüş. Kavi erkekler ise, hususan bedevi a 'rab olması; kuvvetlerine güvendikleri için cemiyetleri zaif olup hem ihtiyarlık, hem yumuşaklık vaziyetini aldığından, bir nevi kadınlık hâsiyeti takındıkları için, müennes fiilini iktiza ettiğinden "Kalet'il arabu" müennes fiiliyle tabiri tam yerindedir." (Bediüzzaman, Lem'alar,153-54)

Bu inceliğin de başka bir dilde ifade edilmesi imkansız gibidir.

Arapça bir nahiv lisanıdır, yani bir takım kalıp, düstur ve kaidelere bağlı belagatlı bir dildir. Bu yüzden birkaç kelimeyle, satırlarca düşünceyi ifade etmek mümkündür. Mesela, "Elhamdülillah"ın nahiv ve beyan ilminin kaidelerine göre kısa bir meali şudur: "Ne kadar hamd ve medh varsa, bunlar kimden gelirse gelsin, kime karşı olursa olsun, ezelden ebede kadar, Allah'a, yani Zât-ı Vâcib-ül-Vücuda mahsustur ve layıktır. "Şimdi bu anlamların hangi kaidelerden çıkarıldığına bakalım: "Ne kadar hamd varsa" anlamı baştaki "el" kelimesinden çıkıyor. Bu "el" artikeli, Arapça'da genelleştirme gayesiyle kullanılır. "Kimden gelirse gelsin" anlamı, "hamd" kelimesi masdar halinde kullanıldığı, yani özne terk edildiği için ortaya çıkıyor. "Kime karşı olursa olsun" anlamı ise nesne belirtilmediği için ifade ediliyor. "Ezelden ebede kadar' anlamını veren şey ise, "elhamdülillah" tabirinin fiil değil isim cümlesi olmasıdır. Çünkü Arapça'da isim cümleleri sebat ve devamlılığı ifade eder. "Mahsustur" mânâsını "lillah"daki "lam-ı cer" ifade ediyor. Buradaki "lam" harfi ihtisas ve istihkak içindir. Zât-ı Vâcib-ül-Vücud kaydı ise Allah isminin, "Rahman", "Rezzak" gibi diğer bütün isimleri ihtiva ettiği ve Allah'ın vücudunun vacip olduğu, yani O'nun yokluğunu düşünmenin . imkansız olduğundan kaynaklanıyor. İşte "Elhamdülillah" cümlesinin en kısa ve Arapça uzmanları tarafından ortak olarak kabul edilen bir anlamı böyle olursa, başka bir dilde bütün bu nüanslar nasıl ifade edilebilir ki? Bu tür âyetlerin hakiki, yani eşdeğer tercümesi mümkün müdür? Elbette değildir. Olsa olsa, ya kısa bir meal yazılabilir veya âyetin her bir cümlesi için beş-altı satır tefsir yazmak gerekir.

Kur'an-ı Kerimin kelimeleri, mânâ bedeninin üzerine giydirilmiş elbiseler gibi değildir ki başka bir dilin elbiseleriyle değiştirilebilsin. Kur'an'da kelime ve mânâlar, cilt ve beden gibi birbirinden ayrılmaz. Şu halde Kur'an tercümelerinin, aslının yerini tutabileceğini iddia edenler, derisi soyulan birine elbise giydirenleri takdir edenler gibidir.

NOTLAR ve BİBLİYOGRAFYA

Bediüzzaman, (1986). Lem'alar. İstanbul

— (1989) Sözler, İstanbul,25.Söz, 1.şule —(1991) Mektubat İstanbul ss. 340- 390

— İşarat'ül İ'caz.

— Muhakemat.

Bozer, D. (1991). "Edebi Çeviri", Frankoloji. Beytepe:H.Ü.Yayınları.

Farb, P. (1974). Word Play. New York: knopt.

Demirezen, M. (1991). "Çeviride Kayıplar Sorunu". Çağdaş Çeviri Kuramları ve Uygulamaları Seminerinde Sunulan Bildiriler. Ankara, Beytepe: H.Ü., YDYO, MTB.

Göktürk, A. (1986) Çeviri: Dillerin Dili. İstanbul; Çağdaş Yayınları.

Leech, G.N.; Short, M.H. (1981). Style in Fiction, London: Longman.

Newmark, P. (1982). Approaches to Transaltion. Oxford: Pergamon Press Ltd.

— (1988). A Textbook of Translation. New York: Prentice Hall.

Senih, S. (1989). Kur'an'da Edebi Veche. İzmir: Nil A.Ş,

Straight, S. (1981). "Knowledge, Purpose, and Intuition: Three Dimensions in the Evaluation of Transiation" Translation Spectrurrj: Essays in Theory and Practice. Albany: State University of New York Press.

Şahin, M.A, (1990). Ölçü veya Yoldaki Işıklar, İzmir: TÖV Yayınevi.

The Norton Anlology of English Literatüre, (1969). Vol.2,New York.

Toury, G. (1980). In Search of a Theory of Translation. Tel Aviv. Porter Institute tor Poetics and Semiotics.

— (1985). "A Rationale for Descriptive Transiation"

The Manipulation of Literatüre. Edt. Teo Hermans. London: Croom Helm.

Wilss, G. (1982). The Science of Translation: Problems and Methods. Berlin: Narr Verlag Tübingen. 

HZ. Peygamberin Kur'ân’ı Tefsiri 

Prof. Dr. Suat Yıldırım 

Kur'an-ı Kerim'i anlama konusunda, İslâm tarihi boyunca farklı yaklaşımlar olmuştur. Asırlar boyunca meydana gelmiş olan çeşitli tefsir tarzları, bunun neticesidir.

Tefsir ilminin yapacağı ilk iş, Kur'an'ın açıklanmasında, Hz. Peygamber aleyhisselamın işlevini gözönünde bulundurmaktır. Allah Tealâ gönderdiği Kitabın tefsirini birinci derecede Resulüne havale etmiştir. Ezcümle şöyle buyurmuştur:

"Biz sana zikri indirdik. Tâ ki kendileri için indirilen Kur'an'ı insanlara açıklayasın ve tâ ki onlar da iyice 

fikirlerini kullansınlar" (Nahl, 44). İndirilen zikr, vahy-i gayr-i metlüv olarak sünnettir. Kur'an'ı tefsir edip açıklamak üzere Peygamberimize bildirilmiştir. Bu âyetle bu manayı ifade eden birçok âyete dayanarak müslümanlar, Kur'ân tefsirinde Hz. Peygamber'in açıklamalarına birinci derecede yer verme konusunda ittifak etmişlerdir.

Allah Tealâ kitabını, insanların elleriyle tutacakları kağıtlar şeklinde değil, aramızdan seçtiği Resulünün kalbine vahiy yolu ile indirdi. O da kitabın metnini tebliğ etmekle yetinmedi, sözleriyle ve davranışlarıyla onu açıkladı ve uyguladı.

Demek ki Hz. Peygamberin Kur'an'la ilgili başlıca üç görevi vardı:

1- Tebliğ

2- Tebyin (açıklama)

3- Tatbik.

O'nun bütün hayatı bu işlerle doludur. Vahiy met¬ninin ulaştırılması, izhar edilmesi işi için Kur'an, belağ ve tebliğ kelimelerini kullanmıştır. Mesela;

"Ey Resul, Rabbinden sana indirileni tebliğ et. Eğer yapmazsan, sana verdiği risaleti (mesajı) tebliğ etmemiş olursun" (Mâide, 67). Kur'ân mesajı ulaştırmak hakkında tebliğ kelimesini defalarca kullanırken, demin zikrettiğimiz Nahl, 44 âyetinde tebyin kelimesinin tebliğ, ulaştırma, açığa vurma manasında kullanıldığını iddia etmenin hiçbir değeri olamaz.

Diğer taraftan bir âyette de şöyle buyurulmuştur:

"Ey iman edenler! Allah'a itaat edin. Resule ve sizden olan ulü’l-emre de itaat edin. Eğer herhangi bir hususta tartışıp ihtilaf ederseniz onu Allah'a ve Resulüne irca edin" (Nisa, 59).

Allah'a irca etmek O'nun kitabına götürmek, Resulüne irca etmek ise hayatta iken kendisine, vefatından sonra da O'nun hadislerine irca ederek, hadisleri hakem kılarak konuyu vuzuha kavuşturmak manasına gelir.

Sahabe neslinin sonlarında, dinin tek kaynağının Kur'an olduğunu iddia eden tek tük insan ortaya çıkmış, sahabiler bunlara karşı çok net bir tavır takınmışlardır. Bunlardan bildiğimiz iki hadiseyi nakledelim:

İmran İbn Husayn'ın (r.a) (öl. 52/672) bulunduğu bir mecliste adamın biri: "Kur'an'da bulunmayan şeyden bahsetmeyin" deyince İmran: "Sen ahmak bir adamsın! Öğle namazının dört rek'at olduğunu, onda kıraatin cehredilmeyeceğini Kitabullah’ta gördün mü?" Sonra namazı, zekâtı ve emsali hükümleri sıraladı ve ilave etti: "Bütün bunları Allah'ın Kitabında tefsir edilmiş olarak buluyor musun? Kitabullah bunları mübhem bırakmış, sünnet de tefsir etmiştir"

Sahabenin en ileri gelen müfessirlerinden İbn Mes'ud'a göre, sünnetin öngördüğü bütün davranışlar, temelde Kur'an'ın istediklerini yerine getirmektir. Haşr suresinin 7. âyeti, Hz. Peygamber'in sünnetine bu işlevi vermiştir. Nisa, 119. âyeti, Allah'ın yarattığını değiştirmeyi yasaklar. Fakat bu âyetin maksat ve kapsamını ancak Resulullah'ın anlayışı ve uygulamasıyla öğrenebiliriz.

Abdullah İbn Mes'ud'a (r.a) Beni Esed kabilesinden bir kadın gelip şöyle dedi: "Ey Eba Abdirrahman! Senin dövme yaptırana ve yapana, yüzündeki kılları aldırana ve dişlerini güzellik için birbirinden ayırana lanet ettiğini duydum?" Abdullah İbn Mes'ud ona şu cevabı verdi: "Ben kim oluyorum ki, Resulullah (a.s)'in lanet ettiğine ve Kur'an'da belirtilene lanet etmeyeyim?" Kadın cevaben; "İki kapak arasındaki Kur'ân'ı (Kur'ân'ın tamamını) okudum. Fakat böyle bir şeye rastlamadım?" deyince İbn Mes'ud'un cevabı şöyle oldu: "Eğer layık-i veçhile okumuş olsaydın bulurdun. Zira Allah Tealâ buyuruyor ki: "Peygamberin size bildirdiği her şeyi alıp kabul edin, O'nun menettiği her şeyden vazgeçin" dedi.

Hicri ikinci asrın son çeyreğinde Basra'da bir grubun, hadislerin sübutu meselesinde şüpheye düştüklerinden sünneti ihmal ettiklerini görüyoruz. Bunlardan bazıları, âhad yolu ile rivayet edilen hadisleri kabul etmeyip mütevatirleri kabul ederken bazıları hepsini birden reddediyordu. Şüpheleri yersiz idi. Fakat şuna dikkat edelim ki bunların itirazı sünnetin Kur'ân'ı tefsir etmesine değildi; rivayetlerin sübutuna idi. İmam Şafiî el-Umm adlı eserinin Cimau'l-ilm bölümünde bu grubun sözcüsü ile olan münazarasını nakleder ve çok ikna edici delillerle sünnetin, Kur'ân'ı açıklayan, ümmeti bağlayan bir kaynak olduğunu açıklar. Şafiî'ye göre "İmamların bütün söyledikleri sünnetin şerhidir. Bütün sünnet de Kur'an-ı Kerim'in şerhidir."

Üçüncü asırdan itibaren sünnetin dindeki yerini reddeden müslümana rastlanmamıştır; tâ ki Avrupalıların 19. asırda İslâm ülkelerini istila etmeleri neticesi sömürge idaresi kurmalarına kadar, bu sapıklık görülmemiştir. Sömürgeciler Hz. Peygamber'e duydukları kin, peşin hükümle şartlanarak İslâm'a nefretle bakışları, müslümanların birliklerini parçalama, İslâm medeniyetini çekememe, müslümanlar arasında fitne ve ihtilaf çıkararak onları birbirleriyle uğraştırırken kendi hakimiyetlerini kolayca devam ettirme, müslümanların servetlerini yağmalamaya devam etme gayeleriyle bu ihtilafları körüklemişlerdir.

Zaten onların bu gayeye hizmet etmek için yetiştirdikleri oryantalistler, İslâmî incelemeler uzmanı olduklarını iddia ederek, İslâm aleyhinde birçok şüphe uyandırmaya çalışıyorlardı. İşte sömürgeci idare, birçok oryantalist tarafından üretilen bu iddiaların kulaklarına üfleneceği, bazı gafil, cahil, gevşek, ecnebi taklitçisi, menfaat peşinde koşan müslümanlar bulma imkânı verdi.

Müslüman toplumlarca hiç kabul görmemesine rağmen bu kabil iddiaların iki asır boyunca, arada bir ısıtılıp tekrar piyasaya sürülmesi de bu fitnenin gayr-i müslimler tarafından kaynatıldığının bariz delilidir. Zira onlarca önemli olan, bu görüşün galip gelmesi değildir. Bu aykırı iddiaların müslümanlar arasında yerleşemeyeceğini onlar da pek iyi bilirler. Ama hiç değilse bir fitne çıkarıp müslümanları, hayatî meseleleriyle meşgul olmaktan, bir süre için bile olsa uzaklaştırmaları, onları birbirine düşürmeleri kendilerine yetmektedir. Her dönemde kulaklarına üflenecek beş-on gafil bulmak hiç de zor bir iş değildir.

Fakat bu gafil müslümanların aynı iddiaları ilmî olarak ileri süren oryantalistlerden temel farkları şudur: Onlar Kur'an'ın Allah tarafından gönderildiğine inanmazken, berikiler Kur'an'a iman ettiklerini söylerler. Bu da kendilerinin durumunu, daha da zorlaştırmaktadır. Zira bu iddialar İslâm toplumunun içinde çıkmış, bünyenin ihtiyacından ileri gelmiş meseleler olmayıp, Kur'ân'a ve İslâm'a inanmayan ecnebiler tarafından üretilmiştir. Dolayısıyla Kur'ân'a inanmadığını iddia ederek o sapıklıkları kabul ettirebilmek çok zordur, hatta imkânsızdır. Çünkü, eskiden bazı müslümanlar hadislerin sübutundan emin olmadıkları iddiasıyla hadisleri ihmal etmişlerdi. Ama bunlar Allah'ın Kur'an'da Resulüne verdiği Kitabı açıklama yetkisine itiraz etmektedirler. Oryantaliste göre iş kolay. Hatta Kur'an'da olması da onlar için çok şey ifade etmez. Onun içindir ki, hadiste ve Kur'an'da bulunan hakikatleri reddetmek veya saptırmak veya sathî olarak değerlendirmek veyahut pek önemsememek onlara göre normaldir. İşte görüyoruz ki, bu hususta onları taklid eden müslümanlar da onlardan etkilenmiş, dinî hassasiyetleri azalmış bulunmaktadır.

Bunlar Kur'an-ı Kerim'in bütün âyetlerini gözönünde bulundurarak değerlendirme yapan klasik İslâm âlimleri gibi davranmayıp, hevalarına göre mana vereceklerini düşündükleri bazı âyetleri münferit olarak ele alırlar. Şöyle ki: "Kur'an ''Allah size kitabı mufassal olarak indirmişken ondan başkasının hakemliğini arar mıyım?" (En'am, 114) buyurmaktadır. Demek ki hem Kur'an'ın açıklanmaya ihtiyacı yoktur, hem de Allah'tan başkasının hüküm yetkisi yoktur" derler.

Cevaben şöyle deriz: Bu âyet, Hz. Peygamber'in nübüvvetine itiraz eden kafirleri reddetmek muhtevasında varid olmuştur. Onlar keyiflerinin istediği bazı hârikulade şeyler, sihirbazvarî işler, Hz. Peygamber'in nübüvvetini başka otoritelerin onaylaması gibi şeyler peşinde idiler. Allah Tealâ ise birçok hakikatleri mufassal olarak açıkça bildiren ve mucize özelliği olan Kur'an'ı indirmesiyle kendisinin bu nübüvveti onayladığını bildirmişken, başka harikalara ve otoritelere hiçbir ihtiyaç olmadığını belirtmektedir.

Zira ilâhî hükmü anlamak için, diğer harika hallerin, mucizelerin delâleti Kitabın mucizesi kadar kuvvetli, açık ve tafsilatlı değildir. Mesela ay'ın ikiye yarılması mucizesinden bile Peygamberimiz'in nübüvvetine delâlet, ancak kısa bir an için ve onu gören mahdut kimseler için söz konusudur. Ama bundan istifadenin gerek açıklığı, gerek devamlılığı, kelâma, yani Kitaba dayanır. İşte burada bu mana hatırlatılarak buyuruluyor ki: "Allah, size diğer mucizelere muhtaç olmayacak olan böyle mufassal bir kitap indirmiş ve böylece hükmünü kesin olarak beyan ve tebliğ etmiş olduğu halde, ben şimdi şeytanların yaldızlı sözlerine meyledeceğim de (bundan önceki En'am 112 âyetinde bu durum sözkonusu edilmektedir) aramızda haklıyı haksızı ayırmak için Allah'ın hükmünü bırakıp, ona karşı Allah'tan başkasını mı hakem seçeceğim? Hayır, asla!"

Bu âyet, Allah'ın fermanıyla olan bu şehadetini kabul etmeyip, insanlardan birtakım hakemler, otoriteler teklif eden müşrikleri reddediyor. Nitekim nüzul sebebi rivayetine göre müşrikler Hz. Peygamber (a.s)'a "Seninle bizim aramızda yahudi hahamlarından veya hıristiyan piskoposlarından senin durumun hakkında hükmedecek bir hakem tayin et" diye teklifte bulunmuşlardı. Bunun üzerine bu âyetler indirilmiştir.

Demek âyet-i kerime, birinci derecede Hz. Peygamber'e hitab ederek nübüvvetinin başka otoritelerin tasdikine ihtiyacı olmadığını, Allah'ın Kur'ân'la olan şehadetinin buna fazlasıyla kâfi geldiğini bildirmek için nazil olmuştur.

Bu âyeti, Hz. Peygamber'in, hadisleriyle Kur'ân'ı açıklamasının aleyhinde delil getirmenin hiçbir manası yoktur. Bir kere böyle yapmak âyeti siyakından, muhtevasından çıkarmaktır.

Diyelim ki bu tuhaf iş yapıldı. Bu âyetten Hz. Peygamber'in hüküm koyma yetkisi olmadığı mânâsı çıkarıldı. Bizim buna itirazımız yok. Zaten hükmün tek kaynağının Allah olduğunu biz de söylüyoruz. Yalnız bunu hadislerin tefsir etme özelliğini reddederek değil, hadisi yerine yerleştirerek yapıyoruz. İşte bakın bu konuyu Şah Veliyyullah Dihlevî nasıl güzelce ifade ediyor:

"Helâl ve haram kılmak, herhangi bir şeyin melekût âleminde o fiil sebebiyle sorumlu tutulup tutulmayacağı hakkında geçerli bir hüküm icad etmektir. İşte bu icad, sorumlu tutulmaya veya tutulmamaya bir sebep teşkil eder. Bu ise, Allah'ın sıfatlarındandır. Helâl ve haramın bazen Resule nisbet edilmesinin sebebi, O'nun sözünün, Allah'ın helâl veya haram kılmasına delil olmasındandır. Müçtehidlere nisbeti ise, ya Şari'in nassından veya rivayet veya onun sözünden kasdedilen manayı istinbat etmeleri cihetiyledir.'

Demek ki müslüman gelenek, hadis-i şerifleri değerlendirmesiyle müçtehidlerin gayretleriyle; tefsir, hadis, usul-i fıkıh, fıkıh gibi ilimleriyle Allah'tan başka hakem, O'ndan başka hüküm kaynağı ortaya çıkarmış değil. Bilakis Allah Tealâ'yı tek hüküm kaynağı olarak bilmiş ve fakat o hükmün nasıl anlaşılıp tatbik edilmesi gerektiğini arayıp öğrenme yoluna girmiştir. Buna uymayan tutum ise Haricîler ile bazı oryantalistlerde ve onların kuklalarında görülmüştür.

Haricîler Hz. Ali'yi (r.a.) hakem tayin ettiği için kâfir ilân ettiler. Zira "Allah'tan başka hakem yoktur" dediler. Hz. Ali buna karşı meşhur cevabını şöylece vermişti: "Bu hak ve doğru bir sözdür, fakat bâtıl maksat için ileri sürülmektedir." Hz. Ali: "Tamam, Allah'tan başka hakem yok. Fakat O, hükmünü Kur'ân'da bildirmiştir. Kur'ân ise, hükmü uygulama mercii değildir. Ondaki hükmü insanların anlayıp uygulaması gerekir" diyordu.

Diğer bir iddia, Kur'ân'ın mufassal vasfını ileri sürerek, ayrıca tefsir edilmesine ihtiyaç olmadığını ileri sürmektir. Kur'ân-ı Kerim hak ile bâtılı iyice belli edip açıklamıştır. Birçok helâl ile haramı bildirmiştir. Onda birçok hakikat açıkça bildirilmiştir. Bu itibarla elbette mufassaldır.

Keza Kur'ân'ın mübîn vasfını ileri sürerler. Mübîn "açık, zahir veya açıklayan" mânâlarına gelir. Kur'ân Allah'ın fiil, isim ve sıfatlarına, ahiret hayatına, vahiy ve nübüvvete, önceki ümmetlerin hallerine, insanın dünyadaki vazifelerine, güzel ahlâk prensiplerine, Allah'ın insanlara vaz'ettiği talimat ve ahkâma dair birçok hakikati açıklamıştır. Demek ki Kur'ân'ın mübîn olması şu demektir:

1- Kur'ân'ın i'cazı, Hak Tealâ'dan geldiği aşikârdır, açıktır.

2- Dünya ve âhirete, mülk ve melekûta, gaybe dair bilgiler verir, birçok kıssa ve mev'izaları açıklar.

3- Hakkı bâtıldan, hayrı serden, doğruyu eğriden, güzeli çirkinden ayırt eder.

4- Kur'ân'ın dili açık, fasih Arapça'dır. Arap dilinin muazzam ifade imkânlarını kullanmak suretiyle, ifade-i meram etmiş, diller içinde en sağlam bir beyan aracı ile gelmiştir.

Bütün bunlar, Kur'ân'ın mübîn vasfını fazlasıyla göstermektedir. Fakat Kur'ân'ın mübîn olması, ondaki her şey, her insanın, her seviyenin hemen anlayacağı şekilde meydandadır, tefsire hacet yoktur, demek değildir. Kur'ân, Kitap olarak gönderilmiştir. Kitap birçok ilimler ihtiva etmektedir. Muallimsiz kitap, insanlara bir şeyler öğretmek için geçerli olan bir yol değildir. Öğretimde kitap ile yetinen, öğretmeni ve okulu reddeden öğretim sistemi olamaz. Onun içindir ki Allah, Kitabını, mesajını sahipsiz, muallimsiz bırakmamıştır. Birçok âyette Peygamber'in kitap ve hikmeti öğretmesinden, açıklamasından bahsetmiştir.

Peygamberine tam bir itaat istemiş, O'na itaatin Allah'a itaat olduğunu bildirmiş, O'na itaat etmemenin, O'nun verdiği hükme boyun eğmemenin imansızlık alâmeti olduğunu bildirmiştir. Sadece birkaçının mealini verelim:

"O ümmilere kendilerinden bir peygamber gönderen Allah’tır. O Peygamber, onlara Allah'ın âyetlerini okur, onların iç ve dışlarını arındırıp temizler, onlara kitabı ve hikmeti öğretir" (Cumu'a, 2).

"Kim Peygamber'e itaat ederse, muhakkak Allah'a itaat etmiştir" (Nisa, 80).

"Peygamber'in size bildirdiği her şeyi alıp kabul edin O'nun menettiği her şeyden vazgeçin" (Haşr, 7).

"Hayır, hayır! Rabbine yemin ederim ki, aralarında tartışıp çekiştikleri şeylerde seni hakem kabul edip, sonra da verdiğin hükümden dolayı içlerinde bir sıkıntı duymaksızın tam bir teslimiyet göstermedikçe iman etmiş olmazlar" (Nisa, 65).

"Ey Resulüm de ki; (Ey insanlar) Eğer Allah'ı seviyorsanız bana uyun ki Allah da sizi sevsin, günahlarınızı bağışlasın. Allah gafurdur, rahimdir"'(ÂI-i Imran, 31).

İşte Peygamber'in Kitabı öğretmesi, hikmeti yani sünneti öğretmesi, işte O'na yani O'nun hadislerinde bildirdiği hususlara itaat etmenin lüzumu, işte O'nun hakemliği... Bunlar, bu ve benzeri birçok âyette güneş gibi aşikârdır.

Kitapta, elbette o kitabı esas alarak öğretim yapan o en büyük Muallimin (a.s) öğreteceği, açıklayacağı, uygulayacağı birçok şey vardır. Mesela Kur'ân'ın en çok üzerinde durduğu farzlardan biri salat yani namazdır. Namaz emri açıktır, kesindir. Ancak nasıl ifa edileceği, o en büyük Muallimin açıklayıp öğretmesine havale edilmiştir. O'nun öğretmesine başvurmadan namazın eda edilişini Kur'ân'dan anlamak mümkün değildir.

Yoksa Kur'ân'ın mübîn ve mufassal olmasından, onu herkesin, okur yazar olmayan birinden tutun, ilimde en ileri seviyede olan, tefsir, fıkıh, kelâm âlimlerinin aynı şekilde anlayacağı manasını çıkaran kimse, bu iddiasını kimseye inandıramaz. Hele buna karşı: "İşte Kur'ân mucize olduğu içindir ve mübîn olduğu içindir ki onu herkes anlar, tefsir edilmesine ihtiyaç yoktur" demek tam bir mugalâtadır. Bunu iddia eden adam, Kur'ân'da 19 mucizesinin var olduğunu ileri sürüyor. Şimdiye kadar milyonlarca ilim adamı, yüz milyonlarca müslüman, her gün okudukları Kur'ân'da bunu neden göremediler? Kur'ân'dan kıyametin kopacağı tarihi çıkaran adam nasıl olur da bu iddiada bulunabilir? Bin dört yüz küsur sene milyonlarca insan niçin bu tarihi Kur'ân'da göremedi acaba? Dünyada anlaşılması en zor bir durumla karşı karşıyayız. Böylesi bir iddiada bulunan kişinin, Kur'ân'ın tefsire çok fazla ihtiyacı olduğunu ileri sürmesi beklenirdi. Demesi gerekirdi ki; "Tefsiri o kadar zor ki bakın, yüz milyonlarca insan, ilim adamı okudu göremedi, ben çıkarabildim." Geçerli olmasa da, bunu iddia etmesine bir şey diyemezdik. Fakat her okuyanın Kur'ân'da kesin olarak bulup anladığı demin naklettiğimiz o âyetleri inkâr ederken sonra da kalkıp böyle neticeler çıkaran kişi, akıldan mahrum bir mahlûktur. Aslında ciddiye alınması gerekmez. Fakat, iddialarını tam bilemeyip, tutarsızlıklarını iyice tesbit edemeyenlerin biraz ciddiye aldıklarını, veya tuhaf şeylere ilgi duymanın bir realite olduğunu gözönünde bulundurarak bir şeyler yazmak gerektiğini düşündüğüm için, bunları kamuoyuna arzetmekte fayda gördüm. Tevfik Allah'tandır.

Dipnotlar

1 İbn Abdilberr, Camiu Beyâni’l-ilm II, 234; Şatıbî, el-Muvafakat, IV. 19

2 Haşr, 7 Şatıbî, Muvafakat IV. 24; İbn Abdilberr, Camiu Beyani'l-İlm, II, 188

3 S. Yıldırım, Peygamberimiz'in Kur'ân'ı Tefsiri, İstanbul. 1983, s.102.

4 Elmalılı M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'ân Dili, En'am, 114 ayetinin tefsirinde

5 Ebu's-Suud, İrşadu'l-Akli's-Selim, En'am 114 âyetinin tefsirinde

6 Hüccetullahi'l-Bâliğa, 1, 129-130

7 Elmalılı, Hak Dini Kur'ân Dili, Yusuf, 1 âyetinin tefsirinde

 

 

Kur'an-ı Kerim ve Meali Üzerine 

Başyazı 

 

Kur’ân, Allah’ın, en son peygamberi vasıtasıyla insanlığa mucize derinlikli ve eşi benzeri olmayan bir mesajıdır. Allah bu mesajıyla, son bir kez daha insanoğluna kestirmeden rızasına ulaştıran şehrahı göstermiş; zat, sıfât ve esmâsını ifade etmiş; doğru şekilde bilinip tanınmasını, iman edilip ubudiyette bulunulmasını, herhangi bir yanlış anlamaya meydan vermeyecek netlikte açık-seçik ortaya koymuş; mü’minlerin vazife ve sorumlulukları üzerinde durmuş, mücazât ve mükafât va’d ü vaîdiyle gönülleri şahlandırmış ve ruhlarda ürperti hasıl etmiş; dahası, onu bize bir ekmeliyet, bir etemmiyet remzi ve bir rıza yörüngesi olarak sunmuş, sunarken de tenezzül dalga boylu bu armağanıyla bize, kimseye nasip olmayan/olmayacak olan en büyük bir iltifatta bulunmuştur. Kur’ân, Hazreti Ruh-u Seyyidi’l-Enâm’a (aleyhi ekmelüttehâyâ) bahşedilen yüzlerce mucizenin en parlağı ve kalıcı olanıdır. O, ifadesi, üslubu, beyan tarzı açısından bir harikalar mecmuası olduğu gibi içtimaî disiplinleri, hukukî kuralları, terbiye ile alâkalı kaideleri, insan, varlık ve kainat hakkındaki yorumları; hemen bütün ilimlerin esaslarına işaret, remiz ve îma, hatta bazen tasrih ölçüsünde temasları; idarî, iktisadî, siyasî, kültürel problemleri çözmedeki alternatif yöntemleriyle her zaman herkesin başvurma mecburiyetinde olduğu/olacağı bitip tükenme bilmeyen dupduru bir kaynak, en karmaşık ve en bulanık dönemlerin dahi bulandıramayacağı kadar engin bir ummandır. 

Kur’ân’ın mana enginliğini, üslup ve ifade zenginliğini, muhteva derinliğini anlatma konusunda aczimi ve yetersizliğimi itirafı ona saygımın gereği kabul ediyorum. Arzedilen hususlarla alâkalı bugüne kadar bir hayli şey anlatıldı; hâlâ da anlatılıyor ve gelecekte de anlatılacak.. bütün bu gayretlerin onu tanıma, onu duyma, ona ve getirdiklerine inanma konusunda kâfî ve vâfî olduğu açıktır ve İslâm nizamını da ‘mahiyet-ü nefsi’l-emriye’siyle aksettirdiğinde şüphe yoktur. Ancak, insan, kainat ve ulûhiyet hakikatinin beyan atlası sayılan engin bir muhtevanın bütünüyle ifade edildiğini iddia da doğru değildir. Semavî ve lâhûtî olan bir beyan beşer idrakiyle ne kadar seslendirilebiliyorsa, onun da işte o kadar dile getirildiği bir gerçektir. Bu itibarla, ne bizim ne de başkalarının, bu koskocaman atlası fihrist ölçüsündeki bir çerçevede ifade etmemiz mümkün olmasa gerek. Ne var ki, böyle hayatî bir konunun, ne ifade zaafiyetimiz bahanesine ne de beyan gücümüzün yetersizliğine bağlanarak ona karşı lakayd kalınması veya ihmal edilmesi de doğru değildir. Kur’ân’ı anlamak herkesin hakkı ve anlatmak da doğru bilenlerin vazifesidir. Bilmeyenler her zaman onu anlama peşinde olmalı, bilenler de bütün idrak ve ihsas güçlerini onu doğru yorumlayıp doğru ifade etmede kullanmalı ve onun anlaşılmasını daha bir yaygınlaştırmalıdırlar. Zira o, anlaşılmak ve anlatılmak için Allah rahmetinin insan akl ü idrakine en büyük armağanıdır. Onu anlamak hem bir vazife hem de bir kadirşinaslık; anlatmaksa onun nuruna muhtaç gönüllere saygı ve vefanın ifadesidir. 

Aslında o, bütün çağların sesi-soluğu olma liyakatiyle serfiraz bir beyan mucizesi ve meleklerin ışığına pervane döndükleri kelam-i İlahînin en nurefşan ifadesidir. Bu itibarla da ne menbaı, ne hedefi, ne ilk temsilcisi/temsilcileri, ne de sinelerde bıraktığı tesir açısından lakayd kalınacak bir kitap değildir. O konuşurken melekler sükut murakabesine dalmış, ruhaniler secdeye kapanmış, cinler onun sesine soluğuna büyülenerek onunla tanışmak için çöllere düşmüşlerdir. 

Kur’ân, tekvinî emirlerin beyan ve izahı, teşriî kural ve kaidelerin de en sağlam ve değişmez kaynağıdır. O, varlık, kainat ve insanı doğru okuyup değerlendirmede en sağlam kriterleri ihtiva eden öyle muhkem bir kitaptır ki, onun ferdî, ailevî, içtimaî ve terbiyevî çözemeyeceği bir problem yoktur ve bu hususiyetiyle de o, her şeyi sebepleriyle, sonuçlarıyla görüp bilen bir Zât’ın kuşatan ilminden geldiğini haykırmaktadır. O, bu bütüncül bakışı ve ihata eden engin ifade ve üslubunun yanında, muhteva ve mana genişliği, beyan inceliği, herkesin ilim ufkuna göre açılma sihri ve ruhlara nüfuzu sayesinde öyle bir güce sahiptir ki, önyargısız olmaları şartıyla ulaşabildiği herkesi büyülemiş ve başlarını döndürmüştür. Dostlar onu taklit şevkiyle, düşmanlar onun sesini kesme hıncıyla yıllar ve yıllar boyu aynı malzemeyi kullanmış, aynı konuları seslendirmeye çalışmışlardır ama kat’iyen onun üslubunu yakalayamamış ve o enginlikte bir beyan ortaya koyamamışlardır: İfadeler sun’iliği aşamamış, söz sarraflarının takdir ufkuna ulaşamamış ve hele asla gönüllerde kalıcı, yönlendirici bir tesir uyaramamıştır. 

Onda yerine göre ayrı ayrı, yerine göre iç içe konular arasında öyle ince bir tenasüb ve müzikal bir ahenk vardır ki, birbirinden çok uzak gibi görünen hususlar arasında bile insan az bir teemmülle bir kaç iltisak noktasını birden yakalayabilir. O hemen her zaman hiçbir edip ve söz üstadının ulaşamayacağı bir beyan sultanlığı sergiler ve bütün bütün insafsız olmayan muhataplarına mutlaka birşeyler hissettirir; hissettirir ve onları idrak ufuklarının ötesinde daha derin mülahazalara sevkeder. Bir de bu müteessir ruhlar insaf edip kendilerini bu Rabbanî ifade çağlayanına salıverdi mi, gayrı onun dışında duyup dinledikleri söz şeklindeki bütün ifadeler birdenbire adeta hırıltıya dönüşüverir. 

Her şeyden evvel o, kuşatan bir ilimden gelmiş, insan, tabiat ve bütün kainatların mana, mazmun, gaye-i hilkat ve hikmet-i vücutlarının dili, tercümanı olmanın yanında muhataplarının da farklı derinliklerine birden seslenmektedir: O, akla birşeyler söylerken gönle onun anlayacağı bir dille seslenmeyi ihmal etmez; şuura birşeyler duyurduğunda hisleri nasipsiz bırakmaz; muhakeme ve mantıkla konuştuğunda da ruhtan iltifatını esirgemez. Zâhir-bâtın her latife ve hasse ondan hissesini alır ve bunlar arasında ne bir mahrumiyet ne de çelişki söz konusu olmaz. İstidatları ölçüsünde paylaşırlar bu semavi maideyi ve bir ahenk zemzemesi yaşarlar kendi aralarında.

Gerçi hemen bütün ilahi beyanlarda, hususiyle de beşeri mülahazalar dediğimiz şerh ve hâşiyelerin asıl metinler içine karışmadığı dönemler itibariyle, aynı bütüncül bakış ve aynı kucaklayıcılık söz konusudur ama Kur’ân’da Muhammedî (sallallahü aleyhi vesellem) ruh ve mananın câmiiyeti derinliğinde bir ihata ve fâikiyet bulunduğu da açıktır; açıktır ve ondaki câmiiyet ve muhtevaya denk mükemmelliyette semavi ve gayr-ı semavi herhangi bir kitap göstermek de mümkün değildir. İnsan, kainat ve uluhiyet hakikatlerini bu vüs’atte, vüs’ati içinde bu incelikte ele alan ve kendine has terkib ü tahlil (sentez ve analiz) sistemleriyle yorumlayıp ortaya koyan bir başka kitap yoktur dersek mübalağa etmiş sayılmayız. 

Onun ele aldığı konuların hemen hepsi açık olanı açık, mücmel ve müteşabih olanları da Sahib-i şeriatın beyanına veya bir kısım mülhemunun ilhamlarına emanet pek çok lâhûtî ve kevnî hakikatlerin en zengin hazinesi mesabesindedir. O, arzettiği veya tahlile tabi tuttuğu konulardan hiçbirini içinden çıkılmaz hale getirmez; usule taalluk eden mevzuları açık ve net olarak ortaya koyar; teemmül, tefekkür ve tedebbür isteyen hususlarda tetkik u tahkiki yeğler; Allah’a yönelme imasında bulunur ve ulu orta herkesin üstesinden gelemeyeceği konuların altına girilmesini de tasvip etmez. O, üzerine eğildikçe kalblerde, kafalarda -teemmül derinliğine göre- lambaları her an daha bir artan sihirli bir avize gibi değişik tecelli dalga boyunda yeni yeni inkişaflara vesile olarak insanın zâhir ve bâtın duygularına çeşit çeşit ilahî armağanlar sunar. Varidatı coştukça coşar; çiselemeler sağanağa dönüşür ve bitmez mevhibeleri, tükenmez güzellikleri ve pırıl pırıl ışıklarıyla mütefekkir mütalaacılarına iç içe şölenler yaşatır.

Anlayanlar ancak onda anlarlar varlığı, kainatların arka planını, insanı ve onun kalb ve ruh enginliğini; onun aydınlık dünyasında keşfederler doğru düşünmeyi ve tefekkürün hakiki kaynaklarını ve kurtulurlar yanılma fasit dairelerinden, ihtimallere hüküm bina etmekten. Hazreti ‘Allâmü’l-Guyûb’dan gelen bu mucize beyanın dışında yanılmayan ve ihtimallere emanet edilmeyen hiçbir bilgi kaynağı yoktur. Kur’ân’dır ki her şeyi açık, net ve doğru olarak vaz’eder; yanılmaya açık hususların ve teemmüle emanet boşlukların doldurulmasındaki hataları da bizim idraklerimize verir. Bu açıdan da onu doğru anlamak, doğru yorumlamak bizim için bir vazife olduğu gibi ona karşı da bir vefa borcudur. Böyle bir borç ve vazife de, ilim, irfan ve ilhamların sınırlılığı çerçevesinde her müstaid ve donanımlı ferdin müktesebat ve Hakk’a müteveccih yaşamasına vabestedir. Her istidatlı gönül, samimiyet ve Hakk’a teveccühünü ortaya koyarak ‘Allah rızası ve hakikatin vuzuh ve inkişafı’ der yürür o bahr-i bîpâyânın derinliklerine doğru. Sahib-i şeriat rehberi, muhkemât elinden düşürmediği feneri ve selef-i salihîn de klavuzları yürür tedebbürle, temkinle, teemmülle ve nefsaniliğine takılmadan o sonsuz ufuk cânibine.. böyle derunilerde hata nisbeti az olur; onların murad-ı ilahiyi yakalama yolundaki gayretleri özel teveccühlerle mükafâtlandırılır ve bunların Kur’ân-ı Kerim adına ortaya koydukları tefsir ve te’vîller de Kur’ân farklılığının bir renk ve deseni haline gelir. 

Aksine yarım-yamalak Arapça ile ve sözlüklerin dar atmosferinde Kur’ân’ı kendi endam ve ulviyetine uygun seslendirmenin mümkün olamayacağı bir yana, o semavi ifade abidesine karşı da apaçık bir saygısızlıktır. O, usulüne uygun olarak bir dilden bir dile aktarılmalı; şöyle-böyle tefsirle alâkalı her şey çok iyi bilinmeli ve her yorum ‘ulum-u âliye-i İslamiye’ye test ettirilerek ortaya konmalıdır. Bize düşen, ‘Onu, tercüme ile herkesin istifadesine sunuyorum’ diye onca genişliğine rağmen ilahi kelamı kendi idrak ve ifade ufkumuza göre daraltmamaktır.

Aslında onu, bir tefsir, bir te’vîl veya geniş bir mealle herkese duyurma bu işin uzmanları için bir vazife; ona karşı kadirşinas ve saygılı olmanın da gereğidir. Ancak, sağlam bir dil bilgisine, belağat kurallarına; tefsir, hadis ve fıkıh usulü.. gibi ilim dallarına vakıf olmadan böyle bir şeye teşebbüsün de haddini bilmemezlik olduğu açıktır. O, bir romanı tercüme ediyor gibi tercüme edilemez; kaldı ki öyle basit bir konuda bile uzmanlık aranır. 

Şimdi iyi bir meale doğru iz sürerken, ‘tercüme’ neye derler, ‘tefsir’ ne demektir, ‘te’vîl’ ne manaya gelir, kısaca bunlara bir göz atalım:

Tercüme; herhangi bir metni veya sözü, hususiyetlerini koruyarak bir dilden başka bir dile çevirmeye denir. Çeviri bazen, hiçbir kelimenin manası atlanmadan kelime dizileri, terkipler ve terkipler arası gözetilmiş hususiyetler aynıyla diğer dile aktarma -aktarılabiliyorsa- şeklinde olur ki, buna ‘tam tercüme’ denmesine karşılık; bazen de ya sadece kelimelerin çevirisi yapılır veya münhasıran muhteva aksettirilir ki, bu da eksik bir çeviridir. 

Günümüzde belli ölçüde de olsa otomatik tercüme sisteminin geliştiği de söylenebilir; ama bu mevcut teknolojiyle, hatta daha seviyelisiyle dahi, engin muhtevalı ve edebi derinlikleri olan eserleri bir dilden diğerine, hem de muhtevadaki bütün hususiyetleri ortaya koyarak tercüme etmek çok zordur.. hele bu, Allah kelamı ve açılımı da büyük ölçüde zamana, ilhama ve şartlara emanetse... Bizim gibi sıradan insanların bile biraz düzgünce kaleme alınmış eserlerinin tam tercüme edilemeyeceği söz konusu olabiliyorsa, Kur’ân-ı Kerim gibi harika ve fevkalâde derinlikleri bulunan muhteşem bir beyan abidesinin bir manada ‘atmasyon’ da diyebileceğimiz tercüme ile seslendirilmesi mümkün olmasa gerek. 

İslâm ulemasının pek çoğu -bunların içinde Bediüzzaman gibi kimseler de vardır- yukarıdaki hususlar muvacehesinde Kur’ân-ı Kerim’in tercüme edilemeyeceği kanaatindedirler. Bazıları da konuya yukarıda işaret edilen esaslara riayet çerçevesinde ihtiyatlı fakat biraz daha yumuşak yaklaşırlar. 

 .

Merhum allame Hamdi Yazır’a göre, aslın manasına uygun olması için, sarahatte-delalette, icmalde-tafsilde, umumda-hususta, ıtlakta-takyitte, kuvvette-isabette, hüsn-ü edada-üslub u beyanda tercüme orjinal metne müsavi ve denk olmalıdır. Aksine bu çerçevede gerçekleştirilemeyen bir çeviri tam bir tercüme değil eksik bir aktarmadır. Bu itibarla da, edibane bir üslupla ifade edilmiş herhangi bir nesir veya nazmı, o ölçüde gelişmiş bir dile -her iki dilin de inceliklerinin bilinmesi şartıyla- çeviri mümkün olsa da, hem akla, hem kalbe, hem ruha, hem de bütün hissiyata birden hitap eden ve iç içe bedii incelikleri haiz bulunan, olabildiğine canlı ve her zaman revnaktar bir eserin tam tercümesinin kabil olduğunu söylemek çok zor olsa gerek. Hele bu eser Allah’a ait, zaman ve mekan üstü derinlikleri bulunan ve bütün çağlara birden seslenen aşkın bir beyan abidesi ise.. evet Kur’ân, Üstad Bediüzzaman’ın ifadesiyle, varlık kitabının ilahi bir tercümesi; tekvini emirlerin sesi-soluğu; eşya ve hadiseler çerçevesinde farklı dillerin Hak söyleyen tercümanı; dünya ve ukbanın apaçık dilli müfessiri; göklerde ve yerde gizli ilahi isimler hazinesinin keşşafı; her şeyin arka planındaki esrarın sırlı anahtarı; öteler ve öteler ötesinin bu âlemde mütecelli fasih lisanı; o pırıl pırıl haliyle İslamiyet âlem-i manevisinin güneşi, temeli, hendesesi; ahiret âlemlerinin her şeyi gayet açık çizgileriyle ortaya koyan mukaddes haritası; Cenab-ı Hakk’ın zât, sıfât, esmâ ve bütün muallâ şe’nlerinin sesi-sözü ve en vâzıh tefsiri, en kat’i beyanı; topyekün insanlık âleminin yanıltmayan biricik mürebbisi; varolduğu günden beri İslâm âleminin havası, suyu, ziyası ve bütün âlemlerin Rabbi, Halıkı bir Zat-ı Ecell ü A’lâ’nın kelamı, fermanı, hitabıdır ki, nazmı ve manası itibariyle de pek çok derinlikleri bulunan böyle bir kitabın tercüme yoluyla başka bir dile aktarılması mümkün olmasa gerek...

 

Böyle bir yaklaşım, Kur'ân'ı Kerim asla anlaşılmaz şeklinde de yorumlanmamalıdır; zira her şeyden evvel o, anlaşılmak ve yaşanmak için insanlığa gönderilmiş bir kitaptır. Ancak onda öyle derin ve çok manalı elfaz, öyle çok katmanlı bir muhteva vardır ki, teker teker kelimeler anlaşılsa ve terkiplerden bir şeyler hissedilse de, kat'iyen tercümeye sığıştırılamayan pek çok ibare edalı, işaret eksenli, iktiza televvünlü ve delâlet derinlikli hakikatlerin açıkta kaldığı müşahede edilecektir. 

Aslında fakir, Kur'ân'ı insafla nazar-ı itibara alabilen her insaf ehlinin bu hususları görüp duyabileceği, duyup ürpereceği ve onun basit bir tercümeye emanet edilemeyecek kadar aziz ve aşkın olduğunu itiraf edeceği kanaatindeyim. Bu itibarla da denebilir ki, tercüme dediğimiz şey, mütercimin bilgisi, marifeti, idrak ufku ve istidadı ölçüsünde bazı şeyler ifade etse de, kat'iyen Kur'ân'ı bütün derinlikleriyle aksettiremez; dolayısıyla da hiç bir meal, hiç bir te'vil ve hiçbir tefsire Kur'ân denemez... 

Biz hepimiz ona muhtacız ve farklı seviyelerde de olsa onu anlama mecburiyetindeyiz. Eğer onun özüne nüfuz etmek ve 'mahiyet-ü nefsi'l-emriyesi'ne göre anlamak, sonra da başkalarına anlatmak istiyorsak mutlaka onu tefsir usulüne göre ilim ve hikmet erbabının hazırlayıp istifademize sunduğu/sunacağı geniş bir tefsirde takip etmeliyiz; etmeli ve kainatlar genişliğindeki bir muhtevayı kendi bilgi, marifet ve idrak darlığımızla daraltmamalıyız. 

Tefsir, bir metin ve sözün muhtevasını tam aksettirebilme gayretiyle ortaya konan yorum; Kur'ân-ı Kerim'e bakan yönüyle dilbilgisi, belağat kuralları, Şâriin tavzihi, saff-ı evveli teşkil edenlerin anlayışları ve bunların yanında akıl nuru ve kalb ziyası da ihmal edilmeden ilahi beyanın yorumlanması demektir ki, şimdiye kadar yapılan tefsirlerin pek çoğunda bu esaslara riayet edildiği söylenebilir. Ne var ki, yukarıdaki hususlardan bazılarının öne çıkmasıyla da tefsir farklı unvanlarla anılır: Efendimiz'in söz, beyan ve değişik anlatım yollarıyla ortaya koyduğu yorum ve tavzihlerin yanında, o gün konuşulan dili iyi ve doğru anlayan Sahabe-i kiram efendilerimizin mütalaa ve mülahazalarına dayanan tefsire 'rivayet tefsiri'; bu hususların dışında, dil, edebiyat ve daha farklı ilim dallarından da doğrudan doğruya veya dolaylı yollarla istifade edilerek ortaya konan yorumlara da 'dirayet tefsiri' -fırsat el verirse bu konuya yine dönebiliriz- denir. 

Başlangıçta Kur'ân-ı Kerim yine Kur'ânla, ikinci derecede de sünnetle tefsir ediliyordu. Onun yorumlanmasında Efendimiz'in her konuyla alâkalı açıklamaları her zaman müracaat edilecek en güvenilir kaynaklardı ve Ashab-ı kiram efendilerimiz de bu 'menhelü'l-azbi'l-mevrud'u çok iyi değerlendiriyorlardı. Aslında onlar büyük çoğunluğu itibariyle kendi dillerinin inceliklerini iyi biliyorlardı ve takıldıkları çok fazla şey de olmuyordu. Açıklanmasına gerek duyulan şeylerin çoğu da ya vahy-i metluvla beraber Sahib-i şeriat tarafından ifade buyuruluyor veya onların sorularına cevap sadedinde yine ondan şerefsudur oluyordu. 

Zamanla, bu mevzuda varid olan bütün beyanlar, tavzihler, tefsirler biraraya getirilerek geniş geniş müdevvenler oluşturuldu ki, böyle bir gayretin esası ta bazı Sahabe efendilerimize gidip dayanmaktadır. Tabiun döneminde bu tür faaliyetler daha da genişleyerek sürdürüldü ve sonraki asırlara oldukça ciddi bir miras intikal etti. Miladi onuncu asırdan sonra Muhammed ibn-i Cerir et-Taberi gibi muhakkikin tarafından bu miras çok iyi değerlendirildi ve koca koca müdevvenler meydana getirildi. İşte, Efendimiz'den (sallallahü aleyhi ve sellem) rivayet edilenlerin yanında, sahabe ve tabiundan hatta tebe-i tabiinden nakledilen hadis ve eserlerin mecmuundan meydana gelmiş bu tür külliyat daha sonrakiler için hep sağlam bir kaynak teşkil etmiştir. 

İbn-i Cerir et-Taberi'den sonra aynı zamanda iyi bir dil üstadı da olan Mu'tezile bilgini Zemahşerî 'Keşşaf' ismindeki tefsiriyle dirayet tefsircilerinin öncülerinden sayılır. Fahrüddin Razi'nin 'Mefâtîhü'l-Gayb' nam tefsiri sünni tefsir düşüncesinin en güçlü seslerindendir ve bu geleneğin önemli bir temsilcisi kabul edilir. Beyzavî'nin 'Envâru't-Tenzil ve Esrâru't-Te'vîl'i tefsir silsilesinin ehemmiyetli halkalarındandır ve Zemahşerî'nin i'tizâlî mülahazalarına cevaplar ihtiva etmesi açısından da ayrı bir önemi hâizdir. 

Daha sonraları ise, rivayet ve dirayet tefsirlerinin yanında tasavvuf ve fıkıh çizgisinde de bir hayli eser ortaya konmuştur. Ebu'l-Leys es-Semerkandî, Beğavî, İbn Kesîr, Celaleddin es-Suyûtî, Ebu's-Suûd, Kemalpaşazâde, İsmail Hakkı Bursevî, Âlûsî Bağdâdî, Konyalı Vehbî ve Allâme Hamdi Yazır.. gibi pek çok mümtaz sima bu mübarek geleneği devam ettirenlerden sadece bazıları.

Büyük çoğunluk itibarıyla bu zevat ve emsalleri tefsir konusunda oldukça hassas davrandı; Kur'ân-ı Kerim'deki makâsıd-ı ilahiyeyi doğru anlamak için yapmaları gereken her şeyi yaptı ve bu konuda insan üstü bir cehd ü gayret sarfettiler: Kur'ân-ı Kerim indiği dönem itibarıyla saff-ı evveli teşkil eden sahabe tarafından kelime kelimesine nasıl anlaşıldı, nasıl yorumlandı ise onları fevkalâde bir titizlikle tesbite çalıştı; muhkematı esas alarak mülahazalarını yine Kur'ân ve sünnet-i sahiha disiplinleriyle test etti; böylece Kur'ân düşmanları tarafından yorum ve te'vil adına ortaya atılan muzahref bilgi kırıntılarını ayıkladı ve murad-ı ilahiyi doğru anlayabilmemiz için harikulâde bir sa'y ü gayret gösterdiler. 

Tefsir hakkında bu umumi çerçevenin yanında Hamdi Yazır merhumun da bir kısım önemli mülahazaları var: Ona göre, kapalı bir şeyi açmak ve ona vuzuh kazandırmak demek olan tefsir Allah kelamından O'nun muradına uygun manaları çıkarmak ameliyesi demektir. 

Kur'ân-ı Kerim, nazmının âlemşümul enginliği ve ebedlere kadar herkese bir şeyler anlatabilme derinliğiyle hususi ve müstesna bir kitap olması müsellem, farklı çağlara, farklı milletlere ve değişik ilmi seviyedeki insanlara hitap edebilme ve muhataplarınca rahat anlaşılma gibi özelliklerinin yanında hafî, müşkil, mücmel, müteşabih türünden derin yanları da bulunan hikmetnüma bir beyan mecmuasıdır. Bunların ilk üçündeki derinlik ve hafâ bilittifak, dördüncüsündeki ise, ilimde rüsuh bulmuş, muhkemata bağlı, müteşabihata açık muhakkikinin tefsir ve te'viline emanet edilmesi yeğlenmiştir. 

Evet, Kur'ân-ı Kerim'den hemen herkes bazı şeyler anlasa da onu bütün derinlikleriyle kavrayıp ihata edebilmek, bu alanda gerekli donanımı olan tefsir ve te'vil erbabının işidir. Onlardır ki, hafî ve müşkili anlamada hem dil kurallarını gözönünde bulundurur, hem usule riayette titizlik gösterir; ölesiye bir teemmül, tedebbür ve tefekkürle murad-ı ilahiye ulaşmaya çalışır; mücmeli yorumlamada da bütün bunların yanında mutlaka Sahib-i şeriatın konuyla alâkalı izah ve tafsiline müracaat ederek vahy-i metluvu vahy-i gayr-i metluvla test eder; rivayeti dirayetle ve dirayeti de rivayetle derinleştirirler. Zannediyorum, tefsir tarihi boyunca hakiki müfessirler de hep böyle hareket edegelmişlerdir. 

Te'vile gelince; o, bir söz, bir tavır ve bir davranışı, bunların muhtemel bulunduğu manalardan birine hamletme veya çevirme anlamına gelmektedir. Vâkıa bazıları te'vile, ifade ve davranışların aklın zahirine muhalif şekilde yorumlanması da demişlerdir ki, buna görülüp duyulan bir şeyi akla ilk gelenden başka ve hemen anlaşılmayan ma'kulâtla yorum demek de mümkündür. İmam Ebu Mansur Maturidi'nin, tefsire, Sahabe-i kiramın Kur'ân yorumu, te'vile de Tabiun ve daha sonrakilerin mütalaa ve mülahazaları şeklinde bir yaklaşımı da söz konusudur ki üzerinde ayrıca durulmaya değer... 

Aslında 'e-v-l' maddesinden gelen te'vil, herhangi bir lafzın muhtemel bulunduğu manalardan birinin tercih edilip öne çıkarılması demektir. Bu itibarla da uzak-yakın lafzın muhtemel bulunmadığı manayı/manaları 'tefsir' ve 'te'vil' deyip ortaya koymak yanlıştır. 

Ayrıca herhangi bir söz ve bir beyanın te'vili diye ortaya konan manaya delâlet edecek bir işaret veya o mülahazayı destekleyecek aklî-naklî bir karinenin bulunması da esastır. Aksine bir karine, bir işaret ve mâ'kul bir emare olmadan lafzın delâlet ettiği şeyi görmezlikten gelerek 'mecaz' ve 'kinâye' deyip kelime ve cümlelere farklı manalar yüklemek bâtıldır ve bunun bir kıymeti harbiyesi de yoktur. 

Te'vilden hâsıl olan şeye bir manada meâl de denegelmiştir ki, buna eksiğiyle-gediğiyle elfâzın muhtemel bulunduğu manalardan bazılarının tercihen ortaya konması da diyebiliriz. Meâl, bir tercüme olmadığı gibi tam bir tefsir de değildir. Onda yer yer tefsir muhtevası içinde görmeye alışık olduğumuz konulara girildiği de olur ama o yine kendi çerçevesinde bir meâldir. 

İlk asırlardan günümüze, seviyeli-seviyesiz tercüme türünden bir kısım çevirilerin yanında bir hayli de meâl ve tefsir yazıldı.. şu anda da yazılıyor.. bundan sonra da yazılmaya devam edecektir. Biz, Kur'ân ruhunun seslendirilmesi ve ilahi maksatların anlaşılması adına gösterilen bütün samimi gayretleri alkışladık ve alkışlıyoruz. Hele bu gayret ve çabalardan zaman ve onun özel yorumları, içinde bulunduğumuz şartlar ve onların doğru okunması, makâsıd-ı şeriat ve onların Kur'ân ve sünneti sahiha ruhuna uygun kavranması, telâhuk-u efkarla zenginleşmiş düşünceler ve bu sayede her şeyin daha net, daha açık görülüp sezilmesi.. gibi hususlar da göz ardı edilmemişse/edilmiyorsa...

 

 

Kur’ân Tercümesi mi, Meali mi? 

Prof. Dr. Davut Aydüz 

Bu makalemizde, tercüme, çeşitleri ve Kur’ân’ın Türkçeye veya başka bir dile tercümesinin mümkün olup olmadığı konusu üzerinde duracağız. Son olarak da kısaca, meâl hakkında bilgi vereceğiz.

Tercüme

Tercüme kelimesi; kök itibariyle, dört harfli/rubâî تَرْجَمَ “terceme” veya üç harfli/sülâsî رَجَمَ “receme” fiilinden türemiştir. Sözlükte; “bir kelâmı, bir dilden başka bir dile çevirmek”, “bir sözü diğer bir dilde tefsir ve beyân etmek”, “bir lafzı, kendisinin yerini tutacak bir lafızla değiştirmek” gibi manalara gelirse de, bu kelimenin bundan başka manaları da vardır:

1. Tercüme kelimesi “bâb” başlığı, yani bir kitapta yer alan bölüm adı anlamına gelir.

2. Bir kimsenin hayatını anlatması manasında kullanılır. Dilimizde kullandığımız tercüme-i hâl bu anlamdadır.

3. Kendisine ulaşılmayan kişiye bir sözü tebliğ etmek, ulaştırmak demektir.

4. Bir sözü, söylendiği dilde tefsir etmeye de tercüme denir. Meselâ İbn Abbâs (radıyallahu anh) hakkında “O, Kur’ân’ın tercümanıdır.” denilmesi bu manadadır.

5. Bir sözü, kendi dilinden başka bir dile tefsir edip açıklamaya da tercüme denir. 

6. Sözü, bir dilden diğer bir dile nakletmeye tercüme, bu sözü nakledene de tercümân denir.1Bugün kullandığımız tercüme kelimesi, buradaki manaya tahsis edilmiş gibidir. 

Tercüme kelimesinin ıstılahtaki manası, “Bir kelâmın manasını diğer bir lisanda dengi bir tabir ile aynen ifade etmektir.” 2

Tercüme iki kısımdır:

1. Harfî veya lafzî tercüme: Nazmında ve tertibinde aslına benzetilmesi gözetilen veya diğer bir deyimle mürâdifi mürâdifinin yerine koymayı esas alan tercümedir. Bu şekildeki tercüme, tercüme edilecek metindeki her kelimenin birer birer ele alınıp onların yerine geçebilecek diğer dildeki lafızların her yönden gözden geçirilerek yerine konulması şeklinde yapılan bir tercümedir. Asıl metnin anlamını aksettirmesi bakımından bu tercüme tarzı, edebî eserlerde özellikle Kur’ân-ı Kerim’de kullanımı son derece güç, hatta bazen imkânsız görülen bir yöntemdir. 3 Bundan dolayı, Allah’ın mûciz bir kelamı olan Kur’ân’ı, belâgat, fesâhat, i’câz ve üslûbuyla başka bir dile harfî tercüme tarzı ile tercüme etmek mümkün değildir. 4

2. Tefsîrî tercüme: Asıl dildeki kelimelerin tertibine ve nazmına bağlı kalmaksızın herhangi bir sözün anlamını bazı şerh ve izahlarla başka bir dile nakletmektir. Bu tercüme tarzında önemli olan, tercüme edilecek metindeki gaye ve maksatların güzel bir şekilde ifade edilebilmesidir. Yani harfî tercümenin esas niteliği sayılan “Nazmında ve tertibinde asla benzeme” özelliği bu tercüme tarzında söz konusu değildir. Bundan dolayı tefsîrî tercüme, harfî tercüme gibi zor bir tercüme olarak görülmemektedir. İşte bu özelliği sebebiyledir ki, günümüz tercümelerinde daha çok tefsîrî tercümeye itimat edilmekte ve bu tercüme tarzı daha üstün tutulmaktadır. 5

Tercümenin, Elmalılı Hamdi Yazır’ın dediği gibi; aslının anlamına tamamen uygun olması için açıklıkta, delâlet ettiği manada, özlü anlatmada, etraflıca açıklamada, umûmî manada, özel manada, kayıtsız ve şartsız olmada.. kısacası ilimde ve sanatta, asıldaki anlatım tarzına uygun olması gerekir. Aksi hâlde tam bir tercüme değil, eksik bir anlatım olur. Sade bir dille yazılıp yalnız akıl ve mantığa hitap eden ve edebî ağırlığı olmayan eserlerin, ilmî seviyeleri yüksek dillere tercümesi mümkün görülürse de hem akla hem de kalbe, yahut yalnız zevk ve hislere hitap eden ve dil açısından edebî değeri ve sanat zevkini hâiz olan eserlerin tercümesinde başarı sağlamak çok zordur. 6

Tercümeyi, harfî ve tefsirî olmak üzere ikiye ayıranlar olduğu gibi, tam ve eksik tercüme diye ayıran ilim adamları da olmuştur: “…Çeviri bazen, hiçbir kelimenin manası atlanmadan kelime dizileri, terkipler ve terkipler arası gözetilmiş hususiyetler aynıyla diğer dile aktarma -aktarılabiliyorsa- şeklinde olur ki, buna “tam tercüme” denmesine karşılık; bazen de ya sadece kelimelerin çevirisi yapılır veya münhasıran muhteva aksettirilir ki, bu da “eksik bir çeviri”dir.7

Kur’ân’ın Tercümesi Yapılabilir mi? 

Bilindiği gibi, Kur’ân-ı Kerim Arapça nâzil olmuştur. Bu bakımdan onu anlayabilmek için Arap dilini bilmek gerekir. Ancak herkesin Arap dilini, Kur’ân-ı Kerim’i anlayacak seviyede öğrenmesi mümkün olmadığına göre, Arapça bilmeyenlerin Allah’ın kelâmını anlamalarına imkân verebilmek için onu, Arapça dışındaki dillere tercüme etmek zarurî bir iştir.

Bütün âlimler, Arapça bilmeyenlerin anlayabilmeleri için, Kur’ân-ı Kerim’in Arapça dışındaki dillere tercüme edilebileceği hususunda görüş birliğine varmışlar, ancak tercüme ile ibadet yapılamayacağı hususunda da ittifak etmişlerdir. İbadet ancak Kur’ân dili Arapça ile yapılabilir. Çünkü yapılan tercümeler, ne kadar mükemmel olurlarsa olsunlar, aslı yansıtmaktan uzaktırlar. 8

Kur’ân-ı Kerim’in tercüme edilebileceğini söyleyenler de onun tefsîrî tercümesini kastetmiş, asla harfî tercümeyi kastetmemişlerdir. Kur’ân’ın harfî tercümesinin yapılamayacağı hususunda İslâm âlimleri icmâ ile ittifak halindedirler. 9 Çünkü Kur’ân’ın lafız, edebî özellikleri ve i’câzından dolayı, insan gücü buna yetmez ve diğer dillerin onu olduğu gibi karşılaması da mümkün değildir. Ayrıca bu, harfî tercümenin aslının yerine geçme iddiası taşıması sebebiyle Kur’ân’ın yerine konması ihtimalini de taşır. Oysa Kur’ân’ın benzerini meydana getirmek, yine Kur’ân’a göre10 mümkün değildir. Fakat tefsîrî tercüme için böyle bir durum söz konusu değildir. Bir de tefsîrî tercümeden doğan hatalar, eksiklik ve noksanlıklar Kur’ân’ın metnine değil, tercüme eden kişiye izâfe edilir. Kısacası Kur’ân’ın hangi dile çevirisi olursa olsun, bu çeviri asıl manayı tam ifade etmekten çok uzaktır. Bu gerçeği hem İslâm âlimleri hem de Avrupalı müsteşrikler itiraf etmişlerdir. Kur’ân tercümesini ölçü kabul ederek Kur’ân hakkında hüküm vermek ve onu bu ölçüye göre değerlendirmek ise çok yanlış ve mahzurludur. Bu değerlendirme eksik bilgi temelinde bir değerlendirmedir. Netice itibariyle Allah kelâmını hak etmediği bir konuma oturtmaktır ki, bu da Kur’ân’a yapılan ve fakat zararı insanlığa yönelik olan büyük bir haksızlıktır. Bu haksızlık tamamen eksik ölçmek ve değerlendirmekten kaynaklanır. 11

Netice itibariyle, engin muhtevalı ve edebî derinlikleri olan eserleri bir dilden diğerine, hem de muhtevadaki bütün hususiyetleri ortaya koyarak tercüme etmek çok zordur.. hele bu, Allah kelamı ve açılımı da büyük ölçüde zamana, ilhama ve şartlara emanetse... Bizim gibi sıradan insanların bile biraz düzgünce kaleme alınmış eserlerinin tam tercüme edilemeyeceği söz konusu olabiliyorsa Kur’ân-ı Kerim gibi harika ve fevkalâde derinlikleri bulunan muhteşem bir beyan abidesinin bir manada “atmasyon” da diyebileceğimiz tercüme ile seslendirilmesi mümkün olmasa gerek… Evet O, bir romanı tercüme ediyor gibi tercüme edilemez…12

Bedîüzzaman Said Nursi’nin Kur’ân-ı Kerim’in Tercümesiyle İlgili Görüşleri

Bediüzzaman da Kur’ân-ı Kerim’in hakikî tercümesinin yapılamayacağı görüşündedir. O’nun konu ile ilgili değerlendirmeleri şöyledir: 

“Mühim bir sual: Bazı ehl-i tahkik derler ki “Elfâz-ı Kur’âniye ve diğer zikir ve tesbihlerin (sübhânallah, elhamdülillah, Allahu ekber vb.) her biri değişik yönleriyle insanın mânevî latîfelerini tenvir eder, mânevî gıda verir. Mânâları bilinmezse yalnız lâfız ifade etmiyor, kâfi gelmiyor. Lâfız bir libastır (elbisedir); değiştirilse her taife kendi lisanıyla o mânâlara elfâz giydirse daha faydalı olmaz mı?”

Elcevap: Elfâz-ı Kur’âniye ve tesbihât-ı Nebeviyenin lâfızları cansız bir libas değil, cesedin canlı cildi gibidir; belki zamanın geçmesiyle cilt olmuştur. Libas değiştirilir; fakat cilt değişse vücuda zarardır. Belki namazda ve ezandaki gibi mübarek lâfızlar, örfte bilinen manalarına özel isim ve nam olmuşlar. Özel isimler ise değiştirilmez.” 13

Kur’ân gibi kudsî kelimelerin, sadece fikir cephesine bakan yönlerinin bulunmadığını, aynı zamanda usanmak bilmeyen ve gafletten bile müteessir olmayan birçok latifeye de hitap ettiğini belirten Bediüzzaman şöyle der:

‘Bizzat tecrübemle sâbittir ki, ezan, namazın tesbihâtı ve her vakit tekrar edilen Fâtiha ve İhlâs Sûrelerini başka lisanla ifade etmek mümkün değildir ve çok zararlıdır… İmam-ı Âzam’ın “Lâ ilâhe illâllah tevhide alem ve isimdir.” dediği gibi, tesbih ve zikirlerin, hususan ezanda ve namazda olanların çoğunluğu, alem ve isim hükmüne geçmişlerdir. Öyleyse değişmeleri şer’an mümkün değildir. Her mü’mine bilmesi lâzım olan mücmel manaları, yani muhtasar bir meâli ise, en âmi bir adam dahi çabuk öğrenir.” Bu konuda bahane arayanlara karşı Bediüzzaman’ın cevabı net ve oldukça serttir: “Bütün ömrünü İslâmiyet’le geçiren ve kafasını binler mâlâyâniyatla (boş şeylerle) dolduran adamlar, bir iki haftada, hayat-ı ebediyesinin anahtarı olan şu mübarek kelimelerin kısa bir meâlini öğrenmemelerine ne gibi bir mazeret gösterebilirler, nasıl Müslüman olurlar, nasıl “akıllı adam” denilirler? Ve öyle heriflerin tembelliklerinin hatırı için o nur membalarının mahfazalarını bozmak kâr-ı akıl değildir” 14

Bediüzzaman’a göre Kur’ân’ın hakikî tercümesi mümkün değildir ve gerek de yoktur. O’nun bu işin gereksizliğini ve imkânsızlığını gösteren görüşlerini örneklerle zikredelim: 

“Hangi milletten olursa olsun insan, ibadetlerde, zikir ve tesbihatta kullanılan kelimelerden ‘Allah’ın takdis ve ta’zim’ edildiğini anlar. Kişinin aklına bakan manalar bir defa öğrenmekle yeterli olur. Hâlbuki bu kudsî lafızlar günde yüz defa tekrar eder. Bu tekrarlarda akıl, hissesini almakla beraber, daha çok diğer latîfeler feyiz alırlar. 

Aklın hissesi olan mânâdan ziyade Allah’ın kelâmı ile karşı karşıya olduğunu düşünmekten ileri gelen nurlar ve feyizler başka hiçbir şekilde elde edilemez.

Dinî hükümlerin nişaneleri ve kudsî mahfazaları olan ilahî lafızların yerine hiçbir şey ikame edilemez, yerini tutamaz ve görevini ifa edemez. Geçici olarak bazı şeyleri ifade etseler de sürekli ifade edemezler. Dinin nazarî olan kısmının anlaşılması ise lafızların değişmesini gerektirecek bir şey değildir. Çünkü va’z u nasîhat, eğitim ve öğretimle bu ihtiyaçlar yerine getirilebilir.

Kaldı ki nahiv ve sarf dili olan Arapçanın geniş kapsamı ve Kur’ân’ın mu’cizeli lafızlarının hakikî tercümesi imkânsızdır. Tercüme dedikleri şey, gayet kısa ve noksanbir meâldir. Böyle meâl nerede; hayattar, canlı ve çok cihetlerle değişik ilim dallarına kaynaklık vazifesini yapmış olan âyetlerin hakikî manaları nerede?” 15

Kur’ân-ı Kerim’in hakikî tercümesinin mümkün olmadığını, onun manevî i’câzındaki yüksek edebî üslûbunun tercüme kabul etmediğini 25. Söz ispat etmiştir. 16 Meselâ: 

الْحَمْدُ للّهِ bir cümle-i Kur’âniyedir. Bunun en kısa manası, nahiv ve beyan ilminin kaidelerine göre şudur:

كُلُّ فَرْدٍ مِنْ اَفْرَادِ الْحَمْدِ مِنْ اَىِّ حَامِدٍ صَدَرَ وَعَلَى اَىِّ مَحْمُودٍ وَقَعَ مِنَ اْلاَزَلِ اِلَى اْلاَبَدِ خَاصٌّ وَمُسْتَحِقٌّ لِلذَّاتِ الْوَاجِبِ الْوُجُودِ الْمُسَمّىَ بِاللّهِ

Yani, “Ne kadar hamd ve övgü varsa kimden gelirse gelsin, kime karşı yapılırsa yapılsın, ezelden ebede kadar, Allah diye adlandırılan Vâcibü’l-Vücuda mahsustur.” 17

Bediüzzaman’a göre, “ne kadar hamd varsa” hükmü, istiğrak manasına gelen ve bir tarif edatı olan “el” takısından çıkıyor. “Kimden gelirse gelsin” kaydı ise “Hamd” kelimesinin içinde vardır. “Hamd” bir mastardır. Fiili terk edildiğinden böyle makamda geneli ifade eder. Yine mefûlün terk edildiği böyle hitabî makamlarda genel anlamlar söz konusu olduğu için “kime karşı yapılırsa yapılsın” hükmüne işaret vardır. “Ezelden ebede kadar” kaydı ise, fiil cümlesinden isim cümlesine intikal kâidesi, sebat ve devama delâlet ettiği için o manayı ifade ediyor. “Allah’a mahsustur” mânâsını “Lillah”taki “lâm-ı cer” ifade ediyor. Çünkü o “lâm”, ihtisas ve istihkâk içindir. “Vâcibu’l-Vücûd” ismi ise, Ulûhiyetin bir gereği ve Zât-ı Zülcelâle karşı bir mülâhaza unvânıdır. “Lafzatullah” bir ism-i a’zam olduğu itibariyle diğer isim ve sıfatlara delâlet-i iltizamiye ile işaret ettiği gibi; Vâcibu’l-Vücud unvânına da delâlet ediyor.”18

Acaba Arapça dil bilginlerinin ittifakla kabul ettiği şu “elhamdülillah” cümlesinin en kısa ve zâhir bir mânâsı böyle olursa hakikî mânâsıyla başka bir lisana nasıl tercüme edilebilir. Bediüzzaman’ın ifadesiyle “acaba o câmi’ ve i’cazdârâne olan lisan-ı nahvî ile mu’cizekârâne bir sûrette ve her ciheti birden bilir, irâde eder bir ilm-i muhit içinde zuhur eden kelimât-ı Kur’âniye diğer elsine-i terkibiye ve tasrifiyye vâsıtası ile zihni cüz’î, şuuru kısa, fikri müşevveş, kalbi karanlıklı bazı insanların kelimât-ı tercümiyesi nasıl o mukaddes kelimât yerini tutabilir. Hatta diyebilirim ve belki ispat edebilirim ki, tek bir Kur’ân harfi bir hakîkatler hazinesi hükmüne geçer. Bazen bir tek harf bir sayfa kadar hakîkati ders verir. 19

Tercümenin Kur’ân’ın Tahrifine Yol Açacağı Endişesi

Bediüzzaman’a göre, yakın tarihimizde bilinen şekliyle Kur’ân’ı Türkçeye tercüme etmek isteyenlerin maksatları dini tahrif ve tahrip etmek idi. O, bu konuda şunları söylemektedir: “Bundan on iki sene evvel işittim ki, en dehşetli ve inatçı bir zındık, Kur’ân’a karşı suikastını, tercümesiyle yapmaya başlamış ve demiş ki “Kur’ân tercüme edilsin, tâ ne mal olduğu bilinsin.” Yani, lüzumsuz tekrarları herkes görsün ve tercümesi onun yerinde okunsun diye dehşetli bir plân çevirmiş. Fakat Risale-i Nur’un cerh edilmez hüccetleri kat’î ispat etmiş ki, Kur’ân’ın hakikî tercümesi mümkün değil ve lisan-ı nahvî olan lisan-ı Arabî yerinde Kur’ân’ın meziyetlerini ve nüktelerini başka lisan muhafaza edemez ve her bir harfi, on âdetten bine kadar sevap veren Kur’ân kelimelerinin mu’cizâne ve cemiyetli tabirlerinin yerini, beşerin âdi ve cüz’î tercümeleri tutamaz, onun yerinde camilerde okunmaz diye, Risale-i Nur her tarafta intişarıyla o dehşetli plânı akîm bıraktı.” 20

İslâm’ın şiârı ve nişânelerini değiştirmek isteyenlerin delilleri, diğer kötü şeylerde olduğu gibi, yine körü körüne yabancıları taklitten ibarettir. Diyorlar ki “İngiltere gibi yabancı ülkelerde Müslüman olanların, ezan ve kâmet gibi çok şeyleri kendi dilleriyle yapmaları ve İslâm âleminin de bunlara karşı itiraz etmemeleri bu işte şer’î bir ruhsatın var olduğunu gösteriyor.”21 Bediüzzaman’ın bu soruya verdiği cevap şöyledir: “Türkiye’yi, yabancı ülkelere kıyaslamak son derece yanlıştır. Yabancıları din konusunda taklit etmek ise, akıl kârı değildir. Öncelikle şu bilinmelidir ki, şeriat dilinde, yabancı ülkelere “Diyâr-ı Harb” denir. Çok şeyler var ki diyâr-ı harpte câiz olabilir, fakat “Diyâr-ı İslâm”da câiz değildir. Ayrıca Batı ülkeleri gibi yabancı ülkeler, Hıristiyanlığın tahakkümü altında olduğundan, İslâmî ıstılahların anlamını geniş çapta anlatan bir ortam yoktur. Bu sebeple de oralarda mânâlar lafızlara tercih edilmiş ve ehvenü’ş-şer ihtiyar edilmiştir. Hâlbuki İslâm memleketlerinde bu kudsî ve ilahî kelimelerin mânâlarını her yerde en âmi olanlara da bir İslâm şiarı olarak anlatan bir atmosfer söz konusudur. Öyle ki, şu memleketin mâbedleri ve dinî medreselerinden başka, mezarlıkların mezar taşları bile, birer telkin edici ve birer muallim hükmünde, o kudsî mânâları Müslümanlara ders veriyorlar.” 22

Bediüzzaman, İmam-ı A’zam’ın bir fetvasını delil olarak kullanan bazı kimselerin görüşlerine şiddetle karşı koymuş ve şu görüşlere yer vermiştir: “Ehl-i ilhâda kapılan ulemâü’s-sû’, milleti aldatmak için diyorlar ki “İmam-ı Âzam, diğer imamların aksine demiş ki ‘İhtiyaç olsa İslâm memleketinden uzak yerlerde, Arapçayı hiç bilmeyenlere, ihtiyaçları nispetinde, Fâtiha yerine, onun Farsça tercümesinin okunması câizdir.' Öyleyse biz de muhtacız, Türkçe okuyabiliriz.'

Hâlbuki İmam-ı A’zam’ın bu fetvasına karşı, başta Hanefî mezhebinin büyük imamları ve diğer on iki müçtehit imam, o fetvanın aksine fetva vermişler. Âlem-i İslâm’ın Cadde-i Kübrâsı, o cumhûru teşkil eden imamların caddesidir. Bu büyük ümmet, ancak büyük caddede gidebilir. İnsanları dar yollara sevkedenler onları yoldan çıkarırlar.” 23

Bediüzzaman’a göre İmam-ı A’zam’ın fetvası beş yönden hususî bir özellik arzetmektedir:

“Birincisi: İslâm merkezinden uzak yerlerde bulunanlar içindir.

İkincisi: Gerçek ihtiyaca göredir.

Üçüncüsü: Bir rivayette Cennet ehlinin lisanı sayılan Farsça diline mahsustur.

Dördüncüsü: Fâtiha Sûresine mahsus olarak cevaz verilmiş, tâ Fâtiha’yı bilmeyenler namazı terk etmesinler.

Beşincisi: Bu fetvâ, imanın kuvvetinden çıkan bir İslâm hamiyetiyle Fâtiha’yı bilmeyen insanların hiç olmazsa mukaddes manaları anlamaya yönelik istekleri sebebiyle verilmiştir. Hâlbuki imanın zayıflığından kaynaklanan ve menfî milliyet fikrinden çıkan ve Arap diline karşı nefretin ve imanın zayıflığının bir göstergesi olan bu tahribat arzusu doğrultusunda, sûrelerin ve diğer kudsî kelimelerin Arapça aslını terk etmek dini terk etmek demektir.” 24

Meâl

Meâl kelimesi de te’vil kelimesi gibi أول “evl” kökünden türemiş “mimli masdar” ya da bir şeyin varacağı yer ve gaye manasında “ism-i mekân”dır. Te’vilden hâsıl olan şeye bir manada meâl denegelmiştir ki, buna eksiğiyle-gediğiyle elfâzın muhtemel bulunduğu manalardan bazılarının tercihen ortaya konması da diyebiliriz. Meâl, bir tercüme olmadığı gibi tam bir tefsir de değildir. Onda yer yer tefsir muhtevası içinde görmeye alışık olduğumuz konulara girildiği de olur ama o yine kendi çerçevesinde bir meâldir. Ayrıca meal, “bir şeyi eksiltmek” manasını da içermektedir. 25

Kur’ân-ı Kerim’in lafzî olarak tam bir tercümesi yapılamayacağına göre, o sadece aslına yakın bir şekilde ifâde edilmeye çalışılmış ve buna Kur’ân’ın tercümesi denmekten kaçınılmış, tercüme yerine meâl lafzı kullanılmıştır.

Istılahta, bir sözün manasının her yönü ile aynen değil de biraz noksanı ile ifade edilmesine meâl denir. İşte Kur’ân-ı Kerim tercümesi için kullanılan meâl kelimesi, onu, aynen tercümeye imkân olmadığını, daha doğrusu yapılan işte bir eksikliğin mevcut olduğunu belirtmek içindir.26 Onun için de hiçbir meal, hiçbir tercüme, hiçbir te’vil ve hiçbir tefsire Kur’ân denemez... Zira meal, tercüme, tefsir ve te’vil dediğimiz şeyler, bunları yazanın bilgisi, marifeti, idrak ufku ve istidadı ölçüsünde bazı şeyler ifade etse de katiyen Kur’ân’ı bütün derinlikleriyle aksettiremez.

*Sakarya Üniv. İlâhîyat Fak. Öğrt. Üyesi 

dayduz@yeniumit.com.tr

Dipnotlar

1. ez-Zehebî, et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn, 1/23; Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 1/27-28.

2. Elmalılı, M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, 1/3.

3. Muhsin Demirci, Tefsir Usulü ve Tarihi, İFAV., İstanbul 1998, s. 90.

4. Hidayet Aydar, Kur’ân-ı Kerim’in Tercümesi Meselesi, İstanbul 1996, s. 240 vd.

5. ez-Zerkânî, Menâhilü’l-İrfân, Beyrut 1988, 2/121; Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 1/29; Muhsin Demirci, a.g.e., s. 91.

6. Elmalılı, a.g.e., 1/3.

7. M. F. Gülen, “Kur’ân-ı Kerim ve Meali Üzerine”, Yeni Ümit, Nisan-Mayıs-Haziran, 2005.

8.Salih Akdemir, Cumhuriyet Dönemi Kur’ân Tercümeleri, Ankara 1989, s. 32.

9.ez-Zerkânî, Menâhil, 2/121vd.; Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 1/29.

10. Bkz.: Bakara Sûresi, 2/23; İsrâ Sûresi, 17/88.

11. Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 1/29-33; Süleyman Mollaibrahimoğlu, 3 Makale, İstanbul 2000, s. 32-33.

12. M. F. Gülen, a.g.m.

13. Mektubat, R.N.Külliyatı, 1,508.

14. Mektubat, R.N.Külliyatı, 1,508.

15. Mektubat, R.N.Külliyatı, 1,508.

16. Mektubat, R.N.Külliyatı, 1,508.

17. Mektubat, R.N.Külliyatı, 1,535.

18. Mektubat, R.N.Külliyatı, 1,535.

19. Mektubat, R.N.Külliyatı, 1,535.

20. Şualar, R.N.Külliyatı, 1,976.

21. Mektubat, R.N.Külliyatı, 1,556.

22. Mektubat, R.N.Külliyatı, 1,556.

23. Mektubat, R.N.Külliyatı, 1,556.

24. Niyazi Beki, Kur’ân İlimleri ve Tefsir Açısından Bediüzzaman Said Nursi’nin Eserleri, İstanbul 1999, s. 86-94.

25. Elmalılı, a.g.e., 1/22; M. F. Gülen, a.g.m.

26. Cerrahoğlu, Tefsir Tarihi, 1/33.