Ortaçağ İslâm dünyasında Haçlılara karşı vermiş olduğu mücadele ile tanınan Nureddin Mahmud b. Zengî, Musul Atabegi İmâdeddin Zengî’nin oğludur. Nureddin 11 Şubat 1118’de Haleb’de doğdu. İyi bir eğitim alan Nureddin, gençlik yıllarında askerî kabiliyeti ile ön plana çıktığı için babası ile birlikte seferlere katıldı. İmâdeddin Zengî’nin ölümünden sonra (1146) Haleb’e gelerek Zengîler’in Haleb kolunu kurdu. Musul ve çevresine ise büyük kardeşi I. Seyfeddin Gazi hakim olarak Zengîler’in Musul kolunu tesis etti. Nureddin Mahmud’un tarih sahnesine çıktığı dönem, Haçlıların İslâm dünyasının ortasında, Urfa, Antakya, Kudüs ve Trablus’ta devletçikleri olduğu dönemdir.
Nureddin Mahmud’un Haçlılar’a Karşı İlk Mücadeleleri
İmâdeddin Zengî, ölümünden kısa bir süre önce Haçlıların elinde bulunan Urfa’yı alarak buradaki kontluğa son vermişti (1144). Ancak onun ölümünden sonra Urfa Kontu II. Joscelin, bir kısım Ermeni ile anlaşarak Urfa iç kalesi hariç diğer yerleri ele geçirdi. İç kaleye çekilen Müslüman askerlerin yardım istemeleri üzerine harekete geçen Nureddin’in Urfa’ya yaklaşması ile Kont kaçtı ve böylece Urfa yeniden Zengî hâkimiyetine girdi.
Nureddin Mahmud, daha sonra Haçlıların elinde bulunan Artah ve Keferlâsa’yı aldı. Haçlılar, babası Zengî’nin ölümünden sonra onun topraklarını kolaylıkla alacaklarını sandılar, fakat Nureddin daha işin başında buna izin vermeyeceğini gösterdi.
İnnib Muhârebesi (1149)
Urfa’nın kaybı Avrupa’da büyük bir yankı uyandırdı. Bunun üzerine bölgedeki hakimiyetlerini kaybetmek istemeyen Haçlılar, 1147 yılında II. Haçlı Seferi’ne başladılar. 1148 yılının ilkbaharında Filistin’e ulaşan Haçlılar Dımaşk’ı kuşattılar. Dımaşk Atabegi Abak’ın yardım çağrısı karşısında büyük kardeşi ile yardıma giden Nureddin, Haçlıların aralarındaki anlaşmazlık nedeniyle geri çekilmeleri üzerine karşı harekete geçip Arima (Urayma)’yı kuşattı ve kısa sürede ele geçirip kaleyi yıktı. Arima yenilgisine karşı misilleme yapmak için Haleb’e saldıran Haçlılar karşısında Nureddin, Dımaşk Atabegliği’nin veziri olan Üner’den gelen yardımcı kuvvetlerle İnnib Kalesi’ni kuşattı. Haçlılar İnnib Kalesi önünde çok ağır bir yenilgi aldılar. Çok sayıda Haçlı askeri öldürülerek büyük miktarda ganimet ele geçirildi. Ölen Haçlılar arasında Esededdin Şirkuh tarafından öldürülen Antakya Prinkepsi Raimond da bulunuyordu (1149).
Nureddin, Antakya Prinkepsi’nin ölümünü fırsat bilerek şehirdeki Haçlı hâkimiyetine son vermek adına Dımaşk Atabegliği’nin askerleri ile Antakya’ya sefere çıktı. 1149 yılında Antakya önünde karargah kurdu. Şehri teslim etmelerini istediyse de buna olumlu bir cevap alamadı. Bunun üzerine Efâmiye Kalesi’ne doğru yola çıktı. Nureddin, kaleyi savaşmadan ele geçirdi (1150). Ardından tekrar Antakya’ya geldi. Şehrin düşmeyeceğini anlayınca kuşatmayı kaldırdı ve Haleb’e döndü. Antakya ve çevresine yaptığı geniş çaplı akınlarda çok sayıda Haçlı askeri öldürüldü ve bir kısmı da esir alındı.
Nureddin, II. Joscelin’in elinde bulunan yerleri almak için yaptığı bir seferde ağır bir yenilgi aldı. Yenilgiye rağmen mücadeleyi bırakmayan Nureddin, Türkmenlere haber göndererek II. Joscelin’i yakalayana büyük ödüller vereceğini ilan etti. Nihayetinde II. Joscelin, Nureddin’in hizmetindeki bir Türkmen tarafından yakalandı ve Haleb Kalesi’nde hapsedildi (1150). Böylece onun elinde bulunan Antep, Tell-Bâşir, Azâz, Tell-Hâlid, Râvendân, Burcu’r-rasas, Bâre Hisan, Kefersûd, Keferlâsa, Dülûk ve Maraş gibi şehir ve kaleler Nureddin Mahmud ve ittifak yaptığı Türkiye Selçuklu Sultanı I. Mesud ile Artuklu Beyi Timurtaş tarafından zaptedildi (1151).
Nureddin Mahmud’un Dımaşk’ı Alması
Nureddin, vezir Üner’in ölümünden sonra Dımaşk’ı almak için harekete geçti. Yaptığı ilk seferde Haçlıların Dımaşk’a yardıma gelmesinden dolayı kesin bir başarı elde edemedi, ancak şehri tâbiiyeti altına aldı. 1151 yılındaki ikinci seferde de Haçlılar şehre yardıma geldi, fakat bu kez etkili olamadılar. Haçlıların geri dönmesinden sonra Nureddin, şehri tekrar kuşattıysa da yine şehri alamadı. Askalân’ı ele geçiren Haçlılar, bölgede hakimiyetlerini güçlendirmek adına Dımaşk’a da göz dikmeye başladılar. Bunun üzerine Nureddin, Haçlılara karşı verdiği mücadelede işini kolaylaştırmak ve Mısır yolunu açmak için Dımaşk’ı ele geçirmeyi zorunlu gördü. Zira Haçlıları Askalân’dan uzaklaştıramamasının nedeni de arada Dımaşk’ın olmasıydı. Nureddin iyi bir plan ile Dımaşk Atabegi Abak’ı kumandanları hakkında kuşkuya düşürerek kumandanları şehirden uzaklaştırdı ve böylece şehri ele geçirdi (1154).
Haçlılar ile Mücadelenin Doruk Noktasına Ulaşması
İskenderiye Kuşatması
Nureddin, Dımaşk’ı ele geçirmesiyle birlikte artık Haçlılara karşı mücadelede doruk noktasına ulaştı. Yaptığı seferlerin çoğu Haçlıların güçten düşmesine ve artık kendisi karşısında tutunamayacaklarını anlamalarını sağladı. Bu sâyede Nureddin, zaman zaman savaşmadan Haçlıların ellerinde bulunan yerlere hâkim oldu. Buna örnek olarak, Tell-Bâşir Kalesi’nde bulunan Haçlıların kaleyi kendiliklerinden Nureddin Mahmud’a teslim etmeleri gösterilebilir.
Nureddin Mahmud’un Dımaşk’ı almasından sonra Suriye’de ele geçirdiği yerleri tahkim etmesi için zamana ihtiyacı vardı. Diğer taraftan da Hârim’i Haçlıların ele geçirmesi, onun karşı harekete geçip burayı kuşatmasına neden oldu. Kuşatma sırasında Kudüs Kralı’nın barış teklifine olumlu cevap verdi. Yapılan bir antlaşmayla Hârim’e bağlı bölgenin yarısı Nureddin’e verildi (1156). Kudüs Krallığı ile antlaşma yapılmasına rağmen Kudüs Kralı, 1157 yılında Banyas’ta konaklamış bir Türkmen kafilesine saldırdı. Çoğunu esir alarak bütün sürülerini ele geçirdi. Antlaşmanın bozulması üzerine Dımaşk valisi Esededdin Şirkuh ve Nureddin’in kardeşi Nusretüddin, Dımaşk yakınlarında Haçlıları bozguna uğratıp çok sayıda esir aldılar. Alınan esirler Banyas’taki olaylara karşılık kılıçtan geçirildi.
Bu olaylardan sonra Nureddin, Banyas’ı almak için harekete geçti ve şehri ele geçirdi, fakat iç kaleyi alamadı. Diğer taraftan Kudüs Kralı’nın yaklaştığını öğrenince geri çekilerek beklemeye başladı. Kral bölgeye ulaşıp, tahribatı tamir etti. Sonra Taberiyye’ye doğru yola çıktı, ancak daha bölgeden ayrılmadan Nureddin âni bir baskın ile onları bozguna uğrattı (1157).
Nureddin, Banyas’ta Kudüs Kralı’nı bozguna uğratmasından bir süre sonra Haleb’de ağır bir hastalığa yakalandı. Bunu fırsat bilen Haçlılar, Ba’lebek ve Şeyzer’e saldırdılar, ancak kaydadeğer bir başarı elde edemediler. Nureddin, iyileştikten sonra, hastalığında bölgesine saldıran kardeşi Nusretüddin’den Harran’ı geri aldı (1159).
1164 yılına gelindiğinde çevresindeki emîrlere Haçlılara karşı cihad çağrısında bulundu. Bunun üzerine ona katılan Musul Atabegi Zeyneddin Ali Küçük ve Artuklular’dan Fahreddin Kara Arslan ile beraber Hârim Kalesi önüne geldiler. Kale kuşatması sırasında Antakya Prinkepsi Bohemond, Trablus Kontu Raimond ve Hugues de Lusignan idaresinde Haçlı ordusu yardıma geldi. Müslüman ve Haçlı ordusu arasında Hârim önünde çok şiddetli bir savaş vuku buldu. Savaş sonunda ağır bir hezimete uğrayan Haçlılar, çok telefat verdiler. Haçlı liderlerinin tamamı (Ermeni Toros ve kardeşi hariç) esir edildi. Bu şekilde Hârim kolayca ele geçirildi. Nureddin, Haçlılara bir darbe daha vurmak için Ali Küçük ile birlikte Arka, Arima ve Safisa’yı zapetti. Ardından Haçlılara bir darbe daha vurarak 1148 yılından beri hakim oldukları Banyas ve Hunin’i aldı.
Nureddin’in Haçlılara karşı verdiği başarılı mücadelede zaman zaman mağlubiyetler aldığı da görülmektedir. Nitekim Haçların Askalân kuşatmasında, 1162 yılında Hârim Kalesi’ne yaptığı seferde ve 1163 yılında Hısnü’l-Ekrâd önünde başarısız oldu.
Mısır’ın Alınması
I. ve II. Haçlı seferleri arası Anadolu, Suriye ve Filistin
Fâtımî veziri Şaver, vezirlikten azledildikten sonra Nureddin’den yardım istedi (1163). Kendisinin tekrar vezir olması durumunda Nureddin’e bütün askerlerinin masraflarını karşılayacağını ve Mısır’ın gelirlerinin üçte birini ona göndereceğine dair söz verdi. Nureddin, Şirkuh komutasında bir orduyu Mısır’a gönderdi ve bu yardımla Şaver tekrar vezirlik makamına oturdu. Ancak Şaver, daha önce verdiği sözü tutmadı ve üstüne Nureddin’e karşı Haçlılarla ittifak kurdu.
Nureddin, 1169 yılında Caber Kalesi’ni ele geçirerek en önemli hedeflerinden birini gerçekleştirmiş oldu. Mısır’ı ele geçirmek için harekete geçip Bilbîs’i alan Haçlılar, Kahire önlerine gelip karargah kurunca Fâtımî Halifesi Âdıd-Lidînillah ile Şaver, Nureddin’e mektup göndererek acil yardım isteğinde bulundular. Şaver bir yandan da Haçlılarla iyi ilişkiler kurup onları uzaklaştırmaya çalışıyordu. Yapılan görüşmeler sonunda Haçlılar, 100 bin dinar peşin olmak üzere 1 milyon dinar karşılığında geri çekilmeyi kabul ettiler. Mısır’ın Nureddin’e teslim edilmesinden korktukları için 100 bin dinarın gelmesini beklemek üzere yakın bir yere çekildiler. Bu sırada Nureddin, Şirkuh’un komutasında Mısır’a bir ordu daha gönderdi. Haçlılar gelen kuvvet karşısında geri çekilmekten başka bir çare bulamadılar. Şirkuh, Kahire’ye girdi ve idareyi ele alarak vezir tayin edildi. Ancak bu görevde sadece iki ay kalabildi. İki ay sonra ölümü ile yerine yeğeni Selâhaddin-i Eyyûbî vezir oldu (1169). Mısır’ın alınmasından sonra büyük bir korkuya kapılan Haçlılar, Kudüs’ü kaybetme korkusuyla Avrupa’dan yardım istediler. Avrupa’dan gelen yardım ile 1169 yılında Dimyat’ı kuşattılar. Şehir 50 gün boyunca kuşatma altında kaldı. Şirkuh’un ölümüyle yerine geçen Selâhaddin, Nureddin’e elçi gönderip durumdan haberdar etti. Bunun üzerine Nureddin, kuşatmaya katılmış olan Haçlıların boşalttığı yerlere seferler düzenledi. Yağma ve tahribatta bulundu. Bu durum karşısında Haçlılar, Dimyat kuşatmasını bırakıp geri dönmek zorunda kaldılar.
Haçlılar’a Karşı Yaptığı Son Seferleri
1172 yılında Lâzıkiyye limanına demirleyen mallarla dolu olan iki gemiyi Haçlılar ele geçirdi. Nureddin ve Haçlılar arasında barış antlaşması olduğu bir dönemdi, ancak Haçlıların yaptıkları bu hareket barışın bozulmasına neden oldu. Nureddin’in uyarılarına olumsuz mukabelede bulunuldu. Bunun üzerine harekete geçen Nureddin, Haçları mağlup etti. Ordusuyla Trablus yakınlarına kadar giderek bölgeyi tahrip etti ve pek çok Frank öldürdü. Yine aynı yıl Haçlıların Dımaşk’a bağlı Havrân’ı yağmalamaları üzerine harekete geçen Nureddin, onları Dımaşk’a bağlı es-Sevâs’ta yakaladı ve mağlup etti. Ardından bu kez Nureddin, Haçlılara karşı sefere çıktı ve önlerine çıkan tüm Haçlıların mallarını yağmalayıp onları esir etti. Bunun üzerine Haçlılar, bölgeden geri çekildiler.
Sonuç
Nureddin Zengî’nin Şam’da yaptırdığı medrese ve türbesinin kubbeleri
Nureddin Mahmud, Mısır’a gitmek üzere hazırlık yaptığı sırada Dımaşk Kalesi’nde vefat etti (15 Mayıs 1174). O bir İslâm mücahidi, dindar ve adaletli bir lider olmanın yanında, üstün kâbiliyetli bir devlet adamıydı. Siyaset açısından büyük başarılar elde ederken bir yandan da devleti ayakta tutan kurumlar tesis etmiştir. Bu sebeple onun İslâm müesseseleri tarihinde müstesna bir yeri vardır. Hükümdarlığı boyunca Haçlılara karşı pek çok sefere çıkmış, onlara en ağır yenilgiler tattırmış ve bölgede Haçlıların etkinliğini kırmış bir liderdir. Hükümdarlığı boyunca en büyük ideali, Haçlılarla komşu olan İslâm ülkeleri arasında bir birlik oluşturup kendisinin komuta ettiği bir cephe oluşturmaktı. Bu yolda bir takım ittifaklar kurmuşsa da isteğini tam anlamıyla yerine getirememiştir. Haçlılara karşı yaptığı amansız mücadele bütün Haçlı devletçiklerinin ortadan kaldırılmasını o anda sağlamamış olsa da daha sonra Kudüs’ün Selâhaddin-i Eyyûbî tarafından fethine zemin hazırlamıştır.
Suat KAYMAK yazdı.
Kaynaklar
Alptekin, Coşkun, “Musul Atabegliği (Zengîler) 1127-1233”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, İstanbul 1988, s. 533-578.
Cahen, Claude, Haçlı Seferleri Zamanında Doğu ve Batı, trc. Mustafa Daş, İstanbul 2010.
Holt, P. M., Haçlı Devletleri ve Komşuları, trc. Tanju Akad, İstanbul 2007.
İbnu’l-Esîr, İslâm Tarihi: el-Kâmil fi’t-târîh tercümesi, XI, trc. Abdülkerim Özaydın, İstanbul 1987.
Kök, Bahattin, “Nûreddin Mahmud Zengî”, DİA, XXXIII, (2007), s. 259-262.
Kök, Bahattin, “Nuruddin Mahmud’un Mısır’ı Ele Geçirmesi ve Fatimilerin Yıkılışı”, A. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9, (1990), s. 165-187.
Kök, Bahattin, “Nuruddin Mahmud’un Mısır’ı Ele Geçirmesi ve Fatimilerin Yıkılışı”, A. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10, (1991), s. 130-148.
Runciman, Steven, Haçlı Seferleri Tarihi, I-II, trc. Fikret Işıltan, Ankara 20084.
Setton, M. K., “Nureddin’in Faaliyetleri”, trc. K. Yaşar Kopraman, A. Ü. Tarih Araştırmaları Dergisi, IV/6-7, (1966), s. 505-520.
Usta, Aydın, Çıkarların Gölgesinde Haçlı Seferleri: Müslüman-Haçlı Siyasî İttifakları, İstanbul 2008.
XXXXXXX
Melâmîlik ve Osmânlı Devri Melâmîleri” Kitabı Hakkında Birkaç Söz
Gönderen: 'murekkep' | Tarih: 06 Eylül 2015
Şaban Er’in bundan önce yayınlanan “Nahîfî Süleymân Efendi Külliyâtı” kitabında olduğu gibi “akademik bir pâye, makâm ve sâye için yazmadığını” bildirdiği, oryantalist esâslı ve usûllü değil, “Ehl-i Sünnet İ’tikâdı gayreti”yle kaleme aldığını söylediği, Eski[mez] Türkçe [Osmânlıca], Arabça, Farsça yazılmış yüzlerce “orijinal” kaynaktan, Ehl-i Sünnet âlimlerinin eserlerinden istifâdelerle hazırladığını beyân ettiği son eseri “Melâmîlik ve Osmânlı Devri Melâmîleri” isimli büyük boy 638 sayfalık, ciltli eseri Kutupyıldızı Yayınları’ndan çıktı. Onun üslûbuyla yazalım:
|
Âşığım Çâr-ı Yâr’e
Ehl-i Beyt-i Muhtâr’e
Her {necm-i tâb-dâr}e
Melâmîyim, Melâmî!
|
“Melâmîlik” ve “Melâmîler” öteden beri merâkları celb eden bir mevzû ve bu sâhada yazılmış çok az eser var. Şaban Er Hoca’nın bu eseri, hepsinden çok farklı. 243’ü Eski[mez] Türkçe [Osmânlıca], 63’ü Arabça, 4’ü Farsça ve 11’i Latin Harfli Türkçe eserden istifâdelerle hazırlanmış.. “Giriş”te “Melâmîlik” ve “Melâmîler” hakkında Ehl-i Sünnet âlimlerinden ba’zılarının Arabça ve Osmânlıca kitâblarından tercümeler ve sâdeleştirmelerle nakiller var. 20 sayfa kadar yazılmış.
Sonra Arabça, Farsça, Eski Türkçe kaynak eserlerden 30 kadarı muhtevâsıyla, yazma nüshalarıyla, yazarlarıyla, bulundukları kütüphânelerle tanıtılmış. Bibliyografi ve biyografi olarak bu kısım çok mühim.. Kitâbın tamâmında Göynük’lü Seyyid Bıçakçı Ömer Dede Efendi’den Halvetî-Şa’bânî, Nakşî-Müceddidî, Melâmî Şeyh Fâtih Türbedârı Hâcî Ahmed Amiş Efendi de dâhil yaklaşık 500 senelik zamânda yaşayan 50 kadar Melâmî şeyh efendiler hayâtları, silsileleri ile tanıtılırken, daha çok müellif nüshaları kullanılarak çok geniş manâda eserleri tanıtılmış. Son kısımda, ba’zıları ilk kez bu eserde olmak üzere Melâmî şeyhlerinin kabirlerinin fotoğrafları konmuş. [Sayfa: 623-638] Bizim görebildiğimiz kadarıyla, bu kitâbda şunlar da var:
{Şeyh Mollâ Nûreddîn Abdurrahmân-ı Câmî Hazretleri’nin ilk 3 sayfasını kendi mübârek el yazısıyla Hicrî 876 Senesi’nin Şevvâli [1472 Mârt ayı sonları] sonlarında yazıp Hicrî 886 Senesi’nin Cemâzi’l-Evvel ayı başlarında [1481 Hazîrân sonları] Konya’dan Sultân İkinci Bâyezîd Hân’a gönderdiği Farsça manzûm “Silsiletü’z-Zeheb” kitâbının 2b-3a varağının tıpkıbasımıdır. Sol sayfanın altında Sultân İkinci Bâyezîd Hân’ın tuğrâsı vurulmuştur. Eserin aslı Süleymâniye Kütüphânesi, Âşir Efendi Kısmı, No: 159’dadır.}
*** *** ***
Melâmîler’in Ehl-i Sünnet İ’tikâdında oldukları orijinal vesîkalarla isbât edilmiş.
Melâmîliğin ne olduğu en sıhhatli, en mu’temed eserlerden yazılmış.
Monlâ Abdurrahmân-ı Câmî Hazretleri de dâhil Şeyh Abdullâh Rûmî [Bosnevî], Harîrîzâde Seyyid Muhammed Kemâleddîn Efendi, Seyyid Sarı Abdullâh Efendi, La’lîzâde Seyyid Abdülbâkî, Cevrî İbrâhîm Efendi, Mîralay Seyyid Eyyûb Sabrî Paşa, Seyyid Abdülkâdir-i Belhî Efendi ve başka zâtların kendi el yazılarıyla yazdıkları eserlerinin mü’ellif nüshalarından tıpkıbasımlar yapılmış.
Şî’a, Hurûfî, mufaddıla oldukları iddiâ edilen Hayrabolu’lu Şeyh Ahmed-i Sârbân Efendi, Oğlan Şeyh İbrâhîm Efendi, Seyyid Abdülkâdir-i Belhî Efendi ve başka ba’zı Melâmî büyüklerinin Ehl-i Sünnet İ’tikâdı’nda oldukları orijinal eserlerle, bunların kendi kitâblarından ve mektûblarından hareketle isbât edilmiş. Hattâ Şî’a kaynakları da kullanılmış.
Oğlan Şeyh İsmâ’îl-i Ma’şûk, diğer adıyla Derviş Kemâl, bu zamâna kadar yazılanlardan çok farklı, orijinal kaynaklar kullanılarak çok ayrıntılı yazılmış.
Edebiyatçıların, eserlerinde kullanmayı her zamân ihmâl ettikleri arşiv vesîkları kullanılmış ve 30 kadar arşiv vesîkasının tıpkıbasımları yapılmış.
Simâvne Kâdîsı İsrâ’îl Efendi’nin oğlu Şeyh Bedreddîn Mahmûd Efendi’nin “Vâridât”ından hareketle, bu zamâna kadar pek yazılmayan ve hattâ hîç bilinmeyen orijinal kaynaklar ve eserler kullanılarak, kendisinin “Şî’a, Râfızî, mülhid, harâmları helâl sayan ibâhiyyeci, ihtilâlci, devlete âsî, sapık, saptırıcı” olmadığı 30 sayfa kadar vesîkalarla yazılmış. “Vâridât”a yazılan Arabça ve Türkçe şerhlerden tercümeler ve iktibâslar yapılmış.. [Sayfa: 487-518 arasında.]
Kitabın fiyatının artmaması için olmalı ki, tıpkıbasımlar renksiz yapılmış olsa da, gayet net çıkmış.
Fâtih Türbedârı Hâcî Ahmed Amîş Efendi’nin, kendisinden önce vefât eden oğlunun kabrinin yanında defn edilmesine Sultân Vahîdüddîn Hân tarafından izin verildiğini bildiren arşiv vesîkası.
“Melâmîlik ve Osmânlı Devri Melâmîleri” kitâbının dili, muhteşem Osmânlı Türkçesi’nin asâletini, nezâketini ve biraz da zorluğunu taşıyor. Bu zamâna kadar Melâmîler hakkında yazılan ansiklopedi maddelerinin muhakkak yenilenmesi, tashîh edilmesi gerektiğini, bu eseri okuyan ve okuyacak olan herkesin kabûl edeceği gerçeğini biz de burada yazmış olalım. Kitâbın 533-534. sayfasından bir bölüm aşağıdadır:
Ebû Bekr ü Ömer, Osmân u Hayder
O deryâdan çıkuben işbu cevher
Velîler içre budur bize rehber
Bizim mürşidimiz Şeyh Bedreddîn’dir
“Ehâdîs-i Nebevî Sallallâhü Aleyhi Ve Sellem”: Şahsî kütüphânemizde bulunan Seyyid Muhammed Nûru’l-Arabî Hazretleri’nin 9 sayfalık Arabça yazmasıdır. 88 Hadîs-i Şerîf yazılıdır. Hicrî 9 Rabî’u’l-Evvel 1316’da [28 Temmûz 1898], Seyyid Hazretleri’nin talebelerinden olup Prizren’in Sarâçhâne Mahallesi’nde ikâmet eden Hâcî Fazlîzâde Hakkî Efendi tarafından istinsâh edilmiştir. Başka bir yerde yazma bir nüshasını bulamadık. Seyyid Hazretleri’nin mübârek sohbetlerinden yazılan bu 88 Hadîs-i Şerîf’den ba’zıları, me’âlen şöyledir:
…
Birinci Hadîs-i Şerîf’in me’âli: {Ebû Bekr, bendendir ve ben ondanım. Ebû Bekr, dünyâda ve âhırette benim kardeşimdir.}
…
İkinci Hadîs-i Şerîf’in me’âli: {İnsânların hayrlısı, insânların kendisinden fâ’ide gördüğü insândır. İnsânların şerlisi, insânların kendisinden zarar gördüğü insândır.}
…
Üçüncü Hadîs-i Şerîf’in me’âli: {Kim bir zengine, zenginliğinden ötürü ikrâm ederse, o kimsenin dîninin üçte ikisi gider. [yıkılır.]}
…
Altıncı Hadîs-i Şerîf’in me’âli: {Nemâz, mü’minin mi’râcıdır.}
….
On üçüncü Hadîs-i Şerîf’in me’âli: {Nemâz, dînin direğidir. Kim nemâzı ikâme ederse [devâmlı kılarsa], dînini muhakkak ikâme etmiş [ayakta tutmuş] olur; kim nemâzı terk ederse, dînini muhakkak yıkmış olur.}
…
Yirminci Hadîs-i Şerîf’in me’âli: {Dünyâ, âhıret ehline harâmdır. Âhıret, dünyâ ehline harâmdır. Allâhü Teâlâ’nın dostlarına, ikisi de harâmdır.}
…
Yirmi beşinci Hadîs-i Şerîf’in me’âli: {Benim ümmetimin âlimleri, İsrâ’îloğulları’nın peygamberleri gibidir.}
…
Yirmi yedinci Hadîs-i Şerîf’in me’âli: {Âlimlerin en kötüleri, âmirlerin [devlet adamlarının] kapılarında olanlarıdır.}
…
Otuz birinci Hadîs-i Şerîf’in me’âli: {Cömerdin yemeği devâ, cimrinin yemeği belâ[dert, hastalık]dır.
…
Otuz ikinci Hadîs-i Şerîf’in me’âli: {İşlerinizde şaşırdığınızda, hayrete düştüğünüzde, kabirdekilerden isti’âne ediniz! [yardım isteyiniz!]}
…
Otuz altıncı Hadîs-i Şerîf’in me’âli: {Kibr edene kibr etmek, sadakadır.}
…
Kırk birinci Hadîs-i Şerîf’in me’âli: {Kim âşık olur, iffetini muhâfaza eder ve aşkını gizlerse ve o hâliyle ölürse, şehîd olarak vefât eder.}
…
Kırk ikinci Hadîs-i Şerîf’in me’âli: {Alî, bendendir ve ben Alî’denim.}
…
Sekseninci Hadîs-i Şerîf’in me’âli: {Âbdest, mü’minin silâhıdır.}”
|
Be hey Yûnus, sana ‘Söyleme!’ derler
Ya ben öleyim mi söylemeyince?!
Hîç kendi kendine kaynar mı kazan?!
Çevre yanın âteş eylemeyince
Türkistan – Erzurum – Sivas Hattında Bir Çay Sohbeti
Bununla birlikte büyük Türk mutasavvıfı Hoca Ahmet Yesevî’ye atfedilen bir menkıbeden, daha 12. yüzyılda, çayın Türk köylüleri arasında misafire ikram edilen bir içecek olarak kullanıldığını öğreniyoruz.
Çay kadehte dîde-efrûz olmalı
Lebrîz ü lebreng ü lebsûz olmalı
Menkıbe şöyledir: Yesevî Hazretlerinin yolu bir gün Çin sınırındaki Türkistan köylerinden birine düşer. Sıcak havanın da etkisiyle çok yorulmuştur. Tesadüfen evine misafir olduğu çiftçinin gebe karısı doğum yapmak üzeredir. Hoca’nın gelişini fırsat bilen çiftçi, karısının acı çekmeden doğurması için ondan dua etmesini ister.
Yesevî Hazretleri de bir dua yazar. Duayı kadının beline bağlarlar ve sonunda kadın kolay bir doğum yapar. Bu duruma çok sevinen çiftçi, hemen çay kaynatıp Hoca’ya ikram eder. Sıcak çayı içen Ahmet Yesevî terler ve yorgunluğunu atar. Sonra da “Bu şifalı bir şey imiş, hastalarınıza bundan içirin ki şifa bulsunlar. Allah kıyamete kadar bu içeceğe revaç versin” diye dua eder. İnanışa göre çay bundan sonra bütün Türkler arasında yaygınlık kazanır ve şifa verici bir içecek olarak tüketilmeye başlar.
Kafkasya ve İç Asya’nın tarihine damgasını vurmuş olan üç siyasi topluluk; Ruslar, İranlılar ve Türkler arasında sulh zamanlarında yaşanan kültürel ilişkiler sırasında bazı kültür unsurları el değiştirerek birbirine geçmiştir. Örneğin Çin’de yönetici elitin konuştuğu Mandarin lehçesindeki “ça”nın küçük bir değişiklikle “çay”a dönüşerek Rusya, İran ve Türkiye’de de aynı şekilde telaffuz edilmesi, üç kavim arasında asırlarca sürmüş olan sosyal, ekonomik ve politik etkileşimin ürünüdür.
Avrupalıların çayla tanışmaları ise coğrafi keşifler ve sömürge hareketleri sayesinde olmuş ve derhal kahve, kakao ve şeker gibi çayı da sömürge maddesi haline getirmişlerdir. 19. yüzyılda İngiltere, sömürgesi Hindistan’da Assam çayını üretmeyi başarırken, yüzyılın ikinci yarısında Ruslar Karadeniz, İran ise Hazar Denizi kıyılarında üretime başladı. Çalışmak için Rus şehirlerine giden Artvinli ve Rizeli Türkler buradan getirdikleri fidanları ekmek suretiyle Anadolu’da amatör çay üretimini başlattılar. II. Abdülhamid döneminde Japonya’dan getirtilen çay fidanları Bursa, Selanik ve İstanbul’da ekildi ise de, gerekli ekolojik şartlar mevcut olmadığından üretim gerçekleşemedi.
Anadolu’da çay kullanımına dair ilk bilgileri Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde görüyoruz. Seyyah-ı şehîrimiz 1630’larda İstanbul’dan ve Bitlis’ten verdiği örneklerle çay kullanımına işaret ediyor. Ancak bu kullanımın bugünkü tüketim biçimiyle benzerliği olmayıp, çay şifalı bitki makamında mutfaklarda bulundurulan bir ıtriyat olmaktan öte geçememiştir. Çayın farmakolojik amaçlarla ve çok sınırlı bir kesim tarafından tüketimi Tanzimat’a kadar sürecektir.
Sivas’ta geçen şu anekdot da buna delalet eder: 1838 yılında Alacahan köyünde bir gece konaklayan Prusyalı subay Helmuth von Moltke, hane sahibinin sunduğu yemeğin ardından nevalesinden çıkardığı Rus çayını demleyerek köylülere ikram etmek jestinde bulunur. Alacahanlılar ilk defa tattıkları içecekten büyük lezzet duyarlar.
Moltke köyden ayrılırken, mihmandar köylünün kendisine armağan olarak bir tazı (Kangal köpeği olmalı) vermesi karşılığında o da köylülere şeker ve çay hediye eder. Moltke’den tam 81 yıl sonra şehrimize gelen bir başka yabancının anlattıkları, çay kültürünün artık yerleşmesini tamamladığını kanıtlar niteliktedir. Zira 1919 yılındaki kongre çalışmalarını izlemek üzere Sivas’a gelen Amerikalı General Harbord, Mustafa Kemal’le görüşmesi sırasında kendisine bisküvi ve çay ikram edildiğini anlatacaktır.
Tanpınar’ın ifadesiyle “bir medeniyet dairesinden çıkıp bir başka medeniyet dairesine girdiğimiz” Tanzimat devri; idari, siyasi, ekonomik yeniliklerin yanı sıra sosyokültürel dönüşümümüzün başlangıcı kabul edilir. Türk beslenme kültürünün de değişim geçirdiği bu devir, düzenli kahvaltı alışkanlığının yanında, çayın bugünkü anlamda kullanılmasının da başlangıcıdır. Kırım savaşı sırasında müttefiklerimiz olarak İstanbul’a yerleşen İngiliz ve Fransız askerlerinin aileleri İstanbul’da çay kullanımının yaygınlaşmasında model oluştururken, bu harpten ve 93 Harbi’nden sonra Kırım, Kafkasya ve diğer Türk yurtlarından koparak Osmanlı topraklarına hicret eden Çerkez, Karapapak ve diğer Türkmen topluluklar çay kültürlerini yeni yurtları olan Anadolu’ya taşıdılar.
Avrupaî yaşam biçimine kapılarını açan Türk toplumu, bu dünyaya tamamen teslim olmuş değildir. Şehzadebaşı-Direklerarası hattında gezintiye çıkmaya başlayan Türk kadınının çarşafı, peçesi ve şemsiyesi ile zarif bir Osmanlı hanımefendisi silueti çizmesi ya da Batı Mağrib (Fas) kökenli fesin kısa sürede Osmanlı erkek tipolojisini belirleyen bir simgeye dönüşmesi, Osmanlı’nın “öldü” denilen zamanlarında bile, aldığı yabancı kültür unsurlarını kendi hayatına katacak, milli bir üslup kurabilecek kadar yaratıcı olduğunun kanıtıdır. Tanpınar, Avrupakârî bir saatin, yine Frenk işi bir komodinin üzerine konulduğunda bile üzerine atılan bir işlemeli örtü ile, bir dantel parçası ile Müslümanlaşıverip öz üslubumuzun bir öğesi haline geliverdiğini yazar. Aynı şekilde Rusya kökenli semaverin üzerinin rengârenk elişleriyle kapatılması, Çin kökenli çaydanlığın altına geleneksel nakışlarla bezeli örtüler serilmesi ya da fincanın etrafının ağaç ya da pirinçten mamul oymalı kakmalı zarflarla kuşatılması bu nesneleri millileştiren uygulamalardır.
1860’lardan itibaren kahvehanelerde çay da satılmaya başlar. Çok geçmeden sadece çayın satıldığı çayhaneler açılır. Bugün olduğu gibi Osmanlı döneminde de gurbetçi yönüyle gördüğümüz Sivaslılar payitahtın kimi köşelerindeki kahvehanelerde kâh işletmeci, kâh müdavim olarak karşımıza çıkar. Ezbider (Akıncılar) köyünden Musa Çavuş’un Beşiktaş’taki kahvehanesi 1890’larda fırın işçileri, hamallar, Yıldız ve Çırağan sarayları ağalarıyla, işsizler tarafından dolup taşmaktaydı. Direklerarası’ndaki Uşaklar Kahvesi ise işçilik ya da konaklarda uşaklık yapmak için gelen Kastamonulu ve Sivaslı gurbetçilerin buluşma yeriydi.
Sermet Muhtar Alus, her ne kadar adı kahvehane olsa da, burada kahve değil, çay içildiğini belirtmektedir: “İskambil, tavla, domino gibi oyunlar yok, tütün kahve tiryakisi olan da yok. Gelsin çay.” Yazara göre burada kahve yerine çayın tercih edilmesi, tamamen ekonomik sebepten kaynaklanmakta idi: “Birbirine ikram yok, hepsi meteliğinin hesabını tutar, nasıl tutmasın ki, on beşinde tüysüz oğlanın köyünde bir karısı vardır ve İstanbul gurbetine çıktıktan yedi sekiz ay sonra bir çocuğunun doğduğu haberi gelmiştir. Aşar borcu, yol vergisi, ölen öküzün yerine alınacak yenisinin parası, candarmanın aidatı hep buradan gelecek.”
Çayı ayran, şerbet ve kımız gibi diğer köklü içeceklerden ayıran bir fark da, bunun keyif vericiler ailesine girmiş olmasıdır. Şarkiyatçılar, doğu insanının mutluluğu için en sıradan, küçük ve basit gerekçelerin bile yeterli olduğunu belirtir. Geç tanınmasına rağmen, çayın kısa sürede mükeyyifât sınıfına dâhil olmasının altında yatan en önemli faktörlerden birisi, keyif anlayışındaki bu özgünlüktür. Çay takımı denilen araç ve gereçlerin gündelik hayata hızla girmesi ve bunların Türk-İslam motifleriyle millî geleneklere uyarlanması, çay içme eyleminin en nesnelleşmiş ritüelidir.
Çayın odun ateşiyle ve semaverde hazırlanmış olanının makbul sayılması, fincan yerine bardakta içilmesi, katkı maddesi olarak şeker kullanılması vs. hep Türk’ün damak zevkinin ifadesidir. Konuğa yapılan çay ikramında konukseverlik, samimiyet, tevazu, sadelik, paylaşma, zevk, zarafet, duygusallık, nezaket, sefa gibi olumlu hislerin hepsi gizlidir. Demlenmiş çayın yaydığı koku ile bardaktaki göz kamaştıran parlak kırmızılık, hâzırûn arasında dengeli bir zevkin paylaşımına yol açar. Çay ikramı, ev sahibinin varlık derecesinden kişilik yapısına birçok özelliği yansıtır.
Çıldırlı Âşık Şenlik (1850–1913), misafir gittiği halde kendisine beklediği ilgiyi göstermeyen zengin ev sahibine söylediği taşlamada, çay ikram edilmemesini onun kabalığına yorar: “Öz köyüne teklif ettin sen bizi/ Sen neyleridin âşığı sazı/ Def çalıp oynadaydın gelini kızı/ Bardaksız, şekersiz, çaysız it oğlu it.”
Çay tüketiminin beslenme kültürümüze özgü adabımuaşeret ilkeleri çerçevesinde yerel geleneklere uyarlanması Türk işi çay sanatı olarak değerlendirilebilir. Daha fazla çay içilmeyeceğini ima etmek için (ikram edenin hatırının kırılmaması adına) Sivas’ta çay kaşığının boş bardağın ağzına düz biçimde uzatılmasının Erzurum’daki karşılığı boş bardağın tabak içerisinde yan yatırılmasıdır. Bu ima Hakkâri ve çevresinde bardağın tabağa ters çevrilmesiyle gösterilir. Erzurum’da, belirtilen hareketi yapsanız da mihmandarın “cırıldım çayı” veya “zor çayı ” denilen son bardağını da içmeden edemezsiniz.
Sohbet Erzurum üzerinde giderken, 1989 yılında ilk defa gittiğimde Erzincankapı çayhanelerinden birinde karşılaştığım, garsonun esnafa götürdüğü çayları soğutmamak için, çay tabaklarını bardağın üzerine kapatıp sonra el çabukluğuyla ters döndürüp bardağı tabağın içerisinde baş aşağı ettiği, ancak bir damla bile çayın ziyanına meydan vermediği fizik hareketini hayranlıkla izlediğimi anlatmazsam yazının eksik kalacağını düşünüyorum.
Türk çay geleneğinde sıvının niteliği de şiirsel bir dille belirlenmiştir: “Çay kadehte dîde-efrûz olmalı/ Lebrîz ü lebreng ü lebsûz olmalı”. Yani cam bardaktaki çay, göz kamaştıracak kadar parlak, dudağı yakacak derecede sıcak, bardak ağzına kadar dolu olmalı ve içildiğinde ağızda buruşturucu bir tat bırakmalıdır. Böylelikle çay sefasını dört ana kaideye oturtan bu dizeler, “dudak payı” adıyla bilinen alışkanlığa da reddiyedir bir yerde.
Tarihçi dostum Ağahan Begliyev, ülkesi Türkmenistan’da odun ateşinde yapılmayan çayın muteber sayılmadığını belirtir. Onun anlatışına göre nefis bir çayın üç kaytarma aşamasından geçmesi gerekir: Kitri adı verilen kapta kaynayan su, içerisinde yeterli miktarda çay yaprağı bulunan çâyneğe kaytarılır, yani dökülür. Hazırlanan çay, sıra sıra dizilmiş olan kâselerden birine kaytarılır. Ardından kâsedeki çay yeniden çâyneğe boşaltılır. Bu işlem üç defa tekrarlanır. Amaç çay yaprağının suya iyice karışarak rengini bırakmasını ve sonra da dibe çökmesini sağlamaktır. Üç defa kaytarma işi halk arasında şöyle ifade edilir. Bir kaytar(ır)san lay, iki kaytar(ır)san may, üç kaytar(ır)san çay olur. Yani birincisinde alacalı, ikincisinde ortalama rengi haiz, üçüncüsünde ise tam kıvamlı çay elde edilir. Üç kere kaytarma işinden sonra çâyneğin üzeri bir havluyla kapatılarak çayın üstü yapılır, yani demlendirilir. Şu tarif, kökeni Türkmenistan’a dayanan İlbeyli Türkmenlerine mensup annemin tarifinden hiç farklı değil.
Erzurumlu şair İhsan Çoşkun Atılcan’ın kıtlamayı tarif eden aşağıdaki dörtlüğünde limona açtığı savaş şayan-ı dikkattir: “Ufak ufak kırılmakta şekerler/ Dil üstünde kıtlamasın içerler/ Limon, çayın namusunu lekeler/ Bâkiresi bir bardakta taze çay”Kıtlamalık şeker imalinde meydana gelen tozlardan mülhem olsa gerek, Erzurum’da fabrikasyon ürünü “toz şeker”in adı da “şeker tozu”dur. Bu özgünlüğe katkı bakımından, aynı yöre insanının kuru çayı ifade için tam isabetli olarak “çay otu” deyimini kullandığını da belirtmek zorunda hissediyorum kendimi.
“SEN KITLAMA İÇME GAYMAKAM BEG!”
Kıtlama tekniğinin, şekerden tasarruf etmek amacıyla Harb-i Umûmî’nin yol açtığı kıtlık yıllarında ortaya çıktığı bilinse de, bu da semaver gibi Rusya’dan alınma bir alışkanlıktır. 19. yüzyıl Rusya’sında traktir adı verilen çayhanelerde kullanılan bu teknik aynıyla Kars ve Erzurum’a duhul etmiş, oradan muhacirler marifetiyle Sivas’a taşınmıştır. Bu teknikte leblebiden daha küçük şeker parçası yanakla üst çene kemiği arasına hapsedilir. Ağza götürülen çay yudumu buradan emilmek suretiyle dişler arasından süzülen cüzi şekerle tatlandırılır. Bu kadarcık şekerle yirmi bardağa yakın çay içen Erzurumlu tiryakilere bu satırların yazarı defalarda şahit olmuştur.
Hemen belirtelim ki fabrikasyon ürünü küp şekerle bunu yapmanın imkânı yoktur. Ayrıca kelle şeker parçasını, birden erimesine fırsat vermeden ağzın belirtilen bölgesinde hıfzetmenin ilmini de bilmek gerekir. Aksi takdirde her yudum için koca bir şekeri feda etmek gerekir ki, bunu ne mide ne de cüzdan kaldırır. Bu, kıtlık nedeniyle şeker bulamadıkları için tiryakilerin çaylarını üzüm, kayısı ve erik kurularıyla tatlandırdıkları bir dönemde yaşanan şu olayla sabittir: Kars’ın bir köyünde yaşayan Ağa namıyla meşhur varlıklı kişi, biriktirdiği şekerlerle çay içtiği esnada kaymakam çıkagelir. Misafire derhal çay ikram edilir. Kaymakam önündeki şekerlerden bardağa üçer dörder parça atarak karıştırmaya başlar. Konuğun ölçüsüz tüketiminden canı yanan Ağa, onun da kendisi gibi kıtlama içmesini, bu halde daha fazla lezzet alacağını söyler. Kaymakam teklife uyarak, çayı kıtlama içmeye başlar. Ancak işin tekniğini bilmediğinden, her yudum için ağzına bir tane şeker atıverir. Şekerlerin dibe vurması karşısında adeta yüreğine kor düşen Karslı Ağa bunun üzerine yaptığı teklifi geri alır ve şöyle seslenir: “Gaymakam beg evlâdım, öyle gıtlama içip menim üregimi yandıracağına, bildiğin kimi salma iç de öz üregin yansın!”
Kıtlık yıllarında tatlandırıcı ihtiyacını bu şekilde karşılayan insanımız, bardağı da kendisi imal etme yoluna gitmiştir. İspirtoya batırılan ipin bir şişenin ortasından bağlanarak yakılması ve suyun altına tutulan kızgın şişenin ip çizgisinde kendiliğinden düzgün biçimde çatlamasıyla elde edilen yarım şişenin ağız kısmının eğelenmesiyle meydana getirilen bardak yapım tekniğini, Sivaslılar yakından bilirler.
Kıtlığın yol açtığı sefalet, bir yandan tiryakileri canından bezdirmiş, bir yandan da mutfak eşyalarının çürüyüp yok olmasına neden olmuştur. Bununla ilgili olarak Zülâlî’nin “Şekerim Kalmadı Kahvem Tükendi” başlıklı şiirine müracaatta fayda vardır. Sivas’ta meskûn Erzurumlu muhacirlerin, çay yokluğuyla karşılaştıkları kıtlık yıllarında söyledikleri ve sonradan tekerleme formatı kazanan deyiş de şöyledir: “Çay çıktı kırka/ İçeriz korka korka/ Çay çıktı yüce dağ başına/ Demliği getir karşıma/ Üç gündür içmemişem/Aklım gelsin başıma.”
SEMAVER VE TASAVVUF
Semaverin mucidi Ruslar olsa da, ona kültürel değer yükleyen Türklerdir. Bu nedenle Çin ve Japonya’daki çay demleme sanatı ve ritüelinin, kültürümüzde semaverle ifadesini bulduğunu söylemek mümkündür. Bu usûl, çay hazırlamanın ve takdiminin en şık, en zarif şekli kabul edilmiştir. Rus aristokratları gibi bazı Osmanlı elitinin de yanlarında taşıdıkları odun kömürüyle çalışan bu alet yardımıyla yapılan içecek, “Semaya yükselir dûd-ı siyâhı / Semaverle yapılır çay padişâhı” beyti ile övülmüştür. Semaver çayı, özellikle akşam sohbetleriyle mana kazanan Türklere mahsus misafir ağırlamalarının vazgeçilmez enstrümanı olmuştur.
Pîr-i Türkistan Hazretlerinden gelen mirasla tasavvuf çevrelerinde çayın kutsiyet kazanması gibi, semaver de sûfî meclislerinde özel bir yere oturmuştur. Tarikat ehlinin akşam ve gece ayinlerinde zinde kalmak için kahve içmeleri alışkanlığı, çayın yaygınlaşmasından sonra bu içecekle devam ettirilmiştir. Zikir aralarındaki dinlenmelerde, semaverin etrafında yapılan dinî ve dünyevî sohbetin, gönülleri tedavi etmekte etkili olduğuna inanılmıştır. İşte tıbbî açıdan beyin ve vücudun diğer uzuvlarına sağladığı faydalarla çay, Allah’ın bahşettiği nimetlerin en büyüklerinden biri kabul edilmiş; semaver ise manevi yönden gönüllere safa veren bir ortam hazırlamasından dolayı şifahaneye benzetilmiştir. Sûfîler “Eş-şâyü şarâbü’l-âşıkîn” fehvasınca çayı içip kendilerinden geçmişler; hatta bu yüzden onu, “küçük derviş” saymışlardır.
Birçok varyantı bulunan Çayname (Çay İlahisi ya da Semaver İlahisi olarak da maruftur), çayın tasavvufî halk şiirimize konu edilişinin en erken örneklerindendir. “Hüner senin ay semaver” nakaratlı şiirin “Semaverin bacası var/ Karabağ’da yücesi var/ Kafkasya’da hocası var” dörtlüğünde semaverin kökenine vurgu yapılırken; “Semaverin çayı çiçek/ Gelin ihvanlar çay içek/ Çay olmayan meclisi geçek” dörtlüğünde çaysız oturmaların anlamsızlığına dikkat çekilmiştir. “Akşamdan çaya başlanır/ Suyu tükense aşlanır/ Yârim bundan pek hoşlanır” ve “Semaverin kulpu iki/ Hiç durmadan çeker zikri/ İçtik çayı ettik şükrü” dörtlükleri çay ve semaverin tasavvufi hayattaki yerini belirler.
Amasya kültüründe semaverin elmadan daha eski ve köklü bir yere sahip olduğu ileri sürülmektedir. Bugün müstakil meskenlerde olduğu gibi apartman dairelerinin balkonlarında sabah çayları semaverde demlenmekte; soğan tarlasına giden işçi kadınlar, beraberlerinde semaver götürmektedirler. Ahmet Turan Alkan da, Sivas’taki Yukarı Tekke mevkii eteğindeki mesire yerinde yakın zamanlara kadar sûfîlerin toplandıklarını ve burada semaver çayı içerek yukarıdaki ilahiyi söylediklerini anlatmaktadır.
Sözlü edebiyat açısından üretken bir yapıya sahip olan Türk milleti, çay hakkında çeşitli ürünler ortaya çıkarmıştır. Yüzyıllar önce kahvenin sosyal yönüne işaret etmek için söylenmiş olan düzgü, çay ve çayhanenin yaygınlaşmasından sonra “Gönül ne çay ister ne de çayhane/Gönül sohbet ister çay bahane” şeklinde ifade edilir olmuştur. Yine yârân meclislerinde kahvenin yerini ve önemini betimleyen “Kahve ile tütün/Keyifler bütün” sözüne nazire yapılmak istenircesine, “Es-sohbeti bilâ çay/Ke’s-semâi bilâ ay” (Çaysız sohbet, kamersiz gökyüzü gibidir) tekerlemesi üretilmiştir. Çay konulu tekerlemeler sûfî meclislerinde daha sık kullanılmıştır: “Çayı icat etti bir pir/ Sabaha iki, akşama bir” tekerlemesi uyarınca, boşalan bardaklar yenilendikçe sohbet koyulaşır. Belli bir aşamadan sonra içeceğin zevki ve amacı unutulur; çay, konuşan kişinin zihnini canlı tutan, enerjisini düzenleyen sıradan bir nesne hükmü kazanır. İçeceğin bu gücü, “Çay dervişin mazotudur” sözüyle ifade edilmiştir.
Tekerleme konusunda hayli üretken olan Azerbaycan Türkleri ile Doğu Anadolu bölgesindeki Azeriler arasında söylene gelen tekerlemelerden birisi şöyledir: “Çayın biri gaydadır/ İkisi cana safadır/ Üçü dem getirer/ Dördü gem getirer/ Çıktın beşe, vur on beşe/ Çay nedir, say nedir?” Aynı tekerlemenin Sivas’taki söyleniş biçimi “Üç neşe, sür beşe/ Ev sahibi güleçse, sür ta on beşe” şeklindedir.
Bu bahsi, çağdaş Özbek şairi Erkin Vahidov’un şu şiiriyle kapatalım: Gerçi şunça mağrur tursa hem/ Piyalege egiler çaynak/ Şunday ekan, manmanlik neçün?/ Kibru hava nimege kerak?/ Kemterin bol, hatta bir kadam/ Otma ğurur astanesiden/ Piyaleni insan şuning-çün/ Öper daim peşanesiden
Ağırbaşlı ve vakur insanın kendini beğenmiş insana olan üstünlüğünü çaydanlıkla fincan arasındaki ilişkiyle izah eden şiiri sevgili V. Savaş Yelok Türkiye Türkçesine şöyle aktarır: Ne kadar gururlu dursa da çaydanlık fincana doğru eğilir. Öyleyse bencillik niçin, kibir ve heves neye gerek? Alçakgönüllü ol, hatta gururun eşiğinden bir adım bile atma. İnsan bunun için öper fincanı daima alnından.
Çay Türkçemize sayısız kelime ve deyim kazandırmıştır. Sıvının tükenmesinden sonra demlikte kalan tortunun üzerine yeniden kaynamış su eklemek suretiyle çay elde etme tekniğine aşlama adı verilir. Kelimenin kökü aşılamadır ve bir anlamda, tükenen çaya dışarıdan müdahale ile hayat vermek, yeniden elde etmek için bu yönteme başvurulur. Aşlama tekniğinin Sivas’taki adı çavuşbaşı’dır. Bitlis yöresinde çay hazırlama eylemi çay bırakmak deyimi ile ifade edilmiştir. Sivas’ta kahvaltı tamamladıktan sonra katıksız içilen çaya kafa çayı adı verilir ki, keyif bu son bardaktadır. Batı bölgelerinde ise, layıkıyla hazırlanmış çay okkalı çay, Hacı çayı gibi ifadelerle övülmüştür.
Türkiye’nin bazı yörelerinde çocuklara ve hassas kişilere içirilen açık renkli ve ılık çay, paşa çayı deyimiyle güzelleştirilmiştir. Bu deyim, Rusya’da daha çok kadınlar ile ince ruhlu kişilerin tercih ettikleri “offizerskiy çay” (subay çayı) denilen açık çay içme alışkanlığını hatırlatmaktadır. Osmanlı döneminde çay kullanmayı alışkanlık haline getiren kimseye Farsça çaynûş adı verilmiştir. Önüne geldiği kelimeye “çeken”, “çekici” anlamı katan Farsça “-keş” ekiyle Sivas’ta çaykeş tabiri türetilmiştir.
SONSÖZ
Çayın Türk sosyal ve kültür hayatındaki yeri birkaç kitap çıkaracak zenginliktedir. Yukarıda bunlardan çok azına işaret edilebildi. İlk bakışta sıradan gibi görünen bir Uzakdoğu içeceğinin kültür hayatımızda nasıl bir derinlik kazandığı ortadadır. Ne yazık ki, modern yaşam biçimi, yeni nesilleri, birçok zenginliğimiz gibi çayın güzelliklerinden de mahrum etmeye yetmiştir. Odun yerine elektrik, semaver yerine ketıl, çay otu yerine poşetin kullanıldığı modern tüketim tarzı, Türk damak zevkini okşamadığı gibi, sözlü edebiyat ürünlerini de alıp götürmektedir. Buna rağmen toplumumuz çaydan vazgeçmemiştir. Çay tüketiminde hala en üst sıralardayız.
Son yıllarda çayhane anlayışında da belirgin bir dönüşüm yaşanmaktadır. Kars, Erzurum ve Sivas gibi bölgelerde çayhane cam ve tabelalarında görülen “közde çay” ya da “odun ateşinde çay” şeklindeki sloganlar, çay zevkine dönüşü müjdelemektedir adeta. Bu işletmelerin adlarının muhabbet, birlik, eren, sohbet, Mevlana, Karakoyun, Yunus Emre, Yesevi gibi edebiyat ve kültür tarihimize mal olmuş sembollerden seçilmesi; iç dekorasyonlarında çağdaş döşeme malzemelerinin yanı sıra işlevini çoktan yitirmiş otantik eşyalara yer verilmesi, söz konusu dönüşümü tamamlayıcı niteliktedir. Böylece Pîr-i Türkistan Hazretlerinin menkıbesiyle başlatmış olduğumuz çay muhabbetini yine onunla bitirmiş oluyoruz. Bu sonuç, insani ve evrensel değerlerin hiçbir zaman eskimeyen, asırlara hükmeden yönünü ortaya koymaktadır.
Yrum gönder
.
Fatih’in Çocukluk Defteri Efsane Mi Gerçek Mi?
Fatih Sultan Mehmed’e atfedilen “çocukluk defteri” son yıllarda hızla popüler oldu. Nerdeyse hemen herkes tarafından duyuldu. Gerek bir kısım akademisyenler, gerekse bazı müzeler defterin Fatih’e ait olduğunu peşinen kabul etti.
Peki içindeki çizimlerin ne zaman yapıldığına dair hiç ip ucunun olmadı, filigranına bakarak kâğıdın yaşını-üretim yerini tespit etmekten öteye bir bilginin bulunmadığı bu defteri Fatih’e ait varsaymak ne kadar doğru? Çizimlerin geçekten Şehzade Mehmed’in kaleminden çıkmış olma ihtimali ne?
*** *** ***
Genelde tarihçiler, Osmanlı klasik çağının dönüm noktası, imparatorluk serüveninin başlangıcı olarak Fatih devrini işaret eder. “Kadim şehrin” yani İstanbul’un alınması ile aralanan, sefer ve siyaset sarmalında Belgrat önlerinden Otlukbeli’ne, bir “Cihan hâkimiyeti mefkûresi” peşinde akıp giden bu devir, Gebze’de, Tekfur Çayırı’nda Fatih’in ölümü ile son bulur.
İdealize edildiği şekliyle Fatih Sultan Mehmed devri, Helen ve Latin dillerine ilgi duyan, İtalyanca öğrenen, Arapça, Farsça bilen; kitaplar çevirten, huzurunda münazaralar tertip ettiren, ilim ve sanat adamlarına himaye ve patronaj gösteren bir Rönesans hükümdarının devridir. Doğuyu-Batıyı şahsında mezcetmiş, hiçbir parçaya karşı kompleks duymayan, çünkü onu kültür olarak kişilik olarak yutan bir hükümdarın devri. Kuşkusuz Fatih’in büyük devlet adamlığı inkâr edilemez. Özellikle İstanbul’u feth etmek dirayeti ona “Ebu’l Feth“, ve “Fatih” unvanlarını kazandırmış, sahip olunmaz bir prestije ulaştırmıştır. Fakat Fatih’in şahsına yüklenen pek çok hususiyetin az çok hemen her klasik dönem hükümdarının sahip olduğu, peşinden gittiği nitelikler, takip ettiği prensipler olduğu da yadsınamaz.
Defterden Bir Klişe
Dolayısı ile Fatih devri sadece tarihsel değil, günümüz bağlamında toplumsal bir köşe başı mesabesindedir aynı zamanda. Belli zamanları, zirveleri kadraja koyan, yer yer idealleştirip öne çeken, çok yeni bazı dönemleri itip ötelerken bazıları ile arasında “dün gibi” yakın köprüler inşa eden bakışın, yaklaşımın kırılma noktalarından biri. Kendi zamanının öncelikleri ile düşünen her nesilin, tarihe baktığında kolayca hatırladığı; modern kavramları, kurumları tarihe taşıyarak analiz etmeye yeltenmede hiç bir beis görmediği eleştiri odaklarından diğeri.
Bu devrin insanları ve olayları arasında sorulan yersiz sorular, verilen sıra dışı cevaplar, uzlaşılamayan konular, çarpıtılan mevzular, ideolojiye kurban edilen yazımlar, kesinlik atfedilen muammalar bir hayli fazladır.
“Gemilerin karadan yürütülmesi”, “Ulubatlı Hasan’ın tarihsel gerçekliği”, “Fatih’in annesinin Hüma, Mara, Stella Hatun ya da bir Fransız prensesi olduğu”, “Ayasofya vakfiyesinde beddua ettiği”, “Gizlice Hristiyanlık veya Hurûfliği kabul ettiği”, nihayet “Yahudi bir hekim tarafından zehirlenerek öldürüldüğü…” Fatih ve devrine ilişkin spekülasyon yapılan bazı konu başlıkları olarak sıralanabilir. Son kertede “Fatih’in çocukluk defteri” meselesini de artık -mutlak kesinlik atfedilen muammalar- kategorisinden bu listeye dâhil edebiliriz.
Fatih’e Atfedilen Çocukluk Defteri (Karalama Defteri)
Fatih’in çocukluk yıllarına ait olduğu iddia edilen bu defter Dr. Süheyl Ünver tarafından 1961 yılında yayınlanmıştır. Naklettiğine göre Ünver, bu deftere ilk defa 1940’lı yıllarda bir tasnif sırasında tesadüf eder ancak pek önemsemez. 1945 yılında, Topkapı Sarayı Müzesi’nde yapılan bir tashihte aynı defter tekrar eline gelir. Bu sefer ilgisini çekmesine rağmen herhangi bir mesnet isnat etmek mümkün olmadığından üzerinde durmaz, sadece (Fatih’e ait olabileceğine dair) bazı fişler eklemekle yetinir. 1956’da defteri üçüncü defa tekrar görür, yakından inceler, cildini, kâğıtlarını tetkik eder, defterin iyiden iyiye Fatih’e ait olma ihtimaline dair kanaat edinir.
Süheyl Ünver’in belirttiğine göre defterin hiçbir yerinde, Fatih ve öncesi devire ait olduğunu gösteren kayıt yoktur. 21,5 X 28,5 ebadında olup toplam 180 yaprak olan sayfaların çoğu boştur. Defter yaprakları beyaz, mühreli kâğıtlardan yapılmış olmakla birlikte pürtüklüdür ve sayfalar âharlı değildir.
Kâğıt çok kaliteli olmayıp müsveddelik mahiyettedir. Bütün yazı, desen ve çizimlerde siyah mürekkep kullanılarak, muhtemelen kalın, ince uçlu kamış kalem bazen fırça ile yapılmıştır. Defterin bazı kısımları küflenmiştir.
Defterde, portreler, hayvan resimleri, çiçek motifleri, süsleme ve desen çizimleri, Osmanlıca, Rumca yazı denemeleri, pek okunamayan Farsça beyitler bulunmaktadır. Bununla birlikte, bol miktarda Fatih’e ait tuğranın eskizleri yer alır. Portreler çoğunlukla, Hristiyan oldukları anlaşılan kişileri tasvir etmektedir.
Defterin Yayınlanması ve Oluşan Kanaat
1961 yılında Süheyl Ünver, söz konusu defterde yer alan çizimleri ve kendinde hâsıl ettiği kanaati ihtiyatlı bir dil kullanarak küçük bir kitap halinde yayınlar. Defterdeki tuğra eskizlerinin Fatih’in tuğrasına benzemesinden, Rumca, Farsça gibi Fatih’in öğrendiği dillere ait yazım denemelerinden yola çıkarak bu defterin onun şehzadelik yıllarına ait karalama defteri olabileceği yorumunda bulunur.
Ayrıca defter sayfalarının dokusunda yer alan filigranın, 15. yüzyılda Floransa’da üretilen kâğıtlar ile uyuştuğuna, aynı filigranları taşıyan kâğıtların II. Murad devrindeki bazı tapu tahrir defterlerinde de bulunduğuna işaret eder. Ünver, bu hususları ihtiyatlı bir dil kullanarak ortaya koymuş olsa da, “Fatihin Çocukluk Defteri” adını verdiği kitabının başlığı ile söz konu defteri doğrudan Fatih’e atfetmiştir.
Kâğıt dokusundaki filigrandan yola çıkarak, defterin gerçekten de 15. yüzyıla ait olabileceğini tespit etmek mümkündür. Hatta II. Murad-Fatih devirlerine ait olma ihtimali kuvvetle muhtemeldir. Fakat yine de bu defteri doğrudan Fatih’in kendi çizimleri ve şehzadelik yıllarına ait “çocukluk defteri” olarak görmek pek isabetli sayılmaz.
Defterde, tam veya yarım bazı tuğra denemeleri, II. Murad veya Fatih devrine ait çiçek motifleri, süsleme çalışmaları yer almaktadır. Ayrıca sarıklı yüz çizimleri, Hristiyan portreleri, Osmanlıca, Rumca, alfabe denemeleri, okunaksız bazı Farsça tekerlemeler, at başı, baykuş, kartal, leylek, balık gibi hayvan resimleri yer almaktadır.
Defterin Fatih Sultan Mehmed’e Aidiyeti Meselesi
Her şeyden önce defterdeki bazı aksak ve orantısız çizgilere nazaran bazı çizimler çok iyi niteliktedir. Kesik, titrek, çekingen çizgilerin yanı sıra muntazam, uzun ve kesin çizgiler mevcuttur. Özellikle balık, leylek, kuş gagası çizimlerinde bu durumu tahlil etmek mümkündür. (Bu durumun Ünver’in de dikkatinden kaçmadığı görülmektedir.) Öte yandan defterde, o dönemde hâkim, klasik minyatür üslubundan farklı, bir takım üç boyutlu portrelerin yer alması, şark kültüründe “uğursuz” addedilmesine mukabil eski Yunan ve Batı folklorunda bilgi, zekâ ve irfanı temsil eden baykuş resimlerinin bulunması ilginçtir.
Bütün bunlar çizimlerin farklı kalemlerden çıkmış olabileceği intibaını uyandırmaktadır. Bununla birlikte Prof. Feridun Emecen, defterin Enderun oğlanlarına veya sarayda rehin tutulan bazı Balkan prenslerine ait olma ihtimalinin daha kuvvetli bir olasılık olduğu üzerinde durmaktadır.
Defterdeki tamamlanmış tuğra eskizleri incelendiğinde, “Sultan Mehmed Han bin Murad Han el-Muzaffer Daima” kalıbının istifi olduğu görülmektedir.
Fatih’in şehzadelik döneminde çekilen tuğrası babasının tuğrasına benzemek ile birlikte, 1453′ten sonraki tuğralarında, “muzaffer” kelimesi “Mehmed” ile “Murad” isimlerinin istiflendiği noktaya çekilmiştir. 1456 ve sonrası tarihli tuğrasına ise “el” ilave edilmiştir.
Bu noktada Emecen, 1501 yılında Osmanlılara esir düşerek küçük yaşta II. Bayezid’in sarayına alınan Menavio’nun naklettiklerine dikkati çekmektedir. Menavio’nun Saray’da kendilerine okuma yazma bilip bilmediklerinin sorulduğunu ve buna dair bazı kalem çalışmalarıyla imtihan edildiklerini nakletmesi bu konuda dikkate alınmaya değer bir ayrıntıdır. Defterin bu ve benzer şekilde saraya intisap eden oğlanlara ait olabileceğine dair fikir vermektedir. Nitekim Süheyl Ünver’de kitabında bu ihtimale açık kapı bırakarak, bazı çizimlerin “Rumeli beylerinin oğullarına” ait olma olasılığından bahseder.
Topkapı Sarayı kütüphanesinde bulunan defter, Sultan II. Abdülhamid döneminde saray mücellitleri tarafından ciltlenmiştir. Dolayısı ile mevcut cildi, nispeten yakın bir tarihe, II. Abdülhamid dönemine aittir. Muhtemel orijinal cildi ise mevcut değildir. Defter ya hiç kaplanmayarak dağınık veya birbirine tutturulmuş kâğıtlardan ibaret olarak kullanılmış, ya da asıl cildi, yeniden ciltleme sırasında sökülüp kaybolmuştur. Ünver’in belirttiğine göre defter ciltlenirken eski ebadından kısaltılmış, bu yüzden iki çizim ucundan kesilmiştir.
Konuyu Sultan II. Abdülhamid’e Angaje Etmek
Süheyl Ünver, defterin Topkapı Sarayı Müzesi envanterinde no: “2324” ile kayıtlı olduğunu, burada kayda girmeden öce “No. 275: resim defteri” kaydı ile Yıldız Sarayı, Zülvecheyn Kütüphanesi’nde bulunduğunu belirtmektedir. Sırf, Yıldız Sarayı Kütüphanesi ile ilişkili olmasına istinaden, söz konusu defterin, “bizzat II. Abdülhamid tarafından bulunduğu, onun özel emir ve isteği ile ciltlendiği…” gibi şehir efsanesi halini almış, bazı yayınlara kadar girmiş bir takım “romantik” söylentiler gerek halk gerek akademik camiada yayılmıştır. Tamamen kuruntu mahsulü olan bu iddiaların hiçbir dayanağı olmadığı gibi, Sultan Abdülhamid’in bu defteri ömrü hayatında bir kez gördüğüne, haberdar olduğuna dair bir ipucu dahi mevcut değildir.
Bilindiği gibi, padişahlığı döneminde Babıâli’nin nüfuzu kırarak otoriteyi tekrar saray üzerine alan Sultan II. Abdülhamid, devlet merkezini tedricen Yıldız Sarayı’na taşır. Güvenlik zaafı düşüncesi ile Dolmabahçe Sarayı’nda ikamet etmediğinden, Yıldız Sarayına yerleşir. Saltanatı başlarında görece ufak ve yetersiz nitelikteki bu saray, zamanla ek hizmet binaları, kasır ve köşklerin yapılması ile genişletilerek hizmete uygun hale getirilir.
İslam devletlerinde, ferman name, berat gibi belgelerin sonuna, hükümdara ait alametin (tuğra, nişan) çekilmesi öteden beri yerleşmiş bir gelenekti. Bir nevi mühür mahiyetindeki bu alamet, evrakın doğruluğunu, itimat ve itibar edilebileceğini göstermekteydi. Fakat hükümdarlar tuğra ve nişanlarını kendileri çekmez, bunun için yüksek rütbeli memurlar bulunurdu.
Hükümdarın imzasını atmaya yetkin bu üst düzey memur, Büyük Selçuklular’da ve Anadolu Selçukluları’nda tuğraî, İlhanlılar’da “uluğ bitikçi” olarak anılmaktaydı. Osmanlı Devletin’de, tuğraî, tuğrakeş, tevkii, nişancı gibi adlarla anılan bu görevli aynı zamanda Dîvân-ı Hümâyun üyesiydi. Nişancı kendi ofisinin yanı sıra Dîvân-ı Hümâyun toplantılarında da tuğra çeker, işi fazla ise kubbe vezirlerinin en kıdemsizi kendilerine yardım ederdi.
Hükümdarların tuğralarını hazırlamak ve çekleme sorunlu nişancılar aynı zamanda örfi hukukun başı sayılır bu nedenle kendilerine Müfti-i kanun denirdi. Bu bakımdan bürokrasi çarkının aheng içinde dönmesini sağlayan en yetkili mülki amirlerden biriydi.
Bu sırada Yıldız Sarayı’nda geniş içerikli bir kütüphane kurularak eski saraylardan pek çok eser bu kütüphaneye nakledilir. Bu arada Topkapı Sarayı metruk halde bulunan çeşitli eserler, yazmalar da Yıldız’da yeni kurulan bu kütüphaneye devredilir. Kitapların her biri tasnif edilerek elden geçirilir, bakımları yapılır. İşte Fatih’e atfedilen defter, bu sırada Topkapı Sarayı’ndan Yıldız Sarayı’ndaki Zülvecheyn Kütüphanesi’ne intikal etmiş olmalıdır. Topkapı Sarayı’ndan nakledilen yıpranmış haldeki diğer eserlerle birlikte tamirat görerek ciltlenmiş olması kuvvetle muhtemeldir.
İlerleyen yıllarda Yıldız Sarayı’nın hizmet dışı kalması ile kütüphane dağıtılmış, kitapların büyük bir kısmı İstanbul Üniversitesi’ne nakledilirken, bazısı da müzeye çevrilen Topkapı Sarayı’na iade edilmiştir. Söz konusu defterin Topkapı Sarayı envanterine tekrar bu sırada girmesi ihtimal dâhilindedir.
Peşin Hüküm Bağdat’tan Döner
Görüldüğü gibi defterin Fatih’e aidiyeti kesin değildir. Durum bu derece şüpheli olmasına rağmen pek çok bilim insanı, araştırmacı, yazar ve küratörün, popüler yönü dolayısı ile defterin doğrudan Fatih’e aidiyetini peşin hüküm ile kabullenmekte bir beis görmediği anlaşılmaktadır.
Fatih’in tuğrasına ait çizimler yanında Avrupai motifler içeren defterin “Fatih’in çocukluk defteri” olduğunu peşinen kabullenmiş bir takım yazarlar, bunun “Fatih’in üzerinde çocuk yaşından itibaren gelişen batı etkisi” olduğunu ileri sürmektedir. Yine defterin Fatih’e ait olduğuna -hiçbir ihtiyat payı bırakmadan- hükmeden bir profesör ; “Kriminoloji laboratuvarlarında bu çizimler incelenirse Fatih’in kişiliğindeki ayrıntılara varılabilir”, “Karakter tahlili ile çok farklı yönleri ortaya çıkabilir. Portre çizimlerinde ne anlatmak istemiş görülebilir. Tarihsel anlamda da önemli sonuçlar elde edilebilir” gibi cümleler sarf etmektedir.
Son olarak Panaroma 1453 Müzesi’nin defteri Fatih adına tescillediği görülmektedir. Defterin Fatih Sultan Mehmed’e ait olduğunu tereddütsüz kabul eden müze, defterden bazı klişeleri sergiye koyarak ziyaretçilere açmıştır. Açıklama olarak ise hiçbir kaynağa dayanmayan şu talihsiz nota yer vermektedir; “II. Abdülhamid’in emriyle Yıldız Sarayı’nda özel olarak ciltlenen defter, muhtevası yanında büyük hükümdara ait en eski vesika olması bakımından da tarihi öneme sahiptir.”
Defter Kimin?
Görüldüğü gibi defterin Fatih’e ait olma ihtimali pek çok şüpheye mahal vermektedir. Fatih’e ait tuğra eskizlerinin ve Yunanca alfabe denemelerinin defterde yer alıyor olması, defterin aidiyeti hususunda kesin bir kanaate varmak için yeterli argümanı sağlamaktan uzaktır. Filigranından hareketle, defterin 15. yüzyıla, muhtemelen II. Murad veya Fatih devirlerine ait olabileceği tespit edilmekte ise de özetle bu bilgi çizimlerin değil ancak kâğıdın yaşını vermektedir. İçindeki çizimlerin ne zaman yapıldığına dair bir tarih tespit etmek ise şu an için mümkün değildir.
Şekil ve çizimler Fatih veya II. Murad devrinde, Enderun talebeleri veya saraya alınmış çocuk yaştaki Avrupalı esirler tarafından yapılmış olabileceği gibi, sonraki yıllarda bir köşeye terk edilmiş boş bir defterin “karalama defteri” mahiyetinde kullanılmasından ibaret de olabilir. Defterdeki şekil ve çizimlerin bir değil birçok kişinin kaleminden çıkmış olması da ihtimal dâhilindedir. Sonuç olarak, defterin kime veya Fatih’e ait olduğu hususunda neticeye ulaşmak için henüz elimizdeki vesikalar çok yetersizdir.
Yorum.
.
On Eser Bir Arada: Süleyman Nahîfî Efendi ve Külliyâtı
Dinle neyden kim hikâyet etmede
Ayrılıklardan şikâyet etmede
Fakat söz konusu tercüme beytin, Osmanlı Devleti’nde yetişen ve en büyük şairlerden addedilen Nahîfî’ye ait olduğunu bilen azdır. İşte bu zamana kadar Nahîfî ve eserleri hakkında yapılan ilk ve en etraflı çalışma kitapçılarda yerini aldı. Böylelikle hem edebiyat hem de tarih sahasında eserler yazan Süleyman Nahîfî’nin şu ana kadar yayınlanmamış eserleri gün yüzüne çıktı…
.
Kitap “Nahîfî Süleymân Efendi Külliyâtı ve On Eserinin Tıpkıbasımı, Tercümesi, Sâdeleştirilmesi” adını taşımaktadır. Kitabın ciltli bir kapağa sahip olması ilk bakışta dikkati çekiyor. Bu, her bakımdan eseri daha uzun ömürlü kılmaktadır. Eseri tedkik ettiğimizde şu ana kadar Nahîfî hakkında 1 doktora, 3 yükseklisans tezi ve çok sayıda ansiklopedi maddesi hazırlandığını öğreniyoruz. Fakat yazar, eserini hazırlarken bu çalışmaların yanında çok sayıda Osmanlıca, Arapça ve Farsça birincil kaynaklara müracaat etmiş ve böylelikle Nahîfî Efendi’nin biyografisini neredeyse en baştan yazmıştır. Nahîfî hakkında yapılan tez ve akademik çalışmalarda yer alan ve birbirini tekrar eden hatâlar da bu kitapta tashih edilmiştir. Bizim görebildiğimiz ve ilk bakışta göze çarpan belli başlı hususlar maddeler halinde şunlardır:
Sultan II. Abdülhamid zamanında çekilen Tophane Meydan Çeşmesi. Çeşmenin üst tarafında Nahîfî’ye ait mısralar bulunmaktadır.
• Birçok kaynakta Süleyman Nahîfî’nin babasının ismi ve mesleği yanlış olarak belirtilmiş ve eserde yazmalardan iktibaslar yapılarak doğrusu gösterilmiştir.
• Edebiyat tarihinde birçok kitap ve risâle Nahîfî’ye ait olmadığı halde ona atfetdilmiştir. Fakat kitabın yazarı Nahîfî’ye ait bütün Osmanlıca el yazmalara ulaşarak bunları etraflıca tedkik etmiş ve neticede Süleyman Nahîfî Efendi’ye ait olan ve olmayan eserleri sebep ve gerekçeleriyle ayırmıştır.
• Ulaşılan bütün Osmanlıca yazmalardan esere orijinal resimler konarak kitaba ayrı bir hususiyet kazandırılmıştır. Böylelikle aynı zamanda usta bir hattat olan Nahîfî’nin kendi el yazısını görmek de mümkün olabilmektedir.
• Kitabın müellifi ilk defa yayınladığı risâlelerin Osmanlıcalarını da esere eklemiştir.
• Nahîfî hakkında ilk defa Osmanlı Arşivi’nden belgelere ulaşılarak kitaba derc edilmiştir.
• Bir diğer önemli nokta, şu ana kadar bütün çalışmalarda “kabir taşı ve yeri kaybolmuştur” şeklinde ifade edilen Süleyman Nahîfî Efendi’nin kabri tespit edilerek fotoğraflarına eserde yer verilmiştir.
• Yine eserden, Tophâne Meydanı’nda yaptırılan meşhur çeşmesinin üzerinde çepeçevre yazılmış şiirin Nahîfî’ye ait olduğunu öğreniyoruz. Bunun yanında yazarın ileri derecede Osmanlıca ile birlikte Arapça ve Farsça’ya da vâkıf olduğu esere alınan şiirlerden anlaşılmaktadır.
Sultan II. Abdülhamid tarafından 1880 senesinde çektirilen Mekke-i Mükerreme’deki Cennetü’l-Muallâ kabristanından bir kare. Uzaktan görülen iki kubbe altında Hazret-i Hatice ile Hazreti Peygamberin annesi Hazret-i Âmine vâlidelerimiz medfundur. Bugün Vehhâbiler tarafından kabir taşları ve türbeler yerle bir edilmiştir.
Süleyman Nahîfî Efendi’nin Peygamber Efendimize karşı hissettiği derin saygı ve muhabbet şiirlerinde tezahür etmiş ve söz konusu şiirler Latin harflerine çevrilerek esere konmuştur. Eseri ilginç kılan ve bizim de en çok dikkatimizi çeken bir diğer nokta ise tasavvuf terbiyesi ile yetişen Nahîfî Efendi’nin Hazret-i Hızır aleyhisselâm ile yaptığı sohbetlerini Risâle-i Hızriyye adlı bir eserde toplamış olmasıdır.
Eserde ilk defa yayınlanan bu risâle hem Osmanlıca’dan tercüme edilmiş hem de herkesin istifâde edebilmesi için günümüz Türkçesine aktarılmıştır.
Tarih ilmi açısından alâkamızı çeken bir diğer husus da Nahîfî’nin üç âdet risalesinin yayınlanmasıdır. Bunlardan bir tanesi Sefâret-Nâme’dir ki 19 temmuz 1718 senesinde imzalanan Pasarofça Anlaşması akabinde Avusturya’ya sefâret heyeti arasında gönderilen Nahifî’nin aldığı notları içerir. Nasîhatü’l-Vüzera adındaki eseri, devlet adamlarının nasıl olması gerektiğini anlatan bir nasihat-nâme ve siyâset-nâmedir. Üçüncü eser ise Münşeât olup Nahîfî’nin devlet büyükleri ile olan mektuplaşmalarını ihtiva eder.
Daha adını sayamadığımız birçok eseri, orijinal bilgi ve belgeler ile bu kitapta toplayan, bir çoğunu ilk defa yayınlayan Şaban ER Hocamızı tebrik ediyoruz. Kendisi eseri hazırlarken akademik metodoloji esaslarını uygulamış; fakat dil ve üslup olarak nasıl bir yol takip ettiğini şu ifadelerle önsözde belirtmiştir:
Bu kitap vesilesiyle yazarın daha önceden tarih ve edebiyat sahasında yaptığı diğer çalışmalara da ulaşma imkanını yakaladık. Çok sayıda eser ve risâleyi bir kitapta toplayarak okuyuculara sunan Sayın Şaban Er’i bir kez daha tebrik ediyor, bundan sonraki çalışmalarında kendisine kolaylıklar diliyoruz.
.
Avrupa ve Yakındoğu Ekseninde Enerji Dönemeci
Enerji güvenliği konusu son yıllarda tekrar gündeme geldi. Alternatif enerji yatırımlarının artırılması, petrol-doğal gaz kaynaklarının çeşitlendirilmesi ise tek çözüm. Öte yandan Petrol-gaz ve alternatif enerji kaynakları arasında devam eden yarış, petrol-gaz aleyhine gelişecek gibi gözükmüyor. Ne var ki kömür ile petrol arasındaki yarışı da, kömürün kaybedeceğine kimse inanmıyordu. Asıl mücadele, petrole hâkim İngilizlerle ile kömür yataklarına sahip Almanların birbirlerine meydan okumasıydı.
*** *** ***
Ukrayna krizi ile birlikte doğal gaz arzında yaşanan anlaşmazlık, petrol fiyatlarındaki dalgalanmalar ve kararsızlık trendi enerji piyasasında tansiyonu yükseltti. Ortadoğu’da sonu gelmeyen çatışma ortamına Yakındoğu’da artan gerilimlerin eklemlenmesi, özellikle Batı Avrupa’da enerji güvenliği açısından acil ihtiyaçları yeniden gündeme getirdi. Şuan için ise, alternatif enerji yatırımlarına yönelimin arttırılması, petrol ve doğal gaz arzı kaynaklarının ve güzergâhlarının çeşitlendirilmesi tek çözüm olarak görülüyor.
Öte yandan yenilenebilir enerji yatırımlarına son yıllarda hız verilmesi, II. Dünya Savaşı’ndan sonra katlanarak artmaya devam eden enerji ihtiyacına kısa vadede cevap verecek gibi durmuyor. Bu ise petrol ve gazın tahtını korumaya devam edeceği anlamına geliyor. Bu durumun ancak, petrol ve gaza verimlilik/maliyet yönünden görece alternatif olabilecek farklı tür kaynakların kullanıma girmesi ile kırılabileceği anlaşılıyor. Fakat şuan için yakın gelecekte bu pek mümkün gözükmüyor. Özetle tüm göstergeler, zaman zaman düşme eğilimine girmesine rağmen, petrol fiyatlarının geçtiğimiz 100 yılda olduğu gibi inişli çıkışlı artış trendini muhafaza edeceğine işaret ediyor.
Bununla birlikte etkisi henüz pek hissedilmese de, yenilenebilir enerji için devasa yatırımlar yapılıyor, teşvikler veriliyor. Belki uzak bir gelecekte, petrol ve gazın kömürün saltanatını yıkması gibi, yenilenebilir enerji kaynaklarının da fosil yakıtları bertaraf etmesine şahit olabiliriz.
Petrol ve Kömürün Savaşı
Petrol-gaz ve yenilenebilir alternatif enerji kaynakları arasındaki bu yarış şimdilik petrol ve gaz aleyhine gelişecek gibi gözükmüyor. Ne var ki (kıyaslamak her ne kadar tam doğru olmasa da) kömür ile petrol arasındaki yarışı da, başlangıçta kömürün kaybedeceğine neredeyse kimse ihtimal vermiyordu. Esasında asıl mücadele, uzak denizlere ve petrol rezervlerine hâkim İngilizler ile kıta Avrupası’na sıkışmış, zengin kömür yataklarına sahip Almanların bu iki maden üzerinden birbirlerine meydan okumasıydı.
1960′lardaki Duruma Göre Petrol ve Gaz Sahaları, Rafineleriler, Uluslararası Boru Hatları. (Supplement to Oil and Gas International, cilt. 3, no. 6, Temmuz 1963) Orjinal Boyutta İndirnek İçin Tıklayın
Petrol tarihindeki en önemli sıçrama İngiliz donanmasının kömürden petrole geçişi ile oldu. Dretnot sınıfı petrol yakan savaş gemilerini denize indirilmesi, adeta yarışın ilk raunduydu. Donanma yarışıyla başlayan petrole dönüş başka alanlarda da kendini göstererek devam etti. Petrolün piyasaya girmesi, yavaş yavaş teknolojinin mefhumunu değiştirdi.
Diğer taraftan kömürün tarafını tutan Almanlar, petrol alanındaki gelişmelere de tamamen kayıtsız değillerdi. Özellikle stabil karasal bağlantının olduğu Osmanlı coğrafyasına doğru açılım göstererek, zengin rezervlerin bulunduğu bölgelerde imtiyaz elde etmeyi hedefliyorlardı.
Nitekim Alman uzmanlar, 1871 yılında Musul ve Kerkük dolaylarında incelemeler yürütmüş, burada bol miktarda petrol bulunduğunu tespit etmişti. Fakat işleme ve nakliyat güçlüğü kömürü Almanlar açısından hala daha cazip kılmaya devam ediyordu. Onlar için petrol, coğrafi koşulların da etkisi ile henüz kömür ile rekabet edebilir düzeyde değildi. Yine de Almanlar petrole hiçbir zaman tamamen kayıtsız kalmadılar.
Osmanlı ülkesindeki petrol yataklarının İngilizlerin ilgi alanında çok daha önce girdiği biliniyor. Osmanlı-İran sınır tespit komisyonunda yer alan W. Loftus, bölgenin petrol sızan noktalarında araştırmalar yapmıştı. Sonraki yıllarda R. Maunsell Musul, Kerkük ve civar bölgelerin ayrıntılı bir haritasını çıkararak petrol sahalarını tüm teferruatıyla gösterdi.
Musul bölgesinde petrolün varlığı önceden beri biliniyor, yer yer topraktaki bazı çatlaklardan kendiliğinden sızarak adeta dereler ve gölcükleri oluşturuyordu.
Isınma, aydınlanma, inşaat, gemi tamiratı, eczacılık vs. alanlarda yararlanılan petrol, Osmanlı devletinde maden statüsünde değerlendiriliyor, “iltizam usulü” denilen bir tür ihale yöntemi ile belli bir bedel karşılığı işletmeye veriliyordu.
Ancak petrol madenlerinin işletme hakkını alan yerli işletmeciler, yüzeye çıkan petrolün toplama ve damıtma işlemini ilkel metotlarla yapıyor ve oldukça düşük kalite ürün elde ediyorlardı. Bundan dolayı ancak tenekesi yarım mecidiyeye gibi düşük bir fiyata alıcı buluyordu.
Avrupa’da petrolün stratejik önemini en geç kavrayanlar Fransızlar oldu. Kömür ve petrol müsabakasına adeta en umarsız bakan taraftı. Fransızlar uzun süre petroldeki gelişmelere yönelmeye pek tenezzül etmediler. Fransa Başbakanı Clemenceau’nun “Eğer ki petrole ihtiyacım olursa bakkalıma gider alırım.” sözü bu anlayışı gayet iyi yansıtıyordu.
I. Dünya Savaşına girerken Alman kara kartalı, sahip olduğu zengin kömür yataklarına ve kömüre dayalı sanayisine, ulaşım ağına güvenmekteydi. Almanların kömüre inanç ve imanı hala gayet kuvvetli sayılırdı. Bu açıdan savaş aslında petrol ile kömürün, kamyon ile lokomotifin mücadelesi olarak okunabilir.
Fakat savaş petrolün, zafere giden yolun temel bileşeni, üstünlük stratejisinin adeta ayrılmaz parçası olduğunu kanıtladı.Petrol kömüre, kamyon lokomotife galip geldi.
Takip eden yıllarda Avrupa’da her alanda petrole yönelim arttı. Bununla birlikte 18. ve 19. yüzyıllarda kömüre dayanan ekonomik faaliyetlerin, 20. yüzyıl başlarından itibaren yerini peyderpey petrole terk etmesi askeri, siyasi ve ekonomik güç dengelerinde de önemli değişimleri beraberinde getirdi.
En başta petrole dayalı olarak gelişen ve sanayileşen ülkelerin, enerji ihtiyacını ucuz ve güvenli yollardan karşılama isteği, endüstrileşmiş ülkeleri petrol sahaları üzerinde denetim sağlama mücadelesine sevk etti.
Petrolün öneminin giderek artması üzerine Sultan II. Abdülhamid, Osmanlı topraklarındaki petrol yataklarının dökümünün yapılması için girişimlerde bulundu. Gerek yerli mühendisler gerekse yurt dışından getirilen uzmanlardan “tetkik heyetler” oluşturuldu. Bunlar, Musul, Kerkük, El-cezire, Basra vs. bölgelerinde incelemelerde bulunarak bölgenin petrol haritaları çıkardılar. “Petrol madenlerinin” nitelikleri, verimlilik miktarları hakkında bilgiler içeren ayrıntılı raporlar hazırlayarak padişaha sunuldular.
Yapılan hesaplamalara göre Osmanlı petrollerinin modern usullerle göre işlenmesi için sondaj, işleme ve personel maliyeti dâhil 14 bin Osmanlı altını gerekiyordu. Ancak bu yatırımlar yapılırsa işlenen petrolden kaliteli ürün elde edilebilecek ve pazarda rekabet şansı yakalanacaktı.
Maliyenin böyle yüksek bir meblağı karşılaması mümkün değildi. Tespit edilen petrol yataklarının yabancı imtiyazına geçmemesi için bu sahalar padişah tekeline alındı. Hazine-i Hassa’ya devredilerek padişah mülkü ilan edildi. Böylece buraların işletme ayrıcalığı sadece padişaha geçti.
Sultan Abdülhamid’in Hazırlattığı Musul Bölgesindeki Petrol ve Diğer Madenleri Gösterir Harita. (BOA. HH. THR 233/47) Orginalini İndirmek İçin Tıklayınız
Sultan Abdülhamid’in Hazırlattığı Musul ve Bağdat Bölgesinideki Petrol Yatakları Haritası. (BOA. HH. THR 233/47) Orginalini İndirmek İçin Tıklayınız
Sultan II. Abdülhamid’in Döneminde (1909) Osmanlı Devleti ve Balkanlar. Orginalini İndirmek İçin Tıklayınız
Eski Haritalar Üzerinde Petrol ile Çizilen Yeni Sınırlar
I. Dünya Savaşı’nın arifesinde, savaşın müstakbel galipleri, petrole dayalı yeni düzeni planlamakla meşgullerdi. Londra Paktı, Sykes-Picot anlaşması ile eski haritalar üzerinde yeni sınırlar çizildi. 1917’de İngilizler Kudüs’e girmiş, ileride Irak’ı oluşturacak toprakların büyük kısmını işgal etmişti. Ortadoğu’da askeri üstünlük İngilizlerin eline geçmişti. Yenik düşen Osmanlı Devleti topraklarında yeni devletler kuruldu.
Savaş bittiğinde aslan payını İngiliz İmparatorluğu aldı. Ortadoğu’nun patronu oldu. İngilizlerin parmakları doğuda Nil havzasından batıda Fırat vadisini çevreleyen geniş düzlüklere dek âdete bölgenin her köşesine uzanıyordu.
Osmanlı maliyesinin içinde bulunduğu dar boğaz petrolün modern usullere göre çıkarılması ve işlenmesi için gerekli bütçenin ayrılmasını engellemekteydi. Dolayısı ile devlet mevcut üretimi devam ettirmek, petrol bölgelerini denetim altında tutmak ve bazı siyasi tedbirler almakla yetindi.
Tespit edilen petrol yataklarının yabancı imtiyazına verilmesinin önünü almak için bu sahalar padişah tekeline alındı. Hazine-i Hassa’ya devredilerek padişah mülkü ilan edildi. Böylece buraların işletme ayrıcalığı sadece padişaha geçmiş oldu.
Bununla birlikte, petrol bölgelerinde merkezin otoritesini güçlendirmek, askeri-stratejik avantaj sağlamak ve yabancıların nüfuz kurmasını engellemek adına bir demiryolu hattı projelendirilirdi. Hat, İstanbul’dan Bağdat’a oradan Basra körfezine kadar uzanacaktı. Sutan II. Abdülhamid’in diplomatik manevraları ile hattın yapım ihalesini İngilizlere karşı Almanlar aldı.
Askeri işgal ulus inşası sürecini de yanında getirdi. İngilizlerin kontrolünde petrol bölgeleri pay edildi. Sözde bağımsız yeni devletler kuruldu, yeni tahtlara İngiliz yanlısı hanedanlar oturtuldu.
1930’ların başlarında bölgede yeni rezervler bulundu, giderek önemi artan petrol ile üretimi hızla katlandı. Karayip petrolünden yavaş yavaş Ortadoğu petrolüne geçildi. Bu durum Ortadoğu’yu stratejik açıdan daha da değerli bir konuma yükseltti. İngilizlerin Araplar ile olan ilişkisini yeniden şekillendirdi.
Artık İngiliz İmparatorluğu’nun Ortadoğu’daki mevcudiyetinin temelini, bölgedeki ekonomik, siyasi ve ticari çıkarların yanında emperyal değerlendirmeler oluşturuyordu. Doğu Akdeniz, İmparatorluğun savunmasında hayati düzeyde önem arz etmekteydi.
Ortadoğu’nun Yeni Patronu
Bu bakımdan, İngilizlerin II. Savaşı’nda, Kuzey Afrika çöllerinde Alman birliklerine karşı zaferi, İmparatorluğun kaderi açısından bir dönüm noktasıydı. Fakat İngilizler II. Dünya Savaşı’ndan yorgun, tükenmiş bir halde çıktılar. Filistin’deki hâkimiyetleri 1947’de sona erdi.
5 yıl sonra Mısır’da genç bir subay Abdülnasır, Londra yanlısı Kral Faruk’u devirdi. 1956’da Süveyş kanalını işleten, İngiliz kontrolündeki şirketi millileştirdi. Bu kanal, İngiltere’nin emperyal çıkarları bakımından hayati önem taşıyordu. İngilizler, Fransa ile ortak bölgeye asker çıkardı fakat Süveyş operasyonu bir fiyaskoyla sonuçlandı. Kısa bir süre sonra İngiltere’nin Irak’taki uydu hanedanı, Hâşimî ailesi darbeyle iktidardan düşürüldü. Darbeyi teşvik eden Amerikan istihbaratıydı.
Hâşimî Ailesinin İktidarda Olduğu Ürdün. I. Dünya Savaşı’ndan Sonra Sınırları Cetvel ile Çizilen Devletlerden. Haritanın Orjinalini İndirmek İçin Tıklayınız.
Aslında Ortadoğu’daki İngiliz hâkimiyetini tasfiye eden milliyetçi Arap liderler değil, onları perde arkasından destekleyen Amerika Birleşik Devletleri’ydi. Böylece bölgenin patronu olma sırası ABD’ne geçiyordu. Özetle, Ortadoğu’da petrolünün akış yönü artık Amerikan nüfuzu altında şekillenmeye başlamıştı.
Ambargo uygulanan ülkeler listesine Amerika, Kanada, İngiltere, Hollanda ve Japonya dâhil edilmişti. Böylece 1973 başında 3$ olan petrolün varil fiyatı 1974’e girildiğinde 13$’a fırladı. Yıl sonuna doğru kriz aşıldı ve fiyatlar 13-15$ bandına sabitlendi.
Fakat bu durum fazla uzun sürmedi. 1979’daki İran devrimi ve ardından patlayan Irak-İran savaşı ikinci bir kriz dalgasını beraberinde getirdi. İran petrolünün pazardan çekilmesiyle fiyatlar 39$ kadar yükseldi. Buna çözüm olarak Nijerya ve Kuzey Deniz petrol sahalarında yeni kuyular devreye sokuldu. Suudi Arabistan’ın üretimi kotasını yükseltmesi sağlandı. Petrol arzının artması fiyatları 10$ seviyelerine kadar çekti.
Petrolün varil fiyatı 1990’daki I. Körfez savaşında 34$’ı görmesi dışında. 1985-1995 arasında 10 yıllık periyotta, 17-20$ arasında seyretti.
Yorumlar
Yeni yorum gönder
.
Töreleri ve Tarihleri ile Eşkıyalar
Bu yazımızda artık şimdi pek esameleri okunmayan eşkiyaları ele alacağız. hayatlarına, törelerine göz atacak, masalsı bir havada anlatılan, elde silah dere tepe taban tepen yaşantılarına misafir olacağız. Tarih ve edebiyat alanında haklarındaki çeşitli yaklaşımları okuyacağız. “Hangisi haklı” sorusunun cevabını arayacağız ?
Eşkıyalar: Töreleri ve Tarihleri
Belki zamanımızda eşkıyaların, eskilerden referansla kahramanlıkları, mertlikleri ön plana çıkartılabilir. Ama gerek tarih ve sosyal bilim açısından gerekse onları yakından görmüş birinin anlatılarından gerçek yönlerini, objektif bir şekilde ele alıncagöreceğiz ki aslında sonradan bulundukları mertebeye getirilmişlerdir.
Mesela bir Yaşar Kemal’in kaleminden İnce Memed’i, Çakırcalı Mehmet Efe’yi okuduğunuzda hayranlığınız artabilir. Ama bir Kemal Tahir’in kaleminden Rahmet Yolları Kesti’yi okursanız üstüne de Yorgun Savaşçı’yı rahatsız edecek denli gerçekçi eşkıya tiplemelerine rastlarsınız.
“Ahlak düzeni sağlam olmayan ve soyguncularıyla başa çıkamayan bir toplum –ruhunda arta kalmış barbarlık duygusunun da tesiriyle- soyguncularına karşı hayranlık duyar.”
Andre Maurois
Rahmet Yolları Kesti romanında eşkıyalığın görünenden farklı olduğu anlatılır. Bu romandan hareketle İlyas Salman ve Şener Şen’in oynadığı “Erkek Güzeli Sefil Bilo” filmi çekilir. Yorgun Savaşçı’da romanın konusu Kuvay-ı Milliye’ye katılan bir subay ise de yan karakterler ve geçen konuşmalar üzerinden eşkıyalara değinilir. Silahlılar, paltolular anlatılır, süvariler getiren aşiret ve oba beyleri zikredilir. Mücadele bu adamların elde tutulmasına bağlıdır. Romanda bunlar için “İşimiz işte bu Çakırcalı takımına kaldı!” denilmektedir.
Yaşar Kemal’in romanları ise halk ağzından olduğu kadar halk gözünden anlatmaktadır hikâyeleri. Çukurova köylüsünü, dağlısını, yörüğünü, ağasını beyini, eli tüfeklisini anlatır. Epik bir tarzda geçer. Görüldüğü gibi edebiyatta eşkıya meselesine yaklaşım tartışmalıdır. Bir ikilem söz konusudur.
Konuya dönersek bunca övmeye ve epik havaya karşın efelerin zalimliğine gönderme yapan türküler de vardır. “Sille’den gece geçtim görmedim annem, efeler içmiş içmiş sarhoş olmuş annem”, “Amanın efeler öldürmen beni, güzelde Cemilem’in hatırına soldurman beni” türküleri gibi. Ama ağırlık kahramanlıklarından yanadır en azından o şekilde bahsedilirler.
Halk nezdinde kendilerine “ilişmeyen”, derebeyine, ağaya karşı köylüyü koruyan ve harama uçkur çözmeyen eşkıya üç türlü ödül hak eder. Yaşarken köylü onu ele vermez, besler, saklar. Vurulduğunda öldüğüne inanmaz, yedi evliya gücünde der. Öldüğü kesinleştiyse türkülerinde ağıtlarında yaşatır. Misal bir “Çakırcalı Mehmet Efe Ağıdı” vardır, “Sepetçioğlu bir annenin bir kuzusu” gibi türkülerde böyle bir yakıştırma yapılır.
Bu duruma bie eleştiri Kemal Sunal’ın eşkıyalık konusunun işlendiği “Salako” filminde görülmektedir. Bir komedi filmidir fakat ağalarla eşkıyanın ilişkisinden, Salako’nun efsanelere inanan Anadolu halkı nezdinde söylentilerle eşkıyaya dönüşmesine, sağlam tespitleri vardır.
En iyi betimlemeyi filmin sonunda Urfalı Babi’nin canlandırdığı ozan karakteri yapar. “Bu millet yıllarca olur olmaz adamlardan medet umdu. Hamido destanı, Salako destanı!” der. Kimi eşkıya öyledir. Kurtlar Vadisi dizisinde Doğu Eşrefoğlu karakterinin: “Eşkıya iki türlüdür. Birisinin ardından türkü yakılır. Diğeri iki madalya bir fermanla kendi köyünün paşası olur halkı soymaya devam eder.” babından bir repliği vardır, toplumun konuya bakış açısını az çok göstermektedir.
Eşkıya Kavramı
Eşkıya gerçekte bir tür “kaçak”tır. Misal “Halil İbrahim” türküsü bir “kaçakçı” için yakılmıştır. Eşkıya kanundan kaçar. Bu kaçan kişi efe, zeybek taifesinden de olabilir. İç Anadolu’da “ayıngacı”, Ege’de “kaçakçı” dediğimiz, tütün rejisinin kolcularıyla çatışan tütün kaçakçılarının bazılarının da ardından türkü yakılmıştır. Mesela meşhur Çökertme türküsündeki bahsi geçen Halil bir efe olduğu yönünde rivayet olsa da, tütün kaçakçısıdır ve sevdiğiyle kaçarken öldürülmesi üzerine bu türkü yakılır.
Yine adi cinayet vakaları için türkü yakıldığı da olmuştur. “Giresun üstünde bulutlar gezdi, Eşref’in yolunu azgınlar kesti, Eşref’i vuranın olur mu dostu, Atma Hakkı atma pişman olursun, Giresun beylerine düşman olursun”, “Yapma Murat yakışmaz senin şanına, insan hiç kıyar mı eniştesin canına”, “Laf anlamaz ormancı çekmiş kafayı, Aman ormancı canım ormancı, köyümüze bıraktın yoktan bir acı”, “Gitme Hamdi, gitme oğlum sen bugün oduna, Kafir Şumar çıkacak senin yoluna”, “Radinde yârim radinde belalı da yârim zindanda. Hiç kabadayı değilsin arkadan kıydın bana” türkülerinde görülebileceği gibi. Bunlar dışında kan davası veya hasımlık nedeniyle pusu kurulanlara da türkü yakılmıştır: “Huyunada Cemalım huyuna, kıymışlarda selvi boyuna, Cemalım’ın kanı akar, Ceyhan suyuna”, “El veriyor, el veriyor orta direk bel veriyor, döndüm baktım sağ yanıma Mehmedim can veriyor” türkülerinde görüldüğü gibi.
Rahmetli Halit Çapın, 1960’ların Türkiye’sinde dağlarda gezen eşkıyaları ve röportaj için peşine düştüğü Koçero’yu anlatır. 2005 tarihinde, vefatından önce Takvim gazetesinde yazdığı dönemlerdeki köşesinde bahis etmişliği vardır. 8 Eylül 2005 Perşembe tarihli Takvim gazetesinde “Eşkıya” başlığı altında yazdıkları adeta bir dönemin tarih hafızasıdır. Yine ertesi gün 9 Eylül 2005 Cuma tarihli Takvim gazetesinde “Göçen adam: Koçero” başlıklı yazısında gerçekleştiremediği röportaj denemesini anlatır ama eski dönem eşkıyalarından bahsetmeye devam eder.
Bu yazıdan şunu çıkartırız. “Harama uçkur çözmeyen” eşkıya kısmı halk nezdinde itibar görmüştür. Meseleyi yöresel anlatır Halit Çapın. Harhurlu Haco, Tilki Selim, Davudo, Mamudo, Yezidi Mirzo, Arnema gibi eşkıya isimlerinin adı geçer, sonra bunların makbul sayılmadığı çünkü harama uçkur çözdüklerinden ve hesapsızca adam öldürebildiklerinden bahsedilir.
Diğer yandan Koçero’yu ayrı tutmaktadırlar. O hem harama uçkur çözmez, hem gerekmedikçe adam öldürmez, halk kendisini makbul saydığından dolayı kendisini kollamıştır.
(Halit Çapın, “Eşkıya”, Takvim Gazetesi, 8.9.2005; Halit Çapın, “Göçen adam: Koçero”, Takvim Gazetesi, 9.9.2005).
İşte eşkıya dediğimiz insanlar bir tür kanun kaçağıdır. Yaptıklarıyla halkın gözünde zaman zaman değer kazanmışlar, türkülerde anılmışlardır. Aynı toplumun hafızası olan türkülere karanlık yönleriyle de geçmişlerdir. Bazıları unutulmuştur ve sadece adliye kayıtlarında kalmıştır ama bir dönem gazetelerde hikâyeleri ve yaptıkları anlatılanlar da olmuştur.
Efelerle ilgili yaptığım okumalarda bunların “yatak” adını verdikleri çoğunlukla dağ köylerine ve Yörük obalarına dayanan bir sistemden bahsedilir. Buna göre köylüyü korumaları karşılığı köylü de bunları korumuş ve eşkıyaların olsun, efelerin olsun yegâne kuralı “yatak tutmak”olmuştur. “Yatak” tutmayan veya elden yitiren efenin dağda fazla yaşayamayacağına kanaat getirmişlerdir.
Tarih ve Eşkıya
Tarih üzerine yazanlarda da “eşkıya” kavramına dair belirgin bir görüş farkı vardır. Genellikle tarih kayıtlarından hareketle bunları âdi suç vakasının ürünleri olarak değerlendirenler çoğunluktadır. Bu düz bir bakış açısıdır, zira eşkıyalar merkezi otoritenin karşısında yöresel otoriteden gelmektedirler. Çifte ahlak ve özel hukuk anlayışının ortaya çıkardığı bir durumdur. Maffios toplum yapılanması olarak nitelendirilebilecek bölgelerde kan davası veya meşru müdafaa nedeniyle dağa çıkma olgusunun ön planda olduğunu görmekteyiz. Demek ki bu düalite ya da ikilik anlayışı suçun bazen kabul edilebilir hale gelmesine ve bu da dolaylı yoldan eşkıyalığa yol açmaktadır.
Farklı görüşler de söz konusudur. Mesela Karen Barkey, eşkıyalığın Osmanlı açısından kendine özgü bir merkezileşme uygulaması olarak devletle olan ilişkisinden bahseder. Nihat Genç, Çakırcalı Mehmet Efe örneği üzerinden eşkıyayı toplumun sesi, ayan ve derebeyine karşı en önemli dayanağı olduğu tezine dayanarak Hobsbawn’ın “sosyal isyancılar” statüsünde değerlendirir. Ama bunu bütün eşkıyalar için değil, toplum hafızasında kabul gören yani “türkü yakılmış” eşkıyalar için söyler. Eric Hobsbawn ise eşkıyaları bütünsel olarak incelemez aralarında kategorilere ayırır. Gerçi temel olarak eşkıyalar içerisinde sosyal isyancı olduklarını savunur ama doğrudan bunun üzerinde durmaz diğer tür eşkıyalardan da bahseder. Toplumsal isyancı, soylu haydut, intikamcı, hayduklar (haydamaklar ya da başıbozuklar) ve kamulaştırılanlar.
Genel olarak bakıldığında ise eşkıyalık olgusu merkezi otoritenin zayıf düştüğü, kanunların geri plana itilip haksızlıkların büyüdüğü dönemlerde bir tür hak aramadır. En basitinden bir şekilde suç işleyen birisi zindana düşmemek adına veya haksızlığa uğradığı savıyla kaçak hayatına başlar. Özellikle idamlık olacağı kesinleşmişe artık silahlı ve kovalamacalı bir hayat başlamaktadır. Bazen ekonomik koşullar ve işsizlik gibi koşullarda eşkıyalık ve haydutluğun yayılmasına neden olup, çıkışında etkili olmuştur. Savaş için yetiştirilmiş deneyimli birliklerin, işsizlik ve hedefsizlik nedeniyle eşkıya gruplarına katılması veya eşkıyaya dönüşmesi de söz konusu olmuştur.
Anadolu’da Eşkıyalık
Eşkıyaların hayatı ve dağa çıkışları, son bulmaları birbirine benzemektedir. Öyle ki karşı oldukları odaklar bile neredeyse aynıdır. 1830’larda Ödemiş İsyanı’nı hazırlayan Atçalı Kel Mehmet’in hayatını incelediğinizde en çok mücadele ettiği isimlerin başında yörenin ayan ailelerinden Arpazlı ailesi gelmektedir. Ondan takribi seksen küsur yıl sonra aynı coğrafyada faaliyet gösteren Çakırcalı Mehmet Efe’nin de en çok uğraştığı isimler arasında yine Arpazlı ailesi vardır.
Anadolu toplumunda ayanlara ve beylere karşı belli bir tepki toplumsal bellekte, en az eşkıyalar kadar yer bulmuştur. Mesela bu türkülere örnek olan “Köroğlu Türküleri”nde epik anlatım tarzının en uç örnekleri görünür, aynı türkülerde sürekli “Bolu beyi”den dem vurulur. Bolu Beyi kim bilinmez ama halk hikâyelerinde hileci, düzenbaz, zalim biri olarak bahsi geçer.
Ayanlara, beylere karşı duyulan tepkinin atasözlerine bile yansıdığı söylenebilir. En meşhuru “At binenin kılıç kuşananın”, yine Konya yöresine ait, “Asalet fahişelikten kötüdür.” sözleridir.
Son eşkıya 1970’lerin sonunda Muğla’da dağa çıkan “Muğla canavarı” lakaplı “Eşref Atan” oldu. Ege’de dağa çıkan son eşkıya da oydu. Ne zeybekti ne de adına türkü yakıldı. Öldüğü gün gazetelerde “Ege’de dağa çıkan ama adına türkü yakılmayan son eşkıya yatağında öldü” mealinde haberler çıktı. (Fotoğraf: Dedo İlyo)
Ayanlarla eşkıyanın çatışması sadece efeliği değil Balkanlardaki haydut-haydamak taifesini de kendi meşruiyetini oluşturmaya itmiştir. Ayanlar arası çatışmalar, yerel Hristiyan cemaatlerini silahlanmaya sevk eder. Bu silahlı gruplar sonradan Fransız İhtilali döneminde asıl ayrılıkçı unsurların başını çekecektir.
Eşkıyalık bu açıdan sadece toplumsal yönüyle değerlendirilemez. Yukarıda da bahsedildiği gibi yöresel adalet anlayışından, örfi hukuktan etkilenir ve belli siyasi-ekonomik çıkarlar doğrultusunda örgütlenmesini legal düzeye de çıkarabilir. Eşkıyalığın şehir toplumuna yansıyan etkileri olmuştur. Osmanlı döneminde Matlı Mustafa örneğinde olduğu gibi eşkıyalıktan kabadayılığa geçerek şehirlerde faaliyet gösterenlerde olmuştur. Balkanlarda komitacıların artması, şehir de azınlık grubu kabadayıların türemelerine neden olmuş bu da yerli kabadayıların oluşumunu hızlandırmış, bunlar dönem dönem komitacılık da yapmıştır.
Eşkıyalığın Töreleri ve Teamülleri
Peki, bu eşkıyaların töreleri, amiyane tabirle raconları nelerdi? Yaşam tarzları nasıldı? Bununla ilgili kaynak olarak tanımlayabileceğimiz bir eser hazırlanmıştır. Refi Cevat Ulunay’ın Dağlar Kralı Balçıklı Ethem isminde bir kitabı vardır. Roman gibi bir dönemler Sakarya, İzmit ve Anadolu yakası havalisinde eşkıyalık yapan, “Dağlar Kralı” lakaplı Balçıklı Ethem’in hayat hikâyesini anlatmıştır. Bu kitap kaynak mesabesindedir, zira bu eşkıya daha hayattayken Refi Cevad kendisiyle konuşmuş yazdıklarını not etmiştir. Aynı durum Sayılı Fırtınalar için de söz konusudur. Çoğu kabadayıyı yaşlılığında görmüş onların anılarını, sözlerini not etmiştir. Gerçi Refi Cevat, gerek kabadayıları gerekse eşkıyaları romantik bir bakış açısıyla el alır, onları gezgin şövalye gibi görür ama çokça yüceltmez, bunların çekinmeden adam öldürebilmelerini, maceralı hayatlarını olduğu gibi anlatır. Reşad Ekrem Koçu’da da bu üslup vardır. Bu açıdan konularla ilgili temel kaynaklar bu yazarlarımızın eserleridir.
Sonuç Yerine
Eşkıyalık artık son dönemlerde tarihe karıştı. Ancak Somali gibi bazı bölgelerde korsanlık şeklinde devam ediyor. Ulaşım sistemlerinin gelişmesi eşkıyalığın dağ saltanatını yıkmıştır. Son eşkıya 1970’lerin sonunda Muğla’da dağa çıkan “Muğla canavarı” lakaplı “Eşref Atan” oldu. Ege’de dağa çıkan son eşkıya da o oldu. Ne zeybekti ne de adına türkü yakıldı. Öldüğü gün gazetelerde “Ege’de dağa çıkan ama adına türkü yakılmayan son eşkıya yatağında öldü” mealinde haberler çıktı 2006 yazında. 1970’lerden sonra kabadayılık nasıl tarihe karıştıysa, eşkıyalıkta tarihe karışmıştı.
Yorumlar (1)
Sırala: Tarih Puan Son Etkinlik
Selçuk· 23 hafta önce
Yeni yorum gönder
Osmanlı Tarihinden Bir Garip Kesit: Ressam ve Şantaj
12 Eylül 1901 tarihinde Hariciye Nezareti’ne Rumca bir mektup gönderildi. Nezaretin Tercüme Odası’nda işlem gören bu mektuba bakılırsa, gönderen Sultan II. Abdülhamiddahil imparatorluk ricali aleyhinde bazı mühim sırlara sahipti.
Hayatını tehlikeye atmak istemediğinden, bu sırları gizli kalması şartıyla dönemin Hariciye Nazırı olan Ahmed Tevfik Paşa’ya (1845-1936) aktarmaya hazırdı.
*** *** ***
Sırlar, kıtalar, halklar, inançlar, gelenek ve töreler… Sultan ve saltanatı dışında idare, hukuk, eğitim, ordu, inanç, iktisat, yaşantı yahut diğer alanlarda tekillikten bahsetmenin zor olduğu yapısı münasebetiyle Osmanlı İmparatorluğu tarihin hemen her alanında çeşitli araştırmalara konu olmuştur, olmaktadır ve dahi olacaktır.
Bu gelişme ilerleyen zaman içinde konu çeşitliliği bakımından bir kıtlaşma veya tekrara düşme korkusunu beraberinde getiriyor. Bu beraberliğin kısa vadedeki uzantısı ise Osmanlı sahasında akademik anlamda yeni gezinmeye başlayan bir tarihçi için; elinde ve farkında olmadığı muhtemel, ama uzaktan yaşadığı mutlak olan kısa süreli bir ümitsizliğe kapılma şeklinde kendisini hissettiriyor.
Osmanlı Arşivi’nden (eski adıyla Hazine-i Evrak) dosya ve defterler.
Belki alanın bakirliğinden yola çıkarak yarım asır öncesinin tarihçileri kadar şanslı olmadığını düşünmekten kendisini alamıyor, onların çalışma disiplini ve şevkini takdir ve hayranlıkla yâd ederken…
Sözün kısası Osmanlı dünyasına yeni giriş yapanlar için çoğun, özgün bir araştırma gerçekleştirememe endişesine kapılmak ve onu bir müddet taşımak gibi bir durum ortaya çıkabiliyor. Oysa milyonlarca belgeyle bir ummanı andıran ve orada boğulmamak için bir tanesinin köşesinden tutmanın yeterliliğini her defasında ispatlayan Osmanlı Arşivi el değmemiş mensuplarıyla uzun veya kısa soluklu her türden araştırmayı tetiklemeye her an hazır bir vaziyette bekliyor.
Belki mübalağa payı vardır, ancak önceki türdeşlerinin sağladığı özgüvenin mutlak tesiriyle, Osmanlılara ait arşiv kayıtları arasında çok sıklıkla karşılaşılması mümkün olmayan şantaja ilişkin beş vesika bile bu şekilde düşünmeyi sağlayabiliyor. Böylesi iddialı bir girişin ardından şimdi mevzubahis vesikalar vasıtasıyla cevaplanmayı bekleyen şu üç soru var:
Şantajcı kimdi?
Ne amaçtaydı?
Başarılı olabildi mi?
İsmini o meşhur siyah zeytine veren ve Yunanistan’ın Akdeniz kıyısındaki liman kenti olan Kalamata’da yaşamını sürdüren Yani Kapoçi adındaki bir Rum ilk sorunun cevabıdır. Becerisinin yanında ve muhtemelen yaşadığı kentin sağladığı görsel zenginlik onu bir ressam yapmıştır.
Geçen yüzyılda Kalamata.
İsminin önünde o unvanı taşır, ancak o sanat dalında maharetini tamamlamış değildir. Bunun için gidip Paris’te alması gereken bir resim kursu vardır, lakin parası yoktur. Ruhunda sanatkârlık olan insan bedenine işkence etmez. Kapoçi de o düşünceyi desteklediğini gösteriyor. Peki, ihtiyaç duyduğu parayı bünyesine ve zihnine haksızlık etmeden kazanabilmesinin bir yolu var mı? Galiba ikinci sorunun cevap yolu adımlanmaya başladı.
Kapoçi, 12 Eylül 1901 tarihinde Hariciye Nezareti’ne Rumca bir mektup göndermişti. Nezaretin Tercüme Odası’nda işlem gören bu mektubuna bakılırsa, kendisi II. Abdülhamid de aralarında olmak üzere, imparatorluk ricali hakkında ve tesadüf eseri bazı sırlar öğrenmişti. Hayatını tehlikeye atmak istemediğinden gizli tutulmasını şart koşarak onları dönemin Hariciye Nazırı olan Ahmed Tevfik Paşa’ya (1845-1936) aktarmaya hazırdı. Bunun için doğrudan doğruya iletişim kurabileceği bir memurun görevlendirilmesini talep ediyordu. O memurun Yunanistan’da görevli Osmanlılardan olmamasını, İstanbul’dan ve nazırın güvenini kazanmış kimseler arasından seçilmesini özellikle istirham etmişti.
Bahsettiği hizmeti hayata geçirmesi yönünde Ahmed Tevfik Paşa’dan onay alırsa hemen Paris’e gidecek ve “ressamlık maharetini” tamamlayacaktı. Bunların gerçekleşmesi ise güvenilir bir şahıs vasıtasıyla ve yardım tarzında kendisine 150 lira gönderilmesine bağlıydı.
Ahmed Tevfik Paşa (1845-1936)
Kapoçi, bundan dolayı asla pişman olmayacağı konusunda Ahmed Tevfik Paşa’yı temin ediyordu. Son olarak, Paris’e gidebilmesi için o paraya şiddetle ihtiyaç duyduğundan, bunun için kendisine zamanında verilecek bir cevabın geleceği günü beklemeye başladığından bahsediyor ve ekliyordu:
“Zaten bana bir lütuf olarak gönderilecek 150 liradan fazla değeri olan naçiz bir hediyeyi takdim etmek için 2-3 ay sonra İstanbul’a geleceğim…” 12-Eylül 1901. (BOA, Y.MTV, 227/39)
Anlaşılan o ki Kapoçi; gizlilik, memur tercihi veya hediye takdimi gibi taktiklere başvurarak muhataplarını iddiasına inandırmaya çalışmaktadır. Tam da bu noktada üçüncü soruya cevap hakkı doğuyor. Hakikaten Kapoçi ve iddiası halen bir imparatorluğun temsilcileri olan Osmanlı bürokratlarınca ciddiye alınmış, kendisine istediği para gönderilmiş midir?
İlk tahlilde birinci sorunun cevabı olumludur. Çünkü Hariciye Nezareti tarafından yaklaşık bir ay sonra, 8 Ekim 1901 tarihinde Kapoçi’nin hüviyet ve maksadının araştırılması yönünde kaleme alınan bir emir Atina’daki Osmanlı elçiliğine gönderilmiştir.
Bunun üzerine elçilik de mahallince bir tahkikat yaptırmıştır. Edinilen bilgilerse 18 Ocak 1902 tarihinde emrin geldiği nezarete takdim edilmiştir. Bu tahkikat evrakında kaydedildiği üzere, Kapoçi sıradan bir ressamdır ve sözüne itimat edilir kimselerden değildir. Çünkü kendisine emelinin ve ifşa edeceği sırrın ne olduğu hakkında yöneltilen soruya 150 lirayı almadan bir kelime etmeyeceği şeklinde bir cevap vermiştir.
Ta
hkikat evrakında ayrıca Kalamata’nın hiçbir memleketle, hatta hem civarı bulunan Osmanlı ülkesiyle de sınırdaşlığı olmayan küçük bir belde oluşundan bahsedilmiştir.
Bu coğrafî bilginin paylaşılmasına neden ihtiyaç duyulduğundan bahsedilmemiştir, ancak Kapoçi’nin dış dünya ile etkileşiminin çok sınırlı olduğuna, o nedenle iddia ettiği türden bir bilgiye öyle her zaman ve gelişigüzel tesadüf edebilmesinin güçlüğüne işaret edilmek istenmiş olunmalıdır. Bu bilgiler ışığında ve bilhassa güvenilmez bir adam olduğuna nazaran Atina elçisi onun maksadının hileyle “para kapmaktan” başka bir şey olmadığı neticesine varmıştır. (18 Ocak 1902. BOA, Y.PRK.AZJ, 55/18;)
Kapoçi, Atina’dan gelen bu açıklamayla birlikte imparatorluğun gündeminden düşmek üzereyken, Hariciye Nazırı Ahmed Tevfik Paşa’ya hitaben kaleme aldığı bir diğer mektubunu daha hedefine ulaştırmayı başarmıştır. O gün veya şu an herkesin zihninde belirmesi gayet normal olan “neden ikinci bir mektubu yazma lüzumu hissetmiştir?” sorusunu ise hemen cevaplıyordu: Gerçek niyetinin ne olduğunu anlatmak, ayrıca muhatabını samimiyet ve dürüstlüğüne inandırmak… Bu açıklamayla başlayan mektubun devamı ise şöyleydi:
“…Daha önce de arz eylediğim şekilde, Padişah aleyhine ve aleyhinize bir fesat tertip edildiğini haber aldım. Bu vesileden istifade ederek, bir takım fesatçıya değil, ancak Padişah ile Osmanlı Devleti’ne hizmet etmek istiyorum. Bu hizmeti gerçekleştirmeyi başarmak suretiyle uygun bir istikbal temin etmek niyetindeyim. Padişahın ülkesinde önemli hizmetlerde bulunacağım noktasında hiçbir şüphe taşımıyorum.
İmparator Üçüncü Napolyon’a ilişkin bir tarih kitabında okumuştum. Aşağı tabakaya mensup halktan olan bir İtalyan imparatora güzel hizmetlerde bulunmuş olduğundan Napolyon onu yanından hiç ayırmamıştır. İşte bendenizde o İtalyalıyı taklit etmek istedim. Size maruzatımı takdim etmekteki aciz maksadım budur. Yoksa 150 lira kazanmak falan değildir. Zaten o miktarda bir parayı herhangi bir tehlikeye bulaşmadan ve sadece kendi sanatımı icra ederek 5-6 ay zarfında kazanabilirim.
Bu hususu dikkate alarak talep ettiğim paranın zaman kaybedilmeksizin gönderilmesine onay vermenizi ısrarla yineler ve bundan pişmanlık duymayacağınızı aynı şekilde temin ederim. Zaten tereddüde sebep olacak kadar büyük bir meblağ değildir. Benim anlatacaklarım belki sadece bir ağacın dalı budağıdır. Unutmayınız ki ağaç budanırsa dalların yerine yenileri çıkar, hâlbuki ağaç kesilirse dallar budaklar da kurur.
Bu münasebetle bir kez daha tekrar edeyim, parayı gönderiniz ve tanınmış birisi değilim diyerek herhangi bir tereddüde düşmeyiniz. Düşününüz ki bir fare, bağlarını dişleriyle kemirerek kurtardığı aslana lütufta bulunabiliyor. Dolayısıyla, buradan küçüklerin de büyük hizmetler gerçekleştirebilecekleri neticesi çıkıyor.” (BOA, Y.PRK.AZJ, 55/18)
Kapoçi’nin ikinci mektubunda yazdıkları en sade haliyle bu şekildeydi. Aktaracağını iddia ettiği bilginin, ayrıca kendisinin varlığının Osmanlılar açısından ne kadar önemli ve gerekli olduğunu ağaç-dal ve aslan-fare gibi, imparatorluğun resmî kayıtları arasında sıklıkla tesadüf etmenin güç olduğu kelime yahut örneklemeler üzerinden hissettirmeye çalışmıştı. Lakin yapmaya çalıştığının desteksiz bir şantajdan ibaret bulunduğunu farkında olmadan sezdiriyordu.
Zaten o coğrafya ve zaman dilimi, bir suikast yaygarası kopararak imparatorluk gündemine oturma noktasında onun azmettiricisi olmaya oldukça elverişliydi. Tabi bunlar Kapoçi ve etrafında gelişen olaylara ilişkin resmin Kalamata’dan görünüşü ve yorumlanmasıdır. Peki, İstanbul’dan bakınca resim nasıl gözükmektedir?
Hariciye Nazırı Ahmed Tevfik Paşa’nın tavrına bakılırsa, Kapoçi ve iddiası hala ciddiye alınmaktadır. Çünkü 22 Şubat 1902 tarihli bir emirle yine Atina elçiliğinden onunla ilgili bir araştırma yürütülmesini ve neticesinde elde edilecek bilgilerin İstanbul’a aktarılmasını istemiştir. Ancak Atina elçisi, 7 Mart 1902 tarihinde cevap olarak takdim ettiği yazısında Kapoçi’nin pek ciddiye alınacak bir tarafının bulunmadığını oldukça yerinde tespitleriyle bir kez daha ortaya koymuştur:
“İddiasını ortaya atalı 5-6 ay geçmiş olmasına rağmen, henüz Kapoçi’nin bildiğini iddia ettiği musibetler -her ne ise Allaha hamdolsun ki- hiçbirisi meydana gelmemiştir. Mademki ifşa edeceği sırlar o denli bir öneme sahiptir, o halde kendisi neden bu önemliliği hissettirmek emeline düşmeyerek yapılan davete rağbet etmemiş ve konu hakkında bir nebze de olsa bilgi verme lüzumu hissetmemiştir?
Çizdiği bu görüntüden ve kendisinin adeta serseri grubuna mensup olanlardan bulunmasından hareketle bildiğini iddia ettiği sırrın kıymetli olmadığı ve maksadının para kapmak olduğu anlaşılıyor. Eğer bu mütalaam ve önceki tahkikatım takdir edilmezse talep ettiği parayı ödeyerek ondan gizli olduğunu iddia ettiği bilginin alınması Padişahın emir ve görüşüne bağlıdır.” (7 Mart 1902; BOA, Y.MTV, 227/39)
Elçinin biraz sitemkâr ve cüretkârca kaleme aldığı bu yazı aynı zamanda Kapoçi’nin hikâyesinin de sonu anlamına geliyordu. Çünkü onu ve iddiasını şimdiye kadar ciddiye alan Ahmed Tevfik Paşa da o tavrından uzaklaşmıştır. Bunu, durumu II. Abdülhamid’e arz ettiği ve çalışmanın da özeti mahiyetindeki 18 Mart 1902 tarihli şu yazısından anlamak mümkündür:
“Bazı imparatorluk ricaline ilişkin olarak ve tesadüf eseri öğrendiği sırları bildirmek arzunda bulunduğundan bahisle, doğrudan doğruya iletişim kurabileceği birisinin görevlendirilmesine ve kendisine 150 lira gönderilmesine dair nezaretimize daha evvel Ressam Kapoçi imzasıyla iki Rumca mektup ulaşmıştı. Bunun üzerine onun hüviyet ve maksadının gizlice araştırılması Atina Elçiliği’nden istendi.
Elçi Beyefendi cevap olarak kaleme aldığı yazılarında, yürütülen tahkikat neticesinde Kapoçi’nin sözüne itimat edilmez sıradan bir ressam olduğunun, bu münasebetle maksadının sadece hileyle para koparmaktan ibaret bulunduğunun gün yüzüne çıkarıldığını bildirmiştir.” (18 Mart 1902; BOA, Y.MTV, 227/39)
Görüldüğü üzere Ahmed Tevfik Paşa, Atina Elçisi’nin “tahkikat ve mütalaalarım ciddiye alınmıyorsa parayı ödeyip bilgiyi alınız” şeklindeki söylemine takdim yazısında yer vermeyerek adeta Kapoçi’nin imparatorluk gündeminden düşüşünü ve dolayısıyla başarısızlığını tasdik etmiştir.
Ahmet YÜKSEL
Cumhuriyet Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Yrd. Doç.Dr.
.