KİMYA-YI  SAADET FİHRİSTİ

GİRİŞ
    DÖRT UNVAN (Marifet ünvanları)
1. UNVAN 
KENDİ HAKİKATİNİ BİLMEK

İnsanın Yaratılışı
Beden ve Duyular
İyi ve Kötü Huylar
Mükellefin Kendisini Kontrol Etmesi
Kalp Perdesinin Açılışı:
İnsanın Doğuşundaki Kabiliyet:
Peygamberlik ve Velilik:
İlmin Marifete Perde Oluşu:
İnsanın Saadeti Allah’ı Bilmektir.
İnsan Vücudunda Olan İlahi Hikmetler
İnsanın Acziyeti

2. UNVAN
ALLAHU TEALAYI TANIMAK

Kendini Bilmek Allah’ı Bilmeye Yoldur. 
Allah’ı Tenzih Etmek
Allah’ın Hakimiyeti
    Azaların Birbirleriyle Bağlantısı
Tabiatçıların Durumu
Gökler Alemi
Dört Sözün Manası
Dine Uymanın Zarureti
Her Şeyi Mübah Görenler

3. UNVAN
DÜNYAYI TANIMAK

Dünya ve Ahiret
İnsanın Dünyadaki İhtiyaçları
İnsanın İhtiyaçları
Dünya Varlıkları
Dünyanın Büyücülüğü
Dünyadaki İyi ve Kötü Şeyler

4. UNVAN
AHİRETİ TANIMAK
Ruhların Ayrılığı
Ölümün Ötesi
Ruhun Bekası
Kabir Azabı
Kabir Azabının Sebebi
Kabir Azabı Kimler İçindir?
Ruh Cehennemindeki Azaplar
Ruhani Ateşin Şiddeti
Ahiretin İnkar Edilemeyişi

DÖRT RÜKÜN(Muamele rükünleri)
1. RÜKÜN
ALLAHIN EMRİNE UYMAK: İBADET

Müslümanlığın Şartları
İbadetler
Ehl-i sünnet itikadını doğru öğrenmek
Namaz Nasıl Eda Edilir?
Kur’an-ı Kerim Okumak:
Allahu Teala’yı Zikir

2. RÜKÜN
GEÇİM İLE İLGİLİ HALLERDE EDEBE RİAYET ETMEK (Muamelat)

Yemek Yemenin Edebleri
Davete İcabet
Evlenmenin Edebleri
Çalışmak, Ticaretin Fazileti Ve Sevabı
Allah İçin Olan Dostluk Ve Kardeşlik
Bütün Müslümanların, Akrabaların Ve Komşuların Hakları
Ana Ve Baba Hakları
UZLET
Emr-İ Bi’l-Maruf Ve Nehy-İ Ani’l-Münkerin Farz Olması

3. RÜKÜN
DİNDEKİ DAR GEÇİTLERİ AŞMAK (MÜHLİKAT)  

İyi Ahlakın Fazileti Ve Sevabı
Kötü Ahlakın Tedavisi
Riyazet  Yolu
Çocukların Terbiye Yolu  
Mücadelenin Başlangıcında Mürid Olmak İçin Gerekli Şartlar 
Din Yolunun Geçitlerinden Mide Ve Ferc (Cinsel Organlar) İle İlgili Olan İstekler
Az Yemenin Fazileti Ve Sevabı
Fercin (Tenasül Uzvunun) Arzusu
Konuşmanın Faydaları Ve Dilin Afetleri
Susmanın Fazilet Ve Sevapları
Öfke Ve Hased(Kıskançlık)
Dünya Sevgisinden Kurtulmak
Cimrilik, Hırs Ve Mal Toplamak
Tamaın(Açgözlülüğün) Ve Hırsın Zararları Ve Kanaatin Faydaları
Başkasını Kendine Tercih Etmenin (İsar'ın) Sevabı, Fazileti(Üstünlüğü)
Büyüklük Ve Makam Sevgisinin İlacı
Övülme Ve Kötüleme Karşısında İnsanların Dereceleri Farklıdır
Taat Ve İbadette İkiyüzlülükten(Riyadan) Kurtulmanın İlacı
Kendini Büyük Görmek Ve Kendini   Beğenmişliğin(Ucub) İlacı
Kibrin Esası Ve Zararları
Ucub (Kendini Beğenmişlik) Ve Zararları
Gaflet, Dalalet Ve Gururun İlacı

4. RÜKÜN
KURTARICI SIFATLAR (MÜNCİYAT)

Tevbe
Sabır Ve Şükür
Korku Ve Reca(Ümit)
Fakirlik Ve Zühd
Niyet, İhlas Ve Sıdk (Doğruluk)
Muhasebe Ve Murakabe
Tefekkür
Tevhid Ve Tevekkül
Allah Sevgisi, Şevk Ve Rıza
Ölüm Ve Ötesi
    Kısa Emelin Fazileti
Uzun Emelin Sebebi Ve Çaresi
Ölüm Sekeratı Ve Can Çekişmenin Çetinliği
Can Vermenin Dehşetleri
Mezarın Ölüye Söyledikleri
Müker Ve Nekirin Suali
Hasımlar Ve Hakların İadesi
Cennet

GİRİŞ

İnsanın dünyadaki varlığının bir başlangıcı var ise de ahiretteki varlığı devamlı ve sonsuzdur. Maddi yapısı süfli ise de manevi ruhu ulvidir. Yaratılışının başlangıcında tıynetine kötü ve hayvani vasıfların karışıp “Şüphesiz nefs kötülüğü emreder.” tuzağına düşmüş ise de kötülükle mücadele çömleğinde ve iyiliği arama potasında bulunup çirkin ve şeytani sıfatlardan arınıp pak olur ve “Ey mutmain nefs, Sen Rabbinden razı, Rabbin senden razı olarak Rabbine dön!”(Fecr, 27-28)  nidasıyla esfel-i safilinden kurtulup ala-yı illiyine uçup uluhiyet kapısında ve Rabbinin sarayının yakınında yuva yapar. 
Bil ki esfel-i safilin nefsani bir hal olup şehvet ve kızgınlığa esir olmaktır. Ala-yı illiyin ise ruhani bir derece olup onun vasıtasıyla akıl, kızgınlık ve şehvete hakim olup “Haydi, iyi kullarımın arasına gir, cennetime gir!” hitabına mahzar olan kulların zümresine girer. İnsan, meleklere mahsus bu sıfatla Allahü Teala’nın cemaline o derece ünsiyet peyda eder ki ondan bir an ayrıldığı taktirde 
Her türlü nimet ve rahatlığa sahip olan sekiz cennetle teselli bulmaz. Demek ki noksan ve aşağı yaratılan kötü nefisler ancak mücahede ve gerçeği arama ilacı ile arınabilirler. 
Peygamberlerin gönderilmesinden maksat hakikat kimyasının ilmini insanlara öğretmektir. Böylece insanlar mücahede potasında kalp cevherini arıtma yolunu kalbin bulanıklığına sebep olan çirkin ahlakın iyi ahlaka dönüştürülmesini öğrenirler. Büyük alimler der ki, onları arındırıyor sözünden maksat onları hayvani sıfatlardan kötü ahlaktan temizler, demektir. Onlara kitap ve hikmeti öğretir sözü ise, onları temizledikten sonra marifet elbisesiyle süsler, meleklerin ahlakını onlara örtü yapar, demektir. Kimyadan maksat nefis sarayını dünya bağlarından kurtarıp yüzünü dünyadan çevirip Allah’a dönmek ve Allah’tan başka kalpte hiçbir şeye yer vermemektir. “Her şeyden sıyrılıp yalnız O’na(Allah’a) yönel!” (Müzzemmil, ayet-i kerimesi bu gerçeği ifade buyurur. 
Bu kitap 4 unvan ve 4 rükun üzerine düzenlenmiştir. Bunlar marifet ünvanları ve muamele rükünleridir. Birinci unvan insanın kendi hakikatini bilmesi hakkındadır. İkinci unvan Allahü Teala’yı tanımak hakkındadır. Üçüncü unvan dünyanın hakikatini bilmek hakkındadır. Dördüncü unvan ahiretin hakikatini bilmek hakkındadır. İslam’ın hakikati bu dört marifettir. Dört rükun ise İslam’ın muamelesi hakkındadır. İkisi zahiri haller, ikisi de batıni hallerdir. Zahiri hallerin biri Allah’ın emrine uymaktır. Buna ibadet denir. Diğeri de geçimle ilgili hallerde edebe riayet etmektir. Batıni olan hallerin biri kalbi beğenilmeyen ahlaktan arındırmaktır. Bunlar kızgınlık, hased, kibir ve gururdur. Bunlara geçitler ve tehlikeli sıfatlar denir. Diğeri kalbi iyi sıfatlarla süslemektir. Bunlar da sabır, şükür, muhabbet, umut ve tevekküldür. Bunlara da kurtarıcı sıfatlar denir.

    DÖRT UNVAN (Marifet Unvanları)

BİRİNCİ UNVAN: KENDİ HAKİKATİNİ BİLMEK

Bil ki Allahü Teala’yı tanımanın anahtarı insanın kendi kendini tanımasıdır. Bunun hakikat olduğuna, “Kendini tanıyan Rabbini tanır.” hadisiyle “Gerçeği anlayıncaya kadar varlığımızın belgelerini hem dış dünyada hem kendi içlerinde göstereceğiz.” (Fussilet, 53) ayet-i kerimesi kuvvetli ve doğru delildir. İnsana kendi nefsinden daha yakın bir şey yoktur. Kendini bilmeyen Allah’ı nasıl bilir? Eğer kendimi tanıyorum diye iddia ediyorsan delilsiz iddia makbul değildir. Eğer delilin zahir azalarından başını, yüzünü; batın azalarından ise acıktığını, susadığını bilmek ve kızgınlık zamanlarında bir tek kişiden intikam almak, şehvetin galebe çaldığı zamanda evlenmek ise bu türlü tasarruf bütün hayvanlarda da vardır. O halde bu çeşit kendini bilmek Allahü Teala’yı tanımaya anahtar olamaz. Öyleyse önce kendi hakikatini, dünya yolculuğuna nereden gelip nereye gideceğini bilip ondan sonra niçin yaratıldığını, dünyaya ne yapmak için geldiğini, saadet ve bedbahtlığın hangi işlerde olduğunu düşüneceksin. 
Ve yine bileceksin ki senin batınında dört sıfat vardır: Hayvanlar sıfatı, yırtıcılar sıfatı, şeytanlar sıfatı ve melekler sıfatı. Senin hakikatin hangisidir? Sende bunların hangisi asıl ve hangisi emanettir? Sen fiilen bunları bilmedikçe kendi saadetini bilmeye muktedir olamazsın. Çünkü her birinin ayrı gıdası ayrı saadeti vardır. 
Mesela hayvanların gıdası ve saadeti yem yemek, uyumak ve çiftleşmektir.  Yırtıcıların saadeti ise öldürmek, hiddet ve intikamdır. Şeytanların gıda ve saadeti hile, aldatmak ve bedbahtlıktır. Meleklerin saadeti ve gıdası Allahü Teala’nın cemalini müşahade etmektir. Meleklerde hiçbir surette hayvanların, yırtıcıların sıfatları mevcut değildir. 
O halde eğer sen melekler sıfatında insan isen uğraş, çalış. Ta ki senden Allahü Teala’yı bilmeye yol gitsin. Ve o yolla Allah’ın cemalini görmeye vasıl olasın. Hikmet gözüyle, ibret nazarıyla bak. Sendeki bu sıfatlar, sana hakim olup seni kendilerine esir yaparak kendi hizmetinde çalıştırmak için mi yaratılmıştır? Yoksa baki olan yolculuğunda sana angarya olmak, sana binek hayvanı ve silah olmak için mi yaratılmıştır? Bu dünya konağında birkaç günlük ihtiyacını tedarik edip bunlarla geçici saadetini temin et. Ancak asıl saadetin hasıl olduğunda onları bırakıp asıl vatanına yüz çevir. O vatan havas(seçilmiş) kullar için Allah’ın cemali, avam için ise cennettir.

İnsanın Yaratılışı
    Ey sırların kimyasını öğrenip iyilerin yolunda gitmek isteyen! Eğer kendi nefsinden haberdar olmak istersen bil ki seni yaratan Allahü Teala sende iki şey yaratmıştır: Biri zahiri, biri Batıni. Zahiri olan göz ile görülebilen beden kalıbıdır. El ayak gibi.  Batıni olana ise bazen nefs, bazen ruh, bazen de kalp derler. Senin hakikatin Batıni yönündür. Bedenindeki zahir azalar batının askeri ve hizmetçisidir. Biz buna kalp(gönül) diyeceğiz. Kalp dediğimiz zaman insanın hakikati demek istiyoruz. Kalp demekle vücudun solundaki et parçasını kastetmiyoruz. Çünkü basiret ehlinin yanında onun kıymeti yoktur. O hayvanlarda hatta ölülerde de vardır. Gözle görülebilir. Gözle görülebilen her şey bu şehadet alemindendir. Gönül dediğimiz ise bu aleme geçici olarak gelmiş acip bir varlıktır. Bedenin bütün uzuvları onun askeri ve ordusudur. Hakk’ın  cemalini görmek onun sıfatıdır. Bütün teklif, hitap, kınama ve ceza onadır. Saadete ve şekavet onun içindir. Bu hususları tahsil ederken bütün aza ve beden ona uyar ve emrine hazırdır. Onun hakikatini bilmek, tanımak Allahü Teala’yı tanımanın anahtarıdır. 
O halde onu bilmeye uğraş. Zira o çok yüksek bir cevher olan meleklerin cevherindendir. Onun asıl madeni Allahü Teala’dır. “Ben Allah’ın nurundanım, müminler de benden.” hadis-i şerifi bu manaya işaret eder.

Beden ve Duyular

    Beden ülkesinin sultanı insan ruhudur. Onun sayısız asker ve ordusu vardır. Ayet-i kerimede “Rabbinin ordularını kendisinden başkası bilmez.”  (Müddesir, 31) o sultan ahiret yolculuğu için yaratılmıştır. Onun hazinesi Allahü Teala’yı tanımak, bilmektir. O hazine ise Allahü Teala’nın yaratıklarını ibret gözüyle seyredip her birinden bir mana çıkarmakla temin edilebilir.

İyi ve Kötü Huylar

    İnsanların çoğu insaf nazarıyla bakıp kendi nefislerini muhasebe ve murakabe etseler  gece gündüz nefislerinin arzu ve isteklerine bağlı hizmetçi ve köle gibi olduklarını görürler. Görünüşte insana benzeseler de hakikatte onların hali köpeğin ve hınzırın halinden pek farklı değildir. Onların yarın mahşer gününde kalplerindeki gizli manalar aşikar olup zahir suretleri de batınlarındaki mananın renk ve şeklini alacaktır. Böylece şehveti galip olan kimse hınzır suretinde görülecektir.

Mükellefin Kendisini Kontrol Etmesi

    Batınında dört buyruk kahramanı olduğunu öğrenmiş bulunuyorsun. O halde hareket ve duruşlarını murakabe et. Ancak böylelikle bunlardan hangisinin emrine uyulduğu anlaşılır. Hakikatte bilmelisin ki her ne işlersen ondan senin kalbinde bir sıfat hasıl olur. O sıfat bakidir. Öbür dünyaya seninle beraber gider ve  ebedi arkadaşın olur. Bu sıfata ahlak derler. Bütün ahlak bu dört kahramandan hasıl olur. 
Eğer şehvet hınzırına itaat edersen sende çirkeflik, hayasızlık, harislik, horluk, hased, gam, keder ve bunlar gibi nice türlü kötü sıfatlar hasıl olur. Eğer onu yenip terbiye edersen sende nezafet, kanaat, terbiye, haya, zühd(dünyaya düşkün olmamak), zarafet, tamasızlık, kısa emelli olma sıfatları hasıl olur. 
Eğer kızgınlık köpeğine itaat edersen sende şehvet, pislik, gevezelik, hınzırlık, zorbalık, kibir, başlarını küçük ve aşağı görmek, onlara eziyet ve işkence yapmak gibi sıfatlar hasıl olur. Eğer zikri geçen gazap köpeğini korkutup terbiye edersen sende sabır, tahammül, bağışlama, sebat, cesaret, sessizlik, iyilik yapma ve cömertlik sıfatları meydana gelir. 
Bu köpek ve hınzırı yerinden harekete geçirip onlara cesaret verip pervasız duruma getiren onlara aldatma, hile, fitne ve fesada teşvik eden şeytani sıfata itaat edersen sende çirkinlik, hıyanet, bozgunculuk, yalan, aldatma, karıştırma ve ihtiras sıfatları hasıl olur. Eğer ona galip gelip kahredersen onun karıştırma ve yalanlarına aldanmayıp akıl askerinden yardım alırsan sende anlayış, kavrama, marifet, ilim, hikmet, yapıcı olma, büyüklük ve reislik sıfatları hasıl olur. Seninle baki kalan bu güzel ahlak “Salih ameller bakidir.” Cümlesinden olup senin için saadet tohumu olur. 
    İşlenmesinden çirkin ahlak hasıl olan fiillere günah denir. İşlenmesinden güzel ahlak meydana gelen fiillere ise itaat denir. İnsanoğlunun bütün duruş ve hareketleri bu iki halden biridir. 
İnsanın kalbi parlak bir ayna gibidir. Kötü ahlak ise duman ve zulmet(karanlık) gibidir. O aynayı karartıp Allahü Teala’yı görmekten alıkoyar. Araya perde olur. Güzel ahlak ise kalbe erişip o aynayı günah zulmetinden temizleyen bir nurdur, ışıktır. Bunun içindir ki Rasulullah, “Her günahtan sonra bir sevap işle ki onu yok etsin.” buyurmuştur. Kıyamet gününde Hakk’ın huzuruna gelen ya parlaktır yahut karadır. Ayette “Allah’a temiz bir kalple gelenden gayrısı kurtulamaz.” (Şuara, 88-89) buyrulmuştur. İnsanın kalbi yaratılışın başlangıcında ayna yapılan madene benzer. Eğer gereği gibi onu muhafaza edip itina gösterirse bütün alemi görecek bir ayna haline gelebilir. Eğer gereği gibi korumazsa pas tutar, harap olur, ayna yapılacak yeteneği kalmaz. Bunun için Allahü Teala buyurur ki, “Hayır, hayır, onların kazandıkları kalplerini paslandırıp kirletmiştir. (Muttassıfin, 14)

Bütün ilimler duyular yolundan gelmez. Ve yine anlaşıldı ki gönül bu alemden değildir. Belki melekut alemindendir. Bu alem için yaratılan hisler melekut alemini öğrenmeye engel olur. O halde gönül duyular bağından kurtulmadıkça o aleme yol bulmaz.

Kalp Perdesinin Açılışı:

    Gönül penceresinin ölmeden ve uyumadan melekut alemine açılmayacağı zannedilmemelidir. İşin hakikati bu değildir. Belki uyanıklık halinde bile bir kimse nefsini riyazete(az yeme, içme), alıştırır; kalbini gazap, şehvet ve kötü huylardan temizler, ıssız bir yerde oturur, gözlerini yumar, duygularını çalıştırmaz, kalbiyle melekut alemi arasında münasebet kurar, daima Allah’ı anıp dil çalkantısı ile değil, kalbin içinden Allah, Allah der ve bu hal Allah’tan başka her şeyden ve hatta kendinden bile habersiz olacak mertebeye varırsa gönül penceresi açılır, başkalarının uyku halinde gördüklerini o uyanıklık halinde görür. Meleklerin ruhları güzel suretlerde latif cemallerde ona görünmeye başlar. Peygamberlerin ruhlarını da görüp onlardan istifade eder, yardım görür. Yerdeki ve gökteki melekut ona açılmaya başlar. 
Kendisine bu yol açılan kimse her türlü tarif ve ifadeye sığmayan büyük haller görür. Eğer sen bu mertebeye erişmemişsen bari bu yolun gerçekliğine inanıp bu üç dereceden birinden mahrum kalmamaya gayret et ki bunun hakikatini inkar edenlerden olmayasın.

İnsanın Doğuşundaki Kabiliyet:

    Bu anlatılan hallerin peygamberlere mahsus olduğu sanılmasın. Çünkü aslında bütün insanların cevheri fıtraten bu mertebeye layıktır. O cevherden alemin görüntülerini gösterecek bir ayna yapılabilir. Meğer ki o kimsenin cevherine pas işlemiş olsun. Ve onu tamamiyle zayi etsin. Bunun gibi dünya hırsı, şehvet ve günahlar kalbe galip gelir, yerleşirse bu kabiliyet ve liyakat bozulur. Mükaşefenin (mana perdesinin açılmasının) başlangıcı mücahededir. İradenin bunda rolü vardır. 
Ancak şu da bir gerçektir ki her eken biçmez, her biçen toplamaz ve her ot arayan bulmaz. Çünkü üstün faydaların şartları da çoktur. Ona ulaşanlar az olur. Mükaşefe mertebesi insanların en üstün ve en yüksek mertebesidir. Bu itibarla, çalışıp çabalamadan pişirici hizmetlerde bulunmadan bir yol göstericiye gitmeden bu iş başarılmaz. Bu şart yerine gelse bile ilahi tevfik uygun olmaz ve ezeller ezelinde onun saadetine hüküm olunmadıysa o kimse muradına ermez.

Peygamberlik ve Velilik:

Buraya kadar anlatılan hallerden haberdar olmayan kimse peygamberliğin hakikatini bilmez. O ancak işitmek ve taklitle peygamberlik ve veliliğin kalbin yüksek derecelerin biri olduğunu anlar. Bu haller üç hususta özetlenebilir. Birincisi insanların rüya halinde gördüklerini peygamberler uyanık iken görürler. İkincisi insanların nefsi kendi bedenleri dışındaki varlıklara tesir etmez. Onların nefsi ise tesir eder. Ancak yapılan işte insanların hayrı bulunacak veyahut fesadı gerektiren bir husus bulunmayacak. Üçüncüsü insanların çalışma ve öğrenmeyle elde ettikleri bilgileri onlar çalışmadan hiç kimseden öğrenmeden elde ederler. Zira bazı insanların üstün anlayış, çabuk kavrama ve kalp temizliği vasıtasıyla bazı ilimleri hiç kimseden öğrenmeden bilmeleri caizdir. Daha temiz ve kuvvetli kalbi olan kimsenin bütün veya ekser ilimleri bilmesi veya evvelkinden daha ziyade ilim ve bilgi sahibi olması mümkündür. Buna ilm-i ledünni denir. Nitekim Allahü Teala buyurur, “Kendisine ilim öğrettik.” (Kehf, 65) bizim peygamberimizin üstünlüğü bu üç hususiyetin bütün kemaliyle kendisinde bulunması iledir. İnsanın kendinde benzeri olmayan bir şeye inanması mümkün değildir. Çünkü bir kimsede bir şeyin nümunesi olmazsa onun şekil ve sureti hafızasında bulunmaz. Bu sebeptendir ki Allahü Teala’nın hakikatini kendisinden başka hiç kimse tam anlamıyla bilemez. Allah’ın rasulünü de hakkıyla ancak rasul veya onun fevkinde olan bilir. Şu halde peygamberin kadrini yine peygamber bilir.

İlmin Marifete Perde Oluşu:

    Buraya kadar yazdıklarımızdan insan cevherinin üstünlüğünün ne olduğunu ve tasavvufun “İlim, marifet yoluna engeldir.” sözünün inkar edilemeyecek bir gerçek olduğu anlaşıldı. Çünkü kalp bir havuza benzer. Beş duyu da o havuza akan beş ırmak gibidir. Eğer havuzun içinde duru, berrak bir su meydana getirmek istersen havuzdaki bütün suyu boşaltıp suların getirdiklerinden dibinde meydana gelen siyah çamuru tamamiyle akıtmak gerekir. Ancak içini öğrendiği ilimden boşaltan, kalbini onun ile meşgul etmeyen bir alimin daha önce öğrendiği ilmi ona engel olmayıp kendisine marifet yolunun açılması mümkün olur. Bil ki bir kimse cedel(münazara) ilmini hasmını susturmakta kullanmak için öğrenirse ona hakikat açılmaz. Eğer zahiri ilimden başka ilim yoktur diye inanırsa bu yoldaki inancı kendisine perde olur. Bu kabil inanç ekseriyetle bulunduğu için zahiri ilimlerin alimi gerçek marifet derecesinden geri kalır. Köklü bir ilme sahip olmayan bir kimse uzun zaman batıl hayallere bağlı kalır ve az bir şüphe ona perde olur. Büyük alimlerde ise bu gibi şeyler bulunmaz. O halde mükaşefe derecesine ulaşmış bir kimseden ilmin engel olduğunu duyarsan bunun zahir ilim olduğuna inanıp bu gerçeği inkar etmeyeceksin. Zamanımızda tasavvuf adı altında bir takım nasipsiz kimseler türemiş. Bunlar her şeyi mübah görüyor, kendilerinde bu kabil hallerden bir şey yok iken sofilerden bir avuç ibare ve ıstılah öğrenip kendilerini bunlardan sayıyorlar. İşleri daima yıkanıp temizlenmek, süslü renkli elbiseler ve seccadelerle kendilerine özel bir şekil vermek ve daima ilmi ve alimleri kötülemektir. Bunların katli vaciptir. Bunlar insanların şeytanı, Allah ve rasulünün düşmanlarıdır. Çünkü Allahü Teala ve rasulü alimleri övmüşler, insanları ilim öğrenmeye davet etmişlerdir. Demek ki peygamberlerin ve velilerin keşifi kimyaya benzer, alimlerin ilmi de altına benzer. Genellikle kimya sahipleri altın sahiplerinden daha faziletli oldukları bir gerçektir. Fakat bu makamda bir ince husus vardır. Eğer bir kimsede bu bulunan kimya yüz altından fazla yapmazsa bu kimse bin altına sahip kimseden faziletli olamaz. Kimyanın hikayesi uzun ve onu arayanlar da pek çoktur. Onun hakikati uzun zamanda bile herkese nasip olmaz. Onun bulmak için çalışanların çoğu sahte para elde eder. Tasavvufçuların hali de böyledir. Onların gayeye ulaşması hayli zordur. Gayesine tamamiyle ulaşanlar pek azdır. O halde bilinmelidir ki tasavvufçuların halinden kendisine bir şey zahir olan herkes alimlerden faziletli değildir. Çünkü tasavvufçuların çoğu bu hal üzeredir. İşin başlangıcında onlara bir şey zahir olur. Ondan sonra az zaman içinde düşerler, yolu tamamlayamazlar. Bazı kimselere de birtakım hal ve hayaller tutar. Fakat o hakikat olmaz. Onlar hakiki bir hal üzere olduklarını düşünürler. Halbuki öyle değildir. Nitekim rüyalarda da hakikat olduğu gibi manası karışık olanları da vardır. 
    O halde tasavvuf ehlinin yoluna ve onların faziletine inanmak gerekir. Zamanın dinsizlerinin sözleriyle onlar hakkındaki itikadını bozmamalısın. Onlardan ilme ve alimlere tan edenlerin nasipsiz olduklarını kabul etmelisin.

İnsanın Saadeti Allah’ı Bilmektir.
    Kalp lezzetinin işlerin hakikatini bilmekte olduğunu anladıktan sonra şunu da bilmek gerekir ki bilgi ne kadar çok ve  önemli şeyler olursa lezzeti de o kadar çok olur. Mesela vezirin sırlarını bilen çok sevinir. Padişahın sırlarını bilen, onun memleket idaresindeki inceliklerini öğrenenden daha çok sevinir ve yine geometri ve astronomi ilimlerini bilen kimse satrancı bilenden daha çok sevinir. Satrancı az çok bilen kimse ancak satranç taşlarını yerli yerine koymasını bilen kimseden daha çok sevinir. Bu mihval üzere bilgi ve bilginin ilgili olduğu ilim ne kadar önemli olursa onun lezzeti de o nispette fazla olur. Hiçbir varlık her şeyin şeref ve kıymet kaynağı olan bütün alemin hükümdarı olan dünyanın acayip işleri onun eseri olan yaratıcı Allahü Teala’dan daha büyük ve daha şerefli olamaz. Bu itibarla Allahü Teala’yı bilmekten daha üstün ve daha zevkli bir marifet olamaz. Allahü Teala’dan daha hoş bir nazargah(Bakılan) olamaz. Kalbin tabiatının muktezası gereği budur. Çünkü her şeyin tabiatının muktezası o şeyin kendisi için yaratıldığı hususiyettir. Marifet arzusu olmayan bir kalp ise gıdalardan iştahı kesilmiş bir hastaya benzer. Bir kimsenin kalbinde başka şeylerin arzusu Allahü Teala marifetinin arzusundan üstün gelirse o kimse hastadır tedavi edilmezse öbür dünyada bedbaht ve helak olur.

İnsan Vücudunda Olan İlahi Hikmetler
    Bedenin yaratılışında da birçok acayip haller vardır. Dıştaki ve içteki her bir organda acayip manalar ve garip hikmetler vardır. Bu anlatılanlardan başka insana alemin küçük bir örneği demek doğru olur. Çünkü alemde yaratılan her şeyin bir nümunesi insanda vardır. Kemikler dağlar gibi, ter yağmur gibi, kıllar ağaçlar gibi, beyin gök gibi, duyu organları gökteki yıldızlar gibidir. Bu hususun izahı uzundur. Ciğerden gıdaya bedenin her parçasından çıkan kuvvet tüccar gibidir. Ciğerde olan suyu çekip mesaneye döken böbreklerdeki kuvvet saka gibidir. Büyük abdesti dışarı atan kuvvet çöpçü gibidir. Bu anlatılanların da izahı uzundur. Bunlardan maksat şunu bilmendir. Senin içinde çok değişik etkenler vardır. Hepsi senin hizmetinle meşguldür. Sen uyku halinde kendi alemindeyken onlar senin hizmetinde hiç rahatlık bulmuyorlar. Sen ne bunları biliyor ne de onları senin hizmetine veren Allahü Teala’ya şükrediyorsun. Bir kimse hizmetçisini sana hizmet için gönderse hayatın boyunca ona teşekkür edip medh u senasıyla meşgul olursun. Ama bu kadar sanatkarları senin içinde sana hizmet için tayin ve tahsis eden, bütün hayatın boyunca onları bir an bile hizmetinden almayan Allahü Teala’yı anmıyorsun. Tıp ilmi kendisi de basit bir ilimdir. Ancak teşrih(anatomi) ilmini Allahü Teala’nın hayret verici işlerini öğrenmek için okuyanlar mutlaka ilahi sıfatlardan üç sıfat kazanmış olurlar. Birincisi öğrenir ki bu beden kılıfını yaratan, bu garip insanı vücuda getiren Allahü Teala’nın kudreti tamdır.  Acizlik ve noksanlık onun kudretine ilişmez. Neye iradesi ilişirse onu yaratmaya kadirdir. Çünkü dünyada böyle bir damla sudan böyle harika bir şey meydana getirmek kadar şaşılacak bir şey yoktur. Buna kadir olan bir kuvvet ölümden sonra diriltmeyi daha kolay yapar. İkincisi Allahü Teala’nın alim olduğunu, onun ilminin her şeyi kuşattığını öğrenir. Çünkü böyle garip hikmetlere mebni böyle acayip işler ancak tam bir ilim ile mümkün olur. Üçüncü Allahü Teala’nın kullarına olan merhameti, lütfu onun yardım ve inayetinin sonsuzluğunu öğrenir. Çünkü Allahü Teala mahlukatının hiçbirinden gerekli bir şeyi esirgememiştir. Lüzumu mecburi olan kalp, beyin, ciğer ve diğer hayat unsuru olan organları insana vermiştir. İnsan hayatı için gerekli olup da mecburi olmayan el, ayak, göz, kulak gibi organlar da vermiştir. İnsan hayatı için ne lüzumlu ne de mecburi olan, belki güzellik unsuru olan saça renk, dudağa kırmızlık ve şekil, kaşa kavis ve başka ne varsa bunları insana vermiştir. Allahü Teala bu ihsanını yalnız insanoğluna tahsis etmemiş bütün mahlukata vermiştir. Sivrisinek, arı gibi mahlukatın dış kısmını türlü nakışlarla süslemiştir. Bu itibarla insanoğlunun bedeninin yaratılışına dikkat etmek ilahi sıfatların marifetinin anahtarıdır. Bundan dolayı anatomi ilmi yüksek ve kıymetli bir ilimdir. Ne kadar şiir sanatını, yazı inceliğini ve edebi sanatları fazla bilsen şairin, yazarın, sanatkarın değeri kalbinde o kadar artar. Allahü Teala’nın da garip işleri onun azamet ve celalini bilmenin anahtarıdır. Bu da nefis marifetinin (kendini tanımanın) bir kısmıdır. Ancak kalp ilmine göre basittir. Çünkü beden değildir. Beden ise binek gibidir. Kalp binek hayvanı üstündeki binici gibidir. Yaratılıştan maksat binicidir. Binek değildir.

İnsanın Acziyeti

    Buraya kadar anlattıklarımızdan kalp cevherinin kıymetini, üstünlüğünü anladın. Bu cevherin insana verildiğini, sende gizli ve örtülü olduğunu bildin. Onu arayıp ele geçirmek için çaba harcamaz, ondan gafil olup onu zayi edersen büyük bir aldanış ve ziyan içinde olursun. O halde onu bulmak için çabalamak, onu dünya meşgalesinden temizleyip uzaklaştırmak ve kendi şerefine ulaştırmak gerekir. Onun şeref ve kıymeti öbür cihanda tasasız neşe,  fenasız beka, acısız kudret, şüphesiz bağışlanma ve Allahü Teala’nın cemalini açık olarak görmeyle anlaşılacaktır.

İKİNİCİ UNVAN :  ALLAHÜ TEALA’YI TANIMAK

Kendini Bilmek Allah’ı Bilmeye Yoldur.

“Kendini bil ki Rabbini bilesin. Kendini bilen Rabbini bilir.” (Hadis-i Şerif)  İnsan şimdiye kadar bir kısmını anlattığımız bedenindeki zahir ve batın yöndeki acayip hallere bakıp düşününce kendinin yaratan Allahü Teala’nın kudretinin tam olduğuna, dilediğini vücuda getirmeye kadir olduğuna kesinlikle inanır. Bundan daha üstün hangi kuvvet olur ki böyle hakir bir damla sudan insan gibi mükemmel harika güzellikte ve bunca garip  hasletleri bulunan bir yaratık vücuda getirmiştir.

    İnsanın azalarının faydalarına ibret nazarıyla bakıp her azanın ne hikmet ve görev ile yaratıldığını anlayınca mesela dış azalardan el, göz, dil, kulak, diş; iç azalardan ciğer, kalp, böbrek ve buna benzer ne var ise bütün bunları düşündüğün zaman Allahü Teala’nın ilminin sonsuz olduğunu ve her şeyi kuşattığını ve böyle geniş bir ilimden hiçbir şeyin gaib olamayacağını anlar. İnsanın azaları öyle yerli yerince konulmuştur ki bütün akıllar bir araya gelse ve onlara uzun ömür verilse ve ömürleri boyunca yaratıklardan birinin bir azasının mevcut şeklinden daha güzel ve faydalı bir şekle sokmak için düşünseler daha güzelini bulamazlar. Mesela, dişler, mesela el, mesela göz.
    İnsanın hiçbir parçası yoktur ki onda böyle hikmetler bulunmasın. Bu hikmetleri ne kadar çok bilirseniz Allahü Teala’nın ilminin azametine hayranlığınız o derece artar. O halde insan kendi zatının vücuda gelmesinden Allahü Teala’nın ezeli varlığını anlar. Kendi azalarının ve çevresinin geniş teferruatından Allahü Teala’nın kudretinin mükemmel olduğunu anlar. Azalarından ve çevresinin şaşılacak hallerinden ve faydalarının çokluğundan Allahü Teala’nın ilminin mükemmel olduğuna kesinlikle bilgi edinir. Kendi nefsinde toplanan zaruri şeylerden, süs ve güzellik için olan şeylerden Allahü Teala’nın lütuf ve rahmetine vakıf olur. Bu sebepler ile kendini tanımanın Allah’ı tanımanın anahtarı ve aynası olduğu bilinmiş olur.

Allah’ı Tenzih Etmek

    Bir kimse ruh nasıldır, diye sorarsa cevabı keyfiyetin onunla alakası yoktur şeklinde olur.  Belki insan istese kendi zatında nasıl ve niçini olmayan binlerce  halleri bulur. Zira kendi zatında öfke, aşk ve lezzet gibi hususları gördüğü halde bunların keyfiyetini anlamaya kalkışsa gücü yetmeyecektir. Çünkü bu zikrolunan şeylerin rengi, şekli yoktur. O sebepten de bunların keyfiyeti nedir diye sorulmaz. Şunu da bilelim ki ruh vardır. Beden ülkesinin padişahıdır. Bedende bulunan her şey onun ülkesidir. Bununla beraber mahiyeti keyfiyetsizdir.  
    Bunun gibi bütün alemin padişahı, bütün kainat ülkesinin nasıllığı ve keyfiyeti bilinmemektedir. Nasılı ve keyfiyeti olan her şey     onun memleketidir. 
    Nitekim bütün alem Allah’ın tasarrufundadır. O ise muayyen bir mekana izafe edilmekten münezzehtir. Bu nevi takdis, tenzih ancak ruhu açık anlamakla tamamiyle anlaşılabilir. Bu hususta ruhun sırrını isar etmek için hiç kimseye izin verilmemiştir. Belki “Allahü Teala, ademi kendi suretinde yarattı.” hadisini manası ancak ruhun sırrını keşfetmekle tamamiyle anlaşılabilir.

Allah’ın Hakimiyeti

“Arş üzerinde hükümran oldu. İşi yerli yerinde düzenler.” (En’am, 79) Bil ki bu söylediklerimiz ancak üstün basiret sahiplerine bildirilmiş bir hakikattir. “Allahü Teala, ademi kendi suretinde yarattı.” Hadisinin hakikati de ancak bununla açıklanır. Şu da bir gerçektir ki padişahlığı padişahlardan başka kimse bilmez. Kendi memleketin üzerinde padişahlık verilmesi ve Allahü Teala’nın bütün aleme olan padişahlığı örneğinden sana muhtasar bir örnek verilmeseydi Allahü Teala’nın alem memleketine olan padişahlığını asla anlamaya kadir olamazdın. O halde seni yaratan Allah’a şükret ki sana kendi memleketine küçük bir örnek memleket verdi.

    Azaların Birbirleriyle Bağlantısı

Akıllı  ve zeki olanlar bu ilimlere itikad edip Allahü Teala’nın azamet ve celalini idrak eylesin. Akılsız ve cahil olanlar ise bunca cemal ve kemal ile süslenmiş padişahı düşünmekten mahrum olmakla ne derece gafil ne kadar bedbaht ve aldanmış olduğunu anlasın.

Tabiatçıların Durumu

Müneccimin yanıldığı husus yıldızları asıl ve merci olarak kabul edip başka kuvvetin emrinde olduklarını bilmemek ve “Güneş, ay ve yıldızlar O’nun emrine musahhardır.” (Araf, 54) ayetinin ifade ettiği gerçeği görmemektir. Musahhar bir işte kullanılan şeye denir. O halde yıldızlar işçi değildir. Belki işçiler meleklerdir.

Gökler Alemi

Kullarıma verdiğim hastalık değildir, O lütuf kemendidir. Dostlarımı onunla huzuruma davet ederim. Bela, önce peygamberler, sonra veliler ve sonra da herkesin faziletine göredir.

Dört Sözün Manası

Şimdi şu dört sözün manasını öğrenmek sırası geldi. “Sübhanallahi velhamdülillahi ve la ilahe illAllahü vAllahü ekber.” Allahü Teala’nın padişahlığının senin padişahlığından üstün olduğunu, kalem katibin elinde olduğu gibi kainatın bütün sebep ve vasıtalarının Allahü Teala’nın kudret elinde olunduğunu bilince “Sübhanallahi”nin manasını anlamış olursun. Allahü Teala’dan başka hamd u senaya layık müstehak olmadığı bilinince “Elhamdülillahi”nin manasını anlamış olursun. Yaratıklar içinde hiçbirinin ihtiyar dizgini elinde olmadığı anlaşılınca “La ilahe illallah”ın manasını anlamış olursun.  Şimdi “Allahü Ekber”i anlamaya sıra geldi. Bil ki bütün bu bildiklerin Allahü Teala’nın azamet deryasından bir damla bile değildir. Çünkü Allahü Teala kendi nefsine kıyaslamak suretiyle bildiğin her şeyden büyüktür. Allahü Ekber’in manası kendisinden başka her şeyden büyüktür, demek değildir. Çünkü Allahü Teala’dan başka hiçbir ferdin varlığı yoktur ki Allahü Teala  ona nispetle daha büyüktür denilebilsin. Çünkü bütün varlıklar onun nurundan bir pırıltıdır. Mesela güneşin nuru, güneşten ayrı bir şey değildir ki güneş nurundan daha büyüktür denilebilsin. Belki Allahü ekber’in manası “Akıl ölçüsü ile bilinenlerden büyüktür.” demektir. Bu meselelerin hepsini bir üslup üzere anlayıp kavradıktan sonra bil ki Allahü Teala’yı hakkıyla O’ndan başkası bilmez.

Dine Uymanın Zarureti

Bil ki Allahü Teala’yı tanımanın tafsilatı uzundur. İnsanları misafir iken Allahü Teala’yı tanımaya teşvik yönünden bu anlatılan miktar kifayet eder. Kadrini anlatmak yeter. Saadetin tamamı Allahü Teala’yı bilip kulluk hakkını eda etmekle olur. Allahü Teala’nın dostluğu ancak O’nu tanıyıp çok anmakla kalbe hakim olur. Çünkü herkes gönül bağlayıp sevdiğini çok anar, çok söyler. O’nu ne kadar çok anarsa o kadar sevgisi artar. Zikir kalbe ancak ibadete devam etmekle hakim olur. Kendini ibadete vermesi de ancak şehvet bağlarının kalbinden kopmasıyla olur. Şehvet bağlarının kalbinden kopması da ancak günahtan el çekmekle olur. Günahlardan el çekmek de kalbin boşalmasına, dikkatli, toplu bulunmasına sebep olur. Kulluk ve ibadet etmek ile de zikir çok olur. Bunların ikisi de muhabbet sebebidir. Muhabbet de saadet tohumudur. Allhu Teala bu manayı şöyle ifade buyurur: “Şüphesiz temizlenen, Rabbinin adını anıp namaz kılan kurtulmuş olacak.” (Ala, 14-15) 
    Bütün arzu ve isteklerden el çekmek caiz değildir. Belki mümkün de değildir. O halde bazı arzulardan el çekmek doğru olur, bazısından el çekmek doğru olmaz.

Her Şeyi Mübah Görenler

Onların yanılmaları ve cehaletleri yedi şeyden ileri gelir. Birinci bunlardan bir grubun Allah’a imanı yoktur. Onlar Allah’ı tahmin ve hayal yönünden bulmaya çalıştılar. Nasıl ve nerede olduğunu düşündüler. Bu yoldaki düşüncelerden bir netice alamayınca Allah’ı inkar ettiler. Onlar gördükleri güzel bir yazının ilim, kudret ve irade sahibi bir katip olmaksızın kendiliğinden meydana geldiğini veya başlangıcı olmayan bir zamandan beri böyle olduğunu düşünen kimseler gibidir.

Allah’a ve ahiret gününe zayıf bir imanı olan ancak şeraitin manasını anlayamayan bir grubun cahilliğidir. Onlar, “Allahü Teala’nın bizim ibadetimize ne ihtiyacı vardır.” derler. Bu cahiller Ku’an-ı Azim’de buyrulan, “Temizlenen, kendisi için temizlenir.” (Fatır, 18), “Mücahede eden kendisi için mücahede eder.” (Ankebut, 6), “İyilik yapan kendisi için yapar. ” (Fussilet, 46) mealindeki ayetleri de bilirler. “Benim perhiz yapıp yapmamamdan tabibe ne fayda ve zarar var.” Bu söz haddi zatında doğrudur ancak perhiz yapması kendisinin helak olmaması içindir. Tabibin buna ihtiyacı olduğu için değildir. Perhiz yapmak onun kurtuluş yolu olduğu için tabib ona o yolu göstermiştir. O halde hastanın ölmesinden ona kurtuluş yolunu gösterene ne zarar vardır? Bu dünyada hastalık, bedenin helak olmasının sebebi, perhiz ve ilaç ise selametinin sebebi olduğu gibi emirlere bağlı kalmak ve günahlardan sakınmak da kalbin selametinin sebebidir. “O gün mal ve evlatların bir fayda sağlamayacağı ancak Allah’ın huzuruna sağlam bir kalp ile gelenlerin kurtulacağı gündür.” (Şuara, 88-89)

Şeriatı başka bir yönden anlamayanların cahilliğidir. Bunlar “Şeriat, insan kalbini öfkeden, şehvetten temiz tutmayı emreder. Oysa buna imkan yoktur. Çünkü insan bunlardan yaratılmıştır. Bu imkansızdır.” derler. Bu ahmaklar şeraitin şehvet, kızgınlık ve öfkeden tamamen uzak kalmayı emretmediğini bilmezler. Şeraitin emrettiği, şehvet, kızgınlık ve öfkeyi şeriata, akla galip gelmemesi için ıslah ve terbiyesidir. Rasulullah dahi insanlara kızgınlık ve şehvet lazım değildir, buyurmadı. Buyurmuştur ki insanlar gibi ben de kızarım, “Öfkesini yenenler ve insanları affedenler.” (Al-i İmran, 34)

Allahü Teala’nın sıfatlarını idrak etmeyen bir grubun cahilliğidir. Onlar, “Allahü Teala, kerimdir, rahimdir. Biz nasıl olursak olalım bize merhamet eder.” derler. Kerim olduğu kadar azabı da şiddetlidir.

“Allah yeryüzündeki bütün canlıların rızkını verir.” (Hud, 6) Ahiret işlerini de iyi amellere bağlayıp “İnsan için çalışıp kazandığından başka bir şey yoktur.” (Necm, 39) buyurur. Allahü Teala’nın kerem ve lütfuna iman edip rızık aramaktan el çekmezler. Ahiret ile ilgili işler için ise, Allahü Teala kerimdir, derler. Bunun tamamı asılsız  bir dil laklakası ve şeytan telkinidir.

mağrurların cahilliğidir. Bunlar der ki, “Biz öyle bir dereceye ulaştık ki bundan sonra günah bize zarar vermez. Bizim dinimiz büyük havuz gibi olmuştur. Ona necaset  tesir etmez.” Halbuki bu ahmakların çoğunun kalbi dardır. Bir kimse onların haşmetine noksanlık getirse gösteriş ve burunlarını kıvıracak bir söz sarfetse ömürleri boyunca onun düşmanlığı ile uğraşırlar. Göz diktikleri lokma ellerinden kaçsa gözlerine dünya dar olur. Bu akılsızlar bu gibi insanlarda henüz büyük havuz olmamışken, böyle şeylere tahammül edemezken bu iddiaları nasıl kabul edilir. Bir kimse “Düşmanlık, riya ve şehvet benim semtime uğramaz. Ben onlardan temizim.” dese bu iddia ile mağrurlar zümresinden olur. Çünkü onun derecesi peygamberler derecesinden üstün olamaz. Peygamberler bile hata işlemek korkusuyla feryat ve figanla ağlayıp özür ve niyazla meşgul olurlardı. 
Cehaletten değil belki şehvet ve gafletten ileri gelir.

3. UNVAN: DÜNYAYI TANIMAK

Dünya ve Ahiret

Bil ki dünya din yolunun konaklarından bir konak, Allah’a giden yolda bir uğrak ve yolcuların azıklarını almak için çölün başında kurulmuş bir pazardır. Dünya ve ahiret iki halden ibarettir. Ölümden önce olana sana yakın olduğu için dünya denir. Ölümden sonra olana da ahiret denir. Dünyaya gelmekten maksat ahirete azık hazırlamaktır. Çünkü insan başlangıçta basit ve noksan yaratılmıştır. Ancak maddesindeki kabiliyet ile kemal kazanıp meleklik suretini kalbinde nakşetmeye muktedir olur. Böylece Allahü Teala’nın huzuruna layık olur. Bu da onun Allahü Teala’nın cemalini görüp cennet-i ala ve en son saadete kavuşması demektir. İnsan bunun için yaratılmıştır. Ancak basiret gözü açılıp Allahü Teala’nın cemalini idrak etmeye liyakat ve kabiliyet hasıl olmadıkça O’nun cemalini görmek mümkün değildir. Bu derece de ancak marifet ile elde edilebilir. Bu sebepten insan su ve toprak alemine gönderildi ve Allahü Teala’nın acayip işlerini bilmek için Allahü Teala’yı bilmenin anahtarı yapıldı. İnsanın duyguları da  Allahü Teala’yı bilmenin anahtarı yapıldı. Duygular da ancak su ve toprak alemine gönderildi ki yolculuk azığını tamamlasın. Kendini ve kainatı bilmekle Allahü Teala’yı tanısın. Kainatı insan duygularıyla anlasın. Duyular daima casusluk görevini yapsın. Bu durum bu şekil devam ettiği sürece insana dünyadadır derler. Demek ki insan dünyalara veda edip yalnız kendi zatı ve zatının sıfatları kalınca  ahirete intikal etti derler. Demek ki insanın ölmesinin sebebi bu anlatılanlardır.

İnsanın Dünyadaki İhtiyaçları

Bil ki insanın iki şeye ihtiyacı vardır. Kalbini helak olma sebeplerinden koruyup gıdasını temin etmek. Diğeri de bedenini helak edici şeylerden koruyup gıdasını temin etmektir. Kalbin gıdası Allahü Teala’nın marifeti ve sevgisidir. Çünkü her şeyin gıdası tabiyatının arzuladığı şeydir. Bu onun özelliğidir. Bundan önce Allahü Teala’nın marifeti ve sevgisinin insanın özelliği olduğu ve kalbin helak olması da Allahü Teala’dan gayrısının sevgisine dalmakta olduğu anlatılmıştı. Beden bağlı bulunduğu kalbin arzularını hazırlamak içindir. Çünkü beden fani kalp ise bakidir. Beden ile kalp arasındaki ilişki hacı ile deve arasındaki ilişki gibidir. Hac yolunda deve hacı içindir. Hacı deve için değildir. Ancak hacı ahiret için kabe’ye (Allah şerefini arttırsın) varıncaya kadar devenin yemini ve diğer temin edip deve ile ilgilenmek zorundadır. Kabeye varınca onun sıkıntısından kurtulur. Ancak hacının yolda devesiyle ilgilenmesi lüzumu kadar olmalıdır. Çünkü bütün vaktini onun yem ve diğer ihtiyacını tedarik için harcarsa kafileden geri kalıp helak olur. Bunu gibi eğer insan bütün ömrünü bedenin kuvveti için sarf etse kendi saadetinden mahrum olur.

İnsanın İhtiyaçları

Dünyada insanın yalnız üç şeye ihtiyacı vardır. Biri yemek, biri elbise, biri de mesken. Kalbin gıdası olan Allah’ın marifeti ne kadar artarsa daha iyi olur. Bedenin gıdası yemek haddinde fazla alınırsa helak sebebi olur. Şehvet yaratılışı icabı haddinde rahat durmayıp daima fazlalık ister.  Akıl cevheri şehveti haddi üzerinde istikrarlı tutmak için yaratılmıştır. Şehvetin hududunu belirtmek için peygamberler lisanıyla şeriat gönderilmiştir.

Dünya Varlıkları

Bil ki görünüşte dünyanın teferruatı üç şeyden ibarettir. Bitkiler, hayvanlar ve madenler. Yeryüzü aslında mesken ve ziraat faydası için yaratılmıştır. Bakır, demir, silisyum gibi madenler alet yapmak içindir.  Hayvanlar binmek ve etlerini yemek içindir. İnsanlar bu anlattıklarımızla kalben ve bedenen faydalanırlar. Hem onu ıslah etmek, ondan sanat yapmak için meşgul olurlar.

    Yemek, elbise ve mesken. Bütün bu anlatılanlar bu üç şey içindir. Bu üç şey de beden içindir. Beden de kalp içindir. Kalp, Allahü Teala içindir. O halde kendini ve Allah’ı unutan insanlar, kendini ve Kabe’yi unutup bütün zamanını deveyi tımar eden hacı gibidir. Demek ki dünyanın hakikati bu anlatılanlardır. Her kim dünya meşgalesini lüzumundan fazla tutarsa dünyayı gereği üzere tanımamış olur. Bu cahilliğinin sebebini rasulullah şöyle buyurur: “Dünyanın sihri Harut Marut sihrinden daha fazladır. Ondan sakının.” Dünyanın sihri bu derece olunca onun hile ve aldatmasını bilmek, insanların dünyevi hallerini misallerle açıklamak farz olur.

Dünyanın Büyücülüğü

Dünyanın bir sihri de budur ki zahirini süsleyip bela ve mihnet olan şeyleri gizleyip örter. Ta ki cahiller onun dışına bakıp aldansınlar. O şekli kötü, sureti çirkin bir kadına benzer ki yüzüne perde örtüp güzel elbiseler giyer. Altın ve çeşitli mücevherat takar. Uzaktan bakanlar ona esir olur. Yüzünden örtüyü kaldırıp rezillik ve çirkinliğini görünce de pişman olur. Hadiste gelmiştir ki: “Kıyamet günüde dünyayı, gözleri yeşil, dişleri ağzından dışarı çıkmış çirkin suretli bir kocakarı şeklinde getirirler. İnsanlar onu o hal üzere görünce, Allah korusun, bu kimdir bu kadar çirkin?, derler. Ona denir ki bu, dünyadır. Onun için kıskançlık, düşmanlık yapardınız. Birbirinizin kanını döküp yakınlarınızdan sıla-yı rahmi keserdiniz. Ona aldandınız. Ondan sonra onu ateşe atarlar. O anda dünya da feryad edip der ki: Nerede bana gönül bağlayıp sevgi besleyen dostlarım. Ondan sonra onları da cehenneme atın diye ferman edilir.”

Başka bir misal: bil ki dünya işi başlangıçta kısa görünür. İnsanlar zanneder ki bu dünya işleri artık çoğalmaz. Fakat bazen olur ki dünyanın bir işinden yüz türlü iş meydana çıkar. Ve onun ömrü tamamen o işlerde son bulur. İsa(a.s.) buyurmuştur ki, Dünya isteklisi deniz suyundan içene benzer. Ne kadar içerse o kadar susar. Sonunda ölür de susuzluğu gitmez.

Bir başka misal: Dünya ehlinin dünya ile uğraşıp ahiret tarafını unutmaları bir geminin yolcularının durumuna benzer ki gemi bir adaya ulaşınca içindeki yolcular ihtiyaçlarını gidermek için dışarıya çıkarlar. Kaptan feryat edip der ki: Hiç kimse vaktini boşa geçirmesin. Tuvaletinden başka şeylerle uğraşmasın. Çünkü gemi acele hareket edecektir. Sonra kafile adaya dağılır. Akıllı olanlar çabucak tuvaletini yapıp gemiye geri dönerler. Kaygısız olanlar gemiyi tenha bulup geminin güzel ve müsait bir yerine yerleşirler. Diğer bir grup adanın acayip hallerine bakmakla meşgul olur. Ondaki güzel çiçekler, güzel sesli kuşlar, renkli ve nakışlı güzelliklerine bakakalırlar. Gemiye döndüklerinde geniş, rahat, müsait bir yer bulamayıp dar ve karanlık bir yere yerleşirler. Bunun üzüntü ve sıkıntısını çekerler. Diğer bir grup güzel, nakışlı şeyleri toplayıp gemiye götürürler. Gemide duracak müsait yer bulamayıp gayet dar bir yerde dururlar. Getirdikleri şeyleri koyacak yer bulamayıp boyunlarına asarlar. Aradan bir iki gün geçince getirdikleri güzel şeyler bozulur. Onlardan kötü kokular gelmeye başlar. Onları atacak yer bulamayınca getirdiklerine pişman olup onların gam yükünü boyunlarında taşırlar. Bir başka grup da o adanın acayip güzelliklerinden hayrette kalıp gezinip seyrederken gemiden uzak düşmekle  gemicinin sesini işitmeyip adada kalırlar. Bazısı açlık ve susuzluktan ölür, bazısını da yırtıcı hayvanlar öldürür. 
    Birinci grup müttaki ve perhizli müminlere benzer. En sonda anlatılan grup da kafirlerin halidir ki Allahü Teala’yı ve ahireti unutup kendilerini tamamen dünyaya vermişlerdir. “Dünya hayatını, ahiretten daha çok sevdiler.” (Nahl, 107) ayeti onlar hakkındadır. Aralarında zikredilen ikinci grup da asiler gibidir. Müslümanlığını korumuşlar. Fakat dünyadan el çekmemişlerdir. Bir grup fakirlikleri sebebiyle dünyadan faydalanır. Diğer bir grup da dünyayı kazanmak için hesapsız nimetler toplayıp ağır yükler yüklenirler.

Dünyadaki İyi ve Kötü Şeyler

Bu anlatılanlardan sanılmasın ki dünyadaki her şey kötüdür. Çünkü dünyada bazı şeyler vardır ki dünyadan değildir. Mesela ilim ve amel dünyada kazanılır fakat dünyadan değildir. Onlar insana arkadaş olup ahirete giderler. İlim insanla aynen kalır. Amel her ne kadar aynı kalmıyorsa da eseri baki kalır. Onun eseri iki kısımdır. Biri kalp cevherinin günahların pasından temiz ve parlak kalmasıdır. Bir de Allahü Teala’nın zikriyle ünsiyet peyda etmesidir ki ibadete devamlı olmaktan kazanılır. Allahü Teala buyurur ki, “Devamlı kalan iyi işler Rabbinin yanında daha hayırlıdır.” (Kehf, 46) ilmin, münacatın ve Allahü Teala’yı zikrin zevki bütün zevklerden üstündür. Kötü olan geçici ve baki olmayan zevklerdir. Geçici olan zevk makbul değildir. Geçici zevklerin dahi tamamı kötü değildir. Çünkü bunlar iki kısımdır. Bir kısmı her ne kadar dünyadan olup öldükten sonra baki kalmıyorsa da ahiret işlerine, ilme, amele ve müminlerin çoğalmasına yardımcı olur. İhtiyaç miktarından fazla olmayacak evlenme, elbise, yemek, mesken gibi. Bunlar ahiret yolunun şartıdır. Her kim ki dünyadan bu kadarıyla kanaat eder ve bunlardan maksadı din yolunda feragat üzere olmaksa o dünya ehlinden olmaz. Demek ki kötü olan dünya gayesi, din işleri olmayıp gaflet ve azgınlık sebebi olan dünyadır. Dünyaya meyledip muhabbet bağlamaya sebep olan şey ahiretten nefret etmeyi amaç etmektir. Bu nedenle rasulullah buyurur ki, “dünya ve içindekiler lanetlenmiştir. Ancak Allahü Teala’yı ananlar ve buna yardımcı olanlar lanetlenmemiştir. Dünya ve dünyadan maksadın ne olduğunu anlamak ve açıklamak hususunda bu kadarı yeterlidir.

4. UNVAN : AHİRETİ TANIMAK

Ruhların Ayrılığı
İnsani ruh bu alemden değildir. Belki ulvi alemden ve melekler cevherindendir. Onun bu aleme inmesi tabiatına göre gurbettir. Ancak bu gurbete gönderilmesi bu alemde çalışıp ticaret yapmak ve kendi zatına hidayet tahsil etmek içindir. Nitekim Allahü Teala buyurmuştur ki, “Hepiniz ondan aşağı inin dedik. Ve hidayetim ulaşınca gösterdiğim yolda gidenlere korku ve üzüntü yoktur.” (Bakara, 38) Dinin aslı da Allahü Teala’ya, peygamberlerine ve  ahiret gününe inanmaktır.

Ölümün Ötesi

Ölümün manası da ruhun hakikatinin yok olması değildir. Belki onun beden ülkesindeki tasarrufunun kesilmesidir. Haşrin, neşrin ve iadenin manası ruhu yok ettikten sonra vücuda getirmek değildir. Onun manası ayrılan ruhu geri bedene çevirmektir. İadede evvelki beden kalıbının aynısını geri getirmek şart değildir. Zira beden kalıbı binilen ata benzer.

Ruhun Bekası

Ruh yok olur gibi sözleri söyleyen kimse ne basiret ne de taklit ehlidir. Zira basiret ehli olsaydı ölümün insan hakikatini yok etmediğini bilirdi. Taklit ehli olsaydı Kur’an-ı Azimde, hadis ve misallerden insan ruhunun ölümden sonra baki kaldığını anlardı. 
Bu alemde cenneti görmek mümkün değildir. Yedi kat gök ve yedi kat yer bir badem kabuğuna sığmadığı gibi cennetin bir zerresi de bu cihana sığmaz. İşitme duyusu göğün ve yerin suretini görmekten mahrum olduğu gibi bu dünya gözü de cennetin bütün lezzetinden mahrumdur. Zira o dünyanın duyuları başkadır. Bu dünyanın duyuları onda işlemez.

Kabir Azabı

Ölüm onu yok etmez. Belki ölüm ile ondan yok olan eli, ayağı, gözü ve diğer hislerdir. Bu hisler ondan ayrılınca evladı, mülkü, sarayı, hizmetçisi, gökte ve yerde bu duyularla anlaşılması mümkün olan her şey ondan alınır. Zira bu anlatılanlar onun sevgilisi ve dostudur. Ömrünü tamamen onlara vermiştir. Onlardan ayrılmakla ayrılık azabına yakalanmış olur. Eğer bunların hepsinden elini çekip dünyada olanları sevgili edinmezse belki arzusu ölüm olsaydı ölüm anında refaha kavuşur acı çekmezdi ve eğer Allahü Teala’nın şevk ve muhabbetini kazanıp O’nun zikrini, fikrini elde edip bütün varlığını bu şevk ve muhabbete vermiş olsaydı dünya işleri ona sevimsiz olup değersiz görünürdü. Ölüm anında sevgilisine kavuşup sıkıntı ve rahatsızlıktan kurtulup saadete kavuşurdu. Nitekim peygamberimiz(sav) buyurur ki, “Sevdiğini istediğin kadar sev. Şüphesiz ondan ayrılacaksın. Fakat matlubu ve mahbubu Allahü Teala olan dünya ve dünyadaki şeyler zıddı ve düşmanı olan dünyadan ancak yeteri kadar azığını alan kimse dünyadan göç ettiğinde bela, dert, acı ve azaptan kurtulduğuna şüphe eder mi? Bu dereceyi idrak eden kimse kabir azabının dünya ehline muhakkak olup takva ehline olmamasına zerre kadar şüphesi kalmaz. Bu anlatılanlardan bu hadisin manası anlaşılır. “Dünya müminin zindanı, kafirin cennetidir.”

Kabir Azabının Sebebi

Kabir azabının gerçek sebebi dünya sevgisi olduğu bilindiği gibi bu azabın derecelerinin değişik olduğu bilinsin. Kabir azabı bazı kimselere daha fazla bazı kimselere daha az olur. Dünyaya olan sevgisinin derecesine göre. Bu itibarla bütün dünyada bağlılığı yalnız bir şeye olan bir kimsenin azabı, azamet, mevki ve makam sahibi olup dünyanın bütün imkanlarına sahip olmakla kalbi birçok şeylere bağlı bir kimsenin azabı gibi değildir. O halde herkesin azab ve rahatı dünyadan uzak kalmasının ve ona bağlı olmasının miktarına göredir. Dünyada geniş imkanlara sahip olup kendini tamamiyle dünyaya vermiş olan kimsenin azabı gayet ağır olur. Nitekim Allahü Teala buyurur ki, “Bu azap, dünya hayatını ahiret hayatına tercih ettikleri içindir.” (Nahl, 107)

Kabir azabına sebep olan ejderhalar, nefs-i emarenin sıfatlarından meydana gelmiştir. Başlarının sayısı kötü ahlakın dallarının sayısıncadır. Bu ejderhaların maddelerinin asılları dünyadan olur. Sonra başlarının sayısı dünya sevgisinden doğan kötü ahlaklar sayısınca olur. O kötü ahlaklar kin, çekememezlik, kibir, gösteriş, hırs, hile, düşmanlık, makam, mevki sevgisi, şan, şöhret hayranlığı ve bunlardan başka da ne miktar kötü ahlak varsa onların miktarınca olur. Onların miktarı ancak peygamberlik nuru ile bilinir.

Eğer bu ejderhalar ruhlarının dışında olsaydı insanların düşündüğü gibi kolay olurdu. Çünkü bu ejderhaların bir saat olsun onlardan el çekme ihtimali olurdu. Fakat onların ruhları içine yerleşip karar kıldığı için ayrılmaz sıfat olmuştur. Böylece onlardan kurtulmak nasıl mümkün olur? “Bu ceza yaptıklarınızın çevrilmesinden başka bir şey değildir.” (Hadis-i Şerif) ve yine ayet-i kerimesinde “Cehennem onları kuşatıcı ve onlarla beraberdir.” (Ankebut, 54) buyuruyor. Onları kuşatacak ve onlarla beraber olacak buyurmuyor.

Kabir Azabı Kimler İçindir?

Bil ki insanlardan bazıları sadece diliyle, biz yalnız Allah’ı severiz yahut Allahü Teala’yı dünyadan daha çok severiz diye iddia ediyorlar. Belki dünyadaki bütün insanların görüşü de budur. Ancak bunun bir ölçüsü ve değerlendirilişi vardır ki durum onunla anlaşılır. O ölçü de şudur: Bir kimseye nefsinin arzusu bir şeyi emretse ve Allah’ın şeriatı da aksini emretse eğer onun kalbi Allahü Teala’nın fermanına daha çok meylederse o kimsenin Allah’ı daha çok sevdiği anlaşılır. Nitekim bir kimse iki kimseyi seviyor ancak birini daha fazla seviyorsa ikisinin arasında bir ihtilaf çıktığı zaman kendisini daha çok sevdiği kimsenin tarafında görür. Böylece ona sevgisinin daha çok olduğunu anlar. Bu durum böyle olunca yalnız diliyle, ben Allah’ı severim diye laf etmek faydasızdır. Çünkü bu düpedüz yalan olur. Bu sebepten peygamber efendimiz(sav) buyurur ki, “La ilahe illallah” kelimesini tekrarlayan kimse bunun sayesinde Allah’ın azabından korunmuş olur. Bu dünyayı din üzerine tercih edene kadar devam eder. Dünyayı din üzerine tercih ettiği zaman “La ilahe illallah” demek düpedüz yalan olur.” der.  

O halde önce mal ve servetini kendinden ayırıp halkın iltifatından kaçmakla kendini deneyip ondan sonra kendine güvenmesi gerekir. Çok kimseler var ki karısına bağlılığı olmadığını sanır. Fakat karısını boşayınca kalbinde gizli olan aşk açığa çıkar ve deli divaneye döner. O halde kabir azabından kurtulmak isteyen dünyadan hiçbir şeyle zaruret miktarından fazla ilgilenmemeli ve dünyalığı hela gibi kabul etmelidir. Helaya ihtiyacı olan kimse ihtiyacı kadar ona arzusu olur. Fazla olmaz. Mideye yemek doldurmak, onu boşaltmak gibi olmalıdır. İkisi de zaruret miktarı olmalıdır. Diğer hususlar da bu mihval üzere olup zaruret miktarını aşmamalı eğer kalbi dünya alakasından kurtarmaya imkan olmazsa ibadete devam etmelidir. Allah’ın zikrine ve fikrine ünsiyet peyda edip zikir alışkanlığını kalbine hakim etmelidir. Zikir sevgisi dünya sevgisini bastırmalıdır.

Ruh Cehennemindeki Azaplar

Bil ki ruhani cehennemde üç çeşit ateş vardır. Biri dünyanın arzularından ayrılma ateşidir. İkinci pişmanlık, mahçubiyet ve rezil olma ateşidir. Üçüncüsü Allah’ın cemalini görmekten mahrum ve ümitsiz olma ateşidir. Bu anlatılan üç çeşit ateş ruha ve gönle tesir eder, bedene tesir etmez. 
Sen de bunun gibi bu alemde nice işler işlemişsin ki onların zahiri ne kadar güzel görünüyor ise de iç yüzü kötü ve çirkinidir. Kıyamet gününde kötü fiillerin ruhu ve hakikati gösterilince rezilliğin açığa çıkar. 
Demek ki yarın mahşer gününde dünya ehli, dünyanın şevk ve lezzetlerini bu sıfat üzere görecektir. Şehvetlerin ilişkisinden kalbinde kalan eser o kimsenin azasında ve damağında olan pislik gibi görülür. Hatta ondan da kötü ve ağırdır. Çünkü öbür dünyadaki zahmet ve zorluğun tamamı dünyadaki örneklerle anlatılamaz. Buraya kadar anlatılan ruha ve gönle düşüp de bedenin habersiz olduğu utanma ve rezil rüsvaylık ateşinin izahıdır.

Üçüncü sınıf da Allahü Teala’nın cemalini görmek ateşinden mahrum olmak ve saadetten ümitsiz olma ateşidir. Bunun sebebi, bu dünyadan öbür dünyaya götürdüğü körlük ve cahilliktir. Zira Allah’ın marifetini tahsil etmedi ve kalbi bilgi edinmek ve mücahede ile temizlemedi ki ölümden sonra Allahü Teala’nın cemalini eşyanın aynada görünmesi gibi onda görünsün. Belki günahların ve dünya şehvetlerinin pası onların kalbini bir şey göstermeyecek şekilde karartmıştır. 
Bu cevherler dünyada yapılan iyi dünyanın misalidir. Ahiret ticareti için iyi ameller götürmeyen kimseler gelecekteki şüpheli nimetler için bu dünyada niçin eziyet çekeyim diyenlerdir. Onlar marifet ve taat ehli olan cennet ehlinin bu halini görünce nasıl hasret ve nedamet çekmezler. Belki en son cehennemden çıkana bile verilen nimet on dünya nimeti kadardır.

Ruhani Ateşin Şiddeti

Kalbin yaratılışının icabı Allahü Teala’yı bilmek ve onun cemalini görmektir. Onda bunun zıddı olan görmemezlik yerleşince sonsuz acılar meydana gelir. Eğer insan kalbi günah illetiyle hasta olmasaydı ölümden önce de O’nu görmemezliğin acısını çekerdi. Nitekim uyuşmuş el ve ayak ateşin acısından haberdar olmaz. Bunun gibi insanoğlu dünyada uyuşmuş durumdadır. Bu uyuşukluğu ancak ölümle kalkar. Cismani azap da doğrudur. Allah’ın cemalini görmekten ayrı kalmak da doğrudur. Ancak cismani azabın mahrumluk azabına nispeti hocanın çocuğun kulağını çekmesinin, babasının başkanlığından mahrum kalmasına nispeti gibidir.

Ahiretin İnkar Edilemeyişi

Zira akıllılar tehlike büyük olunca zan zayıf da olsa ondan kaçınırlar. Mesela sen bir yemeği yemeye başlarken birisi sana “Bu yemeğe zehir atılmıştır.” derse şüphesiz ondan el çekip bırakırsın. Her ne kadar kendisi bu yemeği yemek için veya başka bir sebepten bu yalanı uydurma ihtimali var ise de fakat doğru olması da muhtemel olduğu için  kendi nefsine dersin ki, bu yemeği yemezsen açlık acısını çekmek kolaydır. Fakat yersem belki doğru söylemiştir. O zaman ölürüm. Bunun gibi hasta olup ölmek korkusunda olsan bir remilci sana bana bir akçe ver, sana bazı tılsım ve işaretler yazarım, sıhhat bulursun. Derse her ne kadar bunun faydası olmayacağını kuvvetli biliyorsan da doğru olabilir, sıhhat ihtimali için bir akçe elden çıkarmak kolaydır, dersin. Akıllı kimseler yanında yüz yirmi dört bin peygamberin sözü, hekim, alim ve velilerden bu kadar uluların ittifakı bir remilcinin, bir müneccimin ve bir tabibin sözünden daha aşağı değildir. Şu halde büyük bir beladan kurtulmak için önemsiz bir zahmeti çekmek isabetsizlik değildir. Az olan zahmete katlanmak nispeten kolay olur. Dünya ömrünün ne kadar olduğunu bilen ve sonsuz ebede nispetle dünyanın ne kadar kısa olduğunu düşünen bir kimse dünyada bu kadar zahmeti çekmek bu gibi büyük tehlikelerin zahmetini çekmekten daha kolay olduğunu anlar. Ebedin manası şudur ki eğer bütün dünya darı ile dolu olsa ve bir kuşa, bin yılda bir tanesini yiyeceksin, diye emir verilse o darı biter fakat ebedden bir şey noksan olmaz. O halde bu kadar uzun bir zamanda azap gerek cismani gerek ruhani gerek hayali olsun katlanması nasıl mümkün olur? Eğer dünya tasasının böyle azap yanında ne itibarı olur. 
Bunun içindir ki Hz. Ali(r.a.) bir dinsizle münazara ederken buyurdu ki, “Eğer işin gerçeği senin dediğin gibi olursa hem sen kurtulursun hem biz. Fakat benim dediğim gibi olursa biz kurtuluruz sen ebedi azapta kalırsın.” O halde bu açıklamalardan şöyle anlamak gerekir: dünyada ahiret azığı dışında şeylerle uğraşanlar gayet ahmaktır. Bunun da sebebi gaflet ve dalalet olup işin hakikatini düşünmemektir. Zira dünya arzuları ve nefsi arzuları onları düşünmeye engel olmuştur. Yoksa gerçeği yakinen yahut zannı galip ile bilenler alken bu büyük tehlikeden sakınıp selamet yolunu seçmeleri vaciptir.

DÖRT RÜKÜN(Muamele rükünleri)

ALLAH’IN EMRİNE UYMAK: İBADET

Müslümanlığın Şartları
İnsanoğlunun saadeti Allahü Teala’yı bilip O’na kulluk etmekle olur. Kulluk yolu zikredilecek dört rükün ile hasıl olur. Birincisi zahiri ibadet ile süslenmektir. Bu ibadet rüknüdür. İkincisi maişet yolunda hareket ve sekenatını hüsn-ü edeb ile yapmaktır. Bu muamelat rüknüdür. Üçüncüsü kalbini yaraşmaz ahlaktan temizlemektir. Bu da kalbi pak ve temiz yapmak rüknüdür. Dördüncüsü kalbi yaraşır sıfatlar ile süslemektir. Bu da kalbi tamir ve tezyin etmek rüknüdür.

İbadet beyanında olan birinci rükün on asıl üzere tertip edilmiştir. 
1. ehl-i sünnet itikadını doğru öğrenmek üzerinedir. 
2. ilmi aramanın fazileti ve ahkamı hakkındadır.
3. temizlik ve şartları h.
4. namazın adabı
5. zekat hakkındadır.
6. orucun fazileti ve ahkamı
7. hacc
8. Kur’an okumak 
9. zikirlerin ve duaların fazileti ve ahkamı
10. virdlere ve ibadetlere riayet etmek

İBADETLER

Ehl-i sünnet itikadını doğru öğrenmek

Bil ki İslam dairesine ayak basan kimsenin zimmetine ilk vacip olan “La ilahe illallah Muhammedün rasulullah” kelimesini diliyle söylemek ve kalbiyle şüpheye düşmeden inanmaktır.
İslamın aslı için bu şekilde itikad edip bu itikadına sarsıntı gelmeyecek şekilde kararlı olmak kafidir. İslam hakikatini hüccet ile ispat etmek her mümine farz-ı ayn değildir. Sadece tasdik ve itikad ile iktifa olunmuştur. Avamın derecesi bundan fazla olamaz.

Cehaletin Tehlikesi
Peygamber efendimiz buyurdu ki, “Hiçbir Müslüman yoktur ki ilim öğrenmek ona farz olmasın.” Yani muhtaç olduğu ilim farzdır. Bir kimse bu işin hata olduğunu bilmiyordum dese mazur sayılmaz. İlim öğrenmek farz idi niçin fazı terk ettin de bu günaha düştün diye muaheze edilir.

Namaz Nasıl Eda Edilir?

Bilmiş ol ki namazın kalıbı ve sureti malum şekildedir. Bu suretin bir hakikati vardır. O da onun ruhudur. Namazın her hareketinin ve zikrinin bir ruhu vardır. Asıl ruh olmadıkça namaz cansız cesede benzer. Namazın aslı olur da adabı ve hareketleri tam olmazsa namaz gözü çıkmış, burnu ve kulağı kesilmiş adama döner. Eğer namazın hareketleri yerine getirilir de ruhu ve hakikati olmazsa gözü yerinde olup da görmeyen, kulağı yerinde olup da işitmeyen adam gibi olur. Namazın aslı huşu, huzu ve namazın bütün hareketlerinde kalbin hazır olmasıdır. Zira namazdan maksat kalbi Allahü Teala’ya yöneltmek, azim ve heybetle zikrini tazelemektir. Nitekim Allahü Teala buyurur ki, “Beni hatırlamak  için namaz kılın.”  Peygamber efendimiz(sav) buyurur ki, “Nice insanlar vardır ki namazdan nasipleri yorgunluk ve sıkıntıdan başka bir şey değildir.” Bu, namazı beden kalıbıyla eda edip de kalbi gafil olan kimseler hakkındadır. Ve yine peygamberimiz buyurur ki, “Çok namaz kılanlar var ki onların namazdan hissesi yarısı yahut onda biri yazılır. Yine peygamberimiz buyurur ki, “Namazı bir kimseye vefa eder gibi kıl.” Yani namazla kendi nefsine, isteklerine veda et. Belki Allahü Teala’dan başka ne var ise hepsine veda et. Kendini tamamiyle namaza ver. Bu sebeptendir ki Hz. Aişe(r.a.) buyurur ki, “Rasulullah, bizimle konuşur idi. Biz de onunla konuşurduk. Namaz vakti gelince bizi hiç görmemiş ve tanımamış gibi olurdu. Bu Allahü Teala’nın azametiyle gayet fazla meşgul olmasından ileri gelirdi.  Ve yine peygamberimiz buyurur ki, “Kalbin hazır olmadığı namaza Allahü Teala bakmaz.” İbrahim aleyhisselam namaz kılarken kalbinin hışırtısı iki mil uzaktan duyulurdu. Hz. Ali(r.a.) namaza kalktığı zaman azalarını bir bir titreme alırdı. Benzi değişirdi ve “Yedi kat göklere ve yere arz ettiklerinde taşıyamadıkları emaneti eda etmek zamanı geldi.” derdi. Hasan-ı Basri der ki, “Namazı huşu içinde kılmayan, namazda kalbi hazır olamayan hakkında namazın ceza sebebi olması daha yakındır.”  Her ne kadar ehl-i sünnet alimleri “Yalnız ilk tekbiri alırken kalp hazır olursa namaz doğrudur.” demişlerse de bu fetvayı zaruret sebebiyle buyurmuşlardır. Zira insanlarda gaflet galip olduğu için bütün namazda kalbin hazır bulunması nadir olur. Namaz doğru olur, demelerinin manası, kılıçtan kurtulur demektir. Fakat ahirete azık olmaya layık olan yalnız ilk tekbirde kalbi hazır olan kimsenin hali hiç namaz kılmayan kimsenin halinden daha iyidir. Ancak daha kötü olmasından da korkulur. Zira hizmette gevşeklik ve tembellik gösteren kimse bazen hiç hizmete gelemeyen kimseden daha fazla muaheze ve cezaya maruz kalır. Bu sebepten Hasan-ı Basri, “Bu namaz cezaya daha yakındır.” diyor. Belki hadiste gelmiştir ki,”Sahibini kötülükten ve günahtan korumayan namazın Allah’tan uzaklaşmaktan başka faydası olmaz. O halde ruhu tamam olan namaz kalbi hazır olan namazdır. Yalnız ilk tekbirde kalbin hazır olduğu namaz ruhtan yalnız bir eser kalmıştır. O hayattan bir nefeslik ceset gibidir. 
Bilmiş ol ki namazla ilgili ilk şey ezandır. O halde ezanı duyunca sana lazım olan şudur: Kalbini namaza bağlamak. Her ne işte bulunursan ondan el çekip namazın hazırlığına girişmektir. Selef böyle yapardı. Demirci ezanı duyunca çekici havaya kaldırmışsa vurmazdı. Ayakkabıcı iğneyi sokmuş ise çıkarmazdı. Bunlar hemen yerinden fırlayıp namazın hazırlığına başlardı. Zira ezan sesinden kıyamet gününün çağrısını hatırlarlardı. Ve şunu bilirlerdi ki bu çağrının fermanına itaat için acele eden kıyamet gününde çağrısı ona ancak müjde olacaktır. Eğer bu çağrıcının sesinden kalbinde neşe ve sevinç hasıl olmazsa kıyamet günündeki nidadan da müjde ve sevinç bulamayacaktır.

Kıyamın Sırrı:
Kıyamın açık manası bir şahsın Allahü Teala’nın huzurunda ayakta durup köle gibi başını öne eğmektir. Onun sırrı ve gerçeği ise kalbin bütün hareketlerden kesilip tazim ve inkisar(kırıklık) yoluyla hizmete bağlı kalmaktır. O halde bu durumda şöyle olması gerekir: Mahşer günü Allahü Teala’nın huzurunda durmasını hatırlamalıdır. Bu gün bütün sırrı açığa vurulacak ve kendisine arz edilecektir. Açık olduğu malumdur. Kalbinde olan ve olacak bütün işleri Allahü Teala görür ve bilir. Ve onun zahirini de batınını da bilmektedir. Fakat ne acayiptir ki bir kimse namaz kılarken ona bir Salih baksa onun bütün azaları edeb üzere olup hiçbir tarafa bakmaz. Namazda acele ediyor veya sağa sola bakıyor, derler diye. Halbuki Allahü Teala’nın gizlileri de bildiğini ve o anda ona baktığını da bildiği halde ondan utanmaz. Haya etmez.

Rasulullah(sav) namazın içinde elini sakalına götüren birini görünce, “Kalbinde huzu ve huşu olsaydı, eli edeb üzere olur, azası da kalbi gibi olurdu.” buyurdu.

Rüku ve Secdenin Sırrı:
Rüku ve secdenin zahirinden maksat beden ile tevazudur. Batınından maksat ise kalp ile tevazudur. Zira azaların en şereflisi olan yüzü eşyanın en aşağısı olan toprağa koymakla aslının toprak olduğunu ve yine ona döneceğini hatırlar. Gururu kırılır, acizliğini ve zavallılığını anlar. Böylece her işte bir sırrı hakikat vardır ki ondan gafil olan kimsenin yaptığı ibadetten nasibi suret ve şeklin kendisi olur.

Kıraat ve Rükünlerin Hakikati:
Malum olsun ki namazda okunan her kelimenin bilinmesi gereken bir sıfatı vardır. O kelimeyi okuyan kimsenin o hakikati bilmesi çok önemlidir. Ancak böylece sözünde doğru olur. Mesela “Allahü ekber” Allahü Teala her şeyden büyüktür, demektir. Eğer bu kelimeden bunu anlamazsa cahil olur. Bilir de fakat yanında Allah’tan daha büyük bir şey var ise o kimseye, sözün doğru, fakat sen yalancısın derler. Zira bir şeye Allah’a olan itaatinden fazla itaat ederse o, onun yanında Allah’tan büyük olur. O şeye daha fazla itaat etmiş demek olur. Nitekim Allah buyurur ki “Kendi arzularını ilah edinen kimseyi gördün mü?” (Casiye, 23) “Elhamdülillahi rabbil alemin” dediği zaman Allah’ın nimetlerini kalben hatırlayıp tazelemeli, şükür sıfatı üzere olmalıdır. Zira Elhamdülillah şükür kelimesidir. Şükür de kalp ile olur. İyyake na’budü deyince ihlas hakikatini kalbinde yenilemelidir. İhlas sıfatı üzere olmalıdır. İhdinessıratal müstakıym dediği zaman tazarru ve niyazı kalbinde tazeleyip kalbi bu sıfat üzere olmalıdır. Tesbih ve tehlilde okunan her kelimenin de manasını bilip o sıfatı kalben yaşamsı gerekir.  Hülasa eğer namazdan ve namazın hakikatinden pay olmak istiyorsan anlatılan hal üzere olmalısın. Yoksa manasız surete kanaat etmiş olursun.

Kalbi Hazır Bulundurmanın Çaresi:

Bilmiş ol ki namazda kalbin gafleti iki sebepten ileri gelir. Biri zahir ile bir de batın ile ilgilidir. Zahir ile ilgili olan gaflet şöyle olur. Namazı öyle yerlerde kılar ki orada gördüğü veya duyduğu şeyler kalbini meşgul eder. Zira kalp göze ve kulağa tabidir. Bunun çaresi namazı asla ses duymayacak yerde kılmaktır. Loş bir ortamda ibadet etmesi veya gözlerini hareketsiz tutması daha iyi olur. Eski büyüklerin çoğu loş ve daracık yerde ibadet ederdi. Zira geniş yerde kalp dağınık olur. İbni Ömer(r.a.) namaz kılacağı zaman gözü takılıp meşgul olmaması için kitabı, kılıcı ve yanında bulunan örtüleri önünden kaldırırdı. İkinci gaflet batınla alakalıdır. Bu da onun hatırına gelen düşüncelerdir. Bunları izale etmek zordur. Bu da iki kısımdır. Biri bir işi yapmamaktan doğan meşguliyettir. Bunun tedbiri o işi bitirip ondan sonra namaz kılmaktır. Bunun için peygamber efendimiz buyurur ki “Namaz ile yemek hazır olunca önce yemeği yiyiniz.” (Buhari-Müslim) eğer bir kimseyle söyleşmek istiyorsan söyleyip kalbini ondan boşaltacaksın. Diğer bir kısmı bir anda bitmeyen işlerin endişesi, yahut kalbi istila etmiş dağınık endişelerdir. Bundan kurtulmak zordur. Bunun ilacı kalbi zikir, Kur’an okumak ve bunların manalarını tefekkür etmek gibi başka şeylerle meşgul etmektir. Namazdan önce Allah’ın zikri hakim olmazsa namazın içinde de huzur olmaz. Kalp namaz içinde kendisine galip gelen düşünceden kurtulamaz. Namazı huzur-u kalp ile kılmak istiyorsa namaza başlamadan önce kalbini ilaç yapıp onu boşaltması gerekir. Bu da dünya meşguliyetlerini üzerinden tamamen atıp dünyadan ihtiyaç kadarıyla kanaat etmekle olur. İhtiyaç miktarından maksadı da ibadet etmek imkanını sağlamak olmalıdır. Hal böyle olmayınca kalp hazır olmaz. Ancak namazın bir kısmında hazır olur. O zaman nafile ekleyip kalbi hazır bulundurmak gerekir. Böylece farzların noksanı tamamlanmakla dört rekatlik miktarında kalp huzuru sağlanmış olur.

Kur’an-ı Kerim Okumak:

Bil ki Kur’an-ı Kerim okumak ibadetlerin en faziletlisidir. Bilhassa namazda ayakta okunan. Peygamberimiz buyurur ki, “Ümmetimin en faziletli ibadeti Kur’an okumaktır.” , “Kendisine Kur’an okumak nimeti verilen kimse dünyada bundan daha üstün bir nimet tasavvur ederse Allah’ın büyük gördüğü şeyi aşağı görmüş olur.” , “Kıyamet günü Allah’ın katında gerek peygamberlerden, gerek meleklerden ve gerekse bunlardan başka Kur’an kadar şefaati kabul edilen hiçbir şey yoktur.” , “Kalpler demir pası tutar. Bu pas Kur’an okumak ve ölümü hatırlamakla silinir.” , “Ben dünyadan giderim. Fakat size daima vaaz ve nasihat edecek iki vaiz bırakıyorum. O vaizlerden biri konuşan, biri de susandır. Konuşan vaiz Kur’an, susan vaiz de ölümdür.”

    Gafillerin Kur’an Okuması

Kur’an-ı Kerim’i öğrenmenin derecesi büyüktür. O halde  Kur’an-ı Kerim’in hürmetini gözetmelidir. Kendisini yakışıksız durumlardan koruyup her halinde edepli olmalıdır. Yoksa Kur’an-ı Kerim’in ona düşman olma ihtimali vardır. Peygamber efendimiz buyurur ki, “Ümmetimin münafıklarının çoğu, Kur’an-ı Kerim’in okumakla meşgul olurlar. Cenab-ı Hak buyurur ki,”İşte gönderdiğim kitap, düşünüp onunla amel etmen için sana yazdığım mektuptur. Halbuki sen ondan yüz çevirip onunla amel etmiyorsun. Okusan da manasını düşünmüyorsun.

    Hasan-ı Basri buyurur ki, “Bizden öncekiler, Kur’an-ı Kerim’i Allah’tan gelmiş mektup olarak bilirlerdi. Gece düşünür, gündüz onunla amel ederlerdi. Siz ise, onun i’rab ve harflerini tashih etmekle uğraşıyorsunuz. Emirleriyle amel etmeyi basit buluyorsunuz.”

    
Kur’an-ı Kerim Okumanın Edepleri

    Kur’an-ı Kerim okuyan kimse zahirde altı şeye dikkat etmelidir:
Birinci edep: hürmetle okumalıdır. Önce abdest almalı, tevazu ve huşu ile kıbleye karşı oturmalıdır. 
İkinci edep: Kur’an-ı Kerim’i yavaş okumalı ve manasını düşünmelidir. Peygamberimiz buyurur ki, “Kur’an-ı üç günden az sürede hatim eden, Kur’an’ın faziletine erişemez.”
Üçüncü edep: Kur’an okurken ağlamaktır. Peygamberimiz buyurur ki, “Kur’an’ı okurken ağlayınız. Eğer ağlayamıyorsanız, kendinizi ağlar gibi olmaya zorlayınız.”, “Kur’an-ı Kerim hüzün için nazil olmuştur. Kur’an okurken her defasında mahzun olun.”
Dördüncü edep: her ayetin hakkını gözetmelidir. Peygamberimiz azap ayetine gelince Allah’a sığınırdı. Rahmet ayetine gelince rahmet dilerdi. Tesbih ayetinde tenzih ederdi. Başlarken “Eüzü billah” derdi. 
Beşinci edep: Eğer riya ihtimali olursa, Kur’an-ı Kerim’i gizli okumalıdır. Zira hadiste gelmiştir ki, “Gizli Kur’an okumanın sesli okumaya fazileti, gizli sadakanın açık sadakaya olan fazileti gibidir.”
Altıncı edep: güzel sesle okumaya çalışmalıdır. Böyle tesiri de o kadar fazla olur. Nağmecilerin hali olan lahn(teganni) yapmak mekruhtur.

Batını Edepler:

Birinci edep: okuduğu kelamın azametini düşünmeli, Allah’ın kelamı olduğunu, ezeli olduğunu, Allah’ın sıfatı olduğunu, zat-ı şerifiyle kaim olduğunu hatırlamalıdır.
İkinci edep : Kur’an okumadan evvel kalbinde bu kelamın sahibi olan Allah’ın azametini hatırlamaktır. İkrime ne zaman Mushaf-ı şerifi açsa, bayılır, kendinden geçerdi. “Bu Rabbimin sözüdür, bu Rabbimin sözüdür.” derdi.
Üçüncü edep : Okurken kalbini hazır bulundurmalı, gaflette olmamalıdır.
Dördüncü edep : Kur’an’ın her kelimesinin manasını tefekkür etmelidir. Zira bu çok okumaktan faziletlidir. Hz. Ali buyurur ki, ”Peygamberimiz bir gece sabaha kadar bu ayet-i kerimeyi tekrar etti: ‘Eğer onlara azab edersen, onlar senin kullarındırlar; eğer onları affedersen, sen aziz ve hakimsin.’”(İbn-i Mace)
Allah’ın sıfatlarıyla ilgili ayetleri okuyunca sıfatların sırlarını düşünmeli, Kudüs, Aziz, Cebbar, Hakim gibi sıfatların manasını tefekkür etmelidir. Allah’ın fiilleriyle ilgili ayetleri okuyunca “Gökleri ve yeri yarattı.” Gibi. Yaratılmışların acayipliklerini ve yaratıcının azametini düşünmeli, onun ilim ve kudretinin kemalini anlamalıdır.
Beşinci edep : Kur’an okuyan kimsenin kalbi ayetlerin manalarına göre değişmelidir. Korku ayetlerine gelince kalbi korkuyla dolmalı, ağlar, inler gibi olmalıdır. Rahmet ayetlerine gelince hatırı hoş olmalı ve sevinmelidir. Allah’ın sıfatlarını duyunca tevazu ve eziklik göstermelidir. 
Altıncı edep : Kur’an okurken bizzat Allah’tan dinliyormuş gibi okumalıdır.

Allahü Teala’yı Zikir

    Malum olsun ki, bütün ibadetlerin çekirdeği ve maksadı Allah’ın zikridir(onu anmaktır). Nitekim Allah buyurur ki, “Şüphesiz namaz, çirkin ve kötü şeylerden alıkoyar ve muhakkak Allah’ın zikri çok büyüktür.” (Ankebut, 45) Kur’an okumak, Allah’ın kelamı olması hasebiyle Allah’ı hatırlattığı için ibadetlerin en faziletlisidir. Kur’an içerisindekilerin hepsi, Allah’ın zikrini tazeler. Oruçtan da maksat, şehvetleri kırıp onsan kurtulmak ve böylece Allah’ın zikrine yer olmaya layık olmaktır. Zira kalp nefsi arzular ve şehvetle dolu oldukça Allah’ın zikri ona yerleşmez, tesir edemez. Hac’dan maksat, Allah’ın evini ziyaret edip hane sahibini hatırlayıp ona kavuşmayı şevk ve heyecanla istemektir. 
    Demek ki bütün ibadetlerin sırrı ve hikmeti Allah’ı zikretmek, anmak, hatırlamaktır. Hatta Müslümanlığın aslı olan “La ilahe illallah” kelimesi de zikrin ta kendisidir ve diğer ibadetler bu zikrin takviyecisidir. Allah’ı anmanın meyvesi, neticesi O’nun seni anmasıdır. Allah’ın seni anmasından faziletli ve yüksek derece yoktur. Bunun için Allah buyurur ki, “Beni anın ki, ben de sizi anayım.” (Bakara, 152) 
    O halde Allah’ı devamlı zikretmek lazımdır. Devamlı anmak mümkün olmazsa ekseri(daha çok) hallerde zikretmelidir. Zira kurtuluş ona bağlıdır.  Allah buyurur :”Felah bulmak istiyorsanız, (ekseri hallerde) Allah’ı anınız. (Enfal, 45) Ve yine bunun içindir ki Allah buyurur: “Ayakta iken, otururken ve yanları üzerinde yatarken Allah’ı zikredenler.” (Al-i İmran, 191) Bu ayet-i kerime hiçbir halde Allah’ın zikrinden geri kalmayan kimseleri övmektedir. Yine buyurur ki: “Rabbini tazarru ve korku ile gizli ve aşikar, sabah ve akşam zikret, hiçbir zaman O’ndan gafil kalma.” (A’raf, 205)
    Peygamber efendimize “İşlerin faziletlisi hangisidir?” diye sordular. Buyurdu ki, “İşlerin faziletlisi, öldüğün zaman dilinin Allah’ın zikriyle yaş olmasıdır.” (İbn-i Hibban ve Taberi) Ve yine buyurdu ki, “Size en faziletli, Allah katında en çok makbul olan, en çok derecenizi yükselten, gümüş ve altın sadaka vermekten daha faziletli olan, kafirlerle cihad edip o sizin boynunuzu, siz onların boynunu vurmaktan daha faziletli olan amelden haber vereyim mi?” Onlar:”Ya Rasulallah, o amel nedir?” Peygamber :”Allah’ın zikridir.” (Tirmizi) buyurdu. Yani Allah’ı anmaktır. Ve yine buyurdu ki: ”Allah buyurur: Her kim ki, benim zikrim onu duadan alıkoyarsa, ona vereceğim, dua edenlere(isteyenlere) vereceğimden daha üstündür. (Buhari) Ve yine buyurdu ki, “Gafiller arasında Allah’ı zikreden kimse, ölüler arasında diri, kuru ağaçlar arasında yeşil ağaç, düşmandan korkup kaçanlar arasında gazi gibidir.” Muaz b. Cebel buyurur ki, “Cennet ehli, dünyada Allah’ı zikretmeden geçirdikleri zamandan başka hiçbir şeye hayıflanmazlar.”

Zikrin Hakikati
Zikir dört derecedir:
Zikrin yalnız dilde olup kalbin ondan gafil kalmasıdır. Bu zikrin tesiri zayıf olur. 
Kalpte olan fakat sabit ve istikrarlı olmayıp kalbi zorlamakla olan zikirdir. Şöyle ki, eğer uğraşmak ve zorlamak olmazsa kalp kendi tabiatı üzere olur. Gaflet ve kalp konuşmalarından kurtulmaz. 
zikrin kalbe yerleşmesi ve onu kaplamasıdır. Kalp ancak uğraşmak ve zorlamakla başka şeyle meşgul olabilir. 
Kalbi kaplayan zikir değil, zikredilen varlık, yani Allah olmasıdır. Zira zikri seven ile zikredileni seven arasında büyük fark vardır. Belki kemal(olgunluk, üstünlük) zikirden haberdar olmanın kalpten atılması ve kalpte yalnız zikredilenin kalmasıdır.

Bir kimse fena derecesine ve yokluk alemine ulaşmazsa ve kaşif halleri ona zahir olmazsa ve yalnız onu zikir kaplarsa bu da kimya-yı saadet olur. Zira zikir galip olunca muhabbet onu kaplar ve öyle bir dereceye gelir ki, Allah’ı dünyadan ve dünyadaki her şeyden fazla sever. Saadetin aslı da budur. Çünkü ölümle Allah’a dönecektir. Allah’ı müşahede etmek zevki, muhabbeti ölçüsünde olur. Sevgilisi dünya olan, dünyadan ayrılışında onun acısı ve azabı, dünyaya muhabbeti ölçüsünde olur.

    O halde, bir kimse devamlı zikir ettiği halde saf kimselere hasıl olan haller ona hasıl olmazsa, kalbinde fütur(gevşeklik) hasıl olmasın. Zira saadet yalnız mükaşefeye bağlı değildir. Çünkü zikir nuruyla süslü olan kalp, kemal-i saadet(tam mutluluk) kabiliyeti bulmuş olur. O halde bu dünyada ona görünmeyen ölümden sonra muhakkak görünecektir. 
Şu halde devamlı zikre bağlı kalıp asla gafil kalmamalı, ve kalp gözüyle Allah’ı gözetip O’nu beklemelidir.  Zira devamlı zikir Melekut aleminin acaip hallerinin ve ilahi sırların kilididir. Peygamberimizin “Cennet bahçesini seyretmek isteyen, devamlı zikreylesin.” (İbn-i Ebi Şeybe) hadisi bu dereceye işaret eder. 
    Zikrin hakikati, bir emir ve yasakla karşılaşıldığı zaman Allah’ı hatırlamak, günah vaktinde günahtan uzaklaşmak, ibadet vaktinde emir ne ise yapmaktır. Eğer zikir onu bu hususlara sevk etmezse, onun zikri hakiki zikir değildir. Sadece nefis konuşmasıdır.

Tehlil, Tahmid, Salavat Ve İstiğfarın Fazileti

    Peygamberimiz buyurur ki: “Kulun işlediği her iyiliği kıyamet günü teraziye koyarlar. Ancak “La ilahe illallah” kelimesini koymazlar. Zira onu teraziye koysalar, yedi kat gök, yer ve onunla mevcut olanlardan ağır gelir.
    Ve yine buyurdu: “Bir kimse namazdan sonra otuz üç defa Sübhanallah, otuz üç defa Elhamdülillah, otuz üç defa Allahü Ekber derse ve yüz sayısını “La ilahe illAllahü vahdehu la şerike leh lehü-l mülkü ve lehü-l-hamdü ve hüve ala külli şeyin kadir.” Sözüyle tamamlarsa sahralardaki kumlar kadar da günahı olsa yine affedilir.
Peygamberimiz buyurur ki: “Günde yüz defa “Sübhanallahi ve bihamdihi, Sübhanallahi-l-azim ve bihamdihi. Estağfirullah ve etubu ileyh. (Allah’ı tenzih ve tahmid eder; O’ndan mağfiret talep ederim ve ona rücu ederim.” diyenin bütün günahları affolunur, isterse günahı deniz köpüğü kadar çok olsun.” (Müslim)
    Bir gün peygamberimiz dışarı çıktı, mübarek yüzünde sevinç eseri parlıyordu. Sebebini sordular. Buyurdu ki, “Cebrail Allah’tan vahiy getirip dedi ki: Allah buyurdu: Rasulüm! Ümmetimden sana bir defa salat getirene ben on defa salat getireceğime razı değil misin?” Yine buyurdu ki: ”Bana bir defa salavat getirene bütün melekler salavat getirirler. O halde ister çok salavat getirsin, ister az getirsin.” (İbni Mace)
    Ve yine buyurdular ki, “Bana en çok yakın olan, bana daha çok salavat okuyan kimselerdir.”

Allah peygamberine :”Rabbini tesbih ve sena eyle ve mağfiret iste.” buyurur. Bunun için peygamberimiz çok istiğfar edip, “Sübhaneke Allahümme ve bihamdik. Allahümme firli inneke ente-t-Tevvabu-r-Rahim.” duasını çok okurdu. 
    Peygamberimiz buyurur ki:”Çok istiğfar eden hangi derde müptela ise kurtulur ve ummadığı yerden ona rızık gelir. (Ebu Davud- Nesai) ve yine buyurur: “Ben her gün yetmiş defa istiğfar edip tevbe ediyorum.” Peygamber bir günde bu kadar istiğfar ederse başkalarının hiçbir zaman istiğfarsız kalmaması gerektiği anlaşılır. Peygamberimiz buyurdu: “Estağfirullah ellezi la ilahe illa hüvel Hayyul Kayyumu.” diyenin bütün günahları affolur. 
Ve yine buyurur: “Hiçbir kul yoktur ki, bir günah işleyince, güzel abdest alıp, iki rekat namaz kılıp istiğfar etsin de onun günahı affolmasın.”

Duanın edepleri

Peygamberimiz buyurur ki: “Dua, ibadetin özüdür.” Duada belli edeplere riayet edilmelidir: Kıymetli vakitlerde dua etmeye çalışmalıdır. Arefe ve Cuma günü, Ramazan ayı, seher vakti, gece yarısı gibi. Dua ederken iki elini açmalı ve dua sonunda yüzüne sürmelidir. Zira hadiste gelmiştir ki: “Allah, kaldırılan eli boş çevirmekten kerimdir(yani boş çevirmez).” Duada tereddüt etmemelidir. Peygamberimiz buyurur ki: “Yaptığınız duanın mutlaka kabul olacağına inanın.”  Duayı sızlayarak, tazarru ve kalp huzuru ile yapmalıdır. Zira hadiste gelmiştir ki: “Gafil kalbin duası asla dinlenmez.” Duada ısrar edip tekrar tekrar etmelidir, devam etmelidir. “Ne kadar dua ettim, kabul olmadı.” dememelidir. Tevbe edip her türlü günahtan kendini kurtarmalıdır. Kalbini tamamen Allah’a bağlamalıdır. Duadan önce tesbih edip (Sübhane-r-Rabbiyel aliyyil a’lel vehhaab) salavat getirmeli, dua sonunda yine salavat getirmelidir.

Virdlerin Sırası

    İnsan bu gurbet alemine ticaret için gönderilmiştir. Bu ticarette onun sermayesi ömürdür. Bu sermaye devamlı eksilmektedir. Faydasız bir nefes zayi olursa sermayeden zarar etmiş olur. Bunun için Allah buyurur ki: “Asır hakkı için! İnsan daima hüsran ve ziyandadır. Ancak vakitlerini zayi etmeyip salih işler yapanlar müstesnadır.” (Asır, 1-3)

    Bu ticarette sermayeye acımak, gece ve gündüz vakitlerini hayırlara taksim etmekle olur. Onun için eski büyükler her hayra bir vakit tayin ettiler. Ve birçok vird koydular. Demek ki virdin esas sebebi vakitleri boşa geçirmemektir. Zira onlar, ebedi saadete ancak bu dünyadan Allah’ın ünsiyet ve sevgisi galip olduğu halde ayrılan kimselerin kavuşabileceğini bildiler. Ünsiyet ise ancak devamlı zikirle hasıl olur. Sevgi de ancak marifetle hasıl olur.

    O halde zikre ve fikre(Allah marifetini düşünmeye, öğrenmeye) devam etmek saadetin tohumudur. Dünya arzularını ve günahlarını bırakmak, zikre ve fikre imkan bulmak içindir. Zikre devam etmek için iki yol vardır. Biri, daima dil ile değil, kalb ile “Allah, Allah” demek. Hatta kalb ile de söylememelidir. Zira kalb sözü de nefis konuşmasıdır. Belki daima gafil olmayacak şekilde müşahede ve tefekkürde olmalıdır. Fakat bu mertebe çok güç ve zordur. Zira kalbin daima tek sıfat ve tek bir hal üzere olması insana usanç verir. O halde bunun için çeşitli virdler konulmuştur. O virdlerin bir kısmı bedenle yapılır. Mesela namaz. Bazıları dil ile yapılır. Mesela Kur’an okumak ve tesbih gibi. Bazısı kalb ile yapılır. Mesela tefekkür gibi. Böylece usanç hasıl olmaz.

    Ahiret azığını hazırlamak, günah batağından temizlenmek, arınmak için tefekküre ihtiyaç vardır. O halde bir kimseye müşahede yolu açılırsa, göklerdeki ve yerdeki melekuta bakar, onlarda olan acaip işleri görmek mümkün olur. Hatta Allah’ın Cemal ve Celaline bakmak bile mümkün olur. Bu tefekkür bütün nafile ibadetlerden faziletlidir. Zira Allah’ı yüceltmek ancak bununla kalbe galip olur. 
    Kalbe tazim(Allah’ın büyüklüğü) galip olmadan muhabbet galip olmaz. Saadetin kemali(en büyüğü) de muhabbetin(Allah sevgisinin) kemaliyle olur.

GEÇİM İLE İLGİLİ HALLERDE EDEBE RİAYET ETMEK (Muamelat)

YEMEK YEMENİN EDEBLERİ

Yemekten Önceki Edebler
Elini ve ağzını yıkamaktır. Hadiste gelmiştir ki, “Yemekten önce elini ve ağzını yıkayan kimse fakirlikten emin olur.”
yemeği ibadete kuvvet bulmak niyetiyle yemeli, şehvetler için yememelidir. Böyle olmasının alameti az yemektir. Zira çok yemek insanı ibadetten alıkoyar. Peygamberimiz buyurur ki: “İnsana belini doğrultacak birkaç lokmacık yeter. “ (Tirmizi) bu kadarıyla kanaat etmezse midesinin üçte birini yemeğe, üçte birini suya ve üçte birini de havaya ayırmalıdır.
Fazla acıkmadan yememelidir. Yemekten önceki en güzel sünnet acıkmadıkça yememektir. Yemeğe aç oturan ve henüz doymadan yemekten el çeken kimse doktora muhtaç olmaz.
hazır olan yemekle kanaat edip nefis yemekler için zahmet çekmemelidir. Zira müminin gayesi ibadete kuvvet bulmaktır. Yemeğe hürmet göstermek sünnettir. Zira insanı yemek ayakta tutar. Hazır sofrayı fazla bekletmemelidir. Hatta namaz vaktinde bile yemek hazır ise, önce yemek yenmelidir.
yemeği yalnız yememelidir. Enes bin Malik buyurur ki: “Peygamberimiz hiçbir zaman yalnız yemek yemezdi.”

Yemek Esnasında Olan Edebler

    Başta “Bismillah”, sonunda “Elhamdülillah” demelidir. Başkasına hatırlatmak için besmeleyi sesli okumalıdır. Yemeğe tuzla başlayıp tuzla bitirmelidir. Böyle yapmakla yemek hırsını defedip arzusuna aykırı davranmış olur.

Su İçmenin Edebleri

    Su kabını sağ eliyle tutup “Bismillah” demeli, ayakta içmemelidir. Suyu üç defada içmeli, bitirince şu duayı okumalıdır: “Bizlere suyun tatlısını nasip eden, acısını vermeyen Allah’a hamd olsun.”

Yemekten Sonraki Edebler
Doymadan yemeği bırakmalıdır. Ekmeğin ufağını toplamalıdır. Zira hadiste gelmiştir ki, “Böyle yapanın geçimi geniş olur, çocukları sağ salim ve kusursuz, topladığı ekmek kırıntıları cennette Huru’l-İn’in mehiri olur.”

    Yemekten sonra, “Bizi yediren, içiren, doyuran Allah’a hamd olsun. O efendimizdir, mevlamızdır.” Duasıyla “İhlas” ve “Kureyş” surelerini okumalıdır.

Davete İcabet
    Peygamberimiz, “Davete icabet etmeyen Allah’a ve Rasulüne asi olmuş olur.” buyurdu. “Bir mümini sevindiren, Allah’ı sevindirmiş olur.” Din kardeşlerini ziyaret etmek büyük bir ibadettir ve kendisini, “kibirli ve kötü huylu olduğu için gelmedi.” Deyip gıybet etmelerinden korumak niyeti ile icabet etmelidir.

Evlenmenin Edebleri

    Yemek yemek din yolundan sayıldığı gibi evlenmek de din yolundan sayılır. Zira din yolunun insanın hayatına, bekasına muhtaç olduğu ve hayat ve hayatın devamı da yemeksiz, içmeksiz mümkün olmadığı gibi dinin devamı da insan cinsine muhtaçtır. İnsanların bekası da evlenmeksizin mümkün olmaz. O halde evlenme, var olmanın aslının sebebi; yemek ise devamının sebebidir. Evlenmenin mübah olmasının sebebi budur. Yalnız şehvet için değildir. Hatta şehvetin yaratılmasının sebebi de insanları evlenmeye sevk etmesi ve böylece din yolcularının vücuda gelmesi içindir. Böylece Allah’ın kullarının ve peygamberimizin ümmetinin sayısı da artmış olur. Kulluk yapmaları niyetiyle kulların sayısını çoğaltmaya çalışanın sevabı büyük olur. Bunun için “Evlenmek birçok nafileden daha faziletlidir.” denilmiştir.

Çalışmak, Ticaretin Fazileti Ve Sevabı

Bil ki, kişi kendini ve çoluk çocuğunu kimseye muhtaç etmemek için kifayet miktarı helal mal kazanmak din yolunda yapılan cihaddan sayılır ve ibadetlerin çoğundan faziletlidir. 
    Peygamberimiz buyurur: “Dünya sevgisi bütün günahların başıdır.”

Bil ki, dünya malı mübahtır. Ona sevgi bağlamak kalbi mağlup eder ve çok mal toplamaya sevk eder. Günah işlemeden çok mal toplamak da mümkün olmaz. Hatta kalbinde Allah’ın zikri unutulur. Bütün felaketlerin başı da Allah’ın zikrinden gafil kalmaktır.

    Mukarreblerin ve Muvahhidlerin vera derecesi odur ki Allah için olmayan yemeği, içmeyi, uykuyu ve her şeyi kendilerine haram etmişlerdir.

Allah İçin Olan Dostluk Ve Kardeşlik
Peygamberimiz buyurur: “Bir kimse bir kimseyi Allah yolunda kardeş edinirse, cennette ona hiçbir amelle verilmeyecek yüksek bir derece verilir.”

Sohbet Ve Arkadaşlık Şartları

Peygamberimiz, “Bir kimse, bir kimse ile arkadaşlık yaparsa, ona mutlaka arkadaşlık hakkını gözetip gözetmediği sorulur.”
Bu haklar şunlardır: ihtiyaç zamanında istemeden kardeşe yardım etmektir. Hakkında iyi söylemek, kusurlarını örtmektir. Muhtaç olduğu dini bilgileri öğretmektir. Çünkü din kardeşini cehennem ateşinden korumak, dünya sıkıntısından kurtarmaktan daha önemlidir. Hata ve kusurlarını affetmektir. Kişi kendini bütün dostlarından aşağı bilmelidir.

Bütün Müslümanların, Akrabaların Ve Komşuların Hakları

hak: Peygamberimiz buyurur ki, “Kelime-i şehadet üzere ölmek isteyen, kendine reva görmediğini, hiçbir müslümana reva görmemelidir.” 
hak: “Müslüman, müslümanların elinden ve dilinden zarar görmedikleri kimsedir.”
hak: Hiç kimseye kibirlenmemelidir. Çünkü Allah kibirlenenleri sevmez. “Allah’tan bana vahiy geldi ki, “Ey Muhammed! Kimseye üstünlük taslamayın, kibirlenmeyin, tevazu gösterin.”
hak: “Bir kimsenin üç günden fazla müslüman kardeşinden konuşmasını kesmesi helal değildir. Onların en hayırlısı da önce selam verendir.”
hak: “Gücün yettiği kadar, kime olursa olsun iyilik et. Eğer o iyiliğe layık değilse sen layıksın.” 
hak: “Yaşlılara hürmet etmeyen, küçüklere şefkat ve merhamet göstermeyen bizden değildir.”
hak: Müslümanlara güler yüzlü ve tatlı sözlü olmalıdır. “Allah güler yüzlü ve güzel ahlaklı olanları sever.”
hak: “Size (nafile) namaz ve oruçtan daha faziletli ibadetten haber vereyim mi? O ibadet Müslümanların arasını bulmaktır.”
hak: “bu dünyada Müslümanların kusurlarını örtenlerin günahlarını, yarın kıyamet gününde Allah örter.”
hak: “Bir müslümanın ihtiyacını gören, bütün ömründe Allah’a hizmet etmiş gibi olur.”
hak: Kime rastlarsa, önce selam vermeli ve konuşmadan önce elini sıkmalıdır. “Selamdan önce konuşmaya başlayana cevap vermeyin, Önce selam vermelidir.”

Komşu Hakları

 Peygamberimiz buyurur ki, “Kafir olan komşunun bir hakkı, Müslüman olan komşunun iki hakkı, Müslüman ve akraba olan komşunun üç hakkı vardır.”, “Cebrail(a.s) bana o kadar komşular hakkında vasiyet etti ki, o da diğer akrabalar gibi miras alacak sandım.”, “Kırk eve kadar komşudur.”

Akraba Hakları

    Peygamberimiz buyurur ki, “Allah buyurur ki: Ben Rahmanım. Sıla-i rahmin(akrabaları ziyaret etmek) ismini kendi ismimden çıkardım. Akrabalarıyla beraber olanlarla beraber olurum. Akrabalarından ilgisini kesenden ben de ilgi keserim.”, “Ömrünün uzun, rızkının geniş olmasını dileyen akrabasının gönlünü hoş tutsun.”

Ana Ve Baba Hakları

    Peygamberimiz buyurur ki, “Babası köle iken onu satın alıp azad eden kimseden başka, hiç kimse babanın hakkını ödeyemez.”, “Anaya-babaya iyilik yapmak, namaz kılmaktan, oruç tutmaktan, hac ve umre yapmaktan ve gaza yapmaktan hayırlıdır.”, “Cennet kokusu beş yüz yıllık mesafeden duyulur. Ancak anaya babaya asi olan, sıla-i rahmi kesen kimseler cennet kokusunu asla duymazlar.”

UZLET
UZLETİN FAYDALARI

Bil ki, Uzletin(insanlardan uzak yaşamanın) faydaları:

Yüce Allah'ı zikir ve fikir için boş zaman bulabilmek. Zira en büyük ibadet, melekutta, gökte ve yerde Yüce Allah'ın yaratmış olduğu şeylerdeki akıl durdurucu incelikleri tefekkür etmek, Yüce Allah'ın dünya ve ahiretteki sırlarını düşünmektir. En büyük ibadet, insanın kendini tamamen Yüce Allah'ın zikrine vermesi, O'ndan başka her şeyi, hatta kendini bile unutmasıdır. Yüce Allah'tan başka hiçbir şey kalmamalıdır. Bu da insanlardan uzak durmadan pek kolay olmaz. Zira Yüce Allah'ın dışında başka şeyler, O'nu unuttururlar. Peygamberler gibi insanlar arasında bulunulduğu sürece sadece haktan taraf olmak becerisine sahip olan kimseler bundan müstesnadır.
Peygamberimiz de önceleri Hira dağında yalnızlığa çekilmiş, Peygamberlik nuruyla kuvvetlenip, insanlar arasında olduğu zamanlar bile kalben Yüce Allah'la beraber bulunma durumuna gelinceye kadar bu yalnızlığı sürdürmüştür.

Fudeyl Bin İyad diyor ki, “Gece olunca sabaha kadar Allah ile halvette olurum diye kalbim sevinir. Sabah olunca insanlar bu halvete mani olurlar diye üzülüyorum.”
    O halde Allah’ın zikriyle devamlı ünsiyet tutabilen, devamlı tefekkür edebilen, celal ve cemalini anlayabilenler bilmelidir ki, bunlar insanların mükellef olduğu ibadetlerin en üstünü, en yücesidir. Çünkü bütün saadetlerin temeli insanın öbür dünyaya yönelmesi, Allah’ın ünsiyet ve sevgisinin ona hakim olmasıdır. Ünsiyet tam zikirle olur. Muhabbet de marifetin semeresidir, fikirsiz olmaz. Bunların hepsi halvetsiz ve uzletsiz olmaz.

Büyüklerimiz birbirlerini gördükleri zaman, dünya değil dini durumlarını sorarlardı. Hatem-i Asem, Hamid-i Leffaf’a, “Nasılsın?” dedi. Hamid, “Elhamdülillah, selamet ve afiyetteyim.” dedi. Hatem, “Selamet, sırat köprüsünden geçince olur. Afiyet de cennete girince olur.” dedi. Ebu Derda (r.a.), "Cehennemden kurtulursam iyiyim.", Üveys el-Kareni, “Daima ömrü eksilip günahı çoğalan kimsenin hali nasıl olur?” derdi. 
Kiminle oturup kalkarsan, onun sıfatı sana sirayet eder ve senin bundan asla haberin olmaz. Gafil kimselerle oturup arkadaşlık eden kimselerin tabiatı, farkında olmadan onların tabiatından birçok günahların tohumunu alır. Dünyayı sevenleri ve onların dünyaya olan ihtiraslarını görenler, her ne kadar o ihtirası günah sayıp reddediyor ise de, çok gördüğü için ona basit görünmeye başlar ve zamanla kalbe kötü görünmez olur. Bunun için bir alimin ipek elbise giydiğini görenler, kalpleriyle ona nefret edip bütün gün onun gıybetini yaparlar. Halbuki gıybet, ipek elbise giymekten daha kötüdür. Hatta zinadan da daha ağırdır. Fakat halk arasında gıybete alışıldığı için basit görünür. Hatta gaflet ehliyle değil oturup kalkmak, hal ve hareketlerini dinlemek bile zarar getirir. Nitekim sahabenin ve din büyüklerinin hal ve hareketlerini dinlemek faydalı olur. Halleri anıldığı zaman rahmet nazil olur. Hadiste, “Salihler anıldığı zaman rahmet iner.” buyrulmaktadır. Rahmetin sebebi, onların hal ve hareketlerini dinlemekle iyilik arzusunun harekete geçmesi ve dünya arzusunun azalmasıdır. Bunun gibi gaflet ehli anıldığı zaman lanet nazil olur. Lanetin sebebi dünya arzusudur. Onları anmak da dünya arzusunu harekete geçirir. 
Nitekim hadiste buyruldu: “Beraber oturduğun kimse dünya arzusunun kesilmesine sebep olur ve seni Allah’a davet ediyorsa onunla bulunmak büyük bir ganimettir. Onun sohbetine devam etmelidir. Bunun aksine olan kimseden de uzak ol. Bilhassa dünya hırsı olan, hareketleri sözlerine uymayan alimin sohbeti öldürücü zehirdir. İslam’ın saygısını kalbinden siler.”
Uzletin başka bir faydası da şudur: İnsanlar onun durumu için açgözlülük yapmadıkları gibi, o da başkalarının durumuna açgözlülük yapmaz, özenip kıskanmaz. Bu iki durumdan da yani karşılıklı açgözlülük ve kıskanmadan çok sıkıntı ve günahlar meydana gelir. Zira dünyayı seven kimseleri gören insanda, dünya sevgisi meydana gelir. Onun için, Yüce Allah buyuruyor ki: "Onların bir kısmına verdiğimiz dünyevi zinetlere bakma! Çünkü o zinet onlara fitne ve beladır.” (Hicr, 88) Peygamberimiz buyuruyor ki, “Dünya   bakımından   sizden   daha  yüksekte   olana   zenginlere bakmayınız; çünkü onlara bakmak, Allah’ın size nasip ettiği nimetleri küçük gösterir, nimete nankörlük etmenize sebep olur.”

Uzletin Zararları

Taharetten maksat kalbin dünya sevgisinden ve Allahü Teala’dan başka her şeyden temizlenmesidir. La ilahe illallah kelimesinin anlamı, Yüce Allah'tan başka hiçbir ilah yoktur, demektir. Arzu ve heveslerinin esiri olan, arzularını kendine ilah edinmiş demektir. Böyle birisi la ilahe illallah kelimesinin hizmetinden mahrum olur. Münciyat ve Muhlikat rüknünde anlatılanları öğrenmeden, arzulardan kesilmenin şekli bilinmez. İçinde bulunan kıskançlık, gurur, iki yüzlülük, dünya tutkusu, servet ve mevki aşkı, kendisini felakete sürükleyen kötü özelliklerdir. Talebenin kalbini bunlardan temizlemek dururken nikah, talak, selem ve ücret fetvalarıyla uğraşması doğru olur mu?
    Eğer bir kimse bu söylediğimiz hadis, tefsir ve diğer mühim olan ilimleri okuyup büyük gayesi makam ve rütbe olursa, o kimsenin de öğretiminden kaçınmalıdır. Gerçi onun öğretmesinde başkalarına büyük faydalar hasıl olur. Fakat kendisi mahvolur, kendisini başkasına feda etmiş olur. Bu yüzden, peygamberimizin, "Yüce Allah İslam dinine, İslam’dan hiç nasip almamış kimselerle de yardım eder." buyurması da bunun ifadesidir.

Uzletin  Edebleri

Uzlete çekilen kimse insanlar arasında uzaklaşmakla, insanlardan zarar görmekten veya insanlara zarar vermekten kurtulmaya, Yüce Allah'a daha çok ibadet edebilmek için fazla zaman ayırmaya niyet etmelidir. Hiç boş durmamalı, devamlı zikir, fikir, ilim ve ibadetlerle meşgul olmalıdır. Yeme ve giyme hususunda azla yetinmelidir. Yoksa insanlarla görüşmek zorunda kalır.

EMR-İ Bİ’L-MARUF VE NEHY-İ ANİ’L-MÜNKERİN FARZ OLMASI

İyiliği   emredip   kötülükten   alıkoymak   farzdır.   Özürsüz   onu   bırakan   Yüce Allah'a karşı asi olur. Yüce Allah buyuruyor ki, "İçinizden sizi hayır yapmaya çağıracak iyiliği emreden ve kötülükten alıkoyan bir topluluk bulunsun." (Ali-İmran Suresi, 104) Bu ayet-i celile iyiliği emredip, kötülükten alıkoymanın (emr-i maruf; nehy-i münkerin) farz olduğunu gösteriyor. Fakat farz-ı kifayedir. Yani bir kısım insanların bununla uğraşması yeterlidir. Ama hiç kimse tarafından yapılmaması halinde bütün insanlar günah işlemiş olur.

Yüce Allah buyuruyor ki: "iyiliği emredin ve kötülükten alıkoyun. Eğer bunu yapmazsanız Yüce Allah en aşağılık kavmin insanlarını size musallat eder. O zaman sizin iyiliklerinizin duası da kabul olmaz."
Hz. Ebu Bekir (R.A.) rivayet ediyor: Peygamberimiz buyuruyor ki: "Günah isleyip te iyileri tarafından günahtan alıkonmayan insanlara, Yüce Allah en kısa zamanda hepsini kaplayan bir azap gönderir." Peygamberimiz buyuruyor ki: "Bütün iyi işler, Allah yolunda savaşma yanında denizde bir damla gibidir. Allah yolunda savaşmak da iyiliği emredip kötülükten alıkoyma yanında bir damla su gibidir.", "Haksız yere dövme ve öldürme bulunan yerde durmayın. Zira onu görüp de menetmeyene orada gökten lanet yağar."

Peygamberimiz buyuruyor ki: "Seriate uygun olmayan bir işin yapıldığı ve orada bulunanların onu menetmediği bir yerde bulunmak caiz değildir. Zira kötülükten alıkoyma ne ömrü azaltır, ne de rızkı eksiltir." Yine buyuruyor ki: "Beni miraca götürdükleri gece, dudakları ateşten makaslarla kesilen bir gurup insan gördüm. Siz kimsiniz? dedim. Biz, başkalarına iyiliği öğretip kendimiz iyilik yapmayan, başkalarını günahtan alıkoyup, kendimiz günahtan el çekmeyen kimseleriz, dediler."
İsa'ya (A.S.) şu vahy geldi: "Ey Meryem oğlu! Önce kendine nasihat et. Eğer kabul edersen, ondan sonra başkasına yap. Kabul etmezsen benden utanıp başkasına nasihat etme."

Nehy-İ Münker (Günahtan Alıkoyma) Nasıl Yapılır?

Günahtan alıkoyma sekiz derecesidir:
Durumun hakikatini bilmek,
O kişiye o işi anlatmak,
İyilikle nasihat etmek,
Sert söz söylemek,
El ile mani olmak,
Döverim diye korkutmak, tehdit etmek,
Elle, ayakla, sopayla dövmek,
Yalnız basına engel olmaya gücü yetmezse yardımcı toplayıp karşı koymak.
           Bu hususlarda sırayı gözetmek farzdır.

Münkerlerin Çokluğu

    Bil ki, bu zamanda dünya baştan başa münkerlerle dolmuştur. İnsanlar dünyanın düzelmesinden ümit kesmişlerdir. Bütün münkerleri defedemediklerinden defedebildiklerini de bırakmışlardır. Bu anlatılanlar din ehli olanlar içindir. Gafiller ise zamandaki münkerlere razıdırlar. O halde din ehlinin defedebildiği münkerler karşında susması caiz değildir.

İnsanlara Hükmedip İdare Etmek

İnsanlara hükmedip onları yönetmek büyük ve önemli bir iştir. Eğer bu iş adalet ve doğrulukla yerine getirilirse yeryüzünde Yüce Allah'ın halifeliği, adalet ve doğruluktan uzak davranılırsa şeytanın halifeliği yapılmış olur. zira, devlet reisinin haksız davranmasından daha büyük fesat sebebi yoktur.
Bedir savaşında Peygamber Efendimiz gölgeye çekilmişti. Cebrail (A.S.) gelip şöyle dedi: "Ya Resulallah! Sen gölgede rahat ediyorsun, ashabın da güneşin sıcağında ıstırap çekiyor." Bu kadarcık bir ayrıcalığa bile müsaade edilmedi ve kınandı. Peygamberimiz buyuruyor ki: "Cehennemden kurtulup cennete girmek ve La ilahe illallah kelimesi ile ölmek isteyen, kendisi için istemediğini, başka hiçbir müslüman için de istememelidir." Yine buyuruyor ki: "Sabahleyin kalkınca, Allah'ın rızasını kazanmaktan başka amacı olan kimse Allah adamı değildir. Müslümanların işlerini görmekten ve onlara yardım etmekten uzak olan da onlardan değildir."

ÜÇÜNCÜ RÜKÜN: DİNDEKİ DAR GEÇİTLERİ AŞMAK (Mühlikat)  

İYİ AHLAKIN FAZİLETİ VE SEVABI

Yüce  Allah   ayet-i   celilede   Muhammed   Mustafa'yı   iyi   ahlak   ile övüyor. "Şüphesiz sen en iyi ve en güzel ahlak üzeresin."  (Kalem, 4) Peygamberimiz buyuruyor ki: "Ben güzel ahlakı tamamlamak için dünyaya gönderildim." Yine buyuruyor ki: "Kıyamette teraziye konan en büyük şey, güzel ahlaktır." Peygamber   efendimizin yanına birisi gelip: "Ya Resulallah, din nedir? Bana öğret" dedi. Peygamber "İyi ahlaktır." buyurdu. Sonra adam bir sağdan, bir soldan gelerek her sefer aynı soruyu tekrarladı. Peygamberimiz de her seferinde buyurdu: "Din güzel ahlaktır." Dördüncü defa sorduğunda Peygamberimiz şöyle buyurdu: "Anlamıyor musun? Kızmayacaksın,  öfkelenmeyeceksin."

Peygamber    efendimize:    "Filan    kadın    gündüzleri    oruç   tutar, geceleri de namaz kılar, fakat kötü huyludur; diliyle komşularını incitir" dediler. Peygamber efendimiz şöyle buyurdu: "Onun yeri cehennemdir." Peygamberimiz buyuruyor ki:"Sirkenin balı bozduğu gibi, kötü huy da taati bozar." Peygamber efendimiz dua ederken şöyle buyurdu: "Ya Rabbi, beni iyi yarattın, bana güzel ahlak da nasip et." Peygambere   sordular: "Yüce Allah'ın kullarına verdiği en iyi şey nedir?" şöyle buyurdu: "Güzel ahlaktır." Yine buyuruyor ki: "Güneş   ısısının buzu eritip yok ettiği gibi, iyi ahlak ta günahları yok eder."
Abdurrahman bin Semürre (R. A.) diyor ki: Peygamberimiz buyuruyor ki: "Kul, güzel ahlakı ile gündüzleri oruç tutan, geceleri namaz kılan kişinin derecesine ulaşır. İbadeti zayıf ta olsa ahirette yüksek dereceler elde eder."
En güzel ahlak Peygamber efendimizdi.

Güzel Ahlakın Hakikati

Güzel ahlak hakikatinin ne ve nasıl olduğu hususunda çok söz söylenmiştir. Herkes anlayabildiği kadarını söylemiş, fakat tam hakikatini açıklamamıştır. Bazısı: "güzel ahlak, güler yüzlü olmaktır."; bazısı: "İnsanların verdiği sıkıntılara katlanmaktır." bazısı da "İntikam almağa gücü yettiği halde, affetmektir." demiştir.

İnsan iki şeyden yaratılmıştır: Biri gözle görülen vücut kısmı, diğeri de gözle görülemeyen ruh kısmıdır. Bu ruh kısmını ancak kalb gözüyle görmek mümkündür. Bildirdiğimiz iki kısımdan her birinin yani vücut ve ruhun bir iyilik tarafları bir de kötülük tarafları vardır. İyilik taraflarına güzel ahlak ve güzel yaratılış denir. Güzel ahlak ruhun görünüşü, güzel yaratılış ise yüz ve vücudun görünüşünden ibarettir. Yalnız gözlerin veya yalnız ağzın güzel olmasıyla yüz güzel olmaz. Diğer organların da güzel ve uyumlu olması gerekir. Bunun gibi kalb ve ruh da ancak şu dört çeşit kuvvetin iyi olmasıyla güzel olur: İlim, öfke, şehvet ve adalet kuvvetleri.

İlim kuvveti: İlim kuvvetinden zekiliği kastediyoruz. İlmin güzelliği, sözlerin doğrusunu yalanından işlerin iyisini kötüsünden ve itikat konusunda hakkı batıldan ayırdetmektir.
Gazap   kuvveti: Gazap kuvvetinin iyiliği, şeriatın emrinde olmak ve şeriatın emri ile kalkıp oturmaktır.
Şehvet kuvveti: Şehvet kuvvetinin güzelliği, serkeşlik etmemek, şeriat ve aklın dışına taşmamaktır.
Adalet kuvveti: Adalet kuvvetinin güzelliği, gazap ve şehveti, din ve aklın emri altına almak, ona hakim olmaktır.

Gazap av köpeği, şehvet at, akıl ise binici gibidir. At, bazan serkeşlik yapar, bazan da uslu olur. Köpek bazan eğitimli olur, bazan da kendi tabiatında olur. Köpek eğitilmiş, at da uslu bazan da kendi tabiatında olur. Köpek eğitilmiş, at da uslu olmazsa avcının avı yakalaması mümkün olmaz. Hatta binici, atın kendisini yere vurmasından veya köpeğin kendisini parçalamasından korkar. Adaletin anlamı, bu ikisini akıl ve dine itaat ettirmektir. Bazan şehveti gazaba saldırtıp sekkeşliğini kırmalı, bazan da gazabı şehvete saldırtıp arzularını frenlemelidir. Saydığımız dört kuvvet, anlattığımız gibi olursa, tam güzel ahlak meydana gelir. Eğer bunlardan bazısı iyi olmazsa tam güzel ahlak meydana gelmez. Nitekim ağzı güzel olup, burnu güzel olmayana tam güzel denemez.

Bu kuvvetlerin hepsi birden kötü olunca, her birinden kötü huylar ve çirkin işler meydana gelir. Her birinin kötülüğü iki şekilde olur: Biri haddi aşmak, diğeri de az ve eksik olmakla.
İlim kuvveti haddi aşarsa yaramaz işlerle uğraşır ve her şeyi karıştırmaya başlar. Kendini zeki ve alim zanneder. İlim kuvveti eksik olunca aptallık ve ahmaklık meydana gelir. Eğer dengeli olursa güzel işler, doğru görüşler, sağlam fikirler ve hayırlı düşünceler meydana gelir.
Gazap kuvvetinin haddinden fazla olmasına, tehevvür (korkusuzluk); noksan olmasına yüreksizlik ve cesaretsizlik; orta halde, yani normal olmasına da cesaret denir. Cesaretten lütuf, kerem, yüksek hizmet, hilim (yumuşaklık) tahammül temkin ve buna benzer sıfatlar doğar. Aşırı korkusuzluktan gurur, tahammülsüzlük, tahakküm ve tehlikeli işlerle uğraşmak gibi şeyler; cesaretsizlikten de kendini aşağı görme, çaresizlik, gibi şeyler; cesaretsizlikten de kendini aşağı görme, çaresizlik, yanıp yakılma ve yağcılık yapma meydana gelir.
Şehvet kuvvetinin çok fazla olmasına hırs denir. Hırstan utanmazlık, kötülük, mutsuzluk, pislik, çekememezlik, zenginlerden sıkılma, fakirleri beğenmeme ve bunlara benzer huylar meydana gelir. Şehvet kuvveti eksik olursa umursamama, mertsizlik, donukluk, durgunluk gibi huylar ortaya çıkar. Şehvet kuvvetinin normal olmasına iffet denir. İffetten utanma, kanaat, cömertlik, sabır ve uygunluk oluşur.

Bu sıfatların her birisinin iki ucu var. İki uç ta kötü ve çirkin yalnız ortası güzel ve makbuldür. İki uç arasındaki bu orta yer kıldan daha incedir. Doğru yol budur. İncelik te ahiretteki sırat gibidir. Dünyada bu sırat üzerinde doğru durup ayağı kaymayan, kıyamet gününde de sırat üzerinde rahat yürür. Bunun için Yüce Allah bütün sıfatların ortasını emrediyor ve buyuruyor: "İnfak ettikleri zaman israf etmeyip ve kısmayıp orta halde bulunanlar." (Furkan, 67) Yüce Allah, Peygambere buyuruyor ki: "Hiçbir şey vermeyecek şekilde elini tamamiyle bağlama ve hepsini verip yanında bir şey kalmayacak kadar da açma."
O halde tam güzel ahlaka sahip kimse, anlattığımız sıfatları kendisinde orta halde bulundurandır. Tıpkı güzel bir yüzde, her şeyin düzgün, doğru ve uyumlu olması gibi. Güzel yüzle çirkin yüz arasındaki farkın sonu olmadığı gibi, güzel ahlakla çirkin ahlak arasındaki farkın da sonu yoktur. Güzel ahlakın tam anlamı budur. Güzel ahlakın belki sonsuz çeşidi vardır. Fakat asıl kuvvetleri gazap, ilim, şehvet ve adalettir. Gerisi bu dört esasa bağlı olan dallardır.

İnsan, Güzel Ahlakı Nasıl Kazanılabilir?

Gazap ve şehvetin aslını, insandaki arzuları yok etmek mümkün değildir. Ama terbiye etmek suretiyle mutedil (zararsız) hale getirmek mümkündür. Bu tecrübe ile sabittir. Gerçi bazı insanlar için zordur. Zor olmasının da iki sebebi vardır: Biri, yaradılışta o huy kuvvetli yaratılmıştır. Diğeri de uzun süre o huy ve arzulara uyduğu için kuvvetlenmiştir.

Kötü Ahlakın Tedavisi

Kötü ahlakı terketmek isteyen için yalnız bir yol vardır: O da arzu ettiği şeylerin tersini yapmaktır. Zira şehveti, karşı koymaktan başka bir şey yok edemez. Her şey zıddı ile yok olur. Nitekim sıcaklıktan ileri gelen hastalığın ilacı, soğukluktur. Öfkeden meydana gelen hastalığın ilacı da, soğukkanlılık ve sükunettir. Büyüklenmenin ilacı, alçak gönüllülüktür. Cimrilik pisliğinin ilacı da cömertliktir. Bütün huylar böyledir.
O halde iyi işleri adet edinende, güzel ahlak meydana gelir. Şeriatın iyi işleri emretmesinin hikmeti de budur. Zira iyi işler yapmaktan gaye, kalbi çirkin şekilden iyi şekle çevirmektir. İnsanın zorlanarak adet edindiği her şey, onun tabiatı, huyu olur.

O halde Yüce Allah'ı tanımaktan ve O'na itaat etmekten başka şeyi sevenin gönlü hastadır. Nitekim, Yüce Allah, "Kalblerinde hastalık vardır." buyuruyor. (Bakara, 10) Ve yine "Ancak Yüce Allah'a selim kalble gelenler kurtulur." (Şuara , 89) buyuruyor. Vücut hastalığı nasıl bu dünyada insanı ölüme götürüyorsa, kalb hastalığı da öbür dünyada ölüme götürür. Hastanın, arzularına karşı koyarak, doktorun verdiği ilaçları almaktan başka kurtuluş ümidi olmadığı gibi, kalb hastalığının tedavisi için de nefsin isteklerine karşı koyup, şeriat erbabının emrini kabul etmekten başka yol yoktur. Zira insanların kalblerinin doktoru, şeriat erbaplarıdır.

Demek ki güzel ahlakın üç sebebi vardır:
1.    Asıl   fıtrattandır  (yaratılıştandır).   Bu,  Yüce  Allah'ın   katıksız ihsanı   ile olur. Zira Allah, kulunu güzel ahlak üzere yaratabilir. Örneğin cömert, alçakgönüllü ve terbiyeli yaratır. Böyle insanlar çoktur.
2.    Zorlanarak iyi işler yapılır ve adet haline getirilir.
3.    Güzel huylu ve iyi işler yapan kimselerle arkadaşlık ederek onun   tabiatı  elde  edilir.   Bu  güzel tabiatlar edinilirken  farkına bile varılmaz.

Yaratılıştan iyi huylu olmak, iyi kimselerle arkadaşlık etmek ve iyi işleri adet haline getirmek şeklindeki bu üç saadete kavuşan, en yüksek dereceye ulaşır. 
Bedenle yapılan her güzel amelden kalbe bir nur hasıl olur. Bedenle yapılan her kötü amelden de kalpte bir zulmet meydana gelir. Bu itibarla hayır işten doğan nur saadet tohumu, kötü amelden doğan zulmet, şakilik tohumudur. Bu alaka dolayısıyla insan bu aleme getirildi ki bedeni alet ve vasıta edinip nefsinde kemal sıfatları elde etsin.

Riyazet  Yolu

Bir çocuğa "Okula git ki devlet reisi olasın" denildiğinde, o işin nasıl bir şey olduğunu bilmediğinden gayret göstermez. Ama çocuğa "Okula git, akşam sana top veririm, oynarsın" dense, çocuk top oynamak hevesiyle seve seve okula gider. Çocuk biraz büyüyünce oyundan vazgeçmesi için güzel ve süslü elbiseler alınacağı söylenir. Biraz daha büyüyünce ona reislik veya makam vadedilir: "Güzel ve süslü elbiseler yiğitlere değil kadınlara yakışır. Yiğitlere yakışan başkanlık ve efendiliktir" denir. Biraz daha büyüyünce ona şöyle söylenir: "Başkanlık ve efendiliğin de aslı yoktur. Zira hepsi ölümle yok olup gider." Sonra da ebedi sultanlığa davet edilir.
O halde murid başlangıçta tam ihlaslı olmayabilir. Önce ona gözle görülen iyi şeylerle uğraşması için nefsiyle mücadele etme izni verilir. Böylece kalbinde dünya malına karşı duyduğu arzu kırılmış olur. Bundan kurtulup kalbi boş kalınca bu sefer kendini beğenme, büyüklenme duygusuna kapılır. O zaman da bu duyguyu yok etmek gerekir. Bu seviyeye geldiğinde müride dilencilik yaptırılmalıdır. Bu duruma da alışınca onu dilencilikten alıp tuvalet temizleyiciliği gibi daha kötü ve aşağı işlere vermelidir. Bu şekilde müridde meydana gelecek her kötü sıfat tedrici olarak giderilmeli, ilacı verilmelidir. Bütün ilacı birden teklif etmemek gerekir. Zira hepsine birden gücü yetmez. Gösteriş ve iyi isim yapabilmek için sıkıntılara katlanmış olabilir. Onun için kötü sıfatlar yılan, gösteriş ise ejderha gibidir. İyi şeyi yutarlar. Sıddıklarda (dosdoğrularda) yok olan en son kötü sıfat, riya, gösteriştir. Allah daha iyisini bilir.

İsa (A.S.): "Bu edebi kimden öğrendin?" diye soranlara söyle buyurdu: "Hiç kimseden öğrenmedim. Başkasında gördüğüm çirkin ve yakışıksız şeylerden kaçındım." Demek ki her insan kendi ayıbını öğrenmek istemelidir. Zira hastalık bilinmeden tedavi imkanı olmaz. Bütün ilaçlar nefsi arzulara karşı koymakla olur.

Sırr-i Sekati der ki: "Kırk yıldır nefsim bal ile ceviz yememi istiyor. Fakat hala yemedim." İbrahim-i Havas diyor ki:"Lübnan dağlarında çok nar gördüm. Birini koparıp yemek istedim. Ekşi olduğu için vazgeçtim. Yoluma devam ettim. Bir de baktım bir adam yere yıkılmış etrafında arılar uçuşuyor ve yüzünü sokuyorlar. Selam verdim. "Aleykümesselam ya İbrahim" dedi. "İbrahim olduğumu nereden bildin?" diye sordum. "Allah'la olan kimseden hiçbir şey gizli kalmaz" dedi. "Öyle anlaşılıyor ki Allah ile ilişkin var. Öyle ise niçin bu arıları senden uzaklaştırmasını dilemiyorsun?" dedim. Bana şu cevabı verdi: "Ya ibrahim, senin de Allah’la ilişkin var, öyle ise niçin Yüce Allah'ın nar yemek arzusunu senden almasını istemiyorsun? Oysa nefis azabı öbür dünyada, arı azabı ise bu dünyada olur."
Nar yemek mubah olduğu halde, takva ehli onu yasak görmüşler. Zira ister helal için olsun, ister haram için arzu onlar için aynıdır. Onlara göre eğer nefse mubah olan şeyler zaruret miktarından fazla verilirse, bu kez nefis cüret bulup haram olan şeyleri de istemeğe başlar. Onun için nefsi mubah olan şeyleri de arzu etmekten alıkorlar ki kesin olarak arzudan kurtulsunlar. 
Nitekim,Hz. Ömer (R.A.) buyuruyor ki: "Harama düşmek korkusuyla, yetmiş helalden vazgeçtim." Mubahlardan sakınmanın başka bir sebebi de şudur: Eğer nefsi mubahlara alışıp, adet haline getirirse, dünyayı sevmeye başlar. Kalb dünyaya bağlanır. Dünya onun cenneti olur. Ölüm ona çok zor gelir. Böylece nimetin çokluğu sebebiyle haddi aşıp Allah'ı kalbinden silker. Zikir ve münacaat etse bile, lezzet ve tad alamaz. Halbuki eğer mubah olan şeyleri nefse vermezsen nefis kırılır, üzülür ve dünyadan soğur. Ahiret nimetlerine kavuşma hevesine düşer. O üzüntülü ve kırık halde iken söylediği bir tesbih kalbine öylesine etki eder ki, sevinçli ve nimetler içinde iken söyleyeceği yüz tesbih bu kadar etkili olamaz.

Nefis, doğan kuşuna benzer. Bu kuşu eğitip alıştırmak isteyenler gözünü kapayıp ıssız bir yere koyarlar ki, vahşi tabiatını terketsin. Ondan sonra da sahibine alışıp itaat etmesi için ona azar azar et verirler. Nefis için de durum böyledir. Alışkın olduğu adetlerinden kesilmedikçe, gözü, kulağı ve dili kesilmedikçe; yalnızlığa, açlığa, susuzluğa, uykusuzluğa ve riyazete alışmadıkça Yüce Allah ile yakınlık kuramaz. Bunları yapmak önceleri nefse, küçük çocuğun ana sütünden ayrılması gibi güç gelir. Fakat kesildikten sonra artık istemez. Hatta zorlansa bile yemez.

Herkesin riyazeti, sevdiği şeyi bırakıp, çok arzuladığı şeyin tersini yapmakla olur. O halde makam ve debdebeyi seven onları bırakmalı, malı seven malını harcamalıdır. Böylece Allah'tan başka bir şey ile uğraşıp o şeyi zorla kendisinden uzaklaştırıp, ebediyen kendisinden ayrılmayacak olan şeye rağbet etmelidir.

Güzel ahlak, en çok sabreden ve insanlardan gelen eziyetlere katlanan insanlarda bulunur. Peygamber (S.A.S.) efendimize çok eziyet edip, dişini kırdıkları halde yine o şöyle derdi: "Ya Rabbi, onlara merhamet et ve doğru yolu göster. Onlar cahildir, gerçeği bilmiyorlar."

    Bu insanların yaptığı şeyler güzel ahlakın en güzel örnekleridir. En güzel ahlak, riyazet yoluyla kendini insanlık sıfatlarından temizleyip Allah'tan başka hiçbir şeye bakmayan ve her şeyi Allah'tan gören kimselerin sıfatıdır. Bu ve buna benzer halleri kendilerinde görmeyenler "güzel ahlaklıyım" diye gururlanmasınlar.

Çocukların Terbiye Yolu  

    Çocukta ilk meydana gelen şey yeme arzusudur. O halde ona yemek yemenin edeplerini öğretmelidir. Ara sıra yalnız ekmek verip hep güzel yemeklere alıştırmamalıdır. Çocuğun yanında çok yemeği ayıplamalıdır.

Çocuğu, ipek elbise giyip zevk ve nimet içinde olan çocuklarla arkadaşlık yapmaktan korumalıdır. Çünkü bütün fesadın başı kötü arkadaştır. Yine onu zevk, nimet ve güzel elbiselere alıştırmamalıdır. Zira alıştıktan sonra onlara sabredemez. Bütün ömrünü zevk, sefa ve güzel elbiseler için zayi eder.

Bir güzel iş yaptığı zaman onu methedip ona bir şey vermekle sevindirmelidir. Başkaları yanında onu takdir edip övmelidir. Bir hata işlediği zaman bazen görmezlikten gelmelidir. Çocuğu baliğ oluncaya kadar bu şekilde besleyip yetiştirince bu terbiyelerin sırrını teker teker anlatmalıdır ki hatırında iz yapıp unutulmasın. Sonra cennet ve cehennem özelliklerini ona anlatmalıdır. İnsanda meydana gelen fiillerin sebep ve günahlarını anlatmalıdır.

Mücadelenin Başlangıcında Mürid Olmak İçin Gerekli Şartlar Ve Riyazet Yolunda Süluk Etmek Nasıl Olur?

O halde riyazet yoluna süluk etmemenin sebebi imanın zafiyetidir. İmanın zafiyetinin sebebi de din yolundan habersiz olup çok hata ve günaha düşmektir. Din yolunun rehberi zahid alimlerdir.

Birinci şart Allah ile arasındaki perdeyi kaldırmalıdır ki Hak Teala’nın Kur’an’da haklarında, “Önlerine ve arkalarına perde koyduk.” buyurduğu kimselerden olmasın. Perde dörttür. Mal, şöhret, taklit ve günahtır. Mal kalbi meşgul eden perdedir. Halbuki Hak yolunda rahat ve boş kalple yürümek mümkün olur. O halde salik olan, Hak yoluna giden kimse yalnız zaruri ihtiyaç miktarı olan malı bırakmalıdır. Zira bunu da bırakırsa kalbi yine meşgul olur. Ama hiçbir şeyi olmayıp ihtiyaçları başkaları tarafından karşılanan kimse daha çabuk maksadına erişir. İnsanların teveccühünden haz duyan kimse de Hak Teala’ya ulaşamaz. 
Taklidin perde olması da şöyledir. Bir kimsenin mezhebine itikat etmiş iken münazara yoluyla başkasından bazı kelimeler duysa da başka türlü ihtimale imkan bırakmamaktır. O halde taklit batağından kurtulmak, “La ilahe ilallah” kelimesinin manasına iman getirmek ve bu güzel kelimenin hakikatini aramak gerekir. Onun hakikati, “Hak Teala’dan başka ibadet ve taat edilecek mabud olmamalıdır. 
Kendisine nefsi istekleri galebe çalan kimsenin mabudu nefsi istekleridir. 
Günahın büyük bir perde olması ise şöyledir. Günaha ısrar ve devam eden kimsenin kalbi muhakkak kararır. Bu itibarla asıl mühim olan haram lokmadan kaçınıp helalden başka bir şey yememelidir. Bu perdeleri kaldırınca onun hali tam abdest alıp namaza kalkan kimsenin hali gibi olur. Şimdi yalnız uyacak bir imama ihtiyacı vardır. Buradaki imamdan kasıt kamil bir mürşittir.

    O kalenin dört duvarı vardır. Biri halvet(yalnız kalmak), biri sükut(az konuşmak), biri az yemek biri de az uyumaktır. Az yemek şeytanın yolunu kapatır. Az uyumak kalbi aydınlatır. Sükut kalpten konuşma zahmetini, tereddütünü kaldırır. Halvet, insanların zulmetini izale eder. Göz ve kulak yollarını bağlar.

Toprak dikenden, çalıdan temizlenince tohumu ekmeye başlamalıdır. Tohum Hak Teala’nın zikri ve fikridir. Kalp Hak Teala’dan başka her şeyden boşalınca bir zaviye oturup kalbiyle ve diliyle daima “Allah, Allah” demelidir. Dili sustuğu zaman kalbi zikirle meşgul olacak mertebeye gelinceye kadar bunu yapmalıdır. Ondan sonra öyle bir mertebeye gelir ki kalbi de susar. Kelimelerin manasının zikri kalbine galip olur. Kelimelerin manasının zikrinden şu kastedilir ki onlarda harf, söz yoktur. Arapça, Farsça değildir. Zira kalbin zikri de konuşma cinsindendir. Allah zikrinin sözleri zikrin manasının kabuk ve derisidir. Kendisi değildir. O halde Allah zikrinin manası kalbe yerleşmeli, kalbi ona yöneltmekte zorluk olmayacak şekilde galip olmalıdır. Belki kalp zor ve uğraşmakla da sevgilisinden ayrılamayan aşık gibi olmalıdır.

Yola azmetmek isteyen kimse için evla olan bu anlatılanların hiçbirini duymamış olmaktır. Çünkü bunları beklemek kalbini meşgul eder. İlerlemesine engel olur.

DİN YOLUNUN GEÇİTLERİNDEN MİDE VE FERC (CİNSEL ORGANLAR) İLE İLGİLİ OLAN İSTEKLER

Mide vücudun havuzu, insanın yedi organına giden damarlar da bu havuzdan boşalan ırmaklar gibidir. Bütün arzuların kaynağı midedir. Yemek arzusu, insandaki en kuvvetli arzudur. Bu arzu diğer bütün arzuların aslıdır. Zira insanın kalbi tok olunca evlenme isteği doğar. Midenin isteklerini karşılamak ancak mal ile mümkün olur. Böylece mal düşkünlüğü meydana gelir. Mal da mevki ve şöhretle elde edilir. Böylece mevki ve şöhret hırsı meydana gelir. Mal ve mevkiyi korumak başkalarıyla mücadele etmekle mümkün olur. Böylece insanda kızgınlık, hiddet, düşmanlık, kibir, kin ve kıskançlık sıfatları meydana gelir.
Demek ki mideyi kendi haline bırakmak, bütün günahların temelidir. Onu, arzusundan alıkoyup az yemeği adet edinmek bütün sevapların başıdır.

Az Yemenin Fazileti Ve Sevabı
Peygamberimiz buyuruyor ki: "Açlık ve susuzluk ile nefsinize karşı savaşınız. Zira bunun sevabı, kafirlerle cihad sevabı gibidir. Yüce Allah katında açlık ve susuzluktan daha makbul bir amel yoktur." Yine buyuruyor ki: "Midesini dolduran kimseye melekut alemine çıkmasına yol vermezler." Peygamber (S.A.S.)’e "İnsanların en faziletlisi kimdir?" diye sordular. Şöyle buyurdu: "Az yiyen, ay uyuyan ve ancak avret yerlerini örtecek kadar elbisesi olan kimsedir." Peygamberimiz buyuruyor ki:"Giyininiz, karnınız yarım doyuncaya kadar yiyiniz ve içiniz. Zira az yemek peygamberlikten  bir cüzdür." "Düşünmek ibadetin yarısı, az yemek ise tamamıdır." "Kıyamet gününde Allah katında en üstününüz, devamlı tefekkür edip az yemek yiyendir. Allah katında en sevimsiz olanınız da çok yiyen, çok uyuyan ve çok gülenlerinizdir."
Peygamberimiz buyuruyor ki:"Yüce Allah dünyada az yiyip az içen kullarını meleklere karşı övüp şöyle buyuruyor: Şu kuluma bakın, ona yemek hırsı verdim. O ise benim için yemiyor. Şahid olun, terk ettiği her lokmaya karşılık bir büyük derece ihsan edeceğim." Yine buyuruyor ki: "Çok yiyip içmekle kalbinizi öldürmeyiniz. Zira kalb bir ekin tarlası gibidir. Fazla su tohumu keser ve çürütür." "İnsanın doldurduğu kapların en kötüsü midesidir. İnsanın belini doğrultacak kadar yemesi yeterlidir. Bunu yapamazsa midenin üçte birini yemekle, üçte birini su ile üçte birini de boş bulundurmalıdır." "Yün giyiniz, paçaları sıvayınız, midenizi yarıya  kadar  doldurunuz ki bu sayede göklerin sırlarını anlayabilirsiniz."
İsa (a.a.) Havarilerine şöyle buyurdu: "Ey Havarilerim! Midelerinizi boş bırakınız. Süslü elbiselerden kaçınınız. Ancak   böylece kalbleriniz Allah'ı görür."
Peygamberimiz buyuruyor ki: "Mü'min bir kap ile karnını doyurur, münafık ise yedi kab ile." Yani münafık mü'minin yedi katı yemek yer ve dolayısıyle şehveti de yedi kat fazla olur. Hz. Aişe (r.a) anlatıyor: Peygamber buyurdu ki: "Cennetin kapısını devamlı çalın ki, size açılsın" "Nasıl açalım?" dedik. "Açlık ve susuzlukla" buyurdu. Ebu Hureyre (R.A.) Peygamber'in (S.A.S.) yanında geğirdi. Peygamberimiz (S.A.S.) buyurdu ki: "Geğirmeni at (az yemek ye). Zira bu dünyada çok fazla yiyen öbür dünyada çok fazla aç kalır."
Hz. Fatıma (r.a) bir parça ekmekle Peygamberimiz (s.av.) yanına geldi. Peygamberimiz (s.av.) "Bu ekmek parçası nedir?" diye sordu. Hz. Fatıma: "Kendi pişirdiğim ekmektir. Sensiz yemek istemedim" dedi. Peygamberimiz buyurdu ki:"Kızım üç günden beri babanın ağzına giren ilk lokma, bu getirdiğin ekmektir." Ebu Hüreyre (r.a) diyor ki:"Hiçbir zaman üst üste üç gün Resulallah'ın evinde buğday ekmeği yenmemiştir."
Fudeyl bin İyad kendi kendine şöyle derdi: "Neden   korkuyorsun, aç kalmaktan mı? O nerede? Cenab-ı Allah açlığı Muhammed Mustafa ve ashabına nasib etmiştir. Sana ve senin gibilere onu nasib etmez." derdi. Malik-i Dinar diyor ki: "İnsanlara muhtaç olmayacak kadar ekin ekene müjdeler olsun."
Sehl-i Tüsteri diyor ki: "Nefsini acıktıran, vesveselerden kurtulur." Muhammed İbni Vasi diyor ki: "Sabah akşam aç olduğu halde Yüce Allah'tan razı olana müjde ve saadetler olsun." Sehl-i Tüsteri diyor ki: "Din büyükleri ve derin düşünenler dine ve dünyaya baktılar. Dünya için az yemekten daha faydalı ve ahiret için tokluktan daha zararlı bir şey göremediler." Abdülvahid diyor ki: "Yüce   Allah açlık çekenleri sever. Açlık çekenler hariç, kimse su üstünde yürümemiştir. Kısa zamanda uzak mesafelere açlık çekenler hariç kimse gitmemiştir."
Peygamberimiz buyuruyor ki: "Musa (a.s) Yüce Allah ile konuştuğu kırk gün hiçbir şey yemedi."

Az Yemenin Faydaları Ve Çok Yemenin Afetleri

1. Fayda: Az yemek kalbi parlatır ve aydınlatır.  Peygamberimiz buyuruyor ki: "Kalplerinizi az yemekle ihya ediniz, açlıkla temizleyiniz ki saf ve hafif olsun." Yine buyurur: «Yemeği doyasıya yemeyiniz ki, kalbinizde marifet ateşi sönmesin ve hikmet nuru gizlenmesin. Çünkü marifet cennet yoludur. Az yemek de marifetin kapısıdır.» Bu itibarla az yemek cennetin kapısını çalmak olur. Nitekim kainatın efendisi buyu­rur ki: «Cennet kapısını açlık ile çalmağa devam ediniz.»
2.  Fayda: Az yemekten fikir ve kalp inceliği meydana gelir. Kalbin zikirden etkilenmesi zevk alması ve zikre devamı kolay olur. 
    3. Fayda: İnsanın nefsini en çok kıran ve zillete düşüren şey açlıktır. Aynı zamanda sevinç, neşe ve böbürlenmeyi de yok  eder. İnsan acıktığı vakit Rabbine döner. O'nun büyüklüğü karşısında eğilir, acizlik ve zilletini anlar. Zira açlık sayesinde kuvvet azalır ve kaybedilen her lokma hilenin bir yolunu daraltır. İçemediği bir yudum su onu dünyadan soğutur. Kendi zillet veacizliğini   farketmeyen kimse, Rabbinin izzet ve gücünü bilmez. İnsanın saadeti, devamlı olarak zillet ve acizliğini görmesi ve Rabbinin izzet, güç ve kahrını bilmesi ile olur. Bunun  için devamlı aç kalmalı, Rabbine muhtaç olduğunu hatırdan çıkarmamalı ve bu ihtiyacı zevk ile seyretmelidir. Bunun için dünya hazinelerini kendisine takdim ettiklerinde, Peygamberimiz buyuruyor ki: "Hayır, dünya serveti istemem. Bir güç aç, bir gün tok olarak yaşamayı daha çok severim. Aç olunca sabreder, tok olunca da şükrederim." Mide ile ferc, cehennemin kapılarıdır. Bunların aslı da tokluktur. Mide dolunca cehennemde doğru bir kapı açılmış olur. Zillet ve kırgınlık ise cennetin kapılarıdır. Bunun aslı da açlıktır.
Zinun-i Mısri diyor ki: "Ne zaman karnım doyduysa işi azalttım ve azgınlığa meylettim."
4. Fayda: Açlığın bir fadası da uykuyu azaltmaktır. Zira çok çok yiyen ve çok içen çok uyur. Bunun için bir şeyh sofra 
başında müridlerine şöyle dedi: "Çok yemeyin. Zira çok yemek, çok su içmeğe, çok su içmek de çok uykuya sebep olur. Çok uyku da büyük zarara yol açar." Büyüklerimizden yetmiş kişi çok uykunun çok içmekten meydana geldiğini söylemişlerdir.
Çok uyku, ömrün boşa harcanmış anlarıdır. Gece ibadetini önler, insanı tembelleştirir ve kalbi karartır. Oysa insanın en değerli varlığı ömrüdür. Ömür, insanın sermayesidir. Ondan kar edilir. Uyku ise bir nevi ölümdür. Çok uyku ömürden çalınmış zamanlardır. Üstelik ibadetin üstünlüğünü de yitirir. Hatta uykulu kılınan teheccüdde fayda yoktur. Uykulu olarak yapılan ibadetin zevkine varılmaz.
    5. Fayda: Açlığın bir faydası da ibadete devamı kolaylaştırmasıdır. Çok yemek, fazla ibadet etmeye mani olur. Yemeği satın 
alıp pişirmek, yemek, yedikten sonra elleri yıkamak, iki de bir su içmek, bunun neticesi olarak sık sık tuvalete gitmek, abdest almak zaman kaybına sebep olur. Nafaka temini az zaman almış olsa bile bu saydıklarımızın yapılmasında kaybedilecek zamanın ibadetle meşgul olunması daha karlıdır. "Onlar bu dünya hayatının yalnız dış görünüşünü bilirler. Ahiret hayatından ise habersizdirler." (Rum, 7)

6. Fayda: Az yemekle vücut sağlıklı olur. Zira hastalığın asıl sebebi oburluktur. Mide, bağırsak ve damarları dolduran insan hastalanır. Hastalık da ibadete mani olur, kalbi yorar ve insanı zikirden alıkoyar. Ayrıca, çok yemek geçim sıkıntısı doğurur, çeşitli hastalıklara yol açar. İnsanoğlu, bunları elde etmek için çektiği yorgunluklardan başka, çeşitli tehlike ve bir çok gayri meşru hareketlerle de karşı karşıya kalır. Oysa az yemekle bunların hiçbiri olmaz.
7. Fayda: Az yiyen kimsenin masrafı da az olur. Oburluğa alışan kimse, midesinin esiri olur, sürekli onu düşünür. Mide adeta her gün sahibini sıkıştırıp "Bugün ne yiyeceksin" der. Adam haramdan kazanırsa asi olur. Helal kazanayım derse zillete düşer ve başkalarının kazancına göz diker. Bu ise daha büyük zillettir. Oysa gerçek mü'min geçimi kolay olan kimsedir. Büyüklerden biri diyor ki: "Birçok ihtiyaçlarımı, o arzuyu terketmeyi söylemekle yerine getirmiş olurum. Bu benim için daha kolay ve rahat oluyor."
Büyüklerden biri diyor ki: "Birisinden borç almak istediğim zaman kendi mideme borç yapar ve borcu terketmesini söylerim." İbrahim Edhem (r.a.), arkadaşlarına yiyecek maddelerinin fiyatını sordu. Çok pahalı olduğunu söylediler. İbrahim Ethem şöyle dedi: "Onları almayın ki ucuzlasın."
Sonuç olarak söylenebilir ki, insanların felakete sürüklenmesinin belli başlı sebebi, dünya hırsıdır. Hırsın sebebi ise mide, fercdir. Fercin sebebi de midedir. Bunların önüne geçmenin yolu yemeği azaltmaktır.

8. Fayda: Az yemek yemenin bir faydası da fakirlere ve yoksullara yardım edebilme imkanının doğmasıdır. Böylece az yiyeyerek artırabildiği kadarını sadaka olarak vermiş ve bu yönden de sevap kazanmış olur. Mideye giren herşeyin karşılığı tuvalet, sadaka verilenin karşılığı ise lütufdur. Fazla yiyerek mideyi yorup hazım için çare aramak suretiyle günah kazanmaktansa, bir kısmını fakire vermek çok daha hayırlıdır. Peygamberimiz (S.A.S.) göbekli bir adama rastladı. Göbeğini işaret ederek şöyle buyurdu: "Buraya koyduğunu başka yere, yani sadakaya ve Allah yolunda verseydin daha iyi olurdu." Yani yemeğe harcadığını, sadakaya harcasaydın, iki cihan faziletini ve ruhani güzelliğini kazanmış olurdun. Bunun için büyüklerden biri diyor ki: "Açlık, ahiretin anahtarı ve zudhün kapısıdır. Tokluk ise dünyanın anahtarı ve dünyaya rağbetin kapısıdır."

Az Yemekte Müridin Edepleri Ve Yemek Vakitleri

Bil ki, helal yemekte müride üç ihtiyatı gözetmek farzdır:

Birinci İhtiyat: Az Yemektir. Helal olan yemekte müridin üç ihtiyatı gözetmesi farzdır. Birdenbire çok yemekten az yemeğe düşmek doğru değildir. Zira buna dayanmak zordur. Bu isi yavaş yavaş yapmak gerekir. Mesela bir ekmek az yemek istiyorsa bir gün bir lokma, ikinci gün iki lokma, üçüncü gün üç lokma az yiyerek bir ay içinde bir ekmekten vazgeçmiş olur. Böyle yaparsa yemeği bırakması daha kolay olur. Vücut da gıda eksikliği çekmez.

İkinci ihtiyat: Yemek vakti hakkındadır. Bu da üç derecedir: 1. derece: En yüksek derece, üç günden çok aralıksız hiçbir şey yememektir. 2. derece: İki üç gün bir şey yememektir. 3. Günde bir defa yemektir. İki defa yerse israf olur.

Üçüncü İhtiyat: Yemek Cinslerinin Dereceleri: Din büyükleri arzularına karşı gelmişler ve şöyle demişler: "Nefis arzu ettiği şeye kavuşunca gururlanır ve gaflete düşer. Dünyada yaşamaktan zevk alır, ölümü düşman bilir. Dünyayı ona dar etmeli ki, ölümü bu zindandan kurtuluş çaresi olarak bilsin." Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Ümmetimin en fenası, daima rahat ve nimetler içinde yaşayan, renk renk elbiseler giyen, nefis yemeklerle uğraşıp diline geleni söyleyen kimselerdir." Nafi diyor ki:"Hasta olan İbn Ömer kızartılmış balık istedi. Medine'de balık yok denecek kadar azdı. Bir hayli aramadan sonra bir dirhem gümüşe bir balık buldum kızarttım ve Hz. Ömer'in oğluna getirdim. Tesadüfen o anda kapıya bir fakir geldi. İbni Ömer: "Ey Nafi, bu balığı o fakire ver." dedi. Ben "Nasıl olur, sen istedin diye çok zor bulabildim. Fakire parasını verelim." dedim. "Yok, balığı ver" dedi. Ben de emrine uyup balığı fakire verdim. Sonra fakirin arkasından gidip para verdim. Balığı yine alıp İbn-i Ömer'e getirdim: "Balığın parasını verip balığı geri getirdim" dedim. "Yürü git balığı fakire ver ve parasını da alma. Zira peygamberimiz (s.a.v) şöyle buyurduğunu duydum: "Bir kimse arzu ettiği şeyi elde ettikten sonra Allah rızası için ondan el çekerse, Yüce Allah O'nun günahlarını affeder."

Hadiste: “Yediğiniz yemeği, namaz ve zikirle hazmedip eritin ve yemeği hazmetmeden yatmayın; zira kalbiniz kararır ve vaktiniz heder olur. Süfyan-ı Sevri, çok yemek yediği geceyi ihya eder ve “Hayvana fazla yem verince onu ağır işlerde kullanmak gerekir.” derdi. 
    Bil ki, az yemekten maksat, nefsin kırılması, eğilmesi, itaat etmesi ve terbiye edilmesidir. Nefis bu hal üzere istikrar bulunca, çok yemek ağırlığından ve şiddetli isteklerden kurtulur. Bu sebepledir ki, pir müridine riyazette olan zor işleri teklif eder ve kendisi de yapmaz. Meleklerin ne az yemek sıkıntısı, ne de çok yemek ağırlığı vardır. Maruf-ı Kerhi’ye her türlü tasarruf hasıl olmuştur ki, eğer onu el veya dil ile rencide etseler, öfkelenmez, kızmazdı. Her ne gelirse Hak’tan bilirdi.

Arzulardan Vazgeçmek Esnasında Meydana Gelen Zararlar

Bazıları da arzuladığı şeyi satın alıp evine götürür. Sonra onu gizliden sadaka verir. Yemek arzusundan kaçıp riyaya düşen kimse, yağmurdan kaçıp da oluğun altında duran kimseye benzer.

Fercin (Tenasül Uzvunun) Arzusu

Peygamber, “Nazar, zehir ile su verilmiş şeytanın oklarından bir oktur. Allah’tan korkup gözünü haramdan koruyan kimseye, kalbinde tadını duyacak kuvvetli bir iman ihsan edilir.” buyurdu. Yine buyurdu ki, “Göz de ferc gibi zina yapar. Gözün zinası bakmaktır.”

Konuşmanın Faydaları Ve Dilin Afetleri

Kainatın Peygamberi buyurur ki, “Kalp müstakim olmadan, iman müstakim olmaz. Ve dil müstakim olmadan kalb müstakim olmaz.”

Susmanın Fazilet Ve Sevapları

Peygamber buyurur ki, “Susan kurtulur.” Yine buyurur ki, “Karın, ferc ve dilini koruyan kimse, tamamıyla korunmuştur.“ “Sükut ve vakarlı bir mümini görürseniz, ona yakın olun. Çünkü o, hikmetsiz değildir.” “Çok konuşan, çok hata eder, çok hata eden çok günah işler, çok günah işleyen de cehennem ateşine layık olur.”  İsa buyurur ki, “İbadet on kısımdır. Dokuzu susmak ve bir kısmı da insanlardan kaçıp uzlet etmektir.”

    Dilin Afetleri

1. Lüzumlu olmayan, yani terkedilmesinde dini ve dünyevi zarar olmayan sözleri konuşan, İslam’ın güzelliğinden 
çıkmış olur. Bil ki, bir kelimeyle ifade edilmesi mümkün olan bir şeyi iki kelime ile ifade etmek, fuzuli olup vebal olur. Fahr-ı Kainat efendimiz buyuruyor ki, “Bir söz söylemez ki, Rakib ve Atid melekler yanında bulunmasın. Eğer melekler sizin sözlerinizi bedava yazmayıp karşılığında ücret talep etselerdi, ücret korkusundan on sözün dokuzunu terkeder, birini söylerdiniz. Halbuki çok konuşmakla vakit zayi etmenin zararı, ücret vermek zararından fazladır.”

    2. Batıl ve günah olanları konuşmaktır. Bil ki, belli bir kimseye lanet etmek caiz değildir. Ancak kötü hal üzere olan 
topluluğa caizdir. Nitekim zalimlere, kafirlere ve fasıklara lanet olsun denir.  Eğer bir kimse bütün ömründe şeytana lanet etmezse, kıyamette ona, “Niçin şeytana lanet etmedin?” diye sormazlar. Ama bir kimseye lanet ederse, “Niçin ve neye binaen lanet ettin?” diye sorulur.
Peygamberden rivayet edilir ki, “Tesbih ile meşgul olmak, şeytana lanet okumaktan evladır.”

3.  Latife(şaka)dir. Sevinen bir kişiye büyük zatlardan biri, “Kıyamet gününde sana cehennemi arzedeceklerini biliyor musun?” dedi. Hak Teala, “Her biriniz cehenneme uğrayacaktır.” (Meryem, 71) buyurur. “Evet, bilirim, muhakkak arzedecekler.” dedi. O halde arzettikleri zaman cehennemden kurtulacağını biliyor musun? dedi. Yok, bilmem. dedi. O halde gülüp neşelenmenin sebebi nedir?” Ata-i Selemi kırk yıl gülmedi. Vehep bin Verd bayram günü gülüşen bir kavim gördü. Dedi ki, eğer bunların orucu kabul olmuş ise bu, şükredenlerin fiili değildir. Eğer kabul olmamış ise, bu Allah’tan korkanların fiili değildir. Abdullah bin Abbas der ki, “Cennet ehli olduğunu bilmeyen kimsenin bu dünyada gülmesi çok acayiptir.”

4.   Sözünü yerine getirmektir. Peygamber buyurmuştur ki, “Üç şey vardır ki, bunların üçü kimde bulunursa, namaz kılsa da oruç tutsa da münafıktır. Konuşunca yalan söylemek, verdiği vaadi yerine getirmemek ve kendisine emanet edilen şeye hıyanet etmek.”, “Söz borç gibidir.”
Bil ki, mümkün mertebe söz vermemek gerekir. Peygamber sözünde, “Olabilir.” Yani, belki yaparım, derdi.

5. Yalan söylemektir. Peygamber buyurmuştur ki, “Yalan söylemek, münafıklık kapılarından bir kapıdır.” Ve “Melekler yalan söyleyen müminin kötü kokusundan bir mil uzağa kaçarlar. Cenab-ı Hak buyurur ki, “Hak Teala müminleri doğru sözleriyle, dünya ve ahiret hayatında sabit tutar.”

Yalan Söylemenin Haram Olmadığı Yerler

Yalan iki nedenden dolayı haramdır: 1-Kalbi   etkileyip   onu   karartması,   günahlardan   etkilenmeyecek hale sokması,   2-Başkasına zararı dokunması.
Müslümanları barıştırmak kötülüğü defetmek veya bir haksızlığı gidermek için yalan söylemek gerekirse, istemeden söylenen yalan kalbe etki etmediğinden onu karartmaz. Şüphesiz ki bir zalimden kaçan kimsenin yerini söylemek caiz değildir, hatta böyle bir durumda haksızlığı önlemek için yalan söylemek farz olur. Peygamber (s.a.v.) üç yerde yalan söylemeye izin vermiştir.
    1- Savaşta kendi düşünce ve niyetini düşmana söylememek için, 2- İki   kişiyi   barıştırırken,   iki  taraftan   da  söylememiş   olsalar  bile iyi cevap getirip götürürken, 3- İki eşi olan kimsenin, her birinin gönlünü hoş tutmak için seni daha çok seviyorum demesi. 
    Bu üç yerden başka yalanın haram olmadığı bazı durumları şöylece belirtmek mümkündür. Haksız   yere   bir   malı   elde   etmeye   çalışan   kimseye   malın   nerede olduğunu söylemek caiz değildir. Hatta böyle bir durumda malın nerede olduğunu bilen bir kimse, kendisine sorulsa bile "bilmiyorum" demelidir. Birisinin   günahı   sorulduğunda  bilinse   bile   söylemek  caiz   değildir.
Birisinin   günahı   sorulduğunda  bilinse   bile   söylemek  caiz   değildir. Zira  dinimiz   çirkin   şeylerin   örtülmesini   emretmiştir.   Günahı   söylemek ise örtüyü açmak demektir. Bir   şeyler   vadetmeden   hanımı   kendisine   itaat   etmeyen   kimsenin, itaati sağlamak için yerine getiremeyeceği vaadlerde bulunması caizdir.

    Zarureten yalan söylememek için kaçamaklı konuşmak caizdir. Halk arasında bir kimseye, yemek ye, dediklerinde, istemez, dememelidir. Zira kalbinde o yemeğin iştahı varsa caiz değildir. İsa(a.s) buyurur ki, bir kimsenin Allahü Teala’yı yalan yere şahit tutup, gerçek olmadığı halde, Hak Teala bilir ki gerçek böyledir, demek büyük günahlardandır.

6. Gıybettir. Rasulullah ile seferdeydik. İlk mezarın yanından geçerken buyurdu ki, “Bu mezarların ikisi de azaptadır. Biri gıybet sebebiyle, biri de çamaşırını idrardan koruyamadığı için.” Sonra bir yaş ağacı ikiye bölüp o mezarların başına dikti ve  “Bu ağaçlar kuruyuncaya kadar onların azabı hafif olur.” buyurdu.

    Gıybetin Şekli:

Gıybet bir kimsenin arkasından doğru olsa bile duyduğu zaman üzüleceği şekilde konuşmaktır. Hz. Aişe(r.a.) buyurur ki, Bir kadına, boyu kısadır, dedim. Rasulullah, ey Aişe gıybet etin, yere tükür buyurdu. Yere tükürdüm, bir parça siyah kan düştü. Rasulullah buyurur ki, gıybet, arkasından konuşulduğunda, duyunca üzüleceği şeylerdir. Bu şeyleri söylemenin faydası veya zararı olmayınca onları söylemek caiz olmaz. Bir gün Hz. Ebubekir ve Hz. Ömer beraber giderlerken onların biri, filan kimse çok uyuyor, dediler. Sonra rasulullahtan yiyecek istediler. Yemek yediniz, buyurdu. Dediler ki, biz ne yediğimizi bilmiyoruz. Buyurdu ki, kardeşinizin etini  yediniz. Biriniz söyledi. Biriniz de dinledi. 
Kalp ile Gıybet
Bil ki dil ile gıybet etmek haram olduğu gibi kalp ile de gıybet etmek haramdır. Rasulullah buyurur ki, mümin su-i zandan boş olmaz, fakat ancak kalbinde onu gerçek görmeyip iyiye yorumladığı zaman kurtulabilir. Hakikat olarak kabul etmenin alameti o kimsenin kalbine ağır gelmesi ve ona karşı hürmet ve edepte kusurlu davranmaya başlamandır. Ama eğer kalbinde ve dilinde ve bütün işlerinde  eski adetin üzere olursan o vesveseyi hakikat olarak görmediğine bir alamettir.

Gıybetin İlacı

Gıybete düşkünlük, insan kalbinin bir hastalığıdır ve bu hastalığı tedavi etmek farzdır. Onun ilacı iki çeşittir:

         1. İlmi ilaçtır. İlmi ilaç da iki kısımdır:
a) Gıybetle ilgili Hadisi Şerifleri ve sözleri düşünmek; yapılan gıybetin kendi amel defterindeki sevapların, gıybeti yapılanın amel defterine geçirildiğini bilmek. Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Gıybet, insanın yaptığı iyi işleri ateşin kuru odunu yakması gibi yakar." Belki de günahından daha çok sevaba sahip olan bir kimse, gıybet ile sevaplarını yok edip, kötülükler kefesini ağırlaştırarak bu yüzden cehenneme girebilir.

b) İlmî ilâcın ikincisi; Kendi aybını düşünmek ve o kimsenin de ken­disi gibi mazur olduğunu kabul etmektir. Eğer kendi nefsinde hiç ayıb görmüyorsa, kişinin kendi aybını bilmemesinin en büyük ayıb olduğu­nu bilmelidir. Bilhassa murdar etini yemekten büyük ayıb olmaz. O hâlde kendini ayıbsız iken ayıblı etmemeli ve Hak Teâlâ'nın şükrü ile meşgul olmalıdır. Eğer gıybet ettiğin kimseye kusur isnat ediyorsan, kulun hareketi kusursuz değildir. Küçük günahlar işlemek sebebiyle de olsa, kendini şeriata uyduramıyorsan, başkasına niçin şaşarsın? Eğer onun azasına, endamına karışıyorsan, o aybı onda Cenâb-ı Allah yaratmıştır. Onun, o işte ne tesiri vardır ki, onu suçluyor.

        2. Kendisini gıybete  sevkeden  sebeplere  dikkat  etmektir.  Bunlardan en gizlisi gıybet edilen kimsenin bir günah işlediğine Allah için üzülür. Nitekim din ehlinin adeti de budur. Gerçi üzülmede sami­midir. Fakat adet edindiği için adını da söyler ve bunun gıybet oldu­ğunun farkına varmaz. Ve düşünmez ki, şeytan ona hased etmiştir. Zi­ra şeytan, gayret-i diniye ile üzüldüğü için, sevab kazanacağını bil­miştir ve gıybetin günahıyla onun sevabını yok etmeye kastetmiştir.

Bazı Özürler Karşısında Gıybetin Caiz Olması

Bil ki, yalan haram olduğu gibi, gıybet de haramdır. O halde gıy­bet ihtiyaç olmadıkça helâl olmaz. Gıybeti mubah kılan özürler vardır:
Birinci Özür: Sultan, yahut hakimin huzurunda kendisine yapılan zulmü şikâyet etme veyahut yardım umduğu kimsenin huzurunda şi­kâyet etmektir. 
İkinci Özür: Bir yerde gördüğü kötülüğü, onu engelleyebilecek kimselere haber vermektir. 
Üçüncü özür: İnsanlar şerrinden korunmak için birini tanıtmak (onu tanıtmak) yahut bir kadınla evlenmek isteyene onların kusurunu söylemek.

Gıybetin Kefareti

Gıybetin kefareti, tevbe etmek, pişman olmak ve gıybeti yapılan kimseyle halelleşmekle olur. Böylece gıybetin haksızlığından kurtulup Allah ve kulun hakkından sıyrılmak mümkün olur. Peygamberimiz (S.A.S.) buyuruyor ki: "Haksızlıkla bir kimsenin malını veya parasını elinden alan, mal, para ve dünyanın işe yaramadığı, kendi sevabının hak sahibine verildiği, sevabı yoksa hak sahibinin günahlarının kendisine yükleneceği gün gelmeden, onunla helalleşsin."

Bazıları helal etmeyip "Amel defterimizde bundan daha iyi sevap yoktur" dediler. Fakat doğrusu, affetmek ondan daha büyük bir sevaptır. Hasan Basri kendisini gıybet eden birisine bir tabak hurma gönderip şöyle dedi : "İbadetlerini bana hediye ettiğini duydum. Ben de karşılık olarak bir şeyler vermek istedim. Ancak bu kadar hurmam vardı. Bana hediye ettiklerinin tümünün karşılığını veremediğim için özür dilerim."
Bil ki, helal etmesini istemek de ancak önce her ne söyledi ise beyan edip ondan sonra helal etmesini dilemekle tam olur. Zira bazılarına göre bilinmeyen bir şeyi ibra etmek doğru olmaz.

7. Nemmamlık (Söz Taşımak): Rasulullah buyurur ki, “Allah cenneti yaratınca ona, konuş, buyurdu. Cennet dedi ki, bana gelenler ne saadetli kimselerdir. Allahü Teala buyurdu ki, izzet ve celalim hakkı için sekiz sınıf insan hallerine  devam ettikçe sana yol bulamaz. İçki içenler, zina edenler, söz taşıyanlar, deyyus olanlar (namusunu korumayanlar), bozguncu (muhannes) yani kadınlaşan homoseksüel erkekler, sıla-i rahim yapmayanlar, şu işi yapacağım diye Allah’a söz verip de yapmayanlar. 
Nemmamlığın çeşitleri: 
Hasan-ı Basri der ki, “Başkalarının sözünü sana getiren, ileten, muhakkak senin sözünü de başkalarına iletir. Onun için o kimseden sakınmalı, onu hakikatte düşman edinmelidir. Zira onun yaptığı hem gıybet, hem zulüm, hem hıyanet hem de aldatma ve hased hem nifak, fitne ve hiledir. Hepsi de kötü ve çirkin sıfatlardır.

8. İnsanlara Medh Ü Sena Etmek: Bunda dört afet vardır: 1. Övmekte hadde tecavüz edip yalan söylemiş olur. Hadiste, “İnsanları övmekte ifrat edenin kıyamet günü dili yerde sürünür. Ayağıyla dilinin üstüne basar, onu parçalar.” buyrulur. 2. Övmek esnasında hakikatini bilmediği bazı şeyler söyler. Mesela, abiddir, zahiddir, çok alimdir gibi. Nitekim Allahü Teala buyurur ki, “Siz kendinizi tezkiye etmeyiniz. Allah muttakileri daha iyi bilir.  3. Rasulullah buyurur ki, “Kim bir fasıkı medh ederse, Allahü Teala ona gazab eder.” 
Ayrıca medh eden medhedileni iki dereceden alıkoyar: 1. Onda kibir ve kendini beğenme sıfatı hasıl olur. 2. Onu salihsin, alimsin diye medhederse ileride ben zaten kemale eriştim deyip tembelleşir, ibadetten el çeker. Rasulullah buyurur ki, ”Bir kimsenin keskin bir bıçakla bir kimseye saldırması, yüzüne karşı onu medhetmekten iyidir.” Allahü Teala kişinin kendini övmesini nehyedip, “Kendinizi övmeyiniz.” buyurmuştur.

Övmenin Zararları

Bil ki, bir kimseyi övdükleri zaman kendini beğenmekten kaçınmalı, akıbetin tehlikesini düşünmelidir. Kendini övdükleri zaman memnuniyetsizliğini izhar etmeli, kalbiyle de kerih görmelidir.

ÖFKE ve HASED(KISKANÇLIK)

Öfke kötü bir huydur. Aslı ateştir, yarası da kalpte bulunur. Kaynağı şeytana dayanır. Nitekim, Kur'an-ı Kerim'de şeytanın "Beni ateşten, onu (Adem'i) ise topraktan yarattın." dediği buyuruluyor. Ateşin yapısı; rahat durmamak, dalgalanmak, hareket etmektir. Toprağın yapısı ise: sakin ve rahat durmaktır. Öyle ise öfkeye kapılan kimse, Adem'den çok şeytanla ilgili olur. Onun için Hz. Ömer, Resulullah'a: "Bana çok kısa ve faydalı bir şey bildirin." dediğinde, Resulullah: "Kızma, cennete girersin." buyurdu. Hz. Ömer ne kadar sorduysa, Resulullah aynı şeyi buyurdu. Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki, "Sirke balı nasıl bozuyorsa, öfke de imanı öyle bozar."
Hz.İsa (a.s.), Yahya'ya (a.s.): "Kızma" dedi. Yahya "Ben insanım, bunu yapamam" dedi. İsa, "Hiç olmazsa mal toplama." deyince Yahya, "Bunu yapabilirim" dedi. Rasulullah buyuruyor ki: “Allahü Teala katında yutulan öfke kadar makbul bir yudum yoktur. Öfke yudumunu yutanın kalbini Allahü Teala imanla doldurur.”

Öfkenin Neticeleri

Öfke insanoğluna, onu silah edinip kendini zarar veren şeylerden korumak için verilmiştir. Nitekim şehvet de, faydalı şeyleri kendine çekmek için yaratılmıştır. Öyle ise insanın bu iki şeyden kurtulması imkansızdır. Fakat bu iki duygu aşırı derecede olursa zararlı olur. Zira öfke kalbi tutuşturan ateş gibidir. Kalp tutuşunca dumanı beyne gider ve beyni etkileyip akıl ile düşüncenin kararmasına, doğruyu görmemesine sebep olur. Bu çok kötüdür. Bunun içindir ki büyükler "Öfke, aklı giderir." demişlerdir. Öfkenin çok az olması da iyi değildir. Zira harama ve kafirlere karşı sert olmak öfke ile olur. Peygamberimize hitaben, yüce Allah buyuruyor ki, "Kafir ve münafıklarla savaş; onlara sert davran." (Tahrim, 9) Yine yüce Allah ashabı övüyor ve şöyle buyuruyor: "Kafirlere karşı gayet sert, kendi aralarında ise çok merhametlidirler." (Fetih, 29) Bütün bunlar öfke ile olur. O halde öfke, ne aşırı derecede fazla ne de yok denecek kadar az olmalıdır. Orta kararda olup akıl ve dinin emrinde bulunmalıdır.
Ve eğer sultan bir kimsenin öldürülmesi için imza atsa o kimse imzayı kalem çekti diye kaleme kızmaz. Zira kalemin başkasının emrinde olduğunu bilir. Kendiliğinden hareket etmediğini belki onu hareket ettiren birisi olduğunu bilir. Bunun gibi tevhidin galip olduğu kimse açıktan bilir ki bütün cereyan eden işler Allah’tandır. Belki arada vasıta olan sebeplere bakmak için beşeri tabiat zuhur eder. Çok kimseler var ki bazı hallerde tevhid nuru ile beraber o gazaptan uzak bulur. Fakat onların gazaptan uzak olması beşeri tabiat bertaraf olduğu için değildir. Belki vaki olan işi halktan değil Hak’tan bildikleri içindir.

Öfkenin İlacı

Öfkeyi tedavi etmeye çalışmak farzdır. Zira birçok insanı Cehenneme götürür. Öfkenin iki tedavi şekli vardır: Birincisi müshil gibi olup, öfkenin kökünü kalpten söker, atar. İkincisi de şıra gibidir. Aslını çıkarıp atmaz, fakat sakinleştirir.
Müshil gibi dediğimiz tedavi şekli, kalpteki öfkeyi meydana getiren sebepleri bilmek ve onları yok etmektir. Öfkeyi meydana getiren beş sebep vardır:
1. Kibirdir: Zira kibirli olan kimse küçük bir sözle veya kendisine karşı yapılan az bir saygısızlıkla öfkelenir. Kibir, alçak gönüllülükle yok edilmelidir. Kendi de diğer insanlar gibi kul olduğunu düşünmelidir, üstünlük güzel ahlakla olur. Kibir ise kötü huydur. Alçak gönüllü olunmadıkça kibir yok edilemez.
2.  Ucubdur. Ucub, kişinin kendini beğenmesidir. Şöyle ki kendini anlayışta, sözde, zekada ve harekette bendini başkasından üstün görüp başkasını kendisinden aşağı görür. Bunun ilacı haddini bilmesi haddine tecavüz etmemesidir.
3. Şakadır. Zira şaka ekseri hallerde insanı kızmaya sevk eder. Şaka arzusu keyfine, zevkine uymaktan ve dünya sevgisinden ileri gelir. O halde taat, ibadet ve ahiret işlerini yapmakla meşgul olmalı, güzel ahlakı elde etmeye çalışmalıdır. Yine çok gülmek, maskaralık ve latife yapmak da kızmaya sebep olur. 
4.  Bir kimseyi kınamak ve ayıplamaktır. Bu da her iki tarafın kızmasına meydan veren bir iştir. 
5.  Mal ve makam hırsıdır. Bu sebeple kendisinde iki kötü haslet meydana gelir. Biri hasisliktir. Öyle ki bir kuruş malı ziyan olsa kızar. Diğeri tamadır. Bu da bir lokmayı kaçırırsa kızar. Bütün bunlar kötü ahlak ve çirkin haslet ve aşağı sıfatlardır.

Öfkeyi doğuran bu anlattığımız sebeplerdir. Hepsinin de iki çeşit tedavi yolu vardır: Biri ilim, diğeri de ameldir. İlmi ilaç, öfkenin zararlarını, din ve dünyadaki mahzurlarını bilmek, böylece öfkeyi kalpten atmak, ameli ilaç da kazmaya sebep olan ahlaka karşı koymaktır. Kızmanın ve diğer kötü huyların büyük sebeplerinden biri öfkeli ve kötü huylu insanlarla arkadaşlık etmektir. 
Kişinin kendi öfkesine hakim olması kadar büyük mertlik ve kahramanlık yoktur. Öfkeye hakim olmak peygamber ve velilerin, öfke ise cahil insan ve yırtıcı hayvanların sıfatıdır. Peygamber ve velilerin huyundu olmak mı iyidir, yoksa akılsız insan ve yırtıcı hayvanların huyunda olmak mı?

Öfkeyi Kesmenin İlacı
Bütün huyların ilacı, ilim ve amel macunudur. İlim, öfkeyi yenmenin sevabı hususunda mevcut ayet ve hadisleri düşünmektir. İnsan kendi kendine şöyle düşünmelidir: "Yüce Allah'ın insan üzerindeki gücü, insanın başkası üzerindeki gücünden daha fazladır. İnsanın Yüce Allah'ın emirlerine muhalefeti, kızılan kimsenin yaptığı muhalefetten daha fazladır. O halde bu dünyada öfkesini yürüten için belki öbür dünyada da Allah öfkesini ortaya koyar." Nitekim Peygamberimiz (s.a.v.) iş için bir yere hizmetçisini gönderdi. Hizmetçi geç döndü. Peygamberimiz (s.a.v.) şöyle buyurdu: "Ey hizmetçi, eğer ahiret gününde kısas olmasaydı, geç kaldığın için seni döverdim." Yine kendi kendine hitap ederek demelidir ki, senin bu kızman, senin dilediğin değil, Allah’ın dilediği olduğu içindir. Bu da apaçık Hak Teala ile ilahlığı çekişmektir.
Ahirete ait bu çeşit çarelerle öfkesini yenemeyen kimse dünyadaki durumu düşünmeli ve kendi kendine şöyle demelidir. "Eğer kızarsam, karşımdaki de belki karşılık verir. Veya bana yapacağı hizmeti eksik yapar. (Mesela kölesine kızanın, kölesinin isyan etmesine veya zarar getirmesine sebep olabileceğini düşünmelidir.)
Amel ile olan ilaç da dil ile "Euzubillahi mineşşeytannirracim" demektir. Öfkelenen insanın ayakta ise oturması, oturuyorsa uzanması, bununla da sakin olamıyorsa soğuk su ile abdest alması sünnettir. Peygamberimiz (S.A.S.) buyuruyor ki: "Öfke ateştendir. Ateş su ile söner." Bir rivayete göre de kızan kimse secdeye varıp yüzünü toprağa koymalıdır ki, topraktan yaratıldığını, aciz bir kul olduğunu, kula ise kızmak yaraşmadığını anlasın.

Kinden Doğan Kötülükler

Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki, "Üç şey var ki, onlara yemin edebilirim: l- Sadaka vermekle mal eksilmez. 2- Birisinin suçunu affedenin şerefi muhakkak kıyamette artar. 3- Dilencilik kapısını açıp dilenene muhakkak Yüce Allah fakirlik kapısını açar."
Ukbe İbn Amir (R.A.) diyor ki, "Resulullah elimi tuttu ve "Dünya ve ahirette en iyi ahlakın ne olduğunu bildireyim mi?" buyurdu. Bildiriniz, ya Resulullah dedim. dedi ki, "Senden ayrılana sen yaklaş, ondan ayrılma; sana bir şey vermeyene, elinden gelirse sen bağışta bulun, sana haksızlık yapanı affet." Peygamberimiz buyuruyor ki, "Musa (a.s.) sordu, "Ya Rabbi, Sen'in yanında kullarından en aziz ve değerlisi hangisidir?" Yüce Allah şöyle buyurdu: Kuvvetli olduğu halde affedendir." Peygamberimiz buyuruyor ki, "Kendisine haksızlık yapan kimseye beddua eden, hakkını almış olur.”
Yine buyurdu ki, “Ya Aişe, yumuşaklık ve şefkat hasleti kime verilmiştir? O hasletten mahrum bırakılan din ve dünya hayrından mahrum bırakılmıştır. Hak Teala refiktir, refik olanları sever. Rıfk ile kazanılan şey şiddetle kazanılmaz. Ayşe(r.a.) buyuruyor ki, “Bütün işlerde rıfk ile hareket ediniz. Zira rıfk ile yapılan her iş muhakkak başarılır ve şiddet ile yapılan her iş muhakkak fenalaşır.”

KISKANÇLIK Ve ZARARLARI

Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki, "Sizden önceki ümmetlerde meydana geldiği için yok olmalarına sebep olan şey sizde de görünmeye başladı. O, kıskançlık ve düşmanlıktır. Muhammed'in (s.a.v.) ruhu kabz-ı kudretinde olan Allah'a yemin ederim ki, imanınız olmadan cennete giremezsiniz; bir birinizi sevmeden imanınız olmaz. Bunun ne ile elde edildiğini size bildireyim mi? Selamı yaymakla olur. Birbirinize yüksek sesle selam veriniz." Zekeriya(a.s.) diyor ki, Hak Teala buyurdu ki, hasetçi kimse benim düşmanımdır. Zira benim kaza ve kaderime incinir. Gazaba gelir ve benim taksimatımı beğenmez. 
Avf bin Abdullah meliklerinden birine nasihat edip, “Kibir sıfatından uzak ol, zira Hak Teala’ya karşı işlenen ilk günah kibirdir. Hırs sıfatından uzak ol, Zira Adem(a.s.) cennetten hırs sebebiyle uzak düşmüştür. Hased sıfatından uzak ol, zira haksız yere dökülen ilk kan hased sebebiyle olmuştur. Adem(a.s.)ın oğlu kardeşini bu yüzden öldürmüştür.

İbn-i Şirin diyor ki, “Dünya nimeti için hiç kimseye hased etmedim. Zira eğer o kimse cennet ehli ise, cennet nimetleri yanında onun sahip olduğu nimetin ne önemi vardır? Eğer cehennem ehli ise ona dünyada sahip olduğu nimetin ne faydası vardır? Kendisi ateşe girdikten sonra.”
Kıskançlık, başkasının bir nimete sahip olmasını istememek, veya elinde var olan nimetin yok olmasını istemektir. Bunun için kıskançlık haramdır. Haramlığı, doğru eserler ve sağlam hadislerle sabittir. Verilmiş olan bir nimetin olmamasını istemek, yüce Allah'ın hükmünü beğenmemektir. Bu da kalbin pisliğinden ileri gelir. Zira sana ulaşmayan bir malın yok olmasını istemek kötü kalplilikten başka bir şey değildir. Başkasının sahip olduğu nimetin yok olmasını istememek fakat kendi için benzerini istemek gıptadır. Dinde ise gıpta iyidir ve hatta farz bile olabilir. Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki, "Kıskançlık ancak iki şeyde caizdir:    1. Yüce Allah'ın kendisine mal ve ilim verdiği ve bu malında ilmi ile hareket eden kimse. 2. İlmi  olup  malı  olmayan,  fakat  "Eğer benim malım olsaydı  hayra harcardım" diyen kimse. Sevaba her ikisi de ortaktırlar.
Hiçbir yerde başkasına verilen nimeti beğenmemek caiz değildir. Ancak o nimetin sahibi zalim ve fasık olursa, nimeti de zulüm ve fısk aracı yaparsa o zaman ondaki nimetin yok olmasını istemek caizdir. Zira aslında nimetin yok olması değil, zulmün ve fıskın yok olması istenmiş olur. Bunun alameti de zulüm ve fasıklıktan tevbe edince o nimetin ona verilmesini kötü karşılamamaktır.

Hasedin (Kıskançlığın) İlacı

Kıskançlık, kalp için çok tehlikeli bir hastalıktır. İlacı da ilim ve amel macunudur.
İlim macunu, kıskançlığın dünya ve ahirette kendisine zarar, kıskandığı kimseye de fayda getirdiğine inanmaktır. Kıskançlık dünyada zararlıdır. Zira devamlı üzüntü ve azaba sebep olur. Çünkü hiçbir vakit geçmez ki birisi bir nimete sahip olmasın. O halde kıskandığı kimse için arzu ettiği üzüntü ve sıkıntıyı kendisi çekmiş olur. Kıskançlıktan daha büyük üzüntü ve keder yoktur. İnsanın hoşlanmadığı kimse için, kendini sıkıntı ve kedere sokması kadar büyük bir akılsızlık ve divanelik olamaz. 
Ahiretteki azabı ise şu sebeptendir ki Yüce Allah'ın kaza ve kaderine kızmış olur. Yüce Allah'ın ezelde yapmış olduğu taksimatı inkar etmiş olur. Onun tevhidine bundan daha büyük zarar nasıl olur? Ayrıca kıskanç kimse, kıskandığı insana şefkat ve merhamet göstermez. Onun kötülüğünü ister. Böylece şeytana yoldaş olur. Bundan daha büyük talihsizlik var mıdır?
Kıskanan kimsenin bu kadar zararına karşılık, kıskanılan kimsenin hem dünya, hem de ahirette birçok faydası vardır. Dünyadaki faydaları: Kıskanılan  kimse,  kendisini  kıskananın  sıkıntı ve  üzüntü   içinde olmasından başka ne dileyebilir? 
Kıskançlık öyle büyük bir beladır ki, kıskanandan başka mazluma benzeyen bir zalim yoktur.
Dini faydasına gelince: Kıskanıldığı için mazlum duruma düşer. Kıskançlığın neticesi olarak, dil, el ve başka bir şekilde saldırıya uğrayabilir.   Bunun   için  de  kıskananın  sevabı  onun  defterine  geçer. Günahları da kıskananın defterine yüklenir.

Görülüyor ki, kıskanılanın dünya malı yok olmadığı gibi, üstelik ahiret nimetine de sahip olur. Kıskanan ise dünyada azap çektiği gibi ahirette de azaba müstahak olur. Demek ki kıskanç kimse kendi düşmanı, kıskandığı kimsenin de dostudur. Kıskanmanın bu kadar zararına karşılık kıskanmamanın birçok faydası vardır. En başta dünyada iken üzüntü ve sıkıntıdan kurtulur. Eğer alim ve dindarları kıskanmayıp dost olursa, kıyamette de onlarla beraber olur. Zira, Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Bugün kiminle dost isen, kıyamette de onunla haşir olursun." Bunun için derler ki, İnsan, ya alim, ya talebe ya da onları seven olmalıdır. Kıskanan kimse bu üç sınıftan birinde bulunmayıp, bunların sevabından da mahrum kalır.

Kıskanan insanın durumu şuna benzer: Adamın biri düşmanına taş atar. Taş düşmanına değmeyip geri döner ve kendi gözüne çarparak gözünü kör eder. Adam daha fazla kızıp bu sefer taşı daha kuvvetli atar. Tekrar taş geri dönüp sol gözünü çıkarır. Bir daha atar, taş dönüp başını kırar. O bunları yaparken düşmanı emin bir yerden durumunu seyredip keyif sürer. Bu, kıskanan kimse ile şeytan arasında geçen manzaranın bir örneğidir. Kıskançlığın bu kadar zararlı bir zehir olduğunu öğrenen kimse eğer akıllı ise, kıskanmamaya çalışır. Bütün bunlar kıskançlığın ilmi ilacıydı. Bir de ameli ilaç vardır.

Ameli ilaç, kıskançlığın sebeplerini kalbinden atmak için uğraşmaktır. Zira kıskançlığın sebepleri kibir, kendini beğenme, düşmanlık, şan - şöhret tutkusu ve benzeri şeylerdir. O halde bunların kökünü nefsine karşı savaşarak kalpten söküp atmak gerekir. Kesin ilaç budur. Kalpten sökülüp atılamıyorsa, kıskançlık neyi istiyorsa onun tersi yapılmalıdır. Mesela övmeyi istiyorsa, yermelidir. Nimetin yok olmasını istiyorsa, yardım edip kalması için uğraşmalıdır. Kıskanan kimsenin kıskandığını övmesi, ona önem ve itibar vermesi kadar etkili bir ilaç yoktur. Zira o kimse övgüyü duyunca kalbi hoş olur, aralarındaki düşmanlık kalkar. Nitekim, Yüce Allah buyuruyor ki: "Kötülüğe iyilikle karşılık ver. O zaman görürsün ki aranızda düşmanlık bulunan kimse, şefkatli bir dost olur." (Fussilet,  34)

Kıskançlığı Kalpten Sokup Atmak

İnsan nefsiyle ne kadar savaşırsa savaşsın yine de kalbinde sevdiği ile düşmanı arasında bir fark bulur: Her ikisine aynı nimeti istemez. Hatta düşmanın nimete kavuşup rahat etmesini hoş karşılamaz. İnsan tabiatını değiştirmekle mesul değildir. Zira bu insanın gücü dışındadır. Ancak insan böyle bir durumda iki şeyden mesuldür: Söz ve hareketlerle duygularını belirtmemek. Aklı   ile   bu   sıfatın   kötü   olduğunu   bilmek,   onu   beğenmemek ve kendinde   yok olmasını dilemek.  
Bunu yapan kıskançlık günahından kurtulur. Bazıları, bu sıfatı  kötü görmeye lüzum yoktur. Söz ve hareketlerle  belli etmedikten sonra insan mesul değildir, derler. Bize göre mesuldür. Zira kıskançlık haramdır. Bu harama karşı koymak ise vücudun  değil, kalbin işidir. O halde bir müslümanın acı çekmesini isteyip, mutlu olmasına üzülmek elbetteki doğru değildir. Ancak bu sıfatını beğenmemek insanı mesuliyetten kurtarır. Kıskançlıktan tamamen kurtulan kimse tam imana sahiptir.

DÜNYA SEVGİSİNDEN KURTULMAK

Bütün kötülüklerin ana kaynağı ve bütün günahların aslı dünyadır. Dünya çok kötü olmasaydı Yüce Allah'ın ve yüce Allah'ın dostlarının düşmanı; düşmanlarının da dostu olmazdı. Yüce Allah'ın düşmanıdır: Zira Allah'a kavuşmak isteyen dostlarının yolunu kapar. Yüce Allah'ın dostlarına düşmandır; zira onları aldatma, hile ve yalanla kendi sevgisine çeker. Onları kendine aşık yapınca da kendilerinden uzaklaşır, düşmanlarının eline geçer. Her gün bir başkasıyla, beraber olan alçak kadın gibi.

Dünyayı sevenler, dünyada bulundukları sürece bazen onu elde etmek için sıkıntı çekerler, bazen onu korumak için sıkıntı ve zahmete katlanırlar, bazen de ondan ayrılmanın acısını tadarlar. Öldükleri zaman da binlerce pişmanlık ve hasretle mezara doğru yollanır, yüce Allah'ın gazabına müstahak olurlar. Bu aldatıcı dünyanın tuzaklarından ancak dünyayı ve kötülüklerini bilen, ondan cadı, büyücü, aldatıcı kadından kaçar gibi kaçınan kimseler kurtulabilir. Dünyanın aldatıcılığı, hilesi, haksızlığı, bozgunculuğu ve vurgunculuğu, cadı ve büyücü kadınlarınkinden daha fazladır.

Dünyanın Aşağılığı

Peygamberimiz (s.a.v.) bir koyun leşinin yanından geçerken şöyle buyurdu: "Bu murdarın ne kadar pis olduğunu ve kimsenin ona bakmadığını görüyorsunuz. Muhammed'in (s.a.v.) nefsi kudret elinde olan Allah'a yemin ederim ki dünya, yüce Allah yanında bundan daha aşağıdır. Eğer yüce Allah yanında dünyanın sivrisinek kanadı kadar değeri olsaydı, hiçbir kafire ondan bir yudum su vermezdi." Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki, "Dünya sevgisi, bütün günahların başıdır." Yine buyuruyor ki, "Dünya ve içindekiler lanetliktir. Ancak yüce Allah için olan müstesna.", "Dünyayı sevip dost edinen kimse ahiretini ziyan eder. Ahiretini sevip dost edinen kimse ise dünyada ziyan eder. Siz devamlı olanı tercih edin.", "Sabahleyin kalkınca niyetinin çoğu Allah için değil de dünya için olan kimse, Allah'ın sevgili kullarından olamaz. Öyle bir insanın kalbinde su dört şey eksilmez: devamlı üzüntü, sürekli meşguliyet, zenginliğe ulaşmayan fakirlik, sonsuz emel."

    Ebu Hureyre(r.a.) diyor ki, Rasulullah bana, dünyayı kısaca sana göstermemi ister misin?, buyurdu. İsterim, ya Rasulallah, dedim. Benim elimi tuttu. Bir mezbeleye götürdü. Orda insanın başının kemikleri, koyun kemikleri, at ve deve kemikleri, eski elbiseler ve insanın pisliği vardı. Rasulullah, “Ey Ebu Hureyre, bu baş kemikleri sizin başınız gibi hırs ve arzularla dolu idi. Şimdi bir derisiz kemik kalmıştır. Yakında o da toprak olacaktır. Bu necasetler, yorucu bir çalışmayla ele geçirilen ve iştah ve zevkle yenen yemeklerdi. Şimdi hor ve hakir olarak onları buraya bırakmışlar. Herkes ondan nefret edip kaçıyor. Eskiden insanların süslendikleri elbiselerdi. Şimdi rüzgar onları bir taraftan bir tarafa sürüklüyor. Bu kemikler onların binek hayvanları idi. Onların sırtında dünyayı gezerlerdi. Dünyanın tamamı bunlardır.”
    Yine buyurdu ki, “Kıyamet günü bazı kimseler gelir ki amelleri dağlar kadardır. Hepsini cehenneme koyacaklar.” Orada bulunanlar, ya Rasulallah, onlar ehl-i imandan mıdır?, dediler. Evet, ehl-i imandandırlar. Namaz kılarlar, oruç tutarlar, geceleri uyanık kalırlar; fakat ortaya bir dünyalık çıkınca tehalük edip üzerine çok düşerler.” buyurdu.

Bir gün Resulullah dışarı çıktı ve ashabına "Sizden baktığı halde görmeyip ama olmak isteyen kimse var mıdır?" buyurdu. "Kim ister ki ya Resulullah?" dediler. Şöyle buyurdu: "Yüce Allah dünyaya ilgi gösteren, ona gönül bağlayan kimseyi kör etmiştir. Dünyadan ümidini kesip, uzun emelden el çekene de kimseden öğrenmeksizin ilim vermiş, yol göstericisi olmadan ona doğru yolu göstermiştir." Peygamberimiz buyuruyor ki, "Dünya size yüzünü dönecek ve ateşin odunu yok ettiği gibi, dininizi yok edecektir." Yine buyuruyor ki, "Dünya ve ahiret birbirinin zıddıdır. Birini ne kadar memnun edersen, diğerini de o kadar gücendirirsin.", “Hiçbir şekilde kalbinizi dünya zikriyle meşgul etmeyiniz. Ta ki dünya sevgisine sebep olmasın.”
İsa (a.s.) diyor ki, "Dinin selameti için dünyadan az şey alın. Nitekim başkaları dünya selameti için dinden az şey aldılar.", “Ey sevap kazanmak için dünyalık isteyen, eğer dünyadan el çekersen, daha çok sevap kazanmış olursun.” Kuşlar, cinler ve perilerin kendisine hizmet ettikleri Hz. Süleyman'a (a.s.) bir abid şöyle dedi: "Ey Davut oğlu Süleyman, Yüce Allah sana ne büyük saltanat vermiş!" Süleyman şu cevabı verdi: "Mü'minin amel defterindeki bir tesbih, Davut oğluna verilenden daha hayırlıdır. Zira tesbih baki kalır, ama bu saltanat baki kalmaz."
Hadiste geldi ki, “Cebrail(a.s.) Nuh’a gelip dünyayı nasıl buldun? dedi. Nuh, iki kapılı bir han gibi buldum, dedi. Bir kapısından girilir, öteki kapısından çıkılır.” İsa’ya, “Ey İsa, bize bir şey öğret ki, onun sebebiyle Hak Teala bizi sevsin. İsa: Dünyayı düşman edininiz ki Hak Teala sizi sevsin. dedi.”

Büyüklerin Dünyanın Kötülüğü Hakkındaki Sözleri

Hz. Ali (r.a.) diyor ki: "Cenneti isteyip, cehennemden uzaklaşmak için şu altı şeyi yapmak yeter: Yüce Allah'ı tanıyıp O'na itaat etmek. Şeytanı tanıyıp ona uymamak. Doğruyu bilip yapmak. Yanlışı bilip ondan uzaklaşmak. Dünyayı tanıyıp ondan kopmak. Ahireti tanıyıp onu elde etmeye çalışmak."
Büyüklerden biri diyor ki, "Dünyada sana verilen her şey, senden önce çok kimselere verilmiş, senden sonra da çok kimselere verilecektir. O halde dünyaya gönül verme. Zira senin ondan payın bir hırka ve bir lokmadan başka bir şey değildir. Bu kadarcık şey için kendini felaket uçurumuna atma. Kısacası dünyada oruçlu ol, dünya nimetlerine bakma ki, ahirette iftar edesin, onlara kavuşasın. Dünyanın sermayesi nefsi arzular, nefsi arzuların sonu da sıkıntı ve azaptır." Yahya bin Muaz er-Razi (r.a.) diyor ki, "Dünya şeytanın pazarıdır. O halde onun pazarından bir şey alma ki sahibi yakana yapışmasın." Bir kimse Ebu Hazim’e: “Nasıl yapayım ki, dünyayı çok seviyorum.” dedi.  Ebu Hazim: “Helalinden kazanıp yerine harcarsan, dünya sevgisinin sana zararı olmaz.”

Hasan Basri (r.a.) diyor ki, "Can çekişirken şu üç şeyin hasretini çekmeyen kimse yoktur: Topladığı malı doya doya yememiş olmak, Umduğunu bulamamak, Ahiret azığını gereği gibi hazırlamamış olmak." Demişler ki, dünya bir viran evdir. Ondan daha viran, ona gönül bağlayan kimsenin kalbidir. Cennet de mamur bir evdir. Ondan daha mamur, onu kazanmaya uğraşan kişinin kalbidir. Yahya bin Muaz der ki, “Akıllı olan, üç şeyden evvel üç şey yapar: Dünya ondan el çekmeden evvel, o, dünyadan el çeker; mezara girmeden mezarını mamur eder; Hakk’ın huzuruna varmadan onu razı eder.”

Dünyanın Kötü Olan Tarafı

Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki, "Dünya ve dünyada bulunan her şey melundur. Ancak Allah için olanlar ve Allah’ı zikir müstesna." Allah için olan şey, Allah sevgisidir. Dünyalık olarak yalnız Allah sevgisi kötü değildir. Bütün günahların başı da dünya sevgisidir. Dünyada olan her şey üç kısımdır: 
Birinci kısım, içi  de  dışı  da dünyadadır. Dünyanın bu kısmında Allah için bir şey yoktur. Zira bütün işlenen günahlar bu kısımdadır. Günahta ise yüce Allah'ı bulmak mümkün değildir. Mubah olan nimetlere dalmak da bu kısımdandır. Zira mubahlara dalmak gafletin tohumu ve bütün günahların başıdır.
İkinci kısım, görünüşü dünyadan olup, aslı Allah içindir. Zikir, fikir, arzulara karşı koymak gibi. Eğer bunlar ahiret ve Allah sevgisinden dolayı yapılıyorsa dünyadan da olsalar, Allah  için olurlar. Fakat fikirden gaye ilim öğrenmek, saygı görmek, makam  ve   mal elde etmek; Zikirden gaye insanların kendisine  zahit gözüyle bakmalarını sağlamak; arzulara karşı koymaktan gaye de kendisine zahit dedirtmek ise o zaman bunlar da dünyalık kötü işlerden sayılırlar. Bunlar görünüşte her ne kadar Allah için görünüyorsa da, aslında şeytan içindir. İşlerde görünüş değil, ne niyetle yapıldığı önemlidir. Yani ihlaslı olmalıdır.

    Üçüncü kısım, görünüşte dünya için olsa bile, niyet ile Allah için olan şeyler. İbadet için kuvvetli olmak ve bunun  için de yemek yemek gibi.  Kendini günahtan korumak, Allah'a itaat eden, ilerde kendisine sevap kazandıran  bir çocuğa sahip olmak için evlenmek gibi. İlerde kendisine sevap kazandıran bir çocuğa sahip olmak için evlenmek gibi. Çoluk-çocuğunun geçimini sağlamak ve insanlara muhtaç olmadan huzurla ibadet etmek için zaruret miktarı kadar kazanç sağlamak gibi.
Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki, "Övünüp üstünlük taslamak için dünyalık isteyenlere yüce Allah kızar. Dünyayı başkasına muhtaç olmamak için zaruret miktarınca istemek caizdir." Arzuyu tatmin için ve yeterinden fazla olan hiçbir şey ahiret için sayılmaz. Ancak ahirette işe yarayan şeyler ahiret içindir. Kalp huzuru ile ahiret işini yapmak için kazanılan dünya metaı da ahiret için olur. 
Dünya üç derecedir. 1-Zaruret miktarı kadar olan yiyecek, giyecek ve mesken. 2-Zaruret miktarından fazlası, ihtiyaç. 3-İhtiyaçtan fazlası süs. Süsün üst sınırı yoktur. Birinci derece ile yetinenler, her çeşit günahtan kurtulurlar. Üçüncü dereceyi seçenler, felaket çukuruna yuvarlanıp cehenneme girerler. İkinci dereceyi seçenlere gelince, onlar da tehlikededirler. Zira ihtiyacın iki yönü var: Biri zarurete, diğeri de lükse yakındır. Bu iki yönü birbirinden ayırdetmek güçtür, şüphe ve zandan kurtulamaz. Zira içtihad, dikkat ve düşünceye göre değişir.

CİMRİLİK, HIRS VE MAL TOPLAMAK

Bil ki, dünyanın dalları çoktur. Onun dallarından biri mal ve nimet, biri makam ve hürmettir. Bunlar gibi daha birçok  dalları vardır. Fakat malın fitnesi büyüktür. Onun en büyük fitne olması ondan kurtuluş çaresi olmamasındandır. Allahü Teala ona akabe(dar geçit) buyurmuştur. Nitekim, fakat o dar geçidi aşmaya girişemedi, buyurur. Hem de dünyadan daha zor geçit yoktur. Zira dünyanın ihtiyaçları, şehvetleri gibi askerleri vardır.  Ahiretin azığı da dünya ile hasıl olur. Zira yiyecek, giyecek ve meskenden kurtulma çaresi yoktur. Bunlar da  malın ta kendisidir. Mal ile elde edilen şeylerdir. Bu itibarla bunlardan vazgeçme çaresi yoktur. Onları elde etmeden selamet bulmak da müşgüldür. Eğer dünyalık olmasa fakir düşüp, Allah korusun, küfre düşme korkusu olur. Dünyalık olursa zenginlik olup azgınlık ve dalalet ihtimali olur. 
Fakirin iki hali vardır: Biri dünya hırsı, biri de kanaattir. Hırsın da iki hali vardır. Biri insanlardan dilenip tama etmek, diğeri de çalışıp kazanmaktır. İnsanlardan dilenmek yasak, çalışmak da makbuldür. Zenginin de iki hali vardır. Biri israf, diğeri de iktisattır. Bunlardan ilki kötü, ikincisi ise iyidir.

Mal Sevgisinin Zararları

Yüce Allah buyuruyor ki, "Ey iman edenler, mallarınız ve çocuklarınız sizi Allah'ın zikrinden alıkoymasın. Böyle yapanlar ziyan etmişlerdir." (Münafikun, 9) Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki, "Mevki ve mal sevgisi, kalpte nifakı, suyun toprakta tere otunu büyüttüğü gibi büyütür." Yine buyuruyor ki, "İki aç kurt, bir sürü koyuna, mal ve mevki sevgisinin bir müslümanın dinine yaptığı zarar kadar zarar vermez." Ya Resulullah! Ümmetin en kötüsü kimdir? diye sordular. Şöyle buyurdu: "Zenginlerdir." 
Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki, "Benden sonra bir toplum gelecek; çeşitli nefis yemekler yiyecekler, renk renk elbiseler giyecekler, güzel kadınlar alacaklar, pahalı atlara (arabalara) binecekler. Az ile doyamayacak, çok şeye de kanaat etmeyecekler. Bütün arzuları dünya için olacak, dünyaya tapacaklar, her şeyi dünya için yapacaklar. Ben size vasiyet ederim ki, sizden, çocuklarınızdan onları kim görürse, onlara selam vermesin, hastalarını sormasın cenazelerinin arkasından gitmesin, büyüklerine saygı göstermesin. Bu dediklerimi yapmayan kimse, İslam dinini yıkmakta onlarla ortak olur."

Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki, "Dünyayı, dünyayı sevenlere bırakınız. Zira ihtiyacından fazlası dünyalığa sahip olmak isteyen, kendi felaketi için çalışmış olur." Birisi Resulullah'a (s.a.v.) sordu, "Ölümü hiç istemiyorum. Sebebi nedir?" Resulullah "Malın var mı?" buyurdu. Adam: "Var" dedi. Peygamber (s.a.v.) şöyle buyurdu: "Malını uzaklaştır, yani sadaka ver. Böylece ölüme hazırlanmış olursun. Zira mal sevgisiyle dolu olan kalp, malı dünyada bırakıp gitmeğe razı olmaz. Malı önce gönderdin mi, kalp de arkasından gitmeye yönelir." Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki, "İnsanın sevdiği üç şey vardır: Biri maldır; ölünceye kadar onunla olur. Biri evladı ve akrabalarıdır; mezarına kadar beraberinde gelirler. Biri de iyi veya kötü amel ya da huydur; kıyamete kadar beraberinde kalır."

Din Büyüklerinin Dünya Malı Hakkındaki Görüşleri

Ebu Derda (R.Anha) kendisini inciten birisine söyle beddua etti: "Ya Rabbi, ona sıhhat, uzun ömür ve çok mal ver." Bu, bedduaların en kötüsüdür. Bunları kendisinde toplayan kimse şüphesiz ki ahireti unutur ve mahvolur. Hz. Ali (r.a.) eline bir gümüş para alıp şöyle dedi: "Sen öyle bir şeysin ki, elimden çıkmadan bana fayda vermezsin." Hasan-ı Basri (r.a.) diyor ki, "Yüce Allah'a yemin ederim ki, altın ve gümüşe (dünya malına) değer verenlerin hepsi, Yüce Allah tarafından horlanıp aşağılanır."

Malın İyi Yönleri

Mal ve para her ne kadar kötülenmişse de, bazı sebeplerden dolayı övülmüştür. Zira onda kötülük olduğu gibi iyilik de vardır. Onun için Yüce Allah ondan hayır diye bahsetmektedir. Yüce Allah buyuruyor ki, "Eğer ölü hayır (mal) bırakırsa, miras ana, baba ve akrabalar içindir." Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki, "Fakirlik küfre götürebilir." Fakir insan, kendisi çaresizlik ve ihtiyaç içinde iken dünyadaki çeşitli nimetleri görünce, şeytana uyup şöyle der, "Yüce Allah'ın bu yaptığı adalete insafa sığar mı? Bu ne biçim rızık bölümüdür? Zalim ve fasıka, sayısını bilemeyecekleri kadar mal verirken, bir zavallıyı da açlıktan öldürüp bir gümüş dirhem vermez. 
Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki, "Zamana küfretmeyiniz. Zaman Allah'tır." Yani işleri havale ettiğiniz ve ona zaman dediğiniz şey Allah'tır. Fakir insan cahil ve zayıf inançlı olursa çabuk küfre düşer. Ancak imanı kuvvetli olur, fakirliğin kendisi için daha hayırlı olacağına inanırsa tehlikeden kurtulabilir. 
Malın övgüye değer olmasının nedenlerinden biri de, ahiret saadetine vesile olan üç şeyden biri olmasıdır. Ahiret saadetine üç şeyle uğraşmak mümkündür. Birincisi, kalptedir; ilim ve güzel ahlak gibi. İkincisi,  vücuttadır; sağlık ve selamet gibi. Üçüncüsü de vücudun dışındadır; gereken miktarda mala sahip olmak gibi. Bu saydığımız üç şeyden en aşağısı, kalbin ve vücudun dışında olan maldır. Malın en aşağısı da altın ve gümüştür ki bunların faydası yoktur. Mal yiyecek, giyecek, ev ve diğer ihtiyaçlara vesile olduğu için faydalı olur. Yiyecek ve giyecek vücut, vücut duyularını canlı tutmak, duyular da aklı içindir. Yüce Allah'ı bilmek bütün saadetlerin başıdır. Bu saadete kavuşmak için gerektiği kadar dünya malına sahip olan, bundan fazlasını öldürücü zehir olarak gören kimse övgüye değer. Gerektiğinden fazla mala sahip olmak felaket getirir. Övülen miktar, ihtiyaç miktarı kadar mala sahip olmaktır.

Bunun için Resûlüllah buyurur ki, «Ya Rabbi, âl-i Muhammed'in malını kifayet miktarı eyle.» Zira kifayet miktarından fazla olan mal­dan helak kokusu gelir. Kifayet miktarından eksik olandan da küfür kokusu gelir. Demek ki, bu da helak sebebi olur. Bu anlattıklarımızı bilip güzel itikada sahib olan hiçbir zaman malı sevmez, dünyaya muhabbet etmez. Bir kimse, bir gaye için bir şey taleb ederse, hakikatte o gaye edindiği şeyi taleb etmiş olur, başka bir şeyi taleb etmiş olmaz. Şu hâlde malı, yalnız mal olması hasebiyle seven kimse başaşağı olmuş, malın hakikatini, malın niçin olduğunu bilmemiş olur. Bunun için Resûlüllah buyurur ki, «Altın ve gümüşe tapan baş­aşağı olmuştur.» Resûlüllah yine  buyurur ki,  «Bir şeye bağlı olan onun kölesidir. Bir şeye itaat eden, onu mâbud edinmiş olur.» Bunun için İbrahim (a.s.) «Beni ve oğullarımı putlara tapmaktan koru, Allah’ım») buyurdu. Büyük zâtlar derler ki, ibrahim'in puttan maksadı altın ve gümüştür. Zira insanların bir çoğunun putu ve mabudu al­tınla gümüştür. Yoksa Peygamberlerin mertebesi puta  tapmaktan korkmaktan yücedir.

Malın Fayda Ve Zararları

Bil ki, mal hem zehiri, hem de panzehiri olan bir yılana benzer. O hâlde malın zehiri ilâcından ayrılmayınca hâli bilinmez. Bunun için önce malın fayda ve âfetleri bilinmeli.
Malın faydaları iki kısımdır: Biri dünya ile ilgilidir. Bu kısmın iza­ha ihtiyacı yoktur. Zira herkes onu bilir. Diğeri de, din ile ilgilidir. Din ile ilgili faydaları da başlıca iki çeşittir:

Birinci çeşit: Malı, ibâdet, ya da ibâdetle ilgili hususlar için nafaka yapmaktır. İbâdet için harcanan mal, hac, gaza ve benzeri husus­lar için harcanan maldır. Bu yerlerde mal harcamak bizzat ibâdettir, ibâdetle ilgili olan şeyler, yiyecek ve giyecektir. Zira ancak bunlarla insan bütün ibadetleri yapmak gücüne ve imkânına sahip olur. Ken­dileri yapılmadan ibâdetlerin yapılması mümkün olmayan her şey ibâ­dettir. Kifayet miktarı malı olmayan bütün zamanında bedeniyle ve kalbiyle onu istemekle meşgul olup ibâdetten mahrum kalır. O hâlde kalp huzuru ile ibâdet yapabilmek için gerekli miktarı kazanmak ibâ­detin kendisi olur, dünya kabilinden değil, dinî faydalardan olur. Bu, kalbin niyet ve kasdıyla değişir. Bakmak gerekir, eğer kalbin kıblesi (amacı) âhiret yolluğu için mal kazanmak olursa, ihtiyaç miktarı olan yol azığı olup, âhiretin dışında olmaz. Şeyh Ebu'l-Kasım Gürgani'nin bir helâl tarlası vardı. Onun mahsulü ile geçinirdi. Bir gün onun mahsulünden biraz getirmişlerdi. Hoca Ebû Ali'den işittim ki, o mahsûlden bir avuç getirip dedi ki, “Bunu bütün mütevekkillerin te­vekkülüne değişmem.” Bu sözün hakikatini ancak kalp murakabesiyle meşgul olan kimseler anlar. Zira âhiret yoluna gidebilmek için kifâyet miktarı malın kalbin huzuruna ne kadar yardım  ettiğini o bilir.
ikinci çeşit: İnsanlara infâk olunandır. Bu da başlıca üç kısımdır: 1- Sadakadır. Sadakanın sevabı; fakirlerin bu yüzden yaptıkları duanın bereketi, onların himmetinin, rızâsının dinî ve dünyevi tesirleri çok büyüktür. Malı olmayan bunlardan mahrumdur.
 2 - Mürüvvettir, misafirperverliktir, din kardeşlerine her ne ka­dar zengin de olsalar ihsan etmek, hediye vermek ve onlarla iyi ilişkilerde bulunmak, insanların işlerine el atıp âdetlerini, an'anelerini yerine getirmektir. Bunlar zengin de olsalar, bu işler iyidir, cömertlik, cömertlik sıfatı bununla mümkün olur. Cömertlik ise güzel ahlâkların seçkinidir.
 3 - Malını, kendi hizmetini gören kimselere vermektir. Zira herkes, gidip gelmek, yıkamak, pişirmek satın almak, ıslâh etmek gibi bütün işleri kendi eliyle yaparsa, bütün vakti bunlarla zayi olur. Bir kimseye farz-ı ayn olan bir işi, başkasının yapması caiz olmaz. Me­selâ zikir, fikir gibi. Fakat kendi yerine başkasına yaptırmak mümkün olan işlerle zamanı zayi etmek yazıktır. Zira ömür az ve kısadır. Ecel yakındır. Ahiret yolculuğu uzundur. Ona çok azık ve zahire lâzımdır. İnsanın her bir nefesi büyük ganimettir. Onu boşuna zayi etmemek gerektir. Zarurî olmayan işlerle meşgul olmamak gerekir. Bu da mal­dan başka bir şeyle olmaz. Zira o işi yapan hizmetçilerin nafakasını karşılamak lâzımdır.

Malın Zararları

Bu âfetlerin bir kısmı dünya ile, bir kısmı da din ile ilgilidir. Din ile ilgili olan âfetler üç kısımdır:

Birinci kısım: Fısık ve günah yolunu kolaylaştırır. İnsanın içindeki şehvetlerin arzusu daima günah işlemektir. 
İkinci kısım: Malı olan kimse din yolunda kuvvetli olup kendini günahlardan korusa bile, nimetlerden faydalanmaktan ve çeşitli mu­bahlardan kendini koruyamaz. Kim kudreti var iken arpa ekmeğini yiyip sert elbiseler giyebilir? Nitekim Süleyman peygamber bu kadar büyük saltanata sahip iken böyle yapardı. Kendini nimetlerden faydalanmaktan zaptedip koruyamayınca bu rahatlıklara alışır, bunlarsız sabredemez olur. Dünya onun cenneti olup ölümü sevmemeye baş­lar. Her zaman da rahatlık imkânlarını helâlden temin etmek müm­kün olmaz. O zaman şüpheli yollara girmeye başlar. Zaten sultanla­rın yardımı olmadan mal kazanmak mümkün olmaz. Onun için sul­tanlara hizmet etmek zorunda kalır. Onlara yaranma, nifak, riya ve yalan söylemek vadisine düşüp onlara yaklaşmaya çalışır. Biraz ya­kınlık olunca, kendisini beğenmemeleri endişesine düşer. Tam yakın­lık hâsıl olunca sultanın yakınlarından  olur.   Etrafında düşmanlar peyda olur. Onu kıskanıp onu incitmeye çalışırlar. O da düşmanlara karşılık verir. Aralarında çeşitli düşmanlıklar meydana gelir. Bu ah­lâk, bütün günahların tohumudur.  Zira bunlardan yalan söylemek, gıybet etmek, insanlara kötülük istemek hâsıl olur. Kalbinde ve di­linde her çeşit günah meydana gelir. “Dünya sevgisi bütün günahla­rın başıdır.” hadisinin anlamı da budur. Bütün bu günahlar dünya sev­gisinin dallarıdır. Dünya sevgisinden doğan günahlar bir değil, on de­ğil ve yüz de değildir. Belki onların haddi, hesabı yoktur. Öyle bir çukurdur ki, dibi, nihayeti yoktur. Günahlara düşen insanlar için ha­sırlanan cehennem çukurunun dibi ve sonu olmadığı gibi.
Üçüncü kısım: Allah’ın koruduğundan başka hiç kimse bundan kurtulamaz. Eğer malı olan kimse hiç günah işlemese, ondan bol bol faydalanmasa, şüpheli şeylerden uzak kalsa, zühd ve vera yolunu hakkıyla gözetse, şöyle ki helalden kazanıp Hak yoluna sarf etse bile o malı muhafaza etmek mutlaka kalbini meşgul eder. Kalp meşguli­yeti de onu Hak Tealâ'dan uzak düşürür, Allah'ın celâl ve azametini düşünmeye mâni olur. Bütün ibâdetlerin özü ve sırrı, Hak Teâlâ zikri­nin galip olması, Cenab-ı Allah ile tam ünsiyet peyda etmesi ve ken­disinden ayrı olan herşeyden müstağni olmasıdır. Bu da ancak başka cihetten fikir ve endişesi olmayan rahat bir kalp ile mümkün olur. Mal sahibinin tarlası, arazisi olursa, vakitlerinin çoğu bakımıyle, ortaklarıyle husumet yapmakla, haracını, üşürünü vermek ve hizmetçilerin hesabiyle geçer. Ticaret yapıyorsa, vakitleri, ortaklarıyla husumet yap­mak, onların taksirâtiyle, yolculuk tedbirleriyle, kazancı fazla işleri seçmekle geçer. Zira dünya ehlinin endişe vadisinin sonu yoktur. Dünya ile beraber olup da kalp rahatlığı bekleyen kimse, denizin ortâsına düşüp de elbisesinin ıslanmamasını isteyen kimseye benzer.

Malın favda ve zararları bu anlattıklanmızdır. Akıllı ve bilgili olanlar dünyaya dikkat edince, bilirler ki dünyadan kifayet miktarı olan mal tiryaktır, ilaçtır. Kifayetten fazlası öldürücü zehirdir. Rasulullah kendi ehl-i beyti için, kifayet miktarı istedi ve kısaca işaret buyurdu ki, Kifâyet miktarından fazla mal, farkında olmadan helak eder.

Ama dünyayı tamamiyle terkedip dünyadan hiçbir şey bırak­mamak ve kalbi ihtiyaç sebebiyle meşgul ve kayıtlı bulundurmak mertebesi de şer'an makbul değildir. Nitekim Hak Teâlâ Resûlüllah'a ferman edip buyurur ki, «Elini boynuna bağlama, onu büsbütün de açıp saçma. Sonra kınanmış, pişman olmuş bir hâlde eli boş açıkta kalır­sın.»

TAMAIN(AÇGÖZLÜLÜĞÜN) Ve HIRSIN ZARARLARI Ve KANAATİN FAYDALARI

Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki, "İnsanoğlunun iki vadi dolusu altını olsa doymayıp bir üçüncüsünü daha ister. İnsanoğlunun gözünü topraktan başka bir şey doyurmaz." Yine  buyuruyor ki, "İnsanoğlunda her şey yaşlanır fakat şu iki şey yaşlanmaz: Biri uzun yaşama ümidi, diğeri de dünya sevgisidir.", "Mutlu insan, kendisine doğru yol gösterilip, kifayet miktarı mal verilince, onunla kanaat eden kimsedir.", "Şüpheli şeylerden sakınınız ki, insanların en çok ibadet edeni siz olasınız. Sahip olduğunuz şeye kanaat ediniz ki, insanların en çok şükredeni siz olasınız. Kendiniz için istediklerinizi, başkaları için de isteyiniz ki, tam mü'min olasınız."
Musa (a.s.) "Ya Rabbi, kullarının en zengini hangisidir?" diye sordu. Yüce Allah, "Verdiğimle kanaat eden kimsedir." buyurdu. İbn-i Mesud diyor ki, "Her gün bir melek şöyle çağırır: "Ey insanoğlu! Sana yeten az bir şey, sana Allah'ı unutturan çok şeyden daha hayırlıdır." Hadiste, “Allah buyurur ki, ey insanoğlu, eğer bütün dünyayı sana versem senin ondan nasibin yiyeceğinden fazla olamaz. O halde yiyeceğinden fazla vermeyip fazlasının hesabını başkasına yüklersem sana yaptığım bu iyilik ve ihsandan daha büyük iyilik ve ihsan olur mu?” buyrulmaktadır.

Adamın biri bir serçe yakalamış. Serçe kendisine: "Benim iki lokmacık etim var. Beni yemeden sana bir fayda gelmez. Sana biri elindeyken, ikincisi uçup ağacın tepesine konarken, üçüncüsü de dağın başına varırken söyleyeceğim üç şey, beni yemenden çok daha faydalı olur." demiş. Adam, "Peki seni bırakacağım. Elimdeyken söyleyeceğini söyle." demiş. Serçe, "Elinden kaçana üzülme." demiş. Adam serçeyi bırakmış. Serçe bir dala konmuş. Adam, "Haydi ikincisini söyle." Serçe, "İmkansız şeye inanma!" demiş. Sonra serçe uçup dağın başına varmış. Adam, "Üçüncü sözünü söyle." Serçe, "Ey talihsiz, eğer beni öldürseydin, içimdeki her biri on miskal ağırlığında olan iki değerli taşa sahip olurdun. Bundan sonra da fakirlik yüzü görmezdin." demiş. Adam dövünüp son sözü bir daha tekrarlamasını istemiş. Serçe, "Söylenen iki sözü unuttun, üçüncüsünü ne yapacaksın? Sana giden şeye üzülme dedim, sen üzüldün; imkansız şeye inanma dedim, sen inandın. Bütün ağırlığım ancak iki miskal var. İçimde nasıl yirmi miskal olabilir?" demiş, uçup kaybolmuş. Açgözlü insan her şeye güvenip inanır.

Hırsın Ve Açgözlülüğün İlacı
Açgözlü olmanın ilacı, bütün kalp hastalıklarının tedavisinde kullanılan acı sabır, tatlı ilim ve zor amelden meydana gelen macundur. Bu ilaç beş şeyden meydana gelir:
1- Amel: Bu husustaki amel, masraf yapmamak, kaba, sert elbiseler giymek, kuru ekmeğe kanaat etmek, yalnız ara sıra yemek yemektir. Bu miktarı aç gözlülük yapmadan ve başkasından çalmadan elde etmek mümkündür. Lüks yaşantı için, fazla şeylere ihtiyaç var ve kanaata imkan yoktur. Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "İnsanların kurtuluşu üç şeydir: 1. Yalnız başına ve başkalarının yanında iken Allah'tan korkmak. 2. Fakir iken de, zengin iken de tutumlu olmak (israfa kaçmamak) 3. Kızgın iken de, hoşnut iken de insaflı olmak." Yine buyuruyor ki: "Tutumlu olan (israfa kaçmayan) fakir olmaz." ,"Masrafta tedbirli olmak geçimin yarısıdır."

2- Günlük yiyeceği bulunca, gelecek günlerin yiyeceğini düşünmemek. Zira şeytan der ki: "Uzun süre yaşayabilirsin ve yarın elinde bir şey kalmayabilir. O halde bugün durma çalış. Nereden mümkün olursa, oradan bul!" Nitekim, yüce Allah buyuruyor ki: "Şeytan size fakirliği vadediyor." (Bakara, 268) Şeytan yarınki fakirlik korkusuyla insanı korkutup sıkıntıya sokmak ister. Oysa yarın gelmeyebilir ve yarınlar bitmez. Gelse bile yarının sıkıntısını bugünden çekmek doğru olmaz. Bundan kaçınmanın yolu, çok arzu etmekle rızkın artmayacağını, kaderde ne varsa ancak o kadarının verileceğini bilmektir.
İbn-i Mesud'a uğrayan Peygamberimiz onu üzüntülü görünce şöyle buyurdu: "Kalbini o kadar üzme. Zira takdir edilen olur ve senin rızkın elbette sana gelir." Yüce Allah buyuruyor ki: "Allah'tan korkanlara Allah bir kapı açar ve ummadıkları yerden rızıklarını verir." Süfyan-ı Sevri (R.Aleyh) diyor ki: "Takva sahibi ol. Hiçbir takva sahibi açlıktan ölmemiştir."

3- Açgözlülük etmeyip, sabretmenin sıkıntı vereceğini, açgözlülük edip sabretmemenin hem sıkıntı vereceğini hem de aşağılanıp   ayıplanacağını üstelik ahirette de tehlikeli cezalara çarptırılacağını bilmektir.

4- Niçin   açgözlülük ve doymamazlık yaptığını   düşünmektir.   Eğer karnını doldurmak için yapıyorsa, eşek ve öküz ondan daha çok yer. Cinsi arzusu için yapıyorsa, bazı hayvanlar bu bakımdan da ondan ileridirler. Eğer güzel elbiseler giymek için yapıyorsa, çok Yahudi ve Hıritiyanlar vardır ki onların elbisesi daha güzeldir. Eğer tama’ alakasını kesip kanaat ederse peygamber ve velilerden başkasına benzemez. O halde dikkat et, peygamberlerin ve velilerin kısmından olmak mı iyidir, yoksa diğerlerinden olmak mı?

5- Mal ve  paranın  zararlarını düşünmektir. Dünya malına  düşkünlüğün zararlarını anlatmıştık. İnsan kendi  haline  şükretmek için,   kendinden daha kötü durumda olanları düşünmelidir. Zenginlere bakmamalıdır. Zira, Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Dünyada sizden daha fakir olanlara bakınız." Şeytan  devamlı olarak "Niçin kanaat ediyorsun, filan ve falan kimselerin ne kadar malları var, görmüyor musun?" der. Sakındığın zaman da "Niçin sakınıyorsun? Falan alim haram yiyor." der. İnsan şeytanı dinlememeli, dinin emirlerini yerine getirmelidir.

CÖMERTLİĞİN ÜSTÜNLÜĞÜ Ve SEVABI
Malı olmayan kimse hırslı değil, kanaat sahibi olmalıdır. Malı olan kimse ise cimri değil, cömert olmalıdır. Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki, "Cömertlik cennette bir ağaçtır. Cömert olan kimse o ağacın bir dalına tutunmuştur. O dal onu Cennete götürür. Cimrilik de cehennemde bir ağaçtır. Cimriyi cehenneme çeker.", "Yüce Allah cimri ve kötü huylu bir veli yaratmamıştır.", "Yüce Allah cömerdin günahlarını affeder, darda kaldığı zaman da ona yardım eder.", "Cömert ve geniş kalpli kimsenin yemeği şifadır. Cimri olan kimsenin yemeği de hastalıktır.", "Cömert insan Yüce Allah'a yakındır, Cennete yakındır, insanlara yakındır ve Cehennemden uzaktır. Cimri olan kimse Allah'tan uzaktır, Cennetten uzaktır, insanlardan uzaktır ve Cehenneme yakındır.", "Yüce Allah cahil cömerdi, cimri abidden daha çok sever. Hastalıkların en kötüsü cimrilik hastalığıdır.", "Dünya sana yüz çevirince harca. Zira harcamakla tükenmez. Senden yüz çevirince de yine harca ki devamlı sende durmaz."

Cimriliğin Kötülüğü

Yüce Allah buyuruyor ki, "Kendini cimrilikten koruyan kurtuldu." (Haşr, 9) Yüce Allah buyuruyor ki, "Allah'ın kendilerine verdiği şeyde cimrilik edenler, sakın bunu kendileri için hayırlı bir iş sanmasınlar. Aksine bu, kendileri için bir şerdir. Onların cimriliğini yaptıkları şeyler, kıyamet günü boyunlarına halka olarak geçecek." (Al-i İmran, 18O)  Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki, "Cimrilikten uzak olunuz. Sizden önceki toplumlar cimrilik yüzünden yok olmuşlardır. Cimrilik onları o dereceye getirdi ki, kan döktüler, helali haramdan ayırmadılar." Yine buyuruyor ki, "Üç şey insanı yokluğa sürükler: Cimriliğe uymak, onun emrettiklerini yapmak. Boş arzular peşinde koşmak. Kendini beğenmek."

Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki, "Siz, cimri zalimden mağrurdur. Zira Yüce Allah yanında zulüm cimrilikten daha büyüktür, diyorsunuz. Allah'a yemin ederim ki, hiçbir cimri Cennete girmez." Peygamberimiz (s.a.v.) bir gün Kabe'yi tavaf ederken baktı ki, bir adam Kabe'nin halkasını tutmuş söyle bağırıyor: "Ya Rabbi, bu Beyt-i Şerifin hürmetine günahımı bağışla." Resulullah sordu: "Senin günahın nedir?" Adam: "Benim günahım büyüktür." Resulullah:"Günahın yerküreden büyük mü?" Adam: "Büyüktür" Resulullah:"Senin günahın mı büyük, yoksa Arş mı?" Adam: "Benim günahım büyüktür." Resulullah: "Senin günahın mı büyük, yoksa Allah'ın rahmeti mi?" Adam: "Allah'ın rahmeti büyüktür." Resulullah: "Öyleyse günahın nedir? Söyle" buyurdu. Adam dedi ki: "Ben çok zenginim. Fakat uzaktan bir misafir görsem, sanki yüreğime bir ateş düşer." Peygamberimiz (s.a.v.) şöyle buyurdu: "Benden uzaklaş, beni de ateşine yakma. Beni doğru yol üzere gönderen Allah'a yemin ederim ki, rükün ile makam arasında bin yıl namaz kılsan, ağlamaktan gözlerinden akan yaşlar ırmak gibi olup o ırmaklardan ağaçlar bitse, yine de cimri olarak ölsen cehennemden başka yere gitmezsin. Yazıklar olsun sana. Cimrilik küfürdendir, küfür de ateştendir. Yüce Allah'ın şöyle buyurduğunu duymadın mı? "Cimrilik yapan, kendi nefsine yapar. Kendini cimrilikten koruyan, kurtuldu." (Muhammed, 38)
Yahya bin Zekeriya(a.s.) şeytanı gördü. Ey iblis, senin en büyük düşmanın kimdir? En büyük dostun kimdir? dedi. Şeytan, zahid cimriyi çok severim. Zira canını dişine takarak itaat eder, oysa cimrilik onun amelini iptal eder. Cömert fasıka çok kızarım. Zira güzel yer, güzel giyinir, halbuki cömertliği sebebiyle Hak Teala ona rahmet eder. Sonunda tevbe ve istiğfar eder.

Başkasını Kendine Tercih Etmenin (İsar'ın) Sevabı, Fazileti(Üstünlüğü)

İsar'ın derecesi, cömertlikten daha büyüktür. Zira cömert kendine lazım olmayanı, ihtiyacından fazla olan şeyi verir. İsar ise kendisi için lazım olan bir şeyi başkasına vermektir. Cömertliğin en üstün derecesi budur. Cimriliğin en aşağı derecesi ise, muhtaç olduğu şeyi, kendinden bile esirgemektir. Mesela hasta olduğu halde, kendini tedavi ettirmez. Çok arzuladığı bir şeyi, kendi malını verip almaz da başkasının ona vermesini bekler. İsar'ın sevabı çok büyüktür. Yüce Allah Ensar toplumunu bunun için övüyor ve şöyle buyuruyor: "Kendilerinin ihtiyacı olsa da, başkalarını kendilerine tercih ederler." (Haşr, 9)
Peygamberimiz (S.A.S.) buyuruyor ki: "Eline geçen bir şey kendisine lazım olduğu halde, kendi arzu ve ihtiyacını geri atıp onu başkasına veren kimseyi Yüce Allah affeder." Peygamberimiz (s.a.v.) misafir gelmişti. Evinde hiçbir şey yoktu. Ensardan biri gelip misafiri evine götürdü. Oysa onların da yemeği azdı. Işığı söndürüp bütün yemeği misafirin önüne koydular. Evdekiler sanki yiyorlarmış gibi ellerini yemeğe uzatıp ağızlarına götürdüler, fakat yemediler. Bütün yemeği misafire yedirdiler. Ertesi gün Peygamberimiz (s.a.v.) şöyle buyurdu: "Yüce Allah ahlakınızı ve misafire karşı gösterdiğiniz cömertliği çok beğendi ve şu ayet-i celileyi indirdi: Kendilerinin ihtiyaçları olduğu halde, başkalarını kendilerine tercih ederler." Hz. Musa: "Ya Rabbi, Muhammed'in (s.a.v.) senin yanındaki yerini bana göster. " Yüce Allah : "Ona dayanamazsın. Yalnız onun derecelerinden birini sana göstereyim" buyurdu. Yüce Allah o dereceyi gösterince Musa hayret ve dehşete düştü. "Ya Rabbi, bunu ne ile elde etti." dedi. Yüce Allah : "İhtiyaç duyduğu bir şeyi başkasına vermekle" buyurdu ve devam etti: "Ey Musa, ömründe bir kere isar eden kuluma, hesap sormaya utanırım. Onun yeri Cennet'te istediği köşedir."

Abdullah bin Cafer yolculuk sırasında bir hurmalığa geldi. Hurmalığı zenci bir köle bekliyordu. Ona yiyecek olarak üç ekmek getirdiler. Birden bir köpek göründü. Zenci ekmeklerinden birini köpeğe verdi, köpek yedi. Bir tane daha verdi onu da yedi. Tuttu üçüncü ekmeği de verdi. Köpek onu da yedi. Abdullah köleye: "Senin ücretin nedir?" diye sordu. Köle: "Bu gördüğün ekmeklerdir." dedi. "Öyleyse niçin hepsini verdin?" dedi. Köle: "Yakınlarda köpek yoktur. Bu uzaklardan gelmiştir. Aç kalmasını istemedim." cevabını verdi. "Peki bugün ne yiyeceksin?" Köle: "Sabrederim" dedi. Abdullah kendi kendine "Sübhanellah!" dedi. O hurmalığı köle ile beraber satın aldı. Köleyi hürriyetine kavuşturup hurmalığı da ona bağışladı. Hasan-ı Antaki büyük zatlardan biriydi. Bir gece birçok müridi onun evinde toplandılar. Yeteri kadar ekmek yoktu. Ekmeği parçalayıp ortaya koydular ve ışığı götürdüler. Işığı geri getirdiklerinde ekmeğin olduğu gibi durduğunu gördüler. Her biri arkadaşım yesin diye kendi nefsinden vazgeçip yememişti.

CÖMERTLİĞİN Ve CİMRİLİĞİN SINIRI

Herkes kendini cömert sanır. Oysa başkası onu cimri bilirler. O halde cömert kimdir? Cimri kime denir? bilmek gerekir. Zira bu büyük bir hastalıktır. Hakikati bilmeden tedavisi mümkün olmaz.
 Bunun haddi ve ölçüsü şudur ki, malı muhafaza etmek gerekli ise de haysiyet ve şerefi muhafaza etmek daha gereklidir. Haysiyeti korumak daha mühim olduğu zaman tutkunluk yapmak bahillik olur. Malı korumak daha mühim olduğu zaman harcamak israf olur. Bu sıfatların ikisi mezmumdur. 
Bu da herkesin itibarına göre değişir. O halde bir kimse şeriatin vecibeleri ile mürüvvetin icaplarıyla yetinirse cimrilikten kurtulur. Fakat bunun fazlasını yapmakla da cömertlik derecesine erişir. Ne kadar çok yaparsa cömertlik derecesi de o kadar yükselir. Herkes miktarına göre az veya çok sevabını alır. Kişi ancak vermek ona zor gelmediği zaman cömert olur. Eğer zorla verirse cömert olmaz ve eğer medh ü sena, teşekkür veya karşılık nedeniyle verirse yine cömert olmaz. Cömert verdiği şeyi gayesiz ve karşılıksız veren kimsedir. Bunlar tabi insanoğlu için imkansızdır. Belki bu sıfat Allah’a mahsusdur. Fakat insanoğlu, ahiret sevabı ve hayırla anılmakla yetinirse ona mecazen cömert derler. Zira dünyevi bir karşılık ummamış olur. Dünya işlerinde cömertlik böyledir. Din işlerinde cömertlik ise Hak Teala’nın sevgisi uğruna canını feda etmekten çekinmeyip ahirette karşılık düşünmemektir. Gerçi Hak Teala’nın sevgisi ve dostluğu da ahiret sevabına sebep olur. Bu itibarla Hak Teala yolunda canını feda etmek de ona bizzat karşılık ve tam lezzet olur. Eğer bir şey umarsa karşılık olur, cömertlik olmaz.

Cimriliğin İlacı

Cimriliğin ilacı da, ilim ve amelden meydana gelen macundur. Cimriliğin iki çeşit ilacı var: İlim, Amel.

İlim ilacı; cimriliğin sebebini bilmektir. Zira sebebi bilinmeyen hastalık tedavi edilemez. Cimriliğin sebebi de malsız elde edilemeyecek şehvetin peşinde koşmak veya uzun yaşamayı ümit etmektir. Eğer cimri yakında öleceğini bilse rahatlıkla malını harcar. Ancak evlat sahibi olur ve onların da kendisi gibi yaşamalarını arzularsa o zaman cimrilik daha kuvvetlenir. Onun için, Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Çocuklar, cimrilik ve yüreksizliğin kaynağıdır." Bazı insanlar da dünya şehveti için değil, doğrudan doğruya malın kendisine aşık olurlar. Mal kendisine ve çocuklarına yetecek ve hatta öldükten sonra düşmanlarının eline geçecek bile olsa yine de cimrilikten o malı harcamaz. Bu, çaresi çok az mümkün olan bir hastalıktır.

Cimriliğin sebebi şehvettir dedik. Şehvetin ilacı da kanaattir. Uzun yaşamayı istemenin tedavisi ise, kendi yaşında birçok insanın ölüp gittiğini, mallarının ise eğlence ile harcandığını düşünmektir. Çoluk çocuğunun fakir olması korkusunun tedavisi de şunları düşünmektir. Eğer Yüce Allah onlara fakirlik takdir etmiş ise onun malıyla zengin olmaz, o malı çarçur edip yine fakir olurlar. Eğer zenginlik takdir etmişse, onun bırakacağı mala ihtiyaçları yoktur. Allah bir kapıdan onları zengin eder.

Evvela şunu düşünmelidir ki bahilin ne kadar taat ve ibadeti olursa olsun yeri cehennemden başka değildir. Cimrilik hastalığı ilacı kabul edip kalbi malı harcamaya meyledince geciktirmeden harcamakla meşgul olmalıdır. Fikrini dağıtmamalıdır. Mal aşkının ilacı da maldan ayrılmaktır.

Mala Sahip Olanın Gözeteceği Yol

Dünya malı yılan gibidir; içinde hem zehir, hem de ilaç vardır. Yılanın karakterini bilmeyen kimse ona el uzatırsa yok olur. Onun için kimse "Sahab-i kiram içinde Abdurrahman ibn Avf gibi zenginler vardı. O halde zenginlik kusur değildir." diyemez. Bu, yılan oynatanın yılanını seyredip, sonra da aynı şeyi yapmağa kalkışırken yılan tarafından sokulan çocuğun durumuna benzer. Onun için zengin olan kimse şu beş tedbiri elden bırakmamalıdır: 1. Malın niçin yaratıldığını bilmelidir. 2. Malı kazanırken haram ve şüpheli şeylerden kaçınmalıdır. 3. Malın miktarını gözetip ihtiyacından fazlasını biriktirmemelidir. 4. Harcarken dikkat etmeli, gereksiz harcamalar yapmamalıdır. Zira gereksiz yere harcama, fazla kazancı gerektirir. Fazla kazanç hırsı da haksız kazanca neden olur. 5. Kazanırken de harcarken de doğru ve iyi niyetli olmak.

    Kazanmada harcama doğru ve iyi niyetli olmalıdır. Kazandığını çoluk çocuğunun nafakası için kazanmalıdır. Terk ettiğini de zahidlik takva ve dünyayı aşağı görmek için terk etmelidir. Yine gönlünü endişeden kurtarıp kendini Hakkın zikrine tahsis etmek için terk etmelidir. Sakladığını din yolunda çok mühim olan ihtiyacı için saklamalıdır. Malı yanında bekletmeyip harcamak için ihtiyacın vaki olmasını beklemelidir. Din yolunda yürüyen kimse böyle olursa mal ona ziyan etmez. Maldan onun nasibi ilaç olur, öldürücü zehir olmaz.

Hz. Ali (r.a.) diyor ki: "İnsanların en zengini de olsa, Yüce Allah için kazanmış olan kimse zahiddir." Tersine bir kimse dünyada bulunan her çeşit maldan el çekse bile, Allah için bu işi yapmadıktan sonra zahid olamaz. Yukarıdaki şartlara uyamayan müslümanların fakir olmaları daha iyidir. Zira mal varlığı, ahireti terketmelerine sebep olur. Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Kıyamet günü malı helal yoldan kazanıp, helal yola harcayan kimseye, "Onu durdurun. O malı kazanırken abdestinde, namazında kusur etmiş yahut rükû ve secdelerini gereğince yapmamış veya bazı şartları terketmiş olabilir." derler. O kimse: "Ya Rabbi, malı helalden kazanıp, helale harcadım. Hiçbir farzda da kusurlu davranmadım." der. Ona: "Belki kaftanı, şalvarını ve diğer elbiselerini övünmek ve kibirlenmek için yaptın." derler. O da der ki: "Ya Rabbi, helalden kazandım, helale harcadım, hiçbir farzda kusurlu davranmadım ve hiçbir hususta övünüp kibirlenmedim." Ona: "Belki bir fakir veya bir komşu hakkında kusurlu davrandın." derler. O da: "Ya Rabbi, helalden kazandım, helale harcadım. Farzlarda kusurlu davranmadım. Övünüp kibirlenmedim. Hiç kimse hakkında da kusur işlemedim." der. Bunun üzerine birçok insan başına üşüşüp "Ya Rabbi, buna bu kadar mal ve nimet verdin. Hakkımızı ondan sor." derler.

BÜYÜKLÜK ve MAKAM SEVGİSİNİN İLACI
İnsanların çoğu makam, büyüklük, iyi isim ve övülme peşinde koştukları için mahvolmuş, bu yüzden nifaka, düşmanlığa ve büyük günahlara dalmışlardır. Bu anlatılanlar insanı din yolundan çevirir, kalp de bozgunculuğa ve kötü ahlaka bulaşır. Peygamberimiz (s.a.v) buyuruyor ki: "Su otu nasıl büyütüyorsa, büyüklük ve mal sevgisi de kalpte nifakı öyle büyütür."
Yine buyuruyor ki: "Mal ve büyüklük sevgisinin insan kalbini dağıtıp ona verdikleri çarar, iki aç kurdun bir koyun sürüsünü dağıtıp ona verdikleri zarardan daha çoktur." Bu zarardan ancak şöhret peşinde koşmayan, tanınma sevdasına düşmeyen, yalnız yaşamayı yeğleyen kimseler kurtulabilmişlerdir. Zira, Yüce Allah buyuruyor ki: "Biz ahiret saadetini, yeryüzünde yükseklik ve makam peşinde koşmayanlara veririz." (Kasas, 83)

Makam İstemenin Yolları
Bil ki makam ve itibar da mal gibidir. Nasıl ki mal tamamen kötü değildir. Belki kifayet miktarı ahiret yolculuğunun azığıdır. Kalbin darlığına sebep olacak kadar çok miktarı ahiret yolunu keser. Makam da bunun gibi kifayet miktarı olursa zarar etmez, belki faydalıdır. Zira insana hizmet edecek hizmetçi lazımdır. Yardım edecek yoldaş gereklidir. Zalimlerin şerrini defetmek için destek olacak bir sultan zaruridir. O halde insanın bunların yanında itibarlı olması gerekir ki kalp huzuru temin edilsin. Bu maksat hasıl olacak kadar makam istemek doğru olur.

MAKAM Ve İTİBAR SEVGİSİNDEN KURTULMANIN ÇARESİ

Mevki ve şöhret sevgisine yakalanan kalp hasta demektir. Hastalığın ise ilaca ihtiyacı vardır. Zira bu sevgi de mal sevgisi gibi sahibini ikiyüzlülüğe, bozgunculuğa, yalana, hileye, düşmanlığa, kıskançlığa ve bencillik gibi günahlara iter. Hatta mevki ve şöhret hastalığı, mala tutulma hastalığından daha tehlikelidir. Zira insanın yaradılışında daha çok vardır.

Bir kimse mal ve itibarı dinin selametine vesile olacak kadar kazanıp dinin selametine lazım olan dereceden fazlasını istemezse o kimse hasta değildir. Zira hakikatte o mal ve itibar değil belki din yolunda ilerlemek için kalp rahatlığı istemiş olur. Zira makam ve itibara gönül veren kimsenin kalbinden Hak Teala’nın sevgisi gider. Hak Teala’nın sevgisinden başka bir şeyi kalbine hakim olarak öbür dünyaya gidenin  azabı büyük olur. İlmi ilaç budur.

Bu hastalığa yakalanan kimsenin kurtulmak için tedavi görmesi farzdır. Tedavinin iki yolu var: Biri ilim, diğeri amel.
İlmi ilaç, makam sahibi olmanın dünya ve dindeki zararlarını düşünmektir. Dünyadaki zararı devamlı bunun için uğraşan kalbin sıkıntı içine düşmesi, umduğu seviyeye gelemeyince bayağılaşmasıdır. Devamlı olarak düşmanlarıyla uğraşmak zorundadır. Makamını korumak için devamlı olarak insanların gönlünü hoş etmek ve takdirlerini kazanmak mecburiyetindedir. İnsanların gönlü ise çabuk değişir. Ayrıca her an azledilme tehlikesi ile karşı karşıyadır. Demek ki makam dünyada zararlıdır. Ahirette de zararlıdır; zira kalbini makam sevgisine bağlayan kimse, Allah sevgisini unutur. Kalbine Allah sevgisinden başka bir sevgi yerleşen kimse büyük azaba düşer.
Ameli ilaç ise iki kısımdır: Birincisi: Makam sahibi meşhur ise tanınmadığı bir yere gitmesidir. İkincisi ise kendini halkın gözünden düşürmek için bayağı işler yapmaktır. Ancak bu bayağı işler yapılırken harama sapmamaya dikkat edilmelidir.

Övülme Ve Kötüleme Karşısında İnsanların Dereceleri Farklıdır

Bil ki övülme ve kötülenmenin birbirinden ayrı tutulmasının  takva ehli yanında tehlikeli olmasının sebebi şudur ki,  övülme insanın kalbinde çok arzu edilir, istenir. Şöyle ki insan övülmek için ne hileler yapar. Bazen övülmek için ibadete riya da katar. Günah işlemekle buna kavuşacağını bilse günah da işler. Rasulullah hadis-i şerifte, “Nafile namaz kılanların, oruç tutanların vay haline!” buyurması umumiyetle övülmek arzunun riya ile yapılan ibadete sebep olduğu içindir. Zira insanın içinde kök salmış övülmek arzusunu sökülmedikçe insan çabuk günaha düşer. Gerçi kötülenmeyi sevmemek övülmeyi sevmek bir günaha sebep olmazsa haram değildir. Fakat günaha sebep olmaması hayli uzak bir ihtimaldir. İnsanların günahlarının çoğu övülmek ve kötülenmekten doğar. Dünya insanlarının aklı ve fikri öyle bir dereceye gelmiştir ki ne yaparlarsa insanların görmesini isterler. İnsana bu hal hakim olunca Müslümanlara yakışmayan işlere sebep olur. Haram olan bu derecedir. Ama riya yoluyla değil de belki insanların kalbini kebairden gözetip hatırlarını hoş etmek için iltifat etmek haram değildir.

TAAT VE İBADETTE İKİYÜZLÜLÜKTEN(RİYADAN) KURTULMANIN İLACI

Yüce Allah'a yapılan taat ve ibadetlerde ikiyüzlülük yapmak, büyük günahlardan olup yüce Allah'a eş koşmaya yakın bir şeydir. İbadet sahibinin yaptığı ibadetlerin başkası tarafından görülmesi ve zahid tanınmayı arzu etmesi kadar büyük bir günah yoktur. Başkaları görsün de kendisini iyi bilsinler diye yapılan ibadet hak için değil, halk için olur. İbadet, hem başkaları iyi bilsin diye, hem de hak için olursa şirk olur. Zira başkalarını da yüce Allah'a ortak etmiş sayılır. Oysa yüce Allah buyuruyor ki: "Allah'a kavuşmayı umanlar, yararlı işler yapsın ve Rabbine ibadette ortak koşmasın." (Kehf, 110) yüce Allah buyuruyor ki: "Başkalarını aldatmak niyetiyle namaz kılanların vay haline!" Birisi Resulullah'a sordu: "Ya Resulullah! Cehennemden kurtuluş ne ile olur?" Resulullah şöyle buyurdu: "Allah'a ibadet ederken insanlara gösteriş yapmamakla." Yine buyurdu ki, “Ümmetim için küçük şirkten korktuğum kadar hiçbir şeyden korkmam.” Küçük şirk nedir ya Rasulullah? dediklerinde, “Küçük şirk riyadır.”

Kıyamet günü Allahü Teala, “Ey mürailer, kimin için ibadet ettiyseniz onun yanına gidin, ibadetinizin karşılığını ondan isteyin.” buyurur.  Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki:  "Ümmetim için küçük şirkten korktuğum kadar hiçbir şeyden korkmam." Küçük şirk nedir, ya Resulullah? dediler.  Buyurdu: "Küçük şirk, riyadır(ikiyüzlülüktür). Kıyamet gününde Yüce Allah onlara şöyle buyurur: Ey ikiyüzlüler, kimin için ibadet yaptınızsa, onun yanına gidin, ibadetinizin karşılığını ondan isteyin." Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki:"Yüce Allah, içinde zerre kadar gösteriş olan ibadeti kabul etmez."

Şeddad ibni Evs diyor ki, Resûlüllah'ı gördüm, ağlıyordu. Ya Resûlallah niçin ağlıyorsun? dedim. Buyurdu ki: «Ümmetimin şirke gideceğinden korkuyorum. Bu demek değildir ki puta, güneşe, yahut aya taparlar.   Belki ibadeti riya ile yaparlar.» Resûlallah yine  buyurdu ki: «Hiçbir gölgenin bulunmadığı kıyamet gününde  sağ eliyle sadaka verdiğini sol eli bilmeyen kimse Arşın gölgesinde olacaktır.» Yine buyurur ki: «Hak Teâlâ yeri yaratınca yer titredi. Bunun üzerine yeri tutmak için dağları yarattı. Melekler, «Hak Teâlâ dağlardan kuvvetli bir şeyi yaratmadı.» dediler. Sonra dağları delmek için demiri yarattı. Melekler, «demir dağlardan da kuvvetlidir.» dediler. Ondan sonra demiri eritmek için ateşi yarattı. Melekler, «Ateş demirden de kuvvetlidir» dediler. Sonra ateşi söndürmek için suyu yarattı. Sonra suyu hareket ettirmek için rüzgârı yarattı. Bunun üzerine melekler ihtilafa düştüler ve: «Allah'tan soralım;  eşyanın hangisi daha kuvvetlidir.» dediler. Bunlara Allah Teâlâ: «Eşyanın en kuvvetlisi, sağ eliyle verdiği sada­kayı sol eli bilmeyen  insandır. Yaratıklarını arasında  ondan daha kuvvetli yoktur.» buyurdu.
     
Muaz(r.a.) der ki, Resûlüllah buyurdu: «Hak Teâlâ gökleri ya­ratmadan önce yedi melek yarattı. Herbirini bir göğe görevlendirip o göğün kapısını ona havale etti. İnsanların  amellerini yazan ve  “Hafaza” denilen yeryüzünün melekleri, bir kulun sabahtan akşama ka­dar yaptığı ameli birinci kat göğe çıkarıp çok çok medhedip bu amel güneş gibi parlaktır derler. O gökte görevli melek» gidin bu ibadeti onun yüzüne vurun. Ben Allah tarafından görevlendirildim;  gıybet eden kimsenin amelinin yükselmesine müsaade etmem, der. Gıybet et­meyen bir kimsenin amelini yükseltirler, ikinci kat göğe gelince, ora­daki melek der ki, onun amelini götürün, yüzüne çarpın. Zira o, ame­lini dünya için yapmıştır. Toplantılarda ameliyle insanlara karşı övünmüştür. Böyle kimselerin amelini bırakmamak için bana emir verildi.  Sonra amelinde sadaka, oruç ve namaz bulunan başka birinin amelini yükseltirler. Hafaza onun nurundan hayret ederler. Üçüncü kat göğe yükselince   oradaki melek der ki; ben mütekebbirlerin amelini geçirmemeye görev aldım. Bu amelin sahibi insanlara karşı büyüklenirdi. Bundan sonra bir başkasının amelini yükseltirler. Dördüncü kat göğe gelince, içindeki namaz, tesbih, hac ve umre parlak yıldız gibi etrafa ışık saçar. Ora­daki melek der ki, ben ucub (kendini beğenme) sıfatı olan kimsenin amelinin burayı geçmesine izin vermem. Sonra bir baş­kasının amelini yükseltirler. O amel, güzellik ve cemali herkesçe ka­bul edilen bir gelin gibidir. Onu beşinci kat göğe çıkarırlar.
Oradaki melek der ki, «O ameli sahibinin yüzüne vurun. Zira ben hasede görevliyim. Onun derecesine ulaşanlara hased edip dil uzatır­dı. Hasedçinin ameline mani olmak için bana emir verildi.» Sonra bir başkasının amelini yükseltirler. Altıncı göğe gelinceye kadar hiç kim­se ona mani olmaz. Altıncı göğe gelince, oradaki melek der ki, bu ame­li onun yüzüne vurun. Zira hiç kimseye bela ve sıkıntı çektiği için acımazdı. Ben rahmet meleğiyim. Bana emir verildi ki; merhametsiz kimselerin amelini bırakma. «Sonra bir başkasının amelini yükseltir­ler. Onun ışığı, güneş gibi, sesi yıldırım sesi gibidir. Bütün gökleri kaplar yedinci göğe gelinceye kadar kimse ona mani olamaz. Yedinci kat göğe gelince, o göğün meleği der ki,» bu amelini yüzüne çarpın. Kalbine kilit vurun. Zira o, bu ameli Hak Teâlâ için yapmadı. Belki onun maksadı haşmet idi. Alimler yanında muhteşem olmak ve adının memleketlerde söylenmesini istiyordu. Böyle olan amele riya karışmış olur. Hak Teâlâ ikiyüzlünün amelini kabul etmez.
«Sonra bir başkasının amelini yükseltirler. O, yedi kat göğü geçer. Onda hem güzel ahlâk, hem tesbih, hem de çeşitli ibadetler bulunur. Gözlerin bütün meleklerin tazim için o amelin arkasından Allah Teâlâ' nın huzuruna kadar giderler ve hepsi o amelin temiz ve güzel ahlâk ile beraber olduğuna şahitlik yaparlar. Hak Teâlâ buyurur ki; «Ey me­leklerim, siz amelin dışına bakıyorsunuz; ben ise amel sahibinin kal­bine bakıyorum. O kimse bu ameli benim için yapmadı. Kalbinde baş­ka niyeti vardı. Ben ki Allah Teâlâyım, lanetim onun üzerine olsun. Yedi kat gökteki herkes ona lanet eder.» Bu hadis meşhurdur. Bu ha­disin benzerleri çoktur.
Hz. Ali buyurur ki: «Mürainin üç alâmeti vardır: Birincisi; yalnız iken ibâdette tembel olur. İkincisi ibadet ederken insanları görünce sevinir. Üçüncüsü onu överlerse daha çok ibadet yapar. Bilmezlerse az ibadet eder.

Hz. Ömer, insanlara zahit olduğunu göstermek için boynu bükük duran birisini gördü. Ona şöyle dedi: "Ey bükük boyunlu, boynunu düzgün tut. Zira huşu boyunda değil, kalptedir." Ebu İnane (r.a.) camide secdede iken ağlayan birine şöyle dedi: "Eğer camide yaptığın bu işi evinde yapsaydın, eşin bulunmazdı." Hz. Ali (R.A.) diyor ki: "İkiyüzlülüğün üç belirtisi var: 1. Yalnızken ibadet yapmaktan üşenmek. 2. Başkalarının yanında ibadet etmekten zevk almak. 3. Övüldüğünde çok, övülmediğin de az ibadet yapmak."
Katade (R.A.) diyor ki: "Kul ikiyüzlülükle ibadet yapınca, Yüce Allah buyurur ki: "Bakın, benim kulum beni nasıl alaya alıyor?"

Riyanın (İkiyüzlülüğün) Çeşitleri

Riya, insanların gönlünü kazanıp, onlardan saygı görmek ve kendini onlara iyi tanıtmak için zahit ve abit (çok ibadet eden) görünmektir. Bu, zahittik ve büyüklükle ilgili şeyleri anlatıp açıklamakla olur. Zahittik ve takvada riya beş şeyle belli olur:

 Vücudu  ile: Gece   uyumadığını   göstermek   için   yüzünü   sarartıp solgunlasın   Nefsiyle  büyük savaş verdiğini 
sansınlar diye  zayıflar. Başını ellerinin arasına alıp düşünceli görünür; Allah ve ahiret korkusunu belirtir. Saçını taramaz, zaman   bulamadığını  anlatmak ister. Oruçlu olduğunu hissettirmek için dudaklarını ıslatmaz.
     2.   Elbise ile: İnsanların onu zahit bilmeleri için yırtık, kısa, çirkin elbiseler giyer,  sofi  olmadığı  halde  sofiler gibi  hareket  eder. Veya alimlere özenir.
     3.  Konuşma ile: Devamlı olarak dudaklarını kımıldatıp, zikir ile meşgul olduğunu anlatmak ister. Başkalarını alıkoyduğu günahlardan,  yolcu  iken  sakınmaz. Müslümanların islamiyeti bilmemelerinden dolayı  üzüntü çektiğini gösterir. Alim olduğunu veya   büyük şahıslar gördüğünü yahut da çok gezdiğini göstermek için, hadisler ve hikayeler anlatır. Allah'ın emirlerini yerine getirmede,    Başka  birisinin yanında namazın rükünlerine  daha çok dikkat eder. Sadakayı  başkalarının gözü önünde verir. Mürid ve talebelerinin çok olduğunu belirtir: Büyükler tarafından ziyaret  edilmeyi ister.    

Riyanın (İkiyüzlülüğün) Dereceleri

Riyanın birçok dereceleri vardır. Büyük olanlarını üç kısımda incelemek mümkündür.
1. İkiyüzlülüğü  sevap  niyetiyle yapmamak. Halk içinde oruç tutup namaz kılarken, yalnız başına iken bunları  yapmamak  gibi. Bu, cezası çok ağır olan büyük bir günahtır. Sevap kazanmak niyeti olsa bile, yalnızken bu ibadetleri yapmamak da yukarıdakine yakın derecede büyük günahtır. Sevap niyeti ile yalnız iken oruç tutup namaz kılıyor, fakat başkaları yanında bunları   daha büyük sevk ve kolaylıkla yapıyorsa, o zaman yaptığı  ibadetler batıl olmaz ve sevaptan da mahrum kalmaz. Ama riya miktarı kadar ceza çeker.
2. Taat ve ibadetlerde yapılan riyanın üç derecesi vardır:
a)  İmanın aslında riya olması: Bu çeşit riya münafıklarda bulunur. Münafıkların durumu ise, kafirlerinkinden  daha aşağıdır.   
b)  Taat  ve  ibadetin  aslında riya olması: İnsanlar arasında abdestsiz namaz kılmak, oruç tutmak, yalnız kalınca da yemek gibi. Bu da imanın aslında olan riya derecesinde olmamakla birlikte büyük bir günahtır. Böyle yapan kafir sayılmaz. Fakat tevbe etmeden ölürse, küfür tehlikesine düşme tehlikesi vardır.
c) İman ve farzlarda değil de, sünnetlerde riya olması: Övsünler diye gece namazı kılmak, sadaka vermek, cemaatle  namaz kılmak, bazı günlerde oruç tutmak gibi. Sünnet  de olsa ibadet  Allah için yapılır. Gösteriş için olunca yüce Allah alaya  alınmış  olunur. Farzlarda yapılan riya derecesinde olmasa bile yine de azaba müstahak olur.
        3. İkiyüzlünün gayesine göre değişen dereceler:
a)  Arzu ettiği günaha kavuşmak için Yüce Allah'ın ibadetini alet etmek; Valilik, kadılık, vasilik, emanet ve yetim malını teslim etmek gibi makamlara kavuşup sonra hıyanet etmek için, güvenilir görünmek, Allah'tan korkar pozlara bürünmek şüpheli şeylerden kaçınmak gibi.
        b) Mubah bir şeye kavuşmak için abid ve zahit görünmek. Kendisine bir şey verilmesi veya bir kadınla  evlenmeye  layık görülmesi  için abid ve zahir görünen vaiz  gibi.  Bu çeşit davranış, daha öncekilerin derecesinde olmasa bile yine de azabı hak eder. Zira bunda da Yüce Allah'ın ibadeti, dünyalık çıkarlar için alet edilmiş olur.
 İnsanlardan bir şey beklediği  için değil de, kendisine zahit ve  iyi  iş yapanlara duyulan saygıyı duysunlar diye 
Allah'tan korkar görünmek. Yolda yürürken birisine rastladığında başını öne eğmek; yolda yürürken bile din işlerini düşünüyor sanısı vermek için şeyhler gibi yürümek; şakaya yenilmiş demesinler diye, gülünecek yerde ağlamak; kendisine şakacı derler korkusuyla şaka yapmamak veya derin ahlar çekip "Sübhanallah! İnsanlara bakın, bizi bekleyen şeylerden nasıl da habersizdirler" demek gibi.

Karıncanın Ayak Sesinden Gizli Olan Riya (ikiyüzlülük)

İkiyüzlülüğün bazı çeşitleri açıktır. Mesela başkaları yanında gece namazı kılıp, yalnız iken kılmamak apaçık bir ikiyüzlülüktür. Gece namazını kılmayı huy edinmiş birinin, başkalarının yanında bu ibadeti daha büyük bir zevk ve kolaylıkla yapması da açık bir ikiyüzlülüktür. Fakat birincisine göre biraz daha kapalıdır. Bundan da biraz daha gizli olan ikiyüzlülük vardır; mesela; her zaman gece namazını kılan biri, başkaları yanında kılarken kendini hafif ve sevinçli hissetmez. Fakat demirde ateş gizli olduğu gibi, riya da kalbinde gizli olur. Riyanın belirtisi, ancak insanların onun gece namazını kıldığını duyunca sevinmesiyle ortaya çıkar. Bu sevinç, riyanın onun kalbinde gizli olduğunu gösterir. Eğer bu sevinci bastırma çabasını göstermezse, riyanın gizli duyguları harekete geçirip insanları ibadetinden haberdar etmek için bahane bulma arzusunun uyanmasından korkulmalıdır. Yani ibadetini açıkta olmasa bile ima yoluyla söyler. İma, bir şeyi hareket ve davranışlarla belirtmek demektir. Bir kimsenin, uyumadığını anlasınlar diye, kendini halsiz göstermesi gibi.
Bazen insanların ibadetinden haberdar olmaları onu sevindirmese bile yine de içi riyadan kurtulamaz. Belirtisi de, ona hürmette kusur edildiği zaman teaccüp ve inkar duymaya başlar. Oysa eğer ibadeti sadece Allah için yapmışsa kalbinde hayret oluşmaz ve ibadet karşılığında hürmet beklemez. Sonuç olarak ibadet edip etmemek onun yanında bir olmadıkça, kalp henüz riyadan kurtulmamış demektir. Zira ibadet, ahiret saadeti elde etmek içinse, o ibadetin karşılığında niçin başkasından hürmet beklenilsin? İşte en gizli riya budur.
Hz. Ali (r.a.) diyor ki: "Kıyamet gününde zahitlere derler ki: Dünyada eşyayı size ucuz satmadılar mı? Sizin işinizi görmediler mi? Önce size selam vermediler mi? Yani bunlar amellerinizin karşılığıdır. Siz dünyada bu mükafatları amellerinize karşılık kabul ettiniz. Bugün amelinize karşılık bırakmadınız."

    Eski zamanlarda insanlardan uzlet edip ibadetle meşgul olan kimseler derlerdi ki gerçi biz insanların fitnesinden kaçıp uzleti seçtik fakat fitnenin bizi bulmasından korkuyoruz. Zira bir kimseyi görünce ondan hürmet bekliyoruz. Hakkımıza riayet etmesini istiyoruz. Bunun için muhlisler, insanlar kötülük ve günahlarını sakladıkları gibi ibadetlerini saklamaya çalışıyorlardı. Zira kıyamet gününde halis amelden başkasının makbul geçmediğini bilirlerdi. Onlar hacca giderken halis altından başkasını almadıklarını öğrenen ve bu yüzden endişeye düşüp halis mağrip altınını elde eden halis olmayanları atıp ihtiyaç vaktini düşünen kimseye benzerler. Kıyamet gününden daha büyük ihtiyaç ve çaresizlik günü yoktur. Bu gün halis amel kazanmayan kıyamet gününde muhtaç ve perişan olur. Kimse ona yardımcı olmaz. Kalbini insanların ibadetini bilip bilmemeleri arasında fark gözeten riyadan boş değildir. Rasulullah buyurdu, “Riya ne kadar az ve gizli de olsa şirktir. Yani ibadetinde Hak Teala’ya başkasını ortak yapmaktır. Hak Teala kendisine kanaat etmeyince başkasının bilmesi onun ibadetine tesir eder.

Kalbi Riya Hastalığından Korumanın Çaresi

Riya çok tehlikeli, büyük bir hastalıktır. Tedavisi farzdır. Kalbe yerleşip tamamen kalple bütünleşen bu hastalıktan çok ciddi tedbirlerle kurtulmak mümkündür. Zira ta çocukluk zamanında kalbe yerleşir ve zamanla kök salar. Onun için tedavi edilmek istediği zaman, kalbi tamamen kaplamış olduğundan silinmesi zor olur. Hiçbir insan riyasız olmaz. O halde bu hastalıktan kurtulmaya çalışmak her insan için farzdır. Bu hastalığın tedavisi için iki metod var:

1- Müshil alıp bu hastalığı içten söküp atmak. Bu da ilim ve amel ile olur.
İlmi ilaç: İnsan nefsinin istediği şeyleri yapar. Ama sonunda gelecek zararın dayanılamayacak derecede olduğu bilinen şeyden vazgeçmek kolay olur. Nitekim bir kimse balı ne kadar severse sevsin, içinde zehirleyici bir madde olduğunu bilirse yemez.
Riyanın ana nedeni makam ve itibar sevgisi olmakla beraber üç nedeni daha vardır: Övülmeyi sevmek, Kötülenip ayıplanmaktan kaçınmak, Başkasına yapılanın, kendisine yapılmasını istemek.
Köylünün biri "Ya Resulullah! Yurtsever veya, kahraman görünmek veya kendisinden söz ettirmek için savaşanlar hakkında ne buyurursun?" dedi. Peygamberimiz (s.a.v.) şöyle buyurdu: "Kelime-i tevhidin yayılıp, hakim olması için savaşan Allah yolundadır." Bundan din için olmayıp, yalnız yurtseverlik ve kahramanlık için yapılan savaşın iyi olmadığı anlaşılıyor.

Övülme tutkunluğu, kıyamet gününde insan ve melek kalabalığı önünde rezil olmayı düşünmekle kırılır. O gün övgüden hoşlananlara şöyle denir: "Ey riyakar, ey günahkar, ey sapık! Yüce Allah'tan uzaklaşıp insanlara yakın olmaktan, insanlardan iltifat görmeyi, hakkın kabulüne tercih etmekten, halkın övmesi için, hakkın kötülemesine razı olmaktan utanmadınız mı? Yüce Allah'tan daha aşağısı yok muydu ki, hepsinin hoşnutsuzluğunu istedin de Allah'ın azabından korkmadın?"
İnsanlar tarafından ayıplanma korkusundan da şöyle düşünmekle kurtulur: Yüce Allah'ın övgüsünü kazanana, insanların ayıplaması bir zarar vermez. Yüce Allah yanında ayıplanan ise, insanlar tarafından övülmekle ne kazanabilir? Temiz bir kalple Allah yolunu seçen kimsenin sevgisini Allah diğer insanların kalbine yerleştirir. Yalnız Allah için olmayan kimse, belirli bir süre için insanların kalbini kazansa bile sonradan foyasının meydana çıkması ile rezil olur.

Ameli ilaç: İyilik ve ibadetlerini günah, kusur ve ayıplarını gizler gibi gizlemek, ibadeti yalnız Allah için yapmak. Bu iş ilk sıralarda zor gelse bile, uğraştıkça kolaylaşır. Zamanla ibadetleri yalnız Allah için yapmış olmanın üstün zevkine varır. Öyle bir dereceye gelir ki, insanlar yaptığı ibadeti görseler bile, onun bundan haberi olmaz.
        a) Birisinin onun ibadetlerinden haberdar olduğunu bilir veya bunu umar.
        b) İbadetinin insanlar tarafından bilinip, itibarının artmasını diler.
        c) Bu itibarı makul görüp, gerçekleşmesi için çaba sarfeder.

Birinci düşünceden şöyle kurtulur: İnsanların ibadeti bilmesi önemli değildir. Önemli olan Yüce Allah'ın bilmesidir. Onun bilmesi yeterlidir. Halka değil, Hakka muhtaç olunur.
İbadetin insanlar tarafından bilinmesi düşüncesinden de, insanların kabulünün, Allah'ın red ve kızgınlığını önleyemeyeceğini bilmekle kurtulmak mümkündür. Riya yapan kimse Hak Teala’nın lanet ve gazabına düçar olacağını kesinlikle bilmelidir. O halde riyayı defetmek, onu kerih görmek kuvvetinin miktarına göredir. Riyayı kötü görmenin kuvveti ise marifet kuvvetinin miktarına göredir. Marifet kuvveti iman kuvvetinin miktarına göredir. İman kuvveti göklerdeki meleklerden yardım görür. Riya ise dünya arzusunun miktarına göre olur.

Açıkça İbadet Etmek Caizdir

İbadeti gizlemenin yararı, riyadan kurtulmak olduğu gibi, açıkça ibadet yapmanın da insanları teşvik etmek gibi bir yararı vardır. Bunun için Yüce Allah açık ve gizli olarak ibadet yapmayı övüyor. Yüce Allah buyuruyor ki: "Sadakaları aşikare vermeniz iyidir, fakat gizli vermeniz daha iyidir." (Bakara, 271)
Bir gün Resulullah (s.a.v.) biraz para istedi. Ensardan biri bir kese altın getirdi. Bunu gören diğerleri de para getirdiler. Peygamberimiz (s.a.v.) şöyle buyurdu: "Bir kimse iyi bir çığır açıp da onu gören başkası da ona uyarsa, hem kendi sevabını, hem de ona uyanlarınki kadar sevap kazanır." Kendisi hacca veya savaşa giderken, başkalarını teşvik eden veya gece yarısı ibadet yaparken başkasının uyanması için yüksek sesle okuyan için de böyle sevap vardır.
O halde riyadan emin olanın başkalarının kendisine uymaları için taatini açıkça yapması daha faydalıdır. Riya arzusunu taşıyanın da gizlice taat etmesi daha iyidir. O halde açık ibadet, kendisine uymanın mümkün olduğu yerlerde yapılmalıdır. Zira bazılarına yakınları uyduğu halde, çarşı pazardakiler uymaz. Bazısına da çarşı-pazardakiler uyar, başkaları uymaz. Ne olursa olsun devamlı olarak kalbi kollamak gerekir. Zira riya bulunabilir. Bu hususta zayıf kimse, yüzme bilmeyip tehlike halinde hem kendisini hem kurtarıcısını boğana, kuvvetli kimse de iyice yüzmesini bilip tehlike halinde hem kendisine hem de başkasını kurtaranın derecesi Peygamber ve velilerin derecesidir. Herkesin buna aldanıp açık ibadet yapmaması gerekir. Bu hususta doğruluğun derecesi şudur: Eğer kendisine "Sen ibadetini gizli yap ki insanlar başka abidlere uysunlar. Sanada açık yapmanın sevabı verilir." dendiğinde hoşnutsuzluk duyarsa, ahiret sevabı değil, itibar kazanmak arzusunda olduğu meydana çıkar.

Günahı Gizlemenin Ruhsatı

İbadeti alenen yapmak veya söylemek riya olabilir. Fakat günahı gizli tutmak bazı sebeplerden dolayı caizdir:
Yüce Allah: "Fısk ve günahı gizleyin" buyurmuştur. Peygamberimiz (s.a.v.) de buyuruyor ki: "Günah işleyen kimse, onu yüce Allah'ın gizleyici örtüsü altında tutmalıdır."
Bu  dünyada günahın  örtülü kalması, öbür  dünyada  da  örtülü kalacağına müjdedir.

Riya Korkusu İle Hangi İyilikleri Bırakmak Caizdir?

Taat üç derecedir:
        a)  Namaz, oruç, hac ve benzeri ibadetler: Riya korkusuyla asla bunlardan birinin ne farzı ne  sünneti terkedilemez. Fakat ibadetin başlangıcında veya ortasında riya düşüncesine kapılan onu   gidermeğe  çalışmalı,  niyetini yenilemelidir.   Başkası  görüyor diye   ibadetini  fazla veya eksik   yapmamalıdır. Ancak ibadeti, niyeti tamamen riya olmaya başladığı an kısa kesmelidir. Zira o    zaman  zaten  ibadet  olmaz. Ancak niyetin  aslı yerinde durdukça  insanların bakmasından korkup ibadeti bırakmak caiz değildir.
        b)  Halifelik, kadılık ve valilik gibi toplumla ilgili ibadetler: Adaletle yürütüldüğü takdirde bunlar en büyük ibadetlerdir. Adaletsiz yürütüldüğünde de en büyük günahlardır. Kendisine güvenmeyenlerin    bunları   kabul   etmesi   haramdır.   Zira  adeletsizlik yapıldığında  bunlardan büyük  zararlar  meydana  gelir. Bunlar  namaz ve oruç gibi değildir. Zira nefis  bunların kendilerinden  lezzet   almaz. Ancak başkası  gördüğü zaman lezzet  alır. Fakat  hükümet etmenin kendisinde  büyük  lezzet vardır.   Nefis  hükmetmekle  kabarır ve  çeşitli  serkeşlikler yapar. Ufak denemelerden   sağlam  çıktığı  halde,  büyük mevkilere ulaştığı takdirde değişeceğinden korkan veya azledilmek korkusuyla insanlara yaranma tehlikesinden çekinen kimselerin bize göre bu mevkileri kabul etmeleri caiz değildir. Vaizlik yapmak, fetva vermek, ders okutmak ve hadis rivayet etmek gibi, hem kendini hem de başkasını  ilgilendiren  ibadetler.  Riya, namaz ve oruçtan çok bu çeşit  ibadetlere karışır. Riya derecesi hükümette  bulunmaya yakındır. Aradaki  fark va'z ve  nasihat  etmenin  dinleyenlere  faydası olduğu gibi söyleyene de faydası vardır. Zira bunlar dine çağırır, riyayı yasaklarlar. Hükümet etmek böyle değildir. Bazıları riya korkusuyla va'z etmek, ders vermek ve hadis rivayet etmekten kaçınmışlardır.
        c) Ama eğer onun konuşması insanlara faydalı olup şeriatın kaidelerine uygun olursa insanlar da onu ihlaslı bilirler ve dini ilimleri öğretip insanlara faydalı oluyorsa ona vaaz ve öğretmekten vazgeçmeye izin vermeyiz. Çünkü vazgeçmesinde başkalarının zararı yoktur. O bir kişidir. Dileyenler ise binlercedir. Bir kişinin zararı binlerce kişinin zararından çok değildir. Binlerce canı kurtarmak, bir canı kurtarmaktan daha önemlidir. Bu itibarla onu insanlara feda edip vaaz etmesine, ilim öğretmesine ruhsat verilir. Rasulullah(a.s) buyurur ki, “Allahü Teala bu dine, dinden hiç nasibi olmayan kimselerle de yardım eder. Böyle vaaz eden, ilim öğretenler de onlardan olur. Bu itibarla biz onlara ancak şunu söyleriz. Vaaz ve öğretmekten vazgeçme, riyadan uzaklaşıp niyetini ihlaslı yapmak için çalış. Ve vaazdan, önce sen faydalan. Allah’tan kork. Ondan sonra insanları korkut.

İbadetten Sevinç Duymak Her Zaman Riya Değildir

Çok zaman başkaları yanında ibadet sevinci doğar. Bu sevinç, yerinde ise riya olmaz. Zira mü'min daima ibadet etmek arzusunu taşır. Fakat bazen bir şey ibadetine engel olur. Başkalarının yanında bu engel kalktığı için ibadet hevesi doğar. Mesela, evinde iken ailesiyle oturmak veya sohbet etmek gibi engeller teheccüd namazından alıkoyar. Başka yerde bu engeller kalktığı için ibadet için sevinir. Veya Cuma günü insanları namaz, zikir, tesbihle meşgul olduklarını görünce onda da şevk meydana gelir. Evinde teravih kılmaya tembellik ediyorsa , teravih kılanları görünce onlara uymak arzusuyla tembelliği gider. Bunlara benzer durumlarda ibadetlerin riyasız yapılması mümkündür. Bazen şeytan ona "Bu ibadeti yapma. Zira başkalarının yanında olduğu için riya olur." der. Böyle durumlarda ölçü şudur: Eğer kendisinin insanları görüp, insanların onu görmediğini farzettiğinde, yine zevk ve arzusu yerinde kalırsa, niyeti iyi olur, kalmazsa riya olur.
Rasulullah buyurur ki, “Riyanın yetmiş kapısı vardır. Kendisinde riya düşüncesini bulan, Hak Teala’nın onun kötülüklerini bildiğini ve ona kötülükleri içinden temizleninceye kadar Hak Teala’nın gazab ve azabında olduğunu düşünmelidir. Ve Rasulullah’ın şu hadisini hatırlamalıdır: “Münafıklık huşuundan Allah’a sığınırım. Münafıklık huşuu, bedeniyle mütevazi olup kalbiyle mütevazi olmamaktır.”

Kendini Büyük Görmek Ve Kendini   Beğenmişliğin(Ucub) İlacı

Kibir, yani, kendini büyük görmek, kötü bir huydur. Aslında Yüce Allah ile düşmanlık yapmaktır. Zira büyüklük yalnız yüce Allah'a mahsustur. Bunun için Kur'an-ı Kerim'de cebbar ve mütekebbirler (gururlular) çok kötülenmiştir. Yüce Allah buyuruyor ki:"Allah bütün cebbar ve gururluların kalbini mühürler." (Müminun, 35), "Musa (A.S.) dedi ki: Hesap gününe inanmayan bütün kendini büyük görenlerden benim ve sizin Rabbinize sığınırım." (Müminun, 27) Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Kalbinde bir kabarcık veya hardal tanesi kadar kibir bulunan kimse cennete girmez."
Süleyman (a.s.) buyurur ki, “Bulunduğu müddetçe hiçbir ibadetin faydası olmayan günah kibirdir.” Yine buyurur ki, “Bir defa bir kimse  tekebbürle salınıp kendi elbisesine böbürlenerek baktı. Hak Teala onu yerin dibine batırdı. Kıyamete kadar batmaktadır.”  

Alçak Gönüllü(Mütevazi) Olmanın Fazileti(Üstünlüğü)

Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Alçakgönüllü olduğu halde, Yüce Allah'ın şerefini artırmadığı kimse yoktur.", "Herkesin başında (manevi) bir gem vardır. O gemi iki melek tutuyor. Alçakgönüllü davranınca melekler gemi yukarı kaldırıp Ya Rabbi, bunu yükselt derler. Kibirlenince de gemi aşağı çekip Ya Rabbi, bunu bütün insanlardan aşağı yap, derler." Yine buyuruyor ki: "Acizliğinden değil de, bile bile alçakgönüllü davranana; helalden kazandığı malı sadaka verene; çaresizlere acıyana ve gerçek alimlerle oturup kalkanlara saadetler, müjdeler olsun." Medineli Ebu Müslim dedesinden naklen diyor ki: Resulullah bizde misafirdi ve oruçluydu. İftar için içine bal katılmış bir bardak süt getirdim. Resulullah içince tatlı olduğunu gördü ve "Bu getirdiğin nedir?" buyurdu. "Sütün içine biraz bal karıştırdım" dedim. İçmeyip yeri koydu ve şöyle buyurdu: "Haram olduğunu söylemem. Ama Yüce Allah derecesini yükselttiği kimse kibirlenirse, Allah onu alçaltır. Malını sadaka veren ve israf etmeyen kimseyi muhtaç etmez. İsrafa kaçanı fakir ve muhtaç eder. Yüce Allah çok zikredeni sever."
Abdullah bin Mübareke der ki, “Tevazu, kendini, dünyaca senden aşağı olandan aşağı tutmaktır. Böylece dünyanın senin yanında kıymeti olmadığını göstermiş olursun. Yine dünya bakımından senden üstün olanı kendinden aşağı görmektir. Böylece dünyalık sebebiyle senin yanında kıymetli olmadığını göstermiş olursun.” Bayezid-i Bistami der ki, “Kul, bir kimseyi kendinden aşağı gördüğü müddetçe kibirli sayılır.”

KİBRİN ESASI ve ZARARLARI

Kibir çok kötü bir huydur. Kalbin ahlakındandır fakat etkisi dışta olur. Kibrin aslı, kendini başkalarından üstün görmek, iyi bilmek ve kalben bundan sevinç duymaktır. Kalpte meydana gelen bu sevinç ve neşe havasına kibir denir. Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Kibir havasından Allah'a sığınırım." Bir kimsede kibir havası meydana gelince, başkalarını aşağı görür ve onlara hizmetçi gözüyle bakmaya başlar. Öyle ki, bazen onları hizmetine bile layık görmez. Nitekim devlet başkanları herkesi işlerine layık görmezler. Ancak uygun gördüklerini hizmetlerine alırlar. Bu, kendini Yüce Allah'tan bile yüksek görmek derecesinde büyük bir kibirdir. Zira Yüce Allah, herkesi kulluğuna ve kendisine secdeye kabul etmektedir. 
Peygamber (s.a.v.)'e: "Mütekebbir kimdir?" diye sordular. Şöyle buyurdu: "Hakka boyun eğmeyen ve insanlara hakaret gözüyle bakan kimsedir." Kibir kul ile Allah arasında büyük bir perdedir. Bütün kötü huylar bundan doğar. İnsanı bütün iyi huylardan uzaklaştırır. Hiçbir kimse kendini unutmadıkça Müslümanlık kokusunu duyamaz. Hatta kendinden geçmeden dünya lezzetini de duyamaz. Büyüklerden biri der ki, cennet kokusunu duymak istersen kendini bütün insanlardan aşağı tut.

Kibrin Dereceleri
Kibirin dereceleri vardır. Zira bazıları çok daha çirkin ve kötüdür. Kibirdeki fark, Allah'a, Resulüne veya kullardan birine karşı olmasından ileri gelir.
En büyük kibir: Allah'a karşı olan kibirdir. Nemrut'u, Firavun'un, şeytanın ve kulluk adından utanıp ilahlık iddiasında bulunanların kibri gibi.
Kibrin ikinci derecesi: Resulullah'a karşı olan kibirdir. Kureyşli kafirlerin yaptığı gibi. Onlar "Biz kendimiz gibi bir insana bas eğmeyiz. Niçin bize bir melek veya muhteşem bir insan gönderilmedi de, bir öksüz gönderildi?" dediler.
Üçüncü derecedeki kibir de insanlara karsı duyulan kibirdir. Kendini başkasından üstün görmek, onları horlamak, haklı da olsa başkasının sözünü kabul etmemek gibi. Bu derece diğer iki dereceden aşağı olmakla beraber yine de şu iki sebepten dolayı büyük bir günahtır: 1. Büyüklük Allah'ın sıfatıdır.  Kulların bunu yüklenmesi Yüce Allah ile çekişmek olur. Bu kimse, padişahın tacını giyip tahtına oturan köleye benzer. Bu kimsenin ne çeşit cezayı ve azabı hak ettiğini sen düşün. Hak Teala buyurur ki, “Azamet ve kibriya benim elbiselerimdir. Bunlar için benimle çekişeni helak ederim.” O halde Allah’ın kullarına tekebbür etmek hiç kimseye yakışmadığına göre onlara karşı böbürlenmek Allahü Teala ile çekişmek olur. Bu padişahın özel hizmetçilerine emir veren kimseye benzer. Halbuki bu padiştan başkasına layık değildir. Şeytanın soyu kibir edip, “Ben ondan hayırlıyım. Beni ateşten, onu ise çamurdan yarattın.” (Sad, 76) dedi. Kibir onu öyle bir dereceye getirdi ki Allah’ın fermanına baş kaldırıp Adem’e secde etmedi ve ebedi melun oldu. 2. Kibir başkasının haklı sözlerini kabul etmeye mani olur. Hatta din hususunda  söylenen sözler bile reddedilecek durumlar meydana gelir. Bu da münafık ve kafirlerin sıfatıdır.

KİBRİN SEBEPLERİ Ve İLACI

İnsanlar, kendilerinde üstün bir özelliğin bulunduğunu anlayıp, başkalarında bulunmadığına inandıkları için büyüklenirler.
Bunun yedi sebebi vardır:
1. İlimdir. Kendini alim zanneden kimse, başkasını aşağı görür. İnsanlardan riayet saygı ve öncelik bekler. Bunlardan birisi yapılmasa hayret eder ve incinir. Birisine iltifat etmesi veya davetine gitmeyi ona minnet sayar. Yüce Allah yanında kendini başkasından ileri bilir. Başkasının onun sayesinde cehennemden kurtulduklarını zanneder. Bunun için, Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "İlmin afeti, kendini büyük görmektir." Gerçek alim için durum tam tersidir. İlmi sayesinde gerçekleri görür ve yerini anlayıp büyüklenmeye yeltenmez.
2. Zahitlik ve ibadette kibirlenmektir. Abit, zahit ve sofuların kibirden kurtulmaları zordur. Başkalarının kendilerini ziyafet etmelerini sever ibadetleri için insanlara minnet ederler. Başkalarının mahvolduğunu, kendilerinin ise affedildiklerini sanırlar. Kendisini inciten birisine bir bela gelince, bunun kendi yüzlerinden olduğunu sanırlar. Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Bütün insanlar helak oldu diyen de helak olur." Yine buyuruyor ki:"Bir din kardeşini aşağı görenin günahı, son haddini bulmuştur." Genellikle cahil abitler, kendilerini inciten kimselere, Yüce Allah'ın rahmet etmeyeceğini sanırlar. Oysa kafirler Peygamberimizi (s.a.v.) incittiler fakat Yüce Allah dünyada onlardan intikam almadı. Hatta bazılarına müslümanlığı nasip etti. Öyle ise intikamlarının alındığını sanıp, kendilerini Peygamberden kıymetli tutma gafletine düşmek ancak cahil abidlerin işidir.
Başkasından hayırlı olduğuna kesinlikle inananın ameli batıl olur. Kibir, alim ve abidler için büyük bir tehlikedir. Kibir hususunda üç tabaka var: Birinci tabaka: Kalplerinde kibir olmakla beraber, nefisleriyle mücadele edip, alçakgönüllülük gösterirler.
İkinci tabaka: Kalbinde kibir vardır. Dilini de tutup kibir göstermez. "Ben herkesten aşağıyım." der. Fakat işlerinde kibir sayılacak şeyler yapar. Mesela yürürken veya otururken kendisine öncelik tanınmasını ister. Üçüncü tabaka: Kalben olduğu gibi, dili ile de belli eder. Kendini övüp başkasının noksanlıklarını ve hatalarını sayar. İlmini göstermek için hiçbir fırsatı kaçırmaz. İlginç şeyleri öğrenip ilminin fazlalığını sergilemek ister. Bu anlattıklarımızdan tamamen arınmış çok az kimse vardır. Oysa, Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Kalbinde zerre kadar kibir taşıyana cennet haramdır."
3. Soy-sopla olan kibir. Soy-soptan dolayı hiç kimse başkasından üstün olamaz; seyyid veya hocazade olduğu için başkasını daha aşağı göremez. Peygamberimiz(s.a.v.) buyuruyor ki: "Hiçbir beyaz çocuğunun, zenci çocuğundan üstünlüğü yoktur." "Cehennemde kömür olmuş kimselerle övünmeyi bırakın. Yoksa pisliği kâh koklayan, kâh da ağzına alıp çiğneyen çocuktan da aşağı olursunuz."

    4. Güzellikle  olan  kibir. Bu en çok kadınlar arasında olur.
5. Zenginlikle olan kibir.
6. Kuvvetlinin zayıfa karşı yaptığı kibir. Peygamberimiz (S.A.S.) buyuruyor ki: "Kuvvetli   olmak başkasını yenip yıkmak değil, belki nefsi arzularını yenmektir."
7. Birisinin maiyetinde olanlara(hizmetçi, işçi, mürid vs.) karşı gösterdiği kibir.
    
    Kendini büyük görmenin sebepleri bunlardır. Ama görünen sebep düşmanlık ve kıskançlıktır. İkiyüzlülük ve kibrin sebebi olabilir.

Kibirin İlacı

Bil ki, zerre miktarı dahi insanı cennetten uzaklaştıran kibir hastalığının tedavisi farzdır. Allah'ın dilediği müstesna, hiç kimse bir hastalıktan arınmış değildir. Kibirden kurtulmanın biri kısa, diğeri uzun olmak üzere iki çeşit tedavisi vardır.
Kısa Vadeli Tedavi: İlim ve amel birleşiminden oluşur.
İlmi İlaç: Büyüklük ancak Yüce Allah'a mahsustur. İnsan ise aciz, hakir ve zelildir. Bunu bilen kimse kibri içinden söküp atar.
Kendini tanımayan kimse, Kur'an-ı Kerim'deki şu ayetlere dikkatle baksın: Yüce Allah buyuruyor ki: "Kahrolsun o inkar eden kafir insan. Onlar ne kadar da nankör şey. Allah insanı neden yarattı? Bir damla sudan (meniden) yaratıp merhalelerden geçirerek ona insan şeklini verdi. Sonra (rahimden çıkarmak için) ona yolunu kolaylaştırdı. Sonra da onu öldürür ve kabre koyar. Dilediği zaman onu tekrar diriltir." (Abese, 17-22)

Ameli ilaç: Her zaman ve her durumda mütevazilerin yolunu tutmaktır. Peygamberimiz (S.A.S.) yerde yemek yer ve yerken bir yere dayanmazdı. Namazın hikmetlerinden biri de rüku ve secde ile meydana gelen tevazudur. Zira secdede organların en değerlisi olan yüz, en aşağı şey olan toprağa konulur. Demek ki kibre kapılmamak için, kibrin emrettiği her şeyin tam tersini yapmak gerekir. Bu da gerek şekille ilgili hususlarda, gerek dille, gerek göze, gerek durmaya, oturmaya yani bütün hareket ve duruşlara ait olan hususlarda olur. Hasan Basri kendisiyle yürümek isteyenlere müsaade etmez, belki kalp bundan bir şeyler kapar derdi. Ebu Derda diyor ki: "Arkandan ne kadar çok adam yürürse, o kadar Allah'tan uzak olursun."

Kibrin bazı belirtileri şunlardır:
Önünden   ayağa   kalkınmasını   veya   ayakta   durulmasını   istemek. Onun    için   Peygamberimiz   (S.A.S.)   kendisi   için   ayağa   kalkılmasını istemezdi.
Başkasını ziyaret etmemek, kendi ziyaretine gelinmesini istemek.
Yanında fakirlerin oturmasını  istememek.  Peygamberimiz  (S.A.S.) eline fakire verir ve fakir elini çekmeden o çekmezdi.
d)     Kendi evinde  iş yapmamak.  Resulullah evlerinde meydana gelen her işi kendileri yaparlardı.
e)    Evinin ihtiyaçlarını bizzat evine götürmemek. Peygamberimiz eşyasını evine kendisi götürür ve elinden almak isteyenlere: "Eşyayı sahibinin götürmesi daha iyidir." buyururdu. Ebu Hüreyre şehrin emiri iken odunu sırtına yükleyip götürürdü. 
Süslü elbise giymeden dışarı çıkmamak. Yalnız her zaman için güzel elbise kibrin belirtisi değildir. Zira bazı kimseler her şeyin 
iyisine ilgi gösterirler. Yalnız iken de iyi elbise giyen, iyi elbiseyi kibir için giymiyor demektir. Bazı kimseler de eski elbiselerle kibirlenirler. Zira bu şekilde kendilerini zahit gösterirler.

Kibrin tafsilatlı tedavisi ise onun kaynağını bulmaktır. Eğer nesebi soyu sebebiyle oluyorsa Allah’ın bu husustaki beyanını düşünmelidir. Nitekim buyurur ki “Senin aslın topraktan, neslin menidendir.” O halde senin baban meni, deden topraktır. 
Kibrin ikinci sebebi güzelliktir. Eğer güzellik sebebiyle kibirleniyorsa kendi içindekilere baksın. Ne rezillik ve çirkinlikler vardır. Sonra hayız kanıyla meniden yaratıldığını ve idrar yolundan geçip dünyaya geldiğini düşünmelidir. İnsanoğlu eğer bir gün kendini yıkayıp temizlemezse bütün mezbeleden pis olur. 
Eğer kuvvetiyle kibirleniyorsa düşünsün ki, bir damarına bir hastalık gelse ondan aciz, güçsüz kimse olmaz. Burnuna bir sivrisinek, kulağına bir karınca girse çaresiz kalır ve helak olur. 
Eğer zenginliği, hizmetçilerinin çokluğu ile kibirleniyorsa bunlar onun zatından ayrıdır. Malı çalınsa, görevinden atılsa ne yapabilir. Sonra çok Yahudi vardır ki ondan daha zengindir. Çok cahil ve ahmak kimseler var ki makam ve mevki bakımından daha üstündür.

Düşünmelidir ki  büyüklük Allahü Teala’nın sıfatlarındandır. Kibirlenen kimse Allahü Teala ile çekişmeye girişmiş olur. Allahü Teala kendisiyle çekişene düşman olur. Allahü Teala herkesi, “Benim yanımda kıymetiniz kendinize kıymet vermediğiniz zaman vardır.” Buyurur. Bu sebepten idi ki peygamberler mütevazi idiler. Zira Hak Teala’nın kibri sevmediğini bilirlerdi. 
Kibre karşı koymanın uzun ve garanti yolu dünyadaki kendi fonksiyonunu düşünmek, acizliğini idrak etmek ve ahireti unutmamaktır. Bilmek gerekir ki, bütün güzellikler, zenginlikler, varlıklar, oğullar hep geçicidir. Dünyada her zaman yok olma tehlikesi ile karşı karşıyadır. O halde biraz sonra yok olacak bir şey için kibirlenmek akıl karı değildir. İlim ve ibadetten dolayı yapılan kibrin hem tedavisi daha zor, hem de azabı daha çoktur. Alime büyük değer verildiği gibi, mes'uliyet ve azabı da daha ağırdır. Bunun için gerçek alim ve şeyhler daima alçakgönüllü olurlar.

UCUB (Kendini beğenmişlik) ve ZARARLARI

Ucub (kendini beğenmişlik) de kötü bir ahlaktır. Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Üç şey insanı felakete götürür:
Cimrilik, Nefsine uymak, Ucub (kendini beğenmişlik.)" Yine buyuruyor ki: "Günah işleseniz de, sizin  günahtan  daha beter olan  bir  işi yapmanızdan  korkarım:  O da kendini beğenmişliktir." Bişir bin Mansur bir gün gayet fazla namaz kıldı. Bir kimse onun ibadetine bakıp taaccüp etti. Bişr selam verince, “Ey delikanlı, taaccüp etme. Şeytanın ne kadar ibadet ettiğini ve sonunun ne olduğunu bilirsin.” dedi.

Bil ki, kendini    beğenmişlik  insanı  birçok felakete  sürükler.   Bunların  başında kibir gelir.   Kendini başkalarından hayırlı zanneder. Diğer felaketleri şöyle sıralayabiliriz:
Günahları düşünmemek. Hatırladığı günahların da affı için uğraşmamak.
Şükretmemek, şükre ihtiyacı olmadığını sanmak.
İbadete zarar veren şeyleri bilmemek; öğrenmeğe de çalışmamak.
Kendini kusursuz bulmak ve bir zarara uğramayacağını zannetmek.

KENDİNİ BEĞENMİŞLİĞİN Ve NAZLANMANIN ASLI

Yüce Allah'ın ilim ve ibadette başarılı kıldığı ve diğer nimetlerini verdiği kimse, o nimetin elinden çıkmasından korkarsa kendini beğenmiş olmaz. Korkusu bulunmaz bile. O ilim ve ibadetin kendi sıfatı değil de Yüce Allah'ın kendisine bağışlamış olduğu bir nimet sayar ve bunun için sevinirse yine kendini beğenmişlik yapmış sayılmaz. Fakat eğer o ilim ve ibadeti Allah'ın nimeti değil de kendi sıfatı gibi kabul ediyor ve seviyorsa üstelik elden çıkmasından da korkmuyorsa o zaman kendini beğenmişlik olur. Eğer bu kendisine verilenlerden dolayı Yüce Allah üzerinde hakkı olduğunu düşünüp, yaptığı ibadeti Yüce Allah yanında kabul edilmiş bilirse o zaman nazlanmış olur. Buna idlâl denir.

Bir kimseye bir şey verilir de "Bu verdiğim ne büyüktür, değerlidir" diye düşünülürse, kendini beğenmişlik olur. Bunun yanısıra da bir de hizmet ve karşılık beklenirse o zaman idlâl olur. Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Bir kimse kıldığı namazla idlâl yaparsa yani nazlanırsa, namazı kılmamış gibi olur." Yine buyuruyor ki: "Kişinin gülüp de taksiratını itiraf etmesi, ağlayıp da, ağlamasını büyük bir iş saymasından hayırlıdır."

Kendini Beğenmişliğin İlacı
Kendini beğenmişlik, yalnız cahillikten ileri gelen bir hastalıktır. İlacı da yalnız bilgidir. Yaptıklarımı ilim ve gücümle meydana getirdim diyen, iş yaptığı gücün, iradenin ve organların nereden geldiğini bilmiyor mu? "İlim ve amel benim irademle oluyor" diyen, o irade ve isteği nereden getirmiştir, kim kazandırmıştır? Demek ki bütün bunlar Yüce Allah'ın nimetleridir. O halde kendini beğenmişlik, çok cahil olmaktan ileri gelir. Zira Allah istemeden insanın hiçbir şeye gücü yetmez. Öyleyse yapılacak şey, Yüce Allah'ın ihsanına hayret etmektir.  Eğer derse ki, Allahü Teala’nın zatının, celalinin ve  sıfatlarının kemalini idrak ettiğim için Allah’ın sevgisi benim kalbime atılmıştır. Cevabında denir ki, bu marifeti ve bu idraki sana kim verdi? Bunların hepsi Allahü Teala’nın fazl u ihsanından olunca ucub, seni yaratan  bu sıfatları sende meydana getiren ve sana kudret, irade, istek veren Allah’ın ihsanına olmalıdır. Sen ortada hiçbir şey değilsin. Ve sen Allahü Teala’nın kudret ve iradesine yol ve güzergahtan başka bir şey değilsin. o halde ucub değil şükretmelisin.

SORU: Yapılan ibadetleri insan yapmıyor. Allah'ın isteği ve lütfuyla oluyorsa, neden sevaba kavuşur? Oysa ibadetlere karşılık olarak sevap verileceği şüphesizdir. Bu ibadeti de insan kendi isteğiyle yapar.
CEVAP: İnsan aslında Yüce Allah'ın kudretine geçit olmaktan başka bir şey değildir. Yüce Allah "Sen atarken sen atmadın, belki Allah attı." buyurmaktadır.
Yüce Allah insanın hareketini ilim, kudret ve iradeden sonra yarattığı için, insan kendi vücudunda hareket meydana geliyor sanır. Bu konunun anlaşılması zordur. Tevhit ve tevekkül konularında genişçe izah edilecektir. Amel'in, insan kudretinin sonucu olarak meydana geldiğini farzetsek bile, bu amel yine de ilimsiz, iradesiz ve kudretsiz mümkün değildir. O halde amelin anahtarı bu üç şeydir. Bunların üçü de Allah vergisidir. 
İçinde çok değerli şeyler bulunan bir kasa anahtarı olmadan açılamaz. Eğer kasanın sahibi İçinde çok değerli şeyler bulunan bir kasa anahtarı olmadan açılamaz. Eğer kasanın sahibi anahtarı birine verip de içindekilerin! almasını söylese, o da elini uzatıp alsa, bunu o mu kazanmış olur, yoksa kasanın sahibi mi ona bağışlamış olur? Şüphesiz ki kasanın sahibi ona bağışlamış olur. Zira eğer o anahtarı vermeseydi, alınması imkansız olurdu. O halde önemli olan anahtarın adama verilmesi ve o sebeple değerli eşyaya kavuşmasıdır. Tıpkı bunun gibi amellerin anahtarı da Yüce Allah vergisidir. Öyleyse bu anahtarı veren Yüce Allah'ın fazilet ve ihsanına şaşkınlık göstermek gerekir. Zira lütuf ve ihsan hazinesinin anahtarını sana bağışlamış. Oysa bu anahtarı fasıklardan esirgediği gibi onlara günah anahtarını vermiştir.

GAFLET, DALALET Ve GURURUN İLACI

Ahiret saadetinden mahrum olan, dinin emrettiği yolda yürümediği için mahrum olur. Din yolunda gitmemek ya bilmemekten ya da yapamamaktan ileri gelir. Yapamayan, nefsinin arzularına esir olup, onun emirlerinden çıkamamaktan yapamamaktadır. Bilmeyen de habersiz olduğu için bitmemiştir, yahut da bilmiştir de anlayışında bazı sapmalar meydana geldiği için hak yolunu elden çıkarmıştır. Güçsüzlükten dolayı din yolunda yürüyemeyenin durumu, üzerinde zor ve aşılmaz geçitler bulunan, kendisi de güçsüz olduğu bu engelleri aşamayan insanın durumuna benzer. Din yolundaki engeller şunlardır: Makam ve itibar, mal ve servet, mide ve cinsi arzular. Güçsüz insan bu geçitlerden birisini aşar, ikincisine takılır veya ikinciyi de aşar, üçüncüsüne takılır. Böylece bütün geçitleri aşamadığı için gayesine kavuşamaz.

Bilmemekten ileri gelen isyan (din yoluna uymamak) ise üç çeşittir:
    a)    Gafil ve habersiz  olmak.  Buna cahillik denir.  Bu, bir yol başında uykuya   dalıp kervanı kaçıran ve başkası tarafından uyandırılmadığı takdirde mahvolan kimseye benzer.
     b)    Dalalette olmak. Buna sapıklık denir. Bu da gayesi doğu tarafına olup, yüzünü batıya çevirerek batı tarafına gidenin    durumuna benzer. Bu çeşide uzak dalalet denir. 
    c)    Gururlu olmak. Buna da aldanmak denir.

Gaflet Ve Cahilliğin İlacı

İnsanların çoğu gafletten dolayı Allah'tan uzak kalmıştır. Belki insanların yüzde doksan dokuzu bu durumdadır. Gafletin anlamı, ahiret işlerinden habersiz olmak, onu hatırlamamaktır. Eğer haberdar olsalardı, kusur yapmazlardı. Zira insan yaratılışında sıkıntılara katlanmak pahasına da olsa, tehlikelerden kaçınma eğilimi vardır. Bu tehlikeler de ya Peygamberlerden, ya onların varisleri olan alimlerden öğrenilir. Yol başında uyuyakalan yolcunun kurtuluşu, ancak şefkatli ve uyanık bir kimsenin yetişip onu uyandırmasıyla mümkün olur. O şefkatli kimseler de Peygamberler ve onların vekilleri olan alimlerdir. Bütün Peygamberler, gaflet uykusunda bulunanları uyandırmak için gönderilmişlerdir. Nitekim, Yüce Allah buyuruyor ki: "Babaları uyarılmamış, gaflette olan bir kavmi uyandırmak için seni gönderdik." (Yasin, 6) Yüce Allah buyuruyor ki: "Şüphesiz ki, insan zarardadır." (Asır, 2) Yani Ey Muhammed, seni insanları gaflet uykusundan uyarman ve zararda olduklarını söylemen için gönderdik. Yüce Allah buyuruyor ki:"Artık kim azgınlık edip kafir olursa, (ahiret yerine) dünya hayatını tercih ederse, şüphesiz ki cehennem öyle kimselerin varacağı yerdir. Fakat kim Rabbinin azametinden kendini, nefsi ve şehevi arzularından alıkoymuşsa, mutlaka onun varacağı yer cennet olacaktır." (Naziat, 37-41)
Yani dünyaya yönelip arzularına uyan mutlaka cehenneme düşer. Zira cehennem bir kuyu, nefsi arzular ise bunun üzerine örtülmüş bir hasırdır. O hasır üstünden yürüyen mutlaka kuyuya düşer. Arzularına karşı koyan da cennete girer. Şehvet ve arzular, cennet yolu üzerindeki geçitler durumundadır. O geçitleri aşan mutlaka cennete girer. Bunun için, Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Cennet sevilmeyen şeylerle, cehennem de arzu ve şehvetleriyle kuşatılmıştır."

    Kişinin Kendine Hüsn-i Zan Etmesinin Zarar ve İlacı     

    Bil ki kendisine hüsn-i zan edenler mağrurdurlar. İlim ve ibadetle uğraşıp delalet perdesini yırtanlar çok azdır. Çünkü insanların yüzde doksan dokuzu mağrur olanlardır. Yine buyurur ki, “Nefsinin arzularını vermeyen kurtuldu.” (Şems, 9) yani kurtulanlar temizlenenlerdir, buyuruyor. Cennete girenler, arzularına muhalefet edenlerdir, buyruluyor. Arzularına muhalefet etmenin farz olduğunu bilenlerdir, buyurmuyor.

    Kıyamet gününde, ilmiyle amel etmeyen alimlerin azabından daha büyük bir azap yoktur. 
    Bir sınıf da vardır ki ilminde ve amelinde kusur etmemişlerdir. Bütün zahiri amelleri yerine getirmişlerdir. Fakat kalp temizliğinden gafil olmuşlardır ve içlerindeki kötü ahlakı çıkarmamışlardır. Riya edip kibirlenirler. Kendi akranına hased edip reislik isterler.

Bunların hepsi kalp halleridir. Dil ucunu oynatmanın faydası yoktur. Onun hali şu kimsenin haline benzer ki bir padişah ona içinde çeşitli emirlerin bulunduğu bir ferman yazar. O da oturup o mektuptaki ibareleri okuyup ezberler ve onun manalarından gafil kalır. Bir sınıf da bütün zahiri amelleri yerine getirir. Fakat bir günde mesela bin rekat namaz kılarlar ve binlerce tesbih ve vird okurlar. Geceleri de oruç tutarlar. Fakat kötü ahlaktan temizlenmek için iç tarafa bakmazlar. Onların içi kibir, hased, riya ve ucubla doludur. Genellikle bu kimseler kötü huylu olup Allah’ın kullarına hışımla hitap ederler. Sanki hepsiyle düşmanlığı vardır. Şunu bilmiyorlar ki fena huy ibadeti yok eder ve bütün ibadetlerin başı güzel ahlaktır. Bu bedbahtlar güya kendi ibadetleriyle insanlara minnet ederler, onlara hakir nazarla bakarlar ve kimse onlara dokunmasın diye onlardan uzak dururlar.     
    Tasavvufun başlangıcı üç dereceye kavuşmaktır. Birinci derece nefsini yener. Onda ne şehvet ne hışım kalır. Belki gaye hışım ve şehvetin mağlup olmaları, şeraitin haricinde tasarrufa kadir olmamalarıdır. İkinci derece dünya ve öbür dünya hatırdan çıkmalıdır. Bunun manası his ve hayal alemini geçmeleri demektir. His ve hayale gelen her şeye hayvanlar da ortaktır. Zira hissedilen ve hayal edilenlerin hepsinde gözün, fercin ve midenin arzusu vardır. Cennet de hayal aleminin dışında değildir. Üçüncü derece onu tamamiyle Allah’ın cemali ve kemali kuşatmış olur. 
    Zenginlerin ve dünya adamlarının gururudur. Bu sınıf içinde gururlu ve boş iddia sahipleri çoktur. Bazıları malını mescit, kervansaray ve köprüye harcar. Bazen harcadıkları malı haramdan kazanmış olurlar. Farz olan onu sahibine vermek iken sahibine vermeyip bunların yapısına harcarlar. Böylece günahları artmış olur. Ama kendileri iyi bir şey yaptıklarını düşünürler. Bir sınıf da helalinden kazanıp harcarlar. Fakat maksatları Allah için olmazsa riya olur. Bir dirhem harcarsa adının tuğlaların üzerine  yazılmasını ister. Eğer ona adını yazma yahut başkasının adını yaz, deseler canını almak kadar ona zor gelir. Bunun riya olduğuna delil şudur ki akraba ve komşularından bir dilim ekmeğe muhtaç olanlar var iken bu yapılara harcadığını bunlara vermek daha faziletli iken onlara vermez. Zira onların alnına bunu şeyh filan yaptı, ömrü uzun olsun yazmak mümkün olmaz.

    Bir sınıf da o kadar cimridirler ki zekattan başka bir şey vermeye razı olmazlar. Dünya ehlinin bu gururları çok olur. Hiçbir sınıf bir nevi gururdan kurtulamaz. Ancak bu kitapta anlatıldığı gibi ilim tahsil etmiş olan böylece taatın afetlerini, nefsin gururlarını, şeytanın hile ve tuzaklarını anlamış olan Allah’ın sevgisi onun kalbine galip olup zaruret miktarından fazla dünya arzusunu bertaraf eden ölümü hazır bilip ölüm azığından başka bir şeyle meşgul olmayan kimse müstesnadır. Bunlar da ancak Allah’ın kolaylık verdiği kimselere kolay olur.

DÖRDÜNCÜ RÜKÜN: KURTARICI SIFATLAR (Münciyat)

TEVBE
Yüce Allah'a sığınmaya tevbe tenir. Müridlerin ilk adımı ve Allah yolunda yürüyenlerin yolunun başlangıcı tevbedir. Hiçbir insan tevbesiz kalamaz. Zira doğumdan ölüme kadar günahtan uzak olmak yalnız meleklere mahsustur. Günah ve isyana gömülmek, bir ömür boyu Yüce Allah'ın emir ve yasaklarına aykırı davranmak ta şeytanın görevidir. Tevbe ederek günahtan vazgeçip, taat yoluna dönmek ise Adem (a.s.) ile onun çocuklarının işidir.
İnsanların bütün ömürleri boyunca ibadetle uğraşmaları mümkün değildir. Zira ilk yaratılışta eksik ve akılsız yaratılır. Sonra kendisine şeytanın aleti olan şehvet ve arzular verilir. Daha sonra da meleklerin nurundan olan ve şehvetlerin düşmanı bulunan akıl ile donatılmıştır. Böylece önce şehvetler insanı istila edip kalp kalesini ele geçirmiş, sonra yakınlık ve ilişki kurmuş, en sonunda da akıl ortaya çıkınca bu kaleyi fethedip onu şeytanın hükmünden kurtarmak için tevbe ve nefisle mücadeleye ihtiyaç doğmuştur.
Demek ki tevbe insanlara muhakkak lazımdır ve din yolunda ilerleyenlerin ilk adımıdır. Şeriat aklı ile gaflet uykusundan uyanıp din yolunun doğru ve yanlış yönleri ayırdettikten sonra tevbeden daha önemli bir farz yoktur. Zira tevbenin manası, dalalet yolundan dönüp hidayet yoluna başlamaktır.

Tevbenin Üstünlüğü ve sevabı
Hz. Ömer’den rivayet edildiğine göre, Rasulullah buyurur ki, “Tevbe ediniz. Ben her gün yüz kere tevbe ederim.” Yine rasulullah buyurdu ki, “İnsanlardan günah işlememiş kimse yoktur. Fakat günah işleyenlerin hayırlısı da tevbe edenlerdir.” Yine buyurdu ki, “Günahtan tevbe eden kimse günah işlememiş gibidir.” Yine buyurdu ki, “Bir günahtan tevbe etmek onu hiçbir zaman yapmamaktır.”

Tevbe Herkese Her Zaman Farzdır
Tevbe herkese her zaman farzdır. Zira buluğa eren kimse eğer kafir ise tevbe etmesi farz olur. Şayet müslüman ise ve müslümanlığı ana-babasından gördüğü için kabul etmişse -sadece dili ile söyleyip kalbinin bundan haberi yoksa - o gafletten tevbe etmesi ve kalben tevbenin aslından haberdar olması farzdır. Bununla kelam ilminde bildirilen delilleri bilecektir demek istemiyorum. Onları öğrenmek herkese vacip değildir. Anlatmak istediğimiz, iman sultanının kalpte galip ve hakim kılacak ve onun emrinde bulunacak imandır. Onun kalbe hakim olmasının belirtisi, beden ülkesinde meydana gelen şeylerin şeytan emriyle değil, iman emriyle cereyan etmesidir. Vücut günah işlediği sürece, iman tam değil demektir. Nitekim, Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Bir kimse zina yaparken veya hırsız bir şey çalarken mü'min değildir." Bundan gaye o anda kafir olur, demek değildir. İmanın birçok dalları ve şubeleri vardır. O dallardan biri de zinanın öldürücü bir zehir olduğunu bilmektir. Akıllı bir kimse ise bile bile zehir içmez. O halde zina esnasında şehvet onun imanının bir dalını yok etmiştir. Yahut şehvetin koyu karanlığından iman nuru görünmez olmuştur. Demek ki, ilk önce küfürden tevbe etmek gerekir. Kafir olmayan gelenek ve görenek şeklinde olan imandan tevbe etmelidir. Görenek şeklinde de değilse, günah işlemekten kurtulamayacağı kuvvetli bir ihtimaldir. Bundan da tevbe etmek farzdır. Görünür bir günah işlemese bile kalbi kıskançlık, kibir gösterir veya ikiyüzlülük gibi insanı felakete sürükleyen günahlardan kurtulamaz. Bunların hepsi kalbin pislikleri ve günahların kaynaklarıdır. Bunların her birini itidal derecesine getirip, şehvetleri akıl ve dinin emrine sokuncaya kadar, bunlardan tevbe etmek farzdır. Bu da ciddi bir çalışma ve uzun bir mücahede ile elde edilir.

Bunlardan hiç birisi olmasa bile vesvese, hatıra ve düşüncelerden arınık olamaz. Bunlardan da tevbe etmek farzdır. Bundan da kurtulsa, bazı zamanlar Yüce Allah'ı anmayı unutur. Bundan tevbe etmek farzdır. Zira bütün noksanlık ve kusurların esası, bir an için olsa Yüce Allah'ı unutmaktır. Devamlı zikir ile meşgul ise, zikirde de değişik dereceler vardır. O derecelerden her biri, kendisinden üstün olana göre noksandır. O halde daha yükseği mümkün iken eksiği ile yetinmek zarardır. Bundan da tevbe etmek farzdır. Bunun için; Peygamberimiz (s.a.v.) "Ben bir günde yüz kere tevbe ederim." buyurmuştur. Bundan anlaşılıyor ki, Peygamberimiz (s.a.v.) devamlı yükselmekte olup, hangi makama çıksa, ondan daha yüksek bir makam görür ve bulunduğu dereceden tevbe ve istiğfar ederdi. Bu bir akçe elde edince sevinen birinin durumuna benzer. Eğer bir altın kazanacak iken bir akçe ile yetinirse üzülür ve bu kusurlu davranışına pişman olur. Altını elde edince öyle sevinir ki bunun ötesinde bir sevinç olmadığını sanır. Oysa altından daha üstün cevher vardır ve eğer cevheri elde etmesi mümkün olur da altınla yetinirse yine üzülür ve pişmanlık duyar. Bunun için "Hayır sahiplerinin(ebrar) iyilikleri, büyükler(mukarreb) için kötülük sayılır." denilmiştir.

Bunun için kıyamet gününe "aldanma günü" denilmiştir. Zira hiç kimse aldanmamış olmaz. İbadet etmeyen "Niçin etmedim?" eden de "Niçin daha fazla yapmadım?" der. Bunun için peygamber ve veliler kıyamette hasret ve pişmanlık çekmemek için, ibadet yapabildikleri zamanın bir dakikasını bile kaçırmazlardı. Yemek yemenin haram olmadığını Peygamberimiz (s.a.v.) bilmiyor muydu ki aç duruyordu? Hz. Aişe (R.Anha) diyor ki: "Elimi Resulullah'ın mübarek karnı üzerine koydum. Çok zayıf olduğu için acıdım ve ağladım. Canım sana feda olsun ya Resulullah, dünya yemeğinden doya doya yesen ne olur, dedim. Resulullah şöyle buyurdu. Ey Aişe! Benden önceki peygamber kardeşlerim "ulu'l-azm (sıkıntılara sabredici) idiler. Bundan dolayı da çok mükafat ve derecelere kavuştular. Dünyadan nasip alırsam derecemin düşmesinden korkarım. Onun için birkaç gün sabretmeyi, o kardeşlerimin derecesine kavuşmamaya tercih ederim."
Zahiri fetva başka, takva yolu başkadır. Din yolunu en iyi bilen "sıddık"ların, onca sıkıntıya boş yere katlandıkları sanılmasın. O halde zahiri fetvaya yapışıp kalmamak lazımdır. Bütün bunlardan kulun hiçbir tevbeden boş olmaması gerektiği anlaşılıyor. Yüce Allah buyuruyor ki: "Yoksa devamlı olarak günah işleyip de ölüm gelince "ben şimdi tevbe edeyim" diyen adamın tevbesi kabul edilmez." (Nebe, 18)

Tevbenin Kabulü

Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki:"Her kötülüğün arkasından bir iyilik yap; onu silsin.", Yine buyuruyor ki:"Ucu göğe değecek kadar çok günah işlesen de, tevbe ile affolunur.", Yine buyuruyor ki: "Bazı kullar günah sebebiyle cennete girerler." Bu nasıl olur ya Resulullah diye sorduklarında şöyle buyurdu: "Kul bir günah işleyip pişman olur ve pişmanlık üzerinde kalırsa, mutlaka cennete girer. Şeytan da, keşke onu günaha soksaydım, der." Bir Habeşistanlı "Ya Resulullah, ben çok büyük günahlar işledim. Benim tevbem kabul olur mu?" dedi. Peygamberimiz (s.a.v.) "Kabul olur" buyurdu. Habeşli bunu duyunca döndü gitti. Sonra geri geldi ve "Ben o günahları işlerken, Rabbim beni görüyor muydu?" dedi. Resulullah "Evet görüyordu" buyurdu. Haşebli feryad etti ve düşüp can verdi.

KÜÇÜK VE BÜYÜK GÜNAHLAR

Günah işlendiği için tevbe edilir. Günah ne kadar küçük olur ve devamlı olmazsa, telafisi de o kadar kolay olur. Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Farz namazlar, büyük günahlar dışında, bütün günahlara kefarettir. Cuma namazı da öbür cumaya kadar büyük günahlar dışında bütün günahlara kefarettir." Yüce Allah buyuruyor ki: "Eğer büyük günahlardan sakınırsan, küçük günahlarını affederim." (Nebe, 31) O halde büyük ve küçük günahların hangileri olduğunu bilmek farzdır. Büyük günahların hangileri olduğu hususunda sahabe-i kiram ihtilafa düşmüşlerdir. Ebu Talib-i Mekki diyor ki: "Sahabenin bildirdiği hadis ve sözleri topladım. Buna göre on yedi büyük günah vardır:

Dördü kalptedir: 1-Küfür (Allah'ı inkar etmek), 2- Küçük olsa bile bir günaha devam etmek. (Devamlı olarak bir kötülük yapıldığı halde, bir defa bile olsa tevbe etmeyi düşünmemek.) 3- Yüce Allah'ın rahmetinden ümit kesmek. 4- Allah'ın mekrinden emin olmak. Yani ben affedilmişim diye emin olmak.

Dördü dildedir: 1-    Yalancı şahitlik. (Hakkın yerine gelmesine engel olur.) 2- Temiz birisine "zina yapıyor" demek. Zira bu had cezasını gerektirir. 3- Yalan yere yemin etmek. 4- Sihir yapmak.

Üçü mide ile ilgilidir: 1- Sarhoşluk veren herhangi bir şey içmek. 2- Yetim malını yemek. 3- Faiz yemek.

İkisi cinsi organlarla ilgilidir: 1- Zina.  2- Livata (homoseksüellik)

İkisi el ile ilgilidir: 1- İnsan öldürmek. 2- Hırsızlık yapmak. 
Biri ayak ile ilgilidir: Kafirlerle   savaşmaktan   kaçınmak.   (Kafirler   iki   katları sayısında olsa  bile müslümanların kaçması caiz değildir. Fakat iki kattan daha fazla olursa kaçmak caizdir.)
Biri vücutla ilgilidir: Ana - babaya karsı gelip onları üzmek.

Küçük Günah Nasıl Büyür

Küçük günahların affedilme ümidi daha çoktur. Fakat şu altı sebeple küçük günahlar büyük günah olur:
    1- Küçük günahı sürekli  işlemek. Daima dedikodu yapmak, sürekli ipekli  elbise giymek veya devamlı oyun-eğlence ile ilgili  şeyler dinlemek gibi. Küçük de olsa devamlı günah  işlemek kalbi karartır. Bunun tersine devamlı itaat de kalbi aydınlatır. Onun için, Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Amellerin hayırlısı, az da olsa devamlı olanıdır." Küçük günaha tutkun olan kimse, daima istiğfar edip pişman olmalı, bir daha yapmamayı azmetmelidir. "Büyük günah istiğfar ile küçük günah olur, küçük günah ise devamlı işlenirse büyük günah olur" diye bir söz vardır.
    2- İşlenen günahı küçük görüp  önemsiz gözüyle  bakmakla günah büyük  olur. Günahı  küçük görmek gafletten ve  günaha alışkın olmaktan ileri gelir. Aynı zamanda imanın kuvvetli olmadığını ve kalbin kararmış olduğunu gösterir. Kalp zamanla büyük günahları da küçük görmeğe başlar. Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Mü'min günahını, tepesine dikilmiş bir dağ gibi görüp üzerine düşeceğinden korkar. Münafık ise günahını burnuna konup beklemeden hemen uçup gidecek sinek gibi görür." “Günahın küçük olmasına bakma. O günahı işlemenin Allah’ın emrine karşı gelmek olduğuna bak. Kul ne kadar Allah’ın celalini ve kibriyasını bilirse o kadar küçük günahı büyük görür.

DOĞRU TEVBENİN ŞARTI Ve BELİRTİSİ

Tevbenin aslı pişmanlık, sonucu ise bir daha günah işlemeyeceğine dair meydana gelen iradedir. Pişmanlığın belirtileri, devamlı kaygı duymak, üzülmek, hasret çekmek, keşke yapmasaydım demek, ağlayıp yalvarmaktır. Günahtan dolayı bir pişmanlık ve korku duymayanın imanı henüz günah afetlerinden kurtulmamış demektir. Bu korku ve üzüntü ne kadar kuvvetli olursa günaha kefaret olması da o kadar büyük etkisi olur. Zira kalpte günahın meydana getirdiği pası, hasret ve pişmanlık ateşinden başka bir şey eritip silemez. Vahiy geldi ki: “Celalim hakkı için, onun kalbinde günahların lezzeti olduğu müddetçe eğer bütün gök ehli ona şefaat etse yine kabul etmem.” Zira tevbe eden kimse şüpheli yemeklerden el çekmedikçe tevbesi tamam olmaz. İhtiras ve şehvet duygularını kırmadıkça da şüpheli şeylerden el çekemez.

Dünyadaki her sevinç ve neşenin kefareti onu dünyadan usandırıp soğutan üzüntü ve sıkıntıdır. Zira her sevinç ve rahatlık sebebiyle kalp dünyaya bağlanır. Ve her türlü üzüntü ve sıkıntı sebebiyle de kalp dünyadan ayrılıp ondan nefret eder. Bunun için hadiste, “Müminin ayağına diken batması dahil başına gelen bütün sıkıntılar onun günahına kefaret olur.” buyurur. Rasulullah yine buyurur ki, “Bazı günahlar vardır ki üzüntüden başka hiçbir şey ona kefaret olmaz.” Başka bir rivayette de “Çoluk çocuk geçiminin sıkıntısından başka bir şey ona kefaret olmaz.” buyrulmaktadır.

Tevbe Hakkında Çeşitli Bilgiler

Tevbede kararlı iken bir günah işleyen kimse, su sekiz şeyi yaparsa günahına kefaret olur:
Dördü kalple ilgilidir: Tevbe etmek veya tevbeye azmetmek. Onu işlememeyi sevmek. Ondan dolayı cezalandırılmaktan korkmak.  Affedilmeyi ummak.
Dördü vücutla ilgilidir: İki rekat namaz kılıp namazdan sonra yetmiş kere istiğfar etmek. Yüz defa Sübhanallah'il Azim ve bihamdihi demek. Elinden geldiği kadar sadaka vermek. Bir gün oruç tutmak. Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Gizli bir günah işleyince, ona kefaret olarak gizli bir taat yap. Aşikar bir günah işleyince ona karşılık aşikare bir taat yap." Yalnız dil ile söylenip, kalbin katılmadığı tevbenin pek faydası olmaz. Kalbin katılması, tevbe anında korkup yalvarması, pişmanlık ve mahcubiyet duyması ile olur. Ama kalbin haberin olduğu tevbe tamamen boş değildir. Az da olsa faydası vardır. Hiç olmazsa dili kötü konuşmalardan korur.

Yarın, öbür gün tevbe ederim diye tevbeyi geciktirene, yarınki günün gelmesi elde değildir, belki yarın gelmeden sen ölürsün. demelidir. Hadiste, “Cehennem çukuru tevbeyi geciktirenlerdir.” buyrulur. Yine ona, “Bugün niçin tevbeyi geciktiriyorsun? Eğer şehvetleri bırakmak zor olduğu için geciktiriyorsan yarın da zor olacaktır. Zira Allahü Teala şehvetleri bırakmanın kolay olduğu bir gün yaratmamıştır. Sen şu kimseye benzersin ki ona bir fidanı kökünden kopar, dediklerinde o fidan kuvvetli, ben zayıfım. Sabredin, gelecek yıl koparırım. der. Ona denir ki, ey ahmak gelecek yıl, fidan daha da büyüyüp kuvvetlenecek ve sen de daha da zayıflayacaksın. Şehvetlerin ağacı da onun arzusu gibi gittikçe her gün daha da kuvvetlenir ve sen de ona muhalefet etmekten daha da aciz olursun. O halde  ne kadar erken bıraksan o kadar kolay olur.” demelidir.  

SABIR ve ŞÜKÜR

Tevbe, sabır olmadan mümkün olmaz. Hatta hiçbir farzı eda etmek ve günahlardan el çekmek sabırsız mümkün değildir. Bunun için Resulüllah'a "İman nedir?" diye sorduklarında şöyle buyurdu: "Sabırdır." Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Sabır, imanın yarısıdır." Kur'an-ı Kerim'de Yüce Allah sabrı yetmiş veya daha çok yerde zikretmektedir. Bu da sabır ve faziletin üstünlüğünü gösterir. Hatta din yolun lider olmayı sabırlı olmaya bağlamakta ve söyle buyurmaktadır. "İsrail oğullarından da (dinlerinde) sabrettikleri için emrimizle insanları doğru yola götürecek imamlar (önderler) tayin etmiştik. Onlar ayetlerimizi (Tevrat'ı) çok iyi biliyorlardı." (Secde, 24) Yüce Allah buyuruyor ki: "Sabredenlere, ahirette sayısız mükafatlar verilir." Yüce Allah sabredenlerle beraber olduğunu belirtiyor ve buyuruyor ki: "Elbette sabredenlerle beraberim." (Bakara, 153)

Yüce Allah buyuruyor ki: "Onlara Rablerinden salavat ve rahmet vardır ve onlar hidayet bulanlardır." (Bakara, 157) Ayeti celilede görüldüğü gibi Yüce Allah sabredenlerden başka hiç kimsede salavat, rahmet ve hidayetin üçünü birden toplamamıştır. Sabır çok büyük bir şey olduğu için Yüce Allah onu herkese değil, belki dostlarından yalnız az bir kısmına nasip etmiştir.  Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Size en az verilen şey yakin ile sabırdır. Bu iki şey kendisine verilen kimsenin (nafile) namazı ve (nafile) orucu çok olmasa bile ona "korkma" diye müjde ver." Yine  buyuruyor ki: "Sabır   gizli hazinelerden bir hazinedir. Eğer sabırlı bir insan olsaydı, çok cömert olurdu." Peygamberimiz (S.A.S.) buyuruyor ki: "Yüce Allah sabırlı kullarını sever."

Sabrın Aslı

Sabır insanlara mahsustur. Hayvanlarda sabır yoktur. Zira hayvanlar çok noksandırlar. Meleklerin ise sabra ihtiyaçları yoktur. Çünkü çok kamil ve şehvetten emindirler. O halde hayvan şehvet ve isteklerinin esiridir. Onların şehvet ve arzularından başka istekleri yoktur. Melekler de Allah'ın aşkına dalmışlar. Onları o aşktan alıkoyan bir şey yok ki onu defetmek için sabıra muhtaç olsunlar.
Ama insanlar başlangıçta hayvanlık sıfatı üzerine yaratılmıştır. Zira ona yiyecek, giyecek, süs, oyun, eğlence ve arzular musallat edilmiştir. Büyüyüp buluğ çağına erince, onda meleklerin nurunda bir nur meydana gelir. O nur ile işlerin sonunu görür. Onun için iki tane de melek görevlendirilir. Bu meleklerden biri ona yol gösterir. Meleğin nurundan bir nur alan genç işlerin sonucunu anlayıp, doğru yanını görür. Böylece kendini tanır. Yüce Allah'ın varlığını idrak eder. Şehvetlerinin farkına varır, zararlarını anlar ve ondan uzak durmaya çalışır. İşte bunun için ona güç gereklidir. Yüce Allah diğer meleği ona kuvvet verip destek olması için görevlendirir ve böylece zararlı şeylerden el çekmesi mümkün olur. Şu halde şehvet ve istekler şeytanın askerleri, onlara karşı koyma arzusu da meleklerin askeridir. Şehvetlere karşı koyma arzusuna dini istek, dünyevi şehvet ve arzulara da nefs diyelim. Bu iki asker arasında devamlı mücadele vardır. Dini isteğin, nefse karşı koyabilmesine sabır denir. Nefsi mağlup etmesine zafer denir. Birbirleriyle kavga ve mücadele ettikleri sürece, nefisle cihad denir. O halde sabrın anlamı, dini isteğin, nefs isteği karşısında direnmesidir. Dini isteğin galip gelmesi insanı saadete, nefs isteğinin galip gelmesi ise insanı felakete götürür. Ancak sabretmeden, yani din isteği, nefs isteğine karsı koymadan, onunla savaşmadan saadete kavuşmak mümkün değildir. Bu savaş ile uğraşmayan kimse emri nefsin hakimi olan şeytana bırakmıştır.
İman iki şeyden meydana gelmiştir. Biri ilim (bilmek) hali diğeri de amel hali'dir. Ameli sabırsız elde etmek mümkün değildir. Onun için sabır, imanın yarısıdır. Sabır iki cins şeyden meydana gelir. Şehvete sabretmek. Öfkeye sabretmek. Şehvete oruç tutarak sabredilir. Bu itibarla oruç sabrın yarısıdır. Mü'minin ameli sıkıntılara sabır ve nimete şükürdür. Bu sebepten de sabır imanın yarısıdır. Fakat sabır daha zordur. Bu itibarla sabır imanın tamamı olur. Nitekim Resulullah "İman sabırdır." buyurdu. Yani imanın en zor olan kısmı sabırdır.

Nimete sabretmek, ona gönül bağlamak, sevinmemek ve onun ariyet olup çabuk elden çıkacağını bilmektir. Hatta onu hakikatte nimet olarak bilmemektir. Zira kıyamette kendi derecelerinin noksan olmasına sebep olur. O halde her nimetin şükrü ile meşgul olmalı, Hak Teala’nın hakkını ödemelidir. Bu hak gerek mal ile gerek beden ile ilgili olsun. Hem malik olduğu her nimetin bir miktarını Allah için vermelidir. O halde bunların her birinde sabra ihtiyaç vardır. İyi amel gibi kendi isteğiyle olan şeylerde sabra ihtiyaç vardır. Zira bazı ibadetler tembellik sebebiyle zor gelir. Günahlardan el çekmekse sabırdan başka bir şeyle olmadığı malumdur. İnsanların elinden ve dilinden gelen eza gibi.

Yüce Allah buyuruyor ki: "Müşriklerin yalanlarına sabredip uzlet et ve onların cezalarını Allah'a bırak." (Müzzemmil,10), "Eğer size bir eziyet yaparlarsa, siz de aynısı ile karşılık veriniz. Ancak sabretmeniz daha iyidir." (Nahl, 126) Rasulullah buyuruyor ki, “Bir kimse sizi bir şeyden mahrum ederse siz ona ihsanda bulununuz. Size kötülük yapana siz iyilik yapınız.” Rasulullahın buyurduğu bu sabır sıddiklerin derecesidir. 
Yine Davud(a.s.) diyor ki, “Allahü Teala buyurur ki, bedenine, malına ve çocuklarına musibet verdiğim kimse bunu güzel bir sabırla karşılarsa ona hesap sormaya ve onu haşir divanında cehennem ateşine göndermeye haya ederim.” Rasulullah buyurur ki, “Sabırla genişlik beklemek ibadettir.”
Peygamberimiz (S.A.S.) buyuruyor ki: "Allah'ı yüceltmenin bir yolu da, hastalık halinde ondan şikayet etmeyip belaları gizlemektir." Resulullah, oğlu İbrahim vefat edince ağladı. "Bunu yasaklamadınız mı? Ya Resulullah!" dediklerinde şöyle buyurdu: "Hayır, bu merhamettir. Yüce Allah merhametli olan kimseye merhamet eder." 
Kulun her durumda sabra ihtiyacı olduğu anlaşıldı. Bütün şehvetlerden kurtulup yalnızlığa çekilen kimsenin bile kalbinde dağınık vesvese ve düşünce meydana gelebilir ve onu Yüce Allah'ın zikrinden alıkoyar. Bu düşünceler mubah olsa bile ömrünün boş geçmesine sebep olur. Bunlardan kurtulmanın çaresi dua ve tesbihlerle uğraşmaktır. Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Yüce Allah boş duran gençleri sevmez." Boş duran gencin kalbi şeytanın vesvesesinden boş kalmaz. Kendini bu vesveseden kurtarmak için bir meslekle uğraşmalı, bir işe bağlanmalıdır. Kalbini vesveseden temizlemekten aciz olan kimsenin vücudu bir işle meşgul olmalıdır.

Sabrın İlacı
    
Sabrın birçok yolları vardır. Her şeyin kendine göre sabır ve ilacı mevcuttur. Tabii ki hepsinin ilacı ilim ve amel birleşimidir. 
Sabrın anlamı din duygularının, şehvet duygularına karşı direnmesidir. O halde sabır bu iki duygu arasındaki mücadeledir. İki kişi kavga ederken, birinin galip gelmesini istersen, ona yardım etmeli, onu kuvvetlendirmen, rakibini de zayıf düşürmelisin. Bunun gibi cinsi arzulardan kendini koruyabilmek için ilk önce şehvet duygularını zayıflatmak gerekir. Bu da üç şeyle olur:
1- Şehvet, kuvvetini gıdadan  ve  nefis  yemeklerden  alır. Onun için  oruç  tutmak, kuvvetlendirici şeyleri vermemek gerekir. Akşamleyin de iftarda et ve kuvvetli gıda yemekten vazgeçip, kuru ekmekle iftar edilmelidir.
2- Şehveti  artırıcı, tahrik edici  şeylerin yolunu  kapamalıdır.  Güzel yüzleri  görmek şehveti tahrik eder. Onun için yalnızlığa çekilmek, kalabalık içine çıkmamak gerekir. 
3- Evlenmekle kendini teskin etmelidir. Zira evlenmekle şehvet sükunet bulur ve çoğunlukla evlenmeden şehvetten kurtuluş olmaz. Nefs serkeş bir ata benzer, üç şeyle zaptedilir: Ona az yem vermekle. Onu yemden uzak tutup, görmemesini sağlamakla. Onu teskin edecek bir şeyler vermekle.  Bunların üçü de, şehvet duygularını zayıflatmak için birer çeşit ilaçtır.

Dini duyguları kuvvetlendirmek için de iki yol vardır: 1- Şehvete  sabretmenin  sevabı hakkında gelen hadisleri düşünerek, dini   duyguyu   şehvet duygusuyla güreştirmek. Böylece din duygusu kuvvetlenir ve iman artar.
Kesin karşı koyacak cesareti buluncaya kadar azar azar şehvete karşı koymaya çalışmak. Zira cesaretli ve güçlü olmak isteyen önce kuvvetini denemeli, sonra ağır işlere azar azar başlayıp giderek onu olgunlaştırmalıdır. Güçlü birisiyle güreşmek isteyen önce zayıflarla güreşip kendi kuvvetini denemesi, idmanlara kuvvetini artırmaya çalışması gibi.

Şükrün Aslı Ve Üstünlüğü

Şükür çok değerli bir mertebedir ve yüksek derecesi vardır. Hiç kimse tam anlamıyla şükür mertebesine ulaşamaz. Bunun için, Yüce Allah buyuruyor ki: "Kullarım içinde (gereği gibi) Allah'a şükredenler azdır." (Sebe, 13) Şeytan da insanları kötüleyerek "İnsanların çoğu sükredici olmaz" dedi. Nitekim onların son duası, “Alemlerin rabbi olan Allah’a hamd olsun, demektir.” (Yunus, 10) buyurulur. Şükür derecelerinin yüksek olmasının alameti Allahü Teala’nın onun zikrine yer vererek, “Beni zikrediniz, ben de sizi zikredeyim. Bana şükrediniz, nimetlerimi inkar etmeyiniz.” (Bakara, 152) buyurmasıdır. 
Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Yemek yiyip şükredenin derecesi, oruç tutup sabredenin derecesi gibidir." Para biriktirmeyi menetmek hakkındaki "Gümüş ve altını hazineye koyup saklayanlar..." Ayeti celilesi gelince Hz. Ömer "Öyleyse ne toplayalım?" dedi. Peygamberimiz (s.a.v.) şöyle buyurdu: "Allah'ı zikreden dil, şükreden kalp ve mümine bir hanım."  İnançlı bir hanım, kalbin rahat ve huzurlu olmasına yardımcı olur. Şükür de ancak bu kalp ile yapılabilir.

Şükrün Aslı
    
Şükrün hakikati üç esasa dayanır. İlim, Hal, Amel.
Esas olan ilimdir. Hal ondan doğar. Halden de amel meydana gelir. Şükür; nimeti sahibinden bilmektir. Hal ise; kalbin o nimet nedeniyle sevinmesidir. Amel de; o nimeti, Allah'ın rızasına uygun olarak kullanmaktır. Amel hem kalp, hem de vücutla ilgilidir. Bunların hepsi anlaşılmadan şükrün aslı anlaşılmaz.

Şükrün ilmi, sana ulaşan her şeyin Yüce Allah'tan olduğunu, onda kimsenin ortaklığı olmadığını kesin olarak bilmektir. Sebepler arasında başka biri veya başka bir şey görüldüğü sürece şükür tamam olmaz. Zira padişahtan aldığın bir bağışta, vezirin yardım ve aracılığını görürsen, bütün teşekkürünü padişaha karşı olmaz. Belki bir kısmı vezir için olur. Bunun gibi nimeti yağmurdan, yağmuru da buluttun bilirsen, denizde kurtuluşu rüzgarın uygun esmesine bağlarsan, şükür tam olmaz. Ama bütün bunları Yüce Allah'ın kudretine bağlı bilirsen şükre noksanlık gelmez. Bir insandan gelen nimeti de aslında gönderen Allah'tır. Ve Allah verdiğin şeyin karşılığında bir gaye gütmez. Bütün insanların, Padişahının Allah olduğu bir hazine müdürü durumunda oldukları ve padişahın emirlerine karşı gelme gücünü taşıyamadıkları düşünülürse ve inanılırsa şükredilebilir. Belki bunu bilmek şükrün ta kendisidir.

İman marifetinin kapıları çoktur.
Birincisi: Takdis etmektir. Yani Yüce Allah'ın bütün yaratıkların sıfatından; akla ve hayale gelen her şeyden münezzeh olduğuna inanmaktır. "Sübhanallah" kelimesi bunu ifade etmektedir.
İkincisi: Yüce Allah'ın bir ve ortaksız olduğuna inanmaktır. "La ilahe illallah" kelimesi de bunun ifadesidir.
Üçüncüsü: Var olan her şeyin Allah'tan olduğuna inanmaktır. "Elhamdülillah" kelimesi de bunun ifadesidir. Hamd mertebesi, daha önceki iki mertebenin ötesindedir. Zira o iki marifet, hamd mertebesine dahildir. Bunun için, Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Sübhanallah kelimesi için on, la ilahe illallah kelimesi için yirmi, Elhamdülillah kelimesi için otuz sevap vardır."

Şükrün hali: Şükrün hali yukarıda anlattığımız bilginin kalbe verdiği rahatlık ve ferahlıktır.
Ameli olan şükür: Kalp, dil ve vücut ile olur. Kalp ile olan şükür, herkes için iyilik istemek, kimseyi kıskanmamaktır. Dil ile olan şükür, şükretmek, Elhamdülillah demek ve her durumda, nimet sahibine memnuniyetini belirtmektir. Peygamberimiz (S.A.S.) birisine: "Nasılsın" diye sordu. Adam: "İyiyim" dedi. Tekrar "Nasılsın?" diye sordu. Adam "İyiyim, Elhamdülillah" dedi. Peygamberimiz (s.a.v.) "Bunu bekliyordum" buyurdu.

Halinden şikayet eden günahkar olur. Bela için de olsa böyledir. Belalara da hamdetmek gerekir. Zira belki saadet ve kurtuluşa sebep olabilir. Bunu yapmayan sabretmelidir. Allah'ın nimetine şükretmek, ancak o nimeti Allah'ın rızasına uygun kullanmakla mümkün olur. Bunu da ancak Allah'ın rızasına uygun olan ve olmayan şeyleri birbirinden ayırdedebilen kimseler yapabilir.

Nimete Şükür

Yüce Allah'ın verdiği nimeti, O'nun rızasına uygun yerde harcamak şükür, sevmediği yerde kullanmak ise nimete küfürdür. Allah'ın rızasına uygun olan ve olmayan her şeyi bilmek ancak şeriatı bilmekle mümkün olur. Her nimet, Allah'ın sevdiği yerlerde harcanmalıdır. Her şeyin bir hikmeti vardır. Kesin görüş sahipleri her şeyin hikmetini nazar (bakış), istidlal (başka şeylerle karşılaştırarak) ve ilham yolu ile bilirler.
Bir kimse bulutun yaratılmasındaki hikmetin yağmur, yağmurun yaratılmasında hikmetin bitki, bitkinin yaratılması hikmetin canlıların beslenmesi olduğunu bilir. Böyle basit hikmetleri herkes bilebilir. Ama bazı hikmetler var ki herkes bunları anlayamaz. Mesela yıldızların yaradılış hikmetini herkes bilemez. Herkes elin tutmak, gözün görmek için olduğunu bilir de gözün tabakadan meydana geldiğini bilemez.
Ancak şunu bilmek gerekir ki, insan dünya için değil, ahiret için yaratılmıştır. İnsanın dünyada nasibi olan her şey, ahirette onun azığı olması için yaratılmıştır. Ancak Yüce Allah'ın rahmetinin, lütuf ve inayetinin yalnız insanlara mahsus olmadığını, her şeyi içine aldığını unutmamak gerekir. Her hayvanı kendisi için yaratmış, seni de kendin için yaratmıştır. Hiçbir şey için "Allah bunu ne için yarattı. Bunda ne hikmet olabilir?" dememek lazımdır. İnsan için lazım olmayan, insanla ilgisi bulunmayan bir şeyin yaratılmasındaki hikmet için şükür lazım gelmez. Zaten insan için yaratılmış o kadar şey var ki onların hikmetini anlayıp şükretsin yetişir.

Mesela göz iki şey için yaratılmıştır. Biri insanın bu dünyada kendi işler için gezip dolaşması. Diğeri de Yüce Allah'ın acaip işlerine bakıp büyüklüğü ve gücünü anlaması için, onunla acaip işlere bakmaz da, namahreme bakarsa, göz nimetinde küfür etmiş olur.
Yüce  Allah eli, işlerini görmek, yemek yemek, onunla yıkanıp temizlenmek ve bunlara benzer işler için yaratmıştır. Onunla günah işleyince nimete küfür olur. Boş yere bir ağacın dalını kırmak veya gereksiz yere bir çiçeği koparmak el ve ağaç nimetini bozmak demektir. İhtiyaç için olunca nimete küfür değildir. Ancak başkasına ait ağacın dalını kırmak, ihtiyaç için olsa bile yine nimete küfürdür. Zira kulun gerçekte mülkü yok ise de, mal sahibinin o ağaç üzerindeki tasarrufu seninkinden önce gelir. Dünya ortaya serilmiş bir sofra, nimetler o sofranın üzerine konulmuş yemekler, kullar ise o sofranın etrafına dizilmiş misafirler gibidir. Hiçbirinin mülkiyeti yoktur. Ancak herkese bir lokma düşmezse bir misafirin eline aldığı bir lokmayı, diğer bir misafirin alması caiz değildir. Kulların dünyadaki mülkiyet hakkı bu kadardır. Yani yalnız elinde olan lokma miktarıncadır. Fazlası değil.
O halde ihtiyaç miktarından fazla mal toplayıp ambarlarda saklamak ve muhtaç olanlara vermemek caiz değildir. Ancak bu anlattıklarımız zahiri fetvalarla yürümez. Zira herkesin ihtiyacının ne kadar olduğu belli değildir. Eğer bu yolu açarsak herkes birbirinin malını alır ve "Onun buna ihtiyacı yok" demeğe başlar. Bu itibarla aslına uygun düşmese bile bu hikmeti zaruri olarak terkediyoruz. Mal toplamanın yasaklanmasının hikmeti budur. Bilhassa yiyecek maddelerini pahalı satmak için biriktiren kimseye Yüce Allah lanet etmiştir. Hatta faizle yiyeceği yiyeceğe satan kimse de Allah'ın lanetine uğrar. Zira insanların hayatı yiyecekle devam eder. Ticaret için stok yapılırsa, muhtaç olanlar yiyeceği teminde güçlük çekerler. Faiz altın ve gümüşte de haramdır. Sebebi de kıymetli cevher olup, onlarla her şeyi elde etmenin mümkün olmasıdır. Zira altını olan kimse bütün ihtiyaçlarını elde eder.

Lezzetin Dereceleri

İnsanların inancına göre lezzetli olan her şey nimettir. Lezzet de üç derecedir:
Çok aşağı ve adi olanlar: Mide ve cinsi organ lezzeti. İnsanların çoğu bunlarla meşgul olur. Bütün arayıp istedikleri 
bunlardır. Oysa bunlar  çok aşağı ve adi  şeylerdir. Delili ise hayvanlarda  da  aynı duygunların  bulunmasıdır. Kendini tamamen yemek ve cinsi lezzete veren kimse hayvan seviyesiyle yetinmiş olur.
İnsanlara hakim olmak, onları yenmek ve  başkalarından  daha üstün  olmak lezzeti. Bu, yemek ve cinsi  Münase 
bet lezzetinden daha üstün  ise aslında yine bayağıdır. Zira bazı hayvanlar da bu hususta insanlarla ortaktır.
    3.    İlim,  hikmet, Yüce Allah'ı tanıma ve onun acaip işlerini anlama lezzeti. Lezzetlerin en üstünü  budur. Zira bunların    hiçbirisi hayvanlarda yoktur. Bunlardan hiç lezzet almayan kimse ise hastadır, mahvolmuştur.

Ekseriyetle müminler bu konuda iki kısımdır: Bir kısmı ilim ve hikmet lezzetinde bulunmuştur. Bir kısmı hem bu sıfatın lezzetini bulmuştur hem de bunlardan başka şeylerin yani mesela şehvetler ve liderliğin lezzetini bulmuştur. Fakat kendisinde marifet lezzeti galip olan kimse diğer lezzetlere mağlup olup gizlenir. Şehvetler ve liderlik lezzeti galip olan kimse eğer marifet lezzetinin galip olmasına uğraşıp çalışmazsa derecesi noksana yakın olur. İyilikler kefesinin ağır olmasının manası da budur. Bil ki hakiki nimet ahiret saadetidir. Zira o başka nimetlere vesile olduğu için değil bizzat arzu edilmektedir. Ahiret nimeti de dört şeydir. Biri faniliğin asla bulmadığı bir devamlılıktır. Bir de üzüntünün asla karışmadığı bir sevinçtir. Bir de zulüm ve cehaletin bulunmadığı ilimdir. Bir de fakirlik ve ihtiyacın yol bulmadığı bir zenginliktir. Hakiki nimet budur. Yani dünyada nimet saydıkları her şey bu nimete vesile olduğu içindir. Kendisi de bizzat istendiği için değildir. Tam nimet de başkası için değil, bizzat istenen nimettir.

Bil ki rasulullah buyurdu ki, “Hayat, ahiret hayatıdır.”  Hz. Ömer, “Ya Rasulallah, dünya malından ne toplayalım?” diye sorunca rasulullah, “Zikreden dil, şükreden dil ve saliha bir hanım” buyurdu. Hava, güneş ve gören göz gibi umumi nimetlere şükretmeyen kimse bütün bu nimetleri mal gibi kendine mahsus şeyler sanır. O halde bunlar o kimseye mahsus nimetlerdir. Onların şükrünü yapmalıdır. İnsan daima mahrum olduğu şeylere bakıp böylece şükürden mahrum kalmak ister. Hakkı olmadığı halde kendisine ihsan edilen nimetlere bakmak istemiyor.

Hatta her belada birkaç türlü şükür lazımdır. 1. Vaki olan musibetin dünya hususunda olup din hususunda olmadığına şükretmelidir. Bir kimse Sehl-i Tüsteri’ye, evime hırsız girip bütün eşyamı çaldı, dedi. Sehil, eğer şeytan kalbine girip imanını alsaydı ne yapardın? dedi. Hiçbir bela yoktur ki daha beteri olmasın.  O halde daha beteri olmadığına şükretmelidir. 2. Dünya cezalarından ağır olmayan hiçbir ahiret cezası yoktur. O halde dünyada ceza çektiğine şükretmelidir. Çünkü dünyada çektiği ceza ile kıyametin daha ağır cezalarından kurtulmuştur.  3. Dünya musibeti iki yönden ahiret sevabına sebep olur. Biri şudur ki dünya musibetinin sevabı büyüktür. Nitekim hadiste gelmiştir. Bütün günahların başı dünyaya bağlanmak ve dünyayı sevmektir. Böylece dünya cennet gibi olur. Allah’a kavuşmak ise zindan gibi olur. Dünyadan kim belalara duçar olursa kalbi dünyadan nefret eder. Her bela Allahü Teala tarafından kula gönderilmiş bir terbiyecidir. Çocuk tam aklını aldığı zaman kendine verilen terbiyenin faydasını anlar. Hadiste, Allahü Teala kendi dostlarının hatırını bela ile sorar. Tıpkı sizin hastalarınızın halini yemek ve içmekle sorduğunuz gibi. Bir kimse rasulullaha, benim malımı aldılar, dedi. Rasulullah, malı zayi olmayan, bedeni hastalanmayan kimsede hayır yoktur. Zira Allahü Teala kulunu sevdiği zaman onun üzerine bela yağdırır. Yine buyurdu ki, “Cennette çok dereceler vardır ki kul kendi çabasıyla onlara erişemez. Allahü Teala ona bir bela musallat edip öylece onu o dereceye eriştirir.” Hatem-i Asam der ki, “Allahü Teala kıyamet gününde dört kimseye dört sınıfı delil gösterir. Hz. Süleyman’ı , zenginlere; Hz. Yusuf’u kölelere, Hz. İsa’yı fakirlere, Hz. Eyyub’u bela sahiplerine.”

Az Şükretmenin Sebepleri

İnsanların şükretmemesinin veya az şükretmesinin iki sebebi vardır:
        1- Allah'ın nimetlerinin çokluğunu bilmemek. 2- Herkese  verilen nimetin,  nimet  olduğunu  bilmemek. Bundan dolayı  da hiçbir zaman bunlara şükretmemek. Hava bir nimettir. Ama insanların çoğu bunu idrak etmez. Oysa o olmazsa insan yaşayamaz. Buna benzer yüzbinlerce nimet vardır. Bunun gibi güneş, görmeyi sağlayan göz gibi herkese verilen nimetlere şükretmemek, sanki ona ait olması zorunlulukmuş gibi kabul etmek cahilliktir. Düşünen için herkese verilen nimetler bir tarafa yalnız kendisine verilen nimetlerin çokluğu da şüphesizdir. Aklının başkasından çok olduğunu, ahlakının başkasından güzel olduğunu düşünmeyen yoktur. Bu yüzden başkasını akılsız ve kötü huylu görüp, kendini bunlardan saymaz. O halde bunlar için şükretmesi, başkasının ayıplarını aramaktan daha iyi değil midir? Hiç olmazsa insan kendisinde gördüğü güzel iyilikler için şükrü elden bırakmamalıdır.

Birisi bir büyüğün huzurunda fakirliğinden şikayet etti. Büyük ona "gözlerinin kör olmasına karşılık, on bin gümüşün olsun ister misin?" dedi. Adam: "Hayır" dedi. " Bu para karşılığında aklın olmasın, kulağın duymasın, elin ayağın iş görmesin ister misin?" dedi. Adam: "Hayır" cevabını verdi. Büyük şöyle dedi: "O halde Yüce Allah'ın sende elli bin gümüş alacağı var. Niçin şikayet ediyorsun?"

Belaya Da Şükretmek Gerekir

Küfür ve günahtan başka bir bela yoktur ki içinde senin bilmediğin bir iyilik olmasın. Onun için belaya da şükretmek 
gerekir. Sana hayırlı olan şeyi Allah senden iyi bilir. Her belaya çeşit çeşit şükür gerekir.

        1- Vaki olan bela dünya ile ilgili olup din ile ilgili olmadığı için. 2-    Daha kötüsüne uğranılmadığı için. Zira hiçbir bela yok ki  daha beteri  olmasın. Büyüklerden birinin başına bir leğen kül döktüler. Şükredip şöyle dedi: "Ateşe müstahaktım, kül  ile yetindiler.  Bu tam bir nimettir." 3- Dünya  cezasından   ağır  olmayan   hiçbir  ahiret   cezası  yoktur.   O halde dünya cezasına şükredilmelidir. Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Dünyada cezalandırılan kimse, ahirette cezalandırılmaz." 4-Bu bela levh-i mahfuz'da senin için  yazılmıştı. Mutlaka  başına gelecekti. O halde gelip ondan kurtulunca şükretmelidir. 5- Dünyada belaya uğramanın iki çeşit faydası var:
a)    Ahiret için büyük sevap olması. b) Dünyadan soğutması. Bütün günahların başı dünya sevgisidir. Bela insanı dünyadan soğutur, insanın aklını başına getirir. Din yolunda ihmali varsa, gidermek için uyarır. Bela Yüce Allah'ın kuluna gönderdiği bir terbiyedir. Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Yüce Allah kendi dostlarının hatırın bela ile sorar. Tıpkı sizin hastaların hatırını yemek ve içmekle sorduğunuz gibi." Peygamberimiz (S.A.S.) buyuruyor ki: "Malı zayi olmayan, vücudu hastalanmayan kimseden hayır yoktur.

KORKU ve RECA(Ümit)

Din yolunda ilerleyenler için korku ve ümit iki kanat gibidir: Bütün beğenilen makamlara bunlarla ulaşılır. Zira Yüce Allah'a kavuşmayı engelleyen geçitler çok yüksektir. Gerçek bir ümit ve Yüce Allah'ı görmekten lezzet alan bir göz olmadıkça bu geçitler aşılmaz. İnsana cehennem yoluna sürükleyici şehvet ve arzular galiptir. Çok aldatıcı olan bu arzular onu sürükleyip götürmektedir. Tuzağı da çok kuvvetlidir; düşeni yakalar ve kolay kolay bırakmaz. İnsanı bundan sakındıran şey ise kalbe korkunun hakim olmasıdır. Onun için korku ve ümidin fazileti büyüktür. Ümit, kulu Allah tarafına çeken bir yular, korku da sür'ati sağlayan bir kamçı gibidir.

İbadette Ümidin Faydası

Peygamberimiz(s.a.v) buyurdu ki, Allahü Teala buyurur ki, “Ben kulumun zannetiği gibiyim. Onlara de ki istekleri gibi zannetsinler.” Yine buyurdu ki, “Kul günah işleyip de istiğfar edince Allah(c.c.) der ki, ey benim meleklerim, bakın benim kulum günah işlemiştir. Fakat havf ile reca arasındadır. Ve günahı ile onu muahaze edecek veya günahını bağışlayacak bir mevlası olduğunu bilir. Sizler şahit olun, onu bağışladım.  Yine buyurdu ki, Allah(c.c.) der ki, Eğer kulum gök dolusu günah işlese de bana istiğfar edip af umarsa onu bağışlarım ve eğer kulumun yer dolusu günahı olsa benim de yer dolusu rahmetim vardır.

Bir kimse rasulullaha, “Ben, ramazan orucunu tutarım, beş vakit namaz kılarım, bundan başka bir şey yapmam. Zekat ve hac bana farz değildir. Zira mali kuvvetim yoktur. Yarın kıyamette nerede olacağım?” diye sordu. Rasulullah güldü ve “Eğer kalbini iki şeyden korursan ki onlar cimrilik ve hasettir, dilini de iki şeyden korursan ki onlar yalan ve gıybettir, gözünü iki şeyden korursan, namahreme ve mahlukata hakaret gözüyle bakmaktır, benimle beraber olacaksın. Eğer bunları yaparsan benimle beraber cennete girersin ve seni el üstünde tutarlar.” buyurdu.

“Yine buyurdu ki, “La ilahe illallah diyen cennete girer. Ve son kelimesi la ilahe illallah olan kimseyi cehennem ateşi görmez ve şirksiz öbür dünyaya göçen cehennemde kalmaz.” Yine buyurdu ki, “Eğer hiçbir kul günah işlemeseydi, günah işleyecek başka insanları yaratır ve onları bağışlardı. Zira Allah(c.c.) bağışlayıcı ve merhametlidir.” Yine buyurdu ki, “Allah’ın(c.c.) kullarına olan şefkati çok şefkatli olan bir ana babanın şefkatinden daha fazladır.” Yine buyurdu ki, “Allah(c.c.) kıyamet gününde hiç kimsenin hatırına gelmeyecek kadar rahmet ihsar eder. Hatta şeytan bile rahmet umarak başını yukarı kaldırır.

Korkunun Aslı Ve Çeşitleri

Allah'tan korkmak büyük makamlardandır. Üstünlüğü, sebep ve neticelerine bağlıdır. Sebebi ilim ve bilinçtir. Bunun için, yüce Allah buyuruyor ki: "Allah'tan ancak alim kulları korkar." Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Hikmetin başı Allah korkusudur." Allah'tan korkmanın semeresi iffet, yasaklardan kaçınma ve takvadır. Bunların hepsi saadet tohumudur. Zira arzu ve şehvetlere karşı koyup sıkıntıya sabretmeyince, ahiret yolunda ilerlemek mümkün olmaz. Arzu ve şehvetlere de hiçbir şey korku kadar mani olamaz.
Bunun için Yüce Allah kendisinden korkanlara hidayet, rahmet ilim ve rızayı üç ayette topladı. Yüce Allah buyuruyor ki: "Hidayet ve rahmet, Allah için günahlardan kaçanlaradır." "Allah'tan ancak alim kulları korkar." (Fatır, 28) Yüce Allah buyuruyor ki: "Allah onlardan razıdır, onlar da Allah'tan razıdırlar." (Beyyine, 37)

Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Yüce Allah buyuruyor ki: İzzet ve celalim hakkı için bir kalpte iki korku ve iki emniyet birleştirmem. Eğer kulum dünyada benden korkarsa, ahirette onu güvenlikte kılarım. Eğer dünyada güvenlikte olursa, ahirette ona korku veririm." Yine buyuruyor ki: "Yüce Allah'tan korkandan her şey korkar. Allah'tan korkmayanı, Allah her şeyle korkutur.", "Sizin en akıllı olanınız, Allah'tan en çok korkanınızdır." Hz. Aişe (R.Anha) diyor ki: "Peygambere (s.a.v.) sordum: "Ya Resulullah! Senin ümmetimden hiç kimse hesapsız cennete girer mi?" Resulullah şöyle buyurdu: "Kendi günahını hatırlayıp ağlayan kimse girer.", "Yüce    Allah  yanında, Allah  korkusundan  akan  göz yaşlarından   ve Allah yolunda akan kandan daha mukaddes bir damla yoktur." Yahya bin Muaz diyor ki: "Zavallı insanoğlu, eğer fakirlikten korktuğu kadar cehennemden korksaydı, cennete girerdi." Ömer bin Abdülaziz diyor ki: "Allah korkusundan akan bir damla göz yaşını, bin altın sadaka vermekten daha çok severim."

Korkunun Dereceleri

Bil ki korku, kalp hallerinden bir haldir. O kalpte meydana gelen bir acı ateşidir. Onun sebep ve semeresi vardır. Sebebi ilim ve marifettir. Şöyle ki ahiret tehlikelerini düşünüp kendi helakinin sebeplerini göz önünde mevcut gören kimsede mutlaka bu korku ateşi meydana gelir. Rasulullah buyurdu ki, “Ben hepinizden Allah’ı daha çok bilir ve ondan daha çok korkarım. Allah(c.c.) buyurur ki, “Allah’tan hakkıyla ancak alim kulları korkar.” (Fatır, 28) Korkunun semeresi ise kalpte, bedende ve bazı azalardadır. Kalpte olan semeresi dünya arzularını kendine acı göstermelidir. Onda isteği kalmamalıdır. Bir kimseye bir kadının yahut bir yemeğin arzusu galip olsa arslanın pençesine yahut gazaplı padişahın zindanına düşse  o arzular kalmaz. Belki korku ve ıstırapta olduğu için bütün işi huzu, hudu, mülahaza ve murakabe olur. Onda ne kibir ne haset ne dünya hırsı ne de gaflet kalır.  Korkunun bedendeki semeresi eziklik, zayıflık ve sararıp solmaktır. Azalarda onun semeresi onları günahlardan temizleyip edep ve taat üzere tutmaktır. Gerçek korku bu anlattığımızdır. Yoksa göz yaşı döküp o yaşı silip la havle ve la kuvvete illa billah deyip aldırmamak değildir.

Korkunun üç derecesi vardır: Zayıf, Kuvvetli, Mutedil.
Bu derecelerden değerli olan; mutedil olanıdır. Zayıf korku kadınların inceliği gibi işe yaramaz, etkisizdir. Kuvvetlisinden de fazla üzüntü ve ümitsizlik doğar. Veya hastalanmak, aklını yitirmek ve helak olmak gibi haller olabilir. Korku, çocukları eğitip öğretmek veya hayvanları doğru yola sevk etmek için kullanılan kırbaç gibidir. Eğer kırbaç etki etmeyecek kadar hafif olursa istenen sonuç alınmaz. Eğer çok kuvvetli olursa yaralayıp öldürme ihtimalini doğurur. Bu ikisi de kötüdür. Normal kuvvette olmalı ki, günahtan alıkoyup, itaate şevketsin. İlmi çok olanın korkusu normal olur. Zira korku aşırı dereceye varırsa ümit tarafını düşünür. Zayıf olunca da işin tehlikesini ve sonunu düşünür.

Korkunun Çeşitleri

Korku, ahiret tehlikesini bilmekten doğar. Herkes kendine göre bir tehlike düşünür. Kimisi cehennemden, kimisi cehenneme giden yoldan, kimisi tevbe etmeden öleceğinden veya yeniden günah isleyeceğinden yahut kalbi kararacağından, kimisi adetlerin kendisini günaha sürüklemesinden, kimisi nimetin çokluğu sebebiyle zevke dalıp ahireti unutmaktan, kimisi kıyamette şiddet görmekten veya kusurlarının ortaya dökülüp rezil olmaktan korkar.
Bu korkulardan her birisi, korkulan şeyi yapmamayı sağlar. Korkanların genellikle en çok çekindiği şey, son nefeste imanla gidip gitmemek korkusudur. Bundan daha büyük korku ise ezele ait olan korkudur. Acaba ezelde saadetine mi yoksa felaketine mi hükmolunmuştur? Zira son, bu ezelin neticesidir. Kesin görüş sahiplerinin ise en büyük korkusu, sonlarının ne olacağıdır. Bu korkunun en yüksek derecesidir. Tıpkı Yüce Allah'dan Celal sıfatı sebebiyle korkmanın; kendi günahından dolayı korkmaktan üstün olması gibi. Zira bu korku hiç gitmez. Günah nedeniyle olan korku, günah işlemekten vazgeçince, niçin Allah'tan korkayım? deyip mağrur olabilir.

O halde dilediği gibi hükmeden ve kimseden korkmayandan korkmak lazımdır. Bunun için Allah(c.c.) Davud(a.s.)a, benden kükremiş arslandan korkar gibi kork, diyor. Arslan seni öldürmek isterse kimseden korkmaz. Öldürmesi hıyanet ve isyan sebebiyle değildir. Belki arslanlığın hükmünün icabı budur. Belki bırakması da şefkati ve merhameti sebebiyle değil onun yanında kıymet ve itibarının olmaması sebebiyledir. Allah’ın bu sıfatlarını bilen kimsenin korkusuz olması mümkün değildir.

Su-İ Hatime 
Süfyan-ı Sevrî ölüm zamanında feryat edip ağladı. Ona dediler ki, «Ne ağlıyorsun? Allah'ın affı senin günahından büyüktür.» Süfyan dedi ki: «Eğer tevhid üzere öleceğimi bilsem, dağlar kadar günahım ol­sa yine gam çekmezdim.» Hasan-ı Basrî der ki: «Eğer ben kendimde münafıklık olmadığım bilsem, yeryüzündeki her şeyin benim olmasından daha çok sevinirim.»

Bil ki, bütün velîlerin ve peygamberlerin korktuğu sû-i hatime  (kötü akıbet) ölüm  zamanında imanın alınmasıdır, iki sebepten meydana gelir: Biri, bir kimse, bâtıl bir bid'ata inanır ve ömrü bu inanç üzerinde geçer. O inancın yanlış olduğunu tahmin etmez. Ölüm zamanında perde açılıp hakikat anlaşılınca diğer inançlarında da şüpheye düşebilir.  İmanın alınmasının diğer bir sebebi de aslında onun imanı zayıf olup dünya sevgisi ona galip olduğu için Allah sevgisi mağlup olur.  O hâlde kalbinde Allah sevgisi, diğer şeylerden kuvvetli olan kimse, o sevgi onu diğer şeylerden alıkoyduğu için, kendini  tamamıyla dünyaya vermez. Bunun için o kimse, ölüm zamanında, anlatılan tehlikeden emin olur. ölüm zamanı gelince, onu dosta kavuşma zamanı bilip ölümü kerih görmez. Allah sevgisî ona galip olup dünya sevgisi tamamıyla gidip yok olması, onun hüsn-ü "Hatimesine alâmet olur.
Dünya sevgisi kalbinde, şeriatın hududunu gözetmekle zayıflar. Böylece dünya kendisine ağır gelir ve ondan nefret eder. Allah sevgisi de, daima Allah'ı anıp onun dostlarıyla sohbet etmekle ve dünyayı seven Allah'ın düşmanlarıyle sohbet etmekten kaçınmakla kuvvetlenir. Eğer dünya sevgisi galip olursa iş müşgül olur.

Nitekim Kur'an-ı Kerim'de: «Habibim de ki: Eğer babalarınız, oğullarınız, kardeşleriniz, eşleriniz, kabileniz, elinize geçirdiğiniz mal­lar, durgunluğa uğramasından korktuğunuz alış-veriş, hoşlandığınız evler, size, Allah'tan onun Peygamberinden ve onun yolunda cihâddan daha sevgili ise, artık Allah'ın emri (azabı) gelinceye kadar bekleyin. Allah fâsıklar topluluğunu doğru yola sevketmez.» (Tevbe, 24) buyurulur.

Havfın   (Korkunun)   İlâcını  Elde  Etmek

Bil ki, din makamlarının başlangıcı yakin ve marifettir. Yakîn ve marifetten korku doğar. Korkudan zühd, sabr ve tevbe doğar. Zühd ve tevbeden sıdk, ihlâs ve zikir ve fikre devamlılık doğar. Bundan da ünsiyet ve muhabbet doğar ki, makamların sonu budur. Rıza, tefviz (işi Allah'a havale etmek) ve şevk muhabbete tabidir O hâlde yakîn ve marifetten sonra Kimya-yı Saadet havftır, (korkudur). Havftan sonra gelen her şey, havfsız olmaz. Havf da üç yolla elde edilir:

1. İlim ve marifetle elde edilir. Zira kendini bilen, Allah’ı tanıyan kimse zarurî olarak Allah'tan  korkar. Çünü arslan pençesi­ne  düşen ve arslanın ne olduğunu bilen kimsenin arslandan korkmaması için tedbir ve ilâca ihtiyacı olmaz. Bedir gazası günü, islâm ordusu zayıf olduğu için, Resûlüllah çok korktu ve: «Ya Rabbi, eğer bu müslümanlar helak olursa, yeryüzünde sana ibâdet edecek kimse kalmaz.» dedi. Ebu Bekir Sıddîk dedi ki: «Ya Resûlallah, niçin Allah'a ısrar ediyorsunuz? Zaten o size yardım etmeyi va'detmiştir. Va'dini bozacak değildir.» Sıddîkın makamı, va'de güvenmek makamı idi. Resûlüllah'ın makamı, Allah'ın mekrinden korkmak makamı idi. Allah'ın mekrinden korkmak daha  üstündür. Zira kimse, ilâhî sırları, onun mülkündeki tedbirinin düzenini ve tak­dirinin ipucunu bilemez.
2. Eğer insan, marifet elde etmekten aciz olursa, havf (kor­ku) sahipleriyle sohbet etmelidir. Böylece taklitle de olsa korku ona da sirayet eder. Tıpkı yılanın sıfatını bilmeyen çocuğun, babasının yılandan kaçtığını gördüğü  için yılandan korkması gibi. 
3. Eğer sohbet edecek marifet ehli bulamazsa—ki bu zaman­da, onlar gayet nâdir ve pek azdır— onların hayat hikayelerini ve hâllerini dinlemeli ve  okumalıdır.

PEYGAMBERLERİN, VELÎLERİN Ve SAHABENİN HÎKAYELERİ

Şeytan lanetlendiği zaman Cebrail ve Mikail durmadan ağlıyorlardı. Yüce Allah onlara vahiy gönderip: "Niçin ağlıyorsunuz?" dedi. "Ya Rabbi, senden emin değiliz (bizi de cezalandırırsın). Onun için ağlıyoruz" dediler. Yüce Allah şöyle buyurdu: "İste bu şekilde emin olmamalısınız." yani korkuyu elden bırakmamalısınız. Muhammed bin EI-Münker diyor ki: "Cehennem yaratıldığı zaman, bütün melekler ağlaştılar. İnsan yaratılınca, cehennemin onlar için olduğunu anladılar ve ağlamayı kestiler." Hüseyin bin Ali, her abdest aldığında benzi sararırdı. Bu ne hal? derlerdi. Kimin huzuruna çıkacağımı bilmiyor musunuz? derdi. 
Hatem-i Asem der ki, “Güzel makamla mağrur olma. Cennetten daha güzel makam olmaz. Adem peygamberin ne çektiğini bilir misiniz? İbadetin çokluğuyla mağrur olma. Şeytanın başına ne geldiğini bilir misiniz? Bu kadar bin yıl ibadet etmişti. İlmin çokluğuyla mağrur olma. Belam-ı Baur ilminde öyle bir dereceye varmıştı ki Allah'ın İsm-i Azamini bilirdi. Onun hakkında bu ayet-i kerime nazil oldu: “Onun gibiler köpek gibidir.” Büyüklerin sohbetine kavuştuğuna da mağrur olma. Çünkü rasulullahın akrabaları onunla beraber yaşadılar, meclisinde bulundular. Fakat müslüman olmadılar. Hasan-ı basri der ki, hadiste gelmiştir ki, “Bir kimseyi bin yıl sonra cehennemden çıkarırlar. Keşke ben o kimse olaydım.”

FAKİRLİK VE ZÜHD

Sana lazım olan kendi nefsinden yüz çevirip Allah’a yönelmektir. Sabır, korku, tevbe bunun mukaddimelerindendir. Dünya sevgisi ise muhlikattan(helak edicilerdendir). Nitekim ilacı anlatıldı. Dünyaya düşman olup ondan kesilmek de münciyattandır. Biz şimdi münciyatı anlatalım. Münciyat fakirlik ve zühdden ibarettit.

Fakir, kendisine lazım olan şeye sahip olmayandır. İnsanın önce var olmaya ihtiyacı vardır. Ondan sonra devamlılığına, sonra da gıdaya, mala ve bu gibi şeylere ihtiyaç duyar. Bunlardan hiçbirisi onun elinde ve tasarrufunda değildir. Zengin; kendinden başkasına ihtiyacı olmayandır. Bu da, Allah'tan başkası için mümkün değildir. Zira Allah'tan başka yaratılan her şey gerek cin, gerek insan, gerek melek ve gerekse şeytanın var olması ve yaşaması kendinden değildir. O halde bunların hepsi aslında fakirdirler. Bunun için, yüce Allah buyuruyor ki: "Zengin olan Allah'tır. Siz hepiniz fakirsiniz." (Muhammed, 38)

Kanaat Sahibi Fakirin Üstünlüğü

Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "İslam dini üzerinde olana ve kendisine yetecek kadar mal verilip bu mala kanaat eden kimseye ne mutlu.", "Eğer fakirler canı gönülden fakirliğe razı olsalar, fakirliğin sevabına kavuşurlar, yoksa kavuşamazlar."
Bu hadis haris fakirlere sevap olmadığını göstermektedir. Fakat haris de olsa fakirlerin sevaba kavuşacakları hakkında gayet açık hadisler vardır. Belki yukarıdaki hadiste tam sevaba kavuşamayacakları kastedilmiştir. Yine buyuruyor ki: "Her şeyin bir anahtarı vardır. Cennet kapısının anahtarı da sabırlı fakirleri sevmektir. Sabırlı fakirler, kıyamet günü Allah ile beraberdirler.", "Yüce Allah katında kulların en sevimlisi, elinde bulunana kanaat eden ve rızk hususunda Yüce Allah'ın verdiğine razı olandır." Yüce Allah, İsmail'e (a.s.) vahiy gönderdi: "Beni kalbi kırık olanların yanında ara." İsmail: "Kalbi kırık olanlar kimlerdir?" diye sorunca, yüce Allah: "Sadık fakirlerdir" buyurdu.
Yine buyurdu ki: “Benim iki sanatım vardır. Onları seven beni sevmiş olur. Biri fakirlik, diğeri de harp etmektir.” Bunun üzerine bu ayet-i kerime nazil oldu. “Kafirlerden bir kısmına dünya hayatının süsü olarak verdiğimiz ve onları bunda fitneye düşürmek için faydalandırdığımız şeye(mal ve saltanata) sakın göz ucuyla da olsa bakma. Sana verdiğimiz Allah katında daha hayırlıdır.” (Taha, 131) peygamberimiz buyurdu ki, “Cenneti bana gösterdiler. İçindekilerin çoğunu fakir gördüm. Cehennemi bana gösterdiler. İçindekilerin çoğunu zengin gördüm.” Yine buyurdu ki, “Cennette az kadın gördüm. Onlar nerededir, dedim. Onları altın ve süslü elbiseler bağladı, dediler.”

Peygamberimiz buyurdu ki, “Kıyamet gününde fakiri getirirler. İnsanlar birbirlerinden özür diledikleri gibi Hak Teala da fakirlerden özür diler ve ey kulum, dünyayı senden esirgemem, seni hor gördüğüm için değildi. Belki sana hilatler ve mükafatlar vermek içindi. Şimdi yürü, insanlar içinde benim rızam için sana bir günlük yemek veya elbise verenlerin ellerinden tut. Onu sana bağışladım, der. O gün insanlar ter içinde kalırlar. O büyük kalabalığın arasında gezip kendisine iyilik etmiş olanların elinden tutup dışarı çıkarırlar.” Hz. Ali’nin peygamberimizden rivayet ettiğine göre peygamberimiz buyurur ki, “İnsanlar dünyalık toplamaya ve binalar yapmaya başlayıp fakirlere düşman kesilince Allahü Teala onlara dört şeyi verir. Zaman kıtlığı, sultanın zulmü, kadınların hıyaneti ve kafirlerin şevket ve kuvveti.” İbn-i Abbas der ki, “Bir kimseyi fakir olduğu için aşağı gören ve zengin olduğu için de aziz tutan melundur.” Yahya bin Muaz der ki, “Zavallı insanoğlu. Eğer fakirlikten korktuğu gibi cehennemden korksaydı ikisinden de emin olur. Ve eğer dünyayı istediği gibi cenneti isteseydi, ikisine de kavuşurdu ve eğer zahirde insanlardan korktuğu gibi batında Allah’tan korksaydı her iki cihanda da bahtiyar olurdu.”

Sabreden Fakir, Şükreden Zenginden Üstündür

Bil ki, sabreden fakirin mi, yoksa şükreden zenginin mi üstün olduğu hususunda ihtilaf vardır. Doğrusu, sabreden fakir, şükreden zenginden üstündür. Bütün hadis-i şerifler bunu gösteriyor. Ama işin aslını bilmek gerekirse, gerçek şudur: İnsanı Yüce Allah'ı anmaktan ve onu sevmekten alıkoyan her şey kötüdür. Bazı kimseler için fakirlik, bazıları için de zenginlik Allah'ı anmalarına mani olur. En iyi yol, yeteri kadar malın olması, hiç olmamasından daha iyidir. Zira kifayet miktarı mal, dünyalıktan sayılmaz. Belki ahiret azığıdır. Bunun için, Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki:"Ya Rabbi, Muhammed ailesine yeteri kadar rızık ver." Yeterli miktardan fazla malın olmaması daha iyidir. Hırs ve kanaatte fakir ile zenginin hali birdir. Haris olduktan sonra ister fakir, ister zengin olsun, mala bağlanıp onunla meşgul olur. Ama fakirin insanlık sıfatları aşınır, zayıflar ve çektiği sıkıntılardan dolayı dünyadan soğur. Dünya onun için giderek zindan olur. Fakir bu durumu sevmese bile, ölüm zamanında kalbi dünyaya az ilgi duyar.
Zengin olanlar ise dünyadan tat almışlardır. Onunla bütünleşmiş, içli dışlı olmuştur. Ölüm anında ondan ayrılması çok güç olur. Bu bakımdan zengin ile fakirin kalbi arasında büyük fark vardır. İbadet ve Allah'a yalvarma esnasında fakirin bulduğu hali zengin hiçbir zaman bulamaz. Zira zenginin zikri dil ucuyla olur ve kalp tam lezzet alamaz. Gönül yaralı ve kırık olup eziyet ve sıkıntı çekmeden zikrin lezzeti onun içine sirayet etmez. 
Fakirliğin Edepleri
Fakirliğin iki edebi var: Kalben razı olmak, Dille şikayet etmemek. Kalben razı olmanın üç hali var: 1. Fakirliğe sevinmek ve şükretmek. Bu durumda olan kimse bilir ki fakirlik, Yüce Allah'ın özel bir ihsanı olup, evliya kullarına verilir. 2. Şükredilmese, fakirlik aşağı  görülse   bile,  Yüce  Allah'ın  fiilini aşağı  görmemek. Tıpkı  damarından  kan aldıran kimsenin,  o  anda canı  yansa  bile, kan alan adama   kızmaması gibi. Bu  derece  de büyüktür. 3. Fakirlikten dolayı Yüce Allah'ı ayıplamak. Bu haramdır. Fakirliğin sevabını  giderir. Yüce  Allah'ın  yaptığını, olması icap eden  şekilde yaptığına, kimsenin O'nun işini ayıplamaya, kusurlu görmeye hakkı olmadığına inanmak, dinimizin esasıdır. Dil ile de şikayet etmemek, sabır ve metanet göstermek gerekir. Hz. Ali diyor ki: "Bazen fakirlik cezanın ta kendisi olur. Bunun belirtisi; kötü huylu olup, fakirlikten ve Allah'ın hükmünden şikayet etmektir. Bazen fakirlik saadet olur. Bunun belirtisi de güzel ahlaklı olup, kimseye şikayet etmemek ve Allah'ın takdirine şükretmektir."

Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Fakirliği gizleyip açığa vurmamak, büyük (manevi) bir hazinedir." Fakirliğin bir edebi  de,  zenginlerle  kalkıp  oturmamak onlara karşı alçakgönüllülük göstermemek ve onlara yaltaklık yapmamaktır. Süfyan-ı Sevri diyor ki: " Zenginlerin çevresinde dolaşan fakirin iki yüzlü; Sultanların çevresinde dolaşan fakirin ise hırsız olduğunu bil." Fakirliğin bir  edebi de, elinden geldiği kadar  sadaka verip dünya malını kendinden uzaklaştırmaktır. Peygamberimiz (S.A.S.) buyuruyor ki: "Bazen bir dirhem yüz bin dirhemden üstün olur." "Ne zaman Ya Resulullah?" dediler. "Bir kimse yalnız iki dirheme sahip olup da, birini  sadaka verdiği zaman, yüz bin dirhem sadaka vermekten hayırlı olur." buyurdu.

Verileni Almanın Edepleri

Şüpheli olan veya ihtiyaç fazlası olan şeyler alınmamalıdır. Ancak fakirlere hizmet eden ve onlara yardımcı olan kimseler, ihtiyaç fazlalığına bakmadan alabilirler. Açıkça alıp, gizlice fakirlere sadaka vermek sıddıklarm derecesidir.  Birisi Hasan Basri'ye bir kere gümüş ve güzel bir elbise getirdi. Fakat o kabul etmeyip, şöyle dedi: "İnsanlara ders veren kimse, onlardan bir şey alırsa, mahşer gününde Allah'ın huzurunda zerre kadar kıymet ve itibar görmeyecektir." Hasan Basri bunu, ders karşılığında kendisine verildiğini bildiği için kabul etmedi. Yoksa o da şu hadis-i şerifi biliyordu: "Bir kimse istemeden kendisine verilen şeyi almayıp geri çevirirse, Allah'ı reddetmiş gibi olur." Gösteriş için verilen şeyi almamak gerekir. Sadakaya muhtaç olmayan kimsenin de sadaka olarak verileni almaması gerekir. Muhtaç olanın sadakayı reddetmesi caiz değildir. Hadiste gelmiştir ki, “İstemeden bir kimseye verilen sadaka, Allah tarafından ona ulaşan bir rızıktır.” Demişler ki, verilen bir şeyi almayan kimse, isteyip de verilmemesine mübtela olur.

Dilenmek Ne Zaman Helal Olur?

Bil ki, Rasulullah, “Dilenmek haramdır, zaruretsiz helal olmaz.” buyurdu. Yine buyurdu ki, “Kendisinde var iken bşkasından bir şey dilenen kimse kıyamet gününde mahşer yerine yüzünün etleri gitmiş ve yalnız kemikleri kalmış olarak gelecektir.”

Fakirliğin Dereceleri

Bil ki, fakirliğin dereceleri değişiktir. Bişr-i Hafi der ki, onların derecesi üçtür: Birisi istemezler. Verilirse de almazlar. Bu fakirler ruhani meleklerle beraber illiyinde olurlar. İkincisi istemezler, fakat verilirse alırlar. Bunlar murakkabin meleklerle beraber firdevs cennetlerde bulunurlar. Üçüncüsü bunlar zaruret zamanında isterler. Bunlar ashab-ı yemin ile beraber olurlar. İbn-i Ethem, Şakik-i Belhi’ye sordu: Şehrindeki fakirleri ne halde bıraktın? Şakik, en güzel halde bıraktım. Eğer bulurlarsa şükrederler, bulmazlarsa sabrederler. İbrahim, ben de Belh’in köpeklerini bu halde bıraktım. Şakik, o halde sizin yanınızda fakirler ne halde olurlar? dedi. İbrahim, eğer bulmazlarsa şükrederler, bulurlarsa başkalarını kendilerine tercih ederek onlara verirler. Şakik, ibrahim’in başını öpüp gerçek buyurduğundur, dedi.

Zühdün Hakikati

Sıcak havada biraz buza sahip olan kimse, susayınca suyu o buzla soğutup içmek için, o buzu çok arzu eder. Fakat birisi gelip bir altın karşılığında o buzu ondan satın almak istese, altın sevgisi buza olan tutkunluğunu giderir ve şöyle düşünmeye başlar: "Bir gün ılık suya sabredeyim. Buz devamlı kalmaz, akşama kadar eriyip gider. Altın ise ömür boyu kalır." Böyle bir durumda, buzu daha değerli bir şeye değişmek, buz için zühd olur. Arifin de dünya karşısındaki tutumu böyledir. Zira arifler dünyanın geçici olduğunu, sürekli olarak tükendiğini ve ölüm anının yaklaştığını görür. Ahiretin ise saf ve devamlı olduğunu, hiç sonu olmadığını ve ancak dünyayı bırakmak karşılığında satıldığını bilirler. 
Durum böyle olunca değerli olan ahireti kazanmak için, dünyayı aşağı görürler ve bundan dolayı dünyadan el çekerler. İşte buna zühd denir. Ancak zühd, yani dünyadan el çekmek mubah olan şeylerde olmalıdır. Yoksa haramdan el çekmek zühd değil, zaten farzdır. Ve yine zühd (dünyadan el çekmek) elde edebildiği şeylerde olmalıdır. Dünyada bir şeyi olmayanlar için zühd mümkün değildir. Ancak bir şeyi olmayan kimseye, dünyalık verilince bunu kabul etmese o zaman zühd olabilir. Fakat bu derece denenmedikçe belli olmaz. Zira dünyalık elde edince nefsi bir başka şekil alabilir ve eski haline dönebilir. Zühdün başka bir şartı da malı saklamayıp dağıtmak, mevki ve makamı terk etmektir. Zira tam zahid, dünyanın bütün lezzetlerini bırakıp, ahiret lezzetini isteyen kimsedir. Bu, bir alış-veriştir. Ama çok karlı olan bir alış-veriş. Nitekim, Yüce Allah buyuruyor ki: "Şüphesiz Allah, mü'minlerin vücutlarını ve mallarını, cennet karşılığında satın alır." (Tevbe, 111) Ondan sonra da buyurur ki: "Bu alış-veriş mübarek olsun. Sevininiz; bunda çok kazanç vardır." Cömertliğini göstermek veya ahireti kazanmaktan başka bir sebep için dünyayı terk eden zahid olmaz. Dünyayı, ahiret karşılığında satmak ta büyük zühddür. Fakat marifet sahiplerinin yanında bu da zayıftır. Zira arifler dünya gibi, ahireti de düşünmezler. Zira cennet de dünya gibi göz, mide ve cinsi arzularla ilgilidir. Onun için ahirete de hakaret gözü ile bakıp kendini, hayvanların da ortak olduğu şehvet ve arzulardan yüksek tutarak ona ilgi göstermemelidir. Hatta dünyada olsun, ahirette olsun, Allah'tan başka bir şey gaye edinmemeli, Allah'ı tanıyıp görmekten başka bir şey ile yetinmemeli ve Allah'tan başka her şey ona aşağı görünmelidir. Bu ariflerin zühdüdür.
Arifler de dünya malından sakınıp kaçınmayabilirler. O zaman ellerine geçeni yerli yerince harcamalı, hakkı olanlara dağıtmalıdır. Nitekim Hz. Ömer (r.a.) yeryüzünün servetini elinde tuttuğu halde ona bağlı değildi. Hz. Aişe (r.a) de bir günde yüz bin akçe dağıtmış ve kendisi için bir lokma et alacak parası kalmadı. O halde asıl olan malı var iken maldan sakınıp şerrinden kaçıp hilesinden kurtulmaktır. Bir kimse Abdullah Bin Mübarek’e, ey zahid, dedi. Abdullah, zahid, Ömer Bin Abdülaziz’dir ki her çeşit dünya malı elindeyken ve ona kudreti var iken zahid olarak yaşardı. Benim zaten bir şeyim yoktur. Nasıl zahid olurum? dedi.

Buzu altına satmak, o kadar büyük anlayış istemez. Akıllı olan herkesin anlayabileceği ve yapabileceği bir şeydir. Dünyanın ahiret yanındaki değeri, buzun altın yanındaki değerinden daha aşağıdır. Fakat bazı insanlar üç nedenden dolayı bunu göremezler. İmanın zayıflığı. Şehvetlerin esiri olmak. İhmalkarlık yapıp tevbeyi geciktirmek. En büyük neden şehvet ve arzulara esir olmaktır.

Zahid Olmanın Üstünlüğü

Bunun için kırk gün dünyadan el çekip zahit olarak yaşayan kimsenin kalbine hikmet çeşmeleri akar. Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Yüce Allah'ın seni sevmesini istiyorsanız, dünyada zahid ve perhizli olun." “Allah Teala hidayet vermek dilediği kulunun kalbini İslam ile şerh eder. (açar.)” (En’am, 125) ayet-i kerime inince, ya Rasulallah, şerh nedir? dediler. Bu öyle bir nurdur ki kalbe doğar, kalp onunla genişler, buyurdu. O nurun kalbe düşmesinin alameti nedir? dediler. Rasulullah, kalbin aldatıcı ve geçici saraydan nefret edip devamlı sarayın sevincine yönelmesi ve ölümden önce ölüm hazırlığı yapmasıdır, buyurdu.

Yine rasulullah, hutbe okurken, la ilahe illallah kelimesini doğru olarak söyleyip başka bir şeye karıştırmayan cennetliktir, buyurdu. Hz. Ali(r.a.) ayağa kalkıp ya rasulallah, la ilahe illallah kelimesini karıştırmak caiz olmayan şeyi bize açıkla, buyurdu. Rasulullah, dünya sevgisi ve dünya çabasıdır. Çünkü ilerde bir kavim gelecektir ki sözleri peygamberlerin sözleri gibi, işleri de zalimlerin işleri gibi olacaktır. La ilahe illallah kelimesini söyleyip de işleri bunlardan uzak olursa makamı cennettir. Yine buyurdu ki dünyada perhizli ve zahid olarak yaşayan kimseye Allah hikmet kapılarını açar. Dilini hikmetle söyletir. Dünyadan meydana gelen hastalığı ve onun ilacını gösterir. Ve selametle onu selamet yurduna(cennete) ulaştırır. "Allah'ın sizi sevmesini istiyorsanız, dünyadan el çekin. İnsanların sizi sevmesini istiyorsanız, onların sevdiği şeylerden el çekin."
Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Yüce Allah'tan gerektiği şekilde utanınız." "Utanmıyor muyuz?" diyenlere şöyle buyurdu: "Peki, niçin yiyemeyeceğiniz kadar mal topluyorsunuz ve niçin içinde oturamayacağınız binalar yapıyorsunuz?"

Zühdün Dereceleri

Zühdün üç derecesi vardır. 1. Dünyadan el çekmek, fakat  gönlü  ona  bağlı  kalmak. Nefs ile mücadele edip sabretmek. Buna zühd değil, tezehhüd denir. Zühdün başlangıcı budur. 2. Kalbin dünyadan çok zühde yönelik olması, ancak zühdünü bir iş olarak bilmesi. Bu derecede olan zahiddir, fakat tam değildir. 3. Zühdde de zahid olmak yani kendi zühdünü zühd olarak görmeyip onu bir iş olarak görmemektir. Bu, vezirlik makamına oturmak için padişah  sarayına  giden  kimsenin  durumuna benzer. Sarayın kapısında  bir köpek onu içeri sokmamaktadır. O köpeğin önüne bir parça  ekmek atınca vezirlik koltuğuna ulaşır. Böyle bir durumda olan için köpeğin önüne attığı ekmeğin önemi yoktur.  Bunun gibi bütün dünya bir lokma ekmek, şeytan da ilahi kapının önünde havlayan bir köpektir. Ona bir parça ekmek atanı bırakır. Ahiretin yanında bütün dünya bir vezirlik yanında bir lokma ekmekten daha değersizdir. Zira ahiretin sonu yoktur. Dünya ise geçicidir. Geçici olanın, sonsuzun yanında değeri hiç yoktur.

Zühd gayesi itibariyle de üç derecedir. 1. Yalnız ahiret azabından kurtulmak için zahid olmak, buna korkanların zühdü denir. 2. Ahiret sevabına kavuşmak için zahid olmak. Bu birincisinden daha üstündür. Buna razılar zühdü denir. 3. Allah sevgisini elde  etmek için zahid  olmak. Bu  derecede olanların  kalbinde  ne  cehennem  korkusu  bulunur  ne  de  cennet ümidi. Kalbinde  Allah sevgisinden  başka bir sevgi yoktur. Allah sevgisinden  başka bir şeye  ilgi duymaktan utanır.  Nitekim Rabiay-ı Adviyye'ye   cennetten bahsettikleri vakit. "Ev sahibi, evden hayırlıdır." dedi. Allah  sevgisini  elde  eden  kimsenin yanında cennet   istemesi, padişahlığı elde etmek yanında  çocukların  serçelerle  oynaması gibidir. Çocuk bu  oyunu padişahlıktan çok sevebilir. Zira padişahlığın zevkini bilmez. Nedeni de gelişmemiş olmasıdır. 
Terkedilmesi söylenen şeylerde de zühdün dereceleri çeşittir. Bazı şeyleri terketmekle zühdetmiş olurlar. Tam zühd nefsin zevk aldığı ve zaruri olmayan, ahiret için ona ihtiyaç duyulmayan her şeyi terketmekle olur. Zira dünya nefsin maldan mevkiden, yemekten, giymekten, uyumaktan, konuşmaktan insanlara vazetmekten, ders vermekten, hadis rivayet etmekten zevk duymasıdır. Bu anlattıklarımızdan gaye başkalarını Yüce Allah'ın yoluna davet olursa o zaman dünyadan sayılmazlar.

Zahid, Dünyada Ne İle Yetinmelidir?

İnsanlar dünyaya sarılmışlar. Oysa dünya sevgisinin sonu yoktur. Ancak önemli olan altı şey vardır: Yemek, elbise, mesken, mesken eşyası, evlilik, mal ve mevki.

1. Yemek: Cinsine ve miktarına göre ayırıma tabi tutulabilir. Cins bakımından en aşağı gıda kepektir. Arpa ve çavdar ekmeği orta hallidir, elenmemiş buğday, zahid yemeklerinin en iyisidir. Elenmiş undan ekmek yiyen zühdün dışına çıkar. Miktar bakımından en az ölçü yaklaşık 600-700 gramdır. Normali yarım men, en üst miktarı bundan fazlasıdır. Şeriatın fakirlik takdiri budur. Bundan fazlası mide için zühd olmaz. Gelecek zamanda lazım olan azığın en yüksek derecesi, açlığı giderecek miktardan fazlasını saklamamaktır. Zira zühdün esası kısa emelli olmaktır. (Fazla yaşamayı ummamaktır.) Hırsın esası da uzun emeldir. Orta derecesi bir aylık veya kırk günlük yiyeceği saklamaktır. En aşağı derecesi bir yıllık yiyeceği saklamaktır. Bundan fazlasını bulunduran zühdden mahrum olur.
Katık hususuna gelince, en aşağı derecesi yeşillik ve sirkedir. Orta derecesi yağ ve yağlı şeylerdir. En yüksek derecesi ise ettir. Ete devam edenin zühdü kalmaz. Haftada bir - iki defa et yiyen tamamiyle zühdden dışarı çıkmaz.
Yemek vakitlerine gelince, günde bir defadan fazla yememek gerekir. İki günde bir defa yemek yemek daha iyidir. Ama bir günde iki defa yemek zühd olmaz.

2. Elbise: Zahidin birden fazla elbisesi olmamalıdır. Yıkandığı zaman elbisesiz durmalıdır. İki elbisesi olan zahid olmaz. Elbisenin en az derecesi bir gömlek, bir külah ve ayakkabıdır. Bundan fazlası tülbend ve dondur. Orta derecesi yünden olanıdır. İyisi ise pamuklu olanıdır. Eğer pamuk ince ve yumuşak olursa zühd olmaz. Peygamberimiz (s.a.v.) vefat ettiği zaman Aişe (r.a.) bir kilim ve eski bir tülbend getirdi ve: "İşte Resulullah'ın elbisesi bunlardandı." dedi. Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Allah'ın dostu da olsa, şehvet elbisesini (zevk için giyilen elbiseyi) giyen herkes, onu sırtından çıkarıncaya kadar, Allah ondan yüz çevirir." Bir defasında Resulullah'a nakışlı bir kaftan hediye ettiler. Giydi ve hemen çıkarıp: "Bunu satın, parasını fakirlere dağıtın, bana da o kıldan yapılan kaftanı getirin. Bu kaftanın nakışları beni meşgul etti."
Hz. Ali buyurdu ki, “Allahü Teala, hidayet üzere olan halifelere  en düşük insanlar gibi giyinmelerini buyurmuştur ki zenginler de onlara bakıp öyle giyinsinler ve böylece fakirlerin kalbi kırılmasın.

3. Mesken: En yüksek derecesi mülkiyeti kendinde olan veya kiraladığı bir evde oturmaktır. Bu da ihtiyacı kadar olmalı, yüksek olmamalı, süslü olmamalıdır. Velhasıl meskenden maksat, sıcaktan, soğuktan ve yağmurdan koruyan bir yer demektir. Bundan fazlasını istememelidir. Rasulullah buyurdu ki, “İhtiyacından fazla bina yapana kıyamet gününde bunu yüklen, denir. Yine buyurdu ki, bütün harcanan nafakalarda sevap vardır. Ancak su ve toprağa(inşaata) harcananda sevap yoktur.”

Nuh(a.s.) kamıştan bir ev yaptı. Ona, ey Allah’ın peygamberi kerpiçten yapsan ne olurdu?  dediler. Nuh, ölecek kimseye bu bile çoktur. dedi. Rasulullah buyurdu ki, “Soğuktan ve sıcaktan korunmak için yapılan hariç kulun yaptığı her bina kıyamet gününde ona vebaldir.”  Hudeyl der ki, “Bina yapıp onu bırakıp gidenden ibret almayana şaşarım.”

4. Ev eşyası: Rasulullahın yastığı deriden idi. Yastığının içi hurma liflerinden idi. Döşeği iki kat kilim idi. Hz. Ömer bir gün rasulullah’ın mübarek vücudunda hurma hasırının izini görünce ağladı. Rasulullah, ya Ömer niçin ağlıyorsun, dedi. Ömer, nasıl ağlamayayım. Kayser, Bizans imparatoru ve Kisra(İran İmp.) Allah’ın düşmanı oldukları halde zevk içinde ve müreffeh idiler. Allah’ın rasulü, sevgilisi ve dostu olduğu halde bu kadar sıkıntıdadır. Rasulullah, ya ömer nimetin dünyada onlara, ahirette bize olmasına razı değil misin? buyurdu. Ömer, razıyım dedi. Rasulullah, o halde bil ki gerçek budur. dedi.

5. Evlilik: Sehl-i Tüsteri, süfyan bin Uveyn’e bir grup demişlerdir ki evlenmek hususnda zühd yoktur. Zira insanların en büyük zahidi rasulullah idi. O ise kadınları severdi.

6. Mal ve mevkidir. Muhlikat rüknünde beyan edildiği gibi mal ve mevkinin ikisi de öldürücü zehirdir. Onların azı ve ihtiyaç miktarı olanı da ilaç gibidir. Dünyadan değildir. Zira dine lazım olan her şey dindendir. Ama ihtiyaç miktarı ile yetinenlere göre dünya hela gibidir. Onu  ihtiyaç zamanından başka aramaz. Bu kimseler ölünce ihtiyaçtan kurtulur.

NİYET, İHLAS VE SIDK (DOĞRULUK)

Bil ki, basiretli kimseler(kesin görüş sahipleri), bilir ki, alimler hariç bütün insanlar helak olmuştur. İbadet eden alimler hariç bütün alimler helak olmuştur. İhlasla ibadet edenler hariç bütün ibadet edenler de helak olmuştur. İhlaslılar da büyük tehlikededir. O halde ihlassız zahmetler boşunadır.

Niyetin Üstünlüğü

Bütün işlerin esası niyettir. Yüce Allah da yapılanları değerlendirirken niyete bakar. Bunun için, Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Yüce Allah sizin malınıza ve görüntünüze bakmaz, kalbinize ve halinize bakar." Kalpten kastedilen şey niyettir. Yine buyuruyor ki: "Bütün ameller niyete göredir; herkese ibadetinin karşılığı niyetine göre verilir. Allah için yola çıkanın (kendi vatanını bırakıp gurbete çıkan veya hacca gidenin) göçü Allah için olur. Bir malı kazanmak veya bir kadın ile evlenmek için yola çıkanın göçü Allah için olmaz belki isteği ne ise onun için olur.", "Benim ümmetimin şehitlerinin çoğu yastık ve yatakta ölür.", "Kulun çok güzel amelleri olur. Melekler onları Allah'a sunduklarında, Yüce Allah meleklere, "o amelleri onun defterinden silin. Zira o o amelleri benim için yapmadı. Şu amelleri onun defterine yazın" diye emreder. Melekler "Ya Rabbi, o amelleri yapmadı" dediklerinde Yüce Allah şöyle buyurur: "Evet yapmadı, fakat yapmaya niyetlendi." Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Dünyada malını şeriatın emrettiği işlere harcayan kimse ile, onu görüp de kalbinden "benim de malım olsa bu hayırlı işlere harcardım" diyen kimse aynı sevabı alırlar. Şeriata göre malını harcamayan kimse ile onu görüp de "malım olsaydı ben de öyle yapardım" diyen kimsenin günahı aynı olur."
Hasan-ı Basri der ki, “Şu ebedi ve sonsuz cennetin vesilesi bu birkaç günlük amel değildir. Belki hayır niyetidir ki niyetin de cennet gibi sonu yoktur.”  Müminin niyeti amelinden hayırlıdır. Bil ki, rasulullah buyurdu ki, “Müminin niyeti amelinden hayırlıdır.” 
Kalp öyle yaratılmıştır ki kalpte her neye irade ve eğilim doğarsa beden de ona uygunluk gösterir. O sıfat kalpte daha sağlamlaşır. O halde  gerçi amel niyetinden doğuyorsa da niyet kuvvetlendirmek içindir. Hal böyle olunca niyetin amelden hayırlı olduğu ortaya çıkar. Zira niyet kalbin kendisinde, amel ise kalbe geçmek için başka azalarda olur. Eğer kalbe geçerse işe yarar. Geçmezse gaflet ve boşuna olur.

ZARARLI OLAN Ve OLMAYAN VESVESELER(KURUNTULAR)

Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Benim ümmetim akla gelen şeylerden affedilmiştir." Yine buyuruyor ki: "Günah işlemeye niyet edip de işlemeyen için Yüce Allah meleklere, ona günah yazmayın buyurur. Eğer o günahı işlerse, ona bir günah yazarlar. Ama sevap işlemeye niyet edip de yapmazsa ona bir sevap, yaparsa ona on sevap yazın diye emreder." Hadis-i şeriftir, “Birbirine kılıç çekip hamle yapan iki kişiden biri ölse ölen de öldüren de cehenneme gider.” Ya rasulallah, ölen niçin cehenneme gider?, dediler. O öldürmek kastını işlemiş olur. Eğer elinden gelseydi öldürürdü. Nitekim hadis-i şerifte gelmiştir ki günaha niyetlenmek tabiata uygundur. Ondan el çekmek tabiata muhalefet olduğu için mücahede olur.

Amellerin Niyetle Değişmesi

Sehl-i Tüsteri der ki, “Cehaletten daha büyük hiçbir günah yoktur. Cehaletini bilmemek ise daha fenadır.” Eski büyükler, yemek yemede, helaya gitmede ve hanımıyla sohbet etmede bunların her birinde sevap için niyet ederlerdi. Zira bu fiillerden hayra sebep olmayanı yoktur.  O hayra niyet ederse sevap hasıl olur. Mesela hanımıyla buluşurken evlat yetiştirmeye, Hz. Muhammed’in ümmetini çoğaltmaya, hanımının rahat olmasına, onu ve kendini günahtan korumaya niyet etmelidir. Süfyan-ı Servi bir gün elbisesini ters giydiklerini söylediklerinde, düzeltmek için elini kaldırır ve sonra vazgeçti. Ve, bunu Allah için giydim, başkası için değiştirmek istemiyorum, dedi. 
Niyet ihtiyari ve suni değildir. Bil ki, kalbi ve zihni boş olan kimseler, iyi niyetle sevaba kavuşmanın mümkün olduğunu duyup dil ucuyla Allah rızası için evlendim, yahut yemek yemeye veya ders meclisi etmeye niyet ettim, demekle niyet ettiklerini sanırlar. Oysa bu niyet değildir. Belki niyet kalpte meydana gelen ve onu işe sevk eden bir eğilimdir. 
Bazı kimselerin ibadetinin sebebi cehennem korkusu ve cennet nimetlerinin ümididir. Cennet için ibadet eden, boğazı, ferci hizmetinde bir köle olur ki boğazını ve fercini doyuracak bir makam için çalışmış olur. Cehennem korkusundan amel eden de dayak korkusundan açılan asi köle gibidir.  Bunların ikisinin de işleri Allah için değildir. Belki makbul olan kul ne yaparsa ne cennet için ne de cehennem korkusu için değil Allah için yapmalıdır. Bu bir kimsenin sevgilisini güzelliği için değil altın ve gümüş vermesi için sevmeye benzer. Bu kimse sevgilisinin kendisini değil, altın ve gümüşü sevmiş olur. Hakk’ın cemaline aşık olan, O’nun ibadeti, Hakk’ın cemalini tefekkür edip münacat ve çağırmakla meşgul olur. Eğer bedenle ibadet ederse yine sevgilisinin fermanına itaat etmeyi sevdiği için yapar. Perhizi ve ibadeti Allah’a kulluk ve hizmet için yapar. Böylece o tam cemalin tefekküründen geri kalmaz. Bir günahtan sakındığı zaman şehvetlere uyma lezzeti, mübahlara uyma lezzeti de Hakk’ın cemalini görme lezzetine perde olur diye  bunlardan sakınır. Gerçek arif budur. Şibli’yi rüyada görüp, Allah sana ne muamele yaptı? dediler. Dedi ki, Allah bir sözüm için beni kınadı. Bir defa dilime gelmiş, demiştim ki, cenneti kaçırmaktan daha büyük ne zarar olur. Allahü Teala beni kınayıp buyurdu ki Hakk’ın didarını kaçırmaktan daha büyük ne zarar olur? diye demedin?

İhlas ve Fazileti

Bil ki Allahü Teala buyurur, “İnsanlar dinde Allah’a ihlaslı olarak ibadet etmekten başkasıyla emrolunmadılar. “ (Beyine, 5) yine buyurdu ki, “Din halisen Allah içindir.” (Zümer, 3) 
İhlastan daha zor şey olmaz, demişler. Eğer insan bütün ömründe ihlaslı bir adım atsa kurtuluşu umulur. O halde çare şudur ki kalbi dünya arzusundan kesip sadece Allah’ın sevgisine vermektir. Tıpkı her ne yaparsa sevgilisi için yapan aşık gibi. O halde yemek yemesi yahut helaya gitmesi de ihlaslı olabilir. Eğer biraz dünya sevgisi galip olursa namazında orucunda ihlaslı olmak zor olur. Zira bütün ameller kalp sıfatını alır. Kalp ne tarafa eğilirse ameller de o tarafa eğilir. Makam mevki sevdasında olan kimse onun teveccühü insanlara olur. Sabahleyin yüzünü yıkayıp elbisesini giymesi insanlar için olur. Hiçbir yerde ihlas, ders meclisinde, hadis rivayeti meclisinde ve insanlarla ilgili olan şeylerde olduğu kadar zor olmaz. Zira çoğunlukla bunların sebebi insanlardan kabul görmektir. Büyüklerden biri der ki, “Otuz yıllık namazı kaza ettim. Çünkü o namazları birinci safta kılmıştım. Bir gün namaza geç gelip arka safta kaldım. Kalbimde, namaza geç geldin derler diye mahcubiyet gördüm. Bunun üzerine bildim ki benim namaza hırsım ve ona devamlılığım beni birinci safta insanların görmesi içinmiş. Buna binaen kaza ettim.”

Cahil ile Alimin İbadetleri

İbadetin ihlasını götüren karışıklık dört derecedir. Bazıları çok gizli ve çok zordur. 
Birinci derece: Bir kimse namaz kılarken yanına bazı insanlar gelirse şeytan ona, namazı güzel kıl, tadil-i erkanı yerine getir ki insanlar seni ayıplamasın, der ki bu zaten açıktır. 
İkinci Derece: Birinci dereceyi bilip ondan sakınan kişiye şeytan der ki namazı güzel kıl ki onlar da sana uysunlar ve sevap kazanasın. Bazen şeytanın bu hilesine aldanır ve bilmez ki uyma sevabı ancak onun huşu ve ihlasının parıltısı başkasına geçtiği zaman hasıl olur. Ama kendisi ihlaslı ve huşulu olmadığı halde insanlar onu öyle düşünsünler? Sevap onlara olur ve kendisi de münafıklığıyla muahaze edilir. 
Üçüncü Derece: Yalnız başına namazı insanlar arasında kıldığı gibi kılmamanın nifak olduğunu bildiği için yalnız başına iken de kendini namazı güzel kılmaya zorlar ki insanlar arasında da o şekilde kılabilsin. Bu çok zordur. Çünkü bu riyadır ve bu riyayı kendi kendine yapmış olur. Zira haddi zatında kendi kendine yalnız iken yaptığı amelin insanlar arasında yaptığı amel gibi olmadığına kendinden utanıp yanız başına iken de namazı insanlar huzurunda kıldığı gibi kılmış olur ve bununla insanlar içinde yaptığı riyadan kurtulduğunu sanıyor ama gerçekte yalnız iken de riyakar olmuş sayılır. 
Dördüncü Derece: Hepsinden çok gizlidir. Ve mesela bir kimse yalnız iken de insanlar arasında iken de huşu ve huzu ile amel yaptığını bilir ve şeytan onun kalbine gelip Allah’ın azamet ve celalini düşünsene. Yoksa kimin huzurunda olduğunu biliyor musun? der. Böylece o kimse tefekküre başlar. Huşu içinde olur. İnsanların gözünde zühd ve salihlik ile süslü görünür. Eğer yalnız iken de bu fikirler onun kalbine gelmezse bunun sebebi riyadır. Başka bir şey değildir. Fakat şeytan ona, bu şekilde gösterir ki riya olduğu bilinmesin. İnsanları gördüğü zaman Allah’ın azametini hatırlamak fayda vermez. Belki onun yanında bütün insanların görmesi ile hayvanların görmesi bir olmalıdır. Eğer aralarında biraz fark olursa o kimse riyadan kurtulmamıştır. Şeytanın bu gibi aldatmaları sonsuzdur. Bu incelikleri anlamayan, ücretsiz işçi gibi faydasız can çeker gibi çalışır ve çalışması boşa gider. Onun hakkında, “Onlara Allah tarafından sanmadıkları şeyler zahir oldu.” (Zümer, 47) ayeti vardır.

Niyetin Karışıklığı
O halde selamet dünyevi gayelerin yolunu tamamıyla kapamaktır. Rasulullah, “Altın ve gümüş kulu helak oldu.” hadisinde dünyayı sevene altın ve gümüş kulu buyurmuştur. O halde dünyadan kesilmeyen Allah’a kul olmaz. Allah’a kul olunca da dünyadan azad olur. Bu azaldığın ve hürriyetin tamamı insanlardan azad olduğu gibi kendinden de azad olmalıdır. Şöyle ki kendisinde hiçbir irade kalmamalı, belki Allah’ın rızasından başka bir şey dilememelidir. Allah kendisine ne yaparsa rıza göstermelidir. Bu mertebe tam sıdk mertebesidir. Kulluk da bu dereceye kavuşmayan kimseye sıddik değil hatta ona sadık bile demek doğru değildir. Mallarını feda etmeye azmedip de etmeyenler hakkında ise bazı kimseler Allah’ın ihsanı olursa doğru yolda dağıtmaya ahdettiler. Allah fazlından onlara verince ahdlerine vefa etmeyip bahillik ve cimrilik göstererek yalancılardan oldular.” (Tevbe, 75) 
Muhasebe ve Murakabe

Allahü Teala insanlara vade verip kendi muhasebelerini yapmaları için “Herkes yarın kıyamete ne hazırladığını gözden geçirsin.” (Haşr, 18) buyurur.  Rasulullah buyurdu ki, “Akıllı şu kimsedir ki dört saat zamanı olsa birincisinde muhasebesini yapar. İkincisinde Allah’a münacat etmekle meşgul olur. Üçüncüsünde geçimi için çalışır. Dördüncüsünde mübah şeylerle uğraşır.” Ömer der ki, “Hesaba çekilmeden önce siz kendinizi hesaba çekin.” Allahü Teala buyurur ki, “Ey iman edenler, sabrediniz. Kendi nefs ve şehvetinizle mücahede ediniz. Ta ki galip gelesiniz ve bu cihada sebat ediniz.” (Al-i İmran, 200) Rasulullah buyurdu ki, “Akıllı kimse ölümden önce hesabını gören ve ölümden sonra kendisine yarayacak şeyleri yapan kimsedir.” “Allah’a sizi görür gibi ibadet ediniz. Siz onu görmüyorsunuz. O sizi görür.”  Eğer Allah’ı bütün fiil ve hareketlerde gözcü bilmezsen yani hazır ve nazır olduğuna inanmazsan bu iş doğru olmaz. Nitekim Allahü Teala buyurur ki, “Şüphesiz Allah sizin her şeyinizi görmektedir.” (Nisa,1)  Bir kimse Cüneyd-i Bağdadi’ye, sokakta kadınlara bakmaktan gözümü koruyamıyorum. Ne yapayım? dedi. Cüneyt şöyle korursun. Bakacağın kimseye bakmadan önce Allah’ın sana baktığına inan. dedi. Hadiste gelmiştir ki, “Adn cenneti şu kimseler içindir ki günah işlemeye niyetlendikleri zaman Allah’ın azametini düşünüp ondan utandıkları için günahtan vazgeçerler.”

SIDDIKLARIN Ve MUTTAKİLERİN MURAKABESİ (KENDİNİ DENETLEMESİ)

Murakabe iki derecedir: 
1. Sıddıkların  Murakabesi: Sıddıkların kalpleri Yüce  Allah'ın büyüklük ve ululuğuna gömülmüş. Onun heybetiyle kırılmış ve O'ndan başkasına bakacak halleri kalmamıştır. Bu murakabe kısa olur. Zira kalp düzelince, diğer organlar
da kalbe uyar. Bu dereceye ulaşan kalp, bırakın günahı, mubah şeylerden bile vazgeçer. Onun için organlarını
günahlardan korumak için tedbir ve çareye ihtiyaçları olmaz. Böyleleri hakkında, Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Sabahleyin yalnız tek yön ve tek gaye ile kalkanın, Allah bütün işlerine yetişir." Bazı kimseler murakabeye öyle dalarlar ki, söylenen sözü duymaz, yanına gelenin farkına varmaz. Oysa gözü görüyor, kulağı duyuyordur. Çarşının ortasından geçip gelen Utbetül Culama "Yolda kimi gördün?" diye sordular. Kimseyi görmedim, dedi. Oysa çarşı insanlarla doluydu. Abdullah-ı Hafif diyor ki: "Sur şehrinde bir ihtiyar ile bir gencin devamlı murakabede olduklarını bana haber verdiler. Kalkıp yanlarına gittim. Üç defa selam verdim Cevap veren olmadı. "Allah aşkına selamıma karşılık verin" dedi. Genç başını kaldırıp şöyle dedi: "Ey İbni Hafif, dünya hayatı kısadır ve zaman azdır. Bu azdan da çok az zaman kalmış. O halde bu azdan büyük nasibini al. Ey İbn-i Hafif, ne kadar boşsun ki, bize selam vermekle uğraşıyorsun." 
Aç ve susuzdum. Halimi unutup onların haline daldım. Sonra öğle ve ikindi namazını onlarla kıldım. Bana nasihat verin dedim. Biri: "Ey İbni Hafif, biz musibet ehliyiz. Bizim ne nasihatimiz olabilir?" dedi. Üç gün onlarla beraber kaldım. Hiçbir şey yemedim ve uyumadım. Sonra onlara yemin verdirip bir nasihat istedim. O genç başını kaldırıp şöyle dedi: "Kendisini gördüğün zaman sana Allah'ı hatırlatmayan, Allah'ın korkusunu hissettirmeyen ve hareketleriyle sana nasihatte bulunmayan kimse ile arkadaşlık yapma."
Hadiste, “Kulun yaptığı her hareket ve sükun için önüne üç defter açılır. Birincisi niçin defteri, ikincisi nasıl defteri, üçüncüsü de kime defteri. Birinci defter yani niçin defterinin anlamı ona derler ki bunu Allah için yapmak sana farz idi. Niçin nefsinin isteğiyle yapıp şeytana uydun. Eğer bundan kurtulursa ve yaptığını Allah için yaptıysa ona nasıl yaptın derler. Her bir hakkın bir şartı, adabı ilmi vardır. Yaptığın işi şartına, adabına, ilmine uygun yaptın mı? Yoksa cehaletle mi yaptın derler. Eğer bundan da kurtuluş ve selamet bulursa yani şartına, ilmine, adabına uygun yaptıysa kim için yaptın derler. Yani bu işi ihlas ile yapmak farz idi. Eğer Allah  için yapmış isen mükafatını bulursun. Eğer başkası için yaptıysan mükafatını ondan iste derler. Ve eğer dünya için yaptıysan azap ve cefaya düçar olursun.

2. Amel zamanında olan murakabe: İnsanın bütün halleri üç çeşitten ibarettir. Ya taat, ya günah veya mübah. 
Günahta murakabe(kendini kontrol etme), utanmak, tevbe etmek ve kefaretle uğraşmaktır, ibadette kontrol, ibadeti yalnız Allah için kalp huzuru ile adabına uyarak yapmak ve daha üstün olanında ısrar etmektir. Mubahta kontrol ise Allah'ın nimetlerine saygılı olmak, her zaman Yüce Allah'ın huzurunda olduğunu bilmektir. Mesela otururken saygılı olmak, yatarken sağ taraf üzerine ve yüz kıbleye dönük yatmak, yemek yerken Allah'ın acaip işlerini düşünmek. Zira Yüce Allah'ın yarattığı şeylerdeki acaiplikleri düşünmek, bütün amellerden üstündür. Yemeğin rengi, tadı, kokusu, biçimi, nasıl yaratıldığı, sindirim organlar tarafından nasıl hazmedildiği düşünülmelidir. Bütün bunlar Allah'ın acaip işleridir. Bunları düşünmek alimlerin derecesidir. Bazı kimseler acaiplikleri düşündükten sonra, bunları Yüce Allah'ın büyüklük ve gücüne delil gösterip onun ululuğuna dalar. Bu da muvahhidlerin ve sıddıkların derecesidir. Bazıları yemeğe kızarak ve önemsemeyerek bakar ve keşke buna muhtaç olmasaydık derler. Yemek yeme zaruretini ve bunu icat eden Yüce Allah'ın kudretini düşünürler. Bu da zahidlerin derecesidir. Bazı kimseler de yemeğe iştahla bakar ve iştahını daha da artırmak için hangi nefis ve güzel yemekleri hazırlayacaklarını düşünürler. Bazen yeğin tadına, pişmesine, meyvelerin istenen şekilde olmamasına bahane bulur, kötülerler. Bilmiyorlar ki bunlar, Allah'ın yarattığı şeylerdir. Bir şeyi kötülemek, sahibini kötülemektir. Bu da gafillerin derecesidir.

3. Amelden sonra muhasebe: Kul günün sonunda bir saat kendi nefsi ile hesaplaşmalı, o gün bütün yaptıklarını incelemeli, sermayeyi kar ve zarardan ayırmalıdır. Sermaye farzlar; kar, sünnet ve sevaplar; zarar ise günahlardır. İnsan, nefsine iş ortağına gösterdiğinden daha çok ihtiyatlı davranmalıdır. Zira nefs yalancı ve aldatıcıdır. Kendi gayelerini ibadetle karıştırarak insana sunar ki, onu faydalı bilsin. Oysa o faydalı değil, zararlıdır. Yalnız farz ve günahlar değil, mubah şeylerden dolayı da nefs hesaba çekilmelidir. İnsan mubahlar için de nefse "Niçin yaptın?" diye sormalıdır. Eğer zararlı bir şey yapmış ise ödettirmelidir. Fakat insanlar kendilerini hesaba çekmiyorlar. Eğer her günah işlediğinde, odasına bir taş koysa, kısa zamanda oda dolar. Eğer omuzlarımızdaki yazıcı melekler, her günahı yazmak için ücret isteselerdi, bütün malımızı vermemiz gerekirdi. Fakat birkaç kez "sübhanallah" diyeceği gelse, hem eline tespih alıp onları sayar ve yüz kere "sübhanallah" dedim der. Oysa bütün gün ettiği boş laflar için eline tesbih alıp onları saymaz. Bir sayarsa, bu boş sözlerin binleri aştığını görür. Durum böyle olduğu halde, sevap kefesinin günah kefesinden ağır basacağını umar. Bu, akılsızlıktan ileri gelir. Onun için, Hz. Ömer (r.a..) diyor ki: "Amelleriniz tartılmadan önce, siz kendinizi tartın."

4.Nefsi cezalandırmak. İnsan nefsini hesaba çekmez ve islediği kusurları görmezlikten gelirse, günah işlemeye 
cesareti artar, sonra da önüne geçemez. Belki yapılan her şey için nefsi cezalandırmak gerekir. Eğer şüpheli bir şey yemiş ise, onu aç bırakmalı, namahreme bakmışsa ağlayıp dünyaya bakmamalıdır. Diğer organları da suç işlediklerinde böyle cezalandırılmalıdır. Geçmiş büyüklerimiz böyle yaparlardı. Ebu Talha hurma bahçesinin yanında namaz kılarken, bahçenin güzelliğini düşünerek kaç rekat namaz kıldığını unuttu. Bu gafletinden dolayı bahçeyi fakirlere sadaka olarak verdi.

    5. Mücahede (nefse karşı koymak.) Bazı  dün  büyükleri  nefslerinde  tembellik gördüklerinde, çok ibadet ederek onu cezalandırırlardı. İbni Ömer bir kere cemaatle namazı kaçırdığı için ikiyüz bin akçe değerinde malını sadaka verdi. Yine bir gün akşam namazını iki yıldız görününceye kadar geciktirdiği için iki köleyi hürriyetine kavuşturdu. Nefsin pisliklerini temizlemek uzun zaman alır. Onu tevbe ve mücahede potasında temizlemek gerekir ki anlaşsın, yakınlık ve sevgi derecesine erişsin ve yolun bütün yokuşlarını tırmana bilsin. Ömür boş geçip süre kalmayınca gaye nasıl elde edilebilir. O halde niçin ihtiyarlıktan önce gençliği, hastalıktan önce sağlığı, işten önce boş zamanı, ölümden önce hayatı ganimet bilmiyorsun?

Ey zavallı nefsim! Yazıklar olsun sana. Yaz iken kış azığını hazırlamakta hiç gecikmiyorsun. Bunları elde etmek için de Yüce Allah'ın merhamet ve ihsanına güvenmiyorsun. Oysa cehennemin dondurucu soğuğu kışın soğuğundan ve ateşinin sıcaklığı Temmuz güneşinden az değildir. Dünya hazırlığında hiç kusur etmiyorsun da, ahiret işlerinde niçin gevşek davranıyorsun? Yoksa ahirete inanmıyor musun? Yahut kalbindeki bu küfrü kendinden de mi saklıyorsun? Bu ebedi felaketin sebebidir. Sana yazıklar olsun ey nefsim!
Marifet nurunun himayesine sığınmadan, öldükten sonra şehvet ateşinin canını yakmasından kurtulacağını sanan kimse, kalın elbise giymeden kış soğuğun Yüce Allah'ın lütfü ile kendisini üşütmeyeceğini sanan kimseye benzer. Allah'ın lütf ve keremi, birçok faydasından dolayı kışı yaratmışsa da, ondan korunmak için elbise yapacak şeyleri de yaratmasıdır.
Ey nefs! Anladım ki, dünyanın nimet ve zevklerine alışmış, kendini onlara kaptırmışsın. Cennet ve cehenneme inanmıyorsan bari ölümü inkar etme. Bu nimet ve zevklerin hepsi senden alınacaktır. Ve sen bunların ayrılık ateşi ile yanacaksın. Ayrılık acısı da sevgisi kadar olacaktır.  Sana yazıklar olsun.
Ey nefs! Bütün dünya sana verilse ve dünyadaki bütün insanlar sana secde etse, az süre sonra sen de, onlar da toprak olacaksınız. İsimleriniz unutulacak, hatırlardan silineceksiniz. Geçmiş nice büyük padişahları anan var mı? Kaldı ki, dünyadan sana verilen az şeyde keder, felaket ve acılarla karışıktır. Bunu sonsuz olan cennete nasıl değişirsin?
Ey nefs! Yazıklar olsun sana... Birisi bir mücevheri kırık bir vazo ile değiştirse ona gülersin. Dünya da saksı gibidir. Onu kırılmış bil ve değerli bir mücevher olan ahiretin de elden çıktığını, sana yalnızca pişmanlık ve azap kaldığını farzet.

Nefs bu çeşit sözlerle daima azarlanmalı ve öğüte kendi nefsinden başlanmalıdır.

TEFEKKÜR
Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Bir saat tefekkür, bir yıllık ibadetten hayırlıdır." Kur'an-ı Kerim'in birçok yerinde insana işlerin sonunu düşünmek ve her şeye ibretle bakmak emredilmiştir. Bütün bunlar tefekkürle olur. Herkes tefekkürün üstünlüğünü bilir. Fakat aslını, hangi hususta ve niçin gerekli olduğunu, neticesini bilemez. O halde bunların izahı önemlidir.

Bir saati bir yıllık ibadetten üstün olan tefekkürün derecesi çok büyük olur. İbn-i Abbas diyor ki: "Bir grup insan Yüce Allah'ın zatını düşünüyorlardı. Peygamberimiz şöyle buyurdu: "Allah'ın yarattığı şeyleri düşünün, zatını düşünmeyin. Zira buna dayanamazsınız." Hz. Aişe anlatıyor: "Resulullah namaz kılarken ağladı. "Ya Resulullah, niçin ağlıyorsun, Senin her şeyin affedilmiş" dedim. Şöyle buyurdu: "Göklerin ve yerin yaratılmasında, gece ve gündüzün ard arda gelmesinde, akıllı kimseler için ayetler, işaretler vardır." (Al-i İmran, 190) Ayet-i celilesi bana indirilmiş iken nasıl ağlamam." Ondan sonra buyurdu ki, “Bu ayet-i kerimeyi okuyup da tefekkür etmeyene yazıklar olsun.”

Tefekkürün Aslı

Tefekkürün anlamı ilim öğrenmektir. Kendiliğinden elde edilmeyen ilimler öğrenilmelidir. Bu da bir başkasının bildiklerine kendi bilgisini eklemekle meydana gelir. Böylece iki bilgi birleşir ve aralarında bir üçüncüsü doğar. Tıpkı erkek ve dişiden çocuğun meydana gelmesi gibi. İlk iki bilgi, üçüncüsünün aslı olur. Sonra bu üçüncü bir diğeriyle birleşip, dördüncüsü meydana gelir. Böylece ilimler birleşip çoğalarak sayısızlaşır. Bir kimse bu yolla ilim elde edemiyorsa, bunun nedeni, temel ilimleri bilmemesidir. Temel ilimleri bilmeyen, sermayesiz kimseye benzer. Sermayesi olmayan ticaret yapamaz. Ancak sermayesi olan da eğer ticaret yolunu bilmiyorsa yine ticaret yapamaz. Bunun gibi, temel ilimleri bilen de, bunu başka ilimlerle birleştiremiyorsa yine bir şey yapamaz.

Tefekkür Niçin Gereklidir?

İnsan bilgisizlik karanlığında yaratılmıştır. İnsanın bu karanlıktan kurtularak ne yapması, hangi yöne gitmesi, kendi nefsiyle mi, yoksa Allah ile mi meşgul olması gerektiğini anlaması için bir nura ihtiyacı vardır. Bu nur ise tefekkür (düşünme) ile hasıl olan marifet nurudur. Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Yüce Allah insanları karanlıkta yarattı. Sonra da üzerlerine marifet nurunu saçtı."

Düşünce Hangi Sahada Olur Ve Kapsamı Nedir?

Düşünce sahasının sonu yoktur. Zira ilimler sınırsızdır. Din için gerekli olan işlerden gayemiz kul ile Allah arasında olan işlerdir. Kul tefekkür yolu ile Yüce Allah'a kavuşur. Kulun tefekkürü (düşüncesi) ya kendi hakkında, ya da Yüce Allah ile ilgili olur. Kulun düşüncesi Yüce Allah olursa ya Allah'ın zatı ve sıfatları hakkında, ya da acaip işleri ve yaptıkları hakkında olur. Kulun düşüncesi kendi nefsi için olursa, ya Allah'ın sevmediği günah ve felakete götürücü şeylerle ilgili olur, ya da Allah'ın sevdiği, kulu ona yaklaştırıcı sıfatlarla ilgili olur.

Nefsinin kötü sıfatları varsa, ondan kurtulmak için ne gerekiyorsa onu yapmalıdır. Her gün bir saat bu durumu 
düşünmeli ve aklına ilk olarak, görülen günahlar gelmelidir. Örneğin; dilinin bugün bir şeyler konuşacağını, yalana sapabileceğini düşünmeli ve bundan sakınmanın çarelerini araştırmalıdır. Yine haram yeme tehlikesi varsa bundan nasıl kurtulabileceğini düşünmelidir. Bunun gibi, vücudunun diğer organlarını aklına getirmeli ve günaha saplanmamaları için ne yapmak gerektiğini tespit etmelidir. Bu düşünceleri bitirince sevap kazanmak için neler yapacağını düşünmeli ve bunları tatbik etmelidir.
Mesela: Demelidir ki, dil Allah'ı zikir ve insanları rahat ettirmek için yaratılmıştır. Ben de şu şekilde Allah'ı zikredebilir ve şöyle konuşarak birisinin kalbini sevindirebilirim. Göz de ahiret saadetini elde etmek için yaratılmıştır. O halde şu din adamına saygı ile şu günahkara da hakaret gözü ile bakıp gözün hakkını ödeyeyim. Muhtaç olduğum zaman da sabretme sevabını kazanayım. Bu gibi şeyleri düşünmekten geri kalmamak gerekir. Zira bazen bir saatlik tefekkür etmekle öyle bir şey akla gelir ki, ondan dolayı bütün ömrü boyunca günah işlemekten vazgeçer. 
Onun için: "Bir saat tefekkür, bir yıllık ibadetten üstündür." buyurulmuştur. Zira bazen bir saat düşüncenin faydası bir ömür boyunca devam eder. Görünür günahların düşüncesi bitince, kalp ile ilgili günahlara yönelmelidir. İbadetlerin yalnız Allah için olması, kalbin kötü ahlaktan temizlenmesi, kurtarıcı şeylerin elde edilmesi düşünülmelidir.

İnsanı felakete sürükleyen on şey vardır: 1- Cimrilik, 2- Kibir, 3- İkiyüzlülük, 4- Kıskançlık, 5- Bencillik, 6- Öfke, 7- Yemek hırsı, 8-Konuşma hırsı, 9- Mal sevgisi, 10- Mevki sevgisi.
Bu on şeyden kurtulan gayesine erer. İnsanı kurtuluşa erdiren şeyler de ondur: 1- Günah işlediğine pişman olmak, 2- Belaya sabretmek, 3- Kazayı (Allah'ın emrini) kabul etmek, 4- Nimete şükretmek 5- Allah'tan korkmak, 6- Allah'tan ümit kesmemek, 7- Dünyadan yüz çevirmek, 8- İbadetleri yalnız Allah için yapmak, 9- İnsanlara karşı iyi davranmak, 10-Allah'ı sevmek.

    Bunların her biri  için  düşünülecek çok şey vardır. Bu da bu  konular  hakkında  daha  önce yazdıklarımızı  okuyup  bilenlerce  anlaşılır. Hatta  insan sürekli  olarak yanında,  üzerinde  bu sıfatların yazılı bulunduğu bir kağıt bulundurulmalı, birisine çare bulduğu zaman onun üzerine çizgi çizip diğerleri ile meşgul olmalıdır.

Yüce Allah'ın Acaip İşlerini Düşünmek

Var olan her şeyi Yüce Allah yaratmıştır. Hepsinde de şaşılacak haller, bilinmeyen özellikler ve düzenlilik vardır. Gökte ve yerde var olan en ufak zerrecik bile Yüce Allah'ı kendi diliyle tesbih eder, yüceltir, "İşte eksiksiz güç ve sonsuz ilim" der. Bunların hepsini anlatmak imkansızdır. Belki bütün denizler mürekkep, bütün ağaçlar kalem ve bütün yaratıklar yazıcı olsa ve uzun yıllar oturup yazsalar, yazacakları, söylenmesi gerekenin yanında pek az kalır. Nitekim, Yüce Allah buyuruyor ki: "Habibim de ki: Rabbinin sözleri için deniz mürekkep olsa, Rabbimin sözleri bitmeden deniz biter. İkinci bir deniz gelirsek yine biter." (Kehf, 109) Kısaca söz etmek gerekirse, varlıkları iki kısma ayırabiliriz. Bir kısmından hiç haberimiz yoktur. Onları düşünmeyiz. Nitekim, Yüce Allah buyuruyor ki: "Cinsleri yerden biten şeylerden, insanlardan ve bilmedikleri şeylerden yaratan Allah her şeyden münezzehtir." (Yasin, 36)

Bir kısmını da biliriz. Bu bildiğimiz şeyler de iki kısımdır: a) Gözler görülmeyenler: Arş, kürsi, melekler, cinler, şeytanlar vs. Bunları düşünmek kısa ve zordur. b) Gözle  görülenler: Gökyüzü, güneş, ay, yıldızlar, yeryüzü, yeryüzünde  bulunan dağ, çöl, deniz, bitki, hayvanlar, toprak altındaki madenler, denizdeki canlılar ve hepsinin  üstünde insan. Gök ile yer arasında bulunan bulut, yağmur, kar, dolu, gök gürültüsü, gök kuşağı ve hava ile ilgili diğer olaylar. Bütün banlar tefekkür konusudur. Zira bunlar Yüce Allah'ın anlamlı sanatlarıdır. O halde bunlardan bazısını kısaca açıklayalım. Bütün bunlar Yüce Allah'ın işaretleri olup, Yüce Allah onlara bakıp düşünmemizi emretmiştir. Nitekim, Yüce Allah buyuruyor ki: "Göklerde ve yerde, üzerinden geçip de bakmadıkları nice deliller vardır." (Yusuf, 105),  "Göklerin ve yerin melekutundaki Allah'ın yaratıklarına niçin bakmazlar?" (A'raf, 185), "Göklerin ve yerin yaratılmasında, gece ile gündüzün ard arda gelmesinde elbette ki akıl sahipleri için deliller vardır."

Bunlara benzer ayetler çoktur. O halde bu ayetlere bakıp kainatta var olan alametleri düşünmek gerekir. İnsanın ilk düşüneceği şey, insanın kendisidir. Yüce Allah'ın ululuk ve yüceliğini düşünmek için insan önce kendine bakmalıdır. Yüce Allah: "Sizin içinizdedir, niçin görmüyorsunuz?" buyurmaktadır. Yüce Allah insanı bir damla sudan yaratır. O suyu babanın beline ve annenin göğsüne yerleştirmiştir. Tohumun yumurtayı bulabilmesi için kadınla erkeğe şehvet vermiş, ana rahmini gelişme yeri olarak tayin etmiş. Döllenen yumurta rahimde önce kan pıhtısı halini alır. Sonra gelişir, su ve kandan et, deri, sinir ve kemik gibi şeyler ortaya çıkar. Sonra da organların şekil kazanmasına sıra gelir. Yuvarlak bir baş, uzun iki el, her elin ucunda beş parmak, içerde mide, ciğer, öd, rahim ve bağırsaklar. Her birinde de yine birçok bölümler: Örneğin; her parmakta üç boğum, üç kemik, bu kemikleri birleştiren sinirler. Diğer organlarda da buna benzer kemik, sinir ve etler.
İnsanoğlu güzel yapılmış bir resmi gördüğü zaman hayretler içinde kalıp, ressamı övgülere boğduğu halde, Yüce Allah'ın bir damla sudan yarattığı bunca acaiplikleri, bunca uyumluluğu, bunca akıl almaz intizamı düşünmez, Yüce Allah'ın üstün gücünden ve ilminden dehşete düşmez, insana verdiği nimetlerin çokluğuna hayret etmez. Bütün bu kudretleri görüp de  Allah’ın azameti karşısında dehşete düşmeyen onun kamil lütuf ve şefkatinden hayrette kalmayan ve onun cemal ve celaline aşık olmayan basiretsiz ve amadır. Bu hususları düşünmeyip tefekkürü sanat edinmeyen gafildir ve hayvanların tabiatındadır. Ve kendisine verilen en kıymetli şey olan aklı zayi etmiş olur.

İbret Alınacak Bazı İşaretler

    Yeryüzü ve  onda bulunan  her şeyden   ibret  alınabilir.   Kendi vücudundaki  acaipliklerden başka   acaiplikler  görmek   isteyen   kimse  yeryüzüne  ve   onda  bulunan   şeylere   baksın.  Yüce Allah  yeryüzünü yaymış, gitmekle tükenmeyecek kadar genişletmiş, dengesini koruması için belirli yerlerine dağlar yerleştirmiştir. Sert taşlar arasından berrak sular fışkırtmakta, böylece tedrici  olarak akıp durmaktadır. Suları böyle zapteden taşlar olmasaydı, onu zaptetmeseydi, sular birden çıkıp her tarafı kaplardı, toprağı sular basardı. Kışın sert olan yeryüzü ilkbaharda yağmurların yağması ile yumuşamakta, hayat bulmakta, yedi renge bürünmektedir. Çeşit çeşit renklerde birbirinden güzel çiçekler; çeşitli ağaçlar ve her ağaçta tadı, kokusu, şekli değişik nice nefis meyveler; acı, tatlı, tatsız, faydalı, zehirli çeşit çeşit otlar her tarafı kaplamaktadır.
Bu meyvelerin ve bitkilerin vücut üzerinde çeşitli etkileri var. Biri gıda olur, biri vücudu uyuşturur, biri uyku getirir, biri uyandırır, biri neşelendirir, biri üzüntüye boğar, bazıları belirli organlar üzerinde değişik etkiler yaparlar. Bu bitkilerden hayvanlar ve kuşlar beslenirler. Düşünen kimse bunların her birinde nice acaiplikler görür. Bütün bunlarda, Yüce Allah'ın akıllara durgunluk veren büyüklük ve gücünün farkına varır.
    İbret  alınacak  başka  bir şey de dağlar ve  yerin  altındaki  değerli  madenler,  kıymetli emanetlerdir. Bu madenlerin bir kısmı süs için; Altın, gümüş, elmas ve değerli taşlar gibi, bir kısmı  alet ve gereçler için: Demir, bakır, pirinç, tunç, kalay vs. gibi. Bir kısmı insan vücudu için: Tuz gibi. Bir kısmı da insanın çeşitli ihtiyaçları içindir: Kükürt gibi. Bu madenlerin en basitlerinden biri tuzdur. Oysa tuz olmasa yemekler tatsızlaşır, bozulur, insanlar sağlıklarını yitirirler. Gıdayı ve ona tad vermek için tuzu yaratan Yüce Allah'ın lütuf ve rahmeti hiçbir zaman unutulmamalıdır. Bütün alem böyle ibretli şeylerle kaplıdır.

Yeryüzünde çeşit çeşit hayvanlar var.  Bunların bir kısmı yürür, bir kısmı uçar, bir kısmı sürünür.    Kimi iki, kimi dört
ayaklıdır. Uçuşan kuş ve böceklerin her biri ayrı bir şekildedir. Her  birisi  diğerinden  güzeldir. Hepsine ne gerekiyorsa verilmiştir. Yiyeceğini nasıl elde edeceği, yavrusunu nasıl büyüteceği öğretilmiştir. Karıncayı ele alalım. Vaktinde gıdasını toplayıp biriktirir. Toplarken eğer götüreceği şey ağırsa ikiye böler, öyle taşır. Örümcek ağını geometrik kurallara göre yapar. Önce ağız tükrüğünden ip büker ve iki duvara yapıştırıp düzgün bir şekilde örmeye başlar. Ördüğü şeyde oransızlık yoktur. Hepsi birbirine uygundur. Sonra kendisi bir köşesine saklanır ve kurduğu ağa bir sineğin takılmasını veya oralardan geçmesini bekler.

Sevgili okuyucu! Bu hususta anlatılacak o kadar çok şey var ki hepsini yazmamıza imkan yok. Biz sadece gafleti anlatmak için bunları örnek mahiyetinde sıraladık. Bir kez hükümdarın sarayına giden kimse, gördüğü ihtişamı uzun süre anlatmakla bitiremez. Oysa devamlı olarak Yüce Allah'ın sarayında duruyorsun ve hayrete düşmüyorsun. Zira bütün alem Allah'ın sarayıdır. Tabanı yeryüzü, tavanı da gökyüzüdür. Tavanın sütun ve direkleri yoktur. Bundan daha çok şaşkınlık verecek bir şey olabilir mi? Dağlar ve denizler anbarı, hayvan ve bitkiler eşyası, güneş ve yıldızlar lambalarıdır. Bu lambaları melekler tutmaktadırlar. İnsan ise bütün bunlardan habersizdir. Zira bu saray çok büyük, göz ise küçük ve basittir. Bu sarayın acaiplikleri ona sığmaz. İnsanoğlu padişahın sarayında yuva yapmış, kendi yuvasından, arkadaşlarından ve gıdasından başka bir şeyden haberi olmayan, ne padişahın padişahlığı ile ne onun tahtı ile ve ne de oradaki acaipliklerle ilgilenmeyen bir karınca gibidir. Böyle küçük bir karınca derecesiyle yetinmeyen için Yüce Allah'ın bahçesinde gezinme yolu açıktır.
O halde dışarı çıkıp bahçede gezin. Her şeye ibret gözü ile bak. Yüce Allah'ın acaip işlerini görüp hayret ve dehşet içinde kalırsın.

TEVHİD VE TEVEKKÜL

Tevekkül Yüce Allah'a yakın olanların derecesidir ve çok yüksek bir derecedir. Fakat tevekkülü öğrenmek zor, tatbik etmek ise daha da zordur. Zira meydana gelen bir işte, Yüce Allah'tan başka bir şeyin etki ettiği düşünüldüğü an tevhide noksanlık gelir. Hiçbir sebep lazım değil denirse, şeriate aykırı davranılmış olur. Eğer "Başka bir şeyin etkisi biraz var" diye düşünülürse, o zaman tevhide noksanlık gelir. Demek ki tevekkülü hem akla, hem şeriate hem de tevhide uyacak şekilde anlamak lazımdır. Bu haliyle anlayabilmek için de derin bilgi ister. Herkes bunu anlayamaz. Biz önce tevekkülün üstünlüğünü, sonra aslını, sonra hallerini, en sonunda da tatbikatını açıklayacağız.

Tevekkülün Üstünlüğü

Yüce Allah herkese tevekkülü emretmiş ve "Tevekkül imanın şartıdır" buyurmuştur. Yüce Allah buyuruyor ki: "Eğer mümin iseniz, Allah'a tevekkül ediniz."(Maide suresi, ayet: 28) Yine buyuruyor ki: "Yüce Allah tevekkül edenleri elbette sever." (Ali İmran, 159),  "Allah, kendisine tevekkül edene kafidir." (Talak, 3) Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Siz hakkiyle tevekkül etseydiniz, Yüce Allah kuşların rızkını gönderdiği gibi, sizin de rızkınızı gönderirdi. Kuşlar sabahleyin aç, mideleri bomboş olarak gider, akşamları tok ve dolu midelerle yuvalarına dönerler." Yine buyuruyor ki: "Yüce Allah kendisine sığınan kimsenin bütün sıkıntı ve ihtiyaçlarına yeterlidir. Dünyaya sığınan kimseyi, dünya ile başbaşa bırakır." Hz. ibrahim'i ateşe attıkları zaman "Hasbiyalla ve ni'mel vekil : Allah bana kafidir ve O en iyi yardımcıdır." dedi.
İbrahim (a.s.) ateşe atılmak üzere iken Cebrail (a.s.) gelip: "Bir ihtiyacın var mı?" dedi. İbrahim (a.s.): "Var, ama sana değil." dedi. Böylece "Allah bana yeter" sözünün eri olduğunu gösterdi. Bunun için Kur'an'da "Sözünün eri İbrahim" diye övüldü. Tevekkül kalbe ait bir haldir. İmandan meydana gelir. İmanın çok çeşitleri vardır. Fakat tevekkül bunlardan ikisine dayanmaktadır. Biri tevhide olan iman, diğeri de Allah'ın lütuf ve mermahetinin çokluğuna olan imandır. Tevhidin açıklanması uzun sürer. İlmi, bütün ilimlerin sonudur. Ancak biz tevekkülü açıklamak için gerekli olan tevhidi burada anlatacağız.

Tevhidin dört derecesi vardır: Özü, Özünün özü, Kabuğu, Kabuğun kabuğu.

Demek ki tevhidin iki özü, iki de kabuğu vardır. Tevhid taze ceviz gibidir. İki kabuğu var. Biri içi, bir de içinin yağı. Tevhidin birinci derecesi; dil ile "La ilahe illallah" deyip kalple bunan inanmamaktır. Münafıkların tevhidi böyledir. İkinci derece: "La ilahe illallah"a kalbin de inanmasıdır. Bu inanç ya başkalarından görerek, duyarak olur; cahillerin inanışı böyledir. Yahut delil ile, aklın ispatıyla olur. Kelam alimlerinin inanışı bu şekildedir. Üçüncü derece: Her şeyin bir yaratıcı tarafından yaratılmış olduğunu görmek, her işin bir yapanı tarafından yapıldığını, başka kimsenin bir şey yapmadığını anlatmaktır. Bu iman, kalpte parlayan bir ışıktır. Her şey bu ışık aracılığıyla görülür. Bu iman cahillerin ve kelam alimlerinin imanı gibi değildir. Onların imanı taklit ve ispat hileleri ile kalbe vurulan bir bağ gibidir.  Dördüncü derece: Tevhidin en üst derecesidir. Bu derecede olanlar birlikten başka bir şey görmez, her şeyi o birlikte görüp anlarlar. Bunun müşahede ile ilgisi yoktur. Tasavvufçular buna "Tevhidde fena" derler.
Mükafat ve ceza

Bil ki sana dışarıdan bir azap yaratmazlar. Belki senin içinden yaratırlar. Nitekim hadis-i şerifte, “Cehennem azabı dünyadaki amellerinizin size geri çevrilmesinden başka bir şey değildir.” buyruldu. Eğer ilm-i yakin ile bilseydin onları kendinde görürdün. Nitekim ayet-i kerimede, “Hayır, ilm-i yakin ile bilseydiniz şüphesiz cehennemi görürdünüz.” (Tekasür, 5-6) buyruldu. O halde bil ki ortada kızgınlık ve intikam yok iken zehir hastalığı ve hastalık ölümüne ve ölüm de mezara girmesine sebep olduğu gibi günah ve şehvet de kalbi hasta eder. Ve o hastalık onun ateşi olur ve o ateş dünya ateşi cinsinden değil cehennem ateşi cinsindendir. Mıknatıs, mücaneset(aynı cinsten olma) hükmü ile demiri kendine çektiği gibi cehennem de cehennemlik olan kimseyi aralarında kızgınlık yok iken kendine çeker. Sevabın hükmü de böyle bilinmelidir. Bunun izahı uzundur.

Tevekkülün Temeli Olan İkinci Îman

Tevekkülün dayandığı ikinci çeşit iman, Yüce Allah'ın her şeyin yaratıcısı, besleyicisi, lütuf, merhamet ve hikmet sahibi, insandan tut, sivrisinek ve karıncaya kadar her şey hakkında; annenin çocuğuna olduğundan daha çok yardımcı ve şefkatli olduğuna inanmaktır. Bu durum hadis-i şerifte de anlatılmıştır. Dünya içinde bulunan her şey lütuf ve merhametle öyle mükemmel yaratılmıştır ki, daha iyisi olamaz. Yüce Allah lütuf ve merhametinden hiçbir yaratığı yoksun bırakmamıştır. Yeryüzünün bütün akıllıları birleşip araştırsa, O'nun yarattığı herhangi bir şeyin daha iyisini, daha uygununu bulamazlar. Yüce Allah her şeyi olması gerektiği gibi yaratmıştır. Çirkin olan şeyin uygunluğu, mükemmelliği çirkinliğindedir. Çirkin olmasa noksanlık olurdu. Zira eğer çirkinlik olmasaydı hiç kimse güzelliği bilmez, ondan zevk almazdı. Eksiklik olmasa olgunluk bilinmez, olgun kimse olgunluktan zevk almazdı. Zira olgunluk, mükemmeli eksikle karşılaştırarak meydana çıkar.

Bu Hali Elde Etmenin Çaresi

Hz. Ali(r.a.) der ki, “Sabahleyin zengin veya fakir kalktığımı umursamam. Çünkü hangisinin hayırlı olduğunu bilmem. Nitekim ayet-i kerimede, “Şeytan sizi fakirlik ihtimali ile korkutuyor.” (Bakara, 268) buyrulmaktadır. Onların, “Yeryüzünde Allahü Teala’nın rızkını vermediği bir canlı yoktur.” (Hud, 6) ayet-i kerimesinin ifade ettiği gerçeğe imanları elbette kuvvetli idi. 
Allahü Teala sevdiği kulunu sıkıntı ve bela ile uyandırır. Bunun için denilmiştir ki mümin üç şeyden boş olmaz. Fakirlikten, hastalıktan ve zilletten. Hadiste gelmiştir ki, “Allahü Teala buyurur ki, fakirlik benim kemendimdir. Hastalık benim zindanımdır. Bunlara sevdiklerimi sokarım.” O halde sağlığı günah işlemesine sebep olan kimsenin sıhhat ve afiyeti hastalıktadır.

ALLAH SEVGİSİ, ŞEVK VE RIZA

Allah sevgisi, en son makam ve en üstün derecedir. Bu muhabbet (sevgi) makamına erişildikten sonra diğer makamlara ulaşmamak diye bir şey olamaz. Çünkü şevk, ünsiyet, rıza ve bu gibi makamlar muhabbetin meyvelerinden ve tabilerindendir.
Muhabbetten önce gelen her makam ise, muhabbetin ancak başlangıçlarından biridir. Örneğin; tevbe, sabır ve zühdlük makamları gibi... Nadir bulunan yüce makamlar olmakla birlikte, akıl bunların varlığını kabul eder ve kalp bunlara inanır. Ancak Allah sevgisine inananlar çok azdır. Hatta bazı ilim adamları bunun mümkün olmasını bile yalanlayıp inkar etmişlerdir. Onlara göre, "Allah sevgisi demek, O'na ibadet ve taatte bulunmak demektir. Gerçek anlamda, muhabbet ve sevgi Allah'ın katında imkansızdır. Sevgi ancak cinsler ve benzerler arasında olur." Böylece bunlar, muhabbeti inkar ettikleri gibi şevk, ünsiyet ve yakarışın zevkini ve diğer sevginin bütün levazımatını da inkar etmişlerdir. Bu nedenle bunların yüzündeki perdeyi kaldırmak gerekir.

Allah'ı Sevmeye Dair Şer'i Deliller

Muhammed ümmeti, Allah'ı ve Resulünü sevmenin farz olduğunu savunup bu görüşte fikir birliği etmişlerdir. Var olmayan bir şey nasıl farz olur? Ve sevgiye bağlı olup da onun meyvesi olan taat ve ibadet nasıl olur da sevgi ve muhabbet ile açıklanır? İbadet ve taatin olması için önce sevginin olması gerekir. Çünkü kişi, ancak sevdiği için her şey yapar. Allah'ı sevmek konusunda birçok ayet-i celiler nazil olmuştur:"Allah onları, onlar da Allah'ı severler." (Maide, 54), "İman edenlerin Allah'a olan sevgisi her şeyden daha çoktur."
Bu ayet-i celileler, muhabbeti ve muhabbetin farklı olduğunu ispat eden delillerdir. Allah sevgisini ispat eden bu ayet-i celilelerden başka Resulullah Efendimizin söylemiş olduğu hadis-i şerifler de çoktur. Resulullah Efendimiz birçok hadis-i şeriflerde muhabbeti imanın şartı olarak bildirmiştir.
Bir gün Ebu Rezm-i Ukayli, Resulullah Efendimizin yanına gelip imandan sordu. Sevgili Peygamberimiz (s.a.v.) şöyle buyurdu: "İman, Allah ve Resulünün senin için her şeyden daha çok sevimli olmasıdır.", Yüce Allah buyuruyor ki: "De ki: "Eğer babalarınız, analarınız, oğullarınız, kardeşleriniz, eşleriniz, kabileleriniz, elinize geçirdiğiniz mallarınız ve zarara uğramasından korktuğunuz bir icaret ya da hoşlandığınız evleriniz sizin için Allah'dan, O'nun Peygamberinden ve O'nun yolundaki cihaddan daha sevgili ise, artık Allah'ın emri gelinceye kadar bekleyin." (Tevbe, 24) Bu ayet-i celile tehdit ve inkarı reddetme konusunda nazil olmuştur. Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: Allah'ı sevmeyi emretmek hususunda, "Ey insanlar! Yüce Allah'ın size ihsanda bulunduğu sayısız nimetlerine karşı O'nun seviniz. Ve beni de Allah sevdiği için seviniz." Sahabelerden birisi diyor ki: "Arkadaşlarımızdan birisi Hz. Muhammed'in huzuruna gelerek şöyle konuştu: "Ey Allah'ın Resulü!... Ben, seni çok seviyorum." Hz. Muhammed: O halde fakirliğe razı olup ona hazırlan. Adam: Ben, Yüce Allah'ı da çok seviyorum. Hz. Muhammed: O halde, belalara da katlanmayı kabul et." diye buyurdu. Sevgili Peygamberimiz, sahabelerden Musa'ya bakıp sırtında deriden yapılmış bir örtü görünce şöyle buyurdu: "Hz. Allah'ın, iman nurunu kalbine doldurduğu şu adama bakınız. Çünkü onu, anne ve babasının arasında dolaşıp onların sofrasını en iyi yemekler hazırlayarak güzel muamele ve harekette bulunduğunu gördüm. Allah ve habibi Muhammed'in sevgisi onu gördüğünüz bu ahlaka sahip kıldı."
Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "İbrahim peygamber (a.s.), ruhunu almaya gelen Azrail'e (a.s.) şöyle dedi: "Bir dost, hiç dostunun canını alıp da öldürür mü?" O sırada Hz. Allah şöyle seslendi: "Hiç dostun, dostuna kavuşmasını çirkin gördüğünü duydun mu?" Bunun üzerine İbrahim (a.s.): "İşte, şimdi canımı alabilirsin." dedi. Bu makama ancak bütün varlığıyla Allah'ı sevenler kavuşabilirler. İbrahim (a.s.), Allah'a kavuşmasına bu fani hayatın engel olduğuna kanaat getirince gönülden ölüme razı olup ruhunu ölüm meleğine teslim eder. Böylece Allah'a kavuşmak zevkine erişir. Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Allah'ım!.. Bana sevgini, seni sevenin sevgisini, beni sevgine yakınlaştıracak her şeyin sevgisini nasip et ve senin sevgini benim için soğuk sudan daha sevimli kıl."

Sevginin Hakikati, Sebepleri Ve Allah Sevgisinin Aslı

Allah'ı gerçek anlamda sevmek, ancak sevginin hakikatinin ne olduğunu, şart ve sebeplerini, sonra da Allah'la ilgili anlamının hakikatini bilmekle mümkündür.

BİRİNCİ ASIL: Öncelikle bilinmesi gereken husus, bilip anlamadan sevginin gerçekleşemeyeceğidir. Çünkü, insan ancak bildiği şeyi sever. Buna göre zevk almak, zevk alınan her şeyin zevk alan kimse için sevimli olması, gönlün ona arzu duyup meyletmesindendir. Sevimsiz olması ise, gönlün ondan nefret etmesidir. O halde, sevgiyi burada gönlün zevk aldığı şeylere meyletmesi olarak açıklayabiliriz. Bu zevk alınan şeye karşı duyulan meyil kuvvetleşirse, o zaman sevginin yerini aşk alır. Öfke ise, eziyet ve zorluk veren şeylere karşı nefret duyulmasıdır. Bu nefret kuvvetleştiği zaman yerini şiddetli kine bırakır. İşte bilinmesi gereken sevginin aslı budur.

İKİNCİ ASIL: İkinci derecede bilinmesi gereken husus, sevgiyi bilip anlamaya bağlı olduğundan bilgi ve anlayışın bölünmesi nisbetinde sevgi ve muhabbetin de bölümleri olduğunu bilmektir. Her duyu organı ancak anlayabildiği şeylere karşı zevk duyup ona meyleder ve onu sever. Mesela; gözün zevki, görüp hoşlandığı şeylere bağlıdır. Kulağın zevki işittiği güzel seslere, burnun zevki aldığı kokulara, dilin zevki ağız yolu ile alınan yiyecek ve içeceklerden aldığı tada bağlıdır. Diğer uzuvların zevki ise, dokunduğu ve zevk aldığı şeylerdir. İşte insan, duyu organları aracılığı ile gördüğü, duyduğu, dokunduğu, tat aldığı, kokladığı şeylerden hoşlandığı için bunları sever. Nitekim, Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Dünyada üç şey sevdim: Temiz ve güzel koku, Kadın, Gözümün nuru, huşu içinde kılınan namaz."

Ve Resulullah Efendimiz, namazı da gözün karargahı ve üstün derece olarak sevilenlerden saydı. Oysa namaz, beş duyu organı olan göz, kulak, burun, dil ve deri yolu ile bilinmez. Belki altıncı bir duyu olan kalp ile bilinir. Bu duyuyu ise, ancak basiret sahibi olanlar bilir. Çünkü beş duyu organı ile elde edilen zevkler hayvanlarda da vardır. Ve hayvanlar da insanlar gibi zevk alırlar.
Bu yüzden sevgiyi beş duyuya bağlı kılıp da Yüce Allah'ın bu beş duyunun hiçbiri ile idrak edilmeyip hayalde tasavvur edildiği için sevilmeyeceğini söyleyen kimseler, o vakit altıncı bir duyuyu ortadan kaldırmakla insanlığın özelliğini kaybettirmiş ve insanı hayvanların derekesine düşürmüş olurlar. İnsan; akıl, nur, kalp veya başka bir kelime ile ifade ettiğimiz özellikle hayvanlardan ayrılır. Çünkü Allah'ın üstün varlık kıldığı insanı, hayvan derekesine indirmek çok yanlış ve aldatıcı bir şeydir. Gizli basiret (kalp gözü) açık basiretten (baştaki gözden) çok daha kuvvetlidir. Zira baştaki gözün idrak edemediği, anlayamadığı manevi güzellikler, ancak kalp ile seçilip görülür. Bu yüzden kalp, gözden daha çok anlar. Oysa aklın manalardan anladığı güzellik, gözün suret ve şekillerden anladığı güzellikten daha büyüktür. Bu yüzden beş duyu ile idrak edilemeyen çok daha üstün olan ve yalnız kalp ile idrak edilebilen ilahi ve şerefli şeylerin zevki çok daha büyük olur. Bu nedenle de dürüst tabiat ve sağduyu buna daha çok eğilim duyar. Buna göre Allah sevgisini ancak insanlık derecesinden hayvanlık derekesine düşen ve altıncı bir his tanımayarak beş duyudan başka bir şey bilmeyenler inkar edebilirler.

MUHABBET (SEVGİ) İN SEBEP VE KISIMLARI

BİRİNCİ SEBEP: Her canlı için ilk sevilen şey, kendi zatıdır. Kişinin kendisini sevmesi, varlığının devamını istemesi ve yok olmasına karşı nefret duymasıdır.  Buna göre insanoğlunun ilk sevdiği şey, öncelikle kendisi, sonra azalarının, daha sonra ise malının, evladının, akraba ve dostlarının selametidir. Demek ki, her canlının ilk sevdiği şey, kendisi olmakta, sevmediği şey ise, eksiklik ve yok olmaktır.
İKİNCİ SEBEP: Sevmenin ikinci sebebi lütuf ve ihsandır. İnsan, iyiliğin adeta kul ve kölesidir. Çünkü kalp kendisine iyilik yapanları sever, kötülük yapanlara ise kızar. Nitekim, Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Allah'ım! Kötü insanın, kalbimin kendisini seveceği bir iyiliği bana yapmasını nasip etme."

ÜÇÜNCÜ SEBEP: İnsan kendisine bir faydası olmamış olsa da güzel ahlak sahibini sever. Mesela bir kimse batıda alim, adil, bütün halkını memnun eden bir padişah olduğunu tabiatiyle ister istemez ona meyleder. Gerçi hiçbir zaman oraya gidip iyiliğini görmeyeceğini de bilir.

DÖRDÜNCÜ SEBEP: Kişinin, herhangi bir iyiliğinden dolayı değil de, kendisinden hoşlandığı için sevmesidir. İşte, eksilmeyen, yok olup tükenmeyen gerçek sevgi budur. Bu, güzeli sevmektir. Güzellikten anlayan herkes güzeli sever. Güzelliği sevmesi de, güzelliğin kendisindendir. Çünkü onda güzelliği anlamak, zevkin ta kendisidir. Bu herhangi bir sebepten değil de sırf güzellliğinden ötürü ve zatı için sevilir. Güzel bir yüzün sadece şehvet yönünden sevildiğini sanmak, çok yanlış bir şeydir. Bunun zevki muhakkak ki başka bir zevktir. Güzel, sırf güzel olduğu için de sevilir. Öyle ki, güzeli anlamak da ayrı bir zevk teşkil eder. Bu yüzden zatı bakımından da sevilmesi caizdir. 
Akarsular, yeşillikler; yemek içmek için değil, sırf güzel oldukları için sevilirler. İnsanlarda hayranlık uyandıran doğa güzellikleri bu yüzden sevilirler. Resulullah Efendimiz, hoşuna giden doğa güzelliklerini, akarsu ve yeşillikleri severdi. Kısacası gözün güzel gördüğü her şeyi sevilir. Hatta rengarenk kuşlara, tabiatın güzelliklerine bakmak, insana zevk vermenin yanında keder ve üzüntüleri de dağıtır.
Zevk veren her şeyin sevildiği malum. Bunu kimse inkar edemez. Şimdi, Yüce Allah'ın güzelliği sabit olduğu takdirde, O'nu sevmemenin imkansız olduğu inkar edilemez.
Mademki, güzel olan her şey sevilmekte. O halde en güzel olan Yüce Allah'ı sevmemek mümkün olamaz. O Allah ki; güzelliği tüm güzelliklerin üstünde, tarif edilemeyecek kadar yüceliktedir. Nitekim, Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Şüphesiz, Allah güzeldir. Bu yüzden de güzeli sever."

BESİNCİ ASIL: Beşinci derecede bilinmesi gereken husus, seven ile sevilen arasındaki gizli ilişkidir. Çünkü nice kimseler vardır ki, aralarındaki münasebet, güzellik ve yarar sağlamanın dışında olan ruhi ilişkidir. Nitekim bir hadis-i şerifte Peygamberimiz buyuruyor: "Ruhlar aleminde iken birbirleriyle tanışan ruhlar, dünyada buluşacaklardır. Tanışmayanlar, dünyada birbirlerinden ayrılacaklardır." Sevginin beş sebebi vardır: 1)İnsanın kendi varlığını, kemalini ve devamını sevmesi, 2) İnsanın kendi vücudunun devamı ve bekası hususunda kendisine  yardım  edip tehlikeleri önleyeni sevmesi, 3) İnsanın kendisine olmasa bile, başkalarına yardım edeni sevmesi, 4) İster açık, isterse gizli şekilde olsun, zati bakımından güzel olanı sevmesi, 5) Ve aralarında gizli münasebet bulunanları sevmesidir. Bütün bu beş vasıf bir arada toplandığında, sevginin derecesi kat kat fazlalaşır. Fakat bu vasıfların tümü Allah'tan başka kimsede bulunmaz, hiçbir kimsede Allah'tan başka tam olarak toplanamaz. Tam ve kamil olarak yalnız Yüce Allah'ta bulunur. Buna göre gerçek sevgiye de ancak Yüce Allah layıktır.

SEVGİYE YALNIZ ALLAH LAYIKTIR

Allah'tan başka kimsenin sevgiye layık olamayacağını açıklamak için sevginin beş sebebine dönmek yeterlidir. Önce birinci sebebini ele alalım:
BİRİNCİ SEBEP: Kişinin kendi varlığını, kemalini ve devamını sevmesi, yokluğunu, noksanlığını ve kemalinin azlığını sevmeyip ondan nefret etmesidir. Muhakkak ki, bu her canlının yaratılışında olan bir özelliktir. Bundan ayrılması düşünülemez. İşte bu birinci ve tamamen zati olduğu sanılan sebep, aslında son derece Allah'ı sevmeyi gerektirir. Çünkü kendisini ve Rabbini bilen bir kimse, varlığının devam ve kemalinin kendisinden değil, Allah'tan olduğu gerçeğini kesin olarak anlar. Kendisini yoktan var edip yaşatan, kemal sıfatlarını yaratmakla kendisini olgunluğa ulaşma sebeplerini yaratan ve bu sebepleri kullanmaya hidayet edinin yalnızca Allah-ü Teala olduğunu bilir. 
İKİNCİ SEBEP: Lütuf ve ihsanı görülen kimse sevilir. Malını korumak, kendisiyle tatlı konuşmak, yardımda bulunmak, düşmanlarına karşı savunmak, kendisine, ailesine, çoluk çocuğuna iyilikte ve ihsanda bulunmaktır. Böyle bir insan muhakkak ki sevimli olur. işte bütün bunlar da yalnız Allah'ı sevmeyi gerektirir. Çünkü bu kimse gerçeği bilseydi, kuşkusuz kendisine bütün bu iyilikleri yaptıranın yalnızca Allah olduğunu bilirdi. Bunlarda olduğu gibi sayılmasına imkan olmayan sayısız her çeşit nimetleri de yine yalnızca Allah verir. Nitekim Kur'an-ı Kerim'de şöyle buyurulur: "Ve in teuddu ve ni'metallahi la tuhsüha!" (Allah'ın verdiği nimetleri saymaya kalkışsanız bitiremezsiniz.) (Nahl, 18)

ÜÇÜNCÜ SEBEP: İnsan bir faydası dokunmasa bile güzel ahlak sahibini sever. Bu sevgi yaratılışlarda da vardır. Adil olup iyi insanlara karşı yumuşaklıkla muamele eden mütevazi bir hükümdar ile bunun tam aksi insanlara karşı yumuşaklıkla muamele eden mütevazi bir hükümdar ile bunun tam aksi olan zalim, gaddar bir hükümdar duyduğun vakit, her ikisinin sana fayda ve zararları dokunmayacak şekilde uzak memleketlerde olsalar bile, yine sen bunlardan birine sevgi, diğerine karşı da nefret duyarsın. İster istemez bu ayırımı yaparsın. İşte bu sevginin üçüncü sebebi de yalnız Allah'ı sevmeyi gerektirir. Başkası ise sebep ile ilgisi olması bakımından sevilir. Çünkü gerçekte ihsan eden Allah-ü Teala'dır. O, kendi fazlından ilk önce tüm mahlukatı yarattı. Sonra da muhtaç oldukları azalarını tamamladı. Daha sonra ise zaruri olmadığı halde ihtiyaç duydukları şeyleri yaratmakla onları nimet ve refaha ulaştırdı. Daha sonra da ihtiyaçlarından fazla olarak bir takım süsler ile onları güzelleştirdi.

DÖRDÜNCÜ SEBEP: Sevmenin dördüncü sebebi, bir faydadan dolayı değil de, sırf güzelliğinden ötürü güzeli sevmektir. Güzellik ikiye ayrılır: 1. Baş gözü ile görülen dış güzelliği, 2. Kalp gözü ve basiret ile idrak edilen iç ve ahlak güzelliği.
Birinciyi, çocuklar ve hatta hayvanlar bile fark eder. İkinci güzelliği ise ancak basiret sahibi olanlar anlar. Dünya hayatının dış görünüşünden başka bir şey bilmeyenler, bunu anlayamazlar. Güzellikten anlayanlar için, her güzellik sevimlidir. Eğer kalp ile bilinen bir güzellikse, o zaman gönülden sevilir bu güzellik. Bunun açık belirtisi, peygamberlerin, alimlerin ve güzel ahlak sahibi kimselerin sevilmesidir. Bu vasıflardan birine sahip olan kimsenin tüm vasıflar Allah'ın sıfatları ile karşılaştırıldığında, hepsinin Allah'ın yanında bir hiç olduğu görülür. Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Seni gereği gibi sena etmekten acizim. Sen, kendini sena ettiğin gibi yücesin." diye buyurarak Yüce Allah'ın vasfını anlatmakta kusurlu olduğunu söylemişlerdir. Hz. Ebu Bekir (r.a..) diyor ki: "Anlamadığını anlamak, bir anlayıştır." O Allah'ı, tüm noksan sıfatlardan tenzih ederim ki, mahlukat için kendini bilmeğe, yol olarak ancak acizliklerini göstermiştir.
O halde Allahü Teala’yı sevmeyip başka bir şeyi sevmek gayet cehaletten ileri gelir. Allahü Teala’yı ilim, kudret, kemal ve tam nezihlik için sevmek ihsan sebebiyle sevmekten daha üstün ve daha güzeldir. Zira ihsan sebebiyle olan sevgi nimetin artması ve eksilmesiyle artar veya eksilir. Zati sıfatlarının kemali sebebiyle olan aşk istikrarlı olup ilahi aşk her zaman kamil olur.
 Bunun için Davud’a vahiy geldi ki, beni en çok seven kullarım korku veya mevki için bana ibadet eden değil sıfatlarımın kemali için, rububiyetimin hakkını eda etmek için ibadet edenlerdir. Zeburda, bana cennet veya cehennem için ibadet eden değil sıfatlarımın kemali için, rububiyetimin hakkını eda etmek için ibadet eden kul gereklidir. Eğer cennet ve cehennemi yaratmasaydım, ibadete layık olmaz mıydım? buyrulmuştur.

BESİNCİ SEBEP: Sevginin beşinci sebebi, aralarında bir ilgi ve bir benzerlik olmaktır. Çünkü insan benzediği şeye karşı meyleder. Çocuk çocuk ile, büyük büyük ile münasebet kurar. Kuş bile kendi cinsinden olan kuş ile yakınlık kurar ve diğerlerinden kaçar. Alimin alim ile münasebeti, bir sanatkar ile olan yakınlığından daha fazladır. Münasebet, sevginin sebebi olduğuna göre, çocuğun çocuk ile kurduğu münasebete benzer şekilde açık olacağı gibi, herkesin anlayamayacağı gizli bir sebep ile de olabilir. Güzellik, istifade ve benzeri hiçbir sebep olmaksızın iki kişi arasında görülen samimiyet gibi. Buna işaret olarak, Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Ruhlar birbirine yardımcıdır. Onlardan birbiri ile münasebeti olanlar, dünya aleminde de buluşup münasebet kurdular. Münasebeti olmayanlar ise ayrıldılar."
İşte bu beşini sebep de Allah'ı sevmeyi gerektirir. Çünkü her ne kadar surette ve şekil bahis konusu değilse de, kul ile Allah arasında gizli bir münasebet vardır. Bu münasebetin bir kısmının kaleme alınması caiz ise de, bir kısmının kaleme alınması caiz değildir.
Yazılması caiz olan münasebetler, insanların da vasıflanmaları ile emrolundukları ilahi vasıflardır. Nitekim "Allah'ın ahlakı ile ahlaklanın." diye buyurulmuştur. Bu da, övülmeyi gerektiren ve ilahi olan ilim, iyilik, ihsan, lütuf, hayırda bulunmak, merhametli olmak, insanlara nasihatta bulunup onları doğru yola getirmek, batıldan uzaklaştırmak ve benzeri olan dini faziletlerdir. Gene haberde gelmiştir ki Cenab-ı Hak, ben hastalandım, halimi sormadın ey Musa. Musa(a.s.), Ya rabbi, sen bütün alemlerin ilahısın. Nasıl hastalanırsın, deyince  Allahü Teala, benim filan kulum hastalandı. Eğer onun halini sorsaydın, benim halimi sormuş gibi olurdun, buyurdu.

ALLAH’IN CEMALİNİ GÖRMEK KADAR LEZZETLİ BİR ŞEY YOKTUR

Bil ki, bütün müslümanlar, Allah’ın Cemalini görmenin her şey­den lezzetli olduğunu söylüyorlarsa da, onlara, şekli, rengi ve yönü olmayan bir şeyin cemalini görmenin lezzeti nasıldır? diye bu lezze­tin gerçeği sorulursa, buna cevap veremezler. Fakat şeriat emrettiği için inkâr edemezler. Ama içlerinden buna karşı şevk duymuyorlar. Zira bilinmeyen bir şeye karşı şevk duymak nasıl mümkün olur? Bu sırrın hakikatini bu kitapta anlatmak zor ise de, bir nevi işaretle onu biraz tarif edelim. Bil ki, Cemâlin lezzetini idrâk etmek dört asla mebnidir:
Birincisi, kalbin rahatı, Allah'ın marifetiyle olduğu bilinmelidir.
İkincisi, kalbteki ilim ve marifet lezzetinin bedendeki mahsûsat (hissedilenler) lezzetinden daha kuvvetli olduğu bilinmelidir.
Üçüncüsü, Allah'ın marifeti, kendisinden başka her şeyin marife­tinden daha iyi ve daha lâyık olduğu bilinmelidir.
Dördüncüsü, görme lezzetinin marifet lezzetinden daha kuvvetli ve daha çok olduğu bilinmelidir. Bütün bunlar anlaşılınca, zarurî ola­rak Hakkın cemalini görmek her şeyden lezzetli ve güzel olduğu an­laşılır.

Allah Teâlâ'nın marifeti, diğer marifetlerden daha güzeldir. Çünkü haddizatında marifetin güzel olduğu malumdur. Bunun derecelerinin değişik olup bazısı bazısından güzel olduğunda da şüphe yoktur. Malum (bilinen şey) ne kadar noksanlıktan münezzeh olup daha üstün olursa, onun ilmi de o kadar güzel olur.
Meselâ: Satrancı icat etmek ilmi, onu oynamak ilminden daha güzeldir. Muhakeme, idare, hükümet ve vezirlik ilimleri; ziraat, terzilik ilminden daha güzeldir. Şeriat hükümlerinin ve inceliklerinin ilmi, astronomi, lügat ilimlerinden daha güzeldir. Vezirlik sırlarını bil­mek, esnaflık sırlarını bilmekten daha güzeldir. Demek ki, malum (bilinen şey) ne kadar şerefli olursa, ilmi de o kadar lezzetli olur.
O halde dikkat et, yer, gök ve bütün kâinatın yaratıcısından da­ha şerefli, daha muazzam ve daha mükemmel bir zat var mıdır? Çün­kü bütün Kemâl ve Cemalin yaratıcısı odur. Hiçbir padişahın, mem­leketinde hakimiyet ve idaresi, onun yerde, gökte dünya ve ahiretteki hakimiyet ve idaresi gibi olamaz. Ve Cenab-ı Allah gibi güzel ve mükemmel bir zat yoktur.
O halde, hiçbir şeyin cemalini görmek, Allah’ın cemalini görmek kadar lezzetli ve güzel olması mümkün değildir. Ve hiçbir memleke­tin (mülkün) sır ve incelikleri, Allanın mülkünün sır ve incelikleri gibi güzel ve iyi olamaz.
Bundan anlaşılıyor ki, Allah’ın zat ve sıfatlarının marifeti diğer marifetlerden üstündür. Çünkü bu marifetin malumu (bili­neni) diğer  marifetlerden şerefli ve üstündür. Hatta bu marifetten  başka marifetlere üstün ve şerefli demek bile hatadır. Zira Allah’ın marifetiyle karşılaştırıldığı zaman, hiçbir marifette şeref kalmaz ki, on­dan daha şereflidir demeye yol olsun.

O halde sevgiliyi görmekteki lezzet, hayaldeki lezzetten daha yüksektir. Bu da görülen suretin hayal edilen suretin başkası olup ondan daha güzel olduğu için değildir. Çünkü bu suret onun aynıdır. Belki ondan daha açık olduğu içindir.
Birincisine marifet denir. Ötesinde bir derece daha vardır ki, ona müşahede denir. Müşahede derecesinin, marifetin yanında açıklığı, zahir gözün hayalin yanındaki açıklığı gibidir. Ve nitekim gözkapa­ğı, görmeye manidir, fakat hayal etmeye mani değildir. Göz kapağı kalkmadan görmek mümkün değildir. Bunun gibi, insanların su ve topraktan meydana gelen bedene alâkası ve dünya arzularıyle ilgilen­mesi müşahedeye mani olup marifete mani değildir. Bedene olan ala­ka ve arzularla ilgilenme kalkmadan Allah’ın cemâlini görmek mümkün değildir.
Bunun için Allah Teâlâ Musa (a.s.) ya: «Bu dünyada beni gö­remezsin.» buyurdu. O halde müşahede tam ve mükemmel olunca, onun lezzeti daha fazla olur. Tıpkı zahir gözünün lezzeti, hayalden fazla olduğu gibi. Hakikat şudur ki, Allah’ın Cemâlini görmek dünyada olan marifettir. Ancak öbür dünyada başka bir sıfata ve şekle gir­mesiyle görülebilir ve eski hali ortadan kalkar. Nitekim nutfe (meni) eski halinden çıkıp insan olur ve hurma tohumu kemâle erişip yüksek ağaç olur.
 O halde bu değişiklik ile marifet gayet açık ve aydınlık olduğu için ona müşahede denir. Zira müşahede idrakin kemalinden ibaret­tir. Bu marifetten sonra hasıl olan idrak da marifetin kemalidir. Bu­nun için bu dünyada marifet yön ve mahal istemediği gibi müşahede de yön ve mahal istemez. Demek ki, müşahedenin tohumu marifettir. Marifeti olmayan herkes ebedî olarak müşahededen ayrı kalır. Tıpkı tohumu olmayanın ekini olmayacağı gibi. Marifeti mükemmel olanın müşahedesi de mükemmel olur.
O halde herkesin müşahede ve müşahedenin lezzetinde eşit olduğunu sanma. Belki herkesin müşahedesi ve lezzeti marifet miktarı ka­dar olur.
Ancak onlar şu iki kimseye benzer ki gözlerinin nuru, görmesi aynı olup güzel bir surete bakarlar. Ancak onların biri aşıktır, diğeri aşık değildir. Muhakkak aşığın lezzeti fazla olur. ikisi de aşık olursa, aşkı fazla olanın lezzeti de fazla olur.
O halde tam saadet olan müşahedeye marifet kâfi değildir. Belki Allah sevgisi de gereklidir. Allah sevgisi de kalbi, dünya sevgisinden temizlemekle olur. Kalbin dünya sevgisinden temizlenmesi ise zühd ve takvadan başka bir şeyle olmaz. O halde arif ve zahid olan kimsenin lezzeti daha mükemmel olur.

Bişr-i Hafi'yi rüyada görüp Ebû Nasr Temar ile Abdulvehhab-ı Verrak'ın hâlini sordular. Bişr: «Şimdi onları cennette gördüm, cen­net yemeğini yiyorlardı.» dedi. «Ya sen ne hâldesin?» dediler. Bişr: «Allah Teâlâ benim cennetin yiyecek ve içeceklerine rağbet etmediği­mi bildiği için bana cemâlini görmeyi ihsan etti.» dedi.
Ali bin Muvaffak der ki: «Rüyamda cenneti gördüm, içinde çok insanlar vardı, yemek yiyorlardı. Melekler cennetin nefis yemeklerini onlann ağzına koyuyorlardı. Kudüs çevresinde bir kimse gördüm, deh­şet ve hayret içinde bakıyordu. Cennet meleklerinden olan Rıdvan'a bu kimdir? diye sordum.» Dedi ki; «Bu Marûf-i Kerhî'dir. O ibâdeti cehennem korkusundan ve cennet ümidiyle yapmazdı. Onun için Al­lah Teâlâ ona kendi cemâlini göstermekle ona ziyafet vermiştir.» Ebû Süleyman-ı Daranî der ki: «Bugün kendi nefsiyle meşgul , yarın da kendi nefsiyle meşgul olur. Bugün Allah Teâlâ ile meşgul olan, yarın da onunla meşgul olur.»

Bayezid'in bir müzekkii, yâni şahidlerin âdil olup olmadıkları işi­ne bakan dostu vardı. Bir gün Bayezid'e dedi ki, otuz yıldır, geceleri namaz kılarım ve gündüzleri oruç tutarım. Fakat sizin bahsettiğiniz şeylerin hiçbiri bana görünmüyor. Bayezid: «Eğer üç yüz yıl daha ibâdet edersen, gene bir şey göremezsin.» dedi. «Niçin?» dedi. Bayezid: «Çünkü sen kendi varlığınla perdelenmişsin (kendini beğeniyorsun) » dedi. «Peki, ya bunun çaresi nedir?» dedi. Bayezid:  «Çaresini yapamazsın.» dedi. O kimse ısrar etti. Bayezid «Şimdi bir yere gidip sakalını kestir, elbiseni çıkar, sırtına bir bez al, onunla örtün ve boynuna bir torba ceviz as, çarşıya git ve benim enseme bir tokat vuran çocuğa bir ceviz veririm diye çağır. Bu şekil­de kadının kapısına git, şahitlerin huzuruna çık.» O kimse, Sübha­nallah! Neler söylüyorsun, dedi.
Bayezid: «Bu sözünle şirketmiş oldun (Allah'a ortak koştun) çünkü kendini ta'zim için Sübhanallah dedin.» O kimse, başka bir ça­re söyle, bunu yapamam, dedi. Bayezid, birinci çare budur dedi. O kimse, bunu yapamam dedi. Bayezid, sana yapamayacağını söylemiş­tim. Bayezid'in ona bu sözü söylemesinin sebebi, o kimsenin kibir ve makam ile meşgul olup bu sebebten perdelendiği (bir şeyi görmediği) ve bunun çaresi de ancak bu olduğu içindi.

İbrahim Edhem: «Ya Rabbi, bana ihsan buyurduğun sevgin ve zikri­nin ünsiyeti yanında senin cennetine bir sivrisinek kanadı kadar kıy­met vermediğimi bilirsin.» İsa'ya (a.s.) amellerin hangisi üstündür? diye sordular. Buyur­du ki: «Allah sevgisi ve kazaya (Allah'ın hükmüne) rıza göstermek, bütün amellerden üstündür.

ALLAH TEALA'NIN MARİFETİNİN GİZLİ OLMASININ SEBEBİ

Bil ki, bir şeyin marifetinin (bilinmesinin) zorluğu iki sebeptendir; Birincisi: O şeyin gizli ve örtülü olup açık olmamasıdır, ikincisi: Çok parlak olduğu için kalpler onu anlayamaz. Allah Teâlâ'nın ma­rifeti gibi. Allah Teâlâ'nın marifetinin açık olması şununla anlaşılır ki, bir kimse yazılmış bir yazıyı, yahut dikilmiş bir elbiseyi görürse, muhakkak kâtibin ve terzinin bilgili» kudretli, iradeli ve canlı olduk­larını açıklıkla anlar. Zira onların yaptığı iş, bu sıfatların mevcut ol­masını öyle açıklıkla gerektirir ki, bu sıfatlar zaruri olarak anlaşılır. Eğer Allah Teâlâ bütün kâinatta yalnız bir kuş veya bir ot yaratsaydı, bunlara bakan herkes, zarurî olarak Allah'ın kudretinin kemâlini ve azametinin celâlini anlardı.
Bunların Allah'a delâleti, yazının kâtibe olan delâletinden daha açık olurdu. Fakat gök, yer, hayvanlar, bitkiler, ağaçlar, taşlar ve var olan her yaratık ve akla, hayale gelenlerin hepsi Allah'ın celâl ve azametine aynı yön ve cihetten delâlet ederler. Aynı yöndeki delillerin çokluğundan ve medlulün,  (delâlet edilen) gayet açık ve parlak olmasından örtülü olmuştur. Ama eğer hepsi aynı yönde olmayıp bazısı Allah'ın işi olup ve bazısı olmasaydı, delâlet daha açık olurdu. Bütün deliller bir sıfat ve bir cihet üzere olunca delâlet kapalı oldu. Bu, şuna benzer ki, kâinatta güneşten daha parlak yok iken, eğer güneş akşamları batmasaydı ya­hut herhangi bir engel onun ışığına perde olmasaydı, hiç kimse yer­yüzünde ışık olduğunu bilmezdi. Zira beyaz, kırmızı, siyah, yeşil ve bütün renklerin ve şekillerin olmadığını sanırdı. O hâlde ışığın renk­lerden ayrı bir şey olduğu gecelerden ve geceler de, bir engel bulun­duğu zaman renklerin görünmemesiyle anlaşılır.
Demek ki, o hâlde güneş ışığının var olduğu, onun zıddı olan ge­ce ve gölge ile meydana gelen karanlıkla bilinir. Bunun gibi, eğer (hâ­şâ) Allah'ın aradan çekilmesi veya yok olması mümkün olsaydı, yer ve gök birbirine çarpıp yok olurdu zarurî olarak bilinirdi. Fakat bü­tün eşya beraber şahitlik yaptığı için ve bu şahitlik çok açık olduğu için, Allah'ın marifeti (bilinmesi) örtülü olmuştur.
Diğer bir sebep de, insan, çocukluk çağından beri henüz şahitlik cihetini ve delâlet keyfiyetini idrâk edemezken, gözü kâinatın bu ni­zam ve intizamına alışır ve ülfet hâsıl olur. Daha sonra idrâk kuvveti hâsıl olunca da gaflet edip uyanmaz. Ancak garip bir hayvan görünce, düşünmeksizin ve gayrı ihtiyarî «Sübhanallah» kelimesi diline gelir. O anda o garip hayvana ülfet ve alışkanlık olmadığı için, onun şahidliği kalbine te'sir eder.
Demek ki, gözü ve basireti zayıf olmayan kimse, var olan her şeyi yer ve gök hareketi bakımından değil, belki Allah'ın işi olması bakı­mından görür. Nitekim yazıya, kâğıt ve mürekkebi cihetinden bakıl­maz. Ancak bu isin erbabı olmayanlar bu cihetten bakarlar. Yazının erbabı olanlar, nazım, tertip, yahut onun yazarı cihetinden bakılır. Hâl böyle olunca kim neye bakarsa onda Allah Teâlâ'yı görür. Zira onun işi olmayan hiçbir şey yoktur. Bütün âlem onun işidir. Eğer Allah Teâlâ'dan olmayan, onun sebebiyle vücut bulmayan bir şey bulmak için bin yıl araştırma yapsan, bir şey bulamazsın. Âlemde olan her şey, lisan-ı hâl denen açık bir dil ile çağırıp Allahü Teâlâ'nın kudretinin kemâline ve azametinin celâline şahitlik yaparlar. Âlem­de Allah Teâlâ'nın kudretinin kemâlinden ve azametinin celâlinden daha açık anlaşılan bir gerçek yoktur. Fakat insanların bunu anlama­maları acizliklerinden ve zayıflıklarındandır.

Onun birinci şartı, dünyadan yüz çevirip, kalbini dünya sevgisinden temizlemektir. Zira Allah Teâlâ'dan başkasının sevgisi, onun sev­gisine mânidir, kalbi Allah'ın gayrisinden temizlemek, toprağı diken­den, çalıdan temizlemek gibidir. Kalbi Allah'ın gayrisinden temizle­dikten sonra onun marifetini aramalıdır. Zira Allah'ı  sevmeyen, onu tanımadığı içindir. Çünkü Allah Teâlâ'nın cemâl ve kemâli tabiatıyle sevgilidir. Onları bildikten sonra sevmemek imkânsızdır. Hattâ bir kimse Sıddîkı (Ebû Bekir'i) ve Faruk'u (Ömer'i) tanıyıp onların vasıf ve hareketlerini bildikten sonra onları sevmemek elinden gelmez. Zira onların güzel vâsıfları ve menkıbeleri tabiatıyla sevilir.
Allah'ın marifetini tahsiletmek, tohum ekmek gibidir. Sonra de­vamlı olarak zikirle meşgul olmak, o tohumu sulamak gibidir. Çün­kü bir kimse bir kimseyi çok sevip onu anarsa, muhakkak onunla ünsiyeti hâsıl olur.

Allah'a sevgi­si hiç olmayan kimse, Allah'ı hiç tanımamıştır. Görünen güzel suret tabiatıyle sevildiği gibi, manevî sureti de tabiatıyle sevilir. Demek ki, sevgi marifetin (bilginin) semeresidir. Marifetin kemâlini (tam bilgi­yi) elde etmenin iki yolu vardır.
Birincisi, tasavvufçuların yoludur. Bu, mücahede ve devamlı zikirle kalbi temizlemektir. Şöyle ki, Allah'tan başka her şeyi unutur, Bu mertebe hâsıl olduktan sonra onun iç âleminde bazı hâller zuhur etmeye başlar. O hâllerle Allah Teâlâ'nın celâl ve azameti aydınlanır ye apaçık görünmüş gibi olur. Bu kimse, avlamak için tuzak kurana benzer. Bazen o tuzağa bir şey düşmez. Bazen bir fare düşer. Bazen de kartal düşer. Bu hususta şans ve ezelî taksimat bakımından büyük farklar vardır.
ikincisi, marifet ilmini öğrenmektir. Kelâm ve diğer ilimleri öğrenmek değildir. Marifet ilminin başlangıcı tefekkür kısmında işâret ettiğimiz gibi Allah Teâlâ’nın acaip işlerini görmektir. Bunu da geçip onun zâtının celâl ve cemâlini tefekkür etmektir.

O hâlde saadete kavuşmak sevgi ve aşk miktarmca olur. Eğer -Allah korusun- kalbinde Allah Teâlâ'nın buğzu olsa, yahut Allah Teâlâ'ya zıd olan şeylerle aşina olup onlarla yakınlık tutmuş olsa, âhirette göreceği şey, lezzet ve sevginin zıddı olduğu için, nice türlü azap ve acıya düşüp helak olur. Başkalarının mutlu olduğu şeylerle kendi­si mutsuz olur. Bu, şu çöpçüye benzer ki, attarlar (güzel koku satan­lar) çarşısından geçerken düşüp bayılıyor. Onu ayıltmak için, yüzüne misk ve gülsuyu serperler, fayda vermez. O sırada daha önce çöpçü­lük yapmış olan birisi oraya gelir. Bu hâli görünce biraz insan pisli­ğini getirip onun burnuna sürer. O kimse derhal ayılıp aklı başına gelir ve: «Oh! İşte şimdi rahatlık veren koku buldum.» der. Günah lezzetiyle ünsiyet tutmuş olup dünyaya âşık olan o çöpçü gibidir. At­tarlar (güzel koku satanlar) çarşısında kendine gelemiyor. Oradaki bütün şeyler onun tabiatına muhalif geliyor. Onunla acı ve sıkıntısı artıyor. Zira ünsiyet tuttuğu pisliği orada bulamadı. Âhirette de dün­ya arzularını bulamayıp oradaki şeylerin hepsi onun tabiatının zıddı olup onun mutsuzluğunun sebebi olurlar.
Demek ki âhiret âlemi, ruhlar âlemi ve Allah'ın cemâlini görmek âlemidir. Allah'ın cemâli bu âlemde müşahede edilir. Said (mutlu), burada tabiatını Allah'ın cemâline alıştırıp böylece tabiatı o kâmil cemâle muvafık olan kimsedir. Bütün riyazetler, ibâdetler ve marifetler bu münasebeti elde etmek içindir. Sevgi ise, bu münasebetin aynısıdır. «Nefsini temizleyen kurtuldu.» (Şems sûresi, âyet: 9) âyet-i kerimesinin mânâsı da budur. Bütün günahlar ve dünya sevgisi de bu münasebetin zıddıdır. «Nefsini kirleten ziyan etti.» (Şems sûresi, âyet: 10) âyet-i kerîmesinin mânâsı da budur.

Basiret ehli olanlar bu gerçekleri görmekle taklit sınırını aşmışlardır. Bu gerçeklerin doğ­ruluğunu peygamberlerin sözlerinden anlamışlardır.

Sevginin Alâmetleri

Bil ki, sevgi kıymetli bir cevherdir. Onu iddia etmek kolay değildir. O hâlde insan Kendisinde sevgi alâmetleri bulunmadan kendisini sevenlerden sanması caiz olmaz. Zira sevginin alâmetleri vardır, onla­rı kendisinde aramalıdır. Bu alâmetler yedidir:
Birinci alâmet; Ölümü kötü görmez. Zira bir insan dostuna ka­vuşmayı kötü görmez. Resûlüllah buyurur ki: «Allah Teâlâ'ya kavuşmak isteyen kimseye, Allah da kavuşmak ister.» Büveytî zâhidlerden idi. Birine ölümü seviyor musun? dedi. O kimse durakladı. Büveytî: «Eğer sadık olsaydın ölümü severdin.» dedi. Ama ölümü sevip de henüz ölüm azığını hazırlamadığı için erken ölmek  istememek caizdir. Çünkü bu ölümü sevmediği için değildir. Bunun alâmeti, ölüm için azık hazırlamakta durmadan gayret göstermektir. 
İkinci alâmet: Allah Teâlâ'nın sevdiğini, kendi sevdiğine tercih edip onu öne alır. Sevgilisine yaklaşmasına sebeb olan her şeyi terk etmez ve geciktirmez. Sevgilisinden uzaklaşmasına sebeb olan her şeyden çekilip uzaklaşır. Bu da, kalbiyle Allah Teâlâ'yı sevenler için mümkün olur.
Üçüncü Alâmet: Daima Allah'ın zikri onun dilinden eksik olmaz.  Buna çok düşkün olduğundan tekellüfsüz buna devam eder. Zira bir kimseyi seven kimse, onu çok anar. Eğer sevgisi tam olursa, onu asla unutmaz. O hâlde bir kimsenin dili, Allah'ın zikrine zorlanıyorsa, onun sevgilisinin, zikri diline gâlib olmayıp fakat sevgi arzusunun, gâlib olması demek olabilir. Sevgi ayrıdır, sevgi arzusu ayrıdır.
Dördüncü alâmet: Kur’an-ı Kerîm’i sevmektir. Çünkü O’nun kelamıdır. Ve gene rasulünü ve hatta bütün insanları sever. Çünkü hepsi onun kullarıdır. Hattâ bütün yaratıkları sever. Zira hepsi onun ya ratıklarıdır. Nitekim bir kimse bir kimseyi severse, onun kitabını ve yazısını da sever.
Beşinci alâmet: Yalnızlık  ve münacata düşkün olup engellerin zahmetini aradan kalkarak dostuyla münacatla meşgul olmak için akşam olmasını bekler. Eğer uyku ve konuşmayı yalnızlıktan daha çok severse onun dostluğu zayıftır.
Altıncı alâmet:  İbadet ona kolay olup ibadetin ağırlığı ondan kalkar. Büyüklerden biri der ki, yirmi yıl canımı dişime takarak teheccüd (gece)  namazını kıldım. Ondân sonra  yirmi yıldır dâ teheccüd namazıyla safa sürüp zevk aldım. Zira dostluk kuvvetlenince hiçbir şeyin lezzeti, ibadet lezzetine yetişemez. Bunun zor gelmesi nerede kalır? 
Yedinci alâmet: İtaatli kulların hepsini sever ve asi kullara da düşmanlık besler. Nitekim âyet-i kerîmede: «Kâfirlere karşı şiddetli ve kendi aralarında merhametlidirler.» (Feth sûresi, âyet: 29) buyurulmaktadır. Allah’a sevgisi tam olan bu alâmetlerin hepsi onda mevcut olur. Ama bu alâmetlerin bazsının bulunduğu kimselerin Allah'a sevgisi o nisbettedir.

Allahü Teala’ya olan Şevkin Manası

Rasulullah duasında, “Ya Rabbi, senden sana kavuşmak şevkini ve cemalini görmek lezzetini istiyorum.” buyurdu. Gene buyurdu ki, “Allahü Teala buyurur ki, iyi kullarımın bana kavuşma arzuları uzadı(kuvvetlendi). Benim onlara kavuşma arzum ise daha kuvvetlidir. O halde Allahü Teala’ya olan şevkin manasını bilmek gerekir. Çünkü sevgi şevksiz olmaz. Bil ki tanımayan bir kimseye şevk mümkün değildir. Mesela hayalde hazır ve gözden gaib olan sevgili gibi. Demek ki şevkin manası kalbin idrak ve müşahede tam olacak şekilde sevgilinin görülmesini istemesidir. O halde bundan anlaşılıyor ki dünyada Allahü Teala’ya şevk mümkün değildir. Çünkü onu görmek mümkün değildir. Zira Allahü Teala marifette hazır ve müşahadede gaibdir. Görmek hayalin kemali olduğu gibi müşahede de  marifetin kemalidir. Bu şevk ancak ölümle kalkar. Hatta ölümden sonra şevkin ahirette de kalkmayacak bir çeşidi kalır. Zira bu dünyada Allah marifetinin noksanlığı iki sebeptendir. Birincisi, marifet ince ve nazik bir  perdenin arkasından bakmak gibi bir idraktir. Yahut güneş doğmadan önce sabahın alaca karanlığında görmek gibidir. Bu mertebe ahirette aydınlanır ve bu şevk ölümle kesilir. İkincisi sevgilisinin yüzünü görüp saçını ve diğer azalarını görmeyip onları da mükemmel güzellik ve letafette düşünen kimsede onları görmek zevki baki kalır. Bunun gibi Allah’ın cemalinin ve kemalinin sonu yoktur. Bir kimse Allah’ın cemalinden  ne kadar çok şey bilirse bilmedikleri bildiklerinden daha çoktur. Zira Allah’ın cemalinin sonu yoktur. Tamamiyle bilinmedikçe Allah’ın cemali tamamlanmış olmaz. Allah’ın cemaliyle ilgili bilgileri tamamiyle kavramak ne bu dünyada ne ahirette mümkün değildir. Zira insan bilgisinin sonsuz olması mümkün değildir.

O halde ahirette Allah’ın cemalini görmek ne kadar çok olursa lezzeti de o kadar çok olur. Bu lezzetin sonu yoktur. Eğer kalp ahirette Allah’ın cemalinin hazır olmasına bakıp bu sebeple seviniyorsa tarikat ehli buna ünsiyet derler. Eğer kalp baki kalan güzellik ve cemal cihetlerine bakıyorsa ona şevk derler. Şevkin ne dünyada ne ahirette sonu yoktur. Şevk ehli, ahirette, “Ya Rabbi, bizim nurumuzu tamamla.” (Tahrim, derler.  Zira ahirette Allah’ın cemalinden zuhur eden her şey nur olup şevk ehli daima onun tamamlanmasını isterler. Onun tamamlanması ise mümkün değildir. Zira Allah’tan başka Allah’ı hakkıyla bilmek hiçbir kimse için mümkün değildir. Onu kemaliyle bilmek mümkün olmadığı gibi kemaliyle görmek de mümkün değildir. Fakat şevk sahiplerine müşahade yolu açılır, şöyle ki daima Allah’ın cemalini görmekte terakki eder. Cennet lezzetlerinin sonsuz olmasının manası da budur. O halde Allah’ın aşığı olan kimse bu dünyada ve öbür dünyada ünsiyet ve şevk arasında dolaşırlar.

Allah'ı sevmenin hakikatini inkan edenler, nurun hakikatini de inkar eder. Çünkü şevk, ancak sevilene yapılır. Biz Allah'a olan şevkin varlığını ve Allah dostlarının basiret nuru, ibret bakışı, hayır yolu ile buna zorunlu olduğunu ispat edelim: İbret alma yolu ile şevki ispatlamak için sevgiyi ispat etmekte gösterdiğimiz deliller yeterlidir. Her sevilen şey, aranır ve arzulanır. Fakat eğer sevdiği yanında ise, bu içten görüp arzulamaya gerek kalmaz. Çünkü şevk, bir şeyi arayıp istemektir. Var olan şey, aranmaz. Aslında şevk, bir yönü ile bilinen diğer yönleri ile bilinmeyen şeye karşı olur. İşte arzu ve istek bunadır. Hiç bilinmeyen bir şey arzu edilir mi? Örneğin, hiç görmediği ve vasıflarını da duymadığı bir adamı görmeyi kimse arzu etmez. Bunun gibi her yönü ile bilinene karşı hiçbir istek ve arzu duyulmaz.
Bir şeyi tam anlamıyla bilmek için, onu görmek gerekir. Sevgilisini devamlı olarak gören bir kimsenin, artık ona karşı ne bir isteği ne de bir arzusu kalır. Evet şevk ve arzu, bir yönü ile bilinip diğer yönü ile bilinmeyen şeye karşı olur. Bunu bir misal ile açıklamak da mümkündür. Sevgilisi ortadan kaybolmuş bir kimse, sevgilisinin hayalini gönlünde yaşatarak onunla avunur. Onun hayalini, görmekle kemale erdirmeyi ister. Fakat sevgilisinin hayali kalbinden tamamiyle silinmiş ve kendisini de unutmuşsa, o vakit o kimseye sevgilisini görmeyi arzu ediyor veya istiyor denemez. Hatta görse bile, kalbinde ona karşı herhangi bir istek ve arzu kalmadığı için onu arzulamaz.
Şevk demek, sevgilisinin hayalini kemale erdirmek demektir. Bunun gibi, sevgilisini bazen karanlıkta görür ve bütün detayıyla onu anlayıp kavrayamaz. İşte bu gördüğünü kemale ulaştırmak ister. Bunun için de ortalığın aydınlanması gerekmektedir.
Şevk iki kısma ayrılır: 
1) Sevgilisinin her ne kadar yüzünü görebilmişse de, saçlarını ve diğer güzelliklerini görememiş olması gibi... Her ne kadar   sevgilisinin saçlarını ve diğer güzelliklerini görmemiş ve hayal etmemişse de, onları görmeyi arzu eder. Fakat
görmediği için inceliklerini de bilemez. Bu yüzden de onları görme arzusunu duyar. 2) İlahi  görevlerin  sonu yoktur.   Kulların  her birine  bunların  bazısı  görünür.  Sonsuz   görevler kapalı  kalır.   Halbuki gerçek   Allah dostları, bunların Allah katında bilinmekte ve var olduklarını, hatta bilmediklerinin bildiklerinden çok daha fazla olduklarını da bilirler. Bunun için de, bilmediklerini bilmeyi arzu ederler.
Her iki durum da Allahü Teala hakkında düşünülebilir. Belki bunlar gerçek Allah dostları için gerekli kabilindendir. Çünkü Allah dostlarına ilahi görevlerden açıklanan, her ne kadar apaçık ise de yine ince bir perde ardındaymış gibidirler. Bu nedenle, kam anlamı ile açık değildirler. Bir takım hayaller ile karışıktır. Çünkü bu alemde hayalin karışmasından kurtulmuş olan bir şey yoktur. Dünya meşgalesini de buna ekleyebiliriz. Buna göre, açıklığın ve görünmenin parlamasının kemali, görme iledir. Bu da ancak ahirette olur.

2. Bunun dünyada sonu gelmediği gibi ahirette de sonu gelmez. Çünkü bunun sonu, Allah katında bilinen celal, sıfat, hikmet ve işlerinin tamamen kuluna açıklanması demektir. Fakat bunların sonu olmadığı için, bunun açıklanması da imkansızdır. Bir kula ne kadar tecelli yapılırsa yapılsın, o kul yine Allah'ın celal ve cemalinden kapalı kalanların olduğunu bilir. Bu yüzden de kulun Rabbine olan isteği hiçbir zaman sükun bulmaz. Keşif ve bakmak lütuflarının sonsuz olarak devam etmesi uçak bir ihtimal değildir. Zevkler ve nimetler durmaksızın artar. Her yeni görünmede oluşan zevk, henüz meydana gelmeyen ikinci zevki düşünmekten kendini meşgul eder. Dünyada keşif sahibi olmayanlar için de, bu keşif mümkündür. Her ne kadar çok olmasa da, yine bu keşif devam eder. Hz. Allah'ın: "Işıkları önlerinde ve defterleri sağdan verilmiş olarak yürürler ve "Ey Rabbimiz! Nurumuzu tamamla" derler." (Tahrim, buyurduğu ayet-i celile ile bu manaya işaret etmesi ihtimaldir.
Nurunun aslını dünyadan getirenin nurunu, Hz. Allah ahirette tamamlar. Dünyadaki nurundan başka ve daha olgun bir nura ihtimal de olabilir. Bu, birinciye nazaran daha kuvvetli bir ihtimaldir. Hz. Allah: "Münafık olan kadın ve erkekler ise o gün mü'minlere; "Bizi de gözetin. Işığınızdan faydalanalım" dediklerinde, mü'minler onlara: "Arkanıza dönüp de ışık arayın" derler." (Hadid suresi, ayet: 13) diye buyurarak nurun aslının dünyadan getirilmesinin zorunlu olduğuna işaret etmiştir. Bu nur, ahirette çoğaltır. Nurun aslını dünyadan getirmeyenlerin nurunun yenilenmesi veya çoğalması diye bir şey yoktur, olamaz da. Allah'tan dileğimiz, ilmimizi artırması ve hakkı hak görüp bizi hakka irşad etmesidir.
Bu konu ile ilgili haber ve hikayeler sayılamayacak kadar çoktur. Sevgili Peygamber Efendimizin sık sık söyledikleri bir dua-i şerif şudur: "Allah'ım! Kazana razı olmayı, öldükten sonra sabit ve iyi yaşayışı, Sen'in cemaline bakmak zevkini ve Senin'le konuşma şevkini isterim."

Allah'ın Kazasına Rıza Göstermek Ve Rızanın Hakikati Île Fazileti

Bil ki Allahü Teala’nın kazasına rıza göstermek çok yüksek bir makamdır. Onun üstünde başka bir makam yoktur. Zira Allah’ın sevgisi en güzide makamdır. Rıza ise sevginin semeresidir. Ama her sevginin değil belki tam olan sevginin semeresidir. Onun için rasulullah buyurdu ki, “Allahü Teala’nın kazasına rıza göstermek Allah’a açılan en büyük kapıdır. Rasulullah bir kavimden imanınızın alameti nedir, diye sual buyurunca “Belaya sabır ve nimete şükür ederiz. Allah’ın kazasına rıza gösteririz.” dediler. Bunun üzerine rasulullah buyurdu ki, “Bu kavim ilim ve hikmet sahibidir. Bu büyük hikmetlerinden dolayı peygamberlere yakındırlar. Yine buyurdu ki, “Kıyamet günü ümmetimden bazılarına cennette uçması için kanat yaratılır. Melekler onlara derler ki, hesabı, sıratı ve teraziyi gördünüz mü? Onlar, hayır bunların hiçbirini görmedik, derler. Melekler, sizler kimlersiniz? diye sorarlar. Onlar da Muhammed ümmetiyiz, derler. Melekler,  öyleyse ameliniz nedir ki bu kadar ihsanlara kavuştunuz?. Onlar derler ki bizde iki haslet vardı. Birisi yalnız iken günah işlemeye Allah’tan utanırdık. Diğeri az rızka razı olup Allah’ın takdirine boyun eğerdik. Melekler öyleyse bu dereceye layıksınız, derler.

Davud(a.s.)a vahiy geldi ki, ey Davud, velilerimin dünya üzüntüsüyle ne işi vardır. Dünya üzüntüsü benim münacatımın lezzetini onların kalbinden götürür. Ey Davud, ben dünya için üzülmeyen ve dünyadan hiçbir şeye gönül bağlamayan dostlarımı severim. Peygamberlerden biri yirmi yıl açlık, susuzluk ve sıkıntıya mübtela oldu. Bundan kurtulmak için dua etti. Kabul olmadı. Bunun üzerine vahiy geldi ki yeri göğü yarattığımda senin nasibini böyle takdir ettim. Göklerin, yerin ve bütün mülkümün takdirini bozmamı mı istiyorsun? Senin için takdir ettiğimizi değiştirelim ki bizim dilediğimiz olmasın, senin dilediğin mi olsun. İşler bizim istediğimize göre değil de senin keyfine göre mi olsun? İzzet ve celalim hakkı için bir daha bunun gibi fikirler aklına gelirse adını peygamberler defterinden silerim.

Kazaya rıza göstermek, sevginin meyvesi ve Allah'a yakın olmanın en üstün makamıdır. Çoğunluk için bunun hakikat ve fazileti derin ve kapalıdır. Buradaki benzerlik ve kuşku, ancak Allah'ın, te'vili nasip ettiği ve dinde bilgin kıldığı kimselere keşfedilmiştir.  Enes bin Malik diyor ki: "Yirmi yıl, Resulullah Efendimizin hizmetinde bulundum. Bu zaman içinde bir kere olsun onun yaptığım bir şey için bana "Niçin böyle yaptın?" yapmadığım bir şey için "Niçin bunu yapmadın?" veya "Keşke olmayaydı, ya da keşke olaydı" diye konuştuğunu görmedim. Ev halkında birisi bana çıkıştığında o, hemen: "Bırakın, eğer mukadder olsaydı olurdu" derdi."  Abdülaziz bin Ebu Revad diyor ki: "Hüner, sirke ile arpa ekmeği yemek, aba giymekte değil, kazaya rızadadır." Adamın biri Muhammed bin Vasi'nin bacağındaki yarayı görünce: "Sana acıyorum" dedi. Bunun üzerine Vasi: "Oysa ben bu yaranın gözümde çıkmadığına şükrediyorum." demiştir.

Rızanın Hakikati

Bil ki bazıları demişlerdir ki belaya ve tabiatta aykırı olan diğer şeylere rıza göstermek mümkün değildir. Belki ondan gaye sabırdır. Bu söz hatalıdır. Zira sevgi galip olunca arzuya muhalif olan şeylere rıza iki sebeple mümkün olur. Birincisi aşk ve sevgiye öyle dalar ki kendinden haberi olmaz. Nitekim bir kimse harpte öyle kızar ki yara kanını gözüyle görmeden onun acısından haberi olmaz. Bazı kimseler düşkün oldukları bir şeye koşarken ayağına diken batsa haberi olmaz. Bir şeyin lezzetiyle meşgul olsa açlık ve susuzluktan haberi olmaz. Yaratıkların aşkından ve dünyanın hırsından bunlar mümkün olunca Allah’ın aşkından ve ahiret sevgisinden niçin mümkün olmasın? O halde Allah’ın rızasının takdir ettiği şeylerde olduğunu bilen fakirliğe, hastalığa ve diğer belalara razı olur. Nitekim dünya düşkünü olan kimse yolculuk zahmetine, deniz tehlikelerine ve bunlar gibi nice zorluklara katlanır.  Sehl-i Tüsteri’nin bir hastalığı vardı. Onun için  ilaç almazdı. Niçin ilaç almıyorsun, dediklerinde, ey dostlar, dostun yarasının acı vermediğini bilmez misiniz? dedi.

Rızanın Şartı

Yine dünyanın doğusunda öldürülen kimsenin ölümüne dünyanın batısındaki kimse rıza gösterirse öldürmek günahına ortak olur, buyrulmuştur. Bil ki günah her ne kadar Allah’ın kazası ise de onun iki yönü vardır. Bir yönden kulun iradesi ile olduğu için onunla ilgilidir. Bunun delili Allahü Teala’nın günahı sevmeyip ona buğz etmesidir. Diğer yönden de Allahü Teala ile ilgilidir. Çünkü Allahü Teala’nın kaza ve takdiridir. O halde günah Allahü Teala’nın kaza ve takdiri olduğu yönden alem günah ve küfürden boş olmaz. Bu mana ile günaha rıza göstermek gerekir ama günah kulun iradesiyle olup onun sıfatı olduğu yönden ona rıza göstermemek gerekir. Demek ki bu iki mana birbirine çelişik olmaz. Bir kimsenin düşmanının düşmanı ölse bir bakıma üzülür bir bakıma sevinir. Demek ki bunda çelişki olmaz. Demek ki ikisinin yönü bir olduğu zaman çelişki olur. Ama günahtan ötürü bir şehirden kaçmak da mühimdir.

ÖLÜM VE ÖTESİ
Hamd, Allah’a mahsustur. Öyle ise, ben, O'na hakkıyla hamd ederim. O; ölüm kılıcı ile zalimlerin boynunu, hak adalet bilmeyen şımarık, kibir ve gurur içinde yolunu kaybetmiş, batıla sapmış sapıkların belini kırdı. Onları zelil ve perişan ederek arzularını boşa çıkardı. O kimseler, ölümden nefret eder, ölümle karşı karşıya gelmeyi asla istemezlerdi. Zalim olan kimselere Allah-ü Teala'nın vaad ettiği ölüm geldi. Ölüm, onların bel kemiğini kırıp hayatlarını söndürerek bedenlerini yere serdi. Saraylardan indirerek, mezarlara, evlerinin aydınlığından kabrin karanlığına, hanımlariyle oynaşmaktan kurtların ve böceklerin arasına, yeryüzündeki şımartıcı dünya servetleriyle buldukları zevk ve sefalarından yer altında inleyip kıvranmaya, dost ve ahbapları ile sürdükleri neşe ve mutluluktan mezarda yalnızlık ızdırabına, yumuşak, ipekli yatakların üzerinde yaslanıp yatmaktan taşlı sert toprağa intikal ettirdi.

Zannettikleri gibi servetleri kendilerini ölümün pençesinden kurtaramadı. Vakti gelince bunu hepsi anladı. Evet, ölüm; asi, sapık, dinsizler için zillet ve perişanlığın kapısıdır. Bu kapıyı aralayan o kimseler için kurtuluş yoktur. Onlar, o kapıdan kendileri için azap evi olacak cehennem içine gireceklerdir. Ölüm; Allah'a dostluk bayrağını açan, iman şerefine kavuşmuş muttakiler için ise, ihsan kapısıdır. Bu kapıyı aralayan o kimseler için, kurtuluş ve saadet vardır. Onlar, bu kapıdan kendileri için bir mükafat diyarı olacak olan cennete gireceklerdir. Orada Allah'ın cemalini görme şerefine ereceklerdir.
O halde, hakkı ile hamd, ancak o gündeki düşmanlarından intikam alacak, dostlarına ise sonsuz nimet ve ihsanlarda bulunacak, her şeye muktedir olan Allah'a mahsustur. Salat ve selam, insanları küfür karanlığından kurtarıp iman aydınlığına çıkaran, Allah'ın kendisine indirdiği Kur'an-ı Kerim'i insanlara eksiksiz olarak tebliğ etmek görevini hakkıyla yerine getiren alemlerin efendisi Muhammed Mustafa (s.a.v.)'nın üzerine ve O'nun aline olsun.
Ölümün kendisini yakalayacak olan kimse bilmelidir ki, onun ölümden sonraki yeri toprak, arkadaşları, böcekler, yılan ve çıyanlar, konuşacakları münker ve nekir sorgu melekleri, yatağı mezar, uğrak yeri kıyamet, son varacağı yer ise ya cennet ya da cehennem olacaktır. İşte, insanoğlu bunları bilmeli ve ona göre kendini ölüme hazırlamalıdır. Ölümü bir an bile aklından çıkarmamalıdır. Çünkü böyle bir tedbirsizlik, kendisi için en büyük hüsran ve pişmanlık olacaktır. Ölümsüz hiçbir şey olmayacağına göre, kişinin kendisi fani olan hayatta mezardaki ölülerden sayması belki de en doğrusu olacaktır.
İnsanoğlu için, gelmeyecek diye bir şey yoktur. Her gelecek yakındır. Ölüm de, her fani için yakındır. Bu yüzden ölüm için her an hazır olmak gerekir. Çünkü ölüm insanın her an yanındadır. Belki bir gün, belki bir günden de yakın. Akıllı olan kimse, ölümün kendisini er veya geç yakalayacağını bilen, bu yüzden kendisini ölüme hazırlayandır. Nitekim bunun için Peygamber Efendimiz şöyle buyurmuşlardır: "Akıllı olan kimse, kendisini sorguya çekip ölüme hazırlanandır." Bir şey için hazırlanmak isteyen kimsenin onu sık sık hatırlaması ve onu hatırlatacak şeylere dikkatle bakması gerekir. Bundan dolayı biz burada, ölümden önceki ve ölüm anını ve ölümden sonraki halleri, ahiret ve kıyametin hallerini, cennet ve cehennemi ve bunlardan insanın hatırlaması gereken hususları anlatacağız. Amacımız ölüme hazırlık yapmaları için insanları teşvik etmektir. Çünkü, belirttiğimiz gibi, ömür kısa, ölüm yolculuğu yakındır. Ancak her zaman olduğu gibi, insanlar ölümü kendileri için çok uzak görmüşler, hep yaşayacaklarını sanmışlardır. Fakat, onların bu gaflet içindeki uykuları ölümün kendilerine ulaşmasıyla son bulmuştur. Bir an gibi gelip geçen gaflet içindeki dünya hayatı, ne yazık ki, onlara ebedi ızdırap verecek hüsranla sonuçlanacaktır. Hz. Allah buyuruyor ki: "İnsanların hesap görme zamanı yaklaştı. Fakat insanlar bundan habersiz, haktan yüz çeviriyorlar." (Enbiya suresi, ayet: 1)

Ölümü Hatırlamak
Bil ki işlerin sonunun ölüm olacağını bilen duracağı yerin mezar olduğunu anlayan münker ve nekirin suallerine inanan, gideceği yerin kıyamet olduğunu düşünen ve kalacağı yerin cennet veya cehennem olduğunu bilen kimse için ölüm endişesinden daha mühim endişe ve ahiret azığının tedbiri gibi mühim tedbir olamaz. Eğer o kimse akıllı ise böyledir. Nitekim rasulullah buyurur ki, “Akıllı o kimsedir ki nefsini cezalandırır ve ölüm sonrası için amel eder. Azık hazırlar. Zira ölümü hatırlayan mutlaka ahiret azığı ile meşgul olur ve böylece mezarını cennet bahçelerinden bir bahçe bulur. Ölümü unutan ise bütün gayretini dünyaya çevirir ve ahiretten gafil olur ve böylece mezarını cehennem çukurlarından bir çukur bulur. Bunun için ölümü hatırlamanın fazileti büyüktür. Rasulullah buyurur ki, “Ey dünya lezzetiyle meşgul olanlar, bütün lezzetleri yok eden ölümü hatırlayınız. Yine buyurdu ki, “Eğer hayvanlar sizin gibi ölümü bilselerdi hiç kimse semiz et yiyemezdi.” Ayşe(r.a.) “Ya Rasulallah, hiç kimse şehitler mertebesinde olur mu?” dedi. Rasulullah, “Evet. Günde yirmi defa ölümü hatırlayan şehitler mertebesindedir.” buyurdu. Rasulullah kahkahalarını yükselen bir kavmin yanından geçerken, muhabbetinize lezzetleri yok eden şeyi de karıştırın.  buyurdu. O nedir, ya rasulallah? dediler. Ölümdür, buyurdu. Enes(r.a.) der ki, “Rasulullah buyurdu ki, ya Enes ölümü hatırlamayı bırakma. Çünkü o seni dünyadan uzaklaştırıp zahid yapar. Günahlara kefaret olur. Rasulullah gene buyurdu ki, “İnsanlara nasihat olarak ölüm kafidir.” Ashab-ı Kiram, rasulullah’ın huzurunda bir kimseyi çok övdüler. Rasulullah onun kalbindeki ölüm endişesini nasıl anladınız? buyurdu. Onlar biz onun ölümden bahsettiğini duymadık dediler. Rasulullah, “O halde o kimse sizin sandığınız gibi değildir.” buyurdu.

Ölümü Hatırlama Şekilleri
Bil ki ölümü hatırlamak üç şekilde olur. Birincisi gafillerin hatırlamasıdır. Bunlar dünya ile meşgul olur ve dünya arzularından mahrum kalma korkusundan ölümü kötü görür. Bunun için ölümü kötüler ve önümüzdeki ölüm sebebiyle bu güzel şeyler gidecek derler. Ölümü bu şekilde hatırlamak kişiyi Allahü Teala’dan uzaklaştırır. Ancak bu hatırlamada dünya ona tatsız olup biraz ondan nefret ederse faydasız kalmaz. İkincisi tevbe edenlerin hatırlamasıdır. Tevbe edenler korkuyu kendine hakim edip geçmiş taksiratlarını telafi ederek ibadette sebat etmek için ölümü hatırlarlar. Bu hatırlamanın sevabı büyüktür. Tevbe edenlerin ölümü kötü görmeleri yapmadıkları şeyi ölümden önce yapmak içindir. Bu şekilde kötü görmek ziyan vermez. Üçüncüsü arif olanların ölümü hatırlamasıdır. Arif olanlar Allah’ın cemalini görmek zamanı ölümden sonra olduğu için ölümü hatırlarlar. Dosta kavuşmak zamanı asla unutulmaz. Daima beklenir. Zira daima onu arzular. Nitekim Huzeyfe (r.a.) ölüm anında, sevgilim tam zamanında geldi. dedi. Ya rabbi fakirliği zenginlikten, hastalığı sağlıktan, ölümü yaşamaktan daha çok sevdiğimi biliyorsun. Bana ölümü kolaylaştır. Cemaline kavuşup rahat bulayım, dedi.

Ölümü Hatırmanın Kalbe Tesir Etmesinin Çaresi
Bil ki ölüm büyük bir şey ve tehlikeli bir iştir. İnsanlar ondan gafildirler ve hatırlasalar da kalbe tesir etmez. Çünkü onların kalbi dünya meşgalesine öyle dalmıştır ki başka şeye yer kalmamıştır. Bunun için tesbihten ve Allah’ın zikrinden de lezzet almazlar. Bunun çaresi  yalnız kalıp bir saat kadar  kalbini ölüm fikri için boş bırakmaktır. Bunun için rasulullah hutbesinde buyurur ki, “Doğru söyleyin, ölüm bize yazılmamış mıdır? Mezara götürdüğünüz cenazeler geri dönecek misafirler midir? Onları toprağa gömüp miraslarını gönül rahatlığı ile yiyor ve onlar gibi olacağınızı düşünmüyorsunuz. Ölümün unutulmasına ekseriye uzun emel sebep olur. Hatta bütün kötülüklerin aslı da uzun emeldir. Sevgili Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Allah'ın rahmetine kavuşturacak ölümden hoşlanmayandan Allah da hoşlanmaz." (Müslim, Buhari)

    
KISA EMELİN FAZİLETİ
Sevgili Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Sizin için çok korktuğum iki huy vardır. Bunlar da nefsinizin arzularına uymak ve uzun emeldir. Nefsin arzularına uymak, insanı Hak'tan alıkoyar. Uzun emel ise, dünya sevgisinden ileri gelir. Allah-ü Teala dünyayı dilediğine verir. Hem sevdiğine hem de düşman olduğuna. Fakat bir kulunu sevdiği zaman, mutlak surette ona imanı nasip eder. Simdi iyi biliniz ki, dünya arkasını çevirdi, gitmek üzere. Ahiret ise bize önünü çevirmektedir. Şunu da iyi biliniz ki, amel gününde hesabınız olmayacağı gibi, hesap gününde de amelinizin olmayacağından korkulur."

Bil ki kalbinde uzun yaşamak fikri olan kişi din ve ahiret için bir şey yapmaz. Zira kendi kendine der ki bu kadar ömrün vardır. İstediğin zaman tevbe etmek mümkündür. Biraz rahatına bak huzur bul. Ama ölümünü yakın bilirse her zaman onun hazırlığı ile meşgul olur. Bu ise bütün saadetlerin temelidir. Rasulullah, İbn-i Ömer’e buyurur ki, “Sabahleyin kalkınca akşama kadar sağ kalacağını, akşam olunca da sabaha kadar sağ kalacağını söyleme. Hayatta iken ahiret azığını hazırlamaya bak. Çünkü yarın Hakk’ın huzuruna vardığında ne isimle çağrılacağını bilemezsin. Yine buyurdu ki, “Sizin için iki şeyden korktuğum kadar hiçbir şeyden kokmam. Arzularınıza uymanız ve uzun yaşamak düşüncesi. Usame(r.a.) bir şeyi bir ay veresiye aldı. Rasulullah, Usame uzun yaşayacağını umut ediyor. Nefsim kudret elinde bulunan Allah hakkı için hiçbir defa gözüm yummadım ki açmadan evvel, ve gözümü açmadım ki yummadan evvel ecelin geleceğini düşünmeyeyim ve hiç ağzıma bir lokma koymadım ki boğazımda kalacağına ihtimal vermeyeyim, buyurdu. Ondan sonra, ey insanlar, kendinizi ölü farzediniz. Muhammedin ruhu yed-i kudret elinde olan Allah hakkı için size vaad edilen mutlaka size ulaşacaktır. Ondan kurtulmak mümkün değildir.

Uzun Emelin Sebebi Ve Çaresi

Uzun emelin iki sebebi vardır. Biri cehalet, diğeri ise dünya sevgisidir.
Dünya Sevgisi: İnsanoğlu, dünya ile dünyanın şehvet ve zevkleri ile münasebet kurup onunla ilgilendiği vakit, dünyadan ayrılmak zoruna gider. Kendisini dünyadan ayıracak olan ölümü düşünmek bile istemez, insan hoşuna gitmeyen bir şeyden uzaklaşır ya da kendisinden uzaklaştırır. Bunun yanında insanoğlu, birçok boş kuruntularla doludur. Arzusuna uygun birçok şeyler ister. Bu da, dünyada uzun müddet yaşama isteğidir. Kendi kendine devamlı olarak yaşama kuruntuları yapar. Uzun müddet yaşamak için muhtaç olduğu ev, mal, evlat, dost ve diğer dünya sebeplerini hazırlamaya başlar. Kalbi bunlara bağlanır durur. Ölümü unuttuğu için de, ölümün kendisine yaklaştığını bile hissetmez. Şayet bazı anlar ölüm tehlikesi ile karşılaşırsa: "Dur bakalım daha çok vakit var" diyerek tevbeyi tehir ettirmeye çalışır. Büyüdüğünde bu sefer ihtiyarlığını öne sürer. "Dur bakalım, canım, daha önünde ihtiyarlığın var, çocuğun evliliği var, düğün masrafı var, ev idaresi var, şu yolculuğun var." gibilerden günlerini meşgale ile geçirir. Biri biter, diğeri başlar. Böylece birbirine eklemelerle dünya hayatı biter. Ahiret için mütemadiyen ertelediği çalışmasını hiçbir zaman yapamaz. Nihayet hiç beklemediği bir anda ölüm kendisini yakalar. O vakit hasret ve pişmanlığı çoğalır. Fakat iş işten geçmiş olur.

Cehennemliklerin çoğunun feryadı, bugün yapmaları gereken işi, yarına ertelemelerindendir. "Yazıklar olsun bize! Neden yaptık sanki bu ertelemeyi!" diyerek feryat ederler. Ne açınılacak şeydir ki, bugünü yarına tehir etmekle kurtulacağını sanan kimsenin ertelediği şeyin o gün de kendisi ile birlikte olmasıdır. Oysa ki, dünyanın meşgalesinden ancak o yükün altından kalkanlar kurtulabilir. Beslenilen bu ümitlerin aslı, dünya sevgisinden, dünya ile ilgilenmekten ve Resulullah Efendimizin: "Kimi ve neyi seversen sonunda ondan ayrılacaksın" buyurduğunu bilmemekten ileri gelir.

Cehalet: Uzun emelin ikinci sebebi cehalettir, insan bazen gençliğine güvenip ölümü kendisi için uzak görür. Bilmez ki bir ihtiyar ölünceye kadar binlerce çocuk ve genç ölür.

Uzun Emelden Kurtulmanın Çaresi
Ahiret süresinin uzunluğunu ve ömrün kısalığını düşünen kimsenin ahireti bırakıp dünyaya eğilmesi bir kimsenin rüyadaki gümüşü uyanıklıktaki altından daha çok sevmesi gibidir. Zira dünya uyku gibidir. Peygamberimiz, “İnsanlar uykudadır, öldükleri zaman uyanırlar.” buyurmuştur. Cehaletin çaresi ise halis bir tefekkürdür.

Uzun Emelin  Dereceleri

İnsanlar bu hususlarda birbirlerinden farklıdırlar. 1. Bazı insanlar vardır ki; devamlı olarak yaşamak, dünyada kalmak ister ve bunu arzular. Kur'an-ı Kerim'de söyle buyurulmaktadır: "Her biri, ömrünün bin yıl olmasını ister." (Bakara suresi, ayet: 96) 2. Bir kısım insanlar vardır ki; ihtiyarlayıncaya ve en çok yaşayan insanlar kadar yaşamayı arzular. Bu da, dünyayı çok seven insanlar grubuna girer. Resulullah Efendimiz bu hususta şöyle buyurmuşlardır: "İhtiyar adam, yaşlılığı nedeniyle boyun kemikleri birbirinden ayrılsa bile, dünyayı arama sevgisinde gençtir. Sağlam iman sahibi kimseler hariçtir. Ancak bunların sayısı da o kadar azdır ki..."  3. Bir kısım insanlar ise bir yıl daha yaşamak ister ve bu bakımdan daha ilerisi ile meşgul olmaz. Çünkü gelecekte sağ kalacağını düşünmez. Bu yüzden de kış için yazın, yaz için de kışın hazırlanır. Bir yıllık nafakasını sağladı mı gerisi onu ilgilendirmez. Artık ibadeti ile meşgul olmaya başlar. 4. Bir kısım insanlar da, bir kış veya bir yaz yaşayacağını sanır. Bu yüzden de kışta ise yaz için, yazda ise kış için nafaka peşinde koşmaz. 5. Bir kısım insanların yaşamak için olan ümitleri yirmi dört saatlik bir zamana iner. O, yarın yaşayacağından emin olmadığı için, yarınını düşünmez. İsa (A.S.) bu hususta şöyle demiştir: "Yarınınızı düşünmeyiniz. Eğer yarına kadar ömrünüz varsa, rızkınız da beraberinizdedir. Eğer yarına ulaşamayacaksanız, alemin rızkı için uğraşıp durmayın." 6. Bir kısım insanlar da, bulunduğu saatten daha ileri geçemeyeceğini düşünür. Bu hususta sevgili Peygamberimiz şöyle buyurmuşlardır: "Ey Abdullah! Sabahladığın vakit akşama çıkacağını, akşamladığın vakit de sabaha çıkacağını düşünme." 7. Bir kısım insanlar vardır ki; bunlar bir saat bile yaşamayacaklarını düşünür. Nitekim Resulullah Efendimiz, yakın mesafede su varken, ona "belki ulaşamam" diyerek teyemmüm etmişlerdir. 8. Bir kısım insanlar ise; ölümü her an başuçlarında, iki kaşı arasında bulundururlar. Her an ölümü beklerler. Resulullah Efendimiz Muaz bin Cebel'e: "imanın hakikati nedir?" diye sual buyurduğunda, Muaz (R.A.): "Attığım bir adımdan sonra ikinci adımı atabileceğimi ümit etmememdir." dedi.

Ölümü daima göz önünde bulundurup zamanını ona göre değerlendirmek, eğer akşama kadar yaşamışsa Allah'a şükür edip gündüzünü boşa kaybetmediğinin sevincini duymak, başarının, muvaffak olmanın alametidir. Yarın ne olacağını bilmeyen, bunun için her an hazırlıklı olmayı idrak eden kimseler için, ölüm saadet, hayat ise iyi amel ve mükafatların vesilesidir.
En aciz, zavallı insan! Ölümsüz bir hayat olmayacağına göre, hala dünyanın kendine ebedi bir yaşam vereceğini mi sanıyorsun? Kuşkusuz ölüm sana yetişecek ve o anki pişmanlığın sana bir yarar sağlamayacaktır. O halde ölümü bir an bile aklından çıkarma. Çünkü zamanın akışı, seni buna teşvik eder. Gaflet içinde isen bir an önce uyanıp fırsatı ganimet bilerek ölüm için hazırlık yap.

ÖLÜM SEKERATI VE CAN ÇEKİŞMENİN ÇETİNLİĞİ

Çünkü meydana gelmeden önce bir şeyi bilmek, ancak peygamberlik ve velilik nuru ile mümkündür. Bunun için de, peygamber ve velilerin ölümden korkuları büyük olmuştur. Hatta İsa (a.s.) havarilerine şöyle demiştir: "Ey Havariler! Allah'a dua edin de, ölümü benim için kolaylaştırsın. Çünkü ben ölümden öylesine korktum ki, bu korku beni ölümden ölüme sürükledi." Hz. Ali, sevgili Peygamber Efendimizin ölüm anındaki can çekişmesini gördüğü zaman: "Artık başka kimsenin canını kolay çıkacağını ummam." demiştir. Resulullah Efendimiz bir duasında Allah'a şöyle niyaz etmiştir: "Allah'ım!.. Sen, ruhu sinir, damar ve parmak uçlarından alırsın. Ölümümde bana yardımcı ol, ölümümü kolay kıl." Resulullah Efendimiz bir hastayı ziyarete gittiğinde: "Onun çektiği ölüm acısını ben bilirim. Onun her damarı ayrı ayrı ölüm acısı çekmektedir." diye buyurmuşlardır. Hz. Ali, savaşa teşvikte bulunurken şöyle derdi: "Eğer savaşta öldürülmezseniz, başınız yastıkta öleceksiniz. Vallahi bin kılıç yarası, benim için yatakta ölmekten daha iyidir." İslam büyüklerinden Şeddad bin Evs diyor ki: "Mü'min için dünya ve ahirette en şiddetli acı, ölüm acısıdır. Ölüm acısı, makaslarla biçilmekten, kaynar su içinde kaynamaktan daha da zordur. Eğer bir ölü dirilip de, ölüm acısını haber verseydi, kuşkusuz hayatta olanlar hiçbir şeyden zevk alamaz duruma gelirlerdi."

Can Vermenin Dehşetleri

Bil ki anlatılan eza ve beladan başka ölenlerin yolunda üç dehşet daha vardır. Birisi ölüm meleği azraili görmektir. Haberde gelmiştir ki İbrahim(a.s.) ölüm meleğini görünce, seni günahkarın canını aldığın şekilde görmek isterim, dedi. Buna dayanamazsın dedi. İbrahim(a.s.) mutlaka görmek isterim, dedi. Bunun üzerine onu, siyah, pis kokulu, tüyleri diken diken olmuş, siyahlar giyinmiş, ağzından ve burnundan ateş çıkan bir insan şeklinde görüp bayılıp yere düştü. Ayılınca onu eski şeklinde gördü. Ey ölüm meleği, günahkarlar, seni bu şekilde görmekten başka azap görmeselerdi bu onlara yeter, dedi. İtaatli kimseler bu dehşetten kurtulurlar. Zira onu en güzel şekilde görürler. Ahirette hiçbir rahatlık görmeseler bu güzel yüze bakmak onlara yeter.  Eserde denilmiştir ki şaban ayının on beşinci gecesi olan berat gecesinde o yıl canı alınacakların listesi azrailin eline verilir. Oysa orada adı yazılı olanlardan kimisi bina yapmakla, kimisi düğün yapmakla ve kimisi de kavga etmekle meşguldür. Halbuki onların adı o deftere kaydedilmiştir.

Mezarın Ölüye Söyledikleri

Sevgili Peygamberimiz (s.a.v.) buyuruyor ki: "Ölü mezara konduğu zaman, mezar ölüye: "Yazıklar olsun sana ey insanoğlu! Benim hakkımda seni kim aldattı? Benim fitne, karanlık, yalnızlık, kurtlar ve böcekler yeri olduğumu bilmiyor muydun? Üzerimde bir ileri bir geri gezinip dururkun hiç mi beni düşünmedin?" der. Şayet ölü, iyi insan ise, ölünün namına bir yetkili, mezara: "Bu adam, Allah'ın emirlerini yerine getirip yasaklarından kaçınmışsa ne dersin?" diye cevap verir. O vakit mezar: "O zaman, ben onun için cennet bahçesi olurum. Bedeni nur olur ve ruhu göklere yükselir." der."

Ubeyd bin Umeyr diyor ki: "Her ölüye mezarı şöyle seslenir: "Ben karanlık ve yalnızlık yeriyim. Eğer dünyada iken Allah'a itaat ettinse, ben sana rahmet yeri olurum. Yok eğer asi isen, o vakit ben sana azab yeri olurum. Ben öyle bir yerim ki; Allah'a itaat ettiği halde bana gelen, benden sevinmiş olarak çıkar. İsyankar olarak gelense, benden helak olmuş olarak çıkar." Muhammed bin Sabih diyor ki: "Bir kimse mezarına konduğu zaman, eğer hoşa gitmeyen bir şeyle, azabla karşılaşırsa, civardaki mezar komşuları kendisine şöyle derler: "Bizden ibret almadın mı? Biz senden önce gelmiştik, bizi görmedin mi? Hiç mi bugünü düşünmedin? Öldükten sonra amellerimizin kesildiğini işitmedin mi? Halbuki senin defterin açıktı. Eksiklerini tamamlaman gerekirken, kusurlar üstüne kusurlar ekledin." Bundan sonra o ölünün mezarı kendisine seslenir: "Ey dünyanın dış görünüşüne aldanan! Senden önce onca insan girdi toprağa. Tanıdıklarından da mı ders almadın? Onlar da dünyaya aldanıp zevk-u sefa sürerken ecelleri kendilerini mezarın içine soktu. Fakat sen, hiç aldırmadın bile. Şimdi çek de gör!" Ka'bül Ahbar diyor ki: "Duydum ki, insan kabre konduğu zaman, namaz, oruç, zekat gibi amelleri kendisini sarar. Azab melekleri ölünün ayakları ucundan geldikleri vakit, namaz hemen karşılarına çıkıp: "Bu adam, bu ayakları ile Allah'ın huzurunda durdu, namaz kıldı. Buna azab edemezsiniz." der. Bu sefer azab melekleri, baş tarafına gelir. Bu sefer oruç, meleklerin karşısına dikilip: "Bu baş, dünyada Alah için oruç tuttu. Aç ve susuz kaldı. Kendisine buradan azab edemezsiniz." der. Bunun üzerine azab melekleri vücudun diğer azalarına azab vermek isterler. Ancak bu sefer de, hac, cihad gibi ibadetler karşılarına çıkıp azab etmelerine engel olurlar. En sonunda azab melekleri, kulun ellerine gelirler. Bu sefer de sadakalar, yollarına çıkıp: "Allah rızası uğrunda bu ellerden nice sadakalar çıkmıştır. Siz bunlara azab edemezsiniz." derler. uğrunda bu ellerden nice sadakalar çıkmıştır. Siz bunlara azab edemezsiniz." derler. Bunun üzerine azab melekleri söyle derler: "Dünyada temiz yaşadın, temiz öldün. O halde burada da rahat yat." Bundan sonra rahmet melekleri gelirler. Cennetten getirdikleri döşek ve kaftan ile mezarını süsleyip gözün göreceği kadar genişletirler. (Allah bizleri böyle mü'fmin kullardan eylesin, Amin...)

Müker ve Nekirin Suali

Rasulullah buyurdu ki, “Kul ölünce önce yanına yüzleri siyah, gözleri mavi iki melek gelir. Bunların birisinin adı münker diğerinin adı nekirdir. Evvela ona peygamber hakkında ne dersin derler. Eğer mümin ise peygamber Allah’ın kulu ve rasulüdür. Şahadet ederim ki Allahü Teala bir ve Muhammed onun rasulüdür. Bundan sonra onun mezarını enine boyuna yetmiş arşın genişlikte genişletirler ve nurla doldururlar. Huzur içinde yat seni ancak çok sevdiğin şey uyandırır, derler. Eğer münafık ise peygamber hakkında ne dersin dediklerinde, bilmiyorum, insanlardan bazı şeyler duydum. Onlar ne derse ben de onu derim der. Bunun üzerine yere, üzerine kapan, diye emir verilir. Yer üzerine kapanınca kaburgaları birbirine geçer. Bu şekilde kıyamete kadar azaplandırılır.

Bilginlerin en bilginine, hikmet sahibi olanların en hikmetlisine ölüm sonrasında öyle şeyler keşfedilmiştir kir, o ana kadar aklından ve hayalinden bile geçmemiştir. Aklı başında olan kimsenin sadece o anın hatırasından başka bir düşüncesi olmasa bile tüm ömrünü o hallerin açığa çıkacağı gün için düşünerek geçirmesi yeterdi. Bütün bunca tehlikeler önümüzde bizi beklerken, bizim hala gaflet uykusunda uyumamız gerçekten şaşılacak durumdur. Kuşkusuz bundan daha şaşılacak olanı da, bir gün hepsinden ayrılacağımız halde mal, evlat ve her türlü servetleri zevkle sevmemizdir.

Cebrail (a.s..)'in Peygamber Efendimiz (s.a.v.)'e "Kimi seversen sev, er geç ondan ayrılacaksın. Ne kadar yaşarsan yaşa, sonunda öleceksin. İstediğin şekilde nasıl amel edersen et, sonunda muhakkak karşılığını bulacaksın." demesi bunun en açık belirtisidir. Nerede kalbine böyle söylenecek olan bir kimse daha? Kuşkusuz, bu gerçek, iman keşfi ile kimin kalbine keşfolunursa, o kimse dünyada bir yolcu gibi yaşar. Maddi hiçbir şeyi olmadığı gibi, bir sevgili ve dostu da olmaz. O tek sevgili, dost olarak Allah'ı seçmiştir, kendine. Sevgili Peygamberimiz de, Cebrail'in kendisine söylediklerine karşı şöyle cevap buyurmuşlardı. "Eğer ben, kendime dost edinmiş olsaydım, Ebubekir'i dost edinirdim. Fakat arkadaşımız Ebubekir, Allah'ın dostudur. Ve bu dostluk da kendisi için yeterlidir."

HASIMLAR VE HAKLARIN İADESİ

Kıyamet günü, dünyada iken yapılan zulüm ve haksızlıkların hak sahiplerine iadesi vardır. Ayet-i celilede: "O gün, kimin tartıları ağır gelirse, artık o hoşnut olacağı bir yaşayıştadır. Ama kimin tartıları hafif gelirse, artık onun yeri haviye'dir. Haviye'nin ne demek olduğunu bilir misin? O harareti çetin bir ateştir." (Kaaria suresi, ayet: 11) diye buyrulmaktadır.
Gerçek olan şu ki, mizan tehlikesinden, ancak dünyada kendisini hesaba çekip ölçülü hareket eden ve işlerini şeriat ölçüsüne vuran kimse kurtulur. Eğer kul, haklarını ödemeden dünyadan göç ederse, kıyamet günü hasımları etrafını kuşatır. Kimi elinden, kimi ayağından, kimi de boynundan yapışır. Biri "Bana haksızlık ettin." diğeri "Beni dövdün." bir başkası, "Bana sövdün." diğer bir başkası ise "Benimle alay ettin, beni çekiştirdin." veya "Bana iyi komşuluk yapmadın." gibilerden hepsi gırtlağına sıkı sıkıya sarılırlar. Bu durum karşısında siz, şaşırıp kalırsınız. Öyle olur ki, hayatın boyunca çalıştığın veya çalıştırdığın herkesin sende hakkı olur. Ya gıybet, ya ihanet veya hakaretten sende hakkı olur. Artık onlardan hiçbir kurtuluşun yok.

Bugün insanların aleyhinde konuşmak, arkalarından gülüşmek, alay etmek belki hoşuna gidebilir. Ama bunun yarını da var. Yarın ilahi adalet karşısında oturduğun vakit, hasretin çok daha büyük olur. İflas etmiş, fakir, aciz, korkak ve hakkı reddetmeye gücün yetmediği halde, hiçbir mazaret gösteremeden Allah'ın huzurunda bu duruma düşen kimsenin hali ne kadar acıklıdır. İşte o vakit, onların sendeki haklarının karşılığı olarak, ömür boyu yapmış olduğun ibadetlerin mükafatları senden alınıp hak sahiplerine hakları nisbetinde verilir.
Bu dehşetli günde uğrayacağın musibet ve felaketleri bir düşün. Allah'ın rızasına tam anlamı ile uygun, şeytanın vesvesesinden salim ve riyasız bir tek amelin yok. Eğer dünyada yapmış olduğun bazı halis amellerin varsa da, onları da kendilerine haksızlık yapmış olduğun hak sahipleri alacaktır.

CENNET

Sevgili Peygamberimiz buyuruyor ki: "Size cennet köşklerinden haber vereyim mi? Burada gözler görülmedik, kulak işitmedik, akıl ve hayale gelmedik nimetler, zevk ve sefalar vardır. Bunlar, selamı açıklayan, yemek yediren, oruca devam eden ve insanlar uykuda iken namaz kılanlar içindir. Buna, benim ümmetimin gücü yeter. Bunları şöyle açıklayayım size: Müslümanlar karşılaştıkları yerde selamlaşırlar. Böylece selamı açıklarlar. Aile efradını yedirip doyuran, yemek yedirmiş sayılır. Ramazan ayı ile diğer her aydan üç gün oruç tutan da, oruca devam etmiş olur. Yatsı ile sabah namazını cemaatle kılan da, insanlar (müslüman olmayanlar) uykuda iken, kendileri geceyi namazla geçirmiş olurlar."

Yine buyuruyor ki: "Cennete giren, nimetlere erişir. Darlık çekmez, elbisesi eskimez, gençliği yıpranmaz. Cennette gözlerin görmediği, kulakların duymadığı, akla ve hayale gelmeyen nimetler vardır." Yahya Muaz diyor ki: "Dünyayı terketmek zor. Ancak cenneti kaybetmek çok daha zordur. Çünkü dünyayı terketmek, ahiretin mihri, nikah parasıdır." Yine Yahya Muaz şöyle demiştir: "Dünyayı aramakta,  insanlar için zillet, ahireti aramakta ise izzet vardır. Yok olacak şeyin peşinde koşarak zillete düşene, ebedi olanı ve kendisini izzete ulaştıracak şeyi terkedene şaşarım doğrusu." Cerir bin Abdullah diyor ki: “Sevgili Peygamberimizin huzurunda bulunuyorduk. Ay, tam on dördünde idi. Sevgili Peygamberimiz, ay'a bakarak: "Siz, Rabbinizi, şu ay'ı görür gibi, görüşünde hiçbir leke olmadan görürsünüz. Gücünüz yetiyorsa, sabah ve ikindi namazlarına devam edin." diye buyurdu. Sonra da: "Güneş doğmadan ve batmadan önce Rabbinizi hamd ile tesbih ediniz." ayet-i celilesini okudu.

    Kaynak:

*  Kimyay-ı Saadet   -  Gazali (Merve Yayınları)