ehlisunnnetde - PDF AHİLİK

Türkiye Diyanet Vakfı Yayın

.Kur’ânî Değerlerin Ahilik Kültüründeki/Ahlakındaki İzdüşümleri ve Günümüz Yansımaları İsa Kanik Özet Kur’ân; bugüne kadar üslubu, muhtevası, hükümleri, kelime ve terkipleriyle pek çok yönden araştırma konusu olmuştur. Varlık, insan, hayvan, tabiat ve toplum hakkındaki temel kodlardan bahsetmesi onun farklı düzey ve zeminde incelenmesine neden olmuştur. Kur’ân’ın bireyleri geliştiren, yetiştiren ve öğretip şekillendiren prensipleri yanında kardeşlik, diğerkâmlık, yardımseverlik, adalet, doğruluk ve ahlak gibi temel değerleriyle toplumsal kurum ve sistemlere yön veren bir özelliği de bulunmaktadır. İnsanlık tarihi boyunca devlet ve toplum hayatının muhtelif aşamalarında fonksiyon icra eden nice sistem ve kurum var olmuştur. Dini, hukuku, insanı veya muhtelif menfaatleri esas alan bu kurumlar olumlu ve olumsuz yönleriyle tarihteki yerlerini almışlardır. Fütüvvet, ahilik, loncalar ve esnaf birlikleri söz konusu kurumlardan sadece birkaçıdır. Kur’ân, insanlık için bir hidayettir. O’nun muhatabı insandır. Ahilik kurumunun merkezinde de Kur’ân’ın tabiriyle; annelerinden hiçbir şey bilmiyorken yaratılıp kendilerine kulak, göz ve gönüller verilen, her şey kendisi için yaratılan insan bulunmaktadır. Dolayısıyla ahilik müessesesi ve Kur’ân’ın insanın eğitimi ve yetiştirilmesi noktasındaki müşterek metot ve hedefleri bulunmaktadır. Bu çalışmamızda bireyi ve toplum kurumlarını etkileyen Kur’ân’î değerlerin ahilik kültüründeki/ahlakındaki izdüşümlerine yer verilmektedir. Bu bağlamda ahlâkî, iktisâdî, toplumsal ve kurumsal anlamda ahiliği ayakta tutarak ona yön veren ayetler konu başlıkları altında değerlendirmeye alınmaktadır. Kültür tarihimizde derin izler bırakan ahiliğin günümüz yansımalarına, temel kaynakları ve çağdaş araştırmalara da temas edilerek önemli tespit ve değerlendirmelerle birlikte genel bir sonuçlandırmaya varılmaktadır. Giriş Kur’ân, insan ve toplumu inşa sürecinde bir kısım evrensel değerlerden söz etmektedir. Kur’ân’ın nüzul süreci başlangıcından günümüze kadar birlik olmak, kardeşlik, güzel ahlak, yardımseverlik, cömertlik, helal kazanç, kul hakkı ve adalet gibi cihanşümul değerler; fert, aile, toplum ve siyaset hayatını şekillendirerek benzeri alanlara istikamet vermiştir. Öncelikle tevhit, nübüvvet ve ahiret konularına ağırlık veren Kur’ân ayetleri; toplum yaşamına dokunan, beşer fıtratına uygun ilkeleriyle asr-ı saadeti, mutluluk asrını ve Medine örnek toplumunu ortaya çıkarmıştır. Hz. Peygamber’in çobanlık ve ticaretle meşguliyeti, Kâbe hakemliği, erdemliler meclisi/hilfü’l-fudûl toplantılarına iştiraki, dâru’l-erkâm buluşmaları, ensar ve muhacir arasında muâhât akdi tesis etmesi ile farklı grupların katılımıyla Medine vesikası/anayasasını oluşturması gibi faaliyetleri İslamiyet’in ilk yıllarında ve ilerleyen zamanda toplum hayatında gözlemleyebileceğimiz kurumsal ve ahlakî anlamda Kur’ânî değerlerin izdüşümlerinin en belirgin örneklerini oluşturmaktadır. Kur’ân; tikelden tümele, bireyden topluma doğru seyreden dinamik bir inşa ve imar yolu izlemiştir. Kur’an’ın; “dosdoğru ol” 1 , “kalk ve uyar, en yakın akrabalarını davet et”2 emirleri buna delalet etmektedir. İslam coğrafyasında veya müslüman dünyada teşekkül etmiş hiçbir kurum yoktur ki Kur’ân’ın hayat veren ahlâkî değer ve ilkelerinden etkilenmiş olmasın. Abbâsîler’in fütüvvet anlayışından ilhamla Anadolu Selçuklu ve Osmanlı döneminde kurumsallaşan; dinî, askerî, siyasî, sosyal ve ticari yönleri bulunan ahilik kurumu da pek çok noktada Kur’ân’dan etkilenmiştir. Ahi zaviyelerinde tasavvuf, edebiyat, spor ve musiki yanında Kur’ân’ın da öğretilmesi, sema merasimi öncesinde Kur’ân’dan âyetler okunması, fütüvvetnâmelerde “feta” ile alakalı âyetlerle başlanılması ve Kur’ân’ın diğer âyetlerine yer verilmesi gibi hususlar buna işaret etmektedir. Bu bağlamda  Dr. Öğr. Üyesi, Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi, İslami İlimler Fakültesi, Temel İslam Bilimleri, Tefsir Anabilim Dalı. isa.kanik@ahievran.edu.tr. https://orcid.org/0000-0003-4338-7834. 1 Kur’ân Yolu Meali, haz. Hayrettin Karaman vd. (Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2014), Hûd 11/112. 2 eş-Şua‘râ 26/214; el-Müddessir 74/2. fütüvvetnâmelerde “Kelâm-ı kadîm, kısâs-ı enbiyâ ve menâkıb-ı evliya okuna”3 şeklinde yazıldığı belirtilmektedir. Toplumun farklı kitlelerini etkileyen, Osmanlı’nın kuruluşu ve yükselişinde etkin rolü olan ahilik kurumu dinamizmini büyük ölçüde Kur’ân ve sünnetten almaktadır. Ahilik, siyasi ve sosyal etkinlik alanı bakımından çok yönlü bir kurum olmakla birlikte dinin mistik yönünden beslenen kendine özgü bir ahlak tasavvuruna da sahiptir. Bu güne kadar ahiliğin itikadi ve dini temelleri, Kur’ânî referansları ve ahilik ahlâkının oluşumunda hadislerin etkisi gibi konularda çalışmalar yapıldığı görülmektedir.4 Elbette herkesin bir yönelimi ve bakış açısı vardır.5 Bizim çalışmamız ise farklı bir yaklaşımla kültür ve ahlak perspektifinden Kur’ânî değerlerin ahilik müessesesindeki izdüşümlerini ve günümüz yansımalarını ortaya koymaktadır 1. Ahiliğin Kur’ânî kodları İmanın birbirinden ayrılması kabul edilemez temel unsurlarından biri de kitaplara inanmaktır. Kur’ân, muhataplarından öncelikle kendisine iman edilmesini istemektedir. Kur’ân’da insanlardan iman ile birlikte ahlaki davranışları da kapsayan ve imanın semeresi olan amelde bulunmaları istenmektedir.6 Gerek ahilik kültürünü gerekse müntesiplerinin yaşamları ve hayat ilkelerini incelediğimizde özellikle toplumsal, kurumsal ve iktisadi alanlarda söz konusu kitâbî imanın teorik veya pratik izdüşümlerini görmek mümkündür. Çünkü İslam’a göre bireysel ve toplumsal yükümlülükler dinî nass ve esaslara dayanmaktadır. Bunların da çoğunlukla nazarî ve amelî hükümlerden oluştuğu bilinmektedir. Ayrıca temel konumuz bu olmamakla birlikte istidrâdî olarak şunu da ifade edebiliriz ki, konu başlığı ve buraya kadarki Kur’ânî vurgu, Kur’ân-sünnet ayrımına gidildiği izlenimini doğurmamalıdır. Çünkü Kur’ân ve sünnet bir bütündür. Kim peygambere itaat ederse, Allah’a itaat etmiş; kim de ona isyan ederse, Allah’a isyan etmiş olmaktadır. 7 O’na biat eden, Yüce Allah’a biat etmiş demektir.8 Hz. Peygamber’in sünnetinden yüz çeviren de ondan değildir. 9 Bu nedenle araştırmamızda yeri geldikçe hadis-i şerif rivayetlerine de yer verilmektedir. İbâdât ve ukubât yanında muamelâtla ilgili âyetlerin ele alındığı tefsirlere ahkâm tefsiri denilmektedir. Kur’ân’da iki yüz, beş yüz veya sekiz yüz âyetin ahkâmla ilgili olduğu belirtilmektedir.10 Kur’ân’daki ahkâm âyetleri veya diğer ayetlerle irtibatlandırılabilecek ahilik ilkeleri bulunmaktadır. Kur’ânî değerlerin izdüşümlerini izah etmeye çalıştığımız kaynaklar fütüvvetnâme ve ahî şecerenâmeleridir. Söz konusu şecerenâmeler ahilerin günlük hayatlarındaki dinî, hukukî ve ekonomik aktivitelerini dizayn eden, özellikle debbağ esnafı adına tanzim edilmiş anonim mensur eserlerdir.11 Ahi şecerenâmeleri ve fütüvvetnâmelerde ahilik kültürü ve ahlak anlayışını şekillendiren; sofra adabı, su içme, konuşma, giyinme, yürüme, alış veriş, misafirlik, hasta 3 Neşet Çağatay, Bir Türk Kurumu Olan Ahilik (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1989), 95, 124-214; Mehmet Şeker, Türk-İslam Medeniyetinde Ahilik ve Fütüvvetnâmelerin Yeri (İstanbul: Ötüken, 2011), 95-350; Veysi Erken, Bir Sivil Örgütlenme Modeli Ahilik (Ankara: Berikan, 2008), 15-58. 4 Bk. Ali Akpınar, “Fütüvvet Ruhunun Dini Temelleri”, 1. Ahi Evran-ı Veli ve Ahilik Araştırmaları Sempozyumu, ed. M. Fatih Köksal, (Kırşehir: Kırşehir Valiliği ve G.Ü. Ahilik Kültürünü Araştırma Merkezi, 2005), 1/43; Saffet Sancaklı, “Ahilik Ahlâkının Oluşumunda Hadislerin Etkisi”, İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1/1, 2010, 1; Hilmi Karaağaç, “İlk Dönem Fütüvvetnâmelerine Göre Ahiliğin İtikadi Temelleri”, Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2/Ekim 2013, 41; M. Bahaeddin Yüksel, “Temel Dinamikleri Açısından Fütüvvet ve Ahiliğin Kur’ânî Referansları”, Tefsir Araştırmaları Dergisi, 1/2, 2017, 270; Onlarca, belki de yüzlerce ahilik ilkesi olmasına rağmen ilgili çalışmada yalnızca Nahl sûresi 90. âyetteki adalet, muavenet, iffet ve merhamet konuları ele alınmaktadır. 5 Bk. el-Bakara 2/148. 6 Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-Mâtürîdî es-Semerkandî, Te’vîlâtü Ehli’s-sünne, thk. Mecdî Bâsellûm (Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ılmiyye, 2005), 2/290; Muhammed Cemâlüddîn b. Muhammed Saîd b. Kâsım ed-Dımaşkî el-Kasımî, Mehâsinü’t-te’vîl, thk. Muhammed Bâsil ‘Uyûn es-Sûd, (Beyrut: Dâru’lkütübi’l-‘ılmiyye, h. 1418), 1/298; 3/370; el-Bakara 2/4-41-285; en-Nisâ 4/136; el-Enâm 6/155. 7 en-Nisâ 4/80; Müslim, “İmâre”, 33. 8 el-Feth, 48/10. 9 Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî el-Buhârî, el-Câmiʿu’s-sahîh, thk. M. Züheyr b. Nâsır, (b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, h. 1422), “Nikâh”, 1. 10 Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh ez-Zerkeşî, el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm, (Kahire: Mektebetü Dâru’t-turâs, 1984), 2/3-5. 11 Köksal, Ana Kaynaklarıyla Türk Ahiliği, 14-16-49. ve mezarlık ziyaretleri, hamamda yıkanma, yatma ve uyuma gibi konulardaki 740 adet âdâb ve erkândan söz edilmektedir. Kurumsal hiyerarşide bazı unvanlar alabilmek bunların tamamının bilinip uygulanmasına bağlıdır. Bu ilkelerin 124’ü ise kuruma dâhil olmanın ön şartı niteliğindedir. Yine bu kaynaklarda ahiliğe kabul edilmeyecek zümrelerden, kişilerden ahîlik unvanını düşürecek hususlardan, giyim kuşam, ahîlerin haiz olmaları gereken ortak özellikler ve alacakların tahsili gibi konulardan bahsedilmektedir.12 Ahîlerin ahîlik ilkelerinde belirtilen hususlara riayet etmelerinde Allah’a ve ahiret gününe olan tereddütsüz imanlarının büyük bir etkisi vardır. Bu konuda onlara ilham veren de rablerine hakikaten inanmış olan gençler yani Ashâb-ı Kehf’tir.13 Ahilik teşkilatı ve ahilerce benimsenen ilkeler, imanın davranışa yansıyan ahlakî yönünü oluşturmaktadır. Fütüvveti konu edinen ve zaman içerisinde tasavvuf çevreleri ve mesleki teşekküllerin nizamnamesi şekline dönüşen eserlerin genel adına fütüvvetnâme denmektedir.14 Ahilik teşkilatı mensupları için adeta bir anayasa ve nizamname niteliğindeki söz konusu fütüvvetnâmelere ve özellikle Burgâzî fütüvvetnâmasine baktığımızda burada belirtilen ahlâkî ve iktisâdî prensiplerin tamamının dinin temel iki kaynağı olan Kur’ân ve sünnet ile bunların farklı bir yorumu olan tasavvuftan alındığı görülmektedir. Fütüvvetnâmeler, ahilerin günlük yaşamlarında uygulamaya gayret ettikleri tasavvuf içerikli ilkeleri ihtiva etmektedir. Kur’ân ayetleri merkezinde fütüvvetnâmelere bakıldığında ahîliğin amacının insanın dünya ve âhiret saadetini sağlamak, topluma ve âleme intizam getirmek olduğu görülmektedir. Fütüvvetnâmelerde kaydedilen prensiplere göre teşkilat mensupları ahde vefa, sadakat, samimiyet, emanet, cömertlik, tevazu, ihvana nasihat ve irşat, affedici olma ve tövbe gibi yüce değerleri taşımalı; ustalık beratlarının ellerinden alınmasını ve meslekten ihracı gerektiren içki, zina, gıybet, yalan, hile gibi davranışlardan da uzak durmalıdır. Ahi ahlakının oluşumunda ve ahilik müessesesinde insanların ihtiyaçlarını karşılama gayreti içerisinde olmak, gözü gönlü tok olmak, insanların ayıp ve kusurlarını örtmek, samimi ve güler yüzlü olmak, her daim insanların yardımına koşmak, bela ve musibetlere sabretmek, halkın hoşnutluğundan başka bir beklentiye girmemek, kanaat etmek, sır tutmak ve hayâ sahibi olmak gibi temel değer ve ilkeler de önemlidir.15 Genel olarak Kur’ân’dan beslenen ahilik kültürü ve ahlâk anlayışında söz konusu değerlerin iktisadi ve sosyal hayatta etkin rol oynadığı bilinmektedir. Ayrıca yukarda kısmen zikredilen fütüvvetnâmelerdeki müşterek niteliklerin Kur’ân’ın öngördüğü ideal insan ve müslüman modelinin hususiyetlerini yansıttığını, bu niteliklerin kaynaklarının da Kur’ân’a dayandığını belirtmekte fayda bulunmaktadır. 12 Abdülbaki Gölpınarlı, “Burgazi ve Fütüvvetname’si”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 15/1-4 (Ağustos 2015): 86; Ceylan, Ahilik, 38. 13 el-Kehf 18/13. 14 Bk. Gölpınarlı, Abdülbâki, İslam ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilatı, (İstanbul: İstanbul Ticaret Odası, 2011), 18; Köksal, Ahi Evran ve Ahilik, 76-77; Neşet Çağatay, “Fütüvvet ve Ahî Müessesesinin Menşei Meselesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1/1, 1952, 58-68; “Fütüvvet”; gençlik, mertlik, yiğitlik, fedakârlık ve yardımseverlik anlamında Arapça bir kelimedir. Şu an için bilinen en eski fütüvvetnâme Sülemî’nin (ö. 412/1021) Kitâbü’l-fütüvve’sidir. Sülemî, Kuşeyrî (ö. 465/1072) ve İbn Arabî (ö. 638/1240) gibi âlimler fütüvvet hakkında benzer tarifler yapmışlardır. Yiğit, cömert ve genç anlamına gelen “fetâ” kelimesi, putperestliğe karşı çıkan ve putları parçalayan Hz. İbrahim’den bahsedilirken Kur’ân’da da kullanılmıştır. Rablerine inanan ve inancı sebebiyle zulme uğrayarak mağaraya sığınan genç zümreden söz edilirken de kelimenin çoğul haliyle “fitye” lafzı zikredilmiştir. Bk. el-Enbiyâ 21-60; el-Kehf 18/10-13; Fütüvvet, önceleri dostların kusuruna bakmama, herkesle iyi geçinme ve barışık olma, sofradakiler arasında inanç ayrımı gözetmeme, insanlara eziyet etmeme gibi anlamlarda tasavvufî bir terim olarak kullanılmıştır. Bu ahlâkî erdemleri taşıyan kimselere de fütüvvet ehli denilmiştir. (Bk. Ebû Abdirrahmân Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed es-Sülemî, Kitâbü’l-fütüvve, thk. İhsân Zennûn es-Sâmirî vd. (Amman: Dâru’r-Râzî, 2002), 5; Gölpınarlı, İslam ve Türk İllerinde Fütüvvet, 18-19.) 15 Ceylan, Ahîlik, 39; Metanet Azizgizi Alıyeva, “Ahilik Kuralları ve Türk İdeoloji Yolu”, 1 Uluslararası Ahilik Kültürü ve Kırşehir Sempozyumu Bildiriler, ed. M. Fatih Köksal vd. (Kırşehir: Ahi Evran Üniversitesi Ahilik Kültürünü Araştırma ve Uygulama Merkezi, 2011), 1/50-64). 2. Toplumsal ilke ve değerler İnsan sosyal ve medeni bir varlıktır. İnsanların toplum halinde bir arada yaşadıkları alanlara َمِدينَ ِة” anlamında şehir ْ ال/el-medîne” denilmektedir. 16 Kur’an’ın on dört ayetinde insanların ihtiyaçlarını karşılamaya çalıştıkları ortak yaşam alanı olarak bu kelime kullanılmaktadır. 17 Yüce Allah insanları kendi başlarına ihtiyaçlarını karşılayamayacak bir fıtratla yaratmıştır. Bu açıdan insanoğlu için toplum ve toplumsal hayat kaçınılmazdır.18 Allah, insanı en güzel biçimde yaratmış,19 yarattığı varlıkların çoğundan üstün kılmış,20 medenilik gibi şükrünü yerine getirmekten aciz kalacağı sayısız nimetler vermiştir.21 Bütün bu imkânlarla birlikte melekî ve beşerî özellikleri haiz olan insanın birey ve toplum olmanın gerektirdiği medyunluk hukuku çerçevesinde bazı ilke, değer ve yasalara dikkat etmesi gerekmektedir. Söz konusu toplumsal ilke ve değerler bağlamında Sülemî’nin (ö. 412/1021) fütüvvet huyları ve gereklerinden saydığı hususların bir kısmını doğruluk, cömertlik, güzel ahlak, tevazu, kanaat, ahde vefa, aile ve hizmetçilere edepli olmak, iyilik yapmak, kin, aldatma ve buğuzdan uzaklaşmak, dili, kulağı ve gözü haramlardan sakınmak, züht hayatı yaşamak, azla yetinmek, âlim ve sâlihlere hürmet etmek, içi dışı, özü sözü bir olmak, uzakta bile olsa akrabalarla iletişimi koparmamak ve sıla-i rahimde bulunmak şeklinde sıralamak mümkündür. 22 Yine bu bağlamda fütüvvetnâmelerde bazı müşterek noktaların bulunduğu ifade edilmektedir. Örneğin, kendisini halka adayıp herkese iyilikte bulunmak, cömert olmak, misafirperverlik, din ve düşünce ayırt etmeksizin bütün insanlara muhabbet duymak, ihtiyaçlarını karşılamak, kendisini onlardan aşağı görmek, bel ve karnın haramdan, dilin gıybet ve iftiradan korunması gibi ilke ve değerler toplumsal sonuçları bakımından ahi kaynaklarında bahsedilen ortak özelliklerdir. Hakeza ahilik kültüründe güçlü bir dayanışma ve kardeşlik söz konusudur. Nitekim aynı ahiden şedd bağlananlar birbirlerinin kardeşleridir. Bu nedenle birbirlerini incitmemeli, her konuda birbirlerine samimiyetle yardımcı olmalıdır. Kardeş tutmak, fütüvvet erkânının ana unsurlarındandır. Buna göre kuruma katılan genç, kendisini yetiştirmesi için bir kişiyi kardeş edinmektedir.23 Yansımalarını ahilik kültüründe de görebileceğimiz; ahlak, ibadet, iş ve âdâb-ı muâşeret şeklinde sınıflandırılabilecek mezkûr ilke ve değerlerin bir kısmını Kur’ân’da anlatılan kardeşlik, diğerkamlık, cömertlik, iffet ve hayâ başlıkları örnekliğinde izah etmek mümkündür. 3. İktisadi ve ticarî ilkeler Kur’ân’ın nazarî/ilkesel ve amelî/tatbikî olarak ahilik kültürünü etkilediği alanların en önemlisi iktisat ve ticarettir. Kur’ân, insanların dünya ve ahiret hayatları konusunda bilgi verirken aynı zamanda mizaç, huy ve karakterleriyle ilgili umumi yönlerine de değinmektedir. Cehalet, acelecilik, huysuzluk, zayıflık, nankörlük, bencillik, mala düşkünlük, hırs ve azgınlık insanın Kur’ân’da anlatılan olumsuz yönlerinden sadece birkaçıdır.24 İktisadî ve ticari ilkeler ekseninde fütüvvetnâmelerde vefa, doğruluk, emniyet, bir sanat sahibi olmak, ihtikârdan kaçınmak, on sekiz dirhemden fazla para saklamamak gibi ortak ilkelerin bulunduğu görülmektedir. Aynı şekilde hilekârlık, içki içmek, yalan söylemek, vaadinde durmamak, haram yemek, gıybet etmek, iftira ve karalama davranışında bulunmanın kişiyi fütüvvetten, bir başka ifadeyle ahilik kurumundan düşüren davranışlar olduğu kaydedilmektedir.25 Muhatabı akıl sahibi varlıklar olan Kur’ân, onları bizzat kendi tercihleriyle hayırlı olan şeylere iletecek ilâhî kanunlar ihtiva etmektedir. Kur’ân, Allah ile insan ilişkisini düzenlediği gibi insanlar arası münasebetleri de düzenlemektedir. Bu anlamda ahilik kültürü bağlamında gerek 16 Bk. İbn Haldûn, Mukaddime, çev. Zakir Kadiri Ugan, (İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1996), 1/100. 17 Bk. Muhammed Fuâd b. Abdilbâkî b. Sâlih el-Mısrî, el-Mu‘cemü’l-müfehres li-elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm, (Kâhire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, h. 1364), 662; el-A‘râf 7/123; et-Tevbe 9/101-120; Yûsuf 12/30; el-Hicr 15/67; el-Kehf 18/19-82; en-Neml 27/48; Yâsîn 36/20; el-Münâfikûn 63/8 vd. 18 Bk. İbn Haldûn, Mukaddime, 1/303. 19 et-Tîn 95/4. 20 el-İsrâ 17/70. 21 İbrahîm 14/34; en-Nahl 16/18. 22 Sülemî, Kitâbü’l-Fütüvve, 5-8-12-16-20-97-99. 23 Gölpınarlı, İslam ve Türk İllerinde Fütüvvet, 31-32-41; Gölpınarlı, “Burgazi ve Fütüvvetname’si”, 90; Erken, Bir Sivil Örgütlenme Modeli Ahilik, 30. 24 en-Nisâ 4/28-128; Yûnus 10/7; el-Âdiyât 100/8; el-Enbiyâ 21/37; el-Ahzâb 33/72; el-Me‘âric 70/19; elKıyâme 75/21; el-Alâk 96/6. 25 Gölpınarlı, İslam ve Türk İllerinde Fütüvvet, 32-273-276. çırak/yamak, kalfa ve usta münasebetlerinde; gerekse insanlar arası alış veriş ve ticari ilişkilerde Kur’ân’ın belirleyici ilkelerinin olduğu görülmektedir. Örneğin meşru mal edinme ve kazanç yollarından biri de karşılıklı rızaya dayanan ticarettir. 26 Bu kazanç yolunu seçen kimse, ölçü ve tartıyı adâletle yapmalı, 27 hile ve haksızlıktan sakınmalı, 28 satışına sürüm sağlamak için yalan konuşmamalı, yalan yere hatta doğru da olsa lüzumsuz olarak yemin etmemeli, 29 karaborsacılık yapmamalı, müşteriye kolaylık sağlamalı, ticareti onu ibadetlerini yerine getirmekten ve Allah'ı anmaktan alıkoymamalıdır.30 4. Kurumsal ilkeler İnsanlık tarihinin başlangıcından günümüze kadar devlet ve milletlerin yaşamında dinî, fikrî, siyasi ve malî nedenlerden mütevellit olarak bazı kurumsal yapıların teşekkül etmiş olduğu görülmektedir. Benzeri kurumlardan birisi de siyasi ve sosyal yönleri de bulunan ahiliktir. Ahiliğin bir diğer yönü de Kur’ânî değerleri kendisine referans almış olmasıdır. Çünkü insanlık için bir hidayet kaynağı olan Kur’ân’ın; sûreleri, âyetleri ve genel ahkâmıyla kurumları, insan yaşamı ve düşünce yapısını kuşatan bir özelliği bulunmaktadır. Kurumlar; din, eğitim, ekonomi, siyaset ve hukuk gibi alanlarda insanlar arası sosyal münasebetlerin düzenli şekilde işlemesini sağlayan toplumsal yapılardır. Nimet külfet dengesi çerçevesinde söz konusu yapılar karşısında insanların ilkesel sorumlulukları bulunmaktadır. Teşkilat mensuplarının kurumsal sorumlulukları yanında ahlaki, amelî ve dinî mükellefiyetleri de söz konusudur. Bu durum insanın başıboş bırakılmadığı, Allah’a hesap vereceği, emaneti yüklendiği, kulluk bilinci ve şuuruna sahip muttaki bir varlık olduğu noktasındaki Kur’ân ayetleriyle de örtüşmektedir. 31 Çünkü Kur’ân’a göre kişi küçücük bir iyilik veya kötülük yapsa muhakkak onun karşılığını görecek, kendisine verilen maddî manevi bütün nimetlerden hesaba çekilecek, organları kendi aleyhinde dile gelip şahitlik edecektir.32 Aynı şekilde ömründen, gençliğinden, sağlığından, boş vaktinden ve malından hesaba çekilecektir. 33 Bir eğitim ve öğretim kurumu olan ahiliğin, müntesiplerini kurumsal ilkeler bağlamında meslek edinme, örgütlenme, hüsn-i muâşeret ve rol modellik gibi paradigmalarla desteklediği, bu anlamda müntesiplerine mesuliyetler yüklediği görülmektedir. 5. Ahiliğin günümüz yansımaları Oluşumu, gelişimi ve yapılanma süreci açısından cahiliye dönemi ve asr-ı saadet, Abbasiler, Selçuklular ve Osmanlı İmparatorluğu evrelerini yaşayan fütüvvet ve ahilik felsefesinin elbette günümüzde de yansımaları söz konusudur.34 Kültür ve medeniyet tarihleri incelendiğinde hemen her kurumun; siyasi, mali ve içtimai alanlarda karşılaşılan insanî problemlerin çözümü noktasında bir ihtiyacı karşılamak üzere gündeme geldiği görülmektedir. Bu anlamda gerek siyasi otoriteyi kuvvetlendirip genişletmek, gerekse devlet idaresinin sadece halkın emniyet ve güvenliğini sağlamakla meşgul olup; onların eğitim, ahlak, sanat ve meslekî gereksinimlerini karşılama gayretinde bulunamaması gibi nedenlerden dolayı fütüvvet ve ahilik kurumlarının teşekkül ettiği bilinmektedir.35 Kur’ânî değerler perspektifinden ahilik kültürü ve ahlakı araştırıldığında günümüz dünyasında da eğitim, toplum ve ekonomik alanlarda karşılaşılan problemlerin çözümünde doğrudan veya dolaylı olarak ahilik kurumunun ilkelerinden faydalanıldığı görülmektedir.36 Ahilik ilkeleri 26 en-Nisâ 4/29. 27 el-Mutaffifin, 83/1-6 28 Müslim, “Îmân”, 43. 29 Âl-i İmrân, 3/77; Müslim, “Büyû‘”, 41. 30 en-Nûr 24/37; el-Cum‘a 62/9. 31 Bk. el-Ahzâb, 33/72; en-Nur 23/115; el-Ankebût 29/2; el-Haşr 59/18. 32 el-Fussılet 41/21; ez-Zilzâl 99/7-8; et-Tekâsür 102/8; . 33 Bk. Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre(Yezid) et-Tirmizî, thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, Sünenü’t-Tirmizî, (Beyrut: Dâru’l-ğarbi’l-İslâmî, 1998), “Kıyâme”, 1. 34 Bk. Ahmet Yaşar Ocak, “Fütüvvet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (İstanbul: TDV Yayınları, 1996), 13/261. 35 Bk. Günaydın, Ahilik Araştırmaları, 77; Çağatay, Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, 79-84. 36 Şeker, Türk-İslam Medeniyetinde Ahilik, 108. meslekî eğitim, teşkilatlanma ve yönetim anlayışı gibi noktalarda sonraki zamanlarda esnaflık, sanatkârlık ve meslek alanlarında hazırlanan kanun ve tüzüklerin de temelini oluşturmuştur.37 Ahilikte; yolsuzluk yapanlar, insan sağlığına zararlı ve kalitesiz üretim yapanlar, mesleğini suiistimal eden, hile yapan ve bir malın değerinden fazla ücret alanlar kurumda barındırılmamakta, dışlanmakta ve farklı şekilde cezalandırılmaktadır.38 Bu sayede üretim, tüketim, iş ve ticaret hayatı ahlakî değerlerin işlevselliği ve insanların huzuru noktasında teminat altına alınmış olmaktadır. Tüketicilerin korunması, gönüllü örgütlenmeler ve ticari uygulamaların sağlıklı çalışmasına yönelik kanunlar, genelgeler ve yönetmelikler ekseninde söz konusu durumların günümüzde de fonksiyonelliğini koruduğu görülmektedir.39 Ahi kültüründe veli nimet olarak görülen müşteriler, arasta, bedesten veya çarşı adı verilen geniş mekânlarda ihtiyaçları olan ürünlere daha çabuk ulaşabiliyordu. Günümüzde de kuyumculuk, demircilik, dokumacılık, sahaf, giyim ve gıda gibi farklı sektörlerde benzeri uygulamaları görmek mümkündür.40 Ahilik; sanat ve ticareti ilmî, ahlâkî ve meslekî temellere oturtan önemli bir kurumdur. Bu ve benzeri yönleriyle de günümüze örnek olmaktadır. Ahilik kurumunda grupların yiğit, ahi ve şeyh gibi bazı mertebelere ve alt kademelere ayrıldığı ifade edilmektedir. 41 Zaviyeye gelen gençler; teorik ve pratik bilgileri görerek, dinleyerek veya okuyarak öğrenmektedir. 42 Aynı şekilde ahiliğin dini, askeri, siyasi, sosyal ve kültürel fonksiyonları açısından bakıldığında günümüzde de bunlardan bir ya da birkaçının yansımalarını görebileceğimiz kurumların bulunduğu anlaşılmaktadır. Ahilik kurumunda âdâb ve görgü kurallarından oluşan bazı ahlakî ilkelerle bir yandan zaviyelerde teorik altyapı oluşturulurken diğer yandan da yukarda belirttiğimiz şartlar çerçevesinde uygulama fırsatı yakalanmaktadır. Çünkü ahilik kurumundaki eğitim ve öğretimin yapısı ve muhtevasına bakıldığında insanı hayata hazırlama, olgunlaştırma, mensuplarını bilgi ve beceriyle donanmış bir meslek sahibi kılma, etrafındakilere karşı duyarlı, dengeli ve uyumlu kişiler yetiştirme gibi amaçlarının olduğu tespit edilmektedir.43 Bunlarla irtibatlı olarak söz konusu durumun bir yansıması olarak da değerlendirilebilecek 3308 sayılı meslekî eğitim kanununda çırak, kalfa ve ustaların eğitimlerine yönelik düzenlemelerin yer aldığı bilinmektedir. Bu kanun maddesinde çıraklık, kalfalık ve ustalığın şartları, eğitimi ve çalışma düzenleri gibi konularda detaylı bilgiler yer almaktadır.44 Bireysel ve toplumsal gereksinimler, işveren, işçi ve tüketici sorunları, yardımlaşma, birlikte iş yapma ve iş bölümü gibi durumlar dönemlere göre farklılaşan bir kısım örgütlenmelere neden olmaktadır. Bu bağlamda debbağlardan başlayıp daha sonra diğer sektör temsilcilerini bünyesine katan ahiler ve ahilik teşkilatı kendiyle barışık, girişimci, azimli, inançlı, kararlı, esnaf kalitesi yüksek bir zümre oluşturmuştur. Ahilerin tarihteki sosyal güvenlik, tüketici hakları, kaliteli üretim, fiyat kontrolü, esnaf sandıkları, belirli ilkeleri, üye yapısı, esnaf birlikleri ve mesleki eğitim gibi konulardaki başarısının günümüz kooperatifleri, kobileri, dernek ve sendikalarına ilham kaynağı olduğunu söylemek mümkündür. 45 Çünkü benzer görevleri yaptıklarından dolayı zamanın ilerlemesi ve toplumların etkileşimiyle birlikte isimleri farklı olsa bile kurumlar da gaye, ilke ve işleyiş bakımından birbirlerinden etkilenmektedir.46 37 Çağatay, Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, 215. 38 Erken, Bir Sivil Örgütlenme Modeli Ahilik, 99. 39 Bu konuda; haksız şart, zaman aşımı, mal teslimi, cayma hakkı, ayıplı mal, taksitli satış, tüketicinin bilgilendirilmesi, haksız ticari uygulamalar ve tüketici mahkemeleri gibi konuları ihtiva eden tüketicinin korunması ile ilgili 4077 ve 6502 sayılı kanunlara bakılabilir. (http://www.ankarabarosu.org.tr/Siteler/2012yayin/2011sonrasikitap/ttk-borclar-sempozyumu--ic--2012-07- 02.pdf) (http://www.ankarabarosu.org.tr/Siteler/2012yayin/2011sonrasikitap/tuketici-kitap-web.pdf), (Erişim tarihi 15.06.2020) 40 https://www.istesob.org.tr/ahilik-doneminde-tuketici-haklari/ (Erişim tarihi 12.09.2020) 41 Köksal, Ahi Evran ve Ahilik, 111-112. 42 Şeker, Türk-İslam Medeniyetinde Ahilik, 163. 43 Erken, Bir Sivil Örgütlenme Modeli Ahilik, 67-103-105. 44 https://www.istesob.org.tr/mesleki-egitim-kanunu/ (Erişim tarihi 12.09.2020) 45 Refik Soykut, İnsanlık Bilimi-Ahîlik, (Ankara: Afşaroğlu Matbaası, 1980), 23; Engin Malkoç, Ahilik Sistemi Örgütlenme Yapısının Günümüz Türkiye Esnaf Ve Sanatkârları Konfederasyonu İle Karşılaştırılması (Karabük: Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016), 58-63. 46 Erken, Bir Sivil Örgütlenme Modeli Ahilik, 38. Fütüvvet yoluna girebilmek için birer ahlak ilkesi olarak da ifade edebileceğimiz sıdk, vefa, sehâ, güzel ahlak, kanaatkârlık, kardeşlerle iyi geçinmek, onlar hakkında daima iyimser olmak ve ihtiyaçlarını karşılamaya çalışmak, çocukları terbiye etmek, büyükleri örnek almak; kibir, ihanet, kin, buğuz ve kıskançlıktan kaçınmak; misafire ikram etmek, ana babaya iyilikte bulunmak, akraba bağlarını koparmamak, diğer varlıklara iyi davranmak, fakirlere merhamet etmek, dünyadan yüz çevirmek, sır saklamak ve tamahkârlıktan uzaklaşmak gibi Kur’ân kaynaklı değerlerin gittikçe kalabalıklaşan günümüz toplumundaki bazı insan ve kurumlara rehberlik ettiğini ifade etmek mümkündür.47 Ahilik, kişilere öncelikle meslek edindirmek ve onları ilgili mesleklerde dini ve ahlaki değerler ekseninde eğitmeyi hedeflemektedir. Bu da zaviye ve iş yerlerinde kimi zaman iş başında, kimi zaman da şifahi olarak teorik bilgilerin verilmesi şeklinde gerçekleştirilmektedir. Günümüzde de esnaf, öğretmen, din adamı, psikolog, mühendis, ziraatçı vb. meslek erbabı söz konusu değerleri temel ilke edinen örgün ve yaygın eğitim kurumlarında belirli bir program dâhilinde yetiştirilmektedir. Sonuç Buraya kadarki başlıklar altında anlatılan örnek ve düşünceler; Kur’ân ve sünnetin, ahilik kültürü ve ahlakının oluşum ve işleyişi ile irtibatlı ilkelerinin olduğunu ortaya koymaktadır. Çünkü Fütüvvetnâme ve ahî şecerenâmeleri gibi yazılı kaynaklar ile sözlü gelenek incelendiğinde ahîlik ilkelerinin her birinin bir ayet veya hadise dayandığı görülmektedir. Muhakkak her toplumun, dinin, kültür veya ekolün düşünce ve yaşam anlamında dayandığı bir kaynağı vardır. Ahilik kültürü ve ahlakının dayandığı ana kaynak ise Kur’ân ve sünnettir. Bu iki kaynak müslümanların dinî ve dünyevî hayatlarının inanç, ibadet, sanat, kültür, siyaset ve ticaret gibi pek çok alanın genel çerçevesini ve mayasını oluşturmaktadır. Bu şekilde adil, üstün bir yönetim, erdemli insan ve ahlaklı bir toplum hedeflenmektedir. Kur’ân’ın evrensel ilkeleri ve Hz. Muhammed’in örnek yaşantısı insanlığı hedonist arzulardan ve geçici süflî duygulardan kurtararak güzel ahlakın zirvelerine çıkarmayı hedeflemektedir. Bu hedefin gerçekleştiğini gösteren örnekleri gerek seyahatname ve fütüvvetnâmelerde gerekse günümüz araştırmalarında görebilmek mümkündür. Kur’ân ve sünnetin temel prensiplerinin parametrelerinin, ahilik kültürü ve ahlakında da görülebileceği yinelenmektedir. Hakikaten de muhtevalarına bakıldığında genel olarak ahlak, ibadet, iş ve âdâb-ı muâşeret kavramları altında tasnif edilebilecek olan ahilik ilke ve kurallarının umumiyetle her insanın uyması gereken prensiplerden oluştuğu, Kur’ân ve sünnette belirtilen ahkâma muvafık olduğu anlaşılmaktadır. Diğer canlılardan farklı olarak insanlar sorumlu varlıklardır. Bunun gereği olarak da Allah’ın kendilerine vermiş olduğu kabiliyet ve yetenekler sayesinde farklı meslekler vasıtasıyla rızıklarını temin etmektedirler. Psikolojik ve sosyolojik realitelerden hareketle meseleye bakıldığında sosyal bir varlık olan insanın muhakkak bir başkasına ihtiyaç duyduğu görülmektedir. İnsanın bu özelliğinin bir neticesi olarak askerî, siyasî ve ticarî yönleri de olan ahîlik teşkilatı kurulmuştur. Ahîlik kurumunun ortaya koyduğu öğreti; sanatta mükemmellik, yaşayışta dürüstlük, insana hizmette olgunluk ve erdem olarak özetlenebilir. Anadolu’ya gelen konargöçerlerin oryantasyonu ve meslek sahibi edilmeleri gibi noktalara bakılarak ahîlik teşkilatı mensuplarının en büyük etkinliklerinin ekonomik alanda olduğu söylenebilir. Üyelerine aktivitesini sürdürdüğü zaman dilimi içerisinde ahlâklı olma temeli üzerine kurulmuş yaşam biçimi ile mesleki ve kültürel öğretiler sunmuş, daha da önemlisi bu öğretileri yaşam biçimi haline getirip uygulatmıştır. Din, ahlak ve töreye dayanan ahîlik kültürü ve felsefesinin özünde insan sevgisi bulunmaktadır. Kur’ân’daki uhuvvet, ittihat, adalet, dürüstlük, iffet, helal ve temiz rızık, amel, muavenet, diğerkâmlık, emanet ve emniyet gibi ahlâkî ilkeler ahîlik kültürünün de temel aslî prensipleridir. Kur’ân ve sünnet düşüncesinde; çalışmak, üretmek, rızık, sermaye ve mal elde etmek, makul bir refah içinde yaşamak, helal kazanç ve infak gibi faaliyetler meşru, makbul ve fazlasıyla teşvik edilen hususlardandır. Bir müslüman; tembellik, işsizlik, üretimsizlik ve verimsizlikten kaçınmalı, ahiret için çalıştığı gibi bu dünyadan da nasibini unutmamalı, üretmeli, iş yapmalı, istihdama katkıda bulunmalı ve böylece kendisine, ailesine, topluma, insanlığa ve dinine daha fazla yararlı olmalıdır. Çünkü kuvvetli mümin, zayıf müminden daha hayırlıdır. 47 Sülemî, Kitâbü’l-Fütüvve, 97-99. Bu güne kadar ahilik teşkilatı ve kültürü konusunda kimisi farklı, kimisi de birbirine benzeyen çok sayıda ilmî çalışmanın yapıldığı görülmektedir. Fakat bunların kaynak dünyaları, metotları ve meseleyi ele alış biçimlerinin farklılık arz ettiği de bir gerçektir. Kimisi konuyu tasavvuf, itikat, hadis ve ahlak yönünden incelerken kimisi de Kur’ân ayetlerinden ahilik ilkelerine hareket etmektedir. Burada ise ahilik ilkelerinin kaynaklarından hareketle bunların Kur’ân’daki karşılıklarının günümüz yansımalarıyla gösterilmeye gayret edildiğini ifade edebiliriz. Araştırmanın özgünlük, alan kaynaklarına hâkimiyet ve literatüre katkısı bakımından faydalı olacağı düşünülmektedir. Netice itibariyle bu çalışmamız daha önce benzer yönlerden araştırma konusu olan ahilik kültürü ve ahlak anlayışının Kur’ânî değerlerle irtibatının anlaşılmasına katkıda bulunmuş olacaktır. Kaynakça Abdülbâkî, Muhammed Fuâd b. Sâlih el-Mısrî. el-Mu‘cemü’l-müfehres li-elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kâhire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, h. 1364. Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. elMüsned. thk. es-Seyyid Ebü’l-Mu‘âtî. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1419/1998. Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh b. Mahmûd el-Hüseynî. Rûhu’l-me‘ânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-‘azîm ve’s-seb‘i’l-mesânî, thk. Ali Abdulbârî Atıyye. Beyrut: Dâru’lkütübi’l-‘ılmiyye, h. 1415. Askalânî, Ebü'l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. el-Metâlibu’l-‘âliye. B.y.: Dâru’l- ‘âsıme. 2000. Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin. Şuabü’l-Îman, thk. Abdülalî Abdülhamîd Hâmid, Riyad: Mektebetü’r-Rüşd. 2003. Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullâh b. Ömer b. Muhammed. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl, thk. Muhammed Abdurrahman el-Mer‘aşlî. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, h. 1418. Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. M. Züheyr b. Nâsır. B.y.: Dâru Tavki’n-Necât, h. 1422. Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Rehber. 1997. Ceylan, Kâzım. Ahilik. Kırşehir: Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, 2012. Cürcânî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Ali es-Seyyid eş-Şerîf. Kitâbu’t- Ta‘rîfât. thk. Muhammed Abdurrahman el-Mar‘aşî. Beyrut: Dâr en-Nefâs, 2007. Çağatay, Neşet. Bir Türk Kurumu Olan Ahilik. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1989. Çağatay, Neşet. “Fütüvvet ve Ahî Müessesesinin Menşei Meselesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1/1, 1952. 58-68. Çağrıcı, Mustafa. “Ahlâk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/1-9. İstanbul: TDV Yayınları. 1989. Çağrıcı, Mustafa. “Vatan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/563-564. İstanbul: TDV Yayınları, 2012. Davutoğlu, Ahmet. “Devlet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9/234-239. İstanbul: TDV Yayınları, 1994. Derveze, Muhammed İzzet. et-Tefsîru’l-Hadîs. Kâhire: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabî, h. 1383. Erdem, Hüsameddin. Ahlâk Felsefesi. Konya: Hü-Er. 2009. Erken, Veysi. Bir Sivil Örgütlenme Modeli Ahilik. Ankara: Berikan, 2008. Gafarov, Anar. “Tûsi Nasîrüddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 41/437-443. İstanbul: TDV Yayınları, 2012. Gazâlî. İhyâu Ulûmi’d-Dîn. İstanbul: Tuğrâ Neşriyât, ts. Gölpınarlı, Abdülbaki. “Burgazi ve Fütüvvetname’si”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 15/1-4 (Ağustos 2015) 76-153. Gölpınarlı, Abdülbâki. İslam ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilatı. İstanbul: İstanbul Ticaret Odası, 2011. Görgün, Tahsin. “Medeniyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 298-301. Ankara: TDV Yayınları, 2003. Günaydın, Yusuf Turan. Ahilik Araştırmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2019. Heysemî, Nûreddîn Ali b. Ebî Bekr. Mecme‘u’z-Zevâid ve Menbe‘u’l-Fevâid. Beyrut: Dâru’l-Fikr, h. 1412. Irâkî, Ebü’l-Fazl Zeynüddîn Abdürrahîm b. el-Hüseyn b. Abdirrahman. el-Muğnî ’an hamli’l-esfâr fi’l-esfâr. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2005. İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. et-Tahrîr ve’t-Tenvîr. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnisiyyetü Li’n-Neşr, 1984. İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen el-Ezdî el-Basrî. Cemheretü’l-Lüga. thk. Remzî Münîr Ba‘lbekî. Beyrut: Dâru’l-‘Ilm li’l-melâyîn, 1987. İbn Haldûn. Mukaddime. çev. Zakir Kadiri Ugan. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı. 1996. İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik b. Hişâm b. Eyyûb el-Himyerî el-Meâfirî elBasrî el-Mısrî. es-Sîretü’n-Nebeviyye. thk. Mustafa es-Saka, v.dğr., 7. Baskı. Beyrut: Dâru’lMa’rife, 2009. İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav‘ b. Kesîr el-Kaysî elKureşî. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-‘azîm, thk. Sâmî b. Muhammed, (B.y.: Dâru Tayyibe li’n-neşr, 1420/1999. İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Muhammed b. Mükrim b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Ruveyfî. Lisânü’l- ‘Arab. Beyrut: Dâru Sâdr, h. 1424. İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. etTabakâtü’l-kübrâ. thk. Ali Muhammed Ömer. Kâhire: Mektebetü’l-hâncî. 2001. İbn-i Battûta, Ebû Abdillâh Şemsüddîn (Bedrüddîn) Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed b. İbrâhîm el-Levâtî et-Tancî. (Rihletü İbn Battûta) Tuhfetü’n-nüzzâr fî garâibi’l-emsâr ve ‘acâi’bi’l-esfâr, thk. Muhammed Abdulmün‘ım el-Aryân, Beyrût: Dâru İhyâi’l‘ulûm, 1987. Karaağaç, Hilmi. “İlk Dönem Fütüvvetnâmelerine Göre Ahiliğin İtikadi Temelleri”. Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2/Ekim 2013, 41-70. Karaman, Hayrettin vd. Kur’ân Yolu Meali. Haz. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2014. Kasımî, Muhammed Cemâlüddîn b. Muhammed Saîd b. Kâsım ed-Dımaşkî. Mehâsinü’t-te’vîl. thk. Muhammed Bâsil ‘Uyûn es-Sûd. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ılmiyye, h. 1418. Kaşgarlî, Mahmûd b. el-Huseyn b. Muhammed (Kaşgarlı Mahmud). Kitâbu Dîvânü lugâti’tTürk, Dâr al-Ḫilâfa al-ʻÂlîya: Maṭbaʻa-y ʻÂmira, h. 466. Kâtip Çelebi. Keşfu’z-zunûn. Beyrut-Lübnan: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-arabî, ts. Kazıcı, Ziya. “Ahîlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1/540-541. İstanbul: TDV Yayınları, 1988. Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî vd. Kahire: Dâru’l-kütübi’l-Mısriyye, 1964. Kuşeyrî, Ebü’l-Kâsım Zeynülislâm Abdülkerîm b. Hevâzin b. Abdilmelik. Letâifü’l-işârât. thk. İbrâhîm el-Besyûnî. Mısır: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmmetü li’l-küttâb, ts. Kuşeyrî. Kuşeyrî Risalesi. Pozitif Dağıtım. İstanbul. 2009. Köksal, M. Fatih. Ahi Evran ve Ahilik, Kırşehir: Kırşehir Valiliği, 3. Baskı, 2011. Köksal, M. Fatih. Ana Kaynaklarıyla Türk Ahiliği. İstanbul: Doğu Kütüphanesi, 2015. Malkoç, Engin. Ahilik Sistemi Örgütlenme Yapısının Günümüz Türkiye Esnaf Ve Sanatkârları Konfederasyonu İle

.

.SAKARYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÇALIŞMA EKONOMİSİ VE SOSYAL SİYASET BÖLÜMÜ AHİLİK’TE MESLEKİ VE SOSYAL DAYANIŞMA YÜKSEK LİSANS TEZİ Abdullah GÜNAY 0060Y0522 Danışman Doç. Dr. Ali SEYYAR SAKARYA - 2003 ÖNSÖZ Ahilikte bireyin, kendisine, ailesine ve içinde yaşadığı topluma karşı sorumlulukları vardır. ve bir ahi bunu özenle getirirdi. Bireyselleşmenin hızla arttığı günümüzde ahiliğin bu tutumuna yeniden ihtiyaç duyulmaktadır. Birey toplumun bir parçası olduğunu bilip, topluma karşı olan sorumluluklarını da yerine getirmeye özen gösterebilmelidir, bireyciliğin yerini ahilikte olduğu gibi diğergamlık almalıdır. Sivil toplum örgütleri ve meslek kuruluşlarının etkinliği daha da arttırılmalı, her türlü eğitimi (meslek eğitimi, okullar ve üniversiteler) bu yapılanmalar sürdürebilmelidir. Meslek içi dayanışma, sivil kurumlar ve meslek örgütleri arasında dayanışma, sivil toplumla meslek kuruluşları arasında dayanışma geliştirilmelidir. Özellikle toplumun maddi ve manevi ihtiyaç sahibi kesimleriyle kamu kurum ve kuruluşlarının dayanışma ilişkileri dışında sivil toplumla ilişkisi daha da arttırılmalıdır. Öte yandan bu gün Türkiye'de kamu ahlakının yeniden yapılandırılmasına da ihtiyaç vardır. Bu ihtiyaç yaşadığımız Marmara ve en son Bingöl depremlerine öncelikle kamu binalarının yıkılmasıyla daha fazla görünür olmuştur. Ahiliğin mesleki ve sosyal dayanışma boyutunun incelendiği bu çalışmamızdan sivil toplum örgütleri, meslek kuruluşları, kamu kurum ve kuruluşlarıyla diğer ilgililerin yararlanabileceğini umuyoruz. Bu konuyu bana tez olarak öneren ve çalışmam süresince beni yönlendirip yardımlarını esirgemeyen; tez danışmanım, hocam Doç.Dr. Ali Seyyar Bey'e ve İstanbul Ahilik Araştırma Vakfı başkan ve çalışanlarına teşekkürü bir borç bilirim. İÇİNDEKİLER KISALTMALAR…………………………………………………………………. …..VI ÖZET…………………………………………………………………………….... ….VII SUMMARY……………………………………………………………………….. ...VIII GİRİŞ…………………………………………………………………………………….1 1. AHİ TEŞKİLATININ TARİHİ SÜREÇ İÇERİSİNDE SİYASİ, İKTİSADİ VE İDARİ YAPISI………………………………………………...…….2 1.1. Ahi Kelimesinin Tanımlanması………………………………....................…….2 1.1.1. Sözlük Olarak………………………………………………………... …….2 1.1.2. Terim Olarak Ahilik………………………………………………… …….3 1.1.3. Örgüt Olarak Ahilik………………………………………………….…….4 1.2. Fütüvet-Ahilik İlişkisi……………………………………………………... …….6 1.3. Ahiliğin Temel İlkeleri…………………………………………………….. …….8 1.4. Ahiliğin Görgü Kuralları………………………………………………….. …....9 1.5. Anadolu’da Ahiliğin Ortaya Çıkması……………………………………. …...13 1.6. Ahi Teşkilatının Kurucusu Olarak Ahi Evren…………………………... …...15 1.7. Ahi Teşkilatının Yapısı ve Örgütlenme Biçimi…………………………... …...17 1.7.1. Yönetim………………………………………………………………. …...18 1.7.1.1. Yiğitbaşı ve Görevleri……………………………………….. …...19 1.7.1.2. Kethüda ve Görevleri………………………………………... …...19 1.7.1.3. Nakip ve Görevleri…………………………………………... …...20 1.7.1.4. Şeyh ve Görevleri……………………………………………. …...21 1.7.1.5. Esnaf Heyeti ve Görevleri…………………………………… …...21 1.7.1.6. Mütevelli’nin Ana Görevleri………………………………... …...22 1.7.2. Esnaf Kuralları ve Toplantıları…………………………………….. …...24 1.7.2.1. Yönetim Kurulu…………………………………………………...25 1.7.2.2. Büyük Kurul…………………………………………………. …...25 1.7.2.2.1. Kahyabaşının Görevleri…………………………… …...25 1.7.2.3. Ziyafet Toplantısı (Geleneksel Yıllık Toplantı)……………. …...26 1.7.2.4. Üç Günler (Yıllık Genel Toplantı)………………………….. …...28 1.7.2.5. Olağanüstü Toplantı………………………………………… …...29 1.7.2.6. Memleket Toplantısı………………………………………… …...29 1.8. Ahilik’te Mesleki Terfi ve Törenler………………………………………. …...30 1.8.1. Yamaklık’a Giriş…………………………………………………….. …...30 1.8.2. Çıraklık’a Terfi Ve Töreni………………………..………………… …...30 1.8.3. Kalfalık’a Terfi Ve Töreni…………………………………………...…...31 1.8.4. Üstad………………………………………………………………….. …...31 1.8.4.1. Üstadlık’a Terfi ve Töreni…………………………………... …...32 1.9. Anadolu’da Ahiliğin Ortaya Çıkışını Hazırlayan Etkenler ve Sosyal Yaşama Etkisi……………………………………………………………… …...34 1.9.1. Ahiliğin Osmanlı Sosyal Hayatına Etkileri………………………... …...36 1.10. Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Ahi’lerin Rolü……………………... …...39 1.10.1. Kırşehirli Edebâli…………………………………………………... …...39 1.11. Ahi Birliklerinde Çözülme………………………………………………. …...44 1.11.1. Çözülmenin Sebepleri……………………………………………… …...44 1.11.1.1. Çözülmede İç Etkenler……………………………………...…...45 1.11.1.2. Çözülmede Dış Etkenler………………………………….... …...46 2. AHİ BİRLİKLERİNDE MESLEKİ DAYANIŞMA VE FİNANSMAN ORGANLARI………………………………………………………………….. …...49 2.1. Ahilik Teşkilatında Mesleki Dayanışmanın Mahiyeti ve Özellikleri………...49 2.1.1. Mesleki Dayanışma………………………………………………….. …...49 2.1.2. Ahilik Teşkilatında Mesleki Dayanışmanın Mahiyeti……………...…...49 2.2. Ahilik Sisteminde Bir Sosyal Güvenlik Kurumu Olarak Orta Sandığı... …...50 2.2.1. Orta Sandığı’nın Gelirleri…………………………………………... …...50 2.2.2. Orta Sandığı’nın Giderleri………………………………………….. …...51 2.2.3. Altı Kese……………………………………………………………… …...51 2.2.4. Hariciler……………………………………………………………… …...52 2.2.4.1. Emekliler…………………………………………………….. …...52 2.2.4.2. Düşkünler…………………………………………………….. …...52 2.2.4.3. Sakatlar………………………………………………………. …...52 2.3. Sosyal Güvenlik……………………………………………………………. …...53 2.3.1. Kavram Olarak Sosyal Güvenlik…………………………………… …...53 2.3.2. Ahilik ve Sosyal Güvenlik Kuruluşlarımız………………………… …...53 2.4. Ahilik Sisteminde İşgüvencesi…………………………………………….. …...58 2.4.1. Meslek Grubundaki İşsizlikte………………………………………. …...58 2.5. Mesleki Dayanışmanın Bir Boyutu Olarak Ahi Birliklerinde Eğitim….. …...59 2.5.1. Ahilik’te Meslek Eğitimi…………………………………………….. …...60 2.5.1.1. İşbaşında Eğitim……………………………………………... …...60 2.5.1.2. İş Dışında Eğitim…………………………………………….. …...62 2.5.1.3. Sanat Eğitimi………………………………………………… …...63 2.5.1.4. Ahlak Eğitimi………………………………………………… …...64 3. AHİLİKTE SOSYAL DAYANIŞMA………………………………………… …...65 3.1. Sosyal Dayanışma Kavramı Ve İçeriği…………………………………… …...65 3.1.1. Sosyal Dayanışma……………………………………………………. …...65 3.1.2. Sosyal Dayanışma İçin Gerekli Olan Şartlar……………………….…...65 3.1.3. Ahilik’te Sosyal Dayanışma…………………………………………. …...65 3.2. Osmanlı’dan Göktürkler’e Ahilik Temelli Sosyal Dayanışma ve Sosyal Dayanışma Ve Sosyal Güvenlik…………………………………………... …...68 3.3. Ahilik’ten Kooperatifçiliğe………………………………………………... …...72 3.4. Sosyal Dayanışma Açısından Anadolu Kadınlar Birliği (Bacıyan-ı Rum)……………………………………………………………..…...72 3.5. Sosyal Dayanışma Açısından Ahi Zaviyeleri…………………………….. …...74 3.6. İbn-i Batuta’nın Ahilerin Sosyal Dayanışması Hakkında Verdiği Bilgiler……………………………………………………………………… …...75 3.7. Ahi Teşkilatının İmece Ve Yaren Kuruluşu Halinde Köylere Yayılması …...78 3.7.1. Sosyal Dayanışma Açısından Yaren Odaları………………………. …...79 3.7.1.1. Bir Örnek Olarak Alanya’nın Çıplaklı Köyü, Kadıyakası Yaylasında Konuk Ve Yaren Odası………………………… …...81 3.7.2. Bir Yaren Odasının Kuruluşu………………………………………. …...83 3.7.2.1. Odanın İç Düzeni Ve Gelenekleri…………………………... …...85 3.7.3. Yarenlerin Köyde İşbirliği Ve Dayanışma…………………………. …...88 3.7.3.1. Düğünlerde Hazırlık Hizmetleri……………………………. …...89 3.7.3.2. Yoksul ve Kimsesizlere Yardım…………………………….. …...89 3.7.3.3. Tarım İşlerinde Yardım……………………………………...…...90 SONUÇ……………………………………………………………………………. …...91 KAYNAKLAR……………………………………………………………………. ..….93 ÖZGEÇMİŞ………………………………………………………………………. ..….96 KISALTMALAR A.g.e. : Adı geçen eser A.g.m. : :Adı geçen makale Ans. : Ansiklopedi Bkz. : Bakınız C. : Cilt Çev. : Çeviren İst. : İstanbul no. : Numara s. : Sayfa sa. : Sayı matb. : Matbaası TTK. : Türk Tarih Kurumu TBMM. :Türkiye Büyük Millet Meclisi ÖZET AHİLİKTE MESLEKİ VE SOSYAL DAYANIŞMA Anahtar Kelimeler:Ahilik, Çırak, Kethüda, Kalfa, Ahi Baba Ahilik, kökenleri çok daha eskilere gitmekle beraber, XIII. yüzyılda Anadolu’da Ahi Evren tarafından kurulmuş bir esnaf teşkilâtıdır. Ahi Evren, Azerbaycan’ın Hoy kentinden Anadolu’ya göç eden bir Türkmen düşünürüdür. Ahilik, yamak, çırak ve kalfayı her yönüyle eğiten bir terbiye ocağıdır. Ahi çırak ve kalfaları, gündüzleri iş başında meslek eğitimi, akşamları da zaviyelerde ahlâk eğitimi almaktaydılar. Ahiler mesleki ve sosyal açıdan tam bir dayanışma içerisindeydiler. “Orta Sandıkları” adıyla sosyal güvenlik kurumları oluşturmuşlardı. Ahi Evren’in eşi Fatma Bacı, Anadolu’da dünyanın ilk kadın teşkilatı olan “Bacıyan-ı Rum”u kurmuştur. Ahiler’i ortaya çıkaran en önemli sebep; Orta Asya’daki Türkmenlerin , Moğol istilasıyla Anadolu’ya göç ettikten sonra, Anadolu’daki Bizans esnafına karşı örgütlenip daha iyi mal üreterek rekabet edebilme ihtiyacıdır. Anadolu, Kırım ve Balkanlar’da yüzyıllarca hüküm süren Ahilik, XVII.yüzyılda Avrupa’dan Anadolu’ya gelen ucuz ürünlerin önüne geçilememesi sonucu zayıflamış ve çözülmüştür. SUMMARY FROFESSIONAL AND SOCIAL SOLIDARITY IN AHİLİK Key words: ahilik, apprentice, kethüda, qualified worker, ahi father Although the origin of Ahilik extends to far history, it was a trade organization founded by Ahi Evren in the 13th century. Ahi Evren was a Turkmen scholar who moved from Hoy county of Azerbaijan to Anatolia and he lived in Konya, Kayseri and Kırşehir. Ahilik was a training association of apprentice, pupil and qualified workman at every aspect. The apprentice and pupil of Ahi got professional education in day times while they got education of morals at nights. Ahis were in a complete solidarity at professional and social aspects. They have established social security associations named as middle boxes. In Anatolia, the wife of Ahi Evren Fatma Bacı has founded the first woman organization in the world named as Bacıyan-ı Rum. The main reason causing Ahilik was the necessity for competition against Bizans traders by better production in organization after the migration from Middle Asia to Anatolia because of the Mogol invasion. Ahilik that was in power in Anatolia, Kırım and Balkan for many centuries began to weaken and vanished because of the cheap goods in high amount which entered Anatolia from Europe in the 17th century GİRİŞ Ahilik’te mesleki ve sosyal dayanışma konulu bu çalışmamızın ilk bölümünde, Ahi teşkilatının tarihi süreç içerisinde siyasi, iktisadi ve idari yapısını incelemeğe çalışacağız. Bu bölümde ayrıca Ahiliğin köken olarak Araplar’daki “Fetalık”tan mı, yoksa Türkçe’deki “Akı” kökeninden mi geldiğini incelemeğe çalışacağız. İkinci bölümde Ahilik teşkilatında mesleki dayanışmayı daha XIII. Yüzyılın başlarında finansman kaynakları oluşturarak (Orta sandıkları) ve meslek sahibi olacak kişiyi çocukluk yaşında yamaklığa alarak her kademede (çırak, kalfa ve usta) hem mesleki bilgi hem de ahlaki ve sosyal yaşamda gerekli olacak diğer eğitsel bilgileri vererek nasıl vasıflı insan gücü yetiştirdiklerini ortaya koymaya çalışacağız. Üçüncü bölümde ise Ahilik’te sosyal dayanışma başlığı altında Ahiler’in meslek dışı dayanışmalarını imece ve yaren kuruluşu olarak köylere yayılmasını, kimsesiz ve yoksullara yardımlarını, gene daha XIII. Yüzyıl başlarında Anadolu Kadınlar Birliği (Baciyan-ı Rum)u kurarak kadınlar arasında dayanışmayı sağlayıp, örgücü, dokumacı ve benzeri mesleklerde kadınları yetiştirip nasıl meslek sahibi yaparak nitelikli kadın iş gücü oluşturduklarını ve kimsesiz kız çocuklarını hem mesleki hem sosyal yönden yetiştirip sosyal güvenlik altına aldıklarını ortaya koymaya çalışacağız. Bu bilgileri Tancalı Gezgin İbn Batuta’nın “Seyahatnamesi” ile destekleyeceğiz. Ahiliği bugünkü sosyal güvenlik kuruluşlarımız açısından sivil toplum örgütleri ve esnaf teşkilatları açısından inceleyeceğiz. 1. AHİ TEŞKİLATININ TARİHİ SÜREÇ İÇERİSİNDE SİYASİ, İKTİSADİ VE İDARİ YAPISI 1.1. Ahi Kelimesinin Tanımlanması Ahilik akmak fiilinden akı, olarak gelmiştir. Akının kelime anlamı eli açık, cömert, yiğit anlamlarına gelir. Akı zaman içinde ahi olarak söylenmeye başlamıştır [Çağatay,1989]. Anadolu'nun bazı yerlerinde ahiliğin manevi merkezi olan Kırşehir'de de "k" harfinin "h" harfine dönüştürülerek söylendiği görülür. Çakı-çahı, yakı-yahı, okumak-ohumah tarihde de zaman içinde ilkan-ilhan, kağan-hakan olarak değişmiştir. K'nın h'ya dönüşmesine Karacaoğlan'dan bir dörtlük örneği; Karacaoğlan der cananım Kurban olsun sana canım Çarh-ı felek benim kanım Bir gün içer demedüm mi Ancak Anadolu'nun bazı yerlerinde "akı"nın hala kullanıldığı da bilinmektedir. Yazar Antalya'nın Alanya ilçesi, Değirmendere Köyü'nde Günaylar namı diğer İmamlı sülalesinde akı'nın "m" aitlik ekiyle akım şeklinde kullanıldığını tespit etmiştir. Küçük kardeşlere yeğen ve kuzenlere ya da kendinden küçük komşu çocuklarına kardeşim anlamında akım denmektedir. Cümle içerisinde kullanırsak "Akım baban evde mi?" gibi Türklerdeki akı'nın Araplardaki yakın karşılığı, feta, İranlılarda civanmert, Batı'da ise şövalyedir. 1.1.1. Sözlük Olarak "Ahi" Kelimesi Arapçadır ve Kardeşim demektir. Yüzyıllarca kökenini aldığı benzeri bir kuruluş olan Fütüvvetçilik halinde sürüp giderken, hatta gene uzun süre ahiliğin ortaya çıktığı Anadolu'da da Arap-İslam alemindeki bu eski Arapça adıyla anılırken Türklerle meskun Anadolu'da başka bir nitelikte ve bir Türk kuruluşu olarak çıkıp o zamana dek bilinen "fütüvvet" adını bırakarak ahi şeklinde başka bir arapça kelimeyle anılmaya başlaması çok gariptir [Çağatay, 1989: 44]. Durum bir son ek ile Türkçeye adapte işi olsaydı kelime değişikliğine gerek kalmadan "fetalık" ya da "fütüvvetçilik" biçimine sokulması gerekirdi. Bu akla ve mantığa daha uygun olurdu. Arapça aslında "Ahi"yi tam olarak Türkçe'de kullanıldığı biçimde anlaşılmamıştır. Bu yüzden Ahi sözcüğünün başka kökenden olup bu kalıba girmiş olabileceği hatıra gelmiştir. İlk kez, ünlü Fransız türkoloğu John Deny eski ve orta Türkçe'de "eli açık, cömert, yiğit, anlamlarına gelen akı sözcüğünün söyleniş ve anlam bakımlarından benzeri arapça "Ahi" sözcüğüne çevrildiğini ileri sürülmüştür" [a.g.e., s.43]. Bu konuda en hatırı sayılır araştırmalardan biri olan N. Çağatay'a göre Ahi sözcüğünün kökeni Orta Asya'dan gelmiştir; yani bu Türkçe "akıdır". Fakat Anadolu'da bütün Türk kurum ve terimlerinin arapçalaştırılması gayretlerinin arttığı bir çağda Türkçe akı, arapça ahiye çevrilmiştir [a.g.e., s.44]. Ahi teriminin Türkçe akı sözcüğünden geldiği üzerindeki iddiamız yalnız anlam benzeyişinden de değildir. Bu sözcüğün delalet ettiği mertlik, yiğitlik, alplik, eli açıklık, konukseverlik hasletlerinin ve ahiliğin ifade ettiği sanat ve ticaret kurum ve kurallarını Orta Asya Türkleri arasında çok yaygın bulunuşundandır [a.g.e., s.44]. Akılığın gereği olarak akıların birbirlerine karşı kardeşçe muamelede bulunmalarından dolayı bu kelime zamanla yerini arapçanın "ahi" (kardeşim) kelimesine bırakmış olduğu anlaşılmaktadır [Bayram, 1991: 4]. 1.1.2. Terim Olarak Ahilik Anadolu'da 13.yüzyılda kurulup belli bir süre içinde belli kurallarla işlemiş esnaf ve sanatkarlar birliğidir [Çağatay, 1989: 44]. 1.1.3. Örgüt Olarak Ahilik Bu konu üzerinde ciddi incelemeler yapan batılı oryantalistler bu güne dek yaptıkları yayınlarda ahiliğin kökenlerini, doğuda özellikle araplar arasında 11.yüzyıldan başlayarak gelişmiş olan fütüvvet örgütüne dayarlar. Ama genelde onun fütüvvetten farklı ve Anadolu Türklerinin biçimlendirip kendi damgalarını vurarak geliştirdiklerinde yani Anadolu Türklerine özgü bir kurum olduğunda birleşirler [Çağatay, 1989: 44]. Mesleki-ahlaki bir örgüt olan ahilik, Anadolu'ya özgü bir kuruluştur. Encyclopedoia of Islam'ın 2. Avrupa baskısında "fütüvvet" maddesinin 2. Bölümünü yazmış ve şimdiye dek bu konuda çok ciddi araştırma yapmış olan Fransız Taescher fütüvvetin halk arasında yaygın şekli "ahilik" diye bir başlıktan sonra Selçuklu Anadolusu'nda şehirlerdeki sanatkarlar arasında fütüvvet ilginç bir şekil aldı; çünkü fütüvvet sahibi kişi ahi adını alıyordu diyor. Bu görüşü ünlü ahilik araştırmacısı N. Çağatay eleştirmekte ve katılmamaktadır [Şimşek, 2002: 17]. Bu konuda N. Çağatay'ın görüşü şöyledir; ahiliğin ahlaki ve terbiyevi prensipleri daha önce tasavvufçuların geliştirip formülleştirdiği fütüvvetnamelerden aldığı şüphesizdir. Ama ne fütüvvetçilik gelişerek ahilik haline gelmiş ne de ahilik fütüvvetin halk arasındaki yaygın şeklidir. Zaten fütüvvetçilik de tek bir ulusun malı bir kuruluş değildir. Bunun gelişmesi şöyle olmuştur. Her ulusun toplum olarak veya birey olarak başkalarına karşı kendine özgü bir davranışı vardır. Güvenlik, taşıma ve haber alma araçlarının yetersiz ve ilkel olduğu çağlarda bu değer ölçülerinin çerçevelendiği kurallar, can güvenliğine saygı demek olan yiğitlik, eli açıklık, soyluluk ve konukseverlikte toplanır ve gelişir. Bu hasletler ciddiyet, içtenlik ve köklülük bakımlarından her ulusa göre farklılık gösterir. Bu anlamda en üstün seviyeye Türklerin ulaşmış olduğunu görüyoruz. Özellikle arap bilginleri, ahlak üzerine yazdıkları eserlerde bunu açıkça belirtiyorlar. Örneğin İmam Kuşeyri risalesinde Cüneyd-i Bağdadi'den naklen fütüvvet Şamda lisan Irakta doğruluk Horasandadır diyor [Çağatay, 1989: 44]. İncelemekte olduğumuz konu ile ilgili olarak bu örgütler, İslam öncesi çağlardan başlayarak Horasan ve Türkistan'daki Türkler arasında alpler, alperenler, cavlaklar vb. İran'da civanmerd, Rind vb. Araplar arasında Ayyar, Şatır, Fütüvveci vb. gibi adlar altında örgütlenmişlerdir. Görüldüğü gibi aynı dönemde farklı memleketlerde çeşitli örgütlenmeler görülmekte ancak Anadolu'daki örgütlenme bir meslek örgütlenmesi şeklinde olup diğerlerine benzememektedir [a.g.e., s.46]. Türkler ve İranlılar İslam'a girdikten sonra bu iyi ahlak ve fazilet kuralları İslam prensiplerine uydurulmuştur. İslam akidelerine adapte edilmiş bu ahlaki, insani prensipler VIII.yüzyılda başlayarak edebi literatürde dağınık halde veya bir eserin içinde bir bölüm olarak yer almıştır [a.g.e., s.45]. Anadolu'da fütüvvet sahibi kişi ahi adını almamıştır. Ahi olma koşulları bir kere ana prensip bakımından fütüvvetçilerden farklıdır. Ahi olmak için herşeyden önce fütüvvetçilik meziyet ve sıfatlarına haiz olduktan başka adayın bir meslek ve sanatı olması şarttır. Halbuki fütüvvetçi olmak için bir meslek veya sanat sahibi olma zorunluluğu yoktur [a.g.e., s.45-46]. Ahiliğin Anadolu'ya İran'dan geldiği yolundaki görüşü biraz aşağıda göreceğimiz gibi Anadolu'da ahiliği kuran Asya'dan gelme Türklerin, gelirken İran'da kaldıkları kısa sürede ahiliğin proto-tipini kurmuş olmaları ihtimali ile doğru olabilir [a.g.e., s.46]. Bu da ahiliğin İran'da İranlılar tarafından ortaya çıkarıldığı ve ahiliğin İran'dan geldiği anlamına gelmez. Türklerin Anadolu'ya gelirken bir geçit yeri olarak kullandıkları İran'da kısa süre kalmaları ve burada daha önceden bildikleri ahilik örgütlenmesinin bir benzerini yapmış oldukları söylenebilir [Güllülü, 1977: 65]. Ahi birlikleri oluşumuna çeşitli öğelerin katıldığı orijinal bir sentezdir. Bu sentezi onu oluşturan öğelerin herhangi biriyle açıklamaya çalışmak, çelişkili ve yanlış sonuçları kaçınılmaz kılan boşuna bir çaba olur. Bu birlikleri hiçbir zaman, Bizans loncalarının tarih içindeki uzantısı olarak anlamamak gerekir [a.g.e., s.65]. Halbuki Orta Asya'dan ve Harezm bölgesinde ta 5. 6. Yüzyıllarda kurulmuş olduğunu sandığımız sosyoekonomik temellere dayalı, ahi örgütü 7 yüzyıla yakın bir sürede Anadolu'da ekonomik ve sosyal düzeni ve dengeyi sağlayıp korumuştur [Çağatay, 1986: 88]. 1.2. Fütüvvet-Ahilik İlişkisi Ahiliği Arap ve İran'dan gelen fütüvvet teşkilatının devamı gibi görenler vardır. Bizce bu yanlış bir kanıdır. Ancak esnaf dayanışması, usta çırak ilişkisi, kaliteli mal üretme, müşteri merkezli çalışma, esnaf örgütlenmesi, örgüt yönetimi gibi konularda tamamen kendine özgü olan ahiliğin islami kurallar ve söylemleri içeren fütüvvetnamelerden hiç etkilenmediğini söylemek sosyolojik gerçeklerle uyuşmaz. Fütüvvetçiliğin gelişerek ahilik haline geldiğini söylemenin mümkün olmadığı gibi ahiliğin de halk arasında fütüvvetin yaygın şekli olduğunu söylememiz pek mümkün görülmemektedir [Kocatürk, 1986: 35]. Ahi töre ve törenlerini, örgüte giriş kurallarını kapsayan ahi yönetmeliği niteliğindeki eserlere son zamanlara dek "fütüvvetname" adı verilmiştir. Ahilikten önceki fütüvvetnamelerde nitelikleri anlatılan fütüvvetçilik ahilikten önce ortaya çıkmış bir kuruluştur. Ancak fütüvvetçilik daha çok kişisel erdemlere ve askeri niteliklere önem verdiği halde ahilik ilk sıralarda yani XIII.yüzyıl başlarında Osmanlıların askeri ve yönetim kurumlarını düzene koymasına dek hem esnaf ve sanatkarlar korporasyonu gibi hem de devlet askeri güçleri yanında Abbasiler yönetimindeki fütüvvetçiler gibi onlara yardımcı olarak görev yapmış bir kuruluştur [Çağatay, 1989: 1]. Osmanlı devletinin kuruluşunda ve yeniçeri askeri örgütünün ortaya çıkışında ahilerin büyük rolü olduğunu ilk kez M. Fuat Köprülü bahis konusu etmiş bu görüş daha sonra başka bilginlerin bulduğu yeni belgelerle doğrulanmıştır [a.g.e., s.1]. Ahilik böylesine türlü yönleri ve fonksiyonları bulunmasına rağmen, örgütün kuruluşuna, nitelik ve işleyişine dair yeterince kaynak bulunamadığından konuyu tam olarak aydınlatabilen bir eser yazılamamıştır. Çünkü ahilikten bahseden ya fütüvvetname adıyla anılan eserler, bu kuruluşa bağlı bulunan esnaf ve sanatkarların iş başındaki çalışmalarından çok, dükkanlarını kapattıktan sonraki yaşantı ve törenlerini anlatmaktadır [a.g.e., s 2]. Eldeki kaynakların verdiği bilgilere göre Anadolu'daki ahilik, doğudaki fütüvvetçiliğe benzer bir kuruluş halinde faaliyette bulunmakta görünüyor. Bir başka ifadeyle bu kuruluş ahilik adıyla bilinen şeklini almadan evvel Anadolu'da fütüvvetçilik örgütü halinde faaliyette bulunuyordu. Bu nedenle fütüvvetçiliğin kökeni anlaşılmadan ahiliği eksik anlarız. Zira fütüvvetçilik sonradan Anadolu'ya yeni bir nitelik kazanarak ahilik adıyla anılmaya başlanmışsa da bir yeni biçimdeki ahilik temel kurallarını fütüvvetçilikten aldığından ilk sıralarda bir süre fütüvvet-ahi kuruluşu halinde faaliyet göstermiş olmalıdır [a.g.e., s.2]. Bilindiği gibi İslamın ilk fütüvvet örgütleri, ahilerden farklı olarak bir meslek örgütü değildir. İçlerinde birçok zanaatkar bulunsa bile, birlikte yiyip içmek, eğlenmek, dans etmek, spor yapmak amacı güden gençlik örgütleridir. Örgüt üyelerinin meslekleriyle ilgilenilmez, mesleki örgütlenme varsa bile çok gevşektir [www.tesk.org.tr/egitim/ ahilik/ahi.htm]. Türk toplumunun pek çok yönüne ve geniş bölümüne yüzlerce yıl düzen vermiş, yönetmiş bir kurumun burada anlatmaya çalıştığımız ahlaki ve insani boyutlarından çok örnek almamız gerekir. Onların meslek ahlakını hakseverliğini kendimiz için izlenecek yol bilirsek, bizler de öteki uluslardan saygı görür, kalp huzuru duyar, uzun süre güven içinde yaşayabiliriz [Çağatay: 26]. 1.3. Ahiliğin Temel İlkeleri Bireyi, fetâlıktan şeyhliğe ve yamaklıktan ustalığa giden yolda olgunlaştırmaya çalışan Ahi kurumunun mesleki ahlak ve görgü kurallarının temel ilkeleri şunlardır: - İyi huylu ve güzel ahlaklı olmak, - İşinde ve hayatında, kin çekememezlik ve dedikodudan kaçınmak, - Ahdinde, sözünde ve sevgisinde vefalı olmak, - Gözü, gönlü ve kalbi tok olmak, - Şefkatli, merhametlik, adaletli, faziletli, iffetli ve dürüst olmak, - Cömertlik, ikram ve kerem sahibi olmak, - Küçüklere sevgi, büyüklere karşı edepli ve saygılı olmak, - Alçakgönüllü olmak, büyüklük ve gururdan kaçınmak, - Ayıp ve kusurlarını örtmek, gizlemek ve affetmek, - Hataları yüze vurmamak, - Dost ve arkadaşlara tatlı sözlü, samimi, güleryüzlü ve güvenilir olmak, - Gelmeyene gitmek, dost ve akrabayı ziyaret etmek, - Herkese iyilik yapmak, iyiliklerini istemek, - Yapılan iyilik ve yardımı başa kakmamak, - Hakka, hukuka, hak ölçüsüne riayet etmek, - İnsanların işlerini içten, gönülden ve güleryüzle yapmak, - Daima iyi komşulukta bulunmak, komşunun eza ve cahilliğine sabretmek, - Yaradandan dolayı yarattıkları hoş görmek, - Hata ve kusurları daima kendi nefsinde aramak, - İyilerle dost olup, kötülerden uzak durmak, - Fakirlerle dostluktan, oturup kalkmaktan şeref duymak, - Zenginlere, zenginliğinden dolayı itibardan kaçınmak, - Allah için sevmek, Allah için nefret etmek, - Hak için hakkı söylemek ve hakkı söylemekten korkmamak, - Emri altındakileri ve hizmetindekileri korumak ve gözetmek, - Açıkta ve gizlide Allah'ın emir ve yasaklarına uymak, - Kötü söz ve hareketlerden sakınmak, - İçi, dışı, özü, sözü bir olmak, - Hakkı korumak, hakka riayetle haksızlığı önlemek, - Kötülük ve kendini bilmezliğe iyilikle karşılık vermek, - Bela ve kötülüklere sabır ve tahammüllü olmak, - Müslümanlara lütufkâr ve hoş sözlü olmak, - Düşmana düşmanın silahıyla karşılık vermek, - İnanç ve ibadetlerinde samimi olmak, - Fani dünyaya ait şeylerle öğünmemek, böbürlenmemek, - Yapılan iyilik ve hayırda hakkın hoşnutluğundan başka bir şey gözetmemek, - Alimlerle dost olup dostlara danışmak, - Her zaman her yerde yalnız Allah'a güvenmek, - Örf, adet ve törelere uymak, - Sır tutmak, sırları açığa vurmamak, - Aza kanaat, çoğa şükür ederek dağıtmak, - Feragat ve fedakarlığı daima kendi nefsinden yapmak [www.ahilik.gen.tr/gorgu/ temel. htm, 20 Kasım 2002]. 1.4. Ahiliğin Görgü Kuralları Ahilik kurumundaki eğitimin asıl amaçlarından biri "ferdi sosyalleştirerek şahsiyet haline getirmek ve üstün insan kılmak"tır. Bireyin sosyalleşmesi için gerekli kabul edilen ve "görgü kuralları"olarak ifade edilen bütün kuralların Ahi zaviyelerinde, Ahi örgütü üyelerine kazandırılmaya çalışılmıştır. Bu kuralların bireye benimsetilmesi için Cumartesi akşamları zaviyelerde dersler verilmiş ve uygulanması mümkün olanlar uygulanmıştır. Fütüvvetin ancak bu kurallarla tamam olabileceği beyan edilmiş ve "nefs terbiyesi ders terbiyesinden hayırlıdır" hadisi esas alınarak kurallar benimsetilmeye çalışır. Ferdin tavır ve davranışları haline getirilmek istenen görgü kuralları şu şekilde sıralanabilir: 1. Yemekte edepler 12 tanedir: - Sağ dizin yukarıya dikilmesi, - Sol ayağın aşağıda durması, - Lokmanın çiğnenmesi, - Lokmanın küçük olması, - Yemeği dökmemesi, - Ağzında lokma varken konuşmaması, - Başkasının lokmasını gözetmeme, - Ekmeği ısırıp bırakmama, - Ekmeği yemeğin suyuna batırmamak, - Sümkürmemek, - Ağzını şapırdatmamak, - Yemekten sonra ellerini yıkamak ve silmek. 2. Su içmekle ilgili edepler 3 tanedir: - Bardağı (tası) iki el ile tutmak, - Dinlene dinlene içmek ve bitirmek, - Dökmemek. 3. Söz söylemekteki edepler 4 tanedir: - Sert konuşmamak (ağızdan bir şey sıçramaması için), - Konuşurken sağa sola bakmamak, - Sen, ben değil de siz, biz olarak hitap etmek, - El kol hareketleri ile bir şeyi ifade etmemek. 4. Elbise giymekte 4 edep vardır: - Sağdan başlamak, - Sarığı oturarak sarmak, - Yürüyerek bir şey giymemek, dururken giymek. 5. Evden çıkmaktaki edepler: - Çıkarken sol ayakla çıkmak, - Neşeli çıkmak, - Endişeli çıkmamak, - Çıkarken yukarıya bakmamak. 6. Yürümekteki edepler: - Sert yürümemek, - Çukurlara basmamak, - Yanlara bakarak yürüme (dikkatli olma), - Taştan taşa seğirtme, - Yol ortasında yürümemek, - Kimsenin ardınca bakmamak, - Büyüğünün önünde yürümemek, - Birisiyle giderken bir işle meşgul olup, onu bekletmemek. 7. Mahallede: - İşi olmadıkça mahallede gezmemek, - Karşıdan gelene yakın olma, - Açık kapı ve pencerelerden bakmamak, - Çocuklara uymamak. 8. Pazarda: - Omuzunu kimseye vurmamak, - Uzaktakileri çağırmamak, - Kahkaha ile gülmemek, - Tükürmemek, - Sümkürmemek, - Bir şey yememek ve içmemek. 9. Alış-verişte: - Yumuşak söylemek, - Az almak, - Aldığı şeyi geri vermemek. 10. Eve bir şey getirmede: - Elbisesini taşıma vasıtası yapmama, - Açıktan getirmeme, - Eve varır varmaz yememe. 11. Eve girerken: - Haber verme, - Sağ ayakla girmek, - Selam vermek, - Çevreye bakmamak, - Besmele ile eve girmek. 12. Oturmaktaki edepler: - Sağ dizi dikmek ve sol ayağın yerde olması, - Kendi yerini bilmek, - Ayağı örtmek, - Ev sahibi konuşmadan konuşmamak. 13. Misafirlikte: - Çağırmaya gelenin önünde yürümemek, - Yiyecek ne var diye sormamak, - Yemekten sonra çok oturmamak. 14. Hasta Ziyareti: - İkindiden sonra gitmek, - Güler yüzlü olmak, - Hastanın sağ yanına oturmak, - Çok oturmamak, - Fatiha okumak [www.ahilik.gen.tr/gorgu/gorgu.htm, 20 Kasım 2002] Aslında görgü kuralları 700'den fazla olarak tek tek sayılmış ve ahiye öğretilmeye çalışılmıştır. Ahilik eğitimi, ferdin bütün gün (24 saat) yapacağı işleri yerine getirmesi gereken davranışları kapsamayı hedeflemiştir. Böylece birey, düzenli bir eğitimle, yaratılış amacına uyan, uygun şekilde hareket eden olgun bir kişiliğe kavuşturulmuş olacaktır [www.ahilik.gen.tr/gorgu/gorgu.htm, 20 Kasım 2002] . 1.5. Anadolu’da Ahiliğin Ortaya Çıkması Bu çalışma dolayısıyla gördük ki, ahilik bakımından insanlık tarihinde üç bölüm vardır. 1. Ön ahilik, 2. Ahilik, 3. Ahilik sonrası [Göksu, 2000: 20]. İnsanlığın başlangıcından Ebul Ferec Zencaniye ve özellikle Ahi Evrene (XII. XIII. Yüzyıllar) kadar olan döneme ön ahilik diyoruz. Ahilik (kardeşlik, yiğitlik, cömertlik vb.) her insanda dolayısıyla ilk insanda da geliştirilmesi beklenen tohum olarak mevcuttur. Onun için bu dönem ilk insanlardan beri ahilik için bir gelişme dönemidir [a.g.e., s.20]. Ahilik merasimleri âdâb ve erkanı fütüvvetnamelerde toplanınca bir çok kimse fütüvvet ve ahiliği karıştırmaya başlamıştır. Fütüvvetten ahilik İslam ahlak ve ananelerini almış olabilir. Ahiliğin temel yapısında üretim sanat ve meslek sahibi olma, ekmeğini bilfiil çalışarak helalinden kazanmak vardır. Bu bakımdan ana iskelet ve hedef bakımından fütüvvetçilikten farklıdır [Yelmen, 1986: 96]. Anadolu'da ahiliğin şekillenmesi ve köylere dek örgütlenmesi politik ve sosyoekonomik bir zorunluluktan doğmuştur. Bu zorunluluk tarihin akışı içinde şöyle gerçekleşmiştir: Bilindiği gibi Anadolu'nun Türklerin ikinci ana yurdu haline gelişi XI. Yüzyılın ikinci yarı başlarındadır. Büyük Selçuklular 1040 yılından hemen sonra batıya hareketle İran'ı ele geçirip o zaman Rey adıyla anılan şimdiki Tahranın bir kenar mahallesini kendilerine başkent yapmışlardı. Bir bölüğü İran'da kalıp öteki bölüğü 1071 yılında Bizanslılarla yapılan savaşı kazandıktan sonra Anadolu işlerine yürümüşlerdi [Çağtay, 1989: 47]. Selçuklu Türkleri büyük bir çoğunlukla göçebeydiler. Yavaş yavaş köylere kasaba ve şehirlere yerleştilerse de sanat ve ticaret uzun süre Türk ve Müslüman olmayan yerli halkın elinde kaldı. Durum böyleyken XIII. yüzyıl başlarında, Çin'in kuzeyiyle kuzey batısında yepyeni bir güç, 10 15 yıl içinde dünya siyasi haritasını alt üst etti. Bu güç daha sonra Cengiz Han adıyla anılacak olan Timuçin (1155-1227) başkanlığındaki Moğollar idi [a.g.e., s.47]. Tarih sahnesine birdenbire çıkan Cengiz Han başarıları baş döndürücü bir hızla gelişti. O, 1211 veya 1215'te dünyanın en eski ülkelerinden olan Çin'e saldırıp başkent Pekin'i ele geçirdi ve Çin İmparatorluğu'na son verdi. Koca Çin İmparatorluğu bu selin hızını kesemedi. Cengiz Çin'in ardından batıya o zaman Türkistan ve Horasan bölgelerine hakim olan bir Türk devletine Harzemşahlara saldırdı. 1218-1220 arasında uygar ve gelişmiş olan Buhara Semerkant, Taşkent vb. Türk şehirlerini yerle bir edip yakaladığı halkı kılıçtan geçirdi [a.g.e., s.47]. Orta Asya'dan Anadolu'ya göç, tarihin en korkunç bu insan kıyımından sonra başladı. O zamanki geleneklere ve kaynakların bize bildirdiklerine göre Moğollar, toprağına ve sürüsüne bağlı halka dokunmuyorlar. Göçebe ve köylülerden yol açılması ve istihkam işlerinde kullanıyorlardı [a.g.e., s.47]. Bu insan kırımından kaçanların bir kısmı o zaman Selçuklular hakimiyetinde bulunan İran'da geçici ya da temelli olarak kalmıştır. Ama büyük bölüm Anadolu'ya gelmiştir. Bunlarınsa önemli kısmı Harezm bölgesi şehir ve kasabalarının esnaf ve sanatkarları olduğu bilinmektedir. Bu göçten hemen sonra İran ve Anadolu'da sanat ve ticarete canlılık gelmesi bunu doğrulamaktadır. Bu şartlar altında Anadolu'ya gelen göçmenler, sivil halkın ve devlet yönetiminin düzene girmesini yurdun güvenliği için gerekli görüyorlardı. Bu düşünce ile birlikte geldikleri Babaishak Horosani başkanlığında halkı, beceriksiz Selçuklu Sultanı 2. Keyhüsrev'e (1236-1246) karşı ayaklandırdılar [a.g.e., s.47-48]. Kaçarak ve göçerek Anadolu'ya gelen tüccar ve esnafın Anadolu'daki yerli tüccar ve sanatkar karşısında tutunup ekmek bulabilmesi kendi aralarında sıkı bir işbirliği ve örgütlenmeyle mümkündü. Bu zorunluluk dini, ahlaki kuralları fütüvvetnamelerde zaten mevcut olan bir esnaf ve sanatkarlar dayanışma ve kontrol örgütünün yani ahiliğin korunması sonucunu doğurdu. Bu esnaf ve sanatkarlar yukarıda da değindiğimiz gibi bir anda konakladıkları sürede aynı sosyoekonomik zorunluluklarla aynı ya da benzeri örgütü burada kurmuş olabilirler. Anadolu'da ahiliğin, Moğol saldırılarının başlamasıyla Türk göçlerinden hemen sonra ortaya çıkması, fütüvvetin yaygın olduğu diğer ülkelerde ahilik benzeri örgütlenmelerin olmayışı bu görüşümüzü destekler. Deri işçiliğinin ve ahiliğin kurucusu Ahi Evrenin Anadolu'ya gelişi de bu sıralardadır (ölümü 1261) [a.g.e., s.48]. Ahi Evren Şeyh Nasıruddin Ebu'l-Hakayık Mahmut b. Ahmet (1171-1261) deri işçiliğinde olduğu kadar, zamanın diğer ilimlerini tahsil etmiş iktisatçı ve feylesofluğu öne çıkan sosyalbilimci bir Türkmendi. Ahi Evren halkı örgütlemede çok başarılı idi. Bu alandaki bütün kaynaklar ahiliğin kurucusu olarak onu gösterir. Aynı dönemde Anadolu'ya göç edenler arasında Mevlana Celaleddin Rumi, Hacı Bektaş Veli, Ahi Evren gibi bilge kişiler vardı. Bunlar Anadolu'da Türk dilinin şiirinin, müziğinin gelenek ve kültürünün korunmasında büyük çaba harcamışlardır [a.g.e., s.49]. 1.6. Ahi Teşkilatının Kurucusu Olarak Ahi Evren Ahi Evren’den bahseden kaynaklar genel olarak ahiliğin onun tarafından kurulduğunu, onu ahiliğin sultanı olarak ve 32 çeşit esnaf ve sanatkarın lideri ve piri olarak tanıtmışlardır. Ahi Evren’in eserleri incelenince; Ahiliğin bu Türkmen sosyal bilimcisinin düşünce tarzının tabii bir sonucu olduğu açıkça görülür. Selçuklular zamanında Anadolu’daki ilmi ve fikri sosyal, kültürel ve siyasi ortam onu böyle bir teşkilatı kurmaya yönlendirip sevketmiştir. Ana dolu’nun Türkler tarafından fethini takip eden 1,5 asır içindeki ilmi çalışmaların bir özelliği de pozitif ilimlerin uygulamaya dönüştürülmesine önem verilmesidir [Bayram, 1995: 37-38]. Müsbet ilimlerle uğraşan devrin bilginleri ilmin uygulamaya konulması, iş hayatına aktarılması fikrini savunmaktadırlar. Diyarbekir Artukoğulları zamanında yaşayan Cizre’li Ebu’l-İzz İsmail b. Er-rezzaz (1205) “el-(Cami’beyne’l ilmi ve’l amel” adlı eserinde pekçok otomatik makinaların projelerini çizerek ve tarifini yaparak ilmin amele dönüştürülmesinin yollarını göstermeye çalışmıştır [a.g.e., s.38]. Bu düşüncenin Anadolu’da taban bulup bir süre gelişme gösterdiği görülmektedir. Ahi Evren de bu konuya özel bir önem vermekteydi. O, eserlerinde sık sık ilmin iş hayatında kullanılması gerektiğini söylemiştir. İlmin amelden önce geldiğini, ancak amelsiz ilmin fayda sağlamayacağını, kişinin ilmini uyguladığı ölçüde makbul insan olacağını savunmaktadır [a.g.e., s.38]. Ahi Evren’in sözlerinden şehirlerde saray çarşılarının kurulması fikri ve tatbikatının bundan 700 küsur yıl önce milli filozofumuz Ahi Evren tarafından ortaya atıldığı görülmektedir. İşte Ahilik bu düşüncelerin tatbikata konulmasının tabii sonucu olarak doğmuş ve gelişmiştir [Ulutan, 1994: 46]. Anadolu Ahi teşkilatının kuruluşunun temel amaçlarından biri de ilmi, çeşitli sanat alanlarında uygulama ve toplumu bundan yararlandırma ülküsüdür. Ahi Evren eserlerinde topluma bu ülküyü vermeye çalışmaktadır. “Letaif-i Hikmet” adlı eserinde şöyle demektedir: “Allah insanı medeni tabiatlı yaratmıştır. Bunun manası şudur: İnsanlar yemek, içmek, giymek, evlenmek, mesken edinmek gibi çok şeylere muhtaçtır. Hiç kimse kendi başına bu ihtiyaçları karşılayamaz. Bu yüzden çeşitli meslekleri yürütmek için çok insan gerekli olduğu gibi, bu meslekleri icra için gerekli alet edevatı tedarik için de yeni ve çeşitli mesleklere ihtiyaç vardır.”Görüldüğü gibi, Ahi Evren bugün modern ekonominin özelliklerinden biri olan işte ve meslekte uzmanlaşmayı o dönemde sağlamaktadır. Toplumun ihtiyaç duyacağı bütün sanat kollarının yaşatılması gerekir. Bu durumda toplumun bir kesiminin sanatlara yönlendirilmesi ve her birinin belli bir sanatla meşgul olması gerekir ki, toplumun ihtiyaçları görülebilsin. İbn-i Haldun; sanatı ve sanat kollarını uygarlığın bir gereği olarak görmüş, Ahi Evren de toplumun mutluluk ve refahı için bütün sanat kollarının yaşatılmasının gerekli olduğunu savunmuştur. O devirde bu zihniyetin uygulayıcıları genellikle ahiler olmuştur. Ahiliğin kurulmasında da bu düşünüş tarzının önemli rolü olduğu aşikardır. Ancak XIII. asrın ortalarından itibaren Moğollar’ın kendi iktidarlarına karşı direnen ahileri, ahi ileri gelenlerini birçok defa katliama tabi tutmaları ve teşkilatlarını da dağıtmaları pek çok ahinin Moğol zulmünden dolayı Anadolu’dan başka ülkelere göç etmeleri sonucu bu zihniyetin zayıfladığı görülmektedir [Bayram, 1995: 39]. 1.7. Ahi Teşkilatının Yapısı Ve Örgütlenme Biçimi En üstte Kırşehir Ahi Evren tekkesinde oturan Ahi Şeyhi, onun altında ona bağlı her bir ildeki tüm Ahilerin başı olan Ahi Babalar vardır. Kayseri Ahi Babası, Konya Ahi Babası gibi. İldeki Ahi Babalara bağlı yine o ildeki her bir zanaat şubesinin başı demek olan ahiler vardır. Ahinin yardımcısı ve esnaf arasındaki inzibatı sağlayan yiğitbaşı (server) denen kişiler vardır. Şöyle ki: Ahi Şeyhi (Kırşehir Ahi Evren Tekkesi Şeyhi) Ahi Baba (Her bir ildeki tüm Ahilerin Başı) Ahi (İldeki her bir zanaat şubesinin başı) Yiğit Başı (Server) (Ahinin yardımcısı ve esnaf arasındaki inzibatı sağlar) [Dönek, 2000: 8]. İlk devirlerde Ahi Esnaf Teşkilatının yönetim kademesinde dokuz mevki bulunmaktaydı. Yönetim hiyerarşisinde mevkiler aşağıdan yukarıya şu biçimde sıralanırdı: 1. Yiğitlik Mertebesi 2. Ahilik Mertebesi 3. Nakiplik Mertebesi 4. Halifelik Mertebesi 5. Şeyhlik Mertebesi 6. Şeyh’ul Meşayih Mertebesi Selçuklu Devrinden Osmanlı Devletinin ilk kuruluş aşamasına kadar fazla bir farklılık göstermeyen ahilik, esnaf yönetim tarzının zamanla bazı değişikliklere uğradığı ve özellikle Osmanlı Döneminde devletin daha sıkı kontrolüne girdiği görülür. Bu değişikliklerden sonra Yönetimden bazı kademeler çıkarılmış ve yönetime seçimle yönetici tayin edilme şekli benimsenmiştir. Yönetimdeki değişikliklerden sonra, Yönetim zincirinde şu kademeler kalmıştır: 1. Yiğitbaşı 2. Kethüda 3. Nakip 4. Şeyh [Erken, 1998: 56-57]. Başlangıçta Şeyh ve Nakip adları verilen idarecilerin yerini zamanla Kethüda ve Yiğitbaşı almıştır [Kütükoğlu,1986:56]. Bu örgütlenme biçimine bakıldığında ahiliğin kuruluşu ve işleyişi itibariyle tasavvufi yapılanmaya benzediği görülür. Osmanlı Döneminde tekke ve zaviyeler ayrı ayrı zanaatlarda uzmanlaşmış ve insanlara vasıf kazandırıcı bir rol üstlenmişlerdir. Bu anlamda ahiliğin, diğer tekke ve zaviyelerle birer sivil toplum kuruluşları olarak benzerlikler görülse de, en önemli fark bir mesleği olmayanın ahi teşkilatına kabul edilmemesidir. 1.7.1. Yönetim Her esnafın bütün işleri ve gerekli işlemleri mütevelli tarafından yürütülür ve mütevelli her işte ve işlemde esnafa karşı sorumludur [Çağatay,1989: 128]. 1.7.1.1. Yiğitbaşı ve Görevleri Kethüdanın yardımcısı durumundadır. Esnafın itibarlılarından olanlardan seçimle tayin edilir. Yiğitbaşı olarak seçilen kişinin vazifesi kadılıkça da uygun görülüp, tasdik edilmesi gerekir. Esnafın meselelerini ve şikayetlerini halletmeye çalışan ilk merci durumundadır. Halledemediği meseleleri kethüdaya iletir. Yiğitbaşının başlıca görevleri şunlardır: 1. Kethüda ile esnaf arasındaki işleri takip etmek, 2. Esnafı kontrol edip, ihtilaf ve problemleriyle meşgul olmak, ilk planda esnafın karşılaştığı meseleleri halletmek, 3. Esnafı kethüda ile beraber mahkemede temsil etmek, 4. Ceza verilen esnafın cezasını infaz etmek, 5. Kendi esnafına alınan malzemeyi, esnaf arasında teksim etmek, 6. Usta olacak kalfaları tesbit etmek ve onların usta olabilmeleri için müspet kanaat bildirmek, 7. Ustalık merasimlerinde kethüdaya yardımcı olmak, 8. Kethüda olmadığı zamanlar onun işlerin yapmak [Erken, 1998: 58]. 1.7.1.2. Kethüda ve Görevleri Esnaf, tüccar ve sanatkârların devletle olan münasebetlerini yürüten kişidir. Kethüdalar seçimle işbaşına getirilir. Kethüdalık, yiğitbaşılığında da olduğu gibi, kadı tarafından onaylanması icap eden bir mevkidir. Bir kişinin kethüdalığa seçilebilmesi için üç usta yetiştirmiş olması ve kıdemli usta olması şartları aranır. Aynı zamanda, kethüdası olacağı esnafın işini bilmesi de gerekir. Kethüdalık yarı resmi bir görev olduğundan uzun süre boş bırakılamaz. Kethüdalığın boş kalması sakıncalar doğurduğundan, herhangi bir sebeple uzun bur zaman bu görevi yürütemeyecek olan, kadıdan izin almaları gerekir. Görevi yürütemeyeceklerin yerine yenileri tayin edilir [Erken, 1998: 59]. Kethüda’nın görevleri şunlardır: 1. Esnafın bütün işlerine nezaret etmek, 2. “Gedik” tabir edilen esnaflık ruhsatının intikalini sağlamak ve ustalık aletlerinin devir-teslimini yapmak 3. Esnaf arasında çıkan ihtilafları halletmek, 4. Hükümetin emirlerini yiğitbaşı vasıtasıyla esnafa bildirmek, 5. Ceza vermek, kadılıkça verilen cezayı infaz etmek, 6. Usta olacakların merasim gününü tesbit etmek [a.g.e., s.59]. 1.7.1.3. Nakip ve Görevleri Esnaf, sanatkâr ve tüccarlar arasında şeyhin temsilcisi durumundadır. Nakiplik, fütüvvet geleneğinden kalmadır. Esnaf üzerinde kontrolörlük görevini yürütür. Gerektiğinde onlara kefil olur. Nakip, esnafın seçimi ile işbaşına getirilir. Nakip daha çok esnaf üzerinde dini bir otorite durumundadır. Nakibin görevleri şunlardır: 1. Esnafı denetlemek, 2. Merasimlerde şeyhi temsil etmek, 3. Ustalık merasimlerinde dua okumak, 4. Yeni usta olacaklara peştamal kuşatmak, 5. Şeyhin isteği esnafı zaviyeye devam etmek, 6. Esnafın isteklerini şeyhe iletmek, 7. Zaviyenin hizmetlerine bakmak [Erken, 1998: 59-60]. 1.7.1.4. Şeyh ve Görevleri Şeyh, Ahi esnaf teşkilatında tam bir otoriteye sahiptir. Esnaf kendi aralarında, büyük ve bilgili olanlardan şeyhini seçerdi. Şeyhliğe seçilecek kişinin mutlaka dindar olmasına özen gösterilir, dini kusurları olanlar seçilmezdi. Şeyh, yiğitbaşı ve kethüdalar tarafından halledilemeyen meseleleri halleder, esnaf ve hükümet arasında temsilcilik yapar, hükümete karşı esnafın temsilciliğini yapar [Erken, 1998: 60]. Şeyhin başlıca görevleri şunlardır: 1. Merasimlerde esnafa başkanlık etmek. 2. Kendisine getirilen suç ve hatalar hususunda, gerekirse ehl-i hibreden olanların reyleriyle cezalar vermek. 3. Esnafın hükümete karşı temsilciliğini yapmak. 4. Esnafa lazım olan malzemeyi temin etmeye çalışmak. 5. Esnaf ile ilgili sair işleri yürütmek [a.g.e., s.60]. Bu kademeye kadarki yöneticiler seçimle işbaşına getirilir. Bu sebeple, Ahi teşkilatında demokratik yönetim görülür. Ahi esnaf teşkilatında, başta tasavvufu hayat tarzından kaynaklanan özellikleri ile baskının olmadığı bir yönetim tarzının benimsendiği görülür [a.g.e., s.60]. 1.7.1.5. Esnaf Heyeti ve Görevleri Esnaf teşkilatındaki idare heyeti (yönetim kurulu) seçimle işbaşına gelen Yiğitbaşı, Kethüda, Nakip ve Şeyh’ten ve seçkin, sözüne itibar edilir, ahlaken ve sanat yönleriyle temayüz etmiş ustalardan oluşmaktadır. İdare heyetine seçileceklerin durumu Mecelle’de şöyle anlatılmaktadır: “Heyeti idareye intisap edilebilmek için, beş seneden beri üstad sınıfında bulunmak, bir guna mahkumiyeti olmamak, beynelesnaf (esnaf arasında) sadık ve emanet ve salah-hal (iyi durum) ile mevsuf bulunmak, meşrut (şart olup), intihab edebilmek (seçebilmek) için de yalnız üstad sınıfında olmak labuddü (lazımdı)”.İdare heyeti her ayın birinci ve üçüncü Cuma günleri mütevellinin başkanlığında heyete ayrılmış bulunan odada toplanır. Mütevelli başkanı onbeş gün içerisinde esnaf ile ilgili cereyan eden olayları ve borç para isteyen esnafın isimlerini heyete arzeder. Heyet de gereken kararları alır [Erken, 1998: 60-61]. Esnaf heyetinin başlıca vazifeleri şunlardır: 1. Esnaf arasında meydana gelen ihtilafları halletmek, 2. Kahyalar meclisine sunulacak hususları görüşmek ve karara bağlamak, 3. Üyelerin onbeş gün içerisinde görüp veya işittikleri konuları (esnafla ilgili) görüşmek, 4. Borç para isteyenlerin durumunu görüşmek ve karara bağlamak, 5. Meslek ve ticaret ahlakının korunması için gerekli tedbirleri almak, 6. Malın kalitesini kontrol etmek ve kalitesini yüksek tutmak, 7. Fiyatları tespit etmek, 8. Üretimde düşmeyi önleyici tedbirler almak ve bunları uygulamak, 9. Esnafı zarara sokacak fiyat hareketlerini kontrol etmek, 10. İstihsal için gerekli malları temin etmek, 11. Kalfaların, ustalığa yükseltilmesi durumunu görüşmek ve karara bağlamak, 12. Esnaf-hükümet münasebetlerini düzenlemek, 13. Mütevelliye esnaf ile ilgili tavsiyelerde bulunmak, 14. Borç para isteyenlerin durumunu tetkik için iki kişiyi görevlendirmek [a.g.e., s.61]. 1.7.1.6. Mütevelli’nin Ana Görevleri Esnafın esnaflığa dair bütün anlaşmazlıklarını halledip düzenler. Esnaf Sandığı gelirlerini toplar, esnafa ait yapıların gereken tamirlerini yaptırır. Hayır kurumlarını yönetir, maaşlı kişilerin maaşlarını verir, artan parayı değerlendirip gelire kaydeder. İşçiler ve görevlileri atar, değiştirir veya işten el çektirir. Esnafın genel ve özel durumlarını sürekli olarak inceler. Yönetim Kuruluna başkanlık eder. Toplantılara katılır, üstad, kalfa, çırak ve yamak törenlerini düzenler. Esnafı yıllık olağan toplantılara çağırır [Çağatay, 1989: 128]. Mütevelli’nin yanında üstadların seçtiği 5 kişilik bir kurul vardır. Bu kurul Mütevelli’nin dairesinde ve onun başkanlığında toplanır. Mütevelli, esnafa ait her konuyu bu kurulda görüşür. Alınan kararlardan Mütevelli ile birlikte Yönetim Kurulu Üyeleri, yürütmede yalnız Mütevelli sorumludur. Yönetim Kurulu, Mütevelli’nin mali işlerini devamlı olarak denetler ve istediği zaman toplu olarak sandık mevcudunu sayar [a.g.e., s.128]. Esnaf tarafından seçilen Mütevelli, öldüğü ya da görevden ayrıldığından bir gün sonra yenisi seçilir. Böyle bir durum ortaya çıktığında esnafın üstadları toplanıp onlardan Yönetim Kurulu dışında bulunanlarının en kıdemlisi Mütevelli’nin defterini, sandık mevcudunu orada bulunanların kefaretiyle yenisi seçilecek Mütevelli’ye devretmek üzere teslim alır. Kanaatimize göre burada meslekçe en kıdemliden bahsedilmektedir. Ancak ilk zamanlarda köy yönetimlerine tecrübe bakımından daha yeterli olan yaşlıların seçildiği de bilinmektedir. Bu yüzden köy yönetim kurullarına ihtiyar heyeti denmektedir. Buna benzer bir uygulama, T.B.M.M seçimlerinin ardından ilk toplantısını yenisi seçilene kadar en yaşlı üyenin başkanlığında yapması geleneği hala yaşamaktadır. Zaman içerisinde yönetim kademelerindeki ünvanlar değişikliğe uğramıştır. Mütevelli yönetim kademesindeki Kethüda’ya karşı gelmektedir. Mütevelli seçilecek kişinin üstadların eskilerinden olması ve en az üç üstad yetiştirmiş olması halk arasında doğru, namuslu, iyi kalpli ve iyiliksever olarak tanınması şarttır [a.g.e., s.129]. Yeni seçilen Mütevelli’nin adı esnafa duyurulur. Aynı toplantıda Yönetim Kurulu da seçilir. Eski mütevelli azil yoluyla işten uzaklaştırılmışsa, yeni seçim yapılırken orada bulunamaz. Yönetim Kurulu üyesi olabilmek için beş yıldır üstad sınıfında bulunmuş olmak, mahkumiyeti olmamak, esnaflar arasında dürüst, namuslu ve ahlaklı olarak tanınmak şarttır. Oy kullanmak için üstad olmak yeterlidir. Dördü içerden, biri dışarıdaki üstadlardan seçilen beş kişilik kurulun seçiminden sonra bu seçilenlerin adları, bir üstad tarafından bu seçim sırasında hazır bulunmayan mütevelliye gizlice bildirilir. Mütevelli “ben bu kişilerle çalışabilirim” derse özel bir törenle karşılanarak odaya alınıp tebrik edilir ve büyük kurula bildirilir. Yeni Mütevelli “bu kurulla çalışamam” derse toplantı dağılır ve durumdan büyük kurul başkanı haberdar edilir. Büyük Kurul Başkanı, Mütevelli’yi davet ederek, yönetim kurulunun hepsinden mi yoksa bir-iki kişiden mi memnun olmadığını sorar. Eğer hepsinden ise mütevelliyi istifaya davet eder ve üstadlara tekrar mütevelli ve yönetim kurulu seçimlerini emreder. Üstadlar aynı mütevelliyi aynı yönetim kurulu üyelerini seçerlerse ve mütevelli yine kabul etmezse, yönetim kurulu yerinde bırakılıp, yeni bir mütevelli seçilir. Bu mütevelli de yönetim kurulu ile çalışamayacağını söylerse, ilk kez seçilmiş olan mütevelli yerinde kalır, ikinci kez seçilen mütevelli de yönetim kurulunda bulunmak üzere çoğunlukla bu mütevellinin de oyu katılmak üzere yönetim kurulu seçilir [a.g.e., s.129]. Seçim tamamlanıp büyük kurulca uygun görülmesi durumunda, büyük kurulun başkanı mütevelliyi ve büyük kuruldan üç, yönetim kurulundan iki üyeyi yanına alarak şeriye mahkemesine gidip hakim önünde, yeni mütevellinin evkafın ve esnafın işlerini yürütmeye kadir, doğruluk, emniyetlilik ve dini duygularla mevcut bulunduğu kayıt ve tescil ile “Şer’i İrsaliyesi”ni alarak yine topluca esnafın yönetim kurulu odasına gelerek üstadların hepsini çağırıp mütevellinin mütevelliliğinin Şeriye Mahkemesi ile onaylandığını bildirir ve kendisini esnafa takdim ile esnafın kendisine saygılı ve mütevellinin de esnafın haklarını bir baba gibi gözetlemesini öğütler ve Lonca’da saklı bulunan mütevellilik asasını kendisine verir. Mütevelli, eski ve yeni yönetim kurullarını toplantıya çağırıp eski mütevellinin hesaplarını inceler, sonucu büyük kurula onaylatıp esnafa ilan ettirir [a.g.e., s.129]. 1.7.2. Esnaf Kurulları ve Toplantıları Esnaf kurulları 5’tir. 1. Yönetim Kurulu 2. Büyük Kurul (Kahyalar Kurulu) 3. Olağan Yıllık Toplantı (Ziyafet Toplantısı) 4. Yıllık Genel toplantı (Üç Günler Toplantısı) 5. Olağanüstü Toplantı (Memleket Toplantısı) [Çağatay, 1989: 130]. 1.7.2.1. Yönetim Kurulu Üyelerin sayısı ve seçim şekilleri, görevleri yukarıdaki gibidir. Bu kurul her arabi ayının ilk ve üçüncü Cuma günleri mütevellinin başkanlığında toplanır. Mütevelli esnafa ait 15 günlük olayları ve bilgileri açıklar. Geçen toplantıda alınan kararların nasıl uygulandığı ve sonuçları hakkında gereken açıklamayı yapar. Bu toplantıda görüşülecek konuları ortaya atar [Çağatay, 1989: 130]. Mütevelli, sandıktan ödünç para almak isteyenlerin adlarını ve bunlar hakkında gerekli soruşturmanın yapılmasını, ödünç alacak olanın mali durumu, dükkanı, sanatı hakkında bilgi, parayı nereye kullanacağının anlaşılması, ödeme gücünü öğrenmek üzere kuruldan iki kişiyi görevlendirir. Üyelerin her biri 15 gün içinde esnafın genel ve özel durumu hakkındaki görüşlerini ve izlenimlerini kurula anlatır. Esnafa duyurmayı gerekli gördükleri hususları mütevelliye söyler. Esnafın birbiri hakkında olan şikayetleri üzerine gerekli kararları alır. Büyük kurula götürülecek bir sorun varsa, onu büyük kurulda üye bulunması sıfatıyla hazır bulunan mütevelliye söyler [a.g.e., s.130]. 1.7.2.2. Büyük Kurul Bu kurul 24 esnafın mütevellilerinden oluşur. Her arabi ayının sonuncu Cuma günü toplanır. İçlerinden birini ömür boyu süre ile başkan (Kahyabaşı) seçerler. Seçim sırasında Müfti ve Şer’iye Hâkimi de hazır bulunur ve hangi esnafın mütevellisi kahyalarbaşı seçilirse, kurul sonraki olan toplantılarını o esnafın çarşısındaki lonca odasında yapar [Çağatay, 1989: 130]. 1.7.2.2.1. Kahyabaşının Görevleri Mütevellilerin davranışlarını ve genel durumlarını ve loncaların toplanıp toplanmadıklarını tetkik eder. Mütevellilerden yapılan şikayetleri dinler. Esnaflar arasında çıkıp mütevellisi tarafından halledilemeyen anlaşmazlıkları, hükümete başvurmadan ya da hükümetçe müdahaleye meydan vermeden halleder. Loncalar tarafından verilip, kahyalar kurulunca onanan cezaları uygular. Esnafa ait hususlarda hükümet ve memleket ileri gelenleriyle temas, hükümetin emir ve kararlarını bildirip esnafa duyurur. Kahyalar meclisinin tetkik ve temennisini mahalli hükümete arz, hükümet memurları veya ileri gelenlerinin şehrin genel haklarına tecavüz, halkın zararını mucip bir hal olduğunda hükümet katında teşebbüs ve törenlerde kurul adına katılır ve kurulun görevi de lonca tarafından sunulan hususları onaylar veya nakzeder, mütevellilerin yıllık hesaplarını inceleyip onaylar, herhangi bir mütevelli hakkında lonca tarafından şikayet vaki olursa, inceleyip mütevellinin yerinde bırakılıp bırakılmayacağı hakkında karar verir.Hükümet tarafından vuku bulan önerilerin esnafın çıkarlarına uygun olup olmadığını araştırır, esnaf adına resmi makamlardan yapılacak istekleri belirtir ve olağanüstü törenlerde hazır bulunur [a.g.e., s.130-131]. 1.7.2.3. Ziyafet Toplantısı (Geleneksel Yıllık Toplantı) Memleketin her yerindeki esnaf ve zanaatkarların, yılın belli bir gününde eğlence yerine gidip eğlenmesi geleneksel bir töre idi. Hatta sadece çiftçilerden oluşan köylerde bile bu sınıf ürünlerini hasat ve harman ettikten sonra yılın yorgunluğunu gidermek için sonbaharda gençler ve yaşlılar ayrı ayrı gruplar halinde koruluklara, pınar başlarına veya göl kıyılarına gider eğlenirlerdi [Çağatay, 1989: 131]. Başkent ve kalabalık bir şehir olan İstanbul’da bu eğlenceler daha kalabalık ve parlak törenlerle yapılırdı. Ayrıca çırakların kalfa olması, kalfaların başka çıkması, yani başka dükkana çıkarak ustalığa veya gedik sahibi olmaya mezun kılınması bir ziyafetle sonuçlanır veya bu gibi vesilelerle şenlik ve eğlenceler yapılırdı [a.g.e., s.131]. Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde kuyumcu esnafından söz ederken bunların 20 yılda bir eğlence yerine çıkarak 10 gün eğlendiklerini, bu vesile ile devlet hazinesinden 10 kese akçe (1 kese 500 akçe’dir) Tabel-i Âl-i 0sman Kös-i Hakan-i’nin ihsan edildiğini bildiriyor ve “ben kendim kuyumcu başı oğlu olduğumdan bu tür eğlencelerden üçüne katıldım, hatta Sultan Murat Han zamanında yapılanında önce el öperek yola düzülen bendim. Bu eğlence için önce kuyumcu çavuşları gönderilerek, başka vilayetlerdeki kuyumcular, Kağıthane eğlencesine davet edilir; bunların hepsinin gelmesi imkansız olduğundan, bunların ileri gelenleri ve saygı değerleri, post sahibi olmak için yanlarına onar bin kuruş alarak İstanbul’a gelirler” der [a.g.e., s.132]. Kuyumcu esnafı Kağıthane çayırlığında eğlence yapmaktaydı. Kanuni Sultan Süleyman, Şehzadeliği sırasında Trabzon şehrinde Rum Konstantin’e şakird olup, kuyumcu olmuştu. Bu nedenle Halifeliği zamanında Saka Çeşmesi yakınında “Kuyumcular Kârhanesi”ni yaptırmıştır. Kuyumcular halifelerinden, önce ileri gelen 12’si padişahın, sonra Şeyh’ül - İslam’ın sonra Vezir-i Âzam’ların ellerini öperler, sonra baş kuyumcunun ve şeyhinin ve nakibinin ve daha bazı pirlerin ellerini sıra ile öperler. Sonra kuyumcu başı mücevherlerle süslü rahle, divit, eyer takımı, kılıç, iki ağızlı kılıç gibi hediyeleri padişaha takdim eder. Hasılı bu Kağıthane vadisinde beş altı bin çadır kurulup orası, bu yirmi gün süresince insan deryası kesilir; saraç esnafı da bunlar gibi 20 yılda bir eğlenceye çıkarlar [a.g.e., s.132]. Bu genel eğlenceler ilk sıralarda müslim ve gayr-ı müslim karışık olarak işten bir dostluk havası içerisinde yapılırken, sonraları, müslüman esnaf bu ziyafetlerin hemen bütün giderlerini gayr-i müslim esnafın üzerine yüklemeye ve eğlenceler sırasında bazı uyumsuz olaylar ortaya çıkıp eziyetler yapıldığı gayr-ı müslimlerin şikayetlerinden anlaşılmakla, bu eğlencelere müslümanlar ve gayr-ı müslimlerin ayrı ayrı çıkmalarına dair padişah fermanı yayınlanmıştır. İşte bu eğlencelerin küçük bir örneğinin Siroz’da yapıldığını görüyoruz. Esat Bey bu hususta şöyle diyor: Yılda bir kez şehir dışında “Hisar arkası” denen gezinti yerde toplanır. Esnafın bütün üstad, kalfa, çırak ve yamakları ve harici mensupları, sabah namazından sonra oraya giderek akşama dek gezip ve eğlenirler, gençler tarafından milli oyunlar oynanır, kuşluk ve akşam yemekleri birlikte yenir, ikindiden sonra hafızlar mevlüt okur, toplantının ve okunanların ecir ve sevabı ölmüş esnaflara, vakıf sahiplerinin ruhlarına hediye edilir [a.g.e., s.132]. Bu gezinti ve eğlence genellikle Mayıs başlarında ve Cuma günleri dışında sıra ile her gün bir sınıf esnaf katılarak yapılır. Yemekler her yıl aynı olmak üzere kuşlukta ciğer kebabı, akşam düğün çorbası, nohutlu et, pirinç pilavı, pirinç unu helvası olarak yenir. Bu eğlencelerde hiçbir mesleki konu ele alınmaz; yalnız kahya ve kahyabaşı bütün esnafa münasip öğütlerde bulunur [a.g.e., s.132]. 1.7.2.4. Üç Günler (Yıllık Genel Toplantı) Yılda bir kez yapılan Hisar Arkası’nda üç gün üç gece süren bir toplantı vardı. Bunun adı Üç Günler Toplantısı idi. Toplantı 15 gün önce duyurulur, toplantıyı kahyalar kurulu düzenler ve yönetirdi. 24 esnafın hepsi katılır, memleketin bütün bilim ve din adamları, ileri gelenleri, öğretmenleri, her mahallenin ihtiyar kurulları, köylerin ileri gelenleri (muhtarlar ve üyeleri) özel olarak davet edilir, memleketin yoksulları da gelirlerdi [Çağatay, 1989: 133]. 1872 yılı Üç Günler Şölenlerine ait belgeye göre, Üç Günde verilen altı öğün yemekte toplam olarak 5.081 sofra kurulmuş, sabah sofralarına 8’er, akşam sofralarına 10’ar kişi oturmak kural olduğuna göre, bu süre zarfında 46.370 kişilik yemek çıkarılmış oluyor [a.g.e., s.133]. Hisar arkası eğlencelerinin yapıldığı yer şöyle tarif ediliyor: Çayırın yanından geçen değirmen arkı, çayırı çember gibi ortasına alır. Bu suyun teşkil ettiği büyük daire üzerinde 10 kadar büyük ve etrafı açık tabanları döşemeli, üzeri örtülü köşk var ve bu köşklerin her biri ayrı sınıf kişilere mahsustur. Bilginler köşkü, meşihat erbabı köşkü, okullar köşkü gibi... Bu köşklerin karşısında ve çayırın üst tarafında gayet büyük bir aş evi ve bitişiğinde bir kiler vardır. Kahyalar köşkü aş evinin bitişiğindedir [a.g.e., s.133]. 1.7.2.5. Olağanüstü Toplantı Gerektiği zaman yapılır, toplantı yeri kahyalar dairesidir. Resmi makamlarca halkın tahammülünün üstünde bir vergi konduğu veya esnaflar arasında olağan yöntemlere aykırı bir işlem yapıldığı veya kahyalar kurulunun kesinlik kazanan kararlarının uygulanmasına engel olunduğu zaman, kahyalar kurulu toplanıp ve her esnafın üstadlarından üçer kişi davet ederek durumu incelerler. Fikir birliği sağlanırsa, kahya başına öteki kahya ve iki üstad katılarak Şeri’ye Hakimine ve en büyük hükümet yetkilisine yollanır [Çağatay, 1989: 134]. Kahya başı alınan kararları tebliğ ve memleket ve yoksullar hakkında hükümetin merhamet ve adaleti, esnaf haklarına saygıyı, ahalinin incitilmemesini dileyerek “Millet ve hükümet bir kuşun iki kanadı gibidir, bunlar birbiriyle yaşar, milletsiz hükümet hükümetsiz millet olmaz. Bir elinizde millet, ötekinde devleti tutunuz. Esnafın kararı kesindir bundan dönmez” diyerek döner ve durumu anlatır. Hükümetle anlaşma olursa toplantıya son verilir. Anlaşma sağlanmazsa ertesi günü memleket toplantısı yapılır [a.g.e., s.134]. 1.7.2.6. Memleket Toplantısı Memleket Toplantısında kahyalar ve bütün üstadlar, memleketin ileri gelenleri, bilginleri, zenginleri ilan yoluyla çağrılır. Hakim ve müftü de davet edilir. Müftü gelir, hakim gelmezse kahyalar kurulu başkanı toplantı nedenini, esnaf toplantısının kararını hükümetin cevabını ve uzlaşmaya çalışıldığı halde hükümetin yanaşmadığını açıklar ve halk oyuna başvurulur, eğer toplantıya katılanlar kahyalar kurulunun kararını beğenirse, bilginler başkanı “Reis ül-Ulema” kürsüye çıkarak: “Küçüğümüze merhamet ve şefkat, büyüğümüze saygı gösterip ululamayanlar bizden değildir” mealindeki hadisi okuduktan, padişaha itaat ve sadakat gereğini açıkladıktan sonra kasabadaki hükümet temsilcisini zulme karşı susmanın şeriata uygun olmadığını bildirir. Hükümet mümessili durumunu değiştirmezse padişaha şikayet edeceğini açıklar. Bu şartlarda anlaşma sağlanamazsa kahya başı esnafın dükkan anahtarlarını alıp merkezi hükümetin temsilcisi olan kadıya götürüp masasına bırakır ve esnafın karar düzeltilinceye kadar dükkanlarını açmayacağını söyler. İş bu safhaya gelince padişahtan ferman istenir. Padişahın fermanı kesindir. Karar hangi yönde çıkarsa çıksın herkes ona uyar [a.g.e., s.134]. Görüldüğü gibi ahilikte çok güçlü bir sivil örgütlenme var. Halkın ve esnafın menfaatlerini merkezi hükümete karşı çok demokratik ve de çok güçlü bir şekilde savunabilmektedir. Bugünkü sendikalardan daha etkin olduğu görülmektedir. Ahilerin teşkilat yapısı çok güçlü ve gerekli halk desteğini almış olmalarına rağmen hiçbir zaman bulundukları yerde yönetimi ele geçirmek gibi bir harekete tevessül etmemişlerdir. Ancak devlet otoritesinin bulunmadığı yerlerde devlet adına o boşluğu doldurmuşlardır. Bu yüzden buyrukları, yasakları ve ata binişleri hükümdarlarınkine benzer. 1.8. Ahilik’te Mesleki Terfi Ve Törenler 1.8.1. Yamaklık’a Giriş Bir esnafa yamak alınmak için 10 yaşından aşağı olmak, işe devamı, babası veya velisi tarafından sağlanmak şarttır [Çağatay, 1989: 137]. 1.8.2. Çıraklık’a Terfi ve Töreni İki yıl bedava ve düzenli olarak yamaklık eden çıraklığa yükselir. Bu yükseliş bir törenle yapılır. Şöyle ki: Çırak çıkacak gencin dükkan ustası, kalfaları, velisi, esnaf başkanının dükkanında sabah namazından sonra toplanırlar. Üstad, çırağın işe bağlılığını ve becerisini anlatır. Velisi tarafından esnaf vakfına bir bakır sahan veya hiç olmazsa bir bakır kepçe hediye edilir ve bu kabın bir yerine “.... esnafının vakfıdır” ibaresi yazılır. Başkan, çocuğun sırtını sıvazlar. Namaza ve dükkana devamı, üstada, kalfalara, anaya babaya saygı ve bağlılığı ve yalan söylememeyi öğütler ve kendisine üstadı tarafından verilmek üzere uygun bir haftalık ücret keser. Bu ücretin iki haftalığı üstad tarafından esnaf sandığına yatırılır [Çağatay, 1989: 137]. 1.8.3. Kalfalık’a Terfi ve Töreni Üç yıl çırak olarak hizmet eden gencin kalfalığa yükseltilmesi daha tantanalı bir törenle lonca odasında yapılır. Törende lonca kurulu tamamen hazır bulunur. Esnafın başka üstadları da hazır bulunurlar. Kalfaların en kıdemlisi, hizmet ve rehberlik görevini yerine getirir. Kalfalığa yükseltilecek genç, o gün, o esnafa mahsus elbiseyi ilk kez giyer. Kendi ustasıyla başka üç usta, iyi ahlaklılığına tanıklık ederler. Orada bulunan velisi de kendisinden memnun olduğunu bildirir. Orada bulunan bir hoca aşır okur ve dua eder. Ölmüş, gelmiş geçmişlerin ruhlarına fatiha okurlar. Bundan sonra herkes ayağa kalkar, başkan peştamal “şed” kuşatır ve kendisine sanat ve ticaret hakkında gerekli öğütleri verir. Yeni kalfa, üstadların ve büyüklerin ellerini öperek törene son verilir [Çağatay, 1989: 137]. Kalfanın ustası orada kalarak kendisi loncada o gün hizmet ve rehberlik eden kalfayla birlikte loncadan çıkar. Lonca önünde toplanan esnaf çırakları “kutlu olsun, hayırlı olsun” derler. Yeni kalfa, rehberle birlikte doğru üstadın dükkanına gelerek dükkanın önünde durur ve esnafın bütün kalfaları gelip tebrik ederler. Kalfanın velisi, çıraklıkta olduğu gibi esnafa kenarında “... esnafının vakfıdır” yazılı münasip bir bakır kap hediye eder [a.g.e., s.138]. 1.8.4. Üstad Üstadlığa yükselmek için, kalfanın üç yıl kalfalık etmesi, bu süre içinde hakkında hiç şikayet olmamış olması, kendine verilen görevleri dikkatle, özellikle çırak yetiştirme hususunda titiz davranması, öteki kalfalarla iyi geçinmesi, sanatına bağlı olması, müşterilere karşı tutumu, özellikle ayrı dükkan yönetip yönetememesi üzerinde iyi kanaat vermiş, sermaye durumu müsait olması (ayrı dükkan açacaksa) hususları kesinleştikten sonra törenle üstat yapılır [Çağatay, 1989: 138]. 1.8.4.1. Üstadlık’a Terfi ve Töreni Üstadlık törenleri ilkbaharda yapılır. Üstadlığa layık görülen kalfaya, en az otuz gün önce kabul kararı bildirilir ve dükkan bulmaya izin verilir. Dükkan bulduğu kendi ustası aracılığıyla kahyaya bildirilir ve tören günü kararlaştırılır. Tören gene hisar arkasında yapılır, törende esnafın dahili ve harici üstadları, öteki bütün esnafın kahyaları, memleketin müftisi ile kadısı, Ulucaminin hatibi ve imamları çağırılır [Çağatay, 1989: 138]. Kahya köşkünde, esnaf kahyaları ve üstadlar iki sıralı bir çember teşkil ederler. Ön sırada kahya ve onların arkasında üstadlar otururlar. Çemberin ortasına yerleştirilen yuvarlak bir sedir üzerinde de kahyaların en yaşlısı ile müfti ve kadılar otururlar. Üstad olacak kalfa, sağında kahyası, solunda üstadı olduğu halde meclise girer. Oradakileri selamlarlar. Müftinin işareti üzerine imam bir aşır okuyarak toplantı açılmış olur [a.g.e., s.138]. Müfti, ticaret, sanat ve çalışma hakkında bazı ayetler, kadı da bu mealde birkaç hadis okuyup anlamlarını anlatırlar. Toplantıya başkanlık eden kahya ayağa kalkıp, asasına dayanır, yeni üstadı önüne çağırıp karşısına alır. Peygamberlerin hangisinin, hangi sanatın piri olduğunu söyleyip, esnafın silsilesini pirine kadar çıkardıktan sonra ticarette sadakat ve doğruluk, esnafa, müşteriye saygı gereğinden, malına hile karıştırmamak ve malındaki ayıp ve noksanı satıştan önce açıkça bildirmek, hülasa kimsenin zararına çalışmamak gereğini anlatır ve öğütler verir. Padişaha itaat, bilginlere saygı, halka şefkat ve merhamet, küçüklere sevgi, kimseye eziyet etmemeyi, kalfa ve çıraklarına çocukları gibi bakmayı öğütleyerek sözlerini bitirir [a.g.e., s.138]. Bundan sonra üstadı söze başlayarak; kendini üstad yetiştirmek amacıyla içtenlikle elinden geldiğince çalıştığını ve tanrının yardımı ile bunu başardığını, yeni üstadın her halinden memnun olduğunu, üstad olabilecek özellikleri kazandığına tanrı için şahitlik ve kalfadan (yeni üstad) helallik ister. Ancak bugün, toplantıda konuşabilmek yetkisini alan yeni üstad, üstadında kendisinin bir hakkı olmadığını bildirince üstadı, eski kalfasının arkasını sıvayarak “taşı tut altın olsun, tanrı seni iki cihanda asil etsin. Tuttuğun işte hayır gör. Geçenler, erenler, pirler daima yardımcın olsun, tanrı rızkını bol etsin, yoksulluk göstermesin, sıkıntı çektirmesin, bilginlerin dediklerini, kahyaların öğütlerini, benim sözlerimi tutmazsan, ana baba, hoca, usta hakkına riayet etmezsen, halka zulmedersen, kafir ve yetim hakkını alırsan, hülasa tanrının yasaklarından sakınmazsan yirmi tırnağım ahirette boynuna çengel olsun” diyerek kalfanın belindeki kalfalık peştemalini (şed) çıkarıp, kendi eliyle üstadlık peştemalini kuşatır. Bunlardan sonra dua edilir, yeni üstad, birer birer oradaki büyüklerin ellerini öper, dualarını alıp oradan ayrılır [a.g.e., s.139]. Köşkün merdivenlerinden başlayarak üstadlar, üstadlar köşkünde iki sıra teşkil eder. Kalfa, çırak ve yamakların arasından geçer. “Tanrı size de nasip etsin” diyerek üstadlar köşküne gider. Orada daha önce köşkten çıkan ve yalnız olarak kendini bekleyen üstadına yetişerek elini öper. Bundan sonra tebrikler başlar, o günkü toplantının başkanı, öteki kahyalar ve kalfaların kıdemlilerinden üç, çıraklardan iki, yamaklardan bir kişi sırayla gelip üstadı ve yeni üstadı kutlarlar [a.g.e., s.139]. Bundan sonra müfti ve kadılara ait minderler serilerek kollarına ikişer üstad geçtiği ve önlerinde bir kahya ve yanlarında dört üstad ve arkalarında 10 kalfa ve beş çırak bulunduğu ve önde esnafın sancağı, alışılmış törenle taşındığı halde, bir alay teşkil edilerek müfti ve kadı tebrike gelir. Bilginlere saygı dolayısıyla, köşktekiler dışarıya çıkıp onları karşılarlar, köşke getirip yerlerine oturturlar. Kahve ve şerbet ve yalnız müfti ve kadıya çubuk verilir. Tören bittiğinde herkes köşklerine döner, sonra sırasıyla kalfalar, çıraklar, yamaklar tebrik ederler [a.g.e., s.139]. Ustalık merasiminde Ahi Şeyh’i teraziyi göstererek: “Ey oğul! Can ve gönül kulağı ile işit ustalığa destur istersin. Mesleğindeki ehliyetini kendin işinde ispatladın. Yol kardeşlerin, ustan seni övdüler, dünya davranışlarında sana kefil oldular, ahiret işlerinde de seni hak yolunda yürür, dinini, diyanetini bilir, söylediler. Memnun olduk, mütehassıs olduk. Yüce Mevlamızdan cümle mümin kulları ile birlikte seni de dünya ve ahiret nimetlerine kavuşturmasını niyaz ederiz. Ey oğul! Hak al, hak ver, kimseye dediğinden eksik verme ki, hak taala kazancına ve ömrüne bereket vere. Ve her zaman teraziyi eline alasın, ahiret terazisini asmak gerekirsin, yakında bilesin kim helale hesap ve şüpheye itip ve harama azap olsa gerek. Haydi oğlu ona göre dirlik için gereksin...” Ahi Babanın ustalığa yükselen gence nasihatı: Harama bakma. Haram yeme, haram içme. Doğru, sabırlı, dayanıklı ol. Yalan söyleme. Büyüklerden önce söze başlama. Kimseyi kandırma. Kanaatkar ol. Dünya malına tamah etme. Yanlış ölçme, eksik tartma. Kuvvetli ve üstün durumdayken affetmesini, hiddetli iken yumuşak davranmasını bil ve kendin muhtaç iken bile başkalarına verecek kadar cömert ol [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. 1.9. Anadolu’da Ahiliğin Ortaya Çıkışını Hazırlayan Etkenler Ve Sosyal Yaşama Etkisi Türkler 1071 Malazgirt savaşı ile Anadolu’ya girdikten sonra birçok kez Orta Asya’dan kalkarak Horasan ve İran’da bir süre yerleşmiş kalabalık kitleler halindeki Türklere kucak açmıştır. Kırşehir yöresi Orta Asya iklim ve florasına benzediği için çok eskiden beri bir yerleşim yeri olmuştur. 1071’den Moğol saldırısına dek Orta Asya Horasan ve İran bölgeleri kesintisiz olarak Türk bölgeleri olduğundan, Türk halkının Anadolu’ya göçü normal bir hızla sürdü. Bu göçlerin 1225’lere dek yapılanı Türk savaşçılarının burada kendi Alp’lik, yiğitlik vasıf ve heyecanları için bir uygulama alanı, Türk göçebelerinin daha iyi bir iklime gelme, otlak, yayla ve kışla aramaları içindi. 1225’lerden sonraki göçlerin nedeni ise korkunç ve merhametsiz Moğol saldırılarından kaçıştı. İlk göçlerde çoğu savaşçı, hayvan yetiştirici, göçebe halk olduğu halde Moğol saldırısından kaçıp gelenler zengin, tüccar ve zanaatkarlardı. İlk gelenlerin çoğunun asıl uğraşıları askerlik ve hayvan yetiştiriciliği olduğundan, bunların yöneticilerinin bürokrasi hizmetinde kullanmak üzere getirdikleri kişiler İran’da yetiştirilmiş olduklarından sarayın ve çevresindekilerin edebiyatında, şiirinde ve yazışmalarında Fars Dili ve Edebiyatı’nın etkisi görülür [Çağatay, 1989: 79-80]. XIII. yüzyılda gelenler ise hızla ve doğrudan doğruya geldiklerinden, dil, şiir, müzik hatta dini töre ve gelenekleriyle tamamen ırki ve milli özelliklerini korumaktaydılar. Moğol saldırıları o denli ani ve kanlı idi ki, bunlar daha uzaklara emniyetli yerlere Anadolu’ya koşup yollarda eğlenmediler. Herşeylerini maddi ve manevi bütün varlıklarını Anadolu’ya getirdiler. Çünkü Anadolu’da sanat ve ticaretlerini sürdürmek istiyorlardı. Asya’nın uygar büyük Türk şehirlerinden gelme bu zanaatkarlar ve tüccarlar yerli Bizans meslektaşlarına rekabet edebilmek, tutunabilmek için aralarında dayanışma, işbirliği ve örgütlenmeye muhtaçtılar. Belki de taşralı, yabancı ve azınlık psikolojisi ile hareket ettiler. Zira böyle durumlarda işbirliği ve dayanışma daha fazla olur. Bu da örgütlendirmeyi hızlandırmış olabilir [a.g.e., s.80]. Bu dayanışma ve örnek önce Türk halkının çok muhtaç olduğu, çok kullandığı eşyayı üreten sanat kolları arasında oldu. Bunların da başlıcaları deri işçiliğine ait olan mesleklerdi. Atlı asker ve atlı göçebe olan bir ulusun en çok kullandığı eşyalar yemeni, çizme gibi ayakkapları ile at eyerleri, kolan, kuskun, yularlar, kemerler gibi saraç eşyalarıyla, deri su kapları idi. Öncelikle de bunların yapılacağı derinin işlenmesi gerekiyordu [a.g.e., s.80]. İkinci grup olarak Anadolu’ya gelenlerin yerleşmelerinden 10-15 yıl sonra Anadolu, Moğol saldırısına uğradı. 1220’lerde yaptığı bir saldırı ile Harzemşah’lar Türk İmparatorluğunu ortadan kaldıran Moğollar’ın İran’a gelip yerleşen ve İran Moğollar’ı veya İlhani’ler adıyla anılan kolu, 1243 yılında Kösedağ adlı yerde Selçuklu Sultanının ordusunu yenilgiye uğratıp kendisini haraca bağladı ve ülkeyi yolladığı genel valilerle idare etmeye başladı. Böylece Anadolu halkının bütün kazancı ve yüzyıllar boyunca Türk hükümdarlarının biriktirmiş oldukları servetler, altın, gümüş, develer ve katırlarla İlhanlı’lar başkenti Sultaniye’ye taşındı [a.g.e., s.80]. Bir örnek olarak 1298 yılında, Moğollar’ın Anadolu genel valisi Abuska’nın normal haraç dışında Antalya bölgesinde hükümdarlardan aldığı eşyalar arasında eyer, paltum, gem ve benzeri som altınla bezenmiş saraç eşyası, içlerinde bir de 6 kg altın gerdanlığın olduğu bilinmektedir. Bunlar da Moğol yağmasının ölçüsü hakkında bir fikir vermektedir. Türk halkı Anadolu’da Moğollar’dan çok zulüm çekmiş, bununla da kalınmamış, Selçuklu hükümdarları, onun valileri, yöneticileri sıkıştırılmış, dolayısıyla onlar da halkı sıkıştırmışlardır. Bunun sonucu olarak da halk zaman zaman ayaklanmış ve isyanlar çıkmıştır. Bu ayaklanmalara karşı İlhanlı hükümdarları kalabalık ordularla Anadolu’ya girip her tarafı yakıp yıkıyorlardı. Yalnız 1256’da kurulan Karamanoğlulları beyliği, sağlam bir milli şuurla Moğol zulmüne karşı zaman zaman baş kaldırıyordu. Karamanoğlu Mehmet Bey (1261-1278) dil, edebiyat ve bürokrasideki İran kültür etkisine karşı durup sarayda, divanda, çarşıda, pazarda Türkçeden başka dil kullanılmasını yasaklamıştır [a.g.e., s.80-81]. 1.9.1. Ahiliğin Osmanlı Sosyal Hayatına Etkileri Ahilik başladığı dönemle birlikte Anadolu’nun sosyal hayatında kendisini yeterince hissettirmiştir. XIII. yüzyılın ortalarından başlayarak Türk gençlerini aylak kalmaktan ve her türlü kötü akımların yetkisinden kurtarmak, aynı zamanda o zamanlar devletin çok ihtiyacı bulunan askeri güce katkıda bulunmak için organize edilen ahi kuruluşu çok yönlü bir sosyal yapıya sahipti. Öncelikle, yamak ve çırağı belli bir kademede belirli süre tutmuş, kalfa, usta hiyerarşisini kurmuş ve bu kademelerdeki baba-evlat ilişkisi gibi candan bağlarla bağlayan bir sistem kurmuş, sanatı sağlam ahlaki ve mesleki temellere oturtmuştur. İkinci olarak üretici-tüketici ilişkilerini birbirleriyle sürtüşmeyecek şekilde ayarlamıştır. Üçüncü olarak şehirlerden köylere, ülkenin en ücra köşelerine, dağ başlarına, mezralara kadar yayılan zaviye yani toplantı ve konuk evleri örgütü kurulmuştur [Çağatay, 1989: 90-91]. Öyle ki, bu kurumlar İbn-i Battuta’nın da haber verdiği gibi Orta Asya’dan Anadolu’nun en uzak köşelerine dek yüzyıllar boyu süren Türk göçleriyle gelenlere, yolların güvensiz, hanların yetersiz, taşıma araçlarının ilkel ve yetersiz olduğu bir dönemde ne büyük bir fonksiyonu yerine getirdikleri aşikardır [a.g.e., s.91]. Ahilerin Anadolu’nun birçok şehir ve kasabalarında yönetim işlerinde Selçuklular’a yardımcı oldukları bilinmektedir. Hadikat üs-Salatin adlı yazma eser ahilerin Ankara’nın yönetiminde baştan beri yardımcı olduklarını söylerler [a.g.e., s.91]. Osmanlılar’ın da bunları “Şehir Ahileri” olarak bazı yerlere atadıklarını görüyoruz. I. Murat’ın düzenlediği bir vakfıyede bu Osmanlı hükümdarının, ahilerin “Şet-kuşak” kuşandığı ve kendisi de hısımlarından Seydi Sultan’ın kızı ile evlendirdiği Ahi Musa’ya eliyle kuşak kuşatıp Malkara’ya ahi atadığı ve ona Malkara’da sınırları ve şartları vakfıyede yazılı bir parça yer vakfettiği, eğer Ahi Musa’dan sonra buraya başka bir Ahi atanırsa aynı şartlarla vakfıyede yazılı yerlere onun tasarruf edeceği yazılıdır [a.g.e., s.91]. Memleketin varlıklı ve saygıdeğer kişileri olan Ahi kurucuları ülkenin çeşitli sanat erbabını bir örgüt etrafında birleştirmeyi hedeflemişler, bunu da başarmışlardır. İlaveten bu esnafı zaviyelerle irtibatlandırarak ahlak bakımından yüceltmişlerdir. Ahilerin toplantı yeri ve konuk evi olarak kullandıkları Ahi Zaviyeleri’ne işçi ve çıraklardan başka, öğretmenler, müderrisler, kadılar, hatipler, vaizler, emirler yani bölgenin faziletli, saygılı ve ulu kişileri devam ederdi [a.g.e., s.92]. İyi ahlaklı yardımseverlik ve cömertlik ahiliğe kabul şartlarından olduğundan, bu örgüte girenler temiz, ahlaklı ve iyiliksever kişilerdi. Ahiler arasından yüksek sırada yöneticiler, tabipler, valiler, komutanlar, müderrisler, kadılar yetişmiştir. Bu kişilerden çoğunun, zaviye, han, hamam, medrese yaptırıp buraların bakımları için zengin vakıflar bağladıkları görülmüştür [a.g.e., s.92]. Son zamanlara kadar hemen hemen Anadolu’nun bütün köylerinde bir konuk odası bulunmaktaydı, bu odanın yüklük denen yerinde oda sahibinin mali gücüne göre 5-10 kişilik yatak-yorgan, yastık, kilerinde odun, su testisi, bardağı, oturulan yerin oymalarında kahve kavurma, soğutma, çekme, pişirme araçları ve fincanlar bulunurdu. Böylesine yaygın bir sosyal örgüt ve bunun devam ettirilmesi için gerekli ahlaki duygu alt yapısının varlığı, hizmet ve eğitim anlayışının yerleştirilmiş olması dünyanın başka hiçbir ülkesinde yoktur [a.g.e., s.92]. Ahilerde zaviyeyi başkan yaptırır, halılar ve başka gerekli eşya ile döşer, kandiller asardı. Her zaviyeye bağlı sanatkarlar akşamüzeri işlerini bitirdikten sonra kazançlarından bir bölümünü başkana getirir, bu para ile yemek, meyve, zaviyelerde kullanılan başka gerekli eşyalar satın alınırdı [a.g.e., s.93]. Akşamları yemek yedikten sonra dini ve ahlaki eğitimsel kitaplar okunur, sonra sema ve raks (çalgı ve oyun) edilirdi. Bundan anlaşılıyor ki, Ahiler ham sofu olmayıp, din ile dünya işlerini bir arada yürütebilmektedirler. Gün boyu kafa ve kas gücüyle çalışan bir kimsenin ertesi günü işini aynı istekle sürdürebilmesi için maddi ve manevi dinlenmeye, neşelenip eğlenmeye ihtiyacı vardır [a.g.e., s.93]. Zaviyenin ve yapılan toplantıların da başkanı olan sanatkarlar topluluğunun ahi babası seçimle başa gelirdi. Onun emir ve uyarılarına kesinlikle uyulurdu. Bu başkanlar sultanın ya da emirin bulunmadığı yerlerde oranın tüm yönetim işlerini de üzerlerine alırlardı. Bu yüzden buyrukları, davranışları, ata binişlerindeki protokol hükümdarlarınkine benzerdi. Zaviyelerde çeşitli işleri gören ve yürüten kişiler, imamlar, müderrisler, hatipler, vaizler, ıslah talimcileri, hattatlar, şairler, şarkıcı ve rakkaslar bulunurdu [a.g.e., s.93]. Daha sonraları Anadolu’da çok yaygın ve çoğu halkın sırtından bedava geçinme amacındaki dini duyguların sömürücüsü çıkarcıların kurdukları sözde tarikatlar tekke ve zaviyelerdeki bazı kuralların bu ahi zaviyelerinkinden alındığı sanılmaktadır. Çok eski zamanlarda da İslam aleminin çeşitli yerlerinde dini kuruluşların zaviye ve tekkeleri vardı. Ama ahilerinkiyle aynı amacı gütmüyordu. Rıbat, tekke ve benzeri adlarla anılan o örgüt kuruluşların işleniş ve amaçları çok başkaydı [a.g.e., s.93]. 1.10. Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Ahi’lerin Rolü Osmanlı Devleti’nin kudret kaynağını teşkil eden sebeplerin başında müesseseler gelmektedir. Gerçekten devletin hayatiyet sırlarından biri olarak gördüğümüz bu müesseselerden biri, toplumun ekonomik ve sosyal hayatı üzerinde derin tesirler icra etmiş olan ve devletin kuruluş hamurunda mayası bulunan bir müessesedir. Bu müessese Ahilikten başkası değildir [Kazıcı, 1985: 102]. Anadolu Selçuklu Devleti ve beylikler zamanında Ahiler sosyal ve siyasi bakımından son derece etkindiler. Ahilerin, Osmanlı Devletinin kuruluşundaki rolünü izah edebilmek için Osmanlı Devletinin kurucusu kabul edilen Osman Gazi ile onun silah arkadaşları ve kayınbabası Şeyh Edebâli’nin Ahilerle olan ilişkilerinin tesbit edilmesi gerekir [Demir, 2000: 217]. Ahi Evren’in Kırşehir’de merkezileştirdiği Ahilik teşkilatına mensup olan Ahi Edebâli, Söğüt’e gönderilerek kendisine burada bir zaviye kurdurulmuştur. Şeyh Edebâli’nin Söğüt’e gelmeden önce Kırşehir’de bulunduğundan emin olunması gerekir. Aksi halde Osmanlı Devletinin kuruluşunda önemli hizmetleri geçen Ahilerin bu tutumlarını izah etmek güçleşecektir [a.g.e., s.217]. 1.10.1. Kırşehirli Edebâli Ahi Edebâli’nin Sögüt’e gelmeden evvel, Ahi Evren zamanında Kırşehir’de yaşadığını duyuran belgeler vardır. Amasya (Edebâli) Tarihi yazarı Hüseyin Hüsamettin Efendi’nin, Amasya Tarihi II. cildinde, Edebâli’nin künyesi “Eş-Şeyh Mustafa İmadeddin İbn-i İbrahim İbn-i İnac-ül Kırşehri”dir. Amasya Tarihinde gördüğümüz bu kayıtlar Şeyh Edebâli’nin Kırşehirli olduğunu veya en azından bir süre Kırşehir’de yaşadığını söyleyebiliriz. Aynı belgeden asıl adının Mustafa olduğu anlaşılmaktadır. Şeyh Edebâli’nin Kırşehir’de yaşadığına dair daha birçok belgeler vardır. Kırşehir Tarihi ve Ahilik Tarihi üzerinde araştırma yapan ve Türk Tarihine de ışık tutan Cevat Hakkı Tarım bu bölgede (1937) yaptığı araştırmada Şeyh Edebâli’nin Kırşehir’in Mucur kazası, İnanç köyünde yaşadığını bildirmektedir. Edebâli’nin Kırşehir’den Söğüt’e gönderilmesi ve orada bir ahi zaviyesi kurmasıyla Ertuğrul Gazinin de Söğüt’e gönderilmesi ve burada yerleşmesine izin verilmesi basit bir tesadüf değildir [Demir, 2000: 217]. Kanaatimce bu görevlendirilmeler önceden planlanmış kararların tatbikata geçirilmesidir. Nitekim “5000 Yıllık Doğu” adlı ünlü eserin yazarı Friedrich - Karl Kienitz “Büyük Sancağın Gölgesinde” adındaki eserinde konuyla ilgili şunu söylemektedir: “Selçuklu devrinin bitimine yakın bir boy beyi olan Ertuğrul, Edebâli ile birlikte kuzeybatı Anadolu’da, Bizans hududuna yerleştirildi. XIII. yüzyılın sonunda henüz mütevazi bir bey olan Osman’a Edebâli, önce danışman sonra da kayınpeder oldu” Burada asıl altını çizmek istediğim husus, Edebâli ile Ertuğrul’un birlikte gönderilmiş olmasıdır [a.g.e., s.218]. Kaynaklar, Edebâli’nin Eskişehir’e yakın İtburnu mevkiinde kurduğu zaviyeye, Ertuğrul Gazi’nin sık sık uğradığını ve Edebâli ile yakın ilişkiler kurduğunu belirtir. Bazı yazarlar, Edebâli’nin kızı Mal Hatun’un Osman Bey’le evlenmesini görülen bir rüyaya bağlarlar. Osman Gazi, Şeyh Edebâli’nin evinde misafir kaldığı bir gece rüyasında kendi gövdesinden bir ağaç çıkarak çevresinde dal budak saldığını, dağlar ve dereler içinde genişleyerek İstanbul çevresine kadar yayıldığını görür. Rüyayı yorumlayan Edebâli, kızı Mal Hatun’u Ertuğrul Gazi’nin oğlu Osman Bey’e verir ve “Kızım Mal Hatun sana helal olsun, sizden kemal bir sahibi bir evlat doğacak ve bütün cihana hükmedecek” der. Bu ve benzer diğer menkıbeler XV. ve XVII. asır yazarlarının eserlerini süslemektedir. Menkıbe olarak kabul edilen bu hikâye, aslında gerçekleşen bir hadisedir [a.g.e., s.219]. Osman Gazi de, babası gibi Edebâli’nin zaviyelerine gelip buradaki sohbetlere katıldığını, yapacağı işlerde Edebâli’ye danıştığını, bilahare Edebâli’nin kızı Mal Hatun ile evlenerek Edebâli ile akraba olduğunu, bu evlilikten Şehzade Alâeddin Bey’in doğduğunu tarihi kaynaklardan öğreniyoruz [a.g.e., s.220]. Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda önemli görev verilen Çandarlı Karaca Halil, Bursa ve çevresindeki kalelerin alınmasında, Ahi Hasan, Çanakkale’ye tabi Ezine’yi alan Süleyman Paşa ve arkadaşı Ahi Yunus adlarından anlaşıldığı gibi ahi idiler. Sultan I. Murat’ın Ahi Musa’yı Malkara’ya ahi tayin ettiği “Sahib-el-Fütüvval”da Ahi Musa’nın erkek ve kız evladına kalması, nesiller boyunca kimse tarafından dokunulmaması şartıyla bir miktar yer vakfettiği yazılıdır. Vakfıyede bu husus şöyle yer alır: “Hısımım Seydi Sultan’ın kızcuvazını alıverdüm ve ahilerumdan kuşandığım kuşağı Ahi Musa’ya kendi elimle kuşatup Malkara’ya ahi diktim” [a.g.e., s.220]. Bu bilgilerden I. Murad’ın hem Ahi hem de bir Ahi’yi zaviyeye tayin edecek yetkiye sahip olduğunu görüyoruz. II. Murad zamanında Ahi Kadem, Ahi Yakup, Beyazid zamanında Ankara ahileri, önemli görevler üstlenmişlerdir. Bu bilgiler bize adıgeçen bazı ahilerin Osmanlı’nın kuruluşunda görev aldıklarını göstermektedir [a.g.e., s.221]. İbn-i Battuta da bir memlekette sultan bulunmazsa, şehrin ahisinin memlekete hakim olup padişah gibi hüküm sürdüğünü bildirir. Ahilerin ahlak nizamnamesi olan ilk Türkçe Burgazi Fütüvvetnamesinde bir yerde şet kuşatacak ahi veya kahyası bulunmazsa, o şehirdeki fütüvvet ehlinin tanıklığıyla, talibin beline o ülkenin padişahının veya kadısının şet bağlayacağı yazılıdır. Bu bilgiden bir ülkede padişahın ahinin yerine geçebileceği gibi, ahinin de padişahın görevini yapacak kadar yetkili kılındığını görmekteyiz [a.g.e., s.221]. Aşık Paşaoğlu Tarihinden, İbn-i Battuta Seyahatnamesi’nden ve diğer tarihi belgelerden Selçuklu Devleti ve beylikler zamanında Osmanlı Devleti’nin kuruluşu esnasında ahilerin devlet idaresinde önemli görevlere getirildiklerini, hatta büyük devlet adamlarının, kadıların, müderrislerin ahilerden olduğunu görmekte; ahi teşkilatının tüm fonksiyonlarının Osmanlı Devletinin kuruluşunda, faaliyette olduğu anlaşılmaktadır [a.g.e., s.221]. Ticaretle uğraşan hatırlı kişilerin Selçuklu döneminde olduğu gibi, ahi zaviyeleri kurduklarını; bu zaviyelerde gençlere sanat öğretildiğini; haftanın belli günlerinde, yurt savunmasında görevlendirilmek üzere askeri eğitim verildiğini, devlet idaresi zaafa uğradığı, anarşi başgösterdiği zamanlarda ahi reislerinin şehir idaresini ellerine alarak herhangi bir otorite boşluğuna mahal vermeden her türlü karışıklığı önlediklerini görmekte, ahi teşkilatının tüm fonksiyonlarının Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda faaliyette olduğu kanıtlanmaktadır [a.g.e., s.222]. Fuat Köprülü “böyle bir teşkilatın, hele anarşi devirlerinde nasıl bir kuvvet ve önem kazanacağı ortadadır. İdare teşkilatının inkişaf etmemiş olduğu o devirlerde, küçük kasabalarda devlet kuvvetini değil, fakat en mühim olan mahalli halk idaresini temsil eden onlardı.” görüşünü belirtir. Köprülü, kriz dönemlerinde ve devletin yeni teşkilatlanması sırasında ahilerin önemli hizmetler yaptıklarını izah eder [a.g.e., s.222]. Tarihi belgelerden anlaşılacağı gibi Osman Gazi’den Fatih Sultan Mehmed zamanına kadar geçen dönemde, ahiler devlet idaresinde önemli görevler üstlenmişlerdir. Dar’ül Muallim’lerinden Cevdet Bey de “ahi zaviyelerinde usta ve çıraklardan başka muallimler, kadılar, katipler, vaizler, emirler hasılı kibar ve efadıldan adamlar da bulunurdu. Ahiliğe kabul şartları en iyi ahlak teşkil ettiği için ahiliğe sahip olanlar, temiz, hayırhah ve onları idare edenler fazla olarak zengin adamlar idi” der. Bu bilgiler bize kimlerin ahi olduğunu ve onların nasıl bir karaktere sahip olduklarını gösterir [a.g.e., s.222]. Muhtelif belgelerde binlerce ahi zaviyesi, ahi köyleri, ahi yer adları ve yüzbinlerce ahiye rastlıyoruz. Bu bilgiler bize o devirde Anadolu’nun en önemli sosyal ve iktisadi varlığının ahiler olduğunu göstermektedir. Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda ahilerin rolüne değinen F. Giese, Şeyh Edebâli’nin de Ahi Hasan gibi ahilik teşkilatına mensup olduğunu, hatta Osman Gazinin de ahi olduğunu “Opsala” Yazmalarına Aşık Paşa Zade tarihindeki bilgilere dayanarak vermiştir. Giese, Osman Gazinin yakınında bulunan Hasan Alp’in, Turgut Alp’in, bilahare Hayrettin Paşa olan Kara Ali’nin ahilerden olduğunu söyler. Ayrıca Osman’ın etrafında, çevik gençler toplandığını ve bunların kendisi ile birlikte sefere çıktıkları hakkında kayıtların mevcut olduğundan bahseder. Bu gençlere verilen yol arkadaşı yoldaş unvanlarının, ahilik teşkilatında “yol atası”, “yol kardeşi” denildiğini hatırlatır [a.g.e., s.223]. Ahilerin giydikleri serpuşların daha sonra Osmanlı Askeri Teşkilatı olan Yeniçerilerce de giyinmeye başlanması, ahiler ile askerlerin yakın münasebette olduklarını gösterir. Giese’e göre, Osman ve Orhan zamanında devletin askeri gücünü münhasıran müslüman türk unsurların teşkil ettiği I.Murat zamanında Yeniçeri Ocağını teşkil eden yabancı unsurların ise çok fazla bir sayıya ulaşmadığı yolundadır [a.g.e., s.223]. Giese, Osmanlı Devleti’nin, Osman’ın sadece 400 çadırlık aşiretiyle kurulmadığını, Anadolu’da uzun zamandan beri yerleşmiş olan ahi teşkilatına tabi, nizam ve intizama alışmış olan Türkler tarafından kurulduğunu söyler. Böylece, Osmanlı Devleti’nin kuruluşu konusunda Gibbons ve onun gibi yorumlayanlara en güzel cevabı Giese verir. Giese’e göre, Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda, İbn-i Battuta tarafından XIV. asırda Anadolu’daki içtimai ehemmiyetleri çok iyi tasvir edilen ahi teşkilatlarının en büyük rolü oynamıştır [a.g.e., s.223]. F. Giese’e göre, Osman’ın kayınbabası Şeyh Edebâli, Osman’ın birçok silah arkadaşları, hatta Orhan’ın kardeşi Alâeddin Paşa bu teşkilata mensuptular. İlk hükümdarlar, Osmanlı devletini kurmak için bu kuvvetli dini ve içtimai zümreyi yardımcı olarak kullanmışlar, ilk askeri teşkilat olan yaya teşkilatında, ahilerin üniformalarını taklit etmişlerdir. I. Murad devrinde Yeniçeri Teşkilatında bu yeni askerler için ahilerin serpuşlarını muhafaza etmişlerdir. Giese’den evvel, Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda ahilerin rolünden bahseden Clement Huart olmuştur. Giese’nin Clement Huart’ın tezinden ilham aldığı söylenebilir [a.g.e., s.224]. Görüldüğü gibi, Osmanlı’nın kuruluşunda en doğru yaklaşımları sağlayan bilim adamları, kuruluşta Selçuklular döneminde en önemli kurum olan ahilerin rolünden bahsetmek durumunda olmuşlardır. Kaldı ki, Osmanlı Devletinin kuruluşunu bu bilgilerden yoksun kalarak izah etmeye kalkan bilim adamları, sonuçta Osmanlının kısa zamanda nasıl bir cihan devleti haline geldiğini izah etmekte güçlük çekmişlerdir. Hatta bu sebepten kuruluşta kendilerinin bilmediği bir sırrın olduğuna inanmışlardır [a.g.e., s.224]. Esasen Osmanlı Devleti Selçuklu’nun devamıdır. Eğer bu gerçek gözardı edilirse, Osmanlının kuruluşunun bir temele dayanmadığını söylemek bir kehanet değildir. Zira bu hususun bilinmemesi birçok tarihçiyi yanılgıya düşürmüştür. Ertuğrul Gazi’yi Bizans ucuna yerleştiren Selçuklu Sultanıdır [a.g.e., s.225]. 1.11. Ahi Birliklerinde Çözülme 1.11.1. Çözülmenin Sebepleri Osmanlı Devletinin kuruluşundan XVIII. yüzyıla kadar Ahi Birlikleri Türk İktisadi hayatında önemli rol oynamışlardır. Bu dönemde, İstanbul’daki devlet büyüklerinden Anadolu’daki en fakir halka kadar herkesin bütün ihtiyaçları, yerli malla karşılanıyordu. Ahi Birliklerinde yetiştirilen sanatkarlar üstünlüklerini bütün dünyaya kabul ettirmişlerdi [Ekinci, 1991]. Ahi örgütüne katılmış kişilere tezgah başında sanat, zaviyelerde ahlak öğretmenin müslümanlara özgü bir davranış olarak sürüp gitmesi XVII. yüzyıla dek uzanmıştır. Fakat bu yüzyılın başından itibaren ahilik duraklama ve gerileme dönemine girmiştir [Bakır, 1991: 24]. Kardeşlik ve insanlık yönü çok güçlü olan ahilik, içten ve titizlikle uygulandığı süre içerisinde Osmanlı İmparatorluğu genişleyip güçlenmeye devam etmiştir. Bu dönemde devleti için gençlerin, yetişkinlerin eğitimi bir problem olmaktan çıkmış, esnafın kendisi tarafından halledilmiştir. XVI. yüzyılın sonlarından itibaren ticaret yollarındaki değişiklikler ve imparatorluğun iktisadi hayatındaki gerilemeler bu birliklerin çözülmesinde önemli rol oynamıştır. Ancak şurası da unutulmamalıdır ki, tarihte hiçbir müessese kendi içinde ve kendi unsurları ile hırpalanmadan sadece dıştan gelen tesirlerle yıkılmamıştır. Bir topluma millet olma hüviyetini kazandıran, o toplumun kendine has müesseseleridir [a.g.e., s.24]. 1.11.1.1. Çözülmede İç Etkenler Ahilik düzeninde en önemli iç etkenleri birçok araştırmacılar Kanuni’nin son yıllarından itibaren başlatmakta. Bazı yazarlar ise Fatih’e kadar uzatmaktadırlar. İstanbul fethedildikten sonra Fatih’in kilise mensuplarına tanıdığı aşırı yetkilerle sanat, edebiyat, musiki ve benzeri kültür yoluyla saraya giren sefahat başlangıcı üzerinde durmak isterler. Ancak bu dönem için kesin bir yargıya varmak derin bir araştırma konusu da olabilir. XVII. asrın başından itibaren ahilik duraklama, gerileme dönemine girmiştir. Bunun en büyük sebebi gayr-ı müslim tebanın çoğalmasında aranmalıdır. Bilindiği gibi ahi olabilmek için birinci şart müslüman olmaktı. Müslüman olmayanlar ahiliğe giremezdi. Osmanlı İmparatorluğunun gayr-ı müslimler üzerindeki egemenlik alanı büyüyüp genişledikçe sanat ve sanatkarlar çoğalıp, dalları arttıkça bu müslüman ve gayr-ı müslim ayırımı daha fazla sürdürülememiş, gayr-ı müslimlerin artması ile oranlı olarak türlü dinlerdeki kişiler arasında ortak çalışma zorunluluğu doğmuştur. XVII. asırdan itibaren ele geçen resmi belge kayıtlarında pekçok gayr-ı müslim adlarına tesadüf olunmaktadır [Bakır, 1991: 25]. Gayr-ı müslimlerin devreye girmesiyle ahilik kuralları zedelenmeye başlamıştır. Ahiliğin zedelenmesi daha sonra zayıflamasıyla lonca kurumlarının büyük ilgisi vardır. Loncalara üye olmak için müslüman olma şartı gerekmiyordu. Giderek artan gayr-ı müslim esnaf ve sanatkarlar için lonca düzeni daha elverişliydi [a.g.e., s.26]. Esnaf arasına katılmak suretiyle ahi birliklerinin içten çözülmesini hazırlayan ikinci grup ise, kendilerine esnaflık yapma hakkı verilen yeniçeriler ile çift bozarak şehre inen köylülerdi. Artık loncalaşmış olan ahi birlikleri, köyden şehre yapılan göçlere karşı çıkmıştır. Hükümetin de bunların çift bozan akçesi alarak bir çeşit ceza almasına rağmen, bu göçlere engel olamamıştır [a.g.e., s.26]. Bu arada yeniçerilik imparatorluğun kuruluş günlerini çok geride bırakmış, kazan kaldırma, ağalık ve efelik devri başlamıştır. Bir kısım yeniçeriler askerlik hizmetinin yanısıra, ticarete de el atmak istemişler, bunda da muvaffak olmuşlardır. Ahi geleneklerine göre çırak, kalfa, usta terfilerinden sonra herhangi bir meslek erbabı bu safhalardan sonra müstakilen bir dükkan sahibi olabilirdi. Dolayısıyla, bunlar işin ehli kimseler olmaktaydı. Halbuki yeniçerilerin zorbalıkla dükkan açması ve bazı kurallara uymaması ahilik ahlakını ve zaviyeleri geriletmiştir [a.g.e., s.27]. Esnaf arasına katılan bu grupların ahi birliklerinin çözülmesinde doğrudan ve dolaylı tesirleri olmuştur. Doğrudan tesirlerinin başında bu grupların bazı karlı alanlara bütünüyle hakim olmaları, buralarda ahlak kaidelerine uymayan bir üretim ve ticaret hayatı geliştirmeleri gelmektedir. Yeniçeri zorbalığı sayesinde bunlar sıkışırlarsa hemen silahla ortaya çıkmaktaydılar [a.g.e., s.27]. Birçok karlı iş alanlarını kaybeden ham madde zorluğu çeken, işe yarar çırak ve kalfaları yeniçeri esnafı arasına katılan bu zümreler yavaş yavaş geçimlerini bile temin edemez duruma gelince kendiliğinden geleneksel üretim yönteminin dışına çıkmışlardır. Böylece çözülme sonucu ahi birlikleri narh fiyatlarına ve standartlara uymamaya, müşterilerini birbirlerinden yalan yemin ve sahte teminatla ayartmaya, üretim ve ham maddede kısmaya, hileli tartmaya başlamışlardır. Bu yüzyılda esnafa yöneltilen eleştirilerden, üretimde ahi ahlak kaidelerine bağlı kalınmadığı anlaşılmaktadır. Şurasını da belirtelim ki, bütün bu güçlüklere rağmen ahlak normları dışına çıkan esnafın sayısının çok olduğu söylenemez. XVIII-XIX. yüzyılda batılılar tarafından söylenmiş sözler müslüman türk esnafının büyük bir bölümünün ahlak kaidelerine uyduğunu ortaya koymaktadır [a.g.e., s.28]. 1.11.1.2. Çözülmede Dış Etkenler Dış etkenlerden özellikle o çağlarda Avrupa’nın giriştiği çeşitli ve köklü kalkınma hamleleri önemli bir yer teşkil eder. XVI. yüzyılın başlarına kadar ortaçağ yaşantısından kurtulamayan Avrupa, bu tarihten itibaren yeniçağ ismini alan bir yaşantı dönemine giriyordu. Fikirde, sanatta, ekonomide, yaşamda gittikçe hızlanıp büyüyen bir hareket başlamıştı. Yeni ticaret yollarının açılması, doğunun zenginliklerinin artık Avrupa’da iyice tanınması ve benzeri olayları sonucu Avrupa’lı reform hareketlerine başlamış, Rönesans denilen bir hamle yapılmıştır [Bakır, 1991: 28]. Avrupa’nın sosyal ve ekonomik hayatındaki gelişmeler hızla devam ederken, XVI. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin iktisadi hayatına baktığımızda zengin bir ham madde alıcısı olan Avrupa ile çok bol ve hatta ucuz bir işlenmiş mal satıcısı olan Şarkın arasında bocalayan bir aracı olarak kaldığını görüyoruz. Bu yüzyılda Osmanlı Devletine dışarıdan giren malların büyük çoğunluğu Şarktan, bilhassa Hindistan’dan geliyordu. Buna mukabil bu ülkeye mal satılamadığından memleketin altın ve gümüşleri devamlı olarak Şark’a akmaktaydı [a.g.e., s.28]. Aynı dönemde batıdan satılmak üzere gelen sanayi eşyası yok denecek kadar azdı. Avrupa’lı tüccarlar Osmanlı limanlarına sürekli olarak hammadde, hayvanat (bilhassa koyun) ve hububat taşıyorlardı. Bursa’nın ipeklileri, kadifeli ve Ankara’nın sof kumaşları bütün Avrupa’da tanınmıştı. Tabii bunun karşılığında bütün batılı alıcılar Osmanlı ile alışverişlerinde memlekete altın ve gümüş getiriyorlardı. Fakat karşılığında götürdükleri maddeler çeşitli sıkıntılara sebep oluyor ve iç sanayi sarsılıyordu. Şarktan alınan mal karşılığı ödenen altın ve gümüş Avrupa’dan gelenden fazla olduğundan memlekette para darlığı artmaktaydı [a.g.e., s.29]. XV. yüzyılın sonlarına doğru Amerika’nın keşfi ve açık deniz ticaretinin gelişmesi sonucu, Avrupa’nın hammadde ve gıda ihtiyacı hızla artmaya başladı. Batılı tüccarlar kendi ayağında yerli esnafa nazaran daha yüksek fiyat vermeye başladılar. Bu şartlar da ahi birliklerini zora sokmuştur. Uygulanan sıkı narh sistemi ve kalite kontrolü sebebiyle esnaf artık mal üretemez hale geliyordu. Hatta ordunun ihtiyacı olan yelkenleri dahi hammadde sıkıntısından üretemeyecek hale gelmişti. Bunun üzerine hükümet tedbir olarak pamuk ipliği ve hububatı “memnu mal” ilan edip ihracatını yasakladı. Zamanla memnu mallar listesi uzamaya başladı. Ancak bunda da tam bir başarı sağlanamadı [a.g.e., s.29]. XVII. yüzyılın başlarından itibaren batılı tüccarlar bir yandan Osmanlılardan aldıkları hammaddeyle, Türk esnafından çok daha fazla para verirken, diğer yandan getirmiş oldukları mamulleri onlardan daha ucuza satıyorlardı. Osmanlı İmparatorluğu böylece batı için açık Pazar haline dönüşmesinden sonra artık önce teslimiyet, sonra çöküşe doğru yol almaya başladı [a.g.e., s.29]. Esnaflık müessesesinin duraklamasına ve güçsüzleşmesine yol açan bu sebeplere ilaveten, Osmanlı İmparatorluğunun yavaş yavaş büyümüş olan siyasal bunalımları da eklenince, devlet yönetiminde olduğu gibi, orta yapının yönetimi dahi yetersiz ellere geçmiş ahlak zayıflığı, üretim yetersizliği, yaban hayranlığı ve zorlamalar ortaya çıkmıştır. Esnaf bir taraftan geçim sıkıntısı çekerken, diğer taraftan mesleğin haysiyetini korumaya çalışıyordu. Ancak bütün esnafın böyle yaptığı da söylenemez. Bir grup esnaf birliğin koymuş olduğu kaideleri çiğneyerek, zengin olma hırsıyla çeşitli ahlak dışı yollara sapmaya başlamıştı. Ahiliğin koyduğu kurallara uymamak, hileli satmak ve eksik satmak, ahi ahlakına uymayan davranışlara rastlanabiliyor ve yolunu bulanlar zengin oluyorlardı [a.g.e., s.30]. Tanzimatta ve tanzimattan sonra alınmak istenen tedbirler dahi, vaktiyle bozulmuş olan sanat ve ticaret ahlakını düzeltebilecek yeterlilikte olmamıştır ve böylece ahiliğin özünü, kurallarını değişen ve gelişen iktidasi yapılara uyumlaştırmamak bu kurumu modern sanayiye ulaştıramamıştır [a.g.e., s.30]. Çözülme sonucu loncalaşan ahi birlikleri daha sonra gedikler haline dönüşmüştür. Resmi terim olarak gedik kelimesine ülkemizde 1727 yılından itibaren rastlanmaktadır [Ekinci, 1990: 55]. 2. AHİ BİRLİKLERİNDE MESLEKİ DAYANIŞMA VE FİNANSMAN ORGANLARI 2.1. Ahilik Teşkilatında Mesleki Dayanışmanın Mahiyeti Ve Özellikleri 2.1.1. Mesleki Dayanışma Aynı meslekten olan ya da meslek sahibi olanların sıkıntıya düştükleri zamanlarda birbirlerini koruyup gözetmeleri. 2.1.2. Ahilik Teşkilatında Mesleki Dayanışmanın Mahiyeti Ahilik teşkilatında meslek mensuplarının ya da meslekten emekli olmuş, yahut çalışırken sakatlamış, yahut mesleğinden emekli olmakla beraber işyerini kaybedip düşkün durumuna gelmiş olanların yaşamlarını onurlu bir şekilde sürdürebilmeleri için her esnaf teşkilatı bir finansman organı oluşturup onlara sosyal güvenlik sağlamıştır [Çağatay, 1989]. Ahi birliklerinin en önemli özelliklerinden biri de, ahilik düşüncesine uygun şekilde iktisadi hayatın düzenlenmesi için bir araç olarak kullanılmak üzere kurulan ve işletilen orta sandıklardır [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. Ahi teşkilatı faaliyetlerini sürdürebilmeleri ve sosyal dayanışmayı sağlayabilmeleri için ahilik düşüncesine uygun bazı müesseseler kurmuşlardır. Her ahi birliğinin orta sandığı, esnaf sandığı, esnaf kesesi veya esnaf sandığı vardı. Teşkilat bu yardım sandığı vasıtasıyla üyelerine sosyal güvenlik sağlar, onları tefecilerden korur ve hammadde temin ederdi [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. 2.2. Ahilik Sisteminde Bir Sosyal Güvenlik Kurumu Olarak Orta Sandığı Her ahi birliğinin bir orta sandığı vardı. Sandığın gelir ve giderleri belirli bir denetime tabi tutulurdu. Orta sandığı, birlik yönetim kuruluna bağlı ayrı bir şube olarak faaliyet gösterirdi. Sandığın kredisi olarak oluşturulan fon ile yardımlar için ayrılan paralar farklı hesaplarda toplanırdı [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. Orta sandığında biriken para ihtiyacı olan veya sanat ve ticaretini geliştirmek isteyen esnafa yüzde 1 nema ile verilirdi. Teberrulardan elde edilen gelir bir takım hayır işlerine sarfedilirdi. Sandık hesabına ramazan aylarında hatim indirtilir zerde ve pilav pişirtilerek ahaliye yedirilirdi. Buradan ölen fakir esnafın cenaze giderleri karşılanırdı. Buradan daha bir kısım sosyal faaliyetler gerçekleştirilirdi. Böylece orta sandığı bir bakıma işsizlik sigortası fonu gibi kullanılırdı [Yazıcı, 1994: 61]. Orta sandığının varlığı sayesinde meslek mensupları, hariciler ve yörede yardıma muhtaç diğer insanlar kendilerini sosyal güvence altında bilirler ve huzurlu bir hayat sürerlerdi. 2.2.1. Orta Sandığı’nın Gelirleri 1. Üyelerin aidatları. 2. Yamaklıktan çıraklığa, çıraklıktan kalfalığa ve kalfalıktan ustalığa yükselirken alınan bir nevi terfi harçları. 3. Teşkilata ait mülklerin gelirleri. 4. Askere alınan kalfa ve ustanın eşi ve çocukları için birlikçe toplanan yardımlar. 5. Çeşitli bağışlar, sandığın diğer gelir kaynaklarını teşkil ederdi [www.tesob.org.tr/ ahi.htm, 20 Kasım 2002]. 2.2.2. Orta Sandığı’nın Giderleri 1. Teşkilat için lüzumlu harcamalar Orta Sandığı’ndan yapılırdı. 2. Birliğe ait mülklerin tamir masrafları, çeşitli vergiler, görevlilerin maaşları, sosyal gayeli esnaf toplantılarının ücretleri sandıktan ödenirdi. 3. Esnaftan maddi durumu iyi olmayanlara, güçsüzlere, sakatlara ve hastalara bu sandıktan yardım yapılırdı. 4. Birlik üyelerinden ihtiyaç sahiplerine Orta Sandığı’ndan borç para verilirdi. 5. Esnafa lazım olan hammadde, teşkilat tarafından satın alınarak üyelere dağıtılırdı. 6. Satın alınan malın bedeli Orta Sandığı’ndan ödendikten sonra taksim işlemine başlanır ve malların bedeli esnaftan toplanırdı. 7. Ahi birliklerinin Orta Sandığı’ndan ihtiyaç sahibi (hariciler ve dahililer olarak adlandırılan üyelerine yardım yapılırdı. Haricileri temsil edenler emekliler, düşkünler ve fiilen çalışamayanlardı. Dahililer ise işyerlerinde fiili olarak çalışan çırak, kalfa ve ustalardan meydana gelirdi [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. 2.2.3. Altı Kese Ahi birliklerinin hazinesi demek olan orta sandığında altı kese bulunurdu. 1. Atlas kesede, sandığa ait her türlü yazışma evrakı saklanırdı. 2. Yeşil kesede, esnafa ait vakıf gelirleri, senetler ve mülklerin tapuları bulunurdu. 3. Kırmızı kesede, gelir getiren senetler ve evraklar saklanırdı. 4. Örme kesede, sandığın nakit paraları saklanırdı. 5. Ak kesede, her türlü giderlere ait senetler ve vesikalarla, geçmiş yıllara ait hesaplar muhafaza edilirdi. 6. Kara kesede, vadesinde tahsil edilmemiş alacaklara ait senetler ve bunlarla ilgili diğer evrak saklanırdı. Bu kese sandığın diğer keselerine göre, en az işlem gören bölümüydü. Çünkü esnaf borcuna sadıktı [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. Esnafın ya da aile fertlerinin yahut toplum içerisinde bazı kişilerin maddi desteğe ihtiyaç duymaları her zaman söz konusu olabilirdi. Böyle durumlarda Ahilikteki dayanışmanın en güzel bir örneği ve vasıtası olan orta sandığı devreye sokulurdu. Orta sandığı bir bakıma işsizlik sigortası fonu gibi kullanırdı [Yazıcı, 1994: 61] 2.2.4. Hariciler Fiilen çalışmayanlar; Bunlar, emekliler, düşkünler ve sakatlardır. 2.2.4.1. Emekliler Bunlar esnafın yaşlı üstatlarından olup dükkana gidip gelemeyenlerdir. Bunlardan sermayesi müsait olanlar, kalfaları eliyle yine dükkanlarını yönetirler. 2.2.4.2. Düşkünler Bunlar da esnafın üstatlarındadır. Kalfaları eliyle yürütülecek dükkanları da yoktur. Bunlardan yardıma muhtaç olanlara para, ekmek, kömür vb. yardımlar sandıktan verilir. 2.2.4.3. Sakatlar Esnafın hangi derecesinde olursa olsun her hangi bir arıza veya tedavisi kabil olmayan bir hastalığa uğrayanlardır. Bunlara esnaf sandığından yardım edildiği gibi, esnafın üstatları ve kalfaları tarafından da ayrıca yardım edilirdi. [Çağatay, 1989: 137] 2.3. Sosyal Güvenlik 2.3.1. Kavram Olarak Sosyal Güvenlik Sosyal güvenlik, bireylerin kendi iradeleri dışında tehlikeye uğramaları durumunda koruma garantisi veren bir sistem, örgütlenme, ihtiyaç, dayanışma ve devletin hizmet aracı olarak kabul edilebilir. Bazı ülkelerde diğer ülkelere göre daha geniş bir anlam ifade etmektedir. Günümüzde kabul edilen normlar açısından sosyal güvenlik, İLO’ya göre kamu programları aracılığı ile hastalık, analık, çalışma gücü kaybı, işsizlik, maluliyet, yaşlılık ve ölüm nedenleriyle kazancın önemli ölçüde azalması veya kesilmesi ile ortaya çıkan ekonomik ve sosyal tehlikelere karşı bireylerin koruma altına alınmasını, sağlım korumasını ve çocuklarla birlikte aile yaşamının desteklenmesini kapsamaktadır [Çelik, 2002: 7] Sosyal dayanışmanın ve karşılıklı yardımlaşmanın en somut uygulama alanı olan sosyal güvenliği bir toplumu oluşturan bütün fertlerin içlerinden kim muhtaç düşerse onu bu muhtaçlıktan kurtarmak için birlikte hareket etmeği kabul ettiği ortak bir davranışı ve somut uygulamalar şeklinde tanımlamak mümkündür. Bu tanımların kapsadığı unsurlar, sosyal dayanışma, muhtaçlık, kamu programları, zorunluluk ve buna katılma şeklinde sıralanabilir. Buna göre sosyal güvenliği, toplumu oluşturan bireylerin karşılaştıkları belirlenen tehlikelere karşı kamu programları aracılığı ile zorunluluk esasına dayalı bir katılım ve dayanışmayı ön gören bir şekilde örgütlenmesi olarak da tanımlayabiliriz [a.g.e., s.7] 2.3.2. Ahilik ve Sosyal Güvenlik Kuruluşlarımız Ahiliğin cömertlik gibi üstün bir vasfı içermesi çok yaygın ve üstün bir kurum haline gelmesine sebep olmuştur. Esnafın usta, kalfa ve çırak ilişkilerini de içine alması, ticaret ahlakını ve sosyal güvenlik vasfını ortaya çıkarmıştır. Dayanışma, mesleki dürüstlük yaptıkları işi özenle bitirmeleri, üretim, dağıtım, sistemini bir lonca sistemine bağlamaları Ahilik kurumunu günümüze bağlamıştır. Günümüz sosyal kurumlarını ele alırken tarihi süreçteki bu kurumu ele almamak bir eksiklik olur [Gülvahaboğlu, 1991: 286] Bilindiği gibi Selçuklularda Atabeglik eğitim işlerine üst düzeyde yön veren bir kurumdu. Atabeg denen tecrübeli, bilgili bilge kişiler, vezirleri, komutanları, şehzadeleri eğitirdi. Hem kurumsal hem de uygulamalı olarak eğitim işlerine bakarlardı. Ahilikte de bu anlamda muallim Ahi, pir denen eğiticiler vardı. Sosyal güvenlik sorunları yaşayarak öğretilirdi. Eğitimin amacı sosyal güvenliği sağlamaktı [a.g.e., s.286] Bugün sosyal devlet, sosyal adalet ilkeleri anayasamızda yerini bulmuştur. 2. madde “Türkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, milli dayanışma ve adalet anlayışı içinde insan haklarına saygılı, Atatürk milliyetçiliğine bağlı, başlangıçta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir.” demektedir. Bu belirleme sosyal devlet açısından Ahilikle uyuşmaktadır. Ahilik soysaldır, demokratiktir, milli dayanışmayı esas bilmiştir. Ahilik insan haklarına alabildiğine saygılıdır. Sömürücü değil, yaratıcı, yapıcı ve sosyal adaletçidir [a.g.e., s.287] Ahiliği anımsatan diğer bir sosyal güvenlik kurumu da modern anayasalarda yerini bulan iş yasalarında var olan sendikalardır. İş hukukudur. Anayasamızın “çalışma ile ilgili hükümler” kenar başlığı altında “çalışma hak ve ödevleri” Ahilik kurumunun çağrıştırdığı çok önemli kurumlardır [a.g.e., s.287] Anayasa mad. 49. “Çalışma her kesin hakkı ve ödevidir. Devlet çalışanların hayat seviyesini yükseltmek, çalışma hayatını yükseltmek için çalışanları korumak, çalışmayı desteklemek ve işsizliği önlemeye elverişli ekonomik bir ortam yaratmak için gerekli tedbirleri alır.” Devlet, işçi-işveren ilişkilerinde çalışma barışının sağlanmasını kolaylaştırıcı ve koruyucu tedbirler alır. 51. maddede sendika kurma hakkını düzenlemiştir. 52. madde ile sendika faaliyeti, 53. madde ile toplu iş sözleşmesini, grev-lokavtı, 54. madde ile de grev hakkının ve lokavtın kullanılmasını düzene koymuştur [a.g.e., s.288] Ücrette adalet sağlanmasını da 55. maddede şu şekilde düzenlemiştir: “Ücret emeğin karşılığıdır. Devlet çalışanların yaptıkları işe uygun, adaletli bir ücret elde etmeleri ve diğer sosyal yardımlardan yararlanmaları için gerekli tedbirleri alır. Asgari ücretin tespitinde ülkenin ekonomik ve sosyal durumu göz önünde bulundurulur.” [a.g.e., s.288] Ahilik kurumunun iş ve çalışma düzenine ait düzenlemeleri ile, örgüsüyle, dokusuyla anayasamızın sosyal güvenlik ve hukukuna dair düzenlemeleri arasında çok yakın benzerlikler vardır. Ahilik kurumunu iş ve çalışma alanında hatırlatan diğer bir yasa, 1475 sayılı ve 25.8.1971 tarihli iş kanunudur. İş yasası, sistematiği, içeriği, amacı itibariyle Ahilik kurumunu anımsatan çok önemli kaynaktır. Ahiliğin ilkeleriyle Türk iş hukuku düzenlemeleri çok yakın, benzer ilkeler içerir [a.g.e., s.288] - Aktin feshinde bildirim - Kıdem tazminatı - İşverenin sorumluluğu - İşçinin bildirimsiz fesih hakkı - Yeni iş arama hakkı - Çalışma belgesi - İşverenin ödeme sorumluluğu - İhbar tazminatı - Asgari ücret - Fazla çalışma ücreti - Yıllık ücretli izin - Sigorta primi - Çocukları çalıştırma yasağı ve benzeri hükümleriyle işçinin sosyal güvenliği amaçlamıştır. Bu bakımdan iş yasası, Türk tarihinin sendikal kesiti Ahilik kurumuna çağrışımlar yaptırır [a.g.e., s.289]. Ahilik kurumunu çağrıştıran diğer bir yasal düzenleme de Sosyal Sigortalar Yasasıdır. 506 sayılı Sosyal Sigortalar Yasası ile çeşitli sigorta konularına ilişkin yasalar bir araya getirilmiş, devletin ve sosyal sigortalar kurumunun parasal olanakları ile ölçülü biçimde sigorta yardımları artırılarak etkin hale getirilmiş, sosyal sigorta sistemimiz bütünleşerek daha rahat bir işlerlik kazanmıştır. -İş kazaları -Meslek hastalıkları -Hastalık -Analık -Sakatlık -Yaşlılık -Ölüm hallerinde, Sosyal Sigorta yardımlarının sağlanacağı belirtilmiştir. Sosyal Sigortalar Kurumu Genel Müdürlük, yönetim kurulu genel kurul organlarından oluşur ki, bu durum Ahilik kurumunun sistematiğini hatırlatır. Sosyal güvenlik açısından Ahilik sosyal sigortalara da kaynaklık teşkil eder [a.g.e., s.289-290] Kişiyi güvence altına alma, sosyal bakımdan koruma ilkesini ilk kez gerçekleştiren kurum Ahilik’tir. “Kişilere gelirleri ne olursa olsun belli sayıdaki tehlikeler karşısında güvence sağlama görevine sahip kurum veya kurumlar topluluğu” olarak tanımlanan “Sosyal Güvenlik” kavramı ancak XIX. Yüzyılın ilk yarısından sonra düşünce alanında oluşum evresini tamamlayan, toplumsal, insancıl bir düşünce biçiminde giderek güç kazanan ve toplumlarda yoksulluk ve sefaletin baş gösterdiği tarihlerden beri ihtiyaç duyulan ve git gide yoğunlaşan eski bir gereksinmenin çağımızdaki adıdır [a.g.e., s.290] Sosyal güvenliğin, sosyal bir hak olarak anayasamızda, ulusal ve uluslararası belgelerde yer alışı da oldukça yenidir. Bu hakkın niteliğini belirleyen en önemli uluslararası belge “İnsan hakları evrensel bildirisi”dir. Bu bildiride ; 1. Her şahsın gerek kendi gerekse ailesi için yiyecek, giyim, mesken, tıbbi bakım, gerekli sosyal hizmetler dahil olmak üzere sağlığı ve refahını temin edecek uygun bir hayat seviyesine ve işsizlik, hastalık, sakatlık, dulluk, ihtiyarlık ve geçim imkanlarından iradesi dışında mahrum bırakacak diğer hallerde güvenliğe hakkı vardır. 2. Analık ve çocukluk, özel ihtimam ve yardım görmek hakkına haizdir. Bütün çocuklar, evlilik içinde veya dışında doğsunlar aynı korumadan faydalanırlar. Denilerek, “sosyal güvenlik hakkı” kişilerin doğal hakları arasına katılmış ve bildirinin yayımından sonra düzenlenen anayasalarda benzer hükümlere yer verilmek suretiyle, devletler kendilerine özgü koşullar ve imkanlar ölçüsünde kişilere belirli tehlikeler (iskler) karşısında güvence sağlama görevini üstlenmişler [a.g.e., s.290]. 1960 devriminden sonra yeniden düzenlenmiş olan “Türkiye Cumhuriyeti Anayasası” da “her kes sosyal güvenlik hakkına sahiptir. Bu hakkı sağlamak için sosyal sigortalar ve sosyal yardım teşkilatı kurmak devletin ödevlerindendir.” ilkesini getirmek suretiyle, anılan hakka, anayasal bir hak niteliğini vermiş ve sağlam bir güvenceye bağlamıştır [a.g.e., s.291]. Sosyal güvenlik, günümüzde ulusal alanda toplumların son derece önemli gereksinmelerinden biridir. Bir hak olarak kapsam ve içeriği yönünden de gelişmiş, yaşam düzeyi yüksek olan ülkelerle gelişmiş ve ya az gelişmiş ülkeler arasında bir ayrıma yer verilmemesi gerekir. Kişilere belki riskler karşısında güvence sağlamak olarak sosyal güvenlik, bir üst kavram niteliğine sahiptir. Söz konusu güvenliğin sağlama araçlarından biri olan Sosyal Sigortalar, daha alt düzeyde yer alırlar. Örneğin, ülkemizde Emekli Sandığı, Sosyal Sigortalar Kurumu, Ordu Yardımlaşma Kurumu, Bağ-kur, Memurlar Yardımlaşma Kurumu, Bankaların sandık ve tesisleri topluca, sosyal güvenliği gerçekleştirmekle ödevli kurumlardır ve hep birlikte sosyal güvenlik kurumlarını oluştururlar. Sosyal Sigortalar ancak çalışanların bir kesiminin sosyal güvenliğini sağlama görevini üstlenmişlerdir [a.g.e., s.291]. Bir hak olarak her kesin sosyal güvenliğe kavuşturulması anayasa gereği ise de, ülkemiz olanaklarını dikkate alan anayasa koyucusu, getirdiği başka bir hükümle bu hakkın sağlanmasını ekonomik gelişme ve parasal kaynakların yeterliliği ölçüsünde sınırlandırmıştır. Bu nedenle 506 sayılı yasa, ancak; çalışanların bir kesiminin, iş kazası, meslek hatalıkları, hastalık, analık, malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları yardımlarından yararlanmalarını sağlayacak biçimde düzenlenmiştir [a.g.e., s.291]. Ahiliğin kaldırılmasıyla ortaya çıkan boşluğu bugün sosyal güvenlik kuruluşlarımızla beraber çeşitli meslek kuruluşları, sendikalar ve vakıflar doldurmaktadır [Solak, 1993: 53-54]. 2.4. Ahilik Sisteminde İş Güvencesi 2.4.1. Meslek Grubundaki İşsizlikte Bilindiği gibi işsizlik ya genel anlamda, yeni bütün iş kollarını kapsayabilir, ya da bir sektör bazında yani belirli işleri yapan veya yapmak isteyenler açısından söz konusudur. Loncaların işsizlik problemi karşısında tutumunu iyi değerlendirebilmek için bu iki noktayı ayrı-ayrı ele almak gerekir. Lonca sistemi üretim ve tüketimin ayarlanmasına yönelik bir ekonomik düzendir. Bunun için kalite, üretim miktarı, fiyatlar ve bizim için en önemlisi istihdam üzerinde bir denetim geliştirmesidir. Ahilik’te daha çok kazanmak için rekabet yapılmazdı. İdare muhtemel işsizlik ve iflaslardan çekinir, loncalar vasıtasıyla piyasalar sıkı kontrol altında tutulurdu. Loncalar öylesine istikrar ve güvence sağlayan meslek örgütleriydi. Ayrıca üyeleri arasında dayanışma sağlamaya da önem veriyorlardı. Loncalar dışarıdan gelebilecek rekabete karşı üyelerini korudukları gibi iç rekabete karşı da korurlardı. Böylece işsizliğe ve gelir kaybına karşı kalkan vazifesi görürlerdi [Yazıcı, 1994: 60-61]. Loncalar kendi bünyesindeki işsizliği gedik usulü ile önlerlerdi. Gedik usulünde her dükkan bir gedik kabul edilirdi. Bir çeşit kadro gibi. Esnaf istediği yerde dükkan açamaz, iş konumuna göre tezgah sayısını artıramazdı. Lonca üyeleri müteselsilen birbirine kefil olurlardı. O iş kolunda yeni bir dükkan ancak dükkan sahibi bir ustanın işi bırakması veya vefatıyla söz konusu olabilirdi. Bu takdirde boşalan gedik en büyük evladı yoksa, ya da o işi yapmıyorsa yetişmiş kalfasına devredilirdi. Esasen loncaya mensup bir usta, dilediği sayıda çırak çalıştırıp istediğini kalfa istediğini de terfi ettirerek usta yapamazdı. Gereği kadar ve belirli sayıda çırağı alıp, bunları bedelli usullere göre yetiştirdikten sonra bir üst kademeye yükseltebilirdi. Lüzum görüldüğünde devlet tarafından gedik sayısı artırılabilir, buna bağlı olarak esnafın çırak, kalfa, usta sayıları yükseltilebilirdi. Tabiatıyla bu durumda iş kolu çerçevesinde işsizlik problemi ortaya çıkmazdı. Dolayısıyla Loncalar mensuplarını işsiz bırakmadıklarından onların işsizlik sigortası diye bir sıkıntıları olmazdı. Bununla birlikte bizzat esnafın veya aile fertlerinin yahut toplum içerisinde bazı kişilerin maddi desteğe ihtiyaç duymaları durumunda orta sandıkları devreye sokulurdu [Yazıcı, 1994: 60-61] 2.5. Mesleki Dayanışmanın Bir Boyutu Olarak Ahi Birliklerinde Eğitim Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda ve gelişmesinde önemli rol oynayan ahiler, imalat ve ticarete verdikleri önemle ekonominin büyümesine, eğitime verdikleri önemle de ilmin gelişmesine büyük katkı sağladılar [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. Ahilik sisteminde eğitim, Farâbi, Kutadgu Bilig, İbn-i Sina, Fahreddin Râzî ve Ahi Evren çizgisinde gelişmiştir. Ahilik, tespit ettiği hedefe, sağlam bir teşkilatlanma modeli yanında köklü bir eğitim sistemiyle ulaşmaya çalışmıştır. Esnaf ve sanatkarlara işyerlerinde yamak, çırak, kalfa ve usta hiyerarşisine göre mesleğin incelikleri öğretilmiş, kabiliyetli çırak, kalfa ve ustaların elinden tutularak medreselerde eğitim görmeleri sağlanmış ve gerektiğinde kendilerine orta sandığından maddi destekte bulunulmuştur [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. Bir taraftan esnaf ve sanatkarlara işyerlerinde mesleklerinin incelikleri öğretilirken, diğer taraftan akşamları ahi zaviyelerinde ise toplum içindeki tutum ve davranışları hakkında bilgi verilirdi. Ahiler, eğitimi kişinin doğumuyla başlayan ve hayat boyunca devam eden bir süreç olarak görmüşlerdir. Ahi zaviyelerinde kırk yaşın üstündeki insanlara da okuma yazma öğretilmiştir. Hatta bunlar arasında Divan yazacak kadar olgunluğa erişenler dahi vardır. Böylece günümüzde “hayat boyu eğitim” şeklinde tanımlanan eğitim anlayışı yüzyıllar önce ahi birlikleri tarafından uygulanmıştır [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. 2.5.1. Ahilik’te Meslek Eğitimi Ahi birliklerinde meslek seçimine ve iş bölümüne önem verilirdi. Ahiler kabiliyetlerine uygun bir işte çalışırlar, ikinci bir iş peşinde koşmazlardı. Gençler yamaklık ve çıraklık aşamasında iken, bir kısım testlere tabi tutularak yetenekleri tesbit edilir, hangi meslekleri sevdikleri belirlenirdi. Gençlere kabiliyetleri ve ülke ihtiyaçları doğrultusunda gelecek vaad eden mesleklerde eğitim verilirdi. Meslek seçimi, rastlantıya veya bilimsel olmayan sistemlere bırakılmazdı. Ahi birliklerinde iş bölümü, ekonomik olduğu kadar, bir ahlak problemi olarak da ele alınmıştı. Herhangi bir işte karar kılmayarak sık sık iş ve meslek değiştirmek, ancak sebatsız ve istikrarsız bir ruh yapısına sahip olanların yapacağı davranış olarak kabul edilirdi. Böyle insanlar ise, ahi olabilecek ruh disiplinine sahip olarak kabul edilmezdi [Güllüllü, 1986: 83]. Her ahiye kendisine uygun bir sanat seçmek ve bu yolda sabırla olgunlaşmak emredilmekte, ahilik içinde iş bölümü bir ahlak problemi olarak ele alınmış oluyor. Ahilikte birden fazla işle uğraşmak hiçbir işle uğraşmamaktan farksızdır[a.g.e., s.83]. Ahi birliklerinde iş değiştirmeme ve tek bir işle uğraşma ilkesi, sanatkarların kendi mesleklerinde daha rahat ilerlemelerini de sağlamıştır. Başka bir iş yapma ihtimali bulunmadığından, sanatkarlar işlerinde yoğunlaşarak, bugün hayranlıkla seyrettiğimiz şaheserleri meydana getirmişlerdir [Göksu, 1986: 143]. Çırak, kalfa ve usta, ahi kuruluşunda bir arada ahenk içinde yaşamışlardır. Bütüncül, adil bir sistemde bugün de öyle yaşayabilirler. Ancak bu iddiayı inandırıcı bir şekilde ileri sürebilmek lazımdır. Mesela, işçi-işveren ilişkileri, günümüz ahiliği için herhalde mühim bir imtihan olacaktır [a.g.e., s.143]. 2.5.1.1. İşbaşında Eğitim İşyeri sahibi, aynı zamanda usta (öğretmen) olduğu için daha önce çalıştığı iş kolundan mesleğini öğrendiğine dair icazet (diploma) ve işyeri açma izni almış kimsedir. Bir gencin usta olabilmesi ve kendi işyerini açabilmesi için değişik öğrenim kademelerinden geçmesi gerekirdi. Herşeyden önce bir gencin ahi birliğine üye olabilmesi için mutlaka geçimini temin edebilecek bir iş veya sanatının olması aranırdı. Boş gezen, bir işi olmayanlar ahiliğe kabul edilmedikleri gibi, toplumda da itibar görmezlerdi. Mesleği olmayanlara kız bile verilmezdi. Bu sebeple gençlerin belirli bir eğitim almaları gerekliydi [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. Çırak olmak isteyen aday, öncelikle elinde ustalık belgesi sahibi bir ustaya yardımcı olarak verilir ve kendisine iki tane “yol kardeş” seçilirdi. “Yol kardeş”lik, gençlerin ömürleri boyunca sürerdi. Eğitim süresi içinde gençlerin ahilik kaidelerine bağlılıkları kontrol altına alınırdı. Gençler arasında ahilik prensiplerini ihmal edenler veya hatalı davranışta bulunanlar birbirlerinden sorumlu tutulurlardı [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. Çırak adayının işyerindeki tutum ve davranışı, becerisi göz önüne alınarak ve aynı işyerinde çıraklığa devam etmesine veya başka bir sanat dalında çıraklığa başlamasına karar verilirdi. Her halükarda bir işyerine çırak olarak girebilmek için, o iş kolunun ahi birliğinden izin alınması gerekliydi. Bir çırak veya kalfa ustasının izni olmadan dükkanı terk edip başka bir ustanın yanına gidemezdi. Çünkü başka usta bunu kabul etmezdi. Ustalar sanatın özelliğine göre sınırlı sayıda çırak çalıştırmaya mecburdular. Daha fazla çırak kabulü ve çalıştırılması birlikçe yasaklanmıştı. Aynı iş kolunda ihtiyaçtan fazla eleman yetiştirmenin doğuracağı problemlerin bilincindeydiler. Meslek çeşitleriyle, her meslekte çalışacak olanların sayısı o bölgenin ihtiyaçları gözönüne alınarak tesbit edilirdi [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. Bundan anlaşılıyor ki, esnaf sanatkarların bir taraftan işsiz kalmaması, diğer yandan da aşırı üretimin önlenmesi sağlanmıştır. Zaten usta ve kalfa için önemli olan, çıraklarını çok iyi yetiştirmekti. Gerek iş başındaki eğitimde gerekse zaviyedeki eğitimde aynı eğitim metodu uygulanırdı. Özellikle mesleki eğitimde çıraklığa alınan gence, bilgiler, maharetler, hünerler, en basitten zora doğru uzanan bir süreçte kazandırılmaya çalışılırdı [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. Ehliyet derecelerinin birinden diğerine geçiş törenlerle olurdu. Bu törenlerde derece değiştiren kimselere tuzlu su içirmek, peştamal kuşatmak adetti. Bu tür törenler, eğitici ve birleştirici fonksiyonuna inanıldığı için yüzyıllar boyu sürdürülmüştür. [Turan, 1996: 35]. 2.5.1.2. İş Dışında Eğitim İş dışındaki eğitim, genel eğitim özelliğinde olup, ferdi gelişmeye yöneliktir. Ahi zaviyelerinde öğretmen tarafından teşkilata yeni giren gençlere okuma yazma öğretilirdi. Gençlere ilk terbiye ve bilgiyi veren kişilere muallim denirdi. İlmi sahada söz sahibi müderris ve kadılara da ders verdirilirdi. Dini ve ilmi bilgiler yanında, türkçe konuşma, edebiyat dersleri okutulurdu. Örneğin, Divan edebiyatımızın büyük şairlerinden Bâki de bir saraç çırağı iken, bu tür bir eğitimden geçmiştir. Ahi zaviyelerindeki çırakların zaten mensup oldukları sanat dalı içerisinde tatbiki bilgileri de edinmiş olduklarından zaviyelerde fen ve sanat yerine cemiyet içinde yaşama kuralları, sosyal kaideleri öğretilirdi [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. Gençlerin yeteneklerini geliştirmek için eğitim programlarına, güzel yazma, musiki dersleri, davranış kaideleri, askeri bilgiler ve spor eğitimi dersleri konulmuştur. Zaviyelerde eski türk destanları, Kutadgu Bilig ve Ahi Evren’i kitapları yanında, fütüvvetname denilen ahiliğin ahlak nizamnamesi olarak bilinen kitaplar okutulurdu. Fütüvvet kitapları, bir bakımı islam tasavvufunun geliştirdiği kur’an ve hadislere dayanan güzel ahlak ve idealinin modelini belirleyen kitaplardı. Bu eserler yalnız gençlerin değil, toplumun tamamının uyulması istenen ahlaki kuralları içerirdi. Ahilikte eğitimin terbiye boyutu önemli bir yer işgal ederdi [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. 2.5.1.3. Sanat Eğitimi Ahilik sisteminde gençlere ahlak ve sanat eğitimi birlikte veriliyordu. Ahlaka ait usul ve erkan kuralları, eğitim müfredatına göre düzenlenirdi. Gençlere, yaşlılara ve öğrenim sürelerine göre verilecek bilgiler de programlanmıştı. Zamanı gelmedikçe ne sanata ne de ahlaki kurallara ait bilgiler verilmezdi. Ancak öğrenci olgunlaştıkça ve sanattaki yetenekleri arttıkça, bilgiler belirlenen ölçülerde arttırılırdı [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. Örneğin, Osmanlı Döneminde, çırakların okuma yazmayı öğrenmeleri için “Saraçhane” denilen yerde, ayrıca sabahları “Fatih Medresesi”nde okutulan derslerin, Saraçhane’de de okutulmasına önem verilirdi. Ahiliğin uygulandığı bir sanat dalı da nakışçılıktı. Anadolu Selçuklu Devleti zamanından beri görülen nakışhaneler, Osmanlı Devleti zamanında da gelişerek devam etmiştir. Bu atölyelerde hattatlar, nakkaşlar, kitap süsü, ülkede yapılan binaların tezyini (süsleme) gibi işlerin esaslarını hazırlardı. Bu nakışhanelerde yalnız kitap yazma, süsleme işleriyle uğraşılmazdı. Sarayların, silahların ve diğer eşyaların resimleri hazırlanırdı. Bu atölyeler adeta Tatbiki Güzel Sanatlar Akademisi’nin motif ve süsleme sanatını öğreten bir bölümü gibiydi. [www. esob. rg.tr/ hi.htm, 20 Kasım 2002]. Fatih devrinden kalma sanat eserlerinin birçoğunda yazı, tezhip, cilt, kısmen resim, çini, oyma kapı, fresk taşa ayrılmış süsler, kılıç ve miğfer gibi zamanın harp silahlarının üzerine yapılmış süs, resim ve nakış sanatının birçok özelliklerine rastlanmaktadır [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. Bu nakışhaneler sanat öğreten bir okul gibiydi. Burada baş usta “okul müdürü”, kalfalar ve çıraklar vardı. Çırak, ustanın tarifleriyle değil, onun nasıl çalıştığını görerek ve ona dikkat ederek sanatı öğrenirdi. Öğrenciler hep birlikte bir atölyede çalışırlar, herkes birbirine bakarak, görerek birşeyler öğrenirdi. İyi bilenler, yeni gelenlere bu hususta yardımcı olurdu [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. 2.5.1.4. Ahlak Eğitimi Ahi; kardeş, yaren, dost, yiğit anlamında kullanılır. Ahilik; birbirine saygı duyan, yardım eden, fakiri gözeten, yoksulu barındıran, ilmi ve çalışmayı ibadet sayan, din ve ahlak kurallarına sıkı sıkıya bağlı sanatkarların teşkilatı anlamına gelir. Ahilik çalışması, ibadet ve dürüstlüğü bir bütün olarak ele almış, ahlaka büyük önem vermiştir. Ahiliğe göre, güzel ahlakın olduğu yerde, kardeşlik, eşitlik, özgürlük, sevgi, hak ve adalet vardır [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. Ahi teşkilatında ahlaki eğitim, zaviyelerde verilirdi. Ahi zaviyelerinde verilen eğitim sadece gençlere yönelik olmayıp, her yaştan insanların iştirak edebileceği özellikteydi. Bu nezih mekanlarda öğretilen ahlak kuralları, daha sonra tüm toplumun ortak değerleri olarak hayata geçiriliyordu [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. 3. AHİLİKTE SOSYAL DAYANIŞMA 3.1. Sosyal Dayanışma Kavramı Ve İçeriği 3.1.1. Sosyal Dayanışma Bütün mana ve kapsamıyla sosyal dayanışma toplumdaki her ferdin, kendi üzerinde topluma karşı yerine getirilmesi gerekli olan bir takım vazife ve sosyal sorumlulukların bulunduğunu hissetmesi. 3.1.2. Sosyal Dayanışma İçin Gerekli Olan Şartlar Bir toplumda sosyal dayanışmanın oluşabilmesi için, öncelikle fertlerin diğerlerine karşı iyi niyet ve samimi bir hisle yaklaşabilmeleri gerekmektedir. Kısacası, sosyal dayanışma toplumda sosyal mesuliyeti ve kardeşliği teşvik eden sosyal ahlak esaslarının uygulanması ve işleyen bir sosyal düzenin varlığı ile mümkündür. Bu hususiyetler tam olarak olmadığı müddetçe toplumda fertler birbirlerine sevgi ve saygı duymazlar, sosyal barış temin edilemez ve büyük bir ihtimalle sosyal dayanışmanın yerine sosyal çatışma ve mücadele şekilleri ortaya çıkar. // Her kesin şahsiyeti bir hayat sürdürebilmesi için karşılıklı yardımlaşma şarttır. Özellikle sosyal haklarını koruyamayan, mücadele edemeyen yaşlı ve özürlü insanlarla dayanışma içinde bulunmak, bir insanlık vazifesidir. Ancak sağlıklı bir dayanışma, karşılıklı yardımlaşma biçiminde gerçekleşebilir [Seyyar, 2002: 491] 3.1.3. Ahilik’te Sosyal Dayanışma Ahiler, devrin elit tabakasından ve cemiyetin en iyi yetişmiş kişilerinden oluşmaktaydı. Davranışı, sanat anlayışı, milli ve manevi değerlere duyarlılığı ve dünya görüşü bakımından ahilerin hem devlet nazarındaki yerleri hem de halkın nazarındaki konumları çok farklıydı. Ahilik ekonomik faaliyette bulunmayı, iş ve çalışma hayatında dayanışma ve işbirliğini önemli bir değer olarak görmüş, iyi işler yapmayı, sahasında ilerlemeyi, toplumsal görev ve sorumluluğun icapları arasında saymıştır [www.tesob. org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. Bu özelliği ile ahiler kendi aralarında da büyük bir yardımlaşma ve dayanışma örneği sergiliyorlardı. İşbirliği ile esnaf sanatkarların sermaye açısından daha güçlü bir konuma gelmesi hedeflenerek maliyetlerin düşürülmesi, mal ve hizmet üretiminde kalite ve verimliliğin arttırılması sağlanıyordu [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. Ardından bütün dericileri ve diğer zanaatkarları içine alan devrin en büyük bir sanayi sitesini kurmuştur. Her sanat dalındaki birliklerin biraraya toplandığı bu siteler Anadolu’nun diğer şehirlerine de hızla yayılmıştır. Ahi Evren, sanayi sitelerini takiben aynı meslekte faaliyet gösteren esnaflardan meydana gelen çarşılar ve hanların kurulmasına öncülük etmiştir. Bütün bu uygulamalarda Ahi Evren, esnaf ve sanatkarların birlikte hareket ederek güç birliği yapmalarını sağlamıştır [www.tesob. org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. Çalışmayı bir ibadet olarak gören ahiler, gündüz ticaretle uğraşan esnaf ve zanaatkarların gece eğitim ve sohbetlerinin yapılacağı ahi zaviyeleri ve konuk evlerini kurmuşlardır [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. Ahi birlikleri Ortaçağ Avrupasındaki benzerlerinden farklı olarak, daha fazla kazanmak, spekülasyon, haksız rekabet yerine karşılıklı yardım ve sosyal dayanışma esaslarına bağlı kalmıştır. Ferdi teşebbüs, serbest kazanç, mesleki hürriyet, menfaat çatışması yerine bütün topluma hakim bir nizam ve sosyal adalet duygusu, din ve ahlak kaideleri üzerine kurulmuş, barışçı geleneklerle gelişen bir meslek mukaddesatı ve iş ahlakı ahi birliklerinin ahengini sağlamıştır [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. Ahilik teşkilatının kuruluş gayesini belirtirken bu kurumların Orta Asya’dan Anadolu’ya göç eden Türkler’e, özellikle esnaf ve sanatkara olan her yönüyle yardımcı olmak amacıyla kurulduğu bilinmektedir. Çok eskilerden beri Anadolu’da ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Türkler’le mezkur yerlerine her esnafın bir yardım sandığı vardı. Buna esnaf vakfı, esnaf sandığı ve daha önceleri esnaf kesesi derlerdi [www.tesob.org. tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. Kethüda, yiğitbaşı ile ihtiyarların gözetim ve sorumluluğu altında bulunan bu sandığı, sermayesi esnafın bağışları ile çıraklıktan kalfalığa ve kalfalıktan ustalığa yükselenler için ustaları tarafından verilen paralardan ve haftada ayda bir esnafın mali gücüne göre toplanan paralardan birikirdi [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. 1909 yılında yanan İstanbul’daki Uzun Çarşı esnafı, her yıl Ramazan ayında sandık hesabına Eyüp Camiinde hatim indirilir, pilav pişirilerek esnafa ve çevre halkına ikram edilirdi. Esnaftan hali vakti uygun olmayanlara, felakete uğrayanlara yardımda bulunulur, esnaftan vefat edenlerin yakınlarına her türlü yardım yapılırdı [www.tesob. org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. Ahi Baba vekilleri hem dini hem de mesleki lider konumunda olup, yalnız ustaların değil, kalfaların ve çırakların da haklarını korumak durumunda idiler. Genellikle keramet sahibi oldukları esnaf tarafından kabul edilen Ahi Baba vekillerinin bu münasebetleri en adilane şekilde düzenleyecekleri kanaati yaygındı. “Eti senin, kemiği benim” felsefesiyle ustanın yanına verilen çırak, çalışarak aynı ustanın yanında kalfa ve usta olurdu. Ustalar, yanlarında çalıştırdıkları insanların davranışlarından mesuldu. Bu sebeple bazı durumlarda çırakların işledikleri suçlardan dolayı ustalara ceza verildiğine rastlanmıştır. Çalışanların kötü huy ve hareketleri ile bunların haksızlığa uğramalarından yalnız ustalar değil, kademeli olarak bütün esnaf mesuldur. Bu anlayış çalışanların kontrol ve himayesinin yalnız ustalara değil, bütün esnafa ait olduğu kanaatini yaygınlaştırmış ve böylece müessir bir otokontrol sistemi kurulmuştur [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. Ahi birlikleri üyelerinin hayat anlayışı, tasavvufçularınkinden farklıydı. Yaşamak için yaşatmak gerektiğine inanılan ahilikte, her fert toplumun bir parçası olarak kabul edilir, ve bir insanın rahatsızlığının bütün toplumu kademeli olarak rahatsız edeceğine inanılır. Komşusu açken tok yatanın ağır bir dille suçlandığı bu düşünce sisteminde sosyal adalet ve dayanışmanın önemli bir yeri vardır [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. Ahi birliklerinde “can ve mal beraberliği” olarak ifade edilen dayanışma duygusu o kadar ileriye götürülmüştür ki, ahinin kazancının geçiminden arta kalanı bütünüyle fakirlere ve işsizlere yardımda bulunmaları ahlak kaidesi haline getirilmiştir [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. Ahi birlikleri dayanışma konusunda ahlak kaidelerine daima sadık kalmışlardır. Öyle ki, toplumdaki dayanışmayı bozacağı endişesiyle ayrı kazanç arzusu bile kesinlikle engellenmiştir. Sözkonusu engellemelerden dolayı, bu teşkilatta kazancın şahsiliği prensibine bile pek rastlanmaz. Teşkilat üyesi olan esnaf ve sanatkarların kazancı tümüyle kendine ait değildir. Bu kazanç, şahsi olmaktan çok, teşkilata ait genel sermayeyi meydana getirmektedir. Teşkilatın orta sandığında toplanan bu sermayeyle herkese dağıtılacak şekilde alet ve hammadde alınmakta, tezgahlar kurulmakta, bir yandan da ihtiyacı olanlara yardım edilmekteydi [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. 3.2. Osmanlı’dan Göktürkler’e Ahilik Temelli Sosyal Dayanışma Ve Sosyal Güvenlik Eski Çağlardan beri her toplumda dar gelirli, kazancı asgari tüketim harcamalarını karşılamakta yetersiz kalan, yaşlı, kimsesiz, bir kaza sonucu iş görebilme yeteneğini itirmiş veya doğal afet, savaş gibi dış etkenler nedeniyle muhtaç duruma düşmüş kişiler hep var olagelmiştir. Yine her toplum ahlaki, dini ve hukuki etkenlerle bu kişileri asgari geçim imkanlarına kavuşturucu, adaleti ve toplumsal barışı sağlayıcı önlemler almayı ihmal etmemiştir. İnsan olmanın toplum halinde yaşamanın ve toplumsal dayanışmanın bir gereği olarak insanlık tarihinin akışı içerisinde dünden bugüne alınan bu tür önlemleri, bireysel-kolektif yardımlar, sosyal sigortalar ve devletçe bakılma olarak adlandırmak mümkündür [www.yayim.meb.gov.tr/yayimlar/143/6.htm, 22 Mayıs 2003]. Türk toplumlarının hayatında gerek İslamiyet’i kabul öncesinde gerekse sonrasında sosyal yardım ve güvenlik önemli bir yer tutar. Nitekim konunun uzmanları Türkler’deki sosyal güvenlik uygulamalarını, Orta Asya dönemi, Anadolu Selçukları dönemi, Osmanlılar dönemi ve Cumhuriyet dönemi olarak ele alınır. Türk tarihinin ilk evreleri olan Orta Asya döneminde görülen sosyal yardım anlayışı diğer dönemlerde gelişerek ve zenginleşerek devrin ve toplumların şartlarına göre uygulamaya konur [www.yayim.meb.gov.tr/yayimlar/143/6.htm, 22 Mayıs 2003]. Göktürk İmparatorluğu’na ait Orhun abidelerindeki ifadeler Türk Hakanlarının toplumsal düzeydeki yardımlara verdikleri önemi açıkça göstermektedir. Orhun yazıtlarından ve Kutadgu Bilig’den edinilen bilgiye göre, halkı yoksulluktan kurtarmak, tebaayı aç ve çıplak bırakmamak Türk Hakanlarının başlıca görevlerindendi. [www. yayim.meb.gov.tr/yayimlar/143/6.htm, 22 Mayıs 2003]. Eski Türkler’in toplumsal hayatında önemli yeri olan bir diğer sosyal yardım anlayışı da vakıf kurumunda kendini göstermektedir. Sosyal yardım konusunda Selçuklu ve Osmanlı dönemine damgasını vuracak olan vakıflara, Uygur Türkleri büyük önem vermiştir. Türkler İslamiyet’ten çok önce iyilik, dayanışma ve yardım kurumu olan vakıf teşkilatına sahiptiler [www.yayim.meb.gov.tr/yayimlar/143/6.htm, 22 Mayıs 2003]. Türkler Müslüman olmadan önce gösterdikleri toplumsal yardımlaşma ve dayanışmayı İslamiyet’i kabulden sonra da fazlasıyla göstermişlerdir. Çünkü İslam, sosyal adaletin tahakkuku için birçok prensipler koymuş, zengine karşı fakiri korumuş, iktisadi ve sosyal hayat için çok adilane bir siyasetin sahibi olmuştur. İslam dini “insanların en hayırlısı, insanlara en çok faydalı olanıdır.” diyerek sosyal yardımlaşma, ibadet ruhu kazandırmıştır [www.yayim.meb.gov.tr/yayimlar/143/6.htm, 22 Mayıs 2003]. Anadolu Selçukluları döneminde, yeni sosyal, iktisadi hayat ve İslam dininin de etkisiyle sosyal yardımlaşma ve dayanışma da daha da zenginleşmiştir. Bilindiği üzere Anadolu Selçukluları’nda devlet, hanedan üyelerinin ortak malıdır. Toprak üzerinde kişisel mülkiyet yoktur, tımar sistemi yürürlüktedir. Tüm topraklar devlet mülkiyetine geçmiştir. Selçuklu ve Osmanlı toprak idaresi ve tarımsal ekonominin temelini oluşturan bu miri rejimi sayesinde yerli halkın topraklandırılması ve göçebelerin iskanı kolaylaşmış, tarımsal üretim emniyet altına alınmış ve Anadolu’nun Türkleşmesi de mümkün olmuştur. Bu sistem sayesinde Türkiye’de ve Osmanlı ülkelerinde sağlam ve uyumlu bir toplum düzeni kurulmuş, başka ülkelerde olduğu gibi bir toprak aristokrasisi ile topraksız veya esir köylü sınıflarının oluşmasına, toplumsal çatışmalara fırsat verilmemiş ve XIX. yüzyıla kadar bu temel noktalar varlığını sürdürebilmiştir [www.yayim.meb.gov.tr/yayimlar/143/6.htm, 22 Mayıs 2003]. Anadolu’nun İslam olan Türkler tarafından fethiyle bu geniş toprak parçasını Araplar’ın ticaret yaptıkları bölgeler arasına katmak Selçuklular’ın güttüğü iktisadi ve ticari siyaset olmuş, böylece Anadolu Selçuklular’ı döneminde ticari faaliyetler Anadolu’da oldukça yaygınlaşmıştır. II. Kılınç Arslan, I. Gıyaseddin Keyhusrev ve I. Alaattin Keykubatgibi bu devrin ileri görüşlü sultanları, bu şartların önemini kavrayarak iktisadi ve ticari faaliyetleri artırmak için türlü araçlara, birçok koruyucu ve teşvik edici önlemlere baş vurmuşlardır. Onlar fetihlerini, ticaret yollarını emniyet altında bulundurmak, iktisadi gayeleri ilk plana almak suretiyle yapmış oldukları gibi, ticari mübadeleleri kolaylaştırmak ve geliştirmek için belli yerlere büyük sermayeli tüccarlar yerleştirdiler. Onlara her türlü yardımda bulundular. Türkiye’ye gelen yabancı tüccarlara ayrıcalıklar verdiler. En az bir gümrük tarifesi uyguladılar, yollarda her hangi bir biçimde zarar gören, soyguna uğrayan veya malları denizde batan tüccarların mallarını devlet hazinesinden karşıladılar. Bu uygulamalar dünya ticareti tarihi için çok önemli olup, Selçuklu devletinin Ceneviz ve Venediklilerden önce sigorta kurumunu uyguladıklarının açık bir kanıtıdır [www.yayim.meb.gov.tr/yayimlar/143/6.htm, 22 Mayıs 2003]. Selçuklular döneminde yaygınlaşan ve gelişen ticaret hayatının ortaya çıkardığı araştırma konusuyla ilgili bir başka kurum ise kervansaraylardır. Kervanların konak yerlerinde yapılan kervansaraylar yolcuların her türlü ihtiyaçlarını temin etmekteydi. Yolcuların kervansaraylarda hayvanları ile birlikte üç gün parasız kalmak ve vakfiyelerindeki tarifeye göre yemek hakkı vardı. Yine Selçuklu Türkiye’si zihniyetine uygun olarak kervansaraylara gelen Müslüman, Hıristiyan, zengin, fakir, hür ve köle bütün konuklara aynı yemek verilmesi ve eşit davranılması vakıf kuralları arasındadır [www.yayim.meb.gov.tr/yayimlar/143/6.htm, 22 Mayıs 2003]. Büyük yollar üzerinde genellikle sultanlar ve devlet adamları tarafından yapılan, hepsi de vakıf olan kervansaraylar, içlerinde yatakhaneleri, aşhaneleri, erzak ambarları, ticari eşyayı koyacak depoları yolcuların hayvanlarını barındıracak ahırları, samanlıkları, yolcuların namaz kılmak için mescitleri, misafirlerin yıkanması için hamamları, şadırvanları, hastaneleri, hatta eczaneleri, ayakkabıcıları, nalbantları, gelir ve masrafları idare edecek divan (büro) ve memurları ile muazzam kuruluşlardı. Selçuklular’da kervansaraylardan başka, hepsi birer Sosyal Güvenlik Kurumu olarak görev yapan pek çok cami, medrese, zaviye ve hastane de bulunmaktaydı [www. yayim.meb.gov.tr/ yayimlar/143/6.htm, 22 Mayıs 2003]. Osmanlılar döneminde en önemli ve etkili meslek kuruluşu olarak Ahilik teşkilatını görmekteyiz. Ahilik Selçuklular döneminde ortaya çıkan ve zaman içinde Anadolu’ya yayılan, Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşmasında, Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşu ve gelişmesinde önemli katkılar sağlayan dini, ahlaki, siyasi, ekonomik, sosyal, kültürel ve eğitim amaçlı fonksiyonlar icra eden önemli bir kuruluştur [www.yayim.meb.gov.tr/yayimlar/143/6.htm, 22 Mayıs 2003]. Ahiler icra ettikleri fonksiyonlara göre bir yayılış tarzı göstererek şehirlerden kasabalara, köylere, hatta dağ başlarına kadar uzanmışlardır. Ahiler, hizmet edebilecekleri her yere zaviyeler kurup, teşkilatlarını en ücra köşelere kadar yaymışlardır. Ahilik Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşu tamamlandıktan ve devlet müesseseleri oluşturulduktan sonra bilhassa II. Murat ve Fatih dönemlerinden itibaren bazı fonksiyonlarını kısmen veya tamamen kaybederek bir esnaf teşkilatına dönüşmüş, geleneklerini ve eğitimini bu kesimde devam ettirmiştir. Böylece Ahilik, küçük esnaf, usta, kalfa ve çırakları içine alan, onların dayanışmaları kadar mesleklerini dürüstçe ve özenle yapmalarını, ayrıca eğitilmelerini amaçlayan bir lonca teşkilatı olarak yararlı hizmetler vermiştir [www.yayim.meb.gov.tr/yayimlar/143/6.htm, 22 Mayıs 2003]. 3.3. Ahilik’ten Kooperatifçiliğe Ahilik Türk tarihinde ilk kez hem kooperatifçilik ülküsünü yerleştirmiş, gerçekleştirmiş, hem de sendikacılık denilen dayanışma örgütünü kurmuştur. Demokrasinin bu önemli iktisadi boyutu ilk önce Anadolu’da ortaya çıkmıştır. Birlikte üretimin, birlikte tüketimin örneği olan kooperatifte de öyle, Ahi ocakları, Ahi zaviyeleri, Ahi tekkeleri birer iş ve üretim ocağıydı. Kooperatifçilik daha çok günümüzde yaygın hale gelmiştir. Yüzyılımızda bir ihtiyaç olan bu dayanışma kurumunun kökleri Ahilik’tedir [Gülvahaboğlu, 1991: 302]. 3.4. Sosyal Dayanışma Açısından Anadolu Kadınlar Birliği (Bacıyan-I Rum) “Bacıyan-ı Rum” Anadolu Kadınlar Birliği anlamına gelir. “Bacı” kelimesi, abla kız kardeş anlamına gelmektedir. “Bacı” kelimesi, günümüzde Anadolu’nun birçok şehrinde yaygın olarak kullanılmaktadır. “Rum” kelimesi ise, Anadolu anlamını ifade eder [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. İlme, sanata ve ahlaka son derece önem verilen ahilikte kadının da sosyal ve ekonomik hayatta önemli bir yeri vardır. Kadınların teşkilatlanıp gelişmesi için Ahi Evren’in eşi Fatma Bacı, dünyanın ilk kadın teşkilatı olan “Bacıyan-ı Rum” teşkilatını, yani Anadolu Kadınlar Birliği’ni kurmuştur. Örneğin, Kayseri’deki ahiler tarafından kurulan sanayi sitesinde hanımlara mahsus çalışma yerleri de bulunurdu. Bacıyan-ı Rum teşkilatına mensup hanımlar, bu sanayi sitesinde el sanatlarına ve mesleklerini icra ediyorlardı. Kadınlar daha çok çadırcılık, keçecilik, nakışçılık, örgücülük, kilim ve halı dokumacılığı, ipek ve pamuk ipliği üretimini gerçekleştirmişlerdir. Çalışan kadınlar, gerek mesleki ve teknik konularda gerekse ahlaki konulardaki çağın gerektirdiği eğitim ihtiyacını “Bacıyan-ı Rum” teşkilatında karşılıyorlardı [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. Birçok batılı araştırmacı, tarihin o döneminde Anadolu’daki kadınların biraraya gelerek bugünkü anlamda bir sivil toplum örgütü kurmalarını hayretle karşılamışlardır. Alman araştırmacı Franz Taeshner de bunlardan biridir. Franz Taeshner, ahilik teşkilatı ile aynı dönemde kurulan bu teşkilatın varlığına inanamaz. Çünkü o çağlarda Türk kadınının böyle bir sivil toplum örgütünü kuracak kadar bilinçlendiğine akıl erdiremez [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. En eski Osmanlı Devleti tarih yazarı Aşık Paşa Zade, Anadolu’da kurulan ahilik teşkilatı (Ahiyan-ı Rum) yanında, bir diğer sosyal zümre olan Bacıyan-ı Rum (Anadolu Kadınlar Birliği)’dan bahseder [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. Bacıyan-ı Rum teşkilatı, Anadolu kadınlarını gerektiğinde düşmanlara karşı vatan savunmasında eşlerinin yanında mücadele etmesi ve gerektiğinde de kültürde, sanatta, edebiyatta, sosyal ve ekonomik alanlarda kalkınıp gelişmesini sağlamak için teşkilatlandırmıştır. Anadolu Kadınlar Birliği, kadınlar arasındaki yardımseverliğin, konukseverliğin, doğruluk ve merhametliliğin gelişmesine katkı sağladığı gibi, Türk dilinin, Türk kültürünün ve islam anlayışının kadınlar arasında yayılmasını hızlandırmıştır [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. Anadolu Kadınlar Birliği, ahilerin kadınlar kolu olarak yetim ve kimsesiz genç kızları himayesine almış, onların eğitimlerinden, ev bark sahibi olmalarından sorumlu olmuşlardır. Bunun dışında kimsesiz ihtiyar kadınların bakımı, genç kızların evlendirilmesi gibi birtakım sosyal hizmetlerde bulundular, maddi sıkıntı içinde olanlara yardım elini uzatmışlardır [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. Sosyal, ekonomik, kültürel ve ahlaki ilkeleriyle ahilik kültürü, fertlerin hak ve özgürlüklerine ayrıca önem vermektedir. Ahilik teşkilatının erkek üyelerine “eline, beline, diline sahip ol” yani “hırsızlık etme, başkasının namusuna göz dikme, başkası hakkında kötü konuşma” prensibi benimsetilip yaygınlaştırılırken, şüphesiz işbirliği yaptıkları Anadolu kadınları, o günkü adıyla Bacıyan-ı Rum teşkilatı aracılığıyla da hanımlara “eşine, işine ve aşına dikkat et!” yani “eşine yardım et, onu evine bağla, işine geçimine dikkat et!” prensipleri benimsetiliyordu [www.tesob.org.tr/ahi.htm, 20 Kasım 2002]. 3.5. Sosyal Dayanışma Açısından Ahi Zaviyeleri Ahiler çok cömerttiler. Bu cömertliği misafiri ağırlamak ve konaklamak için birbirleriyle çekişecek kadar ileri götürmüşlerdi [Gölpınarlı, 1949; 87]. Ahiler, eğitim ve öğretim kurumlarının yetersizliği karşısında, yalnız birlik ve yürütme kurumlarını kurmaya çalışmışlar, onun için olanca çabalarını zanaatlarda çalışanları ahi zaviyelerine bağlamaya, tüzüklerinde yazılı olan birçok sanat kolu dışındaki bütün sanatkar gençleri elde etmeye çalışmışlardır [Çağatay, 1989: 121]. Çıraklar zaten bağlı oldukları zanaatlar içinde pratik bilgi kazanmış olduklarından, zaviyelerde onlara zanaat ve teknik adına bir şey gösterilmez, yalnız ahlak ve toplantı yöntemleri öğretilirdi [a.g.e., s.121]. Ahi zaviyelerinde yamak ve çıraklardan başka “öğretmenler”, “müderrisler”, “kadılar, hatipler, vaizler ve emirler”, sözün kısası büyükler ve fazıllar, yani erdemli kişiler de bulunurdu. Ahiliğe girme koşuluna, en iyi ahlak teşkil ettiği için ahiliğe girenler temiz, başkalarının iyiliğini isteyen kişiler, bunları yönetenler ise ayrıca zengin kişilerdi [a.g.e., s.121]. İbn-i Battuta’nın verdiği bilgilere göre, ahilerin, zaviyeleri, vakıf hanları, tarlaları, hamamları, imaretleri, dükkanları ve camileri vardı. Ahi zaviyeleri bir merkezde toplanmamıştır. Başka başka illerde, kasabalarda ve köylerde bulunurdu. Bu zaviyeleri ahi başkanları yaptırır, gücüne göre halı, kilim, keçe vb. yaygılarla döşer, kandiller asardı. Karayollarının gelişip, taşıma araçlarının artmasına, yani 1940’lara dek Anadolu kasaba ve köylerinin pek çoğunda bu konuk odaları vardı ki, bunlar herhalde ahilerin yerleştirdiği bir geleneğin sürdürülmesiydi [a.g.e., s.121-122]. Ahi zaviyelerinin üyeleri, gündüz işlerinde, zanaatlarında çalışıp para kazanır, kazançlarının bir parçasını ikindiden sonra başkana getirirlerdi. Bu paralarla meyve, yemek ve zaviyelerin başka tüketim gereçleri satın alınırdı. Ahi zaviyelerine bir konuk geldiğinde ahiler toplanır, birlikte yemek yerler ve oynarlardı. Akşamları çalgı çalıp, oyun oynayan ahilerin muhakkak başka bir zanaatları vardı. Zaviye başkanı, yönetim başına seçimle gelirdi. Başkanın buyruklarına kesin olarak uyulurdu [a.g.e., s.122]. Başkanlar, devlet otoritesinin bulunmadığı yerlerde yönetimi ele alırlardı. Bu nedenle buyrukları ve yasakları ve ata binişleri hükümdarlara benzerdi [a.g.e., s.122]. Ahilerin kılık kıyafetleri de incelemeye değer, ahi örgütü ve üyelerinin yaşama anlayışı tasavvufçuların anlayışından çok değişik idi. Tasavvuf ehli dünya dışında yaşamak istedikleri halde, ahiler toplum içinde ve hayatın akışına uyarak yaşarlardı. Bu tür anlayış doğal olarak ahi giysilerinde de kendini göstermiştir. Örneğin, kendini tasavvufa verenlerin hırka giymelerine karşılık, ahiler şalvar giyerler, şed yani peştamal kuşanırlardı [a.g.e., s.123]. Ahilerde sarı ve kırmızı renk beğenilmezdi. Gök, ak, kara ve yeşil renkler ahiler katında beğenilen renklerdi. Yeşil renk ahilerden müderris, kadı ve hükümdar sınıfına özgüydü. Ak renk ahilerin kalem erbabına, hafızlarına özgüydü. Kara renk, daha ahilik mertebesine yetişmemiş bulunanlara, yani yiğitlere özgüydü [a.g.e., s.123]. Ahi zaviyelerinde Türkçe Fütüvvetname, Kur’an, yemek pişirme, oyun oynama, çalgı çalma, şarkı söyleme, tarih önemli kişilerin hayat öyküleri, tasavvuf, türkçe, arapça, farsça ve edebiyat öğretilirdi. Yani ahi zaviyeleri bir okul gibiydi. Bu özellikleri ile bir medreseden çok farklıydı ahi zaviyesi. Medresede türkü okumak belki de edep dışı bir davranış sayılabilirken, ahi zaviyelerinde bunun eğitimi verilebilmekteydi. Bu da ahinin kendine olan güvenini, kişiliğini geliştirmekte ve parlak bir ahlak örneği ortaya çıkmaktaydı [a.g.e., s.123]. 3.6. İbn-İ Batuta’nın Ahilerin Sosyal Dayanışması Hakkında Verdiği Bilgiler Alanya’ya gelişimizin ikinci günü sırtına eski bir giysi, başına keçeden bir klensuve (külah) giymiş birisi gelip, beni ve arkadaşlarımı ziyafete davet etti. Tercümana, bu adam fakirdir, ziyafet çekmeye gücü yetmez, kendisini rahatsız etmeyelim, dedim. Tercüman gülümseyerek, bu ahilerin başkanı ve ayakkabı dikicisidir. Çok cömert ve konuksever bir kişi olup, 200 kadar meslektaşı kendisini başkan seçtiklerinden, ziyafet ve toplantılar için bir zaviye yaptırmıştır. Bunlar, gündüz kazandıklarını gece sarfederler, dedi. Akşam üstü bu kişi gene geldi. Zaviyelerine gittik. Nefis Anadolu halılarıyla döşenmiş Irak camından birçok avizeyle süslenmişti. Konuk odasında beş tane, üç ayaklı büyük bir bakır kandil vardı. Bu kandile erimiş iç yağı doldurulur. Yanında da bakırdan yapılmış güzel yedek yağ kapları vardı. Buraya fitili kesmek için bir de makas konmuş. Bu kandile bakan kişiye “Çerağcı” denir. Orada bir sıra halinde dizilmiş gençler vardı. Her birinin belindeki kemere bir metreden uzun bir kılıç asılı. Bunların sırtlarındaki kabadan elbise, ayaklarında mes vardı. Başlarında softan yapılmış ak klensuve (yani tepesi sivri keçe külah) ve bu klensuvenin tepesinde 75 cm kadar uzunlukta ve 5 cm genişliğinde bir tayleson (sarığın sarkan kısmı) var. Bunlar toplandıklarında herbiri klensuvesini çıkarıp önüne koyar. Başında görünüşü çok güzel başka bir klensuve kalır [Çağatay, 1989: 94-95]. Toplantı yerlerinin ortasında konuklar için bir peyke vardır. Toplantı yerlerine girince birçok yemek, meyve ve tatlı getirip, yemekten sonra şarkı ve oyuna başladılar. İbn-i Battuta Denizli’de kendilerine konuk olduğu ahilerin yemekten sonra kur’an okuduklarını, ondan sonra sema ve raksa başladıklarını söylüyor [a.g.e., s.95]. Bir kış günü şiddetli soğuk ve karlı bir havada türlü zahmetlerle Bolu’ya varmışlar. Her uğradığı yerde yaptığı gibi burada da bir ahi zaviyesini sormuş, her bir köşesinde gürül gürül ocak yanan sımsıcak bir ahi zaviyesine girmişler. Bütün ahi zaviyelerinde olduğu gibi burada da candan ve içten bir ilgi ile karşılanmışlar. O kadar zahmet ve meşakkatlerden sonra böylesine konforlu ve sıcak yere gelmekten öyle sevinmiş ki, İbn-i Battuta sevinç ve takdirini şöyle dile getiriyor: “Zaviyeye girdiğimizde külhan gibi ateş yanıyordu. Elbiselerimi değiştirerek ateşte ısındım. Ahi, yemek ve bir sürü meyve getirdi. Bütün duaları kabul edici ulu Tanrı, eli, gönlü ve sofrası açık olan yabancılara karşı şefkat ve mürüvvetleri son derece çok olan konuklarına lütufla muamele ederek sevgi gösteren ve ikram hususunda re’fet âtıfen ibraz eden şu ahileri hayır ile mükafatlandırsın. Bunların zaviyesine varan bir yabancı, en çok sevdiği yakınlarından birinin yanına gelmiş gibi olur.” diyor [a.g.e., s.95]. Anadolu’da ve öteki bölgelerde kurulmuş olan ahi örgütü ve zaviyeleri İbn-i Battuta’nın da dediği gibi köylere dek yayılmıştı. İbn-i Battuta bunlardan birini Kastamonu çevresindeki bir köy ahi zaviyesini bunun ne kadar zengin bir vakfı bulunduğunu şöyle anlatıyor: “Kastamonu’dan yola çıkarak bu çevre köylerinin birinde bu bölgede gördüğüm zaviyelerin en güzellerinden biri olan büyük bir zaviyeye indik. Bunu Fahrettin adında ulu bir emir yaptırmış. Bu kişi bu yapı ile içinde oturacağı yoksullar hakkında bakım ve denetleme işine oğlunu görevlendirmiş ve köyün gelirini bu zaviyeye vakfetmiş. Zaviyenin karşısında bir hamam yaptırmış, gelip geçenler hiç para ödemeden yıkanırlar. Köyde bir de çarşı kurdurup gelirini camiye vakfetmiş. MekkeMedine ya da Şam, Mısır, Irakeyn, Horasan ve benzeri yerlerden gelecek her yoksul için zaviyelerin evkafından bir kat elbise ile geldiği gün yüz dirhem (o zamanki para birimlerinden) ayrılırken 300 dirhem ve kaldığı günlerde geçimi için ekmek, et, yağ ile pirinç pilavı ve tatlılar ve Anadolu halkından her fakire 100 dirhem ile üç gün ziyafet tayin etmiş [a.g.e., s.96]. Bu zaviyeden ayrılarak ikinci gece çevresinde başka yapı ve oturan kimse bulunmayan yüksek dağ üzerinde bulunan bir zaviyeye indik ki, Kastamonu ahalisinden ve ahilerden Nizamüddin adındaki bir kişi yaptırıp vakfetmiş olduğu, bir köyün geliri buraya gelip gidene sarf olunur.” [a.g.e., s.96]. Gene oralarda bulunduğu günlerden bir gün gittiği ücra bir zaviyeyi anlatıyor: “Sinop limanı yakınında İzzettin Ahi Çelebi’nin zaviyesine indik. Buradan Septe’deki liman gibi denizin içine girmiş bir dağa çıkılır. Bu dağ çok sarptır ve tepesine çıkmak mümkün değildir. 0rada 11 köy olup, müslümanların yönetiminde bulunan rum kâfirleri ile meskundur. Dağın eteğinde bulunan zaviyede, gelip gidenlere yemek verilir.” [a.g.e., s.96]. Sinop’tan Kırım Hanlığı’na geçen İbn-i Battuta, oralarda da Anadolu’daki ahi zaviyelerinin mevcut olduğunu Kete limanına vardığında “Şeyh-i Zade-i Horasan-i” adında birinin zaviyesine indiğini kaydediyor. Ayrıca buradaki başka zaviyelerden de söz ediyor [a.g.e., s.96]. 3.7. Ahi Teşkilatının İmece Ve Yaren Kuruluşu Halinde Köylere Yayılması Bazı Fütüvvetnamelerde, yani bir adayın ahiliğe girmesi veya sanatkarların bir kademeden bir kademeye yükselmesi gibi törenlerin Cuma günleri yapılan oturumlarda gerçekleştirildiğini kaydetmektedirler. İbn-i Battuta ise XIV. yüzyıl başlarında Anadolu’yu gezdiği ve 27 şehir ve kasabayı gördüğü sıralarda bu teşkilata dahil genç sanatkarların, zaviyelerinde her akşam toplandıklarını, birlikte yemek yediklerini söylüyor. Bu durum bize, Anadolu köylerindeki konuk odalarında uygulanan durumu hatırlatıyor. Ahilikten kalma kurul kalıntılarından olduklarında şüphe olmayan bu odalarda konuk ağırlama işini gerçekten İbn-i Battuta’nın tasvir ettiği gibi olurdu. Bütün komşular konukla birlikte yerler, böyle uzak yerlerden ya da komşu ülkelerden bir konuk geldimi, hem bir yabancıyı görmek hem de radyo, gazete, telgraf ve telefon gibi haberleşme araçlarının bulunmadığı o devirlerde konuğun geldiği yerler hakkında bilgi edinmek maksadı ve merakıyla bütün komşular kendi gücünce yemekler getirip konukla birlikte yerlerdi [Çağatay, 1989: 141]. Yerli konuk geldiğinde oda sahibi tarafından ağırlanırdı. İbn-i Battuta’nın tasvirini bu açıdan değerlendirmek gerekir. “Doğduğum köyde dedemin de odası vardı. Odanın geleneği bu dediğim gibiydi.” Son zamanlarda sürüp gelmiş olan Çankırı ahi geleneğine göre toplantılar haftada iki gece yapılırmış. Cuma günleri yemekli, Salı günleri yapılan da kahve ve şerbet ikramıyla yapılırmış [a.g.e., s.141]. Kanaatimize göre, Türkler Orta Asya’dan Anadolu’ya kadar yaptıkları uzun yolculuk sırasında konuk odası ihtiyacını tesbit edip, geçtikleri yerlerde bu eksiği görmüşlerdir. Zira kendi yolculukları sırasında böyle bir imkan sunulmuş olsa ne kadar makbule geçerdi. Bu yüzden daha sonra bu adet yaygınlaşınca kolayca bütün köyler sahip çıkmıştır [a.g.e., s.141]. Şehir ve kasabalarda günlük geçim ve yaşam çabaları arasında tüccar ve sanatkarların, hele evlilerinin her gece zaviyede toplanmaları herhalde daha zor olur. Fakat köylerde ekin ve kış hazırlıkları tamamlandıktan sonra yapılacak pek bir iş kalmadığı kış aylarında yol ve taşıma araçlarının ilkel bulunduğu, başka yerlerle ilişkilerin kesik olduğu, vakit geçirecek başka uğraşların bulunmadığı çevrelerde, genç ve yaşlı erkekler için her gece yaran odalarına devam etmek mümkün, eğlenceli ve dinlendirici bir uğraş olabilmekteydi. Hatta buralarda çevre sorunları çözümlenmekte, sorunlara köy ve toplum menfaatine ortak çareler bulunmaktaydı [a.g.e., s.141-142]. Çok eski zamanlara nazaran bugün bile, büyük bir değişiklik görülmeyen birçok Anadolu köyleri arasında bu tür toplantıları hala sürdürenler vardır. Köy kahveleri açıldıkça yüzyıllar boyu ahlaki ve sosyal bir görev yapmış olan bu kurum da kendiliğinden ortadan kalkmıştır. Bugün köy kahvelerine televizyonların girmesi, birçok sosyal etkinliği alıp götürmüş, insanların vakitlerinin önemli bir kısmını da işgal eder olmuştur [a.g.e., s.142]. İbn-i Battuta’nın övgüyle bahsettiği, mükemmelliğini anlata anlata bitiremediği ahi zaviyeleri bir çok köyde konuk odası olarak işlev görmekteydi. Türkiye’nin 40.000 köyünden en az yarısında bu konuk odaları vardı. 1940’lı yıllara kadar, kim olursa olsun bu odalara gelen konuklar yedirilir, içirilir, yatırılır, kış aylarında sobası ya da ocağı yakılırdı. Şimdi yolların taşıma araçlarının gelişmesi ve ekonomik düşünce ve ölçülerinin değişmesi ile bu odalar eski önemini ve fonksiyonlarını yitirmişlerdir [a.g.e., s.142]. 3.7.1. Sosyal Dayanışma Açısından Yaren Odaları Ahiler yalnız şehir ve kasabalardaki esnaf ve sanatkarları eğitip yetiştirmekle kalmamış, Anadolu’nun en ücra köşelerine kadar uzanmıştır. Anadolu köylerinin pek çoğunda 40- 50 yıl öncesine kadar “Yaren Odası”, “Köy Odası”, “Misafir Odası” adı altında misafirhaneler vardı[www.tesob.org.tr/ahi/htm, 20 Kasım 2002]. İbn-i Battuta’nın övgüyle bahsettiği, mükemmelliğini anlata anlata bitiremediği ahi zaviyeleri birçok köyde “konuk odası” olarak görev yapıyordu. Konuk odalarının her türlü ihtiyacı ekonomik durumu iyi olan aileler tarafından gönüllü olarak karşılanırdı. Köye gelen misafirlerin yeme içme, konaklama vb. her türlü hizmetleri buralarda ücretsiz olarak karşılanırdı [www.tesob.org.tr/ahi/htm, 20 Kasım 2002]. Ulaşım ve haberleşme imkanlarının son derece kısıtlı olduğu dönemlerde mesleği gereği seyahat etmek durumunda olanlar için bu odaların önemi son derece büyüktü. Yaren odalarının bunların dışında pekçok görevleri vardı. Yaren odaları da, tıpkı ahi zaviyeleri gibi eğitimin gelişmesine ve insanlar arasında yardımlaşma ve dayanışma duygusunun yerleşmesine önemli katkılar sağlamıştır [www.tesob.org.tr/ahi/htm, 20 Kasım 2002]. Yaren odalarında özellikle uzun kış gecelerinde yapılan toplantılarda, köyün ve köylünün konuşulduğu gibi dini ve milli kitaplar okunur, mesleki ve ahlaki konuda sohbetler edilirdi. Okula gidecek öğrencinin, askere gidecek gencin, evlenecek kişinin sıkıntıları burada masaya yatırılır ve çözülürdü [www.tesob.org.tr/ahi/htm, 20 Kasım 2002]. Yaren odalarının yönetimi, yaranların en yaşlılarından ve herkes tarafından sevilip saygı duyulan “yaren başı” adı verilen kişiler tarafından sağlanırdı. Her yaren odasında yaren başına vekalet edecek bir de “Oda başı” bulunurdu. Gerek yaren başı gerekse oda başı seçimle işbaşına gelirdi [www.tesob.org.tr/ahi/htm, 20 Kasım 2002]. Bir yaren toplantısı öncesinde ev sahibinin karısı üç gün üç gece yemek hazırlar. Yorgunluk ve telaştan bulaşık suyu ile tatlı şerbetini birbirine karıştırır. Ve tatlının üzerine şerbet yerine bulaşık suyunu döker. Toplantıda, sıra tatlı yemeye geldiğinde ilk lokmada büyük yaren başı durumu farkeder. Kimseye belli etmeden ev sahibini su doldurmak üzere çeşmeye gönderir. O gittikten sonra tatlıyı yememelerini, mendillerine sarıp ceplerine koymayı öğütler. Yarenler öğüdü tutarlar. Az sonra evin sahibi sudan gelip içeri girdiğinde büyük yaren başı kendisine tatlı bırakmayarak şaka yaptıklarını söyler. Yarenler dağılmak üzere dışarı çıktıklarında, büyük yaren başı tatlıları çöpe attırır. Ertesi sabah ev sahibinin karısı bulaşıkları yıkamaya hazırlandığı sırada tatlının şerbetini fark eder. Yaptığı yanlışlığı anlar, boynundaki altınları çıkarıp kocasına uzatır ve “Aman bey! ben bir hata yaptım. Cezamız neyse çekelim, yareni tekrar davet edelim.” der. Bunun üzerine bir gece önceki evini açan yarenleri topluca bulabileceği yaren kahvesine gider, içeride yaren olmayanlar da vardır. Büyük yaren başına yüksek sesle ve açıkça karısının yaptığı hatayı anlatır. Cezalarını çekmeye hazır olduklarını söyler. Bu konuşmaya büyük yaren başı çok öfkelenir ve “biz bu kadar kişi bu sırrı sakladık, kimseye bir şey söylemedik, sen kendi sırrını bile saklayamadın. Yaren sırrını hiç saklayamazsın, yakın şunun çırasını” der [Er, 1998: 84]. İbn-i Battuta ahileri tanıtıp, toplumla ilgili misyonlarını izah ederken “Bunlar Anadolu’ya yerleşmiş bulunan Türkmenlerin yaşadıkları her yerde, şehir, kasaba ve köylerde bulunmaktadırlar. Memleketlerine gelen yabancıları karşılama, onlarla ilgilenme, yiyeceklerini, içeceklerini, yatacaklarını sağlama, ihtiyaçlarını giderme, onları uğursuz ve edepsizlerin ellerinden kurtarma, şu veya bu sebeple bu yaramazlara katılanları yeryüzünden temizleme gibi konularda bunların eş ve örneklerine dünyanın hiçbir yerinde rastlamak mümkün değildir” der [www.tesob.org.tr/ahi/htm, 20 Kasım 2002]. 3.7.1.1. Bir Örnek Olarak Alanya’nın Çıplaklı Köyü, Kadıyakası Yaylasında Konuk Ve Yaren Odası Kadıyakası Yaylası; şimdi kasaba olan Alanya’nın Çıplaklı köyünün 70-80 km. uzağında Toroslar’ın arkasında, ormanlık yamaçların eteğinde bir mahalledir. Bir başka ilçe olan Gündoğmuş’un bazı köyleri ile Alanya’nın bir başka mahallesi ile komşudur. Burada mahallenin toprak damlı camiine bitişik olarak yapılmış olan oda ya da köy odası diye tabir edilen, ancak konuk odası ve yaren odasının işlevini gören yine toprak damlı iki katlı bir oda vardı. Alt katta konukların hayvanlarının barınacağı yerle birlikte küçük bir samanlık vardı. Oda içerisi tahta döşemeli, konukların eşyalarını koymaları için oyma bölümler, kilerinde odun ve su testisi, yüklüğünde üç beş kişilik yatak mevcuttu. Odaya tahta merdivenle çıkılır, içerisinde büyükçebir ocaklığı vardı. Önünde bir çardak vardı. Bu odanın ihtiyaçlarını, burayı yaptırmış olan Molla namı şöhreti ile anılan Hasan Tokaç temin ederdi. Bir misafir geldiği zaman, varsa hayvanları yerleştirilip, yemleri verilir, odada odun yoksa temin edilir ve ocak yakılır. Konukların da yemeleri için yeteri kadar yemek Molla Hasan tarafından, çocuklarının da yardımıyla getirilir. Çoğu zaman konuklarla birlikte yemek yenirdi. Bazen diğer komşulardan da yemek geldiği görülürdü. Yemekten sonra çay ya da kahve orada bulunan, önceden hazırlanmış malzeme ile yapılır ve konuklarla birlikte içilirdi. Mevcut yataklar konuklara yetmezse, misafirlerden birkaçı ya eve götürülür ya da ilave yatak getirilirdi. Daha eskiden bu odayı yaptıran bir parça araziyi de odanın ihtiyaçları için vakfetmişlerdir. Odanın hayat boyu sahipliğini yapıp, ihtiyaçlarını karşılayan Molla Hasan bir ahi gibiydi. Herşeyden önce ahiler gibi meslek sahibiydi. Ancak ahiler gibi bir tek mesleği yok, birkaç işi birden yapmaktaydı. Çünkü burada insanların azlığı ve her mesleği yapan birisi olmadığından, o, bütün iş ve meslek dallarını kendi çabalarıyla doldurmaya çalışmıştı. O, hem marangoz, hem değirmenci, hem nalbant, hem demirci, hem bakkal, hem de kendi imalatı kerpetenlerle diş çeken bir diş hekimiydi. Çünkü dişi ağrıyan birisi ulaşım imkanlarının çok zor olduğu o dönemde (1975’e kadar) 80 km. uzaklıkta bulunan Alanya’ya gidemezdi. Konuk odasında yılda bir defa güz aylarında gelen kalaycı (20-25 gün kalıp, yaylaya çıkan göçebelerin de kaplarını kalaylardı) Ermenek, Taşkent, Hadim, Sarıveliler ya da Gündoğmuş ve Alanya’dan gelen çeşitli satıcılar, canlı hayvan alım satımına gelen celepler ya da başka amaçlarla gelen konuklar kalmaktaydı. Mahalle için alınacak kararlar burada toplanılarak alınırdı. Köyün baltalık ya da hayvanların otlattıkları meralara komşu köylerden bir tecavüz olduğunda ne yapılacağına burada toplanılarak karar verilirdi. Mahalle çok kalabalık olmadığından bir tek oda vardır ve her yaştakiler burada toplanmaktaydı. Kış günlerinde burada çeşitli kitaplar okunurdu. Bazen bir hoca bulunup her yaştakilere namaz sureleri öğretilirdi. Burada, yaşlıların öncülüğünde, yaşlılarla birlikte gençler de hocanın önünde oturup sureleri ezberlemişlerdir. Bazen de oturup sohbetler edilir, gündüzleri yapılan avlarda neler olduğu ballandıra ballandıra anlatılırdı. Burada, konuk odasının bütün ihtiyaçlarını Molla Hasan çevreden hiçbir yönlendirme ve destek almadan temin ederken, konuk odasına bitişik olan camiin ramazan ve Cuma günlerinde imamlık işlerini de yine hiçbir maddi destek almadan yazın yarım saat, kışın kar ve çamurda bir saat süren yoldan gelerek yüz yıl gibi bir süre bir başka aile, ayakkabı dikicisi olan İmamlı ailesi fahri olarak yerine getirmiştir. Cuma günü namazdan çıkılıp, biraz sohbet ve kaynaşmadan sonra başta Molla Hasan’ın evi olmak üzere çevre köylerden gelenler de gruplar halinde evlerde yemekler yenilirdi. Bu gelenek, kısmen de olsa hala sürmektedir. Ulaşım ve haberleşmenin az olduğu 1970’lere kadar, konuk odasına bir misafir geldi mi, hem hoş geldin deyip karşılamak, hem de konuğun geldiği başka yerlerden haber almak için köyün diğer sakinleri de birer ikişer odaya gelirler, herkes yaşına ve köydeki statüsüne göre odanın bir yerine otururlar, yaşlılar ocağa daha yakın, gençler biraz daha geride olmak üzere sohbetler edilir, yanlarında getirdikleri çerezleri hep birlikte yerlerdi. Haberleşmenin ve ulaşımın geliştiği, televizyonun her eve girdiği günümüzde bu tür faaliyetler kendiliğinden ortadan kalkmıştır. Şimdi gelen misafirler evlere götürülmektedir. O zaman da evlere misafir kabul edilir. Belki daha iyi mihmandarlık edilirdi ama köy odasının fonksiyonları olan kaynaşma, dayanışma, bilgilenme vb. fonksiyonları yerine getirilsin diye misafirler odada ağırlanmaktaydı. Hem de misafir açısından bir ailenin evinde olmak ağır bir yük olup, hareketlerini kısıtlayabilirdi. Ama köy odasını tamamen kendi evi gibi kullanmaktaydı. 3.7.2. Bir Yaren Odasının Kuruluşu Ürünler hasat edilip, harmanlar kaldırıldıktan, bağlar bostanlar bozulduktan, güz ekinleri ekildikten, kışlık unlar öğütülüp odun-kömür depo edildikten sonra köyde hemen hemen yapılacak pek bir iş kalmamıştır. Kasım sıralarında yarenlerin odalara toplanma faaliyetleri başlar. Eskilerin Kasım dedikleri, köy faaliyet için önemli bir dönüm noktasıdır. Kasım günleri ve hızır günleri yılı ikiye böler ve 180’er gündür. Kasım, Kasım ayının 8’inde, Hızır günleri 6 Mayıs’ta başlar. Kasım gününde koçlar sürüye katılır ve büyük çiftçilerin yanına uşak duran hizmetkarların süresi Kasım’dan Kasım’a hesaplanırdı [Çağatay, 1989: 145]. Yarenler 20-30, 30-40, 40 ve daha yukarı yaşta bulunan köy erkekleri grup grup yarenler arasına kimleri alacakları hususunda teşebbüslere başlarlardı. Her odanın eski yarenlerinden birkaç kişi kendi aralarında konuşurlar, eğer eski yaren başını gene seçmek istiyorlarsa, ona başvurup “yarenleri topla” derler. Toplanılacak gün kararlaştırılarak yarenin öteki üyelerine ve yeni katılacaklara haber verilir [a.g.e., s.145]. Eğer eski yaren başını seçmek istemiyorlarsa daha oda toplantıları başlamadan yaren başı yapmak istedikleri başka birisine başvururlar. Bu kişi teklifi kabul ederse yareni toplar, etmezse aynı teşebbüsle bir başkasını bulurlar [a.g.e., s.145]. “Yaren başı, ‘Ahilerin Ahi Babası” durumunda ve oda yarenlerinin yaşlıcası, herkesçe sevilip sayılanı, yol yöntem bilenidir. Kararlaştırılan günde, daha önceki yıllarda toplandıkları odalarda birikirler. Bu toplantıda bir de “Oda başı” -ki, bu aşağı yukarı ahilerdeki Nakip karşılığıdır- seçilir. Bu kişi, odanın genel işleri, düzeni, oda gereklerini nöbetle temin etme gibi sorumlulukları vardır [a.g.e., s.145]. Bu yaren odaları çoğunlukla ya boş sahipsiz bir arsaya, yarenler tarafından yeniden ve bunların ortak malı olmak üzere yapılır ve zamanla genelleşmiş ve anonimleşmiş bir duruma gelir. Yahut da eski bir ev, boş bir oda bu iş için kullanılır [a.g.e., s.145]. Yerden zemin üzerinde tek katlı ve taşla örülmüş geri tarafında genişçe bir yerden yüksek bir peyke kısmı bulunur ki, bunun üzerinde de ayrı ayrı bir grup oturup sohbet edebilir. O da şömine biçiminde geniş ocaklıdır. Altlarına hasır ve onun da üstüne keçe veya kıldan örülmüş haba serilir. Bunlar 40-50 kişi olabilecek, ortasında milli oyunlar oynanabilecek genişliktedirler [a.g.e., s.146]. Yaşlılar çoğunlukla konuk odalarında toplanırlar. Konuk odaları genellikle iki katlıdır. Alt kısmında odun kileri, konuğun binek hayvanı için ahır ve küçük bir samanlığı vardır [a.g.e., s.146]. 3.7.2.1. Odanın İç Düzeni ve Gelenekleri Yarenler, kendilerinden her birine “efrad” derler. Her gün “yaren başı” ve “Oda başı” dışında efradtan bir kişi sıra ile “yaren odası”nın bütün ihtiyaçlarını temin etmek zorundadır. Onlar bu işe “keşik yakmak” derler. Keşik, yani sıra kendisine gelen bir önceki gece dağılınmadan odanın anahtarını ve demirbaş eşyasını teslim alır [Çağatay,1989: 146]. Keşik yakacağı gün, daha gün batmadan odaya gelir. Hasırları, keçeleri, habaları silker. Her tarafı tertemiz süpürür, ocağın küllerini temizler, çalı ve odun koyarak yakmaya hazır duruma getirir. Gece geç vakte kadar yetecek şekilde odun temin eder. Lambanın fitilini keser, şişesini temizler, gazını koyar. Testilere su doldurur, kapıyı kilitleyip gider. Evinde işlerini bitirip yemeğini yedikten sonra gene herkesten önce, akşam ezanından biraz sonra gelip odayı açar. Lambayı ve ocağı yakar. Saat altı buçuk yediye doğru karanlık iyice çöktükten sonra gelmeye başlayan efradı ayakta karşılar ve buyurun der [a.g.e., s.146]. Herkes yaş ve seviye derecesine göre ve sırasına göre yerlerine oturur. Ocağın sağındaki ve solundaki minderlere efrattan kimse oturamaz. Sağ minder, Şeyh veya Ahi makamında olan “Büyükbaş Ağa” denen “Yaren başı”nın, sol minder Nakip makamında olan “Küçükbaş Ağa” dedikleri “Oda başı”nındır. Bunlar gelmese dahi yerlerine kimse oturamaz, boş kalır [a.g.e., s.146]. Yaren başı veya odabaşı geldiğinde bütün efrat kendilerini ayağa kalkarak karşılarlar. Başka köyden ya da memleketten yahut da aynı köydeki başka yaren odasının yarenleri veya konukları da bütün yaren efradı ayağa kalkmak suretiyle karşılanır. Odanın eski üyelerinden olmayıp da yeniden girmek isteyenlerin durumları incelenir ve alınıp alınmayacakları kararlaştırılır. Böyle bir başvuru durumunda yaren başı “bir düşünelim, sana bir iki günde cevap veririz” der ve konu bir gece yarenler arasında açılıp konuşulur. Bu konuşma sırasında başvuran adayın terbiyesi ve ahlaki durumu odaya katılmak istemesinde özel bir amacın olup olmadığı tartışılır. Bazen böyle bir kişi yıllardan beri hiçbir odaya dahil değilken, oğlu veya kızı evleneceği zaman düğünde yarenin yardımını temin amacıyla odaya kaydolmak ister. Yarenler kendi aralarında üyelerden birinin ya da onun yakın akrabasının düğününde çok yardım ederler. Öyle ki, düğün sahibi düğünün yükünü hiç hissetmez. Tabii bu yorucu bir iştir. Bu maksatla girip bir iki ay sonra yapılacak düğünün yükünü üzerlerine almak istemezler. Eğer girmek isteyenin bu gibi bir art niyeti yoksa ve ahlaklı bir kimseyse alınmasına karar verilir. Aday kişi ahlaken mazbut olmaz ya da yukarıdaki gibi gizli bir maksadı bulunursa alınamayacağı münasip bir dille kendisine bildirilir [a.g.e., s.147]. Odanın düzeninin, güveninin sağlanmasında yaren başı, o gelmediği zaman da oda başı sorumludur. Odada uygunsuz davranışlar, küfür, içki, kumar katiyyen yasaktır. Oda nizamına ve edebe aykırı davranışlar, yaren başının verdiği kararla cezalandırılır. Bu ceza suçun niteliği ve derecesine göre, oda başı tarafından ayaklarına değnek vurulmak, soğukta ve odanın dışında üzerine soğuk su dökülmek, yarenlerin hepsi için evinden bakkaldan yemiş getirmek veya yemek ziyafeti verilmek suretiyle yerine getirilir [a.g.e., s.147]. Yaren efradı, oda dışında da ve herkese karşı iyi davranmaya ve yardımda bulunmaya, kötü durumlardan sakınmaya mecburdur. Kötü davranışı görülen, duyulanlar yaren başına şikayet edilirler. Hakkında şikayet olanın duruşması, bir adalet mahkemesindekine benzer. Şikayette bulunacak kişi, odada şapkasını çıkarıp ortaya gelir ve yaren başına doğru dönerek “Filancadan şikayetçiyim” der. Şikayet edilen de ortaya çağrılır, şikayet edenin yanına sol tarafına oturur, şikayet dinlenir, kabahatli sükunetle dinledikten sonra söz kendisine verilir. Serbestçe savunmasını yapar. Haklı ise tanık gösterir. Yaren başı iki tarafı ve tanıkları dinledikten sonra ahilerdeki “makamı insat” duruşması gibi karar verir [a.g.e., s.147-148]. Taraflardan biri verilen karara itiraz ederse, dava bir üst odaya, yani yaşlıların odasına havale edilir. O, oda yaren başının ve oda başının vereceği karar kesindir, buna itiraz edilmez. Bu ceza çoğu kez yarene ziyafet vermek şeklinde olur. Cezalandırılan gereğini yerine getirmezse odadan atılır ve kendini bir daha hiçbir oda almaz. Bu durumda da köylü arasındaki itibarı sarsılır. Yaşlıların odasında köyün tarla, ev, miras gibi anlaşmazlıklar mahkemeye gitmeden burada halledilirdi [a.g.e., s.148]. Yaren efradından biri, meşru sayılabilecek mazeretin haber vermeden üst üste üç günden fazla odaya gelmezse, odadan ellerinde, içerisinde küllü su bulunan bir kap verilen üç kişilik bir topluluk, evine hasta görmeye (ziyarete) gönderilir. Bunlar “yaren başının selamı var, hasta görmeye geldik” derler. Gerçekten hasta olduğu veya gelmesine mazereti olduğu görülürse geri dönülür. Mazereti yoksa gelmesi söylenip gidilir. O da mendiline yeterince yemiş doldurup odaya gelir ve verilecek cezayı kabul eder [a.g.e., s.148]. Yaren efradından hiç kimse kahveye veya tek başına olarak başka odaya oturmak veya ziyaret etmek maksadıyla gidemez. Ancak bir oda çalgılı ve yemekli bir eğlence tertip eder ve başka odayı davet ederse veya bir oda öteki odayı ziyarete karar verir ve bu kararlarını birkaç gün önce haber vermiş olursa topluca gidilir. Bu tür ziyaretler çoğu kez, aile veya kişiler arasındaki anlaşmazlığı, küskünlüğü ortadan kaldırmak için yapılır. Sırf ziyaret için de gidilir. Aynı seviyedeki ya da arada az yaş farkı bulunan odaların birbirlerine toplu ziyaretleri vardır. Fakat küçüklerin odasını büyükler, büyüklerin odasını küçükler ziyaret edemezler [a.g.e., s.148]. Yaşlıların odasında keşik, ortak ziyafet, devam mecburiyeti ve başka kurallara uyma konusu öteki odalarla aynı olmakla birlikte, yaşlılar odasında milli oyun oynanmaz, Muhammediye, Ahmediye, Sirretün Nebi, Battal Gazi menkıbeleri gibi dini ve hamasi kitaplar okunur [a.g.e., s.148]. Gençlerin yaren odalarında günlük işler, tarımla, köy sorunları ile ilgili konular, genel havadisler görüşülür. Bağlama çalınır, türkü söylenir, milli ve mahalli oyunlar oynanır, masal anlatılır, bilmece sorulur. Yüzük, tura ve benzeri oyunlarla eğlenilir. Gece saat ona onbire doğru isteyenler birer ikişer kalkıp evlerine dağılırlar. Odayı çok erken terk edenlerle de alay edilir [a.g.e., s.149]. Bazen birkaç arkadaş gündüzden söyleşirler, en son kalırlar. Herkes gittikten sonra gündüzden tedarik ettikleri et, kuş, tavuk veya balık pişirir, yanına helva kararlar veya pestil denilen koyu ve lezzetli bir tür pekmez koyarlar ve birlikte yerler. Akşamdan beri gürül gürül yanan odunların kızıl kor haline gelmiş sıcaklığı ile ısınmış odanın hoş havasında sabahın erken saatlerine dek oturup sohbet ederler. Buna “kül eşmek” denir [a.g.e., s.149]. Bu tür ayrıcalık yani yarenin hepsini kapsamayan küçük toplantılar serbesttir. Bütün yarene haber verilmedi diye ceza verilmez. Bundan başka bir de bütün yarenin toplu olarak kuş, tavşan, balık avına gidip elde ettikleri avlarla veya aralarında para toplamak suretiyle “arap çorbası”, “arap aşı” denilen çok acı özel yemekler de yaparak birlikte yerler ki, buna kendileri “ferfane” derler. Doğrusu “harifane” yani esnafın ortaklaşa yedikleri yemek değildir [a.g.e., s.149]. Yaren odası toplantıları genel olarak Mayıs başlarına, yani Hıdır gününe (Hıdrellez: 6 Mayıs) dek sürer. Yarenler Hıdrellez günü oda oda mesire yerlerine giderler. Aralarında topladıkları paralarla, kesip yemek üzere hayvan satın alırlar. Pirinç pilavı ve un helvası pişirip, et kavurarak yerler içerler akşama dek eğlenip köye dönerler. Bu ortak eğlence ve ziyafetten sonra o yılki yaren odası faaliyeti sona erer, çünkü tarım işleri başlamıştır. Akşama dek tarlada ovada çalışan gece odaya devam edemez [a.g.e., s.149]. 3.7.3. Yarenlerin Köyde İşbirliği ve Dayanışması Yarenler, yukarıda bahsettiğimiz faaliyetlerin dışında uzun kış gecelerinde oturarak günlerini geçirmezlerdi. Onların en önemli ve seve seve yaptıkları işlerden biri de köyde gerekli sosyal yardım ve dayanışmayı sağlamaktı. Bunlar; 1950’li yıllarda gelen tazyikli sudan önce bütün köy birkaç kuyudan aldıkları sudan yararlanırdı ki, bu kuyuların zaman zaman temizlenmesi gerekirdi. Bunu yarenler yapardı. Bundan başka doğal afetlerde yardım etmek, yoksul ve kimsesizlere her türlü yardımı yaparlardı. Bu işler, falan işi filan oda yarenleri yapmış diye köy halkı tarafından övülerek söylenirdi. Onların yardımı ve dayanışma örneklerinden bazıları şöyle [Çağatay, 1989: 149]. 3.7.3.1. Düğünlerde Hazırlık Hizmetleri Yaren efradından biri veya onun yakın akrabalarından biri evlenirse, düğünün bütün hizmetlerini yarenler yapar. Birçok köyde 1950’li yıllara kadar yürütülen geleneğe göre, bazen birkaç gün devam eden düğünlerde, düğün süresince misafirlere yemek verildiğinden, onların pişirilmesi için yüklerle oduna ihtiyaç vardı. İşte bu odunun, her yaren birer ikişer at veya eşekle topluca dağa giderek bir seferde getirip düğün evinin avlusuna istif ederler ki, buna “imece” denir. Yarenlerin bu iş için topluca dağa gidip ve gelişlerinde görülmeye değer törenler olurdu. Hayvanlara renkli boncuklardan gerdanlıklar, çanlar takılır, türküler söylenirdi [Çağatay, 1989: 150]. Davetlilere verilen yemeklerde, sofraların kurulması, kaldırılması, ekmek, su, yemek dağıtılması, davetlilerin oturduğu odaların temizliği, yemekten önce ve sonra konukların ellerini yıkatmak için leğen, ılık su doldurulmuş ibrik getirmek, ellerine su dökmek, havlu tutmak, geceleri oyunlar oynatmak, türlü eğlenceler tertip edilmek üzere güveyinin evine yakın bir meydanın, çıralarla gazla karılmış kül topakları veya gaza bulanmış bezlerle meşale yakılması suretiyle aydınlatılması, burada oyunlar düzenlenmesi, oturulacak yerlere hasır ve keçe, kilim serilmesi, düğün sahiplerinin komşuları ve akrabaları tarafından gönderilen ve on onbeş kapta ayrı türden düğün evine taşınması (buna terzi görmek derler), gelin eşyasının güvey evine taşınması ve daha bir süre işler hep yarenler eliyle yapılmaktaydı [a.g.e., s.150]. 3.7.3.2. Yoksul ve Kimsesizlere Yardım Kışlık yakacağını temin edememiş dul, kocası askerde, kimsesiz yoksul kadınların ihtiyaçlarını, yakacağını temin ederler. Bu gibiler gerektiğinde ve yarene başvurduklarında evleri bile yıkılmış olsa, tamirinde gereken hizmetleri yerine getirirler. Mesela, damı yıkılırsa ağacını, kamışını, kerpicini hazırlarlar, taşıyıp yerleştiriverirler. Bu iş daha büyük olursa, köyün bütün yaren odaları birleşerek yaparlar [Çağatay, 1989: 151]. Mali gücü yerinde olanlar da, zor ve zaman isteyen bu kabil işler için yaren odalarının biri ile anlaşılır, koyun, keçi ya da para vermek suretiyle bu işlerini gördürürler, yarenlerin yardımlarından faydalanırlar. Yarenler bu tür işleri baştan savma değil, iyi yaparlar [a.g.e., s.151]. 3.7.3.3. Tarım İşlerinde Yardım Yarenler, tarım işlerinde de birbirlerine yoksullara ve kimsesizlere karşılıksız yardım ederlerdi. Örneğin, çift hayvanı ölmüş, yerine yenisini alamamış yoksul kimselerin tarlalarını sürüverirler, ekinlerini zamanında biçemeyenlerin ekinlerini biçiverirler. Harmanlarını vaktinde kaldıramayan, geç kalacağı yağmur mevsiminin bastıracağı anlaşılanların harmanlarını kaldırıverirlerdi. Köyde bu şekilde yardıma muhtaç durumda olanlar az, yarenler de kalabalık olduklarından kendileri için birer ikişer günde bitecek olan bu işleri, çekinmeden ortaklaşa çabucak yapıp bitirirlerdi [Çağatay, 1989: 151]. SONUÇ Ahiliğin kelime kökeni olarak “akı”dan geldiği zamanla “akı”nın Ahi’ye dönüştüğü anlaşılmaktadır. Akılık ilkelerinin İslam’ın ahlak ilkeleri ile büyük ölçüde örtüşmesinden dolayı Türklerin Müslümanlığı kabulü ile birlikte fütüvvet teşkilatlarının ahlak ilkelerini alarak Ahilik ilkelerini ve ahlak kaidelerini zenginleştirdikleri anlaşılmaktadır. Ahlak kaideleri bakımından başka Müslüman ülkelerden fütüvvet teşkilatlarıyla benzeşmeler varsa da, bir meslek örgütlenmesi olarak Ahilik teşkilatının tamamen Türkler’e özgü bir kurum olduğu anlaşılmaktadır. Anadolu’yla birlikte Asya ve Afrika’da bir çok Müslüman ülkeyi (1330’ lu yıllarda) gezen Tancalı gezgin İbn-i Batuta da bu görüşümüzü doğrulamaktadır. Ahiler’in örgütlü bir yapıya sahip olmalarına rağmen hiçbir zaman merkezi otoritenin yerine geçmek istemedikleri ancak zaman zaman ortaya çıkan otorite boşluğunu doldurdukları görülmektedir. Ahiler’in mesleki yönden tam bir dayanışma içerisinde bulundukları, meslek mensuplarının, orta sandıkları vasıtasıyla sosyal güvenliklerinin sağlandığı anlaşılmaktadır. Ayrıca Ahiler’in mesleki dayanışmanın bir veçhesi olarak meslek mensuplarını, yamak, çırak, kalfa ve ustalık süreçlerinde sürekli bir eğitimden geçirdikleri, bu eğitim sürecinde hem mesleki bilgi, hem de ahlaki bilgi aldıkları görülmektedir. Ahiler’in sosyal dayanışma açısından çok ilerledikleri anlaşılmaktadır. Bu bağlamda Ahi zaviyelerinin önemli bir fonksiyon icra ettiği anlaşılmaktadır. Ahiler’in akşamları bu zaviyelerde toplanıp okuma yazma, dini ve ahlaki bilgileri öğrenip, bazen de çalgı çalıp eğlenerek günün yorgunluğunu attıkları anlaşılmaktadır. Ahiler’in hariciler diye nitelenen emekliler, düşkünler, sakatlar ve yardıma muhtaçları orta sandıkları vasıtasıyla sosyal güvence altına aldıkları anlaşılmaktadır. Ahiler’in ayrıca yaren kuruluşu halında köylere yayıldıkları, buralarda da, tarım işlerinde, düğünlerde vb. yardımlaşma ve dayanışma içerisinde bulundukları kimsesiz, yaşlı, yahut bir şekilde yardıma muhtaç olanları gözetip korudukları, kendi aralarında yaren odaları kurdukları ve kaynaştıkları, ayrıca konuk odaları kurarak da dışarıdan gelen insanları misafir olarak ağırlayıp mihmandarlık ettikleri anlaşılmaktadır. Ahiliğin orta sandıklarıyla bugünkü modern sosyal güvenlik kuruluşlarının, iş birliği ve el birliği yöntemiyle kooperatifçiliğin meslek dışı dayanışmayla sosyal yardımlaşma ve dayanışma fonunun, sivil örgütlenmesiyle çeşitli sivil toplum örgütlerinin ve meslek kuruluşlarının temelini teşkil ettiği anlaşılmaktadır. KAYNAKLAR KİTAPLAR: BAYRAM, Mikail; Ahi Evren ve Ahi Teşkilâtının Kuruluşu, Namlı Matbaası, Konya – 1991. BAYRAM, Mikail; Ahi Evren Tasavvufî Düşüncenin Esasları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Yayın No. 165, Ankara – 1995. ÇAĞATAY, Neşet; Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, Türk Tarih KurumuBasımevi, Ankara – 1989. ÇAĞATAY, Neşet; Ahilik ve Esnaf, İstanbul Esnaf ve Sanatkarlar Dernekleri Yayınları, Yayın No. 1, İstanbul – 1986. ÇAĞATAY, Neşet; Ahlâkla Sanatın Bütünleştiği Türk Kurumu Olan Ahilik Nedir?, 2. Baskı, Türkiye Esnaf ve Sanatkarlar Konfederasyonu Yayınları, Yayın No. 40. (Yayın yılı belirtilmemiş) ÇELİK, Abdulhalim; Küreselleşme Sürecinde Sosyal Güvenlik Sistemlerinin Dönüşümü ve Türkiye, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara-2002. DEMİR, Galip; Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu ve Ahilik, Ahilik Kültürünü Araştırma ve Eğitim Vakfı Yayınları, Yayın No. 10, İstanbul – 2000. DEMİR, Galip; Ombudsman Aranıyor, Ahilik Kültürünü Araştırma ve Eğitim Vakfı Yayınları, İstanbul – 2000. DÖNEK, Ekrem; Ahilik, Ahlâkla Kalitenin Buluştuğu Bir Esnaf ve Teşkilâtlanma Modeli, Kayseri Esnaf ve Sanatkarlar Odaları Birliği Yayınları, Kayseri – 2000. EKİNCİ, Yusuf; Ahilik ve Meslek Eğitimi, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Yayın No. 862, İstanbul – 1990. EKİNCİ, Yusuf; Ahilik, 3. Baskı, Ankara – 1991. ER, Tülay; Simav İlçesi ve Çevresi Yaren Teşkilâtı, Sistem Ofset, Ankara –1998. ERKEN, Veysi; Ahilik Bir Sivil Örgütlenme Modeli, Seba Yayınları, Ankara –1998. GÖKSU, Sadık; Sokrat ve Eflatun’dan Günümüze Ahilik, Polat Kitapçılık, İstanbul – 2000. GÖLPINARLI, Abdulbaki; İslam ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilatı, İFM, XI, 1-4, İstanbul 1955. GÜLLÜLÜ, Sabahattin; Ahi Birlikleri, Sosyoloji Açısından, Ötüken Yayınları, İstanbul – 1977. GÜLVAHABOĞLU, Adil; Sosyal Güvenlik Öncüsü Ahi Evren Veli ve Ahilik, Memleket Yayınları, İstanbul – 1991. SEYYAR, Ali; Sosyal Siyaset Terimleri (Ansiklopedik Sözlük), Beta Yay., İstanbul 2002. ŞİMŞEK, Muhittin; Toplam Kalite Yönetimi ve Tarihteki Bir Uygulaması Ahilik, Hayat Yayınları, İstanbul – 2000. TURAN, Kemal; Ahilik’ten Günümüze Mesleki ve Teknik Eğitimi, Tarihi Gelişimi, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Yayın No. 129, İstanbul – 1996. ULUTAN, Burhanettin; Türkiye Bataklıktan Kurtarılacak ve Kalkındırılacaktır, Ahilik Araştırma ve Kültür Vakfı Yayınları, Yayın No. 3, İstanbul – 1994. ULUTAN, Burhanettin; Ekonomik Kalkınma ve Devlet Yönetimi, Ahilik ve Araştırma ve Kültür Vakfı Yayınları, Yayın No. 8, İstanbul – 1998. SÜRELİ YAYINLAR: BAYRAM, Mikail; “Anadolu Selçukluları Zamanında Bilimsel Zihniyet ve Bilimin İşe (Üretime) Dönüştürülmesi Anlayışı ve Uygulaması”, Ahilik Kültür Haftası 1995 Yılı İstanbul Paneli, İstanbul Esnaf ve Sanatkarlar Odaları Birliği Yayınları, Yayın No. 3, İstanbul – 1996, 13-23. DEMİR, Galip; “Ahilik ve Tüketiciyi Koruma İlişkileri”, Ahilik Kültür Haftası 1995 Yılı İstanbul Paneli, İstanbul Esnaf ve Sanatkarlar Odaları Birliği Yayınları, Yayın No. 3, İstanbul – 1996, 35-41. GÖKSU, Sadık; “Ahilik Kurumu ve Loncanın Son Çağlardaki Düşüşü – Yükselişi ve Türkiye Cumhuriyetinde Esnaf Meselesinin Gelişmesine Giriş”, Türk Kültürü ve Ahilik 21. Ahilik Bayramı Sempozyumu Tebliğleri, 13-15 Eylül 1985, Kırşehir, Ahilik Araştırma ve Kültür Vakfı Yayınları, Yayın No. 1, 1986, 141-152. GÜLLÜLÜ, Sabahattin; “Fütüvvet ve Ahi Ahlâkı Konusunda Bazı Düşünceler”, Türk Kültürü ve Ahilik, 21. Ahilik Bayramı Sempozyumu Tebliğleri, 13-15 Eylül 1985, Kırşehir, Ahilik Araştırma ve Kültür Vakfı Yayınları, Yayın No.1, 1986, 79-85. KAZICI, Ziya; “Osmanlı İhtisap Kanunnameleri ve Ahilik”, Türk Kültürü ve Ahilik, 21. Ahilik Bayramı Sempozyumu Tebliğleri, 13-15 Eylül 1985, Kırşehir, Ahilik Araştırma ve Kültür Vakfı Yayınları, 1986, 101-108. KOCATÜRK, Saadettin; “Türk Kültürü ve Ahilik”, Türk Kültürü ve Ahilik, 21. Ahilik Bayramı Sempozyumu Tebliğleri, 13-15 Eylül 1985, Kırşehir, Ahilik Araştırma ve Kültür Vakfı Yayınları, 1986, 20-47. SOLAK, Fahri; Ahilik, İktisat ve İş Dünyası Dergisi, Mart 1993, Yıl 2, S.9, ss.53-54. YAZICI, Nesimi; “Lonca Sisteminde İşsizlik Sigortası”, Tarih ve Medeniyet Dergisi, Eylül 1994, 59-62. YELMEN, Hasan; “Bir Türk Yaşayış Tarzı Olan Ahilik, Türk Kültürü ve Ahilik”, 21. Ahilik Bayramı Sempozyumu Tebliğleri, Kırşehir, 13-15 Eylül 1985, Ahilik Araştırma ve Kültür Vakfı Yayınları, 1986, ss.95-100. TEZLER: BAKIR, Meral Armağan; Ahilik ve Mesleki Eğitim, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çalışma Ekonomisi Ve Endüstri İlişkileri Bölümü, İstanbul – 1991. DİĞER KAYNAKLAR: www.tesk.org.tr/egitim/ ahilik/ ahi.htm www.yayim.meb.gov.tr/ yayimlar/143/6.htm www.ahilik.gen.tr/gorgu/temel.htm www.ahilik.gen.tr/gorgu/gorgu.htm www.tesob.org.tr/ahi.htm ÖZGEÇMİŞ 1967 Yılında Alanya’da doğdu. İlkokulu, Çıplaklı Kadıyakası İlkokulunda bitirdi. Ortaokul ve liseyi Alanya’da bitirdikten sonra; Alanya ve köylerinde 8 yıl ilkokullarda, 1 yıl Ticaret Lisesinde vekil öğretmenlik yaptı. 1997 yılında Anadolu Üniversitesi İşletme Fakültesinden mezun oldu. Akdeniz Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü’nden Sınıf Öğretmenliği Formasyonu aldı. 1998-1999 yıllarında İstanbul 1. Zırhlı Tugay’da kısa dönem olarak 8 ay süreli askerliğini yaptı. 1987-2000 yılları arasında Alanya Gazetesi’nde part-time olarak çalıştı. 2000 yılında Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çalışma Ekonomisi ve Sosyal Siyaset Bölümü’nde Yüksek Lisans’a ba

.AHİLİK DEĞERLERİNİN GÜNÜMÜZ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ; ESKİŞEHİR ÖRNEĞİ (EVALUATION OF AKHISM VALUES IN CONTEMPORARY PERSPECTIVE; ESKISEHIR EXAMPLE) Elif ŞENEL1 (orcid.org/ 0000-0002-0374-6962) S. Pınar TEMİZKAN1 (orcid.org/ 0000-0002-8200-9564) 1Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Turizm İşletmeciliği Bölümü, Eskişehir, Türkiye 2Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Turizm Fakültesi, Gastronomi ve Mutfak Sanatları Bölümü, Eskişehir, Türkiye Özet Abbasi halifesi Nasır Li-dinillah tarafından resmileştirilen “fütüvvet” olgusunun devamı olarak kabul edilen ahilik 13. Yüzyıl da Ahi Evran Veli önderliğinde kurulmuştur. Hem bir yapılanma modeli hem de değerler bütünü olarak karşımıza çıkan ahilik kavramı günümüzde hala önemini taşıyan bir model olarak kabul edilmektedir. Devlet ile esnaf arasında köprü vazifesi gören ahilik teşkilatı sosyal yapısı sayesinde şehir esnafı ve halkın kalkınmasını sağlarken, temeline insan olgusunu koyan ve güzel ahlak içerisinde helal kazancı destekleyen bir teşkilatlanmadır. Kültürel yapısını ve köklerini ahilikten alan Anadolu Yaklaşımı kapsamında incelendiğinde geçmişte toplumsal ve mesleki açıdan oldukça önemli olan ahiliğin günümüzde hala ahlaki ilkelerinin, teşkilat anlayışının devam edip etmediği incelenmesi gereken bir konudur. Bu kapsamda bu araştırmada ahilik değerlerinin günümüze olan yansımaları ele alınmıştır. Araştırmanın nihai amacı turistik açıdan oldukça zengin olan ve köklü işletmelerin yer aldığı Eskişehir Odunpazarı ilçesinde seçilen işletmelerde ahilik değerlerinin devam edip etmediğinin ortaya konulmasıdır. Araştırma bulguları neticesinde Odunpazarı bölgesinde araştırma için seçilen işletmelerde ahilik değerlerinin yansımalarının devam ettiği ve ahilik kültürüne örnek uygulamaların sürdürüldüğü sonucuna varılmıştır. Bu değerlerin yansımalarının kanıtı olarak da Odunpazarı’nda Anadolu yaklaşımının var olduğu ve önceliğin ticari kaygıdan çok hizmet ve müşteri odaklı olduğu söylenebilir. Anahtar Kelimeler: Ahilik, turizm, Eskişehir. Abstract Akhism, which is accepted as the continuation of the "fütüvvet" phenomenon that was formalized by the Abbasid caliph Nasır Lidinillah, was established in the 13th century under the leadership of Ahi Evran Veli. The concept of ahi-order, which confronts us both as a structuring model and as a set of values, is still accepted as a model that carries its importance today. The Ahi organization, which acts as a bridge between the state and the tradesmen, is an organization that provides the development of the city tradesmen and the people, thanks to its social structure, it is an organization that puts the human phenomenon on its foundation and supports halal earnings in good morals. When examined within the scope of the Anatolian Approach, which takes its cultural structure and roots from the ahi-order, it is an issue that should be examined whether the moral principles and organizational understanding of the ahi-order, which was very important socially and professionally in the past, still continue today. In this context, the reflections of Akhism values to the present are discussed in this study. The ultimate aim of the research is to reveal whether the ahi-order values continue in the selected businesses in Eskişehir Odunpazarı district, which is very rich in terms of tourism and where wellestablished businesses are located. As a result of the research findings, it was concluded that the reflections of the ahi-order values continued in the enterprises selected for the research in the Odunpazarı region and that some practices specific to the ahi-order culture were continued. As a proof of the reflections of these values, it can be said that there is an Anatolian approach in Odunpazarı and that the priority is service and customer oriented rather than commercial concern. Keywords: Akhism, tourism, Eskişehir.  Sorumlu yazar: eozelmas@hotmail.com. DOİ: 10.33083/joghat.2021.82 Şenel ve Temizkan / Journal of Gastronomy, Hospitality, and Travel, 4(2) – 2021 394 1. Giriş XIII-XX. yüzyıllar arasında Anadolu’da Türk örf ve adetlerine göre filizlenen ahilik, halkı her açıdan yetiştiren ve ahlaki yönden geliştiren bir yapılanma olarak karşımıza çıkmaktadır. İş ahlakı ve meslek eğitiminin yanı sıra doğruluğun, kardeşliğin ve yardımseverliğin önemini vurgulayan ahilik değerleri ayrıca askeri güce katkıda bulunan sosyal bir yapıya da sahiptir (Soysal, 2013). Bu sosyal yapının içerisinde kabul görmüş bütün değerler ve öğretiler günlük hayatın bütün sahalarında yaşatılması hedeflenmiş eğitim merkezi özelliğini taşımaktadır. Ahilik teşkilatı düsturunu Fütüvvetname olarak kabul edilen, Fütüvveti konu alan veya Fütüvvetin âdâb ve erkânı hakkında bilgi veren eserlerden edinmiştir (Ekinci, 2016). Ahi Evran’ ın Fütüvvetçilikten esinlenerek oluşturduğu ahilik teşkilatı yüzyıllar boyunca esnafa ve halka yön vermiş, işleyişi düzenlemiş ve teşkilatlanma mantığını oluşturarak ekonomiye katkı sağlamıştır (Kaya, 2013). Türk-İslam kültür ve medeniyetini Batı’dan ayıran önemli özelliklerin kaynağı olan ahilik geçmişten günümüze oranla daha çok ihtiyaç duyduğumuz birlik, beraberlik, saygı, sevgi, güven ve yardımlaşma gibi duyguların hayata geçirilmesi için önemli bir adım niteliğindedir (Ekinci, 2016). Özellikle işletmelerini bir bütün halinde geleceğe taşıma önceliği güden kurum ve kuruluşların geçmişteki pazarlama yöntemlerini göz önünde bulundurarak potansiyel müşterilerinin taleplerine ve beklentilerine cevap verebilmesi ve bu yönetim anlayışı ile paralel ilerleyebilmesi büyük önem taşımaktadır. Günümüz işletmelerinden beklenen insana ve insana ait değerlere saygı ve sevgi duyan, gelişim ve değişimi ön plana çıkarırken geleneksel değerleri unutmayan bununla birlikte kültürel ve ahlaki yapıları pazarlama kavramı içerisine dahil eden bir yaklaşımı benimsemiş olmalarıdır. Bu noktada atılabilecek en doğru adımlarından biri pazarlama süreci içerisinde elde edinilen deneyimlerin değerlendirilmesi ve geçmişten ders alınmasıdır. Bunun en önemli nedeni mübadele denilen kavramın içerisinde toplumların kültürel, sosyal ve inanç sistemlerine dayalı bir takım değerlerin bulunmasıdır. Değerlerin önemsenmediği ve dikkate alınmadığı bir pazarlama sisteminde ilerlemenin sağlanması ve beklenilen sonuca ulaşılması pek mümkün olmamaktadır. Dolayısıyla işletmelerden beklenen yaklaşım tarzı ticari kazanç elde etmenin yanı sıra insanlık için oldukça önemli olan adalet, eşitlik, yardımlaşma ve sorumluluk gibi kavramların dikkate alınmasıdır. Bu kavramlara özen gösteren toplumlarda da genellikle meydana gelen problemlerin kendiliğinden çözüldüğü görülmekte olup bu duruma verilebilecek en güzel örnek Ahilik geleneğidir. Ahilik teşkilatlanmaları bu noktada günümüzdeki işletmelere geçmişte uygulanan ve günümüz koşullarına göre modernize edilebilecek birçok kural, model ve uygulamayı devam ettirebilmeleri adına kılavuzluk etmektedir (Taş, 2011). Ayrıca günümüzde ticaret kavramı ve bu kavrama ait değerlerde birtakım eksiklikler ve sorunlar göze çarpmakta olup bu problemlerin çözüme kavuşturulmasında ticari hayatın eski değerlerinin incelenmesi, değerlendirilmesi ve iyi bir şekilde analiz edildikten sonra yaşatılıp gelecek kuşaklara aktarılması Türk toplumunun mesleki açıdan kendini geliştirme ve eğitmesi adına oldukça önemli bir adımı oluşturmaktadır. Vurgulanması gereken bir diğer nokta ise günümüze hakim olan evrensel ekonomik sisteme ait olan ahlak anlayışı ile Ahilik ahlakı arasında çok ciddi farklılıklar bulunduğudur. Kapitalist olarak da adlandırabileceğimiz bu ahlak türünde birey tek başına bir değer iken topluma yeteri kadar önem verilmemektedir. Bu durumda bireyin kendisi için fayda sağlaması ve kendi hedefleri doğrultusunda hareket etmesi söz konusudur. Her ne kadar ahilik kavramına ait bir takım kural ve gelenekleri meslek ahlakı olarak sürdürmeye devam eden işletmeler mevcut olsa da gün geçtikçe bu değerlerin kaybolmaya başladığı ve işletmelerin sadece kar amacı ile hareket ettiği de yadsınamaz bir gerçektir. Ahilikte ise böyle bir anlayışın yeri bulunmamaktadır. Ahilikte özgecilik esas olmakla birlikte toplumdaki her birey değerlidir ve velinimettir (Yörübulut, 2020). İktisadi yaşantı bireyin ve toplumun ahlak yoksunluğundan uzaklaşması ve bu vesile ile kargaşanın sona ermesi ile düzelmeye başlayacak bir hadisedir (Durkheim, 1986). İnsani ve sosyal ilişkilerin geliştirilmesinde, toplum barışının ve huzurunun sağlanmasında ayrıca pazarlama kavramının geliştirilmesinde başarı ile uygulamış ahilik kavramının geçmişten günümüze birebir olarak alınıp uygulamaya sokulması pek mümkün görünmemektedir. Ancak ahilik kavramı kendine has görevleri ve toplumsal yaşama katmış olduğu değerleri ile ele alınıp gerek iktisadi anlamda gerekse eğitim alanında iyi bir şekilde anlaşılmalı ve bu değerler başkalarına aktarılmalıdır. Bu noktada bu konu ile ilgili çalışmaların gerçekleştirilmesi Ahilik kavramının bugün ve gelecek ile tanıştırılması,öneminin vurgulanması, iyi tanıtılması ve farkındalığın oluşturulması adına büyük önem taşımaktadır. Ayrıca Ahilik anlayışının iş ve genel ahlaka yönelik prensipleri, günümüz çalışma hayatının temel sorunlarının çözümü için değerlendirildiğinde, mutlak çözümcül bir etkisinin olacağını da söylemek mümkündür (Ünsür, 2017). Ticari ve sosyal hayatın önünde ahilikte bulunan iş ahlakı değerlerinin bu kadar önem arz etmesi ve bu konuda çok fazla çalışmanın bulunmaması araştırmanın önemini ve özgün değerini oluşturmaktadır. Bu amaçla çalışmada Anadolu Yaklaşımı çerçevesinde Ahilik teşkilatlanmalarının günümüzdeki yansımaları incelenmiştir. Ek olarak araştırmanın literatüre iki şekilde katkı yapması beklenmektedir. Bunlardan ilki, ahilik kavramının ve özelliklerinin pazarlama kavramı ile ilişkisinin ortaya konulmasıdır. İkincisi ise ahilik uygulamalarının Şenel ve Temizkan / Journal of Gastronomy, Hospitality, and Travel, 4(2) – 2021 395 günümüz açısından devamlılığı, kaybolduğu veya etkisinin artık silinmeye başladığı düşünülen bir takım değerlerin tekrar uygulanabilmesi adına ne tür aktivitelerin gerçekleştirilebileceği belirlenmiştir. Araştırma, sırasıyla kavramsal çerçeve, yöntem, bulgular ve sonuç olmak üzere dört bolümden oluşmaktadır. 2. Kavramsal Çerçeve 2.1. Ahilik kavramı Ahilik, Türk esnafının yaşam tarzına ve dünyaya olan bakış açısına uygun olması nedeniyle daha çok esnaflar arasında gelişmiş olan, ayrıca esnaf dışında kalan bir çok meslek erbabını bünyesinde barındıran, Ahi Evran-ı Veli önderliğinde Anadolu’da güç ve önem kazanan, Anadolu dışında Orta Doğu, Balkanlar ve Kafkaslara kadar uzanan sivil bir oluşumun adıdır. “Ahilik, çalışma tarzı itibariyle topluma hizmet sunan ülküsüyle özel yönetmeliklerde belirtilen iş ve ahlak disiplini, şeyh, usta, çırak, kalfa vs. hiyerarşisi içinde çalışmayı ibadet zevki haline getiren sınaî, ticari, siyasi, askeri, sosyal ve kültürel faaliyetlerde bulunan teşkilattır” (Aslan, 2013). Ahilik, bireylere ahlaki erdemler açısından donanım sağlarken, onları iyi birer birey yapmayı amaçlayan, öte yandan da bireylerin oluşturduğu aileden millet kavramına varıncaya kadar bütün toplumsal sistemi barış ve esenlik içinde yaşatmayı hedefleyen insanlık kurumudur. Ahilik din ve tasavvuf gibi çok önemli iki olguyu birleştiren bir kavram niteliğindedir. Ancak bu ahiliğin dini bir kurum ya da tarikat olduğu anlamına gelmemektedir. Ahiliğin sosyal ve kültürel cephesi ahlak tabanına dayanmaktadır bu da demektir ki ahilik bireysel değil, toplumsal çerçeve içerisindedir. Dedikodudan kaçınmak, şefkatli, cömert ve merhametli davranmak, iyi bir birey olmak vs. gibi onlarca prensip ve kural esasta bireysel olmaktan ziyade içtimai, yani toplum hayatını düzene sokucu nitelikle buyruklardır (Ekinci, 2016). Ahilik teşkilatının kurucusu olan Ahi Evran edinmiş olduğu dini-tasavvufi eğitimler ve bilgiler örgütün yapılanmasında ve şekillendirilmesinde çok etkili olmuştur. Bu nedenle ahiliğin temelinde İslam tasavvuf kültürünün bir uzantısı olan fütüvvet anlayışı vardır. Fütüvvet kelimesi sözlükte “yiğit, cömert, genç” olarak geçen feta sözünden türetilmiştir. Fütüvvet, “cömertlik, gençlik, yiğitlik” manalarına gelmektedir. Tasavvuf kaynaklarında önde gelen sofilerin fütüvvet kelimesini bir terim olarak kullanmaya başladıkları gözlemlenmiştir. Fütüvvet, Arapça “mürüvvet” kelimesi ile aynı anlamda kullanılmıştır. Mürüvvet ise eli açık, konuksever, ince düşünmek anlamını taşımaktadır (Çağatay, 1983). Ahilik geleneklerine göre birey iki küreğe sahip bir kayığa benzetilmiştir, bir kürek ekonomi, sanat, üretim, ticaret olgularını temsil ederken, diğer kürek ahlak ve insan ilişkilerini temsil etmiştir. Temsili kayığın sorunsuz ilerleyebilmesi için iki küreğin ahenk ve aynı güç içerisinde hareket edebilmesi gerekliliği belirtilmiştir (Kantarcı, 2007). Ahilik teşkilatının temeli Kur’an ve Hz. Peygamber sünnetinden gelmektedir. Ahi ahlakının temel prensibi “Eline, diline, beline sahip ol” kuralına bağlıdır. Eline sahip olmaktan kasıt; hakka, hukuka tecavüz etmemek, başkasının malına dokunmamak, tamahkar olmamaktır. Diline sahip olmaktan kasıt; gıybet, dolandırıcılık ve yalandan kaçınmak, sır saklayabilmek, kalp kırmamak ve tatlı dilli olabilmektir. Beline sahip olmaktan kasıt ise; namusa göz dikmemek, zinadan kaçınmak, iffet sahibi bireyler olabilmektir (Duman, 2012). Ahi teşkilatlanmaları, birey ayrımı yapmaksızın herkese açık bir yapıya sahiptir fakat daha çok esnaf ve zanaatkarlar arasında destekçileri bulunmuştur. Ahilik ve esnaf kavramları bu nedenle birbirlerini çağrıştıran iki kavram olarak anılmaktadır. Anadolu’nun hemen hemen her köşesinde yapılanan ahilik teşkilatlanmalarının her sanat dalı için ayrı birlikleri bulunmaktaydı. Ayrı birliklerin oluşturulamayacağı kadar az sayıdaki zanaatkarların bulunduğu merkezlerde ise birbirlerine yakın olan mesleği icra eden bireyler bir araya getirilip tek çatı altında toplanmaktaydı. Ahi birlikleri arasındaki bütün ilişkilerden büyük meclis denilen birlik sorumluydu. Bütün ahi birlikleri, Kırşehir’de bulunan Ahi Evran Zaviyesi’ne bağlıydılar ve bu zaviyenin başında bulunan Ahi Baba, Ahi Evran’ ın halifesi ismini taşırdı. Bu sayede birlikler, genel merkez olarak kabul edilen Ahi Evran Zaviye’sinde kabul ediliyordu (Ekinci, 2016). Zaviye içerisindeki her bir esnafın ayrı Pir’i bulunmaktaydı. Pir fütüvvet anlayışında “bir işi ilk defa yapan kişi” olarak geçmektedir. Pir olarak adlandırılanlar o meslek çeşidini ilk defa icra edenler olarak kabul edilmekteydi (Özbay, 1999). Ahilikte teşkilat bir başkan ve beş kişilik yönetim kurulu tarafından yürütülmekteydi. Teşkilata bağlı bulunan bütün esnafı baba şefkatiyle kucaklayan, çıkarlarını gözeten, ahlaki ve siyahi adaletiyle örnek bir lider olan Esnaf Şeyhi’ nin yeri ve görevleri oldukça önemliydi. Esnaf Şeyhi, kalfa, çırak ve yamak törenleri düzenlemek, işe alımı ve maaş ödemelerini sağlamak, mesleki sorunları çözme, esnafa ait binaların bakımını yapmak ve idare kurulu toplantılarına katılmakla yükümlüydü (Ekinci, 2016). Yönetim kurulu ise; Esnaf Şeyhi eşliğinde teşkilatın karar merkezi özelliğini taşıyan bir birim olarak kabul edilmekteydi. Kurulun ilk üyesi olarak kabul edilen “Esnaf Kethüdası” nın asli görevi esnafın kültürel, sosyal ve eğitim anlamında yetiştirmesini takip edip onlarla ilgilenmekti. Kurulun ikinci üyesi olan “Yiğitbaşı” nın, esnafa hammadde sağlanmak, disiplini kurmak, ceza belirlemek, tören düzenlemek ve rütbe tespiti gibi görevleri bulunmaktaydı. Üçüncü üye olan “işçi başı”, mamülleri kontrol etmek, kaliteyi tespit etmek ve teknik konuların idaresiyle ilgilenirdi. Yönetim kurulunun diğer iki üyesi olan “Ehl-i Hibre” ise, esnaflar arası veya esnaf ile yönetim arasında meydana gelen Şenel ve Temizkan / Journal of Gastronomy, Hospitality, and Travel, 4(2) – 2021 396 anlaşmazlıklara hakemlik eder, esnaf birlikleri içerisinde en çok sevilen sayılan kişilerden seçilirlerdi. Kurul her ayın birinci ve üçüncü Cuma günleri teşkilat odası adı verilen yerde toplanırdı. Bu toplantılarda esnafla ilgili olaylar, kararların uygulanması ve sonuçlar tartışılırdı (Ekinci, 2016, Güleman ve Taştekil, 1993). Ahilik, oluşumu ve kuralları gereği yönetim sürecinde her zaman demokratik bir yapı benimsenmiştir. Yönetim sürecinde kimin hangi görevde yer alacağı seçim ile belli olmakla birlikte yönetim kimsenin tek eline devredilmezdi. Oluşturulan ceza ve denetleme sistemleri ile teşkilat idarecileri üyelerin meslek ahlakına uygun davranışlar sergileyip sergilemediklerini denetler, kurallara aykırı davrananları topluma ibret ve ders vermesi amacıyla cezalandırmaktaydı (Temel, 2007). 2.2. Ahilik teşkilatlarının tarihçesi Anadolu’da Balkanlarda ve Türkistan'da yaşamış olan Türkleri ahlaki yönden tamamlayan meslek ve sanatsal konularda yetiştiren, bireysel yönden gelişmelerini sağlayan ahilik Türklerin Anadolu'ya yerleşmesinde ve burada bir yurt inşa edebilmelerinde oldukça önemli bir paya sahiptir. Türklerin yerleşik hayata geçmeleriyle birlikte esnaf ve zanaatkarlar arasında bir örgütlenme biçimi olarak fütüvvet benimsenmiş ve “ahilik” kavramı meydana gelmiştir (Göktürk ve Yılmaz, 2004). Ahilik kavramının Anadolu'da yaygınlaşmasında, 1205'te İran'dan Kayseri’ye gelerek oraya yerleşen Ahi Evran isimli bir Türk mutasavvıfının önemli bir yeri bulunmaktadır. Ahi Evran, şeyhi Evhaduddin Kirmani'yle 13. yüzyılın başlarında Anadolu dört bir köşesinde ahi yapılanmalarını oluşturmuş; Kirmani'nin vefatından sonra ise (1238) Anadolu’ da bulunan ahi teşkilatlarının önderliğine devam etmiştir (Mahiroğulları, 2008). Ahiliğin ilk temelleri Kayseri'de atılmış olmakla birlikte Ahi Evran, burada bir deri atölyesi kurarak günümüzdeki sanayi sitelerini çağrıştıracak biçimde diğer meslek ustalarını da şehrin çeşitli kesimlerine konumlandırmış ve sanayi çarşıları meydana getirmiştir. Ve böylece o dönemde Kayseri' de gerçekleştirilen meslek sayısı 32'ye ulaşmıştır (Mikail, 1991). Ahilik Osmanlı’ ya has özellikleri bulunan milli bir yapılanma olarak ortaya çıkmıştır ve tüketicilerin korunmasına özen gösteren bir teşkilat yapısına sahiptir. Teşkilatlanma 17. yy kadar devam etmiştir ancak devletin düzenlediği seferler sonucunda toprakların genişlemesiyle çeşitli dinle mensup kişiler bir arada çalışmak zorunda kalmıştır. Bunun sonucunda din ayrımcılığının yapılmadığı ve imtiyaz sahibi manasına gelen “Gedik” teşkilatları oluşturulmuştur. Bu doğrultuda esnaf ve zanaatkarlık 1860 yılına kadar sürdürülmüştür (Gündüz vd., 2012). Ancak 19. yy başlarında ortaya çıkan liberal iktisat anlayışının benimsenmesi, ahiliğin esnaf üzerindeki etkisinin azalması ve gedik belgesine sahip olmayanlara dükkan açma izni verilmesi sonucunda sistem giderek yozlaşmış ve işlevini kaybetmiştir. Bunun sonucunda gedik teşkilatlanmaları da bir yasa düzenlemesi ile ortadan kaldırılmıştır. Böylece 700 yıl kabul görmüş ve bir gelenek haline gelmiş Anadolu halkının kültürel, ahlaki, ekonomik ve sosyal yaşantısında belirleyici bir rol üstlenmiş olan Ahilik sistemi tarihe karışmıştır (Mahiroğulları, 2008; Demirel, 1998; Gündüz vd., 2012). Günümüzde ahilik yapılanmalarının farklı bilim dallarıyla birleştirilmesiyle oluşan çalışmalar bulunmaktadır. Fakat bir esnaf ve zanaatkar topluluğu olarak Ahiliğin ticaret ve iş ahlakı boyutunda değerlendirildiği ve ahiliğe ait geleneklerin günümüze olan yansımalarının devam edip etmediğine dair araştırmalar oldukça kısıtlıdır. İşletmelerin, “müşteri velinimetimizdir” düşüncesiyle ilişkisel pazarlamaya yönelmesi ile birlikte ise Ahi örgütlerinin tecrübelerinden yararlanılmasına ve son zamanlarda oldukça popüler olan bir çalışma alanı olmasına neden olmuştur. Örneğin;  Öztürk (2002) çalışmasında, ahiliği günümüz ekonomisi ve çalışma hayatı açısından değerlendirmiştir ve sağlam bir çalışma düzenin oluşturulabilmesinde ahlakın önemli olduğunu vurgulamıştır. Sonuç olarak ise yüzlerce yıldır kültürümüzde var olan ahilikten günümüzde hala çıkarılabilecek olan derslerin olduğunu belirtmiştir.  Akça (2003) Fethiye esnafı üzerinde gerçekleştirdiği çalışmasında, ahiliğin teşkilat yapısının ortadan kalkmasına rağmen,anlayış ve ahlak olarak Türk esnaf ve zanaatkarlarının iş ve sosyal hayata ait tutum ve davranışlarına yön vermeye devam ettiği sonucuna varmıştır. Ayrıca imalat ve tamirat ile uğraşan işyeri sahiplerinin çalışanlarının davranışlarından kendilerini sorumlu tuttukları ve esnafların serbest zaman etkinliklerinde geleneksel değerlerin etkisinin büyük olduğu saptamıştır.  Çiftçi (2004) çalışmasında, Osmanlı’da zanaatkar üretiminin yapıldığı ve ahilik kültürünün yaygın olduğu dönemlerde müşteriler ile yüz yüze iletişim kurulduğu ve böylece müşterilerin tatmin olup olmadıklarının anlaşıldığı ancak günümüzde kitlesel üretim ve tüketim araçlarının çoğalmasıyla birlikte üreticilerle tüketicilerin birbirlerinden uzaklaştığı sonucuna varmıştır.  Erbaşı ve Ersöz (2011) ise gerçekleştirdikleri çalışmada, 20. Yüzyılın sonlarına doğru oluşturulan 4C pazarlama karmasına ait her bir faktörün, Ahilik teşkilatlarının felsefesinde kullanıldığını özellikle Şenel ve Temizkan / Journal of Gastronomy, Hospitality, and Travel, 4(2) – 2021 397 müşterinin velinimet olduğu, denetsel fiyat uygulaması, müşteriye uygunluk, malın müşteriye kolay ulaştırılması, müşteri ile iletişim ve pazarla etkileşimi gibi unsurların 4C karma elemanlarıyla örtüştüğünü saptamışlardır.  Gündüz, Kaya ve Aydemir (2012) çalışmalarında, ahiliğin tüketiciyi koruyan bir kurum olduğunu ve oluşturulan düzenler sayesinde yüzyıllardan beri tüketiciyi korumada büyük rol oynadıklarını belirtmişlerdir. Hatta bazı tüketici vakıflarının, tüketicilerin korunmasında ahilik sisteminden faydalandığını, Amerikan Arbitrasyon Sisteminin ise ahiliğin modern versiyonu olduğundan bahsetmişlerdir.  Soysal ve Tan (2013) çalışmalarında, Kilis sanayi işletmelerinin Ahilik geleneğini ne kadar uyguladığını tespit etmek amacıyla Kilis’te faaliyet gösteren Küçük Sanayi Sitesi işletmesindeki 98 işyeri sahibi ve yöneticisine anket uygulamışlardır. Değerlendirmeler sonucunda sanayi sitesi esnafının çok da bilinçli olmasa da Ahilik geleneğini anımsatan bir takım gelenekleri gerçekleştirme çabası içerisinde oldukları belirtilmiştir. Ayrıca ahiliğin bir örgütlenme yapısı olarak ortadan kalmasına rağmen, uygulamalarının küçük esnaf ve zanaatkarların sosyal, kişisel ve iş hayatlarına ait tutum ve davranışlarına yöne verme konusunda etkisinin devam ettiği sonucuna varmışlardır.  Akgül (2017) çalışmasında, Kırşehir’de yer alan 300 küçük esnafa ahilik yapılanmalarındaki ilkelerden yola çıkarak hazırlanmış bir anket uygulamıştır. Çalışma sonuçları değerlendirildiğinde; esnaf arkadaşa yardım, müşteri yönlendirme ve rekabet konusunda kararsız, kalitesiz mal ve hizmetin müşteriye ulaştırılmasında utangaç bir tavır sergileyen esnaf, ahilik sisteminin günümüzde, çağımızın kuralları ile güncellenerek uygulanması gerektiğini belirtmişlerdir.  Düşükcan ve Başdaş (2019) ise Elazığ ilinde gerçekleştirdiği çalışmasında, Ahilik ilke ve uygulamaları esas alınarak hazırlanan 36 sorudan oluşan anketi Organize Sanayi bölgesindeki çeşitli iş kollarında faaliyetlerde bulunan 134 KOBİ’ ye uygulamıştır. Bulgular doğrultusunda, KOBİ’lerin istikrarı sağlayabilmelerinin tek yolunun geçmişte de olduğu gibi günümüzde de insanı ve insani değerleri ön plana çıkarması olduğu ayrıca ahilik ilkelerini kendi politikalarına ekleyen ve onları uygulayabilen KOBİ’lerin her daim başarıyı elde edebilecekleri sonucuna varılmıştır.  Kaya (2020) araştırmasında Kapalıçarşı örnekleminde Ahi teşkilatına özgü meslek ahlakı değerlerinin günümüzde esnaf ve sanatkârlarının meslek hayatlarında ki etkinlilik durumlarını, bu değerlerin hangilerinin ne ölçüde aktarıldığını, aktarım sırasında belirli ölçüde kaybolan iş ahlakı değerlerinin olup olmadığını ortaya koymuştur. Bu doğrultuda 200 esnaf ve sanatkâra Ahilik Değerleri ölçeğini uygulamıştır. Sonuç olarak Ahilik uygulamalarından bazı geleneklerin devam ettiğini ancak esnaf ve sanatkârların hem kendilerini hem de yanında çalışan kişileri mesleki alanda geliştirme yönünden eksiklikleri bulunduğu sonucuna varmıştır. Dolayısıyla bu araştırma Ahilik kavramını, Ahilik değerlerinin devamlılığını ve geleneklere verilen önemi işletme ve tüketici bakış açısıyla incelerken aynı zamanda iş görenlerin de düşüncelerini ortaya koymaktadır. 2.3. Anglo-Sakson, Alp-Germen yaklaşımları ve Anadolu yaklaşımı Pazarlama olgusu denildiğinde üç temel farklı yaklaşımdan söz edilmesi gerekmektedir. Bunların ikisi kapitalizmin farklı yansımaları olarak bahsedilen Anglo-Sakson ve Alp-Germen yaklaşımladır. Anadolu Yaklaşımı ise, iyi ahlaka vurgu yapan ve teşkilat bilinci içerisinde hareket edenlerin içinde bulunduğu bir yaklaşım olarak kabul edilmektedir (Akpınar, 2015; Torlak vd., 2013). Anglo-Sakson yaklaşımı; pazarlama yönetimi bakış açısıyla pazarlamayı değişim üzerine kurgulayan, kısa vadede gerçekleşen, işlemsellik üzerine kurulu, İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri’nde örneklerini gördüğümüz bir yaklaşımdır. Dünyada pazarlama karması paradigmasının en önemli savunucusu, Anglo-Sakson yaklaşımının en büyük temsilcilerinden biri, pazarlamanın hem bilimsel hem uygulama yönlerini geliştiren, çok sayıda profesyonelin bir arada çalıştığı Amerikan Pazarlama Birliği (American Marketing Association–AMA)’dir. Amerikan Pazarlama Birliği pazarlamayı;“kişisel ve örgütsel amaçlara ulaşmayı sağlayacak değişimi yaratabilmek için mal, hizmet ve fikirlerin geliştirilmesi, fiyatlandırılması, dağıtım ve tutundurulmasına yönelik planlama ve uygulama süreci” olarak tanımlamaktadır. Bu tanımdan yansılamalar gösteren Anglo-Sakson yaklaşımı pazarlama kavramını, 4P pazarlama karması elemanları üzerine inşa etmektedir. Sonuç olarak bu yaklaşımın temel felsefesinde müşterinin istek ve ihtiyaçlarına kulak vermek gerekli değildir, değişim unsurunun olması Şenel ve Temizkan / Journal of Gastronomy, Hospitality, and Travel, 4(2) – 2021 398 yeterlidir (Üner, 2003, Erdoğan ve İşlek, 2013). 4P – Pazarlama Karması yaklaşımında satıcı olan taraf aktif, alıcı olan ise pasif tarafı temsil etmektedir. Çeşitli durumlarda ortaya çıkan pazarlama olgusu içerisinde satış temsilcileri ile gerçekleştirilen ilişkiler hariç, satıcı ve alıcı arasında herhangi bir ilişki boyutunun bulunmamasıyla birlikte bu durum hizmet ve endüstriyel pazar açısından sağlıklı bir durum olarak kabul edilmemektedir (Baker, 2010). Lauterborn ise, işletmelerin 4P kavramını oluşturmadan önce 4C kavramını üzerine odaklanmaları gerektiğini vurgulamış ve 4C kapsamında pazarlama karması elemanlarını; ürüntüketici değeri, fiyat-tüketici maliyeti, tutundurma-müşteri iletişimi, dağıtımı da müşteriye uygunluk olarak değiştirmiştir (Kotler, 2005). Doğu topluluklarında eski zamanlardan beri uygulanan bir sistem olan ilişkisel pazarlamanın teori olarak kabul edilmesi ve araştırılması ise, Anglo-Sakson pazarlama yaklaşımının temelini oluşturan, Philip Kotler tarafından literatüre kazandırılan 4P’ nin önemini ve yeterliliğini kaybetmeye başladığı dönemlere denk gelmektedir (Grön-roos,1994). Bu dönemde 4P’nin satın alanın değil, satıcının tarafından bakması pazar koşulları tarafından yetersiz görülmüştür, bu durumda yeni paradigmalar doğrultusunda işletme ihtiyaçlarından çok pazar ihtiyaçları üzerine odaklanılmaya başlanılmıştır (Bennet, 1997). Buradan yola çıkılarak da Bitner, Magrath (1986) ve Booms (1981) 4P olarak literatüre girmiş olan pazarlama karması elemanlarının mal değiş tokuşunda geçerli olabileceğini fakat hizmet pazarlamasının kendine özgü niteliklerinden ötürü aynı karma elemanların yetersiz kalacağını savunmuş ve 4P’ ye (ürün, fiyat, dağıtım, tutundurma) ek olarak katılımcılar, fiziksel ortam ve süreç yönetimi ekleyerek hizmet pazarlaması için 7P kavramını oluşturmuşlardır (Rafiq ve Pervaiz, 1995). Ancak bir takım gelişmeler yaşanması ve pazarlama kavramının müşteri odaklı ilişkisel pazarlamaya yönelmesi pazarlama karması elemanlarında tekrar değişime yol açarak 4P’ nin 4C’ ye geçişine, daha sonra da 7P pazarlama karmasının 7C olarak değişmesine yol açmıştır. 7C müşteri odaklı pazarlama karması elemanları ise, müşteri değeri, maliyet, erişilebilirlik, müşteri iletişimi, değer verilme, onaylama ve eş güdüm olarak geçmektedir (Avcıkurt, Demirkol ve Zengin, 2009). İş dünyasında oluşan yeni akımlar ve modern araştırmalar ilişkisel pazarlamanın gerekliliğini ön plana çıkarmıştır (Grön-roos,1994). Rekabet koşullarının artmasıyla birlikte müşterilerini kaybetmeden yola devam etmek isteyen işletmeler, müşterileri ile olan bağlarını kuvvetlendirmeye yönelmiş ve uzun vadeli müşteri ilişkileri sağlamayı hedeflemişlerdir. Buradan yola çıkılarak da müşterilerle bir kerelik değil, sürekli devam eden uzun ilişkiler kurulmaya çalışılmıştır (Sheth, 2002). Pazarlamanın işletmenin felsefesi olması gerektiğini belirten Alp-Germen yaklaşımının temelinde ilişki bulunmaktadır (Erdoğan, Tiltay ve Kimzan, 2011). Grönroos (1995), pazarlamada ilişkisel süreci hizmet pazarlamasından yola çıkarak değerlendirmiş ve işletmelerin kısa veya uzun sürede, belirli bir sisteme bağlı kalarak veya tek seferlik, müşteriler ile direkt olarak iletişim kurması süreci olarak ifade etmiştir. İlişkisel pazarlama örgütün müşteriler ile uzun dönemli lişkiler inşa etmesine olanak tanırken, karlı müşteri portföyünü belirlemekte ve onlardan faydalanılmasını sağlamaktadır. İlişkisel pazarlama kavramında; tatmin, sadakat, bağlılık ve güven kavramları ön plana çıkmaktadır (Sin vd., 2005). Öne çıkan bu kavramlar ilişkisel pazarlamanın temelini anlayabilmek için oldukça önemlidir. Yaklaşımlar kıyaslanacak olursa Anglo-Sakson kısa dönemli ve işlemsellik üzerine kurulan, örneklerini Amerika Birleşik Devletleri’nde ve İngiltere’de rastlayabileceğimiz bir yaklaşımken; Alp-Germen ise; satıcı alıcı arasında karlılık ve tatmin sağlayan, uzun dönemli ilişkileri temel alan ve örneklerini İskandinav ülkelerinde görebileceğimiz bir yaklaşım olarak değerlendirilmektedir (Akpınar, 2015). Erdoğan ve İşlek (2018) tarihsel süreçleri de göz önünde bulundurarak müşterinin velinimet olarak değerlendirildiği bir pazarlama anlayışının var olduğunu savunmaktadır. Bu anlayış uhrevi ve toplumsal amaçları öncelikli tutan, kişinin çıkarlarını savunmaktansa kişiyi geliştiren ve ticari hedefler ile birlikte sosyal değerleri de şekillendiren bir mübadele modelinin günümüz pazarlarında mümkün olabileceğini vurgulamaktadır (Torlak, Erdoğan ve Yılmaz, 2013). Anadolu yaklaşımı olarak da ifade edilen bu model, günümüz pazarlama kriterlerinin bir bölümünün Medine, Ahilik ve Hisbe pazarları gibi farklı dönemlerde pazarlama ilişkilerine etkimiş olan pazarlama süreçlerine ait davranış ve anlayışların günümüze olan yansımalarını ifade etmektedir. Özellikle askeri, siyasi ve sosyal kaygılar ile şekillenen Ahilik olgusu bütün ekonomiyi etkileyen ve güven kavramına dayalı üretici-tüketici ilişkilerine dayanmaktadır (Say, 2013). Günümüz pazarlama yaklaşımlarından ve düşüncelerinden oldukça farklı ve özgün bir değere sahip olan Ahilik kavramı aynı zamanda savunduğu değerler ile de Anadolu’ya ait sosyal ve kültürel geleneklere oldukça yakın bir öngörü niteliğindedir. Tasavvufi bakış açısının önemli sayıldığı ve bünyesinde barındırdığı kuralların son derece dikkatle uygulanıp aktarıldığı bu yaklaşım günlük ticari faaliyetleri etkilemiştir (Çalka, 2011). Bu nedenle Anadolu yaklaşımı son derece öneme sahip olmakla birlikte uygulama ve kuramsal boyutlarda kültürel değerler hakkında açıklamalar yapabilecek özelliklere sahiptir. Türkiye’ de pazarlama ve pazarlama süreci içerisine dahil olan kavramların daha net bir şekilde anlaşılması ayrıca pazarlamaya daha özgün bir bakış açısının getirilmesi adına Anadolu yaklaşımı oldukça önemli bir potansiyel taşımaktadır. Pazarlama sürecini erdem ve değer kavramları ile açıklayan Ahilik Anadolu yaklaşımı kavramı ile paralel olarak ilerleyen bir kavramdır. Çünkü ahlak olgusunun oldukça önemsendiği ve toplumsal yapı taşların korunmasına yönelik birtakım çabaların mevcut olduğu Şenel ve Temizkan / Journal of Gastronomy, Hospitality, and Travel, 4(2) – 2021 399 Anadolu yaklaşımı da erdem ve değer temeli ile hareket etmektedir. Müşterinin en büyük değer olarak kabul edilmesi, satıcı alıcı ilişkilerinde maddi kazancın değil sosyal edinimlerin de önemli varsayıldığı, iyi bir kul olmanın önemli sayıldığı, ticari pratiklerin bir araç olarak kabul edildiği bir anlayış Anadolu yaklaşımının önemli basamaklarını oluşturmaktadır. Burada üzerinde durulması gereken nokta tarihsel kurumların işlevleri yerine meydana getirmiş oldukları zihinsel altyapı ve pazarlama süreçlerine olan etkileridir. Günümüz açısından değerlendirildiğinde serbest piyasa ekonomisi ve hızla devam eden küreselleşme süreçlerinin hakimiyeti altında olan pazarlarda mantıksal çerçeve dışında bir takım satıcı ve alıcı aktiviteleri mevzu bahis olabilmektedir. Burada Anadolu Yaklaşımı bu farklılıkların anlaşılabilmesini hedeflemektedir (İşlek ve Erdoğan, 2019). 3. Yöntem 3.1. Araştırmanın Yöntemi Bu çalışma turistik açıdan oldukça zengin olan ve köklü işletmelerin yer aldığı Eskişehir Odunpazarı ilçesinde seçilen işletmelerde ahilik değerlerinin devam edip etmediğine ışık tutmayı amaçlamaktadır. Çalışmada ahilik kavramı için oldukça önemli olan usta, çırak ve müşterilere ahilik kurallarına olan bakış açıları, uygulamayı devam edip ettirmedikleri ve işletme içi ilişkileri gibi önemli konular da sorular yöneltilmiştir. Araştırma sorularına uygun olarak nitel araştırma yaklaşımı benimsenmiştir. Nitel olarak gerçekleştirilen araştırmalar, algı ve durum inlemesinin doğal ortamda, bütünsel ve gerçekçi bir şekilde oluşturulduğu aşamalar dizini olarak tanımlanmaktadır. Nitel araştırma, sosyal vakaları kendi çevresi içerisinde inceleyip, anlamlandırmaya çalışan bir olgu olarak ifade edilebilir (Yıldırım, 2000). Görüşme, gözlem ve doküman inceleme nitel araştırmalar arasında en çok uygulanan veri toplama teknikleri arasında yer almaktadır (Bütün ve Demir, 2014). Görüşme tekniği, önceden belirlenmiş hedefler doğrultusunda, karşılıklı soru cevap etkileşiminin bulunduğu bu teknik, kişilerin neleri, neden düşündüklerini, tutum ve duygusal davranışlarını yönlendiren faktörlerin nelerden oluştuğunu ortaya çıkarmaya çalışan veri toplama tekniğidir. Görüşme tekniğinin, yanılgı ihtimallerine karşın avantajlı yönleri de bulunmaktadır. Anket tekniği ile kıyaslandığında; görüşme tekniğinde soruların başkası tarafından doldurulması, boş bırakılması veya sorunun uygun olmaması gibi durumlardan dolayı cevapsız kalması gibi ihtimaller söz konusu olmamaktadır (Yıldırım, 2000; Merriam, 2013). Dolayısıyla araştırmanın amacı doğrultusunda veri toplama tekniği olarak görüşmelerin uygun olacağı düşünülmüştür. 3.2. Evren ve Örneklem Araştırmanın çalışma grubunu Eskişehir de bulunan tarihi Odunpazarı bölgesinde uzun süredir esnaf olarak faaliyet gösteren işletmelerdeki katılımcılar oluşturmaktadır. Odunpazarı gerek turistik yerleri gerekse var olan işletmeleriyle uzun zamandır turistleri çeken oldukça bilinen bir turistik çekim merkezidir. Çalışmada 5 işletme sahibi, 5 işletme çalışanı ve 5 işletmeden alışveriş gerçekleştiren müşteri olmak üzere 15 kişi ile görüşülmüştür. Nitel araştırmalarda örneklem sayısı yerine örneklemin araştırmacının gereksinim duyduğu bilgi miktarını karşılaması ön plana çıkmaktadır (Lincoln ve Guba, 1985). Büyüköztürk (2014) de nitel araştırmaların özel bir olguyu anlamak için küçük bir örneklem grubu ile yürütülebileceğini belirtmiştir. Ayrıca araştırmada tekrar eden cevapların alınması dolayısıyla veri doygunluğunun sağlandığı düşünülmektedir. Araştırmaya katılan esnaf ve zanaatkarlar amaçlı örnekleme olarak nitelendirilen örneklem türü yardımıyla belirlenmiştir. Nitel olarak gerçekleştirilen araştırmalarda, araştırmayı yapan kişi, çoğunluk hakkında genel olarak kabul edilen bir doğrunun ne olduğunu bulmak yerine, titiz ve dikkatli bir şekilde özgün ve belirli olanı derinliğine anlamak istemektedir. Burada araştırma amaçlarından hareket ederek bir evrenin temsilci bir örneği yerine, amaçlı olarak bir ya da birkaç alt kesimden örnek alınmaktadır. Başka bir ifadeyle amaçlı örnekleme, evrenin soruna en uygun bir parçasının gözlem konusu haline getirilmesidir (Sencer, 1989; Merriam, 2013). 3.3. Verilerin toplanması Araştırma yarı yapılandırılmış görüşme formu kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Yarı yapılandırılmış görüşmelerde mülakatçının sormuş olduğu sorular ana hatlarıyla bellidir, lakin soruları cevaplayan kişinin cevaplarına göre farklı sorular sorularak konuya açıklık getirmesi istenebilmektedir. Ayrıca görüşmelerde, araştırılan konuyla ilgili doyurucu bilgilere ulaşım sağlanırken, görüşme rotası da istenilen yöne çekilebilir (Coşkun vd., 2015). Çalışmada, görüşme soruları oluşturulmadan önce araştırma ile ilgili ulusal ve uluslararası literatür taranmış daha sonra görüşme formunda yer alan unsurlar belirlenmiştir. Araştırmacılar tarafından oluşturulan görüşme sorularının hazırlanmasında soruların çok boyutlu olmaması, kolay anlaşılması ve yanıltıcı-yönlendirici olmamasına özen gösterilmiştir. Gerçekleştirilen görüşmeler için katılımcılar ile iletişime geçilerek görüşme tarihleri ayarlanmış ve daha sonra görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Görüşmelerin Şenel ve Temizkan / Journal of Gastronomy, Hospitality, and Travel, 4(2) – 2021 400 gerçekleştiği sırada veri kayıplarının önüne geçilebilmesi adına ses kayıt cihazı kullanılmış ve katılımcılara da bu konuda bilgi verilmiştir. İş yeri sahipleri ile kendi iş yerlerinde görüşmeler gerçekleştirilirken çalışanlar ve müşteriler ile işletme dışındaki yerlerde görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Görüşme süresi 25 - 40 dakika arasında değişmiştir. Tablo 1. Katılımcılara ait demografik bilgiler ve görüşme detayları Müşteriler Yaş Cinsiyet Görüşme Mekânı Görüşme Süresi M1 41 Erkek Kafe 27 dakika M2 23 Kadın Ev 33 dakika M3 30 Kadın Ev 35 dakika M4 35 Kadın Kafe 26 dakika M5 26 Erkek Kafe 38 dakika Çalışanlar Ç1 22 Kadın Kafe 25 dakika Ç2 34 Erkek Kafe 32 dakika Ç3 25 Kadın Kafe 28 dakika Ç4 27 Kadın Kafe 36 dakika Ç5 30 Erkek Kafe 31 dakika Esnaflar E1 65 Erkek İş yeri 34 dakika E2 46 Kadın İş yeri 29 dakika E3 38 Erkek İş yeri 38 dakika E4 44 Kadın İş yeri 40 dakika E5 35 Erkek İş yeri 32 dakika 3.4. Verilerin analizi Araştırma verileri betimsel analiz yöntemi kullanılarak analiz edilmiştir. Betimsel analiz, çeşitli veri toplama teknikleri ile elde edilen verilerin önceden belirlenmiş temalar doğrultusunda özetlenmesi ve yorumlanmasıyla oluşan bir nitel veri analiz türüne verilen isimdir. Araştırmacı betimsel analiz türünde görüşme veya gözlemlemiş olduğu kişilerin yargılarını gerçekçi ve çarpıcı bir bakış açısıyla yansıtabilmek adına doğrudan alıntılara yer verebilmektedir (Yıldırım ve Şimşek, 2003). Görüşmelerin tümünün dökümü araştırmacı tarafından elle yazılarak dijital ortama aktarılmış ve veri analizine uygun hale getirilmiştir. Betimsel analizin temel amacı ham halde bulunan verilerin karşı tarafa işlenmiş bir şekilde aktarılmasını sağlamaktır. Bu doğrultuda veriler mantıksal bir çerçevede sıralanır arkasından betimlemeler yorumlanarak, sonuçlara ulaşılır. Son aşamada ise, araştırmacı yorumlardan yola çıkarak gelecekle ilgili tahminlerde bulunur ve yeni açılımlara ulaşmayı hedefler (Coşkun vd., 2015). Araştırma çerçevesinde inandırıcılığın sağlanması adına çalışmada oluşturulan temalar için nitel araştırma da deneyimli ve alan bilgisine sahip iki araştırmacının görüşüne başvurulmuş, buna ek olarak görüşme sonucu elde edilen ham verilerden doğrudan alıntılar yapılarak bulgular desteklenmiştir. Lincoln ve Guba (1985) nitel olarak gerçekleştirilen çalışmalarda geçerlik ve güvenirlik olgusu için inanılırlık, aktarılabilirlik ve tutarlılık kaygılarını ele almakta ve her biri ile ilgili uygun stratejiler önermektedir. Bu çalışmada da veri analizinde herhangi bir hatadan kaçınmak için dökümü gerçekleştirilen görüşmeler birden fazla okunmuştur. Ayrıca araştırmanın benzer ortamlara aktarılabilirliği için ayrıntılı betimlemelere yer verilmiştir. Şenel ve Temizkan / Journal of Gastronomy, Hospitality, and Travel, 4(2) – 2021 401 4. Bulgular 4.1. Temalar ve kategoriler Katılımcılara ahilik geleneğine ait değerler ile ilgili sorular yöneltilmiş olup her katılımcı ait olduğu grup isminin baş harfi ile belirtilmiştir. Her katılımcı kendi kategorisinde ki soruları cevaplarken birtakım vurgular kullanmıştır. Özellikle alt temaların vurgulanarak ön plana çıkarıldığı betimsel analizde, alt kodlar ve temalar ana hatları ile belirlenmiş ve bu şekilde doğrudan alıntılara yer verilmiştir (Yıldırım ve Şimşek, 2013). Bu alt temalar ile ilgili bilgiler Tablo 2’ gösterilmiştir. Tablo 2. Temalara ve kategorilere ait bilgiler Kategoriler Alt temalar Ana tema Tüketici Hakları Halkla İlişkiler İkram ve Hizmet Kalite, Standart ve Ahilik Kalite Hijyen ve Düzen Ahilik Değerlerinin Yardımlaşma ve Dayanışma Yansımaları Mesleki Eğitim Ahi Birliklerinde Eğitim ve Düzen Usta – Çırak Münasebetleri Mesleki Sorumluluklar Karar Sürecine Katılım Kusurlu Mal ve Değişim Ahilik ve Esnaf Ahlakı Sosyal Sorumluluklar Elde edilen verilerin betimsel analize tabii tutulmasıyla birlikte araştırmanın amacı ve toplanan yanıtlar doğrultusunda bulgular; 1) Kalite, standart ve Ahilik, 2) Ahi birliklerinde eğitim ve düzen, 3) Ahilik ve Esnaf ahlakı olmak üzere 3 ana tema çerçevesinde incelenmiştir. 4.1.1. Kalite, standart ve Ahilik Ana tema çerçevesinde incelenmiş olan bu bölümde işletmeden alışveriş gerçekleştiren müşterilerin hakları, çalışan tavrı, ikramlar, kalite düzeyi ve hijyen kurallarından bahsedilmiştir. Müşteriler kategorisinde bulunan katılımcıların iade hakları konusunda genel olarak bilgi sahibi oldukları görülmektedir. Bu konu ile ilgili M2: “Hizmet aldığım işletme tarafından bana iade hakkım ile ilgili bilgi verildi. Çünkü ben bir problem ile karşılaşırsam getirebilir miyim? diye soru yönelttiğimde böyle bir hakkım olduğu ve değişim yapılabileceği söylendi” derken M4: “Hizmet aldığım işletme bana ilk alışverişimde bilgi vermemişti ancak daha sonra aldığım üründe bir sıkıntı ile karşılaştım ve ürünü değiştirip değiştiremeyeceğimi sordum. Bana ürün ile ilgili sıkıntıları giderebileceklerini veya değişim yapabileceklerini söylediler ve bozuk olan ürünü hemen değiştirdiler” ifadeleri ile iade konusunda doğrudan bir bilgilendirme yapılmadığını ancak yaşanan problemlerin hemen çözüme kavuşturulduğunu belirtmişlerdir. Çalışanların müşterilere karşı olan tavırları ile ilgili M1:“Odunpazarı bölgesindeki bir çok işletmeden hizmet alımı yapmış biri olarak diyebilirim ki buradaki işletmelerin bir çoğunda çalışanlar oldukça güler yüzlü ve samimi. Özellikle yemek yenilen veya çay kahve içilen yerlerde ki çalışanlarda hem müşterilere saygılı hem de saygıyı koruyacak bir şekilde sohbet eden ve sıcak kanlı çalışanlardan oluşuyor” cümleleriyle çalışanların oldukça iyi huylu olduğunu belirtmiştir. Bu konu ile ilgili M3 ise: “Hizmet aldığım işletmelerinin çalışanlarını çok ayrıntılı gözlemlediğimi söyleyemem ancak hangi işletmeye girersem gireyim çalışanların beni güler yüzle karşıladığını ve bütün sorularıma cevap Şenel ve Temizkan / Journal of Gastronomy, Hospitality, and Travel, 4(2) – 2021 402 verdiğini belirtebilirim. Zaten bir işletme içerisinde çalışanların tutumu benim için çok önemlidir kötü bir tavır ile karşılaştığımda bir daha o işletmeye girip alışveriş yapabilmem mümkün değil” sözleri ile işletme çalışanlarının tutum ve davranışlarının müşterinin o işletmeye tekrar gelmesinde büyük rol oynadığını belirtmiştir. Ahilik kültüründe oldukça önem arz eden satın alınan ürün dışında ki ikramlar ile ilgili katılımcıların oldukça olumlu düşüncelere sahip olduğu görülmektedir. Bu konu ile ilgili M5: “Bulundular hep de bulunuyorlar. Ne zaman bir mekana girsem bir çay veya bir şeker ikramı gelir ve bununla ilgili herhangi bir ücret talep edilmez bu bir çok işletmede oranın geleneği haline gelmiş diyebiliriz aslında”, M1: “Evet bulundular. Mesela orada bir helvacı var ve işletmenin önünde ücretsiz tadım imkanı için helva ikramında bulunuyorlar. Veya bazı işletmelerde bir yemek söylediğinizde yanında mutlaka ikramı geliyor veya yemeğin arkasından çay kahve ikram ediliyor. Bu çok güzel bir düşünce tarzı çünkü her işletmede maalesef mevcut değil” ifadeleri ile ikram geleneğinin devam ettiğini ve bu davranış tarzının hem işletme hem de müşteri için oldukça önemli olduğunun üzerinde durmuşlardır. İşletme ürünlerinin kalitesi ile ilgili ise katılımcılardan M2: “Kesinlikle çok kaliteli buluyorum. Zaten kaliteli bulmadığım bir mekana bir daha gidebilmem mümkün değil çünkü buralara para harcıyoruz karşılığında da tabii ki de güler yüz ve kaliteli hizmet bekliyoruz”, M4: “Genel olarak konuşmak gerekirse gitmiş olduğum işletmelerdeki ürünleri oldukça başarılı ve kaliteli buldum diyebilirim. Ve uzun zamandan beri Odunpazarı’nda bulunan işletmelerin müşterisiyim geçmişten bu zaman kadar kalite konusunda hiçbir azalma olmadığı gibi ürünlerdeki kalitenin de korunduğunu söyleyebilirim” cümleleri ile genel olarak bölgede bulunan işletmelerde kaliteli ürünleri sattığı ve müşteriler için kalitenin olmazsa olmaz bir unsuru oluşturduğunu belirtmişlerdir. Aynı şekilde işletmelerin hijyen kurallarına uyup uymadığı ile ilgili M1: “Evet özellikle çalışma ortamı ve aldığım ürünler hijyen kuralları içerisinde bana servis edildi. Çalışanların da aynı şekilde kılık kıyafetleri temiz ve iyi görünümlüydü”, derken M3: “Hijyen kurallarına dikkat etmeyen ve temiz olmayan ürünlerin satıldığı bir işletmeden alışveriş yapmak veya oraya devamlı gidebilmek mümkün değil temizlik açısından herhangi bir açığın olduğunu hissettiğimde kesinlikle tekrar aynı işletmeden alışveriş yapamam ancak ben Odunpazarı’nda herhangi bir problem ile karşılaşmış değilim. Satın almış olduğum veya tüketmiş olduğum ürünler hijyen kurallarına uygundu” diyerek Odunpazarı’ nda hizmet almış olduğu yiyecek içecek işletmelerinde herhangi bir hijyen problemi ile karşılaşmadıklarını belirtmişlerdir. 4.1.2. Ahi birliklerinde eğitim ve düzen Bu bölümde işletme çalışanlarının yardımlaşma düzeyleri, aldıkları eğitim, işverenleri ile iletişimleri ve ait oldukları sorumluluklar ile ilgili bilgiler verilmiştir. Katılımcılar çalıştıkları iş yerlerinde yardımlaşma ve dayanışmanın bulunduğunu ve bunun oldukça önemli bir durumu oluşturduğunu belirtmişlerdir. Ç2 bu konu ile ilgili: “Öncelikle Odunpazarı bölgesi olarak yardımlaşma ve dayanışmanın var olduğunu söylemek yanlış olmaz. Buranın işletmeleri ve kültürel yerleri ile bir bütün halinde bir dayanışma içerisinde hareket ettiğini düşünüyorum. İnsanların birbirine destek olduklarına ve yardımlaştıklarına zaten şahit oluyoruz” derken Ç3: “Evet aslında çalışanlar arasında bir dayanışma var özellikle çalışanlar olarak birbirimizi destekliyoruz ve elimizden geldiğince idare etmeye çalışıyoruz” sözleri ile yardımlaşma ve dayanışma ortamının varlığını belirtmişlerdir. İş yerlerindeki yardımlaşma ve dayanışma ortamı ile ilgili aynı soru katılımcılardan esnaflara da sorulmuştur. Bu konu ile ilgili katılımcılardan esnaf kategorisinde yer alan E1: “Evet iş yerimde bu duruma oldukça dikkat etmeye çalışıyorum. Özellikle çalışanlar arasında bir uyum veya yardımlaşma ortamının olması benim için oldukça önemli artı olarak benim de onlara yardımcı olabilmem ayrıca önem arz eden bir konu. Çünkü dayanışmanın veya yardımlaşmanın hatta hoş görünün olmadığı bir işletmenin ayakta kalabilmesi pek mümkün değil”, E4: “Yardımlaşma ve dayanışmanın olmadığı bir işletme düşünebilmem imkansız açıkçası. Her işletmede bu düzenin olması gerektiğine inanıyor ve yardımlaşmaya çok önem veriyorum. Her çalışanım birbirine yardımcı olmalı ve ben de onlara destek olmalıyım” cümleleri ile işletme ortamında yardımlaşma ve dayanışmanın olmazsa olmaz bir durumu oluşturduğunu belirtmişlerdir. Katılımcılar işverenlerinin kendilerini tam olarak eğitime tabii tutmadıklarını ancak işlerin yürütülmesi ve süreçler hakkında bilgiler edindiklerini ifade etmişlerdir. Bu konu ile ilgili Ç2: “İşverenimiz tabi ki de bizlere mesleki açıdan yol gösteriyor buna tam olarak çok sıkı bir eğitim diyemeyiz elbette ancak neyin nerde nasıl olacağına dair bilgiler ve yol göstermeler yapıyor. Bu da bizleri meydana gelebilecek problemlerden veya hatalardan uzaklaştırıyor”, Ç5:“Hem daha deneyimli iş arkadaşlarımdan hem de işverenimizden çok fazla bilgi öğrendim ve bunu uygulayabildim diyebilirim. Bu nedenle mesleki açıdan eğitimim bence sürekli devam ediyor ve benim için oldukça yeterli” derken Ç4: Öncelikle meslek eğitimi olarak bir oluşumun varlığından söz edemeyiz ancak burada tabi bizler büyüklerimizden iş verenimizden işlerin nasıl yürüdüğüne ve müşterilere nasıl davranılması gerektiğine dair bilgiler alıyoruz” ifadeleri ile açık bir eğitimin olmadığını ancak sürekli öğrenimin devam ettiğini Şenel ve Temizkan / Journal of Gastronomy, Hospitality, and Travel, 4(2) – 2021 403 vurgulamışlardır. Katılımcılardan esnaflara da aynı şekilde mesleki açıdan çalışanlara eğitim verilmesi gerektiğini düşünüp düşünmediklerine dair soru yöneltilmiştir. E1 bu konu ile ilgili: “Çalışanlarıma eğitim vermem gerektiğini bunun hem çalışan hem müşteri adına oldukça büyük bir ilerleme sayılacağını biliyorum. Bu zamana kadar bir çok çalışanım oldu kısa dönemli veya uzun dönemli çalışanlarıma her zaman hem hayata dair hem de meslek kuralları ile ilgili bir çok şey öğrettim ve bunu üzerime yük olarak görüyorum” diyerek mesleki eğitimin işletme ile bir şekilde teması bulunan herkes için oldukça önemli olduğunu vurgularken aynı şekilde E2’ de: “Çalışanlarıma sürekli eğitim vermeye çalışıyor ve bunu severek, isteyerek yapıyorum. Bazen onlar da bana meslek ile ilgili bilmediklerimi, duymadıklarımı veya en yeni bilgileri aktarabiliyorlar. Bu nedenle eğitim dediğiniz süreç aslında karşılıklı işliyor demem mümkün” cümleleri ile mesleki eğitimin karşılıklı devam ettiğini belirtmiştir. İşverenleri ile iletişimleri konusunda çalışan kategorisinde yer alan Ç3: “Kesinlikle çok iyi kendisi bize her zaman bir arkadaşımız veya dostumuz gibi iyi davranıyor, sorunlarımızı dinliyor veya çözüm üretmeye çalışıyor. Olası bir problemde bizleri koruyor bu nedenle bende kendisini hem seviyor hem de saygımı eksik etmiyorum bu da işveren çalışan olarak ilişkimizin iyi olmasını sağlıyor” derken Ç5: “İşverenim ile iletişimimin çok iyi olduğunu söyleyebilirim. İşverenimden çok bana burada bir büyüğüm gibi davranan halimi hatırımı soran ve herhangi bir sıkıntım karşısında bana yardımcı olan biri kendisi” diyerek işvereni ile iletişiminin iyi olduğunu vurgulamıştır. İletişimin yanında işverenlerin çalışanların haklarını gözetip üzerine düşen sorumlulukları yerine getirip getirmediği ile ilgili ise çalışanlardan Ç1: “Evet çalıştığım yerde haklarım korunuyor diyebilmem mümkün bununla ilgili bir sorun yaşamış değilim. İzin veya ücret ile ilgili bir sorun olduğunda da hemen çözülüyor bu da benim iş yerine daha güvenle ve isteyerek gelmeme neden oluyor” sözleri ile temel hakları konusunda sorun yaşamadığını belirtirken Ç3 ise: “Benim işverenim ne mutlu ki sahip olduğum haklara karşı bilgili ve bunları alamasam sorun yaşayacağımın, işe mutsuz geleceğimin farkında bu nedenle bana karşı olan sorumluluklarını yerine getiriyor bu da benim çalışma isteğime olumlu yansıyor” ifadeleri ile haklarını alabildiğini bu nedenle de işletmeye olan bağlılığının arttığını belirtmiştir. 4.1.3. Ahilik ve esnaf ahlakı Bu bölümde esnafların iş yerlerinde uyguladıkları karar alma süreçleri, kusurlu mal ve malın değişimi ile ilgili tutumları ve sosyal sorumluluk ilkelerine olan dikkatleri hakkında bilgiler verilmiştir. Esnaflar kategorisinde bulunan katılımcıların iş yerlerinde karar alma süreçlerine genel olarak çalışanlarını dahil ettikleri ve fikirlerine önem verdikleri belirlenmiştir. Bu konu ile ilgili E3: “İş yerimde çalışanlarım ile gün içerisinde sürekli iletişim halindeyiz. Olan biten her şeyden birbirimizi haberdar ediyor ve bir konu hakkında hep birlikte konuşuyoruz. Onları dinliyor kendi fikirlerimi söylüyorum ve en makul gelen fikri uygulamaya çalışıyorum”, E5: “Kesinlikle çalışanlarımız karar alma sürecine dahil olabilir ki oluyorlar da zaten. Biz hep birlikte karar alıyor ve eğer işletmemiz için olumlu sonuç verecekse bu kararları uyguluyoruz” ifadeleri ile karar alma süreçlerinde mutlaka çalışanlara danıştıklarını ve çalışanların karar süreçlerine dahil olduklarını belirtmişlerdir. Karar alma süreçlerine dahil olunup olunmaması ile ilgili katılımcılardan çalışanlara aynı soru sorulmuştur. Bu konu ile ilgili Ç1: “Çalıştığım işletmede kararlar zaten ortak olarak alınıyor. Çalışan sayısının azlığı ortak karar almamıza neden oluyor aslında çünkü alınan kararlardan haberdar olmak zorundayız ve bu konu hakkında ki fikirlerimiz veya tavsiyelerimiz oldukça önem taşıyor” sözleriyle karar alım sürecinde söz hakkı olduğunu belirtirken aynı şekilde Ç4 de: “Evet dahil olabiliyorum. Nasıl olabiliyorum derseniz bizler genelde belirli aralıklar ile toplantı yapıyoruz ve iş yeri ile ilgili fikirlerimizi veya oluşan şikayetlerin çözümleri ile ilgili düşüncelerimizi paylaşıyoruz” diyerek karar alma sürecine dahil olduğunu belirtmiştir. Katılımcılardan esnafların kusurlu mal ve değişim konusunda mutlaka yardımcı oldukları ve değişimin veya telafinin yapıldığı belirlenmiştir. Kusurlu mal ve değişim konusunda E2: “Dükkanımdaki her malın değişimini anında gerçekleştiriyorum ya o ürünü ikram olarak sayıyor ya da hemen yenisini gönderiyorum. Bu kesinlikle her işletmede her dükkanda olması gereken bir politika bence yoksa müşterilerin bir daha gelmesi sizin dükkanınıza uğraması söz konusu dahi olamaz”, E5: “Eğer istemeden de olsa kusurlu bir malımızı müşterimize ilettiysek bunu hemen telafi etmeye çalışıyor özrümüzü dileyip ürünü değiştiriyoruz. Müşteri her zaman haklıdır ve hakkını almalıdır diye düşünüyorum” cümleleri ile işyerlerinde kusurlu ürünün değişimini mutlaka yaptıklarını belirtmişlerdir. İş yerlerinde sosyal sorumluluk ilkelerine dikkat edilip edilmemesi ile ilgili ise esnaflardan E1: “Odunpazarı kültürel ve turistik açıdan oldukça önemli bir yer olması nedeniyle temiz tutulması gereken hassas bir ilçemiz bu nedenle bende işletme olarak atık ve gürültü kirliliği konusunda çok dikkatli davranıyor ve diğer işletmelerinde bu konuda duyarlı olması gerektiğini düşünüyorum” derken bu konu ile ilgili E2 ise: “Özellikle günümüz şartlarında çöp veya mutfakta oluşan israf konusunda dikkatli olmamız gerektiğinin farkındayım bu nedenle neler yapabilirim sürekli araştırıyorum. Çöplerimizi ayırmak ile işe başladık her çöpü kendi kategorisinde biriktirip geri dönüşüme Şenel ve Temizkan / Journal of Gastronomy, Hospitality, and Travel, 4(2) – 2021 404 yolluyoruz. Arta kalan yemeklerimizi hayvan dostlarımıza gönderiyoruz” diyerek işletme olarak sosyal sorumluluk ilkelerine özen gösterdiklerini vurgulamışlardır. 5. Sonuç, tartışma ve öneriler Bu çalışmada Eskişehir Odunpazarı bölgesinde bulunan işletmelerde ahilik kültürüne ait yansımaların olup olmadığı belirlenmeye çalışılmıştır. Araştırmanın bulguları doğrultusunda işletmelerin ürün değişimi hakkında doğrudan bir bilgilendirme de bulunmadığı ancak yaşanılan herhangi bir problemde sorgusuz sualsiz yardımcı oldukları sonucuna varılmıştır. Anadolu yaklaşımı olarak belirtilen mübadele teorisine göre günümüzde pazarı oluşturan her olgu içerisinde Ahilik ve Medine pazarlarına ait davranışların günümüze yansıdığı görülmektedir. Bu durum her bir müşterinin velinimet olarak görüldüğü, alıcı ve satıcının sadece maddi kazançları değil bir takım sosyal değerleri de önemli varsaydığı kanıtlar niteliktedir. (Erdoğan, 2009). İşletme çalışanlarının müşterilere karşı oldukça güler yüzlü ve samimi olduğu aynı zamanda saygı çerçevesi içerisinde davrandığı belirlenmiştir. Bu durum ahilik değerleri içerisinde iyi huylu ve güzel ahlaklı olmak ilkesine dayanmaktadır. Ahilik değerlerinde teşkilat temelinin fütüvvet anlayışına dayalı olmasıyla birlikte aynı zamanda Türk geleneklerinin temelinde de ahlak olgusu oldukça önemli bir yere sahiptir. Buradan hareketle alın teri ile para kazanılan ve emek verilen yer içerisinde öncelikli davranış tatlı dil, güler yüz, iyilik ve tevazu olmalıdır. İnsan odaklı işletmecilik kavramı geçmişte olduğu gibi günümüzde de oldukça önemli bir süreci oluşturmaktadır. Bir örgüt içerisinde insan temelli düşüncenin hakim olması ile birlikte insana saygı söz konusu olmaya başlayacak, işverenin çalışanına ya da müşterilere karşı duyulan saygı duygusu ile birlikte ise bireysel farklılıkların hoş görüldüğü stres ve mobbing gibi olumsuz durumların daha az yaşanması durumu söz konusu olacaktır (Doğan, 2006). Dolayısıyla insani değerlerin kaybolmaya başladığı günümüz toplumlarında doğruluk, güler yüz, ahlak ve saygı gibi değerler çalışma yaşamı için oldukça önemli adımları oluşturacaktır. Müşteriler hizmet aldıkları işletmelerin kendilerine ikramlarda bulunduklarını, bu durumun kendilerini oldukça memnun ettiğini belirtmişlerdir. Ahilik değerlerine bakıldığında paylaşma ve cömertliğin çok büyük bir yere sahip olduğu başka bir anlamda Ahi ruhunun temelini oluşturduğu görülmektedir. “Elini, sofranı ve kapını açık tut” ifadeleri Ahiliğin açık şartlarını oluşturmakla beraber bu ifadeler gelen misafire ikramda bulunmak, yedirmek ve cömert olmak anlamlarına gelmektedir (Ekinci, 2012). Ahilerin ikram ve infak etmekten büyük mutluluk duyan insanlar olduğu düşünüldüğünde işletmelerde de ikram ve hayır yapma kültürünün oluşturulması gelen müşterilerin kalbini kazanmak adına oldukça büyük bir adım niteliğindedir. Müşteriler ayrıca genel olarak işletmelerin ürünlerini kaliteli bulmuşlardır. Özellikle Ahi teşkilatlanmalarında kaliteli mal anlayışı, müşteri tabanlı bir üretim ve çırağa her durumda eğitim vermek mantığından geçmektedir. İşletmelerde üretilen mal ve hizmetlerin müşterilerin istek ve arzularına göre şekillendirildiği düşünüldüğünde bunların kalite standardına uygun olmasının temeli iyi eğitim almış bir çırak, usta ve kalfadan oluşan bir kadroyla sağlanabilmektedir. Bu konuya en güzel örnek günümüz de hala sıklıkla kullanılan “pabucu dama atmak” deyimidir. Bir Ahi deyimi olan ve kalite kontrol sistemini bizlere oldukça açık bir şekilde vurgulayan bu deyim esnafların, belirlenmiş olan standartların altına düşmesi ve malını sahte olarak imal etmesi ile birlikte tepkiler aldığını belirten bir deyim olarak günümüze kadar gelmiştir. Kalitesiz mal ve hizmet üreten işletmeler Kethuda’lar tarafından kapatılmakla beraber burada unutulmaması gereken unsur Ahilik ahlakının bir çıktısı olarak ürün kavramı zanaatkar için ekonomik değerlerin çok daha ötesinde anlamlar taşımaktadır (Uçma, 2011). Ayrıca müşteriler mal ve hizmet alımında bulundukları işletmelerin ürünlerini hijyen kurallarına uygun olarak nitelendirmişlerdir. Çalışanlar kategorisinde bulunan katılımcıların çalıştıkları yerde yardımlaşma ve dayanışma hissiyatı içerisinde oldukları görülmektedir. Esnaflar ve çalışanlar arasında geçmişten günümüze büyük bir dayanışma ve yardımlaşma söz konudur. Özellikle Ahilik sistemi içerisinde mevcut olan yardımlaşma insanları birbirlerine daha çok yakınlaştırmış ve kaynaşmalarına vesile olmuştur. Sanatkarların piri olan Ahi Evran Veli’nin “Akıl ve ahlak ile çalışıp bizi geçen bizdendir” ifadeleri hem ticari ahlakın hem de dayanışma ve yardımlaşmanın felsefesini vurgulamakta hem de günümüzde esnaf ve çalışanlara yol gösterici bir kılavuz niteliği taşımaktadır (Ekinci, 2016). Katılımcılar işverenleri tarafından açık bir eğitim sürecine dahil edilmediklerini ancak işverenlerinin kendilerine bir şeyler öğretmek için çabaladıklarını ve bu çabaların da işe yaradığını sonuç olarak gün sonunda mutlaka bir şeyler öğrendiklerini belirtmişlerdir. Sanat, ticaret ve ahlaki eğitimi bir bütün olarak el alan Ahilik, helal kazancı ibadet rütbesinde değerlendirmiş ve eğitimi toplumsal alanda üst değer olarak kabul görmüştür. Ahilik teşkilatlanmalarının, küçük esnaftan usta ve çıraklara kadar bütün meslekleri dürüstlük ve doğruluk kurallarına uygun olarak düzenledikleri ve bu yolda eğitim görmeleri için çabaladıkları unutulmamalıdır (Düşkün, 2012; Turan, 1996). Buradan hareketle Ahilik ilkeleri ve Şenel ve Temizkan / Journal of Gastronomy, Hospitality, and Travel, 4(2) – 2021 405 değerlerinin öğretilmesi, uygulanması ve devamının sağlanması karşılaşılan ve meydana gelen pek çok problemin çözümüne katkı sağlayabilir niteliktedir. İşverenler ile çalışanlar arasındaki ikili ilişkilerin samimi ve saygı çerçevesi içerisinde olduğu belirlenmiştir. Ahilik değerleri toplumu koruyan ve ayakta tutan kurallar bütünü olarak değerlendirilmektedir. Temelinde insanı anlama ve anlayışlı olmanın bulunduğu Ahiliğin temeli güven, saygı ve sevgi kavramına dayanmaktadır. Özellikle Ahiler, meslek içerisinde teşkilatın kurallarına uyan, ustalarına ve çalışanlara saygı ve sevgi gösteren, hizmet eden, sanatına ve mesleğine bağlı olan herkesi teminat altına almışlardır (Cevat, 1983). Çalışanlar çalışma hayatlarında sahip oldukları haklar konusunda herhangi bir sıkıntı ile karşılaşmadıklarını ve sahip oldukları hakları elde edebildiklerini belirtmişlerdir. Çalışma, dürüstlük ve ibadet Ahilik kültürü için oldukça önemli kavramları oluşturmaktadır. Özellikle güzel ahlakın olduğu yerde hakkın ve adaletin olduğunu simgeleyen Ahilik tüketicinin hakkını koruduğu gibi yanında çalışan kalfanın da hakkını koruyan ve adaletli davranan teşkilatlanmalardır. Günümüzde bu durum işveren ve çalışan ilişkilerinin korunması, adaletsizliğe yer verilmemesi, helal kazanç ve çalışanın örgüte bağlılığının korunması adına büyük bir önem taşımaktadır. Hakkını alamayan çalışanın işletmeye ve müşteriye karşı verimli olabilmesi mümkün değildir. Bu nedenle işverenin çalışan hakkını koruması ve takip etmesi işletme içerisindeki düzenin problemsiz devamı için oldukça mühim bir adımı oluşturmaktadır. İşverenlerin ve çalışanların karar alma süreçleri konusunda birlikte hareket ettikleri ve karar alma sürecinde birbirlerini dinledikleri sonucuna varılmıştır. Ahilik içerisinde var olan bütün süreçlerde Ahi şeyhi her bir bireyi dinleyerek kararları alır daha sonra diğer ahiler kararlara saygı göstermekteydi. Böyle köklü bir teşkilatın içerisinde her bir ahinin düşüncesi ve ifadesi oldukça önem taşımaktaydı. Bu durum günümüz işletmelerine örnek olabilecek ve işletme içerisinde her bir çalışanın kendini değerli hissedebileceği bir süreci ifade etmektedir. Karar aşamalarında çalışan düşüncelerinin alınması ayrıca çalışanlarda sorumluluk bilinci oluşturma, hesap verilebilir, adil, şeffaf ve katılımcı bir ortamın yaratılmasında çok büyük önem arz etmektedir. İşverenlerin sosyal sorumluluk ilkelerini gerçekleştirmek adına özen gösterdikleri sonucuna varılmıştır. Bundan yüzyıllar önce Türk toplum yapısı içerisinde ortaya çıkan ahilik kurumları sosyal sorumluluk bilincinin temellerini oluşturmaktadır. Ahilik, kültür ve felsefesinde toplum refahı ve sosyal sorumluluk olgusunu öncelikli bir ilke olarak kabul etmiş ve bu ilke doğrultusunda hareket etmiştir. Çevreye verdiği önemle de bilenen Ahilik teşkilatlarında sıra ile nöbet tutan ahilerin dükkanların kapanma zamanları geldiğinde ustaları uyardığı ve kullanmış oldukları ateşleri söndürüp söndürmediğini kontrol ettiği bilinmektedir. Bu davranışın Ahilikte özellikle çevreye zarar gelmemesi ve herhangi bir yangın durumunun oluşmaması için tedbir amaçlı olarak uygulandığı bilinmektedir (Sandur, 1999). Bu bilgiler doğrultusunda Ahilik kavramına ait temellerin yüzyıllar öncesine dayanıyor olmasına rağmen bazı farklılıklar ile günümüzde hala varlığını sürdürmekte olduğu görülmektedir. Ahilik kavramı ve günümüze olan yansımalarının belirlenmesi bu değerlerin yaşatılması ve sürdürülebilir hale getirilmesinde büyük bir önem taşımaktadır. Literatürde Ahiliğin günümüze olan yansımaları ile ilgili gerçekleştirilmiş olan çalışmalar mevcuttur. Ancak bu araştırma Ahilik değerleri ve yansımalarına Ahilik olgusunun temelini oluşturan usta, çırak ve müşterilerin gözünden ayrı ayrı perspektiflerden bakarak her üç grubunda görüşlerini almış ve değerlendirmiştir. Özellikle müşterilerin ve çalışanların düşüncelerinin değerlendirilmesi ve analiz edilmesi mevcut işletme sahiplerine kendilerini daha ileriye taşımaları ve geliştirmeleri için öneri niteliği taşımasından ötürü çok önemli bir sonucu ortaya çıkarmıştır. Elde edilen sonuçlar aynı zamanda incelenen literatür de tespit edilen Ahilik değerlerinin günümüze olan yansımalarının sürdüğüne yönelik düşünce ile örtüşmekte olup bu araştırmada da Ahilik uygulamalarının Eskişehir Odunpazarı bölgesinde devam ettiği sonucuna varılmıştır. Ahilik değerlerinin kurumsal niteliğini yitirmiş olmasına rağmen kurallarının günümüze kadar gelebilmesi bu yapılanmanın ne kadar başarılı bir uygulama olduğunu bizlere kanıtlar niteliktedir. Günümüz işletmeleri birçok problem ile karşılaşmakta veya istediği verimi elde edememesinden kaynaklı sıkıntıya düşmektedir. Bu noktada ise esnaf topluluklarının sorunlarına çözüm oluşturması anlamında Ahilik yapılanmalarının daha yakından tanınması ve geleneklerin incelenebilmesi adına etkinlik ve çalışmaların arttırılması gerekmektedir. Böylece küçük esnaf ve zanaatkarlar bu tanıtımlardan yararlı bilgiler edinebileceklerdir. Her yıl düzenlenen Ahilik kutlamalarına olan katılımın arttırılması için tanıtım faaliyetlerinin de düzenli bir şekilde gerçekleştirilmesine özen gösterilmeli ve Ahilik değerleri ile ilgili etkinlik sayısı çoğaltılmalıdır. Yerel yönetimler, esnaf ve zanaatkarların bağlı olduğu kurum ve kuruluşlar esnaf ve üreten kesiminin sorunlarına çözüm üretmeli ve onlara sahip çıkmalıdır. Özellikle Ahilik değerlerini geleceğe taşımak ve aktarmak amacıyla sivil toplum kuruluşları, dernekler veya vakıfların oluşturulması amacıyla teşvikler oluşturulmalıdır. Çalışanlara Ahilik sistemine ait değerler ve kuralların öğretilmesi adına eğitimlerin verilmesi sağlanabilir. Bunun yanı sıra gerekli kurumlar tarafından müşterilerinde dilek ve istekleri dinlenmeli değerlendirmeye alınan olumsuzluklara yönelik esnaflara bilgilendirmeler gerçekleştirilmelidir. Aksine Ahilik değerlerine ve uygulamalarına saygı göstermeyen ve müşteriyi değer olarak görmeyen esnaf ve zanaatkarlara yönelik ise yasal düzenlemeler getirilebilir. Bu bakımdan çalışma ile ulaşılan verilere bakıldığında Odunpazarı bölgesinde araştırma için seçilen işletmelerde Şenel ve Temizkan / Journal of Gastronomy, Hospitality, and Travel, 4(2) – 2021 406 ahilik değerlerinin yansımalarının devam ettiği ve ahilik kültürüne özgü bir takım uygulamaların sürdürüldüğü sonucuna varılmıştır. Bu değerlerin yansımalarının kanıtı olarak da Odunpazarı’nda Anadolu yaklaşımının var olduğu ve önceliğin ticari kaygıdan çok hizmet ve müşteri odaklı olduğu söylenebilir. Bu araştırmanın temel sınırlılığı sadece Eskişehir ili özelinde ele alınmış olmasıdır.Ahilik kavramı, değerleri, tarihçesi ve bu geleneğin pazarlamadaki yeri ve önemi açısından değerlendirildiği bu çalışmada Ahilik ve pazarlama ilişkisi üzerinde durulmuş olup Ahilik kuralları, günümüz açısından önemi ve pazarlamanın üç temel farklı yaklaşımına yer verilmiştir. Gelecek araştırmaların farklı illerde turizm alanında hizmet veren farklı sektörlerden kişiler ile görüşmeler gerçekleştirmesi Ahilik ve meslekler arasındaki bağın anlaşılması ve öneriler geliştirilmesi adına konuya daha farklı bir katkı yapacaktır. Kaynakça Akça, G. (2003). Ahilik Geleneği ve Günümüz Fethiye Esnafı, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı:14, ss. 210-218. Akgül, D. (2017). Ahilik Kültüründeki Etik İlkelerin Günümüz İşletmelerine Yansımaları: Kırşehir İli Örneği, Ahi Evran Üniversitesi İktisadi ve İdare Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt:1, Sayı:1, ss. 8-26. Akpınar, M. (2015). Pazarlama Tanımları Üzerine, https://mehmetakpinar.wordpress.com/2015/04/26/35/, Erişim Tarihi: 27.04.2019. Aslan, E. H. (2013). “Türklerde İş Ahlakı Ve Geçmişten Günümüze Ahilik”, Beykent Üniversitesi Sos. Bil. Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. Baker, M. J. (2010). “Marketing – Philospy or Function?”, Michael J. Baker ve Michael Saren (Ed.), Marketing Theory: A Student Text içinde, 3-25. Bennet, A. R. (1997). “The Five Vs-A Buyer’s Perspective of the Marketing Mix: Marketing Intelligence & Plannig, Vol:15, Issue: 3, pp. 151-155. Büyüköztürk, Ş. (2014). Bilimsel Araştırma Yöntemleri, Ankara: Pegem Yayıncılık. Bütün, M. ve Demir, S. B. (2014). Nitel Araştırma ve Değerlendirme Yöntemleri, Michael Quinn Patton, 3. Baskıdan Çeviri, Pegem Akademi, Ankara, s. 4. Coşkun, R., Altunışık, R., Bayraktaroğlu S. ve Yıldırım, E. (2015). Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri, Sakarya Kitabevi. Çağatay, N. (1983). Makaleler ve İncelemeler, Selçuk Üniversitesi, Konya. Çalka, M. S. (2011). “Safî Mustafa Efendi’nin Osmanlı Esnaf ve Sanatkarlarına Nasihatleri”, Baki Çakır ve İskender Gümüş (Ed.), Ahilik içinde, 79-96. Çiftçi, C. (2004). Müşteri Memnuniyeti, Kalite Ve Osmanlı Esnafı, U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl: 5, Sayı: 7. Demir, G. (1993). “Geçmişten Günümüze Ahilik ve Tüketici Koruma İlişkisi”, Standart Dergisi, Şubat. Demirel, Ö. (1998). “Osmanlı Dönemi Sivas Şehri ve Esnaf Teşkilatı”, Sivas Belediyesi Yayını, Sivas. Demirkol Ş., Avcıkurt, C. ve Burhanettin Z. (2009). “Turizm İşletmelerinin Pazarlamasında 7P ve 7C, Değişim Yayınevi, İstanbul. Doğan, H. (2006). Ahilik Ve Örgütülü Bilgi, Ekin Kitabevi, Bursa. Duman, T. (2012). II. Uluslararası Ahilik Sempozyumu Bildiriler I. Cilt, Kırşehir: Ahi Evran Üniversitesi Ahilik Kültürünü Araştırma ve Uygulama Merkezi. Durkheim, E. (1986). Meslek Ahlakı (Çev. Mehmet Karasan). İstanbul: MEB Yayınevi. Düşkün, İ. (2012). Ahîlikte İş, İş Etiği ve Günümüze Yansımaları, (Ed.) K. Ceylan, Ahîliğe Genç Bakışlar Makale Yarışması ve Sempozyumu, SFNTV Tanıtım Tas. Yay., Kırşehir. Düşükcan, M. ve Başdaş, O. (2019). Ahilik İlke Ve Uygulamalarının Günümüz Kobi’lerine Yansıması: Elazığ İli Örneği, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:18 – Sayı:70. Şenel ve Temizkan / Journal of Gastronomy, Hospitality, and Travel, 4(2) – 2021 407 Ekinci, Y. (2012). Ahilik, Sistem Ofset Yayıncılık, 12. Baskı. Ekinci, Y. (2016). Ahi Evran’ın İnsan Yetiştirme Modeli, Ahilik, Mihrabad Yayınları, 13. Baskı. Erbaşı, A. ve Ersöz, S. (2011). Ahilik ve 4c Pazarlama Karması İlişkisi: Tarihî Perspektiften Bakış, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 59, Ss.135-146. Erdoğan, Bayram Zafer (2009). “Pazarlama: Küresel Krizin Suçlusu mu, Kurtarıcısı mı?”, Tüketici ve Tüketim Araştırmaları Dergisi, 1, (1), 41-51. Erdoğan, B. Z., Tiltay, M. ve Kimzan, H.S. (2011). “Pazarlama Teorisi’nin Felsefi Temelleri: Değişim mi, İlişki mi?”, Tüketici ve Tüketim Araştırmaları Dergisi, 1(1), 41-51. Erdoğan, B. Z. ve İşlek, M. S. (2013). “Pazarlamaya Farklı Yaklaşımlar ve Kültürün Bu Yaklaşımlar Üzerindeki Rolü: Anglo-Sakson, Alp-German ve Anadolu Yaklaşımları Karşılaştırması”, Pazarlama ve Pazarlama Araştırmaları Dergisi, 6(2), 117-138. Erdoğan, Bayram Zafer ve Mahmut Sami İşlek. (2018). “Pazarlamaya erdem yönlü yaklaşım: Anadolu bakış açısı”, Ed., Bayram Zafer Erdoğan, içinde Bilim Olarak Pazarlama, Beta, 187-208. Göktürk, İ. ve Yılmaz, M. (2004). ′′Hayatın Anlam Bilgisine Dair Yahut Günümüz Ahi Kişiliği Üzerine Bir Deneme′′, I. Ahi Evran-ı Veli ve Ahilik Araştırmaları Sempoz-yumu, Kırşehir, s.429. Grönroos, C. (1994). From Marketing Mix to Relationship Marketing: Towards a Para-digma Shift in Marketing, Management Decision, 32 (2), 4-20. Grönroos, C. (1995). Relationship Marketing: The Strategy Continuum, Journal of Aca-demy of Marketing Science, 23 (4), 252-254. Güleman, A. ve Taştekil, S. (1993). “Ahi Teşkilatının Türk Toplumu Sosyal ve Ekonomik Yapısı Üzerindeki Etkileri”, Kültür Bakanlığı Halk Kültürünü Araştırma Ve Geliştirme Genel Müd. Yay., Ankara. Gündüz, A. Y., Kaya, M. ve Aydemir, C. (2012). Ahilik Teşkilatında Ve Günümüzde Tüketicilerin Korunmasına Yönelik Çalışmalar Üzerine Bir Değerlendirme, Afyon Kocatepe Üniversitesi, İİBF Dergisi, Cilt:14, Sayı:2, S.37-54. İşlek, M. S. ve Erdoğan, B. Z. (2019). Anadolu Yaklaşımı Mümkün mü? Türk Girişimci Biyografi ve Otobiyografileri Üzerine Bir İnceleme, Tüketici ve Tüketim Araştırmaları Dergisi, 11(2), 227- 258. Kantarcı, Z. (2007). İş Etiği ve Ahilik, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum. Kaya, M. E. (2020). Ahilik Değerlerinin Günümüz Esnaf Ve Sanatkarları Tarafından Benimsenme Düzeylerinin Sosyolojik Açıdan Değerlendirilmesi (İstanbul Kapalıçarşı Örneği), İstanbul Aydın Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi. Kaya, U. (2013). Değerler Eğitiminde Bir Meslek Teşkilatı: Ahilik, Değerler Eğitimi Dergisi Cilt ll, No. 26,41-69. Kotler, P. (2005). “A’dan Z’ye Pazarlama, (Çev.) Aslı Kalem Bakkal, MediaCat, İstanbul. Lincoln, Y. S. ve Guba, E. G. (1985). Naturalistic Inquiry. Sage Publications. Mahiroğulları, A. (2008). Selçuklu/Osmanlı Döneminde Kurumsal Bir Yapı: Ahilik/Gedik Teşkilatı Ve SosyoEkonomik İşlevleri, Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, Cilt 0, Sayı 54, Sayfalar 139 – 154. Merriam, S. B. (2013). Nitel araştırma desen ve uygulama için bir rehber. Çev: Ed. S. Turan. Ankara: Nobel Yayıncılık. Mikail B. (1991). Ahi Evren ve Ahi Teşkilatının Kuruluşu, Konya, s. 131. Özbay G. (1999). “Geleneksel Okçuluk ve Güres Sporunda Ahiligin Etkileri”, II. Uluslar Arası AhilikKültürü Sempozyumu Bildirileri, Kırsehir, s.163. Öztürk, N. (2002). Ahilik Teşkilatı ve Günümüz Ekonomisi, Çalışma Hayatı ve İş Ahlakı Açısından Değerlendirilmesi, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 7, 43-56. Şenel ve Temizkan / Journal of Gastronomy, Hospitality, and Travel, 4(2) – 2021 408 Rafiq, M. ve Pervaiz, K. A. (1995). “Using The 7Ps As a Generic Marketing Mix: An Explatory Survey Of UK and European Marketing Academics”, Marketing Intelligence & Plannig, Vol: 13, No: 9, pp. 4-15. Sandur, A. (1999). “Açık Hava Müzeleri İçerisinde Ahilik ve Esnaf Kültürü”, II. Uluslar arası Ahilik Kültürü Sempozyumu Bildirileri, (13-15 Ekim 1999 Kırşehir), Ankara, s. 274. Say, Y. (2013). “Yunus Emre ve Ahiler”. Eskişehir Sanayi Odası Dergisi, 3(1), 51-56. Sencer, M. (1989). Toplumbilimlerinde yöntem. İstanbul: Beta Basım. Sheth, J. N. (2002). The Future of Relationship Marketing, Journal of Service Marketing, 16, 590-592. Cevat S. (1983). "Çıraklık Eğitimi”, Cumhuriyet Döneminde Eğitim, İstanbul, 1983, s.427. Sin, L. Y. M., Tse, A. C. B., Yau, O. H. M., Chow, R. P. M. ve Lee, J. S. Y. (2005). “Market Orientation, Relationship Marketing Orientation, and Business Performance: The Moderating Effects of Economic Ideology and Industry Type”, Journal of Interna-tional Marketing, 13(1), 36-57. Soysal, A. (2013). İşletmelerin Başarısında Ahilik İlke Ve Uygulamalarının Önemi: Bir Değerlendirme, Çimento Endüstrisi İşverenleri Sendikası Cilt: 27 Sayı: 2. Soysal A. ve Tan, M. (2013). Ahilik İlkelerinin Günümüz İşletmelerine Yansıması: Kilis Küçük Sanayi Sitesi İşletmeleri Örneği, Niğde Üniversitesi İibf Dergisi, 2013, Cilt: 6, Sayı: 1, S. 186-202. Taş, H. (2011). Günümüz Bursa Esnafında Ahilik Kültüründen İzler, Bursa, Gaye Kitabevi. Temel, H. (2007). “Ahilik Teşkilatının Halkın Eğitim Ve Öğretimindeki Rolü”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. Torlak, Ö., Erdoğan, B. Z. ve Yılmaz, C. (2013). Bir Sosyal Pazarlama (İşletmecilik) Modeli Olarak Ahi Örgütleri, Social Business @ Anadolu International Conference Procee-dings, 183-192. Turan, K. (1996). Ahîlik’ten Günümüze Meslekî ve Teknik Eğitimin Tarihî Gelişimi, İstanbul. Uçma, İ. (2011). Bir Sosyal Siyaset Kurumu Olarak Ahilik. 1. Baskı. İstanbul :İşaret. Üner, M. M. (2003). “Pazarlama Tanımı Üzerine”, Pi Dergisi, Cilt:4, Sayı:4. Yıldırım, A. (2000). Nitel Araştırma Yöntemlerinin Temel Özellikleri ve Eğitim Araştırmalarındaki Yeri ve Önemi, Qualitative Research Methods, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Eğitim Bilimleri Bölümü, s. 10. Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2003). Sosyal Bilimlerde Nitel AraştırmaYöntemleri. Ankara: Seçkin Yayınları. Yörübulut, M. (2020). Toplam Kalite Yönetimi İle

XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX

e devlet adamları ile ilişkilerince de ölçülü kimselerdir. “Ahi gerek kim begler kapısına varmaya, belki begler, padişahlar anın adın bilmeyeler” denilmiştir(18b) ahilik 40 AHİLERDE EĞİTİM Türklerin, yerleşik hayata geçmeden önce düzenli bir eğitim sistemine sahip olmadıkları bilinmektedir. Çünkü Türkler, bu dönemde daha çok askeri eğitim ile meşguldüler. Bunun nedeni komşu devletlerin baskılarına karşı savaşmak zorunda olmalarıydı. İslamiyet’i kabul edip yerleşik hayata geçtikten ve özellikle de Anadolu’yu vatan edinmelerinden sonra eğitim anlayışlarının amacı ve kapsamı değişmiştir. Ahilerde eğitimin odağında insan vardı. İnsan bir bütün olarak ele alınmış, dünyası ile ahireti birbirinden ayrılmamıştır. Bu nedenledir ki, Ahilik örgütünde verilen eğitimin amacı, İslam eğitim ilkeleriyle paralellik gösterir. Eğitimi ömür boyu devam h.mustafa genç 41 eden bir faaliyet olarak gördüklerinden iş başında verilen eğitim iş dışında da özel yerlerinde devam etmiştir. Ahiler iş dışındaki dini ve ahlaki eğitimlerini zaviyelerde verirlerdi. Zaviyelerdeki eğitim her yaştaki çocukların, gençlerin ve büyüklerin yararlanabileceği şekilde verilirdi. Buralarda temel kaynak Ahiliğin her alandaki ilkelerini ortaya koyan fütüvvetnamelerdi. Gerek iş başında gerekse iş dışında verilen eğitim çıraklıktan itibaren başlardı. Çırak, kalfa ve usta olanların asgari düzeyde öğrenmek zorunda oldukları adap, görgü ve nezaket kuralları vardı. Ahi terbiyesi alabilmek için, o kişinin doğru ve yetenekli olduğuna dair bir üstadın, çırağı için tanıklık etmesi gerekliydi. Yanında yetiştiği üstadı olmayanlar zaviyelere giremediği gibi üstadı öğrettiği sanatı helal etmez ve çırağı takdim ederek ondan memnun olduğunu gösteremezse böyleleri zaviyelere giremez ve kardeş olamazlardı. Bu şartları üzerinde bulunduran çıraklar zaten sanat terbiyesini üstaddan almış olarak geldiklerinden, Ocak; bu gençlerin yalnız hissî, edebî ve sosyal yöndeki eğitimleri ile uğraşırdı. Ocakta gençlere bu terbiyeyi veren kişilere “muallim ahi” ve “emir” denirdi. Fütüvvetnamelerde, esnaf çıraklarına sanattan başka bilime ve inanca dair neler öğretildiği yazılı değil. Bununla birlikte, ahilik 42 Çobanoğlu fütüvvetnamesine göre Ahi zaviyelerinde Türkçe fütüvvetname, Kur’an, yemek pişirme, oyun oynama, çalgı çalma, şarkı söyleme, tarih, önemli kişilerin hayat öyküleri, tasavvuf, Türkçe, Arapça, Farsça ve edebiyat öğretilirdi. Bu açıklamaya göre Ahi zaviyeleri bir tür okuldu. Ahi zaviyelerine kabul olunanlar ahi terbiyesini okuyarak, dinleyerek, kardeşlerle, öğretmen ahiler ve pirlerle birlikte yaşayarak alıyorlardı. Silah bilgisini ve sporunu elde etmek için şu üç şart gerekliydi: 1. Ahi görmek, 2. Şeyh görmek, 3. Genci yani bir kişiyi eğitmiş ve yetiştirmiş olmak. Demek ki, talim terbiye yeteneğine haiz olmayanlar silahlı bölüğe alınamazlardı. Öğretmen ahi, pirler, yoldaşlar ve yol atası gözetiminde duygularını arındırmaya çalışan gençleri, zaviyelerde yaşanan inançlara, kurallara alıştırmakla görevliydiler. Öğretmen ahi, eğitmesi için yanına verilen gence, namaz, oruç gibi İslam koşullarını öğrettiği gibi, Ahi tüzüklerinin kapsadığı insanlık yöntemlerini de pratik olarak belletirdi. Özellikle cumartesi akşamları fütüvvetname okunur ve gençlere öğretilirdi. Örneğin; çırağın, çıraklık süresince öğrenmek zorunda olduğu en az 124 kural h.mustafa genç 43 vardı. Ustalık dönemine ulaştığında ise öğrenmek zorunda olduğu kural sayısı 740’a kadar çıkardı. 124 terbiye ve edep ilkeleri ile sayıları şöyledir: • Yemek yemek = 12 • Su içmek = 3 • Söz söylemek = 4 • Elbise giymek = 5 • Evden çıkmak = 4 • Yol yürümek = 8 • Mahallede yürümek = 4 • Pazarda yürümek = 5 • Eşya satın almak = 3 • Eve eşya getirmek = 3 • Eve girmek = 5 • Oturmak = 3 • Misafirliğe gitmek = 3 • Beyler katına varmak = 5 • Teferrüce varmak = 3 • Âdem okumak = 3 • Hamama gitmek = 6 • Tuvalete gitmek = 10 • Hasta ziyaretine gitmek = 5 ahilik 44 • Gazaya varmak = 6 • Türbe ziyaretine gitmek = 4 • Yatmak = 4 • Yataktan kalkmak = 3 • Bardağa su koymak = 2 • Ayakkabı çevirmek = 2 • Mescide girmek = 3 • Mescitte oturmak = 3 • Mescitten çıkmak = 3 Ahilerde Askeri ve Siyasi Eğitim Ahi örgütünün çatısı altına giren esnaf ve sanatkârlar mesleki ve dini eğitimlerinin yanında askeri ve siyasi eğitim de alırlardı. Bunun en önemli nedeni Anadolu’yu yeni bir yurt edinen Türklerin kendilerini, ülkelerini savunmak zorunda olmalarıydı. Çırak ve kalfaların eğitimleri süresince mesleki ve ahlaki açıdan olgunlaşmalarına çalışırken, kalfalar kılıç kullanmak, ata binmek, ok atmak gibi sportif anlamda askeri eğitime tabi tutulurlardı. Bütün bu eğitimleri başarıyla tamamlayan kalfanın, ustalığa yükselmek için dönemin sporlarını başarılı birşekilde yapması gerekirdi(19). Günümüzde Durum Günümüz dünyasında küreselleşme birçok milletin milli değerlerini yok etmiş, onları değerlerinden sıyırmış, böylelikle yönü belli h.mustafa genç 45 olmayan evrensel insanı ortaya çıkarmıştır. Bireysel çıkarları ön plana alan, hırsları ve teknolojiyi putlaştıran günümüz insanı her yönüyle bir çıkmazın içindedir. Günümüz insanı hırslarının ve çıkarlarının girdabında, kaygılarının kıskacında mutlu değildir. “İnsan, insanın kurdudur” sözüyle şefkatten, merhametten soyutlanmış insanlar, putlaştırdıkları teknolojinin muhtemel tehdidi altında çıkış yolu aramaktadır. Türkiye olarak, yetişmekte olan nesillerimize marangozluk, tesviyecilik, elektrikçilik, kuyumculuk, öğretmenlik, mühendislik, avukatlık ve doktorluk gibi meslekleri öğretiyoruz. Fakat bu mesleklerin ahlaki ilkelerini öğretemiyoruz. Gerekli değerleri yükleyemiyoruz. Bunun sonucunda toplumumuzda müthiş bir değerler çatışması meydana geliyor. Bu çatışma eski kuşak-yeni kuşak çatışması olarak adlandırılıyor. Aslında bu çatışmanın özü değerler çatışmasıdır. Bu nedenledir ki, aileler, okullar, sokaklar, işyerleri ve diğer alanlar birer çatışma alanı haline geliyor. Eğitimimiz buna bir çare bulmalı, meslekle birlikte ahlaki ilkeleri de en az meslek kadar öğretmelidir. Günümüz Türkiye’sinde mesleki ve ahlaki eğitimde Ahilerden alınacak birçok örnekler vardır ve alınmalıdır. Aksi halde bu değerler savaşını kazanamayız. ahilik 46 AHİ OLAMAYACAK KİŞİLER Bir de kimlerin Ahi olamayacağı açıklanacak olursa, Ahiliğin istediği insan tipinin özellikleri ortaya çıkacaktır. Nitekim Burgazi Fütüvvetnamesi’nde kimlere fütüvvet verilmeyeceği, yani kimlerin Ahi olamayacağı şu şekilde belirtilmiştir.(28) 1- Hak dinini bırakıp batıla taptığı için kâfire, Allah’ın birliğine ve eşsizliğine inanmayana, 2- Görünüşte insan, aslında it olan münafığa, ikiyüzlüye, 3- Her gün yalan söyleyen ve halkı yalana alıştıran inandıran müneccime, gaipten haber verene, 4- İradesini, ölçüsünü kaybedip etrafını h.mustafa genç 47 inciten sarhoşa, şarap içene, 5- Hamama giren kâfir ve Müslümanları bir tutup hizmet eden dellaka, yıkayıcıya, 6- Her zaman halkın zararına çalışan ve onun için dost ve düşman bir olan tellala, 7- Zamanında sözünü yerine getirmeyen sıkıştığında bugün yarın diye oyalayan, vaadinde durmayana, 8- Kestiği, hayvanları inciten, işi kan dökmek olan kasaplara, 9- Aklı fikri insanların gece gündüz huzursuz ve rahatsız olması yönünde bulunan cerraha, operatöre, 10- Günahının yarısı kıyamete kadar onun olan kötü töre koyana, kötü kanun yapana, 11- İşi tuzak kurup, hile ile kuşları tutan ve yavrularını anasız babasız bırakan avcılara, 12- Herhangi bir ihtiyaç maddesini saklayıp kıtlık ve sonra pahalı satan muhtekire fütüvvet verilmez. Ahilerde Meslek Pirleri Meslekpirleriosanatıyapmışpeygamberler arasından ve ulu kişilerden seçilmişti. Bazı mesleklerin pirleri şunlardır: Tüccarların piri = Hz. Muhammed Seyyahların piri = Hz. İsa Çobanların piri = Hz. Musa Börekçilerin piri = Varaka ahilik 48 Hurdacıların piri = Avn İbn İmkân Dellalların piri = Tayfur-i Mekki Dökmecilerin piri = Ubeydullah El Bahri Sabuncuların piri = Ahmed İbn Abdullah Şerbetçilerin piri = Muhammed İbn Abdullah Çiftçilerin piri = Hz. Âdem Hallaçların piri = Hz. Şit Marangozların piri = Hz. Nuh Devecilerin piri = Hz. Salih Sütçü ve dülgerlerin piri = Hz. İbrahim Terzi ve yazıcıların piri = Hz. İdris Saatçilerin piri = Hz. Yusuf Ekmekçilerin piri = Hz. Zülkif Tarihçilerin piri = Hz. Lut Bağcıların piri = Hz. Üzeyr Çulhacıların piri = Hz. İlyas Zırhçıların piri = Hz. Davud Balıkçıların piri = Hz. Yunus Berberlerin piri = Selman-ı Farisi Mimarların piri = Muhammed İbn Ebubekir Kasapların piri = Ebü’l- Muhcin Bakkalların piri = Adiyy İbn Abdullah h.mustafa genç 49 Sakaların piri = Selman-ı Kufi Hamamcıların piri = Mansur İbn Kasım-ı Bağdadi Debbağların piri = Ahi Evran İğnecilerin piri = Ebü’l-Kasım Mübarek Nalbantların piri = Ebu Süleyman İbn Kasım Kuyumcuların piri = Nasr İbn Abdullah Attarların piri = Husam İbn Abdullah-ı Kufi Saraçların piri = Bun-Nasr İbn Haşimiyyi Bağdadi Çıkrıkçıların piri = Abdullah Habibi Neccar Taşçıların piri = Kasım İbni Nasrullah Okçuların piri = Sad İbn Ebi Vakkas Boyacıların piri = Ömer İbn Abdullah-ı Sebbah Bardakçıların piri = Abdulfahhar Medeni Bahçevanların piri = Ebuzeyd Baba Beten-i Hindi. ahilik 50 AHİLERDE STATÜ Ahi zaviyelerinin üyeleri dokuz sınıf idiler: 1. Yiğitler. Bunlar en alt sınıf idiler. 2. Ahiler. Bunlar altı bölük idiler: ilk üç bölüğe (Ashab-ı tarıyk) yani yola girmiş kişiler; 4. 5. ve 6. bölüklere de nakipler denirdi. 7. Halifeler. Bunlar Sahib-i seccade değillerdi. Yani bağımsız eylemlerde bulunamazlardı. 8. Şeyhler. Bunlar kendilerinden önceki yedi bölüğün başkanıdırlar. 9. Şeyh’ül-meşayihler. Bunlar, şeyhlerin de başkanıdırlar. Ahilerde Hiyerarşi Ahiler arasında hiyerarşiyi ortaya koyan en önemli faktör mesleki alandaki yükselmedir. h.mustafa genç 51 Bunlar sırasıyla şöyledir: 1. Yamaklık 2. Çıraklık 3. Kalfalık 4. Ustalık 5. Yiğitbaşılık 6. Kethüdalık (Ahi Babalık) 7. Kâhya 1. Yamaklık: Çıraklık öncesi, bir nevi çıraklığa hazırlık olarak nitelendirilebilecek “YAMAKLIK” dönemi vardı. Bir esnafa yamak alınmak için on yaşından aşağı olmak, işe devamı babası veya velisi tarafından sağlanma şartı vardı(20). 2. Çıraklık: Ahi Birliklerinde çıraklık, her sanatta o sanatın özelliği gereği değişen süreli bir görevdir. Çıraklık, herhangi bir sanata girmek isteyen gencin, o sanatın çırak çalıştırma hakkına sahip ustalarından birinin yanına yardımcı olarak verilmesiyle başlardı. Çırak adayının Ahi ahlakının öngördüğü üstün niteliklere sahip olması ve bu durumuna aynı meslekte çalışan iki çırağın “yol kardeşi” tanıklık etmesi şarttır. Yamaklıktan çıraklığa yükseliş törenle yapılırdı. Çıraklık süreleri boyunca hiçbir ücret almayan çıraklar “yevmi birer pare ahilik 52 yemeklik ile” boğaz tokluğuna çalışıp sanat öğrenmekteydiler. Bir gencin çırak olabilmesi için bazı üstün niteliklere sahip olması gerekirdi. Çırak Olmanın Ahlaki İlkeleri • Sözü yerli yerinde söylemek, • Vefa yolunda sabit-kadem durmak, vefalı olmak, • İyi huylu, iyiliksever ve cömert olmak, • Güler yüzlü olmak, • Tatlı dilli olmak, • İnsanlar hakkında dedikodu yapmamak ve kibirli olmamak, Çırakların Özellikleri Çobanoğlu fütüvvetnamesinin çırakların görevleriüzerineverdiğiaçıklamadaönemlidir. Bunlar, aşağı yukarı öteki fütüvvetnamelerin verdikleri açıklamalara benzemekte iseler de onlardan daha açıktırlar. Fütüvvetnamede bu görevleri şöyle sıralanıyor: 1. Fütüvvetnamelerde okunan kurallardan 124’üne uymak, 2. Ahinin bütün sözlerini benimsemek, 3. Malını ve canını ahisi yoluna harcamak, kesin olarak bir hüner ya da sanat sahibi olmak, h.mustafa genç 53 4. Her hafta giysisini yıkatmak, temiz çamaşır giymek, 5. Ahiden çerağ (onay) almak, ahiye saçını kestirmek ve alnını yoldurmak, 6. Ocak adına belini bağlatmak. Çırakların İşyerinde Görevleri • Temizlik işlerini yapmak, • Öteberi taşımak, • Haber götürmek, • İşine düzenli devam etmek, • Sanat derslerini Bellemek • Temiz giyinmek, dürüst hareket etmek(21). 3-Kalfalık: Ahi Birliklerine sonradan katılmış bir ara statü olarak kabul edilir. Nedeni ise, önceleri çıraklık devresini başarıyla bitirenler hemen bir işletme kurup usta statüsüne geçebiliyorlardı (Güllülü,131). Üç yıl çırak olarak çalışanlar törenle kalfalığa yükseltilirdi. Kalfalık, tüm meslekler için üç yıldı. Çırak ve kalfaların olgunlaşmalarına dikkat edilirdi. Çırak ve kalfaların meslek öğrenmeleri yanında kılıç kullanmaları, ata binmeleri ve atıcılık gibi askeri eğitime tabi tutulurlardı. Mesleğini öğrenen ve çeşitli alanlarda eğitimini tamamlayan kalfalar Ahi örgütünün ahilik 54 geleneklerine göre tören yapılarak ustalığa yükseltilirlerdi. Törenle ustalığa yükseltilen kalfanın kulağına Ahibaba vekili tarafından öğütler verilirdi. Ahilerde Kalfalıktan Ustalığa Yükseltilenin Kulağına Söylenen Sözler ve Verilen Öğütler “Harama bakma, haram yeme, haram içme! Doğru, sabırlı dayanıklı ol! Yalan söyleme! Büyüklerinden önce söze başlama! Kimseyi kandırma, kanaatkâr ol! Dünya malına tamah etme. Yanlış ölçme, eksik tartma! Kuvvetli veüstündurumda ikenaffetmesini, hiddetli iken yumuşak davranmasını bil ve kendin muhtaç iken bile başkalarına verecek kadar cömert ol!” 4-Ustalık: Ahilerde Usta unvanını kazananlar kendi başlarına işyeri açma yetkisini kazanmış olurlardı. Kalfalıktan ustalığa yükseliş çıraklık ve kalfalık aşamalarında olduğu gibi yine törenle olurdu. Ancak ustalığa yükselenler arzu ederlerse ustalarının yanında çalışmaya devam edebilirlerdi. Bekleme süresi olan üç yılını dolduran kalfanın ustalık kuşağını kuşanabilmesi için bazı özellikleri taşıma zorunluluğu vardır. h.mustafa genç 55 Kalfalıkta bekleme süresi üç yıldı. Ancak üç yılı dolduran her kalfanın ustalık kuşağını kuşanması garantisi yoktu. Kalfalık süresinde ustası tarafından tüm davranışları gözlenir ve rapor edilirdi. Kalfalık süresince gerekli bazı nitelikleri kazanma zorunluluğu vardı. Kalfanın Ustalığa Yükselebilmesi İçin Kazanmak Zorunda Olduğu Nitelikler Bunların başlıcaları şunlardı: 1. Kendisine verilen görevleri dikkatle yerine getirmek. 2. Çırakyetiştirmektedikkatlidavranmak. 3. Kalfalarla iyi geçinmek. 4. Müşterilere iyi davranmak. 5. Bir işyerini yönetebilecek durumda olmak. Usta olabileceğine kanaat getirilen kalfanın durumu, ustasıtarafından Yiğitbaşı’na bildirilir. Yiğitbaşı gerekli incelemeyi yaparak ilgili kurula sunardı. Uygun görülürse hazırlanması bildirilirdi. Gerekli hazırlıklar yapılarak ilgili kalfaya şed (kuşak) giydirilirdi. Törende ilgili kişiler öğüt verici konuşmalarını bitirdikten sonra kalfanın ustası söz alarak, “bir usta yetiştirmek için elinden geleni yapmaya çalıştığını, kalfasından memnun olduğunu, işinin ehli olduğunu” belirttikten sonra kalfasından helallik isterdi(21). ahilik 56 Ustanın Kulağına Söylenenler Söz usta adayına geldiğinde ise o da “Benim ustamda hakkım yoktur. Ustamın bende çok hakkı vardır” derdi. Bunun üzerine ustası yeni usta olan kalfasının arkasını sıvazlayarak aşağıdaki sözleri söyleyerek belindeki kalfalık peştemalini (şedd) çıkarıp kendi eliyle ustalık peştemalini kuşatırdı. “Taşı tut altın olsun. Allah seni iki cihanda aziz etsin. Tuttuğun işten hayır gör. Erenler, pirler hep yardımcın olsun. Allah rızkını bol etsin. Yoksulluk göstermesin. Sıkıntı çektirmesin. Bilginlerin dediklerini, esnaf şeyhinin nasihatlerini ve benim sözlerimi tutmazsan, ana, baba, öğretmen, usta hakkına riayet etmezsen, halka zulüm edersen, kafir ve yetim hakkı yersen, hulasa Allah’ın yasaklarından sakınmazsan yirmi tırnağım ahirette boynuna çengel olsun.” (Ekinci, 161) Ahilerin kalfalık ve ustalık törenlerinde kalfa ve usta adaylarına verilen öğütler insanlığın geçmişte ve günümüzde muhtaç olduğu evrensel ahlaki değerlerdir. İnsanlık, söz konusu ahlaki değerlere günümüzde her zamankinden daha fazla ihtiyacı vardır. h.mustafa genç 57 Kalfalık ve Ustalık Törenlerinde Verilen Öğütlerden Bazı Örnekler Bu örnekler, Ahi örgütünün iş, sanat ve insani ilişkilerinin belli ilkeler doğrultusunda yürütüldüğünü ve bu ilkelerin de İslam’dan kaynaklandığını göstermektedir: “…Ta kim helal kazançla meşgul ola, ustasının çerağını uyara… Bu şartla kim Hak Teala’nın ibadetini yerine getire, şeriata, tarikata muhalafet eylemeye…” “…Ey oğul gerektir kim, güzel ahlaktan, akl-ı selimden dışarı adım atmayasın. Nefsine ve şeytana uymayasın. Haramdan, mekruhtan perhiz edesin. Sünnetleri kocaltmayasın. Elinle komadığını götürmeyesin. Kimsenin sanatına tamah etmeyesin. Kimsenin ehline iyaline kem gözle bakmayasın. Kimseye kibir, düşmanlık beslemeyesin, cimrilik yapmayasın, hased etmeyesin. Her kimin ayıbını görürsen örtesin. Dünyaya aşırı muhabbet göstermeyesin. Senden büyüğe varıp ona ikram edesin, hürmet ve hizmette bulmasın. Bir elinin kazancını ihtiyaçların için, diğer elinin kazancını ahiretin için fukaraya sarf edesin. ahilik 58 Hayır işlerde elinden geleni yapmakta kusur etmeyesin…” “Oğul hak al, hak ver Kimseye dediğinden eksik verme ki Yüce Allah kazancına ve ömrüne bereket vere… Her ne zaman teraziyi eline alınca, Ahiret terazisini hatırlayasın… İyi bil ki helalin hesabı, şüphelinin itabı, haramın azabı vardır. Haydi oğul, ona göre dirlik işin gereksin…” “Bak oğul, alimlerin dediklerini, kahyaların öğütlerini, ustan olarak benim sözlerimi tutmaz isen… Ana, baba, hoca, usta hakkına saygı göstermezsen… Tanrı buyruklarını dinlemezsen şu parmaklarım yarın ahirette boynunda olsun!” “Taşı tut altın olsun. Allah seni iki cihanda aziz etsin. Tuttuğun işten hayır gör. Erenler, pirler hep yardımcın olsun. Allah rızkını bol etsin, yoksulluk göstermesin, sıkıntı çektirmesin. Bilginlerin, esnaf başkanlarının ve benim sözlerimi tutmazsan… Ana, baba, hoca, usta hakkını gözetmezsen, Halka zulmeder, kafir ve yetimhakkı yersen, h.mustafa genç 59 Kısaca Allah’ın yasaklarından sakınmazsan, Yirmi tırnağın Ahirette boynuna çengel olsun!” Ahilik tembelliği ve hazır yiyiciliği hoş görmez. Çalışmayı, üretmeyi ve atılımı teşvik eder(22). 5-Yiğitbaşılık Yiğitbaşılar birlik üyeleri arasında seçimle iş başına gelirlerdi. Ancak bu seçim esnaf kethüdası ve kadı tarafından onaylandıktan sonra geçerlik kazanırdı. Yiğitbaşılar bir kethüdanın emirlerini yerine getirirken, diğertaraftan da kethüda ile birlikte devlete karşı sorumluydular. Yiğitbaşılar standartları, fiyatları, alışveriş düzenini kontrol etmede oldukça etkin kişilerdi(23). 6-Kethüdalık (Ahibabalık): Kethüdalar Ahi Birlikleri tarafından tespit edilen hammadde ve mamul eşya fiyatlarını hükümetin tasvibine sunmakta, birlik içi ilişkileri aşan anlaşmazlıkları, istek ve şikayetleri kadıya- İstanbul’da divana iletirlerdi. Kethüdalar ayrıca birliğin orta sandığına ait vergileri ve aidatları toplarlar, çeşitli vakıfları idare ederler, ihtiyacı olanlara birlik adına yardımda bulunurlar, zaviyenin ihtiyaçlarını karşılarlar, toplantılara başkanlık ederler, çıraklık, kalfalık, ustalık törenlerini düzenlerlerdi. ahilik 60 7-Kâhya: Ahi Birliklerinin en büyük meclisinin başkanı ve yöneticisi olan Kâhya, ömür boyu seçilirdi. Her ayın son Cuma günü Kâhya’nın başkanlığında toplanan meclis başlıca şu görevleri yerine getirirdi. a. Hükümet müdahalesine meydan vermeden sanatkârlar arasında çıkan anlaşmazlıkları çözmek. b. Ahi ilkelerine uymayanları cezalandırmak. c. Sanatkârların haklarıyla ilgili şeyleri hükümete sunmak. d. Hükümetin emirlerini, yasaklarını ve kararlarını sanatkârlara duyurmak. e. Ahi Birlikleri yönetim kurullarından gelençeşitliteklifleri görüşüpkararabağlamak. f. Kethüdaların gelir ve giderlerini denetlemek ve onaylamak(24). h.mustafa genç 61 ahilik 62 AHİLERİN İŞYERLERİNE ASTIKLARI BAZI LEVHALAR ve ANLAMLARI Ahilikte her meslek ve sanatın bir pîri yani ilk kurucusu olduğu kabul edilir. Bu nedenledir ki Ahi örgütüne mensup esnaf ve sanatkârların yaptıkları meslek ve sanat ile onun pîrinin (ilk kurucusunun) özelliklerini ve ticari ahlak felsefesini yansıtan levhalar asarlardı. Bu levhaların bazıları şunlardır. Bir bakkal dükkânında “ Veresiye vermeyi etmedim âdet Alıp da vermeyenler çoğaldı gâyet, Tahsile kalmadı kat’iyyen tâkat, Verip de pişman olamam nihayet.” h.mustafa genç 63 Bir aşçı dükkânında “Her taamın lezzeti ta ki dimağdan çıkar, Tuz ekmek hakkını bilmeyen âkıbet gözden çıkar.” Balıkçı dükkânında “Ehl-i aşka mübtelayım nemelâzım kâr benim, Mal ve mülküm yoktur amma kanaatım var benim.” Bir helvacı dükkânında “Dolandım misl-i cihan bulmadım başıma bir tac, Ne eğride tok gördüm ne doğruda aç.” Bazı dükkânlarda “Dükkân kapusu Hak kapusu, Hakkına yalvar, Çeşmim gibidir çeşmeleri akmazsa da damlar.” Bir şekerci dükkânında “Sade pirinç zerde olmaz bal gerektir kazgana, Baba malı tez tükenir, evlat gerek kazana.” Bir dükkânda “İnsana sadakat yaraşır görse de ikrah, Yardımcısıdır doğruların Hazret-i Allah.” Bir dükkânda ahilik 64 “İlim ve sanattan haberdar olmayanlar aç olur, Müflis ve bîvâye kalur, herkese muhtaç olur.” Bir muhallebici dükkânında “Herseherde besmeleyle açılır dükkânımız, Hazreti Şeyh Şâzelîdir pîrimiz üstadımız.” Berber dükkânında “Herseherde besmeleyle açılır dükkânımız, Hazreti Şeyh Selman Pak’tır pîrimiz üstadımız.” Yine bir berber dükkânında “Her kim ister ise zînet mûy-u serin, Berber Abdullah’a olsun müşteri,” Bir kasap dükkânında “Zalımın rişte-i ikbalini bir ah keser, Manii rızk olanın rızkını Allah keser.” Kiremitçilerde “Herseherde besmeleyle açılır dükkânımız, Hazreti Abdullah Mekkîdir pîrimiz üstadımız.” Edirne’de Selimiye kapalı çarşısında “Herseherde besmeleyle açılır dükkânımız, Hazreti İbrahim Peygamberdir pîrimiz üstadımız.” h.mustafa genç 65 Bir hamamda ve bir saatçi dükkânında “Gelen gelsin saadetle Giden gitsin selametle.” Bir klişehanede “Ehl-i sanat gıbta etmez kimsenin ikbaline, Mal-i Karuna değişmez sa’yinin mahsulünü.” Marangoz dükkânında “Safa geldin ey müsafir, ısmarla kahve içelim, İşçi ile sohbet olmaz, bir merhaba der geçelim.” Ressam ve hattat Murtaza Bey’den “İşbu dükkânın usulü hem suhulet hem vefa, Müşteriler nezdimizde hiç görmezler hata, Onları hoşnudmemnun eylemektir kârımız, Bir gelen tekrar buyursun bizlere versin safa.” Bazı dükkân, han ve otellerde “Bu dükkân öyle bir dükkândır her ulusu bâsafa, İçinde sakin olanlar çekmesin asla cefa Bir gelen bir dahi gelsin demesin ki bîvefa.” Yine oralardan birinde ahilik 66 “Doğru olsan ok gibi Elden atarlar seni Eğri olsan yay gibi Elde tutarlar seni Menzil alır doğru ok Elde kalır eğri yay,” Eyüp Sultan Muvakkithanesinde “Saatin mûcize-i Hazreti Yusuf idüğin Zammı ahat ile darbında işit leyl-ü Nehar İsm-i Yusuf sad-u pencah oldukça şumar, Saate bak nice geçer, o hesab üzre çalar.” Bir başka levha “Şeb-i yeldayı müneccimle muvakkit ne bilir, Mübtelayi gama sorkim giceler kaç saat.” Bir başkası “Yar-ı müşfiktir çalar saat beni agâh eder, Ömrümün her saati geçtikçe bir kez ah eder.” Bir başkası “Saat-i vâhidedir ömr-ü cihan, Saati taate sarf eyle heman.” Bir başkası “Saatin çaldığı evkat değildir hergâh, Müddet-i ömrü geçüb gittiğinde eyler ah.” Bir başkası: “Saatin beyhude sanma nalevü feryadını, h.mustafa genç 67 Ömr-ü insanın gelüp geçtiğini ihtar eder(25).” “Her sabah Besmeleyle açılır dükkânımız. Hakk’a iman ederiz, Müslüman’dır şanımız. Eğrisi varsa bizden, doğrusu elbet sizin. Hilesi hurdası yok, helalinden malımız.” “Payidar olsun cihanda şanlı büyük milletimiz, Helalinden nasip olsun kazancımız, kısmetimiz, Veresiye hoş şey değil, yoktur buna niyetimiz, Müşterimiz hiç şüphesiz bizim velinimetimiz.” “Müşterilerimiz velinimet, yarınımız yârimiz. Ziyadesi zarar verir kanaattir kârımız.” “Müşteri velinimetimiz, Hizmet etmek emelimiz.” “Yorulmadan yol alınmaz, Çalışmadan mal alınmaz, Çalışırsan usanmadan, Kara günler kara kalmaz.” “Her seher Besmeleyle açılır dükkânımız, Hazreti ………….’dir pîrimiz, üstadımız.” “İnsanları ayırma ha! ahilik 68 Hepsine adil ver hakkın. Hayırlıdan ayrılma ha! Her şeyin gerçeğini söyle. Etrafına dostluk saç ha! Eser kalır, sen gidersin. İyi belle unutma ha! Önce hizmet, sonra sensin.” –Denizli Babadağ Çarşısı- (26). Ahiler, işyerlerine astıkları bu levhalarla hem yapageldikleri mesleklerinin pirlerini (ilk kurucularını) tanıtıyor hem de müşterilerine mesajlarını veriyorlardı. Böylelikle biçim ve içerik yönünden hem işyerlerini hem de ticaret ve sanat ahlakı ilkelerini inşa etmiş oluyorlardı. Böyle bir düzenleme toplumda satıcı-alıcı arasında güven ortamı oluşturuyordu. Ne aldatan ne de aldanan vardı

.SÜLEMİ FÜTÜVVETNAMESİ’NE GÖRE AHİLERİN BAZI ÖZELLİKLERİ (27)  Dostluk;  Dostların hatalarını aramamaktır. Peygamberimiz (sav) şöyle buyurdu: “Eğer sen Müslümanların hataları peşine düşersen onları bozarsın veya onları bozmaya yüz tutarsın.”  Dostlarla şakalaşmak, onların ihtiyaçlarını karşılamaktır. Peygamberimiz (sav) şöyle buyurdu: “Kim bir mü’mine latifede bulunur, yahut onun küçük veya büyük dünya ihtiyaçlarından bir ihtiyacını görürse kıyamet gününde Allah’ın onun emrine bir hizmetçi vermesi Allah’ın üzerine bir hak olur.” h.mustafa genç 71  Kişinin dostuyla eski sevgisini korumasıdır. Peygamberimiz(sav)şöyle buyurdu: “Allah, eski dostluğu korumayı sever.”  Kişinin dostlarını ve komşularını gözetmesidir. Peygamberimiz (sav) şöyle buyurdu: “Yanı başındaki komşusu aç iken kendisi doyan kimse mü’min değildir.”  Kişinin günah olmayan hususlarda dostlarını idare etmesidir. Peygamberimiz (sav) şöyle buyurdu: “Allah’a imandan sonra aklın başı, hakkı terk etme olmayan hususlarda halkı idare etmektir.”  Kişinin dostlarına yardım etmesi ve onlara uymasıdır. Nafile oruç tutan bir kişiye Peygamberimiz (sav) şöyle buyurdu: “Kardeşiniz sizi davet etti, sizin için zahmete girdi, şimdi ye, sonra istersen yerine bir gün oruç tutarsın.”  Kişinin kendi malında, dostlarının kendi malları gibi tasarruf etmelerine izin vermesidir. Peygamberimiz (sav)’in, “Hz. Ebu Bekir’in malında kendi malı gibi tasarruf ettiğini” duyduk.  Kişinin dostlarına saygılı olması ve geldiklerinde yerinden deprenmesidir (ona değer verdiğini gösterecek şekilde hareket ahilik 72 etmesidir.). Sahabeden aktarıldığına göre; Bir adam mescidegirdi.Peygamber(sav)içerideyalnızdı. Peygamber yerinden deprendi. Kendisine denildi ki: “Ya Resulallah yer geniştir.” Bunun üzerine buyurdu ki: “Mü’minin hakkı vardır.”  Kişinin dostlarına şefkatli ve onlara karşı zarif davranmasıdır. Sahabeden aktarıldığına göre Peygamberimiz (sav) şöyle buyurdu: “Kimin fazla bir bineği varsa, onu bineği olmayana versin. Kimin fazla azığı varsa, onu azığı olmayana versin.” Çeşitli malları saydı, saydı… Nihayet biz zannettik ki, hiçbirimizin fazla malda hakkı yoktur.  Kişinin ihvanla güzel geçinmesi, eğlenmesi, gülüşmesidir. Peygamberimiz (sav) şöyle buyurdu: “Allah, dostlarının yüzüne somurtan insana buğz eder.”  Kusur işledikleri zaman dostların kusurlarını yüzlerine vurmaması, günah işledikleri zaman onlar için tevbe etmesidir. Beyazid el-Bestâmî hazretlerine “kiminle sohbet etmemi emredersin?” diye bir soru sorulduğunda şöyle cevap verdi: “öyle kimse ile sohbet et ki, hasta olduğun zaman seni sorar, günah işlediğin zaman senin için tevbe eder.”  Kişinin dostlarına gittiği veya onlar kendisine geldiği zaman serbest olmasıdır. h.mustafa genç 73 Âlimlerden birisi şöyle dedi. “İhvan arasında adabı (merasimi) terk etmek edeptendir. Dostlarıyla mübah şeylerde serbest olmayan kimse, onları sıkar.”  Kişinin dünya işleri yüzünden kardeşine bozulmamasıdır. Âlimlerden biri şöyle dedi: “İki adam vardı, bunlar birbiriyle kardeş olmuşlardı. Biri arkadaşından bir şey istedi, öteki vermedi. Fakat isteyen hiç bozulmadı. Öteki “Kardeşim” dedi. “Benden bir şey istedin yapmadım. Neden bozulmadın?” diye sorduğunda kardeşi “Ben seni bunun için değil, başka bir mesele için sevmiş ve kardeş olmuştum. Seni sevmemin sebebi değişmedikçe ben de değişmem, istersen istediğimi verme. Yine de bozulmam” dedi. Bunun üzerine öteki: “Ben de seni denemek için istediğini vermemiştim. Şimdi malıma dilediğin gibi elini uzat ve istediğini al. Benim malımda senin de aynen benim kadar hakkın var.” dedi.  Dostlarının yanında yaptığı iyiliği unutması ve onların kadirlerini bilmesidir. Âlimlerden birine “kiminle sohbet edeyim” diye soruldu. Cevaben “Yanında yaptığı iyiliği unutan kimse ile et, yaptığı yardımı, içinde tutup seninle buluştuğu zaman söyleyen kimseden sakın ve sana ihtiyacı nispetinde değer veren adamla da sohbet etme” denildi.  Dostlarından hiç usanmaması, daima onları sevmesidir. “Beni somurtkanlıkla karşılayan, ben ahilik 74 olmadığım zaman yerime başkasını dost tutan kimse dost değildir”. “Dost odur ki, visali devamlı olur, herkese karşı benim sırrımı korur.”  Kişinin sevgiyi misli ile karşılamasıdır. Çünkü sevginin karşılığı yalnız sevgidir. Alimlerden biri şöyle dedi: “Kim, senin hakkında temiz sevgi ile beraber güzel düşünce de taşırsa, sen de ona temiz sevgi ve itaat taşı.”  Akrabasından ve başkalarından önce arkadaşlarının sözünü tutmasıdır. “Arkadaşı anamın oğlu gibi öz kardeş bilirim”. “Beni (her yerde) hür, emrine boyun eğilir bulursun ama her arkadaşın kölesiyim”. “Yaptığım iyilikle lütfumu birbirinden ayırt ederim, fakat malımla hukuku bir araya toplarım.”  Kişinin dostlarının şerefini, kendi şerefine üstün tutması, kendi zilletini onların zilletine tercih etmesidir.  Kötülüğü İyilikle Def Etmek;  Kişinin kötülüğü iyilikle karşılaması, kabahati cezalandırmamasıdır. Sahabeden biri Hz. Peygamber (sav)’e “Ya Resulallah, bir adama gitsem, o bana kardeşlik edip (ihtiyacımı) görmese o da bana geldiği zaman aynı şeyi ben de ona yapayım mı?” dedi. Hz. Peygamber (sav) “Hayır” diye cevap h.mustafa genç 75 verdi.  Kişinin gücü yeterken affetmesidir. “İntikam almaya gücü yeterken affeden kişiyi Allah da güçlü olduğu halde affeder” denilmiştir.  Kişinin kerem sahibi olmasıdır. Peygamberimiz (sav) şöyle buyurdu: “Kerem, gelmeyene gitmek, vermeyene vermek, kötülük edene iyilik etmektir.”  Sefihe karşı hilm, kötülük edene karşı af ile davranmaktır. Âlimlerden rivayet edilir ki; bir adam oğluna vasiyet edip demiş ki: “Oğlum! Sana kabalık yapana yumuşak davran, sana kötülük yapanı affet. Önünde daima sulha (anlaşmaya) bir yer bırak ki, dostların sana teslim olsun, düşmanların senden utansınlar.”  Gazaptan son derece kaçınmaktır. Muaviye ibn Ebi Süfyan’ın şöyle dediği anlatılır: “Malik olduğum şey için neden kızayım? Malik olmadığım şey için neden kızayım? Eğer malik isem intikam almaya kadirim. Artık nefsimi gazaba sokmam. Malik değil isem, benim kızmam karşıdakine bir zarar vermez. Onun için nefsimi yine gazaba sokmam.”  Kötülüğe karşılık vermemek suretiyle kardeşliği düzeltmektir. Abdullah el-Cühenî şöyle demiştir: “Yardımlaşmada kardeşliği tazeleme ve ahilik 76 düşmanlığı, kötülükle karşılık vermeyi bırakmak vardır.”  Kusur Bulmamak;  Önüne getirilen yemekte kusur bulmamaktır. Ebu Hureyre (ra) Peygamberimizin hiçbir yemeği ayıplamadığını, iştahı varsa yediğini, iştahı yoksa yemediğini nakletmiştir.  Başkasının kusurlarını bırakıp, kendi kusuruyla meşgul olmaktır. Zünnûn (ra) “Kim insanların kusurlarına bakarsa kendi nefsinin kusuruna karşı kör olur. Kim kendi kusuruna bakarsa insanların kusurlarına karşı kör olur.” demiştir.  Güzel Ahlak Sahibi olmak;  Cennet ehlinin ahlakıdır. Sahabeden aktarılır ki, Enes (ra) hasta oldu. Dostlarından biri onu sormaya geldi. Enes hizmetçisine dedi ki, “Bir ekmek parçası da olsa ihvanımıza ver. Zira ben Allah Resulü (sav)’nün şöyle dediğini işittim: “Mekârim-i Ahlak (güzel ahlak) cennet ehlinin işlerindendir.” Peygamber(sav)şöyle buyurmuştur: “Allah için ziyaretleşme mekârim-i ahlaktandır. Ziyaret edilen kimse yanında ne varsa onu kardeşine ikram etmelidir. Yanında sadece bir damla su dahi olsa (onu ikram eder). Eğer ikram etmesi mümkün olan şeyi kardeşine ikram etmezse o kimsenin gündüzü ve gecesi Allah’ın gazabı içinde kalır.” h.mustafa genç 77  Kullanılırsa güzel olur. Âlimlerden biri “güzel ahlak Allah’ın kitabına yapışmak ve Allah elçisi (sav)’nin sünnetine uymak, güleç yüzlü olmak, eziyetten el çekmek, çokça iyilik etmektir” demiştir.  Kulun nefsi için şu beş şeyi muhafaza etmesi ve hiçbirini bırakmamasıdır. Bu beş şey, emaneti sıyanet (korumak), sıdk, sabır, salih kardeş, gizliyi ıslahtır.  Zahirde (görünürde) güzel ahlakı kullanmak, bâtında (görünmeyende) halleri düzeltmektir. Marifet sahiplerine göre, dinin on sermayesi vardır. Beşi zahirde, beşi bâtındadır. Zahirde olanlar, lisanda doğruluk, malda göz tokluğu, bedende tevazu, eziyetten el çekme ve eziyete nazlanmadan katlanmadır. Bâtında olanlar, efendisinin varlığını sevmek, efendisinden ayrılmadan korkmak, efendisine kavuşmayı arzu etmek, yaptığına pişman olmak, Rabb’inden utanmaktır.  Güzel ahlaka sarılmak her zaman Allah’ın lütfunu görmektir. Bu konuda âlimlerden biri şöyle demiştir: “Seninle birinsan arkadaş olsa ve kötü geçinse, sen ona güzel ahlakla davran. Geçinmen güzelleşir. Sana bir şey verilse Allah’a şükret. Çünkü kalplerisana çeviren Allah’tır. Bir belaya uğratılsan derhal istiğfara koş ve sabret. Çünkü nefis sabırla güçlenir.”  Misafiri Sevmek; ahilik 78  Ziyafet vermeyi sevmektir. Allah Resulü (sav) şöyle buyurmuştur: “Misafir kabul etmeyen kimsede hayır yoktur.”  Ziyafet vermek, misafire güzel ikramda bulunmaktır. Peygamberimiz (sav) şöyle buyurdu: “Kim Allah’a ve ahiret gününe inanıyorsa, misafirine güzel ikramda bulunsun.”  Misafire gönül hoşluğu ile hizmet etmektir. Peygamberimiz (sav) şöyle buyurdu: “Misafirine hizmet ettirmek kişiye ayıptır.”  Uyumlu Olmak;  Ülfet etmek, kaynaşmak demektir. Peygamberimiz (sav) şöyle buyurdu: “Mü’min kendisi ile ülfet (kaynaşılan, arkadaşlık) edilendir. Ülfet etmeyen ve ülfet edilmeyen kimsede hayır yoktur. İnsanların hayırlısı, insanlara yararlı olandır.”  Halkla güzel geçinmeye sabretmek, kendisine zaruri olanla yetinmektir.  Cömert olmak;  Cennetin yolunu tutmaktır. Peygamberimiz (sav) şöyle buyurdu: “Cennet cömertlerin evidir.”  Malından kendisine asıl kalanın elinde tuttuğu değil, sarf ettiği olduğunu bilmektir. h.mustafa genç 79 Hz. Aişe (ra)’nin şöyle dediği rivayet edilmiştir: “Allah’ın Resulü (sav)’ne bir koyun hediye edildi. Koyunu taksim etti. Dedim ki: “Bize sadece boynu kaldı.” Allah Resulü (sav) buyurdu ki: “Bize boynu hariç tamamı kaldı.”  Verebileceği şeyi verip, cimrilik etmemektir. Peygamber (sav) bir adama sordu: “Efendiniz kimdir?” “Cedd İbn Kays’tır. Ama biraz cimridir” dediler. Peygamber (sav): “Cimrilikten daha kötü bir hastalık var mı?”dedi.  Kişinin dini hususunda cimri, malı hususunda cömert olmasıdır. Âlimlerden biri; “Mü’min malından ötürü aldanır, dininden ötürü aldanmaz. Münafık ise, dininde aldanır, malında aldanmaz” demiştir.  Doğru olmak;  Her halde doğru olmaktır. Bir adam Peygamber (sav)’e geldi ve dedi ki: “Ya Resulallah, bana İslam’dan öyle bir amel söyle ki, artık senden sonra kimseden onu sormayayım.” Allah Resulü buyurdu ki: “Allah’a inandım de, sonra dosdoğru ol.”  Doğru sözlü olmak, emaneti ödemektir. Peygamberimiz (sav) “Dört şey vardır ki, bunlar sende olursa dünyadan kaybettiğinin önemi yoktur. Emaneti koruma, doğru söyleme, güzel huy ve helal kazançtır.” buyurmuştur. ahilik 80  Allah için sevmek;  Allah için birbirine sevgi beslemek, birbirine gidip gelmektir. Bir kudsi hadiste Allah, Peygamberinin dilinden şöyle buyurur: “Benim için birbirine sevgi besleyenler, benim sevgimi hak ettiler; (mallarını) bol bol verenler, benim sevgimi hak ettiler; benim için birbirini ziyaret edenler, birbirine gidip gelenler benim sevgimi hak ettiler.”  Allah ile yahut Resulü ile veya velileri ile sohbet etmektir. Ebu Osman el-Hîrî şöyle demiştir: “Kimin Allah ile sohbeti dürüst olursa, O’nun kitabını düşüne düşüne okur, sözlerini bütün sözlere üstün tutar, O’nun emrettiği adap ve ahlaka uyar. Allah’ın Resulü ile sohbeti dürüst olan O’nun ahlakına, sünnetlerine, gidişlerine uyar. Yaptığı ve yapmadığı şeylerde Peygamberin sünnetlerini kılavuz yapar. Allah’ın velileriyle sohbeti dürüst olan da onların gidişlerine, yollarına uyar, adabı ile edeplenir, adetlerini yapar. Bu dereceden aşağı düşen kimse helak olanlardandır.”  Empati yapmak;  İnsanların sana nasıl işlem yapmalarını istiyorsan, onlara o şekilde işlem yapmandır.  Rızkı verenin Allah olduğuna inanmak;  Allah’ın rızık hakkında verdiği h.mustafa genç 81 garantiye güvenmektir. Sehl ibn Abdillah şöyle demiştir: “Allah’ın kendisine verdiği garantiden sonra yine rızık için tasalanan kimsenin Allah katında bir değeri kalmaz.”  Halka saygı göstermek;  Halka güzel zan beslemek, onlara saygıyı muhafaza etmektir.  Şefkatli olmak;  Kardeşlerini nefsine tercih etmektir.  Yaratılmışlara şefkat etmektir. İslam âlimleri İslam’ın özünü, “Yaradana ibadet, yaratılanlara şefkat ve merhamet” şeklinde ifade etmişlerdir.  İhvana şefkattir. Âlimlerden birine şöyle soruldu: “İhvanına karşı şefkatin nasıldır?” Cevaben , “onun yüzüne sinek konsa ben acı duyarım” denilmiştir.  Tevazu sahibi olmak;  Hakkı kabul etmek, güzel ahlak sahibi olmaktır. Âlimlerden birine tevazu soruldu. O da şöyle dedi: “Hakka boyun eğmek, işittiğinden hakkı kabul etmektir.”  Tevazu, ihvana karşı kibirlenmemektir. Hekimlerden biri dedi ki; “Kibirlenmenin sonucu yalnız insanların kibirlenen kimseyi küçük görmeleri, onu çekilmez bir kişi bulmalarından ibaret değildir.” ahilik 82 DARENDE-İ HAMZA EFENDİ’NİN RİSALE-İ BEY’Ü ŞİRA’SINA GÖRE SATMA ve SATIN ALMA KONUSUNDA AHİLİK İLKELERİ Yazar özellikle tüccarlara, genelde ise alışverişle ilgisi olan herkese şunları söylüyor: 1. Ticaret ehli hırs üzere olmaya ki hırs nuru söndürür, rûyu (yüzü) soldurur. Çünkü Allahü Teâlâ’nın verdiği rızkı harisin hırsı çekip getirmez. Rızık ancak Allahü Teâlâ’nın emrine itaat etmekle çoğalır. 2. Aldığı nesneyi kötülemeye, sattığı nesneyi de övmeye. Çünkü eğer söylediği söz hilaf ise yalan söylemiş; böylece kendine zulmedenlerden olmuştur. Doğru söylemiş olsa bile bu ancak hezeyan ve malayaniden ibaret bir durum addedilir. Esnaf ancak, müşterinin mal ile ilgili bilmediği hususları, h.mustafa genç 83 müşteriye anlatmakla yükümlüdür. Burada da haddi aşacak kadar konuşmamalı. 3. Sattığı malını kıymetli göstermek için doğru da olsa yalan da olsa ant içmeye. Çünkü yalan yere ant içerse yemin ahdi etmiş olur. Bu da günaha batmasına yol açar. Doğru yere ant içerse de edepsizlik etmiş olur. Çünkü Allahü Teâlâ’nın ism-işerifiyle alçak dünyayı kastetmiş olur, bu da bir mü’mine, ahiret gözeten bir müslümana layık bir hareket olmaz. 4. Devrin ticaretle ilgili şer’i meselelerini bilmeden kesinlikle pazarlık yapmaya, bir şeyi alıp satmaya. Bir malın değerini bilmeden alışveriş yapmak gaflettir. Çünkü kazancını ve zararını bilmeden pazar afetinden kurtulmak mümkün değildir. 5. Esnaf sattığı şeyin ayıbını gizlemeye. Eğer sattığı malın ayıbı varsa, bunu müşteriye bildirmelidir. Hatta bir kimse ayıplı bir mal satımına şahit oluyorsa, onun bile müşteriyi uyarması haktır. Yazar burada bir de hikâye anlatır. Bu hikâye ilginç olduğu için burada nakledelim: Esnafın biri müşteriye üç yüz dirheme bir deve satar. Bu esnada yanlarında alışverişe şahit olan bir şahıs vardır. Bu şahıs, müşteri deveyi alıp giderken peşinden çağırır. “Sen bu deveyi yük için mi, yoksa binmek için mi aldın?” Müşteri: “Yük için aldım” der. Bunu işiten şahit: “Bu deve ancak binit içindir; yük taşıyamaz” der. Bunun üzerine satıcı yüz dirhemini iade eder. Fakat satıcı bu durumdan pek de memnun olmaz ve pazarlığını bozduğu ahilik 84 için, şahit olana çıkışır. Şahit de şunları söyler: “Biz Resul-i Ekrem’den şöyle işittik: “Yalanla bir malı elde etmek, rızkı çoğaltmaz. Allahü Teâlâ bunun bereketini giderir ve helak eder.” 6. Hıyanetten sakına. Yani sattığı nesnelerin içine bir şeyler katmaktan sakına. Bunun gibi ölçü ve tartıda eksik etmek de hıyanettir. Burada da yazar bir nükte anlatır: Adamın biri satacağı süte su katarmış. Bir gün sel gelip adamın sığırlarını öldürüp götürmüş. Durumu gören küçük kız düşünmüş ve babasına şöyle demiş: “Ey babacığım,senin süte kattığın sular can olup ineklerimizi aldı, götürdü.” 7. Çok pahalı satıp da bir kimseyi aldatmaktan sakına. Yazarın bu mevzu ile ilgili anlattığı hikâyeyi de nakledelim: Yunus adında bir tüccarın birkaç değişik hullesi (belden aşağı ve belden yukarı olan iki parçadan ibaret olan elbise) vardı. Bunların kimi dört yüz kimi iki yüz dirhemlikti. Camiye giderken dükkânına yeğenini bırakır. Bu arada bir Arap gelir, iki yüz dirhem değerindeki hulleyi dört yüz dirheme satın alır. Yunus camiden çıktığında Arapla karşılaşır. Hullenin kendi sattıklarından olduğunu anlayınca kaça aldığını sorar. Arap: “Dört yüz dirheme aldım” der. Yunus da “bu iki yüz dirhemden ziyade etmez; geri dön ve sahibine ver” der. Arap, “bu, bizim vilayetimizde beş yüz dirhem eder” diyerek malı vermek istemese de Yunus adamı dükkâna getirir ve iki yüz dirhemini iade eder. Yeğenini de azarlar. h.mustafa genç 85 8. Aldatmaksızın ve aldanmaksızın alan veya satan fakir olsa ucuzca verse yahut pahalıca alsa, belki bundan sevap hâsıl olacaktır. 9. Satıcıyla müşteri arasında pazarlığı bitmiş bir nesneyi bey mahallesinde artırıp almak haram bir davranıştır. 10. Bayi ile müşterinin pazarlığı ve sözleşmesi yaklaşmışken birinin gelip söz konusu malı müşterinin elinden almaya çalışması da mekruhtur. 11. Alım satımda satıcı satacağı bir nesneyi muhayyer saydığında müşteri malı kabz etmeden vazgeçerse satışın bozulmasına razı ola. 12. Geri verilmesi mümkün olan bir malın bahasını geçirmeye. Çünkü bir malın kıymetinin düşürülmesi ezadır, zulümdür. Bundan sakınmak gerekir. 13. Alacaklı çaresiz ve fakir ise sakına. Çünkü hadis-i şerifte varid olmuştur ki: “Alacaklısına genişlik verenin her bir gününe bir sadaka sevabı yazılır.” 14. Nakit durumunu ihmal etmeye. Yani alırken ve verirken sahte (kalp) paraya dikkat ede. Esnaf birine sahte para verse, alan da bunu bilmese, alana zulmetmiş olur. Eğer bilerek sahte para alsa bu defa da topluma zarar vermiş olur. Çünkü onu alan da bir başkasına verecek bu defa ortada kalp nakitler dönüp duracaktır. O züyûf (kalp, sahte) akçe dönüp durdukça ticarette umumi bir bozulma olacaktır. Nitekim eskiler demiştir ki: Yüz ahilik 86 dirhem çalmak günahtır, isyandır, hatadır; fakat bir sahte dirhem infak etmek meyveli günahtır. Yani devamlı günahtır. O bir dirhem halkın elinde devrettikçe halk zarardan kurtulamaz. Fakat bu züyûf akçeyi alıp mesela bir gümüşe katıp da alet yapılsa halkın arasında dolaşmaktan kurtarıldığı için belki bunu yapan sevaba nail olacaktır. 15. Çok borç almaktan sakına. İhtiyacı olup da borç etmek lazım gelirse ödemeğe niyet ede. Zira hadis-i şerifte şöyle buyurulmuştur: “Bir kimse ödemek niyeti ile borç etse melekler müvekkil olalar. Borcunu ödeyene kadar onu hıfz edip onun için dua edeler.” 16. Ticaretinde ribadan ve ribaya yaklaşmaktan ayrıca paradan para kazanmaktan çekine. (Bu husus “Bâb-ı Ribâ”da tafsilatıyla izah ediliyor.) 17. Zalimden ve hırsızdan veya ganimet malına hıyaneti olan bir kimseden bir şey almaktan sakına. 18. Bir beldeye dışarıdan gelen bir malı, şehirde serbest satılmaması için şehir dışında karşılayıp almaya. Bu da bir şekil ihtikârdır. (Bir şeyi kıymetlensin diye saklamak. *Ist: İnsanların veya ehlî hayvanların yiyeceklerine ait şeylerin satış kıymetleri yükselsin diye kırk gün kadar saklamak. Böyle yapan kimseye muhtekir denir.* Vurgunculuk, bozgunculuk.) 19. Bir tulum ile bir nesne alıp tulumunu batmandan saymaya. Yani tartılan malın darası hesaplanmalı. Asıl nesneden düşülmeli. 20. Ekmekçiye bir miktar peşin akçe h.mustafa genç 87 vererek, bu akçeye şu kadar ekmek alacağım, her gün lazım oldukça ver dese; ekmeğin bahası değişmediği müddetçe bir mahsuru yoktur. 21. Alıcı ile satıcı arasında sözleşme yapmadan, ya da alışverişe esas malın değeri ortaya konmadan bir kimse bir bakkaldan bazı nesneler alsa da alınan nesnelerin hesabını uzun bir zamandan sonra yazsalar bu caiz olmaz. Ancak değeri bilinen ve muayyen olanlarınki caizdir. Değeri muayyen olmayan nesnelerin alındığı vakitteki değerinin beyan edilmesi gerekir. 22. Halkın ve hayvanların yiyeceklerinden bir nesne saklamaya. Bir şeyi alırken, pahalansın da satayım, diye almaya. Buna ihtikâr denir, bunu yapan da muhtekirdir. Muhtekirler dinde de lanetlenmiştir. Fakat bir kimse bir ürünü saklamış olsa bu, ihtikâr olmaz. Yine de halkın ihtiyacı olan bir malı bekletmeyip satmak efdâldır. 23. Baliğ olmayan çocuğun yaptığı satış caiz değildir. Ancak velinin kendisine izin vermesi halinde satma ve alma akitleri geçerlidir. Bir küçük çocuğun, kendisine fayda getirecek bir nesneyi velisinin izni olmadan da alması caizdir. 24. Şehir halkının bir yiyeceğe ihtiyacı varken bunu daha pahalıya satma hırsı yüzünden şehrin uzak yerlerine götürüp oralarda satmak da haram davranışlardandır. 25. Bir kimsenin herhangi birinden bir alacak buğdayı veya arpası olsa; o kimsenin, ahilik 88 o nesnelerden herhangi birini, bir kimseye veresiye dahi olsa satması caiz değildir. Çünkü satılacak nesnenin elde bulunması (kabz) gerekir. Elde olmayan nesnenin alım-satımı şer’an doğru değildir. 26. Kilolanan, tartılan ve sayılabilen nesneleri alan bir müşteri aynı işlemleri tekrar yapa ki alışverişi ve alışveriş yaptığı nesneleri yemesi vekullanmasıhelalola.Böyleyapmazsa fazlalık alma ihtimali olacağından gayrin malına tecavüz olur. Fakat satıcı müşterinin gözü önünde tartıyor, sayıyorsa bu, kâfidir. Bu işlemler satıştan önce yapılmışsa alım caiz değildir. 27. Bir kişi satın almış olduğu menkul şeylerden, birisine bir şey satacak olsa, bu satışın sıhhati için ilk satıcısından onu kabz etmiş olması gerekir. Yani satılacak bir nesnenin bizatihi mülkiyet altında olması şarttır. Var olmayan veya yok olmak gibi bir tehlikesi bulunan bir şeyin satış akdi caiz değildir. Mesela meyvenin ağaçta oluşmadan satışı caiz olamaz. Görüldüğü gibi Risâle-i Bey ü Şirâ ahiliğin, daha çok alışverişle ilgili hususlarının ele alındığı ve alışverişte bugün de yaşanan pazarlık, alınan bir malın sonradan fark edilen kusuru karşısında ne yapılması gerektiği, fahiş fiyatla mal satmanın getireceği maddi ve manevi zararlar, stokçuluk, müşteriyi kandırmanın zararları gibi birçok konunun temas edildiği ve karşılaşılan problemlere ahlaki bir çözümün sunulduğu iktisadi, didaktik bir eserdir. h.mustafa genç 89 ahilik 90 AHİLERİN ÇÖZÜLÜŞÜ ve YIKILIŞI Ahilerin XVI. Yüzyıldan itibaren Loncalara dönüşmeye ve çözülmeye başladığı kabul edilir. Aslında ahi örgütü,esnaf ve sanatkar kuruluşlarının “gedik” haline gelişine kadar yani 1727 yılına dek sürmüştür(29). Ahilerin çözülmeye başladığı dönem, aynı zamanda coğrafi keşiflerinin Osmanlı Devleti’ni etkilediği dönemdir. Coğrafi keşifler sonucunda Avrupalıların sömürge imparatorlukları kurdukları, doğrudan Hindistan ya da uzak doğunun mallarının müşterileri olmaları dünyanın ekonomik olduğu kadar siyasi dengelerini de bozmuştur. Coğrafi keşiflerin ardından Avrupa, h.mustafa genç 91 zenginleşmesine paralel sanayi devrimini gerçekleştirdi. Avrupa devletleri, sömürgeleştirdikleri ülkelerin yer altı ve yerüstü zenginliklerini ülkelerine taşımaları sonucu olağanüstü denecek şekilde bir anda zenginleşmişlerdir. Bir taraftan altın ve gümüşe sahip olmaları diğer taraftan sanayi devrimi ile seri ve kitlesel üretim yapmaları Osmanlı Devleti’ni olumsuz etkilemiş, özelde Akdeniz limanları, genele ise ülke ekonomisi fonksiyonelliğini kaybetmiştir. Çünkü el tezgâhları ile küçük atölyeler Avrupa’nın seri üretimine karşı rekabet edememiş, yavaş yavaş kapanmaya başlamışlardır. Zira hükümet yasaklamış olsa bile değişik yollardan dışarıya çıkarılmış hammadde pahalılaşmış ve iç üretime darbe vurmuştur. Bunun sonucunda iç üretim yeterli olamadığı gibi fiyat ve kalite de Avrupa mallarıyla rekabet edememiş, ekonomik değişim yönetilememiştir. Osmanlı Devleti’nin sınırları içinden geçen İpek ve Baharat yollarının fonksiyonlarını kaybetmeleri, Osmanlılarda hammaddenin pahalılaşması hem ekonomik darlığa hem de zanaatların duraklamasına neden olmuştur. (İsmail Cem, s.145) Osmanlı ekonomisinin zayıflamasının bir sonucu olarak yeniçeri ve sipahi gibi askeri zümrelersanat hayatına el atmışlardır. Bunlara 1587 yılında çıkartılan bir fermanla esnaflık hakkı tanınmıştır. Esnaf arasına katılan bu grupların, Ahi ahilik 92 birliklerinin çözülmesine doğrudan ve dolaylı tesirleri olmuştur. Doğrudan tesirlerinin başında bu grupların bazı kârlı alanlara bütünüyle hâkim olmaları, buralarda da Ahi ahlak kaidelerine uymayan bir üretim ve ticaret hayatını geliştirmeleri gelmektedir. Bunlar elbirliği ile Ahi birliklerinin imtiyaz ve salahiyetlerini çiğneyerek en kârlı iş alanlarına yönelmişler ve “yeniçeri zorbalığı” sayesinde buralarda hâkim olmaya başlamışlardır. Ele geçirdikleri ticaret ve sanat alanlarında, Ahi ahlak kaidelerinin hiçbirini uygulamaya yanaşmayan bu gruplar en küçük müdahalede silahla ortaya çıkmaktaydılar. Bütün bunlar Ahi birliklerinin fonksiyonlarını kaybederek çözülmelerine doğrudan sebep olmuştur. Sözü edilen gelişmelerin Ahi birlikleri üzerindeki dolaylı etkilerine gelince bu etkiler de şu şekilde ortaya çıkmaktadır: Birçok kârlı iş alanlarını kaybeden, hammadde darlığı çeken, işe yarar çırak ve kalfalarını yeniçeri esnafına kaptıran bu zümreler, zamanla geçimlerini bile temin edemez duruma gelince, geleneksel üretim organizasyonunun dışına çıkmaya ve artık onlar da üretimde hammaddeden kısmaya ve kırpmaya,standartlara uymamaya, başkalarının çıraklarını ayartmaya, müşterilerini yalan yemin ve sahte teminatla kandırmaya başlamışlardır. Bu yüzyılda esnafa karşı yöneltilen eleştirilerin, üretimde geleneksel kurallara başlı kalınmadığı noktasında yoğunlaşmasının sebebi budur. Çözülme sonucu loncalaşan Ahi birlikleri, daha sonra “gedik”ler haline dönüşmüştür. Resmi terim olarak “gedik” kelimesine h.mustafa genç 93 ülkemizde 1727’den sonra rastlanmaktadır. Türkçe olan “gedik” kelimesi tekel ve imtiyaz anlamına gelir. Sahiplerince yapılacak işi başkalarının işleyememesi ve satacağı şeyi başkalarının satamaması şartıyla hükümet tarafından verilen senedin içindeki hükümlerin kullanılması ve yürütülmesidir. Bu tarzda esnaf ve sanatkârlık 17 Haziran 1861 tarihine kadar devam etmiş, bu tarihte çıkartılan bir tüzükle sanat ve ticarette tekel usulü kaldırılmıştır. Loncalar ise 1912 yılında çıkartılan bir kanunla tamamen ilga edilmiştir. Burada bir noktayı bilhassa belirtmek gerekiyor. O da tamamen fonksiyonsuz hale geldikten sonra bile bu birliklerin uzun süre yaşamak için direnmiş olmalarıdır. Her şeye rağmenmeşrutiyete kadarİstanbul’da özellikle “peştamalcı” esnafı arasında yaşatılmaya çalışılan Ahi geleneği, bundan sonra bütünüyle kaybolmaya yüz tutmuştur. Cumhuriyetten sonra çıkartılan tekke ve zaviyeleri yasaklayan kanun ise bu birliklerin son kalıntılarını da silip süpürmüştür(30). ahilik 94 DİPNOTLAR 1. ÇAĞATAY,Neşet,1989. Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, Ankara; Türk Tarih Kurumu. s.1 2. Çağatay, a.g.e. s.203 3. Diyanet İslam Ansiklopedisi. C.1/530 4. Çağatay, a.g.e. s.2 5. İslam Ansiklopedisi, Fütüvvet Maddesi 6. Kuşeyri Risalesi, s.473-474 7. Kuşeyri Risalesi, s.321 8. Kitabü’l-Fütüvve, s.29 9. El-Fütuhat, III, 234 10. ULUDAĞ, Süleyman, Diyanet İslam Ansiklopedisi, Fütüvvet Maddesi 11. ANADOL, Cemal. 1991. Ahilik Kültürü ve Fütüvvetnameler. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. s.4’te 20.dipnot 12. KÖPRÜLÜ, Fuad, 1984. Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu. Ankara: Türk Tarih Kurumu. 2.Baskı.s.99 13. TOGAN, Velid

.