yal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Doktora Tezi BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE ŞÎA Adem ARIKAN (2502040107) İstanbul 2010 T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Doktora Tezi BÜYÜK SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE ŞÎA Adem ARIKAN (2502040107) Tez Danışmanı: Doç. Dr. Mehmet DALKILIÇ İstanbul 2010 iii ÖZ Bu çalışmada Büyük Selçuklular (431-552/1040-1157 ) döneminde, Şîa’nın alt kollarından, başta İsnâaşeriyye olmak üzere İsmâliyye ve Zeydiyye, İslam mezhepleri tarihi açısından ele alınmıştır. Mezheplerin teşekkül sürecini tamamlamasından sonra hüküm süren Selçuklular dönemi, Sünnîler için kültürel altyapılarını oluşturma bakımından oldukça verimliydi. Bu dönemde Şiîler, her ne kadar birçok bölgede iktidar imkanlarını kaybetseler de, özellikle İsnâaşeriyye devletin çeşitli kademelerinde görev alan temsilcileri, kendi yerel yöneticileri ve eğitim kurumlarıyla etkindi. Zeydiyye, devletle hemen hiç sorun yaşamayan, ilmi faaliyetlerde etkin bir Şîî gruptu. İsmâiliyye ise kendilerini temsil eden Fâtımîler ile siyasi rekabet ve daha sonra onlardan bağımsız davet yürüten Hasan Sabbah’ın faaliyetleri sebebiyle, tehlikeli ve engellenmesi gereken bir grup sayılmaktaydı. ABSTRACT In this study, it’s deal with sub-branches of shiite, especially Ithnâ Ashariyya and İsmailiyya and Zaidia in the respect of History of Islamic Sects in the Great Saljuqs epoch. Saljuqs period that was dominant after the completion period of establishment of Sects was productive in the point of the formation of cultural substructure for Sunnites. Although the Shiites had lost their political power possibilities, especially the Ithnâ Ashariyya was deeply effective thorough educational foundations, local governors and some deputies which were appointed to different stages of state. Zaidia was a Shiite group that was efficient in the scientific activities and had not any troubles with the State. Ismailiyya had been counted a group that was perilous and must had been blocked because of that the confliction between Fâtımîs which had been supported by İsmailis and Saljuqs and the opposite activities of ismaili inviter Hasan Sabbah. iv ÖNSÖZ Büyük Selçuklular (431-552/1040 –1157), bazı araştırmacılar tarafından “Şîî Yüzyılı” diye nitelenen bir dönem sonrasında İslam coğrafyasının büyük bir bölümünde hüküm sürmüştür. Mezhepler tarihi bakımından teşekkül süreci sonrasında hüküm süren Selçuklular döneminde Şiîler, özellikle İsnâaşeriyye ve Zeydiyye, siyasî, kültürel etkinliklerini sürdürmekteydi. İlk sultan Tuğrul Bey döneminden itibaren, İsmâiliyye’yi temsil eden Fâtımîler, siyasi rekabet sebebiyle, dinî olmanın yanı sıra, daha çok siyasî kaygılarla, Selçuklu yönetimi tarafından tehlikeli görülmüştür. Bu çalışmamız giriş, dört bölüm ve sonuçtan oluşmaktadır. Girişte kısaca tezin amacı, araştırma süreci, kullanılan kaynaklar ve çalışma yönteminden bahsedilmiştir. Birinci bölümde, Selçukluların menşei, Müslüman olma süreçleri, mezhep tercihleri ve bu tercihlerinin Şîa’ya karşı tutumları açısından anlamı üzerinde durulmuş, kısaca Selçuklu tarihi ve Büyük Selçuklu Sultanları’nın diğer mezheplerle birlikte, Şîî yönetimler ve gruplarla ilişkileri ele alınmıştır. İkinci bölümde çalışmamızın ana konularından birini oluşturan İsnâaşeriyye konusu işlenmiştir. Öncelikle dönemin Şii müellifleri genel olarak tespit edilmiş, söz konusu grubun mensuplarının yoğun olarak yaşadıkları yerleşim yerlerine değinilmiş ve Selçuklu yönetiminin çeşitli kademelerinde görev yapanlardan önde gelenleri hakkında bilgiler verilmiştir. Ayrıca kendi bölgelerinde Selçuklulara tâbi olarak hüküm süren Şîî emirlerin faaliyetleri anlatılmış ve bu dönemde toplumu etkileyen Şiîlerin bazı dinî uygulama ve merasimlerine yer verilmiştir. Son olarak dönemin İsnâaşeriyye mensubu âlimlerinden önde gelen bazıları hakkında bilgiler verilmiştir. Üçüncü bölümde, İsmâiliyye, İsmailiyye’nin siyasî temsilcisi konumunda olan Fâtımîler ile ilişkiler, Selçuklulardan önce Fâtımîler ile yollarını ayırmış ve Bahreyn civarında varlıklarını sürdüren Karmatî yönetiminin sona erdirilişi, Fâtımîler adına Selçuklu topraklarında faaliyet yürüten, ancak Fâtımî yönetiminde meydana gelen değişim sırasında yönetime gelen Mustalî yerine Nizâr’ın imametini tanıyarak Alamut’ta bağımsız bir şekilde propaganda yürüten Hasan Sabbah yönetimi ele alınmıştır. Dördüncü ve son bölümde ise Zeydiyye grubu hakkında bilgiler verilmiştir. v Tezimin şekillenmesinde emeği geçen hocam Prof. Dr. Emrullah Yüksel Bey’e teşekkür etmeyi bir borç bilirim. Danışmanım Doç. Dr. Mehmet Dalkılıç Bey’e, birikimlerinden istifade ettiğim Prof. Dr. Mazlum Uyar ve Prof. Dr. Mehmet Ali Büyükkara’ya, her fırsatta kendisine müracaat etme imkanı veren Prof. Dr. Ömer Aydın’a, yaptığı değerlendirmelerle önemli katkılarda bulunan Doç. Dr. Ekrem Demirli Bey’e çok teşekkür ederim. Ayrıca Farsça dersleri aldığım ve birçok kaynağın temini için yardımını gördüğüm Hakkı Uygur Bey’e, tezin yazılması aşamasında sıkça sözlü müzakerelerde bulunduğum Dr. Musa Alak hocama, araştırma görevlisi arkadaşlarım Fikret Soyal, Ümit Horozcu ve Mehmet Alıcı’ya; zamanımı çoğaltmak için kendilerine ayırdığım zamandan kıstığım eşim Serpil, oğlum Abdürrahim ve kızım Sümeyye’ye teşekkürlerimi sunarım. Adem ARIKAN İstanbul-2010 vi İÇİNDEKİLER sayfa: ÖZ ........................................................................................................... İİİ ÖNSÖZ ................................................................................................... İV KISALTMALAR ................................................................................... İX GİRİŞ.........................................................................................................1 A – KONUNUN AMAÇ VE ÖNEMİ ......................................................................1 B - KAPSAMI ....................................................................................................3 C - KAYNAKLAR ...............................................................................................8 I. BÖLÜM: BÜYÜK SELÇUKLULARA GENEL BİR BAKIŞ ........... 24 A - SELÇUKLULARIN MÜSLÜMAN OLDUKLARI ZEMİN VE ŞİA .... 24 B - BÜYÜK SELÇUKLU SULTANLARININ ŞİA VE DİĞER MEZHEBLERE KARŞI TUTUMLARI ...................................................... 37 1 - Tuğrul Bey Dönemi (431-455 / 1040-1063) ........................................... 42 2 – Alparslan Dönemi (456-465 / 1064-1072) ............................................. 51 3 – Melikşah Dönemi (465-485 / 1072-1092) ............................................. 58 4 – Berkyaruk Dönemi (485-498/1092-1104).............................................. 66 5 - Muhammed Tapar Dönemi (498-511/1105-1118) .................................. 69 6 – Sencer Dönemi (511-552/1118-1157) ................................................... 72 II. BÖLÜM: İSNÂAŞERİYYE .............................................................. 78 A – İSNÂAŞERİYYE’NİN COĞRAFYASI................................................. 80 B - DEVLET KADEMELERİNDE ŞÎÎ YÖNETİCİLER .......................... 105 1- Mecdülmülk (ö. 492/1099) ................................................................... 108 2 - Sa’dülmülk Âbî (ö 500/1107) .............................................................. 111 3 – Zeynülmülk (ö. 506/1112) .................................................................. 112 4 - Şerefüddin Ebû Tâhir Sa’d b. Ali Müheyse Kummî (ö. 516/1112) ....... 113 5 – Tuğrâî (ö. 514/1120) ........................................................................... 114 6 - Muînüddin Ebû Nasr Ahmed Kâşânî (ö. 521/1127) ............................. 114 7 - Enûşirvan b. Halid (ö. 532/1138) ......................................................... 115 8 - Nakîbler .............................................................................................. 116 C – SELÇUKLULARA TÂBİ ŞİÎ YÖNETİMLER İLE İLİŞKİLER ....... 118 1-Irak’ta Şîî Emirler.................................................................................. 119 a-Besâsîrî Hadisesi - İbrahim Yinal İsyanı ve Fâtımîlerin Rolü ............. 122 (1) -Selçukluluların Bağdad’a Girişi ve Fâtımîler ile İlgili Hedefleri . 123 (2) - Vâsıt’ta Fâtımîler Adına Hutbe .................................................. 126 (3) - Sincar Savaşı ............................................................................. 127 (4) - İbrahim Yinal İsyanı.................................................................. 133 (5) - Bağdad’da Fâtımîler Adına Hutbe ............................................. 135 (6) - Bağdad’da Abbâsî Hakimiyetinin Yeniden Sağlanması ............. 139 b - Besâsîrî Sonrası Irak’ta Yerel Şîî Yönetimler ................................... 143 (1) – Şîî Ukaylilerin Güçlenmesi ....................................................... 144 (2) – Ukaylilerin Zayıflaması ve Mezyedilerin Güçlenmesi ............... 153 (3) – Mezyedî Emiri Sadaka’nın İsyanı ve Öldürülmesi .................... 161 vii (4) – Mezyedî Emiri Dübeys’in Faaliyetleri ...................................... 165 2 – Şam Bölgesinde Şîî Emirler ................................................................ 187 a - Mirdasiler (1020-1080) .................................................................... 187 b - Ammâroğulları (1070-1109) ............................................................ 190 3 – İran’da Şîî Bavendiler (665-1349) ....................................................... 194 D - İSNÂAŞERİYYE’DE BAZI DİNÎ UYGULAMALAR ........................ 199 1- Âşûrâ Matemi/Törenleri ....................................................................... 199 2- Gadîr Bayramı ...................................................................................... 203 3 - Menkıbe Anlatımı ............................................................................... 204 4- Şîî Ezanı ............................................................................................... 206 5 - Cuma Namazı ...................................................................................... 207 E - DÖNEMİN ÖNDE GELEN İSNÂAŞERİYYE BİLGİNLERİ ............ 208 III. BÖLÜM: İSMÂİLİYYE ................................................................ 229 A – SELÇUKLULAR ÖNCESİNDE İSMÂİLİYYE’YE KISA BAKIŞ .... 229 B - ŞİÎ-İSMAİLÎ FÂTIMÎLER DEVLETİ VE SELÇUKLULARLA İLİŞKİLERİ ............................................................................................... 234 1- Kuzey Afrika’da Zîrî Emiri Muiz b. el-Bâdis Hadisesi ve Selçuklu-Fâtımî Münasebetleri ........................................................................................... 237 4- Fâtımîlerin Komutanı Nâsıruddevle b. Hamdân ile Alparslan’ın İlişkisi 238 5 - Suriye Bölgesinde Hakimiyet Mucadeleleri ......................................... 239 6 - Hicaz Yönetimi ve Hutbe Okutma Mücâdelesi .................................... 246 C – FATIMİLERDE MUSTA’LÎ-NİZARÎ BÖLÜNMESİ........................ 250 D – NİZÂRÎ-İSMAİLÎLER ........................................................................ 259 1-Hasan Sabah ve İran’da Nizârî Devleti .................................................. 259 a-Hasan Sabbah’ın Ailesi ve Yetişmesi ................................................. 260 b-Mısır Yolculuğu ................................................................................ 265 c- Alamut’un Ele Geçirilmesi ve İsmâilîlerin Yayılması ....................... 266 d-Melikşah’tan Hasan Sabbah’a Elçi ..................................................... 271 e-Melikşah’ın Batınîler Üzerine Asker Göndermesi .............................. 273 f -Selçuklularda Taht Kavgaları ve Bâtınîlerin Güçlenmesi ................... 275 g-Batınilere Karşı Askeri Tedbirler ....................................................... 282 (1) – İsfehan’da Şah-Diz Kalesinin Geri Alınması............................. 288 (2) – Alamut Üzerine Seferler ........................................................... 293 (3) – Saldırmazlık Dönemi ................................................................ 296 h - Hasan Sabah’ın Ölümü .................................................................... 298 i - Hasan Sabah’ın Görüşleri ................................................................. 301 2-Kiya Bozorg Ummid Dönemi (518-32/1124-38) .................................... 304 3-Muhammed b. Kiyâ Bozork Ummid (532-57/1138-62) ve Sonrası......... 311 4 - Suriye’de Nizârî-Haşîşîler ................................................................... 324 a-Hakim el-Müneccim Dönemi ............................................................. 326 b-Ebû Tâhir .......................................................................................... 327 c-Behram .............................................................................................. 331 d-İsmail el-Acemî ................................................................................. 335 e-Ebu’l-Feth ve Sonrası ........................................................................ 336 E- KARMATİLER ..................................................................................... 339 1 – Bahreyn’de Karmatî Hezimeti ............................................................. 342 viii 2 - Selçukluların Karmatîler ile Mücadelesi .............................................. 345 a-Kiçkine’nin Seferi .............................................................................. 345 b-Artuk Bey’in Seferi ........................................................................... 347 3 - Telyâ Hadisesi ..................................................................................... 351 IV. BÖLÜM: ZEYDİYYE .................................................................... 353 A - SELÇUKLU HAKİMİYETİNDEKİ BÖLGELERDE ZEYDİYYE ....................... 353 B - SELÇUKLULAR VE BÖLGESEL ZEYDÎ YÖNETİMLER ............................... 358 C - KARAHANLILAR VE ZEYDİYYE ............................................................... 365 D - SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE ZEYDÎ GRUPLAR........................................ 367 E – SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE ZEYDÎLERİN YOĞUN OLDUKLARI YERLER ..................................................................................................................... 369 F – YEMEN’DE ZEYDÎLER VE BAĞDAD İLE İLİŞKİLERİ ................................. 371 G - DÖNEMİN ÖNDE GELEN ZEYDÎ ÂLİMLERİ ............................................. 372 SONUÇ .................................................................................................. 376 KAYNAKÇA ......................................................................................... 381 ix KISALTMALAR a.g.e. :Adı geçen eser a.g.m. :Adı geçen makale a.g.mad. :Adı geçen madde a.g.t., : Adı geçen tez b. :Bin, İbn bkz. :Bakınız C. :Cilt Çev. :Çeviren DİA :Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi h. :Hicrî Hz. :Hazreti İA :İslam Ansiklopedisi Krş. :Karşılaştırınız Ktp. :Kütüphane nr. :Numara nşr. :Neşreden ö. :Ölümü s. :Sayfa t.y. :Tarihsiz vb. :Ve benzeri vd. :Ve devamı Ü. :Üniversitesi yay. :Yayınları y.y. :Yayım yeri yok 1 GİRİŞ A – Konunun Amaç ve Önemi Büyük Selçukluların Maveraünnehir bölgesinde İslâm'ı kabul etmeleri ve Horasan’a geçmeleri, İslâm dünyasında önemli gelişmelere sebep olmuştur. Selçuklular, Müslüman olup, İslâm toplumlarıyla temasa geçtikleri dönemde Abbâsîler ve Fâtımîler olmak üzere iki hilafet yönetimi ve başlarında iki halife hüküm sürmekteydi. Selçukluların bulundukları coğrafyadan uzaklarda, Endülüs’teki Emevî Emirliği, Kuzey Afrika’da hızlı bir şekilde yayılan Fâtımî yönetimiyle mücadeleyi sürdürürken, dönemin emiri, 929 yılında Nâsır Lidinillah unvanı almış ve böylece Endülüs Emevî Emirliği, Endülüs Emevî Halifeliği'ne (929-1031) dönüşmüştür.1 Selçukluların başlangıçta dolaylı, zamanla aktif olarak taraf olacağı olacağı Abbasîler ile asıl mücadele halinde olan Mısır’daki Fâtımî halifesi, Şîa’nın İsmailiyye koluna mensup ve onların temsilcisiydi. Selçuklular Müslüman olurken temas halinde bulunduğu Sâmânîler ise son dönemlerini yaşamaktaydı. Sâmânîlerin elinde Müslüman olan liderler tarafından kurulan Karahanlılar ve Gazneliler, Sâmânîlerin sonunu getirmiş ve onun hakimiyetindeki toprakların paylaşımına girişmişti. Bu devletler Sünnî Abbâsîlerin halifeliğini kabul etmekteydi. Ancak Abbâsî halifesinin siyasî gücü kalmamıştı. Bağdad’da hakimiyet, bir asra yakın bir zamandır yine Şîî bir yönetim olan Büveyhîlerin elinde bulunuyordu. Devletin yönetimi (ed-devle ve’l-mülk) Büveyhîlere geçmiş, Abbâsî halifesinin elinde sadece dinî yetkileri kalmış ve dünyevî işlerde yetkisiz hale gelmişti.2 Selçuklular, Büveyhî yönetimine son vererek Abbâsî halifesini onların elinden kurtarmış oluyordu. Büyük Selçukluların Sünnîliğe verdikleri destek, Batı Türk Devletleri tarafından devam ettirilecektir.3 Selçuklular bölgeye geldiklerinde Bahreyn’de İsmâilî-Karmatî yönetim, eski saldırgan dönemi sona ermesine rağmen varlığı devam etmekteydi.4 Hazar Denizi’nin Güneyinde, Taberistan’daki Zeydî yönetim 316/928 yılında Sâmânîler 1 Mehmet Özdemir, “Endülüs”, DİA, C. XI, (ss. 211-25), s. 213. 2 Ebû Reyhan el-Bîrûnî (ö. 453/1061), el-Âsâru’l-Bâkiye ani’l-Kurûni’l-Hâliye, neşr. Eduard Sachau, Leipzig, 1923, s. 132. 3 Ahmet Yaşar Ocak, Türkler, Türkiye ve İslam, 10. bs., İstanbul, 2009, s. 68 vd. 4 Nasır-ı Hüsrev, Sefername, çev. Abdülvehap Tarzi, Ankara, Milli Eğitim Bakanlığı, 1994, s. 127 vd. 2 tarafından ortadan kaldırılmasına rağmen Güney-Batısı’nda Deylem bölgesinde yerel Zeydî yönetimler varlığını sürdürmekteydi.5 Yemen’deki Zeydî yönetimin yerini de 439/1047 yılından itibaren Fâtımîlere bağlı Süleyhîler almıştır.6 Zeydîlerin Fas’ta kurdukları İdrisîler Devleti’nin (789-985)7 Fâtımî ve Endülüs Emevilerin rekabeti esnasında sona ermiş, ancak aynı hanedandan8 Ali b. Hammûd tarafından 407/1016 yılında Endülüs’te bir başka yönetim kurulmuştur.9 Hz. Hasan soyundan gelen Mekke’nin Zeydî yöneticileri, yaklaşık bir asır (368-462/978-1070) Fâtımîler adına hutbe okuttu.10 İsnâaşeriyye Şîîleri için önemli dönüm noktalarından olan büyük “Gaybet”ten Selçukluların Bağdat’ı alışına kadarki dönem (940-1055) “Şîî Yüzyılı” diye adlandırılmaktadır.11 Kâdı Abdülcebbâr (ö. 415/1025), yüzyıl kadar zamandır Abbâsîlerin sadece isimlerinin kaldığını, saydığı birçok merkezin Şîîlerin yönetiminde olduğunu kaydetmektedir.12 Selçukluların tarih sahnesine çıktıkları zaman İslâm âleminin doğuda ve batıda Şii-Batınî cereyanlarıyla dolu olduğu tespitini yapan Fuat Köprülü’nün ifadesiyle, Fâtımî halifelerinin çokça genişleyen nüfuzuna karşılık Sünnîlerin halifesi olan Abbâsîlerin maddeten hiç önemi kalmamış, hatta onlar da Şii mezhebinden olan Büveyhilerin tahakküm ve istibdadı altına geçmiş bulunuyorlardı. Sünnîlik âleminin çok zayıfladığı bu dönemde eğer Selçuklu 5 Hasan Yaşaroğlu, “Taberistan Zeydîleri (250-316/864-929)”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi) Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı, İstanbul, 1998, s. 131 vd. 6 Yusuf Gökalp, “Zeydilik ve Yemen'de Yayılışı”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı İslam Mezhepler Tarihi Bilimdalı, Ankara 2006, s. 166. 7 Sa’dûn Abbas Nasrullah, Devletu’l-Edârise fi’l-Mağrib, Beyrut, 1987, s. 59 vd.; Mahmud İsmail, el-Edârise, Kahire, 1991, s. 47 vd.; Mehmet Azimli, “Ehl-i Beyt’in Kurduğu İlk Devlet: İdrisîler”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. V, sayı: 1, Diyarbakır, 2003, s. 1-14; Muhammed Rezûk, “İdrîsîler”, DİA, XI, s. 495-7; Hâdî Âlimzâde ve Ali Âbânigâh, İdrisîler’in Zeydî mezheb, Mu’tezilî meslek ve furûda Hanefî oldukları sonucuna varmışlardır (“Mezheb-i İdrisiyân”, Ulûm-i İnsânî Dânisgâh-i ez-Zehrâ, sene: 15, sayı: 55, Tahran, 1383/2005, ss. 73- 106). 8 H. İbrahim Hasan, İslam Tarihi: Dinî-Siyâsî-Kültürel-Sosyal, Çev. İsmail Yiğit ve diğerleri, İstanbul, 1997, C. IV, s. 95. 9 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C.IX, s. 269 vd.; H. İbrahim Hasan, a.g.e., C. IV, s. 94 vd. 10 Nebi Bozkurt, Mustafa Sabri Küçükaşçı, “Mekke”, DİA, C. XXVIII, (ss. 355-63), s. 560. 11 Marshall G. S. Hodgson, İslamın Serüveni, Çev.. Alp Eker ve diğerleri, İstanbul, 1995, s. 38 vd.; Ahmet Güner, Büveyhîler’in Şiî-Sünnî Siyaseti, İzmir, 1999, s. 184; Carter Vaughn Findley, The Turks in World History, Oxford University Press, 2005, s. 69; Eymen Fuad Seyyid, edDevletü’l-Fâtımiyye fî Mısr, Kahire, 1992, s. 53. 12 Kâdı Abdülcebbâr, Tesbîtü Delâili’n-Nübüvve, tahkik: Abdülkerim Osman, Beyrut, s. 443. 3 hükümdarları meydana çıkarak Abbasi hilafetini ve Sünnîliği muhafaza etmeseydiler, İslâm dünyasında Şiiliğin genel olarak hâkim bir konuma geleceği muhakkaktı13. Bu dönemde Mısır’daki Fâtımî yönetiminin Suriye, Irak ve İran’da etkili davet faaliyetleri yürüttüğüne işaret ederek benzer bir tespiti yapan Spuler’a göre, şayet Selçuklular ortaya çıkıp sıkı bir şekilde Ehl-i Sünnet’i benimseyip savunmuş olmasalardı İsmailîler hâkimiyeti ellerine geçirmiş olacaklardı.14 Selçuklular dönemi, Şîîlik tarihi için önemli bir dönemdir. “Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey’in 447/1055 tarihinde Bağdad’a girerek Büveyhoğulları Hânedanı devrine son verişinden, 656/1258’de Moğol kumandanı Hulagu’nun Bağdad’ı zapt ederek Abbasi hilafetini ortadan kaldırışına kadarki dönem, Selçukluların Sünni oluşlarından dolayı, Şiilik tarihi için oldukça meçhul ve kapalı” olarak değerlendirilmişti. “İki asırlık bu dönemde, Şiiliğin gelişmesini sıhhatli bir şekilde takip edebilmek pek mümkün” görülmemiş, bu dönemde “Şîî âlimler, bir köşeye çekilmiş ve Şiiliğin bu durumlarda en emin sığınağı olarak gördükleri takiyye inancına sarılmış” oldukları kabul edilmiştir.15 Biz bu çalışmamızda bu dönemdeki “meçhul ve kapalı Şiilik tarihini” mümkün olduğu kadar aydınlatmayı amaçlamaktayız. B - Kapsamı Oldukça geniş bir coğrafyada, uzun sayılabilecek bir zaman diliminde, Şîa’nin İsnâaşeriyye, İsmâiliyye ve Zeydiyye olmak üzere üç kolu birlikte incelenmiştir. Öncelikle Selçukluların Müslüman olmasının tarihi süreci ele alınarak, bu süreçte içinde bulunulan coğrafyada Şîa’nın durumu belirlenmeye çalışılmıştır. Bölümlerin şekillenmesi, Şîa’nın bu kollarının her birinin özelliklerine göre farklı olmuştur. Mesela Nizârîler ile ilgili bölümde, daha çok, askerî mücadelelerden bahsetmek gerekmiştir. Fakat Zeydîler için bu neredeyse hiç söz konusu değildir. 13 M. Fuad Köprülü, Türk Tarih-i Dinîsi, Haz. Metin Ergun, Ankara, Akçağ yay. 2005, s. 135 (6. dipnot). 14 Bertold Spuler, “The Disintegration of the Caliphate in the East”, Cambridge History of Islam, ed. P.M. Holt ve diğerleri, Vol. IA, Cambridge, 1970, (ss. 143-174), s. 150 (“Doğuda Hilafetin Çöküşü”, Çev. Hamdi Aktaş, İslam Tarihi Kültür ve Medeniyeti, İstanbul, 1997, C. I, [ss. 151- 82 ], s. 157); Seyfullah Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, İstanbul, 2007, s. 43. 15 Ethem Ruhi Fığlalı, İmâmiyye Şiası, İstanbul, 1984, s.182. Fığlalı, diğer bir yazısında Selçuklular dönemini, “bu dönem, Şîîlik için özellikle vezir Nizâmülk’ün öldürülmesine kadar (485/1092) bunaltıcı olmuştur” diyerek, biraz değiştirerek değerlendirmiştir ( “İsnaaşeriyye”, DİA, C. XXIII, s. 144). 4 İsnâaşeriyye’ye mensup emirler, Selçuklulara tâbî olarak yönetimlerine devam ederken, karıştıkları siyâsî ve askerî sorunlara değinilmesi gerekmiştir. İsnâaşeriyye ve Zeydiyye’nin âlimleri ve onların ilmî faaliyetlerinden bahsedilmesine rağmen, Fâtımî yönetimin hizmetinde el-Müeyyed fi’d-Din eş-Şîrâzî gibi bilginlerin varlığıyla birlikte, Selçuklu sınırları içinde İsmâiliyye âlimlerinden bahsetmek söz konusu değildir. Tezde daha çok Şîa’nın İsnâaşeriyye kolunun faaliyetlerine yoğunlaşılmıştır. Selçuklular, başlangıçta devlet yönetiminde Şiîlerin görev almaması için özellikle hassas davranıyordu. Sultan Alparslan, bir komutanın emrinde bir katibin vazife yapmasına bile rıza göstermemiştir. Huzurunda sorgulanan kâtip Hurdâbe’nin “ben Bâtınî değil, Şîîyim” savunmasına, “Rafızî mezhebi o kadar iyi midir ki, onu Bâtınî mezhebine kalkan yapıyorsun?” diyerek karşılık vermiştir. Ancak özellikle Melikşah’ın ölümünden sonra, çıkan taht kavgaları, diğer bazı gruplar gibi Şiîler için de fırsat olmuş, onlar da devlette görev almaya başlamıştır. Bu çalışmada öncelikle sultanların mezheplere yaklaşımları genel olarak ele alınmış ve devlette en üst vazife olan vezirliğe kadar yükselmiş olan Şîî yöneticiler hakkında bilgi verilmiştir. Devlet kademelerindeki yöneticilerden başka, daha önce yönetimde olan Şîî emirlerin toprakları Selçukluların hakimiyeti altına girmiştir. Selçuklular, bu emirlerin bir kısmına kendisine tâbi olmak kaydıyla, bölgelerini yönetmeye devam etmelerine izin vermiştir. Bunlar arasında Irak’ta Ukaylîler ve Mezyediler, Şam bölgesinde Mirdâsîler ve Ammârîler, İran’da ise Bâvendîler öne çıkmaktadır. İranIrak sınırında hüküm sürmüş olan Annâzîler (991-1117), İran’da hüküm süren Kâkûyîler (Kâkaveyh ) yönetimi, Selçuklu sarayında kabul ve itibar görmüş, Şîî hanedanlardı. Ancak Annâzîler ve Kâkûyîler yöneticilerinin Şîa adına faaliyetleri pek öne çıkmamaktadır. Selçuklu sınırları içerisinde eskiden beri halkının tamamı veya çoğunluğu Şîî olan bölgelerin tespiti yapılmaya çalışılmıştır. Bu Şîî halkın uyguladığı, Âşûrâ matemi/törenleri, menkıbe anlatımı, Gadîr Bayramı, Şii ezanı, Cuma namazı gibi uygulamalarla ilgili bilgilere, bu uygulamaların sebep olduğu toplumsal olaylara yer verilmiştir. Ayrıca dönemin önde gelen âlimlerinin bir kısmından da bahsedilmiştir. Selçuklular döneminde İsmailiyye, başlangıçta daha çok bir dış meseleydi. Ancak zamanla, dışarıya bağlı siyâsî hedefleri olan bir iç mesele haline gelmiştir. Bu 5 dönemde Bahreyn’de Karmatîler henüz varlığını sürdürmesine rağmen, İsmailîlerin en güçlü temsilcisi Fâtımî yönetimiydi. Fâtımîlerin başında 427/1036 yılında çocuk yaşta başa geçmiş olan sekizinci halife el-Mustansır bulunuyordu. el-Mustansır’ın döneminde (427-487/1036-1094) Fâtımîler Kuzey Afrika, Mısır, Suriye, Yemen ve Hicaz bölgelerine hakimdiler. Fars bölgesinde de taraftarları bulunmaktaydı. Selçukluların Fâtımîler ile ilişkileri dolaylı olarak başlamıştır. Hasankale’de 440 (Eylül 1048) yılında yapılan savaşta Selçuklular, Bizanslıları ağır bir yenilgiye uğratmıştı. Tuğrul Bey’in elçisinin 441 (1049-50) yılında İstanbul’da yürüttüğü barış görüşmeleri sonucunda yapılan anlaşma maddelerinden birine göre, İstanbul’da Fâtımîler adına okunmakta olan hutbeye son verilecek ve bundan sonra Abbâsî halifesi ve Tuğrul Bey adına okunacaktı. Selçukluların dolaylı müdahil olduğu diğer bir konuda Kuzey Afrika’da hüküm süren ve Fâtımîlere itaatten ayrılıp Abbâsiler adına hutbe okutmaya başlayan Zîrî emiri ile ilgiliydi. Selçukluların Bağdad’a gelmesi ve Büveyhîler devletinin sona ermesi ile bölgedeki yerel Şîî yöneticiler, gücün tarafına göre konumlarını belirlemiştir. Büveyhîler döneminde komutan olan Besâsirî, Selçukluların Bağdad’a geldiği sırada Suriye tarafına çekilmiştir. Besâsîrî Fâtımîler ile irtibata geçmiş, bölgedeki Şîî emirleri de kendi tarafına çekmiştir. Fâtımîler, Tuğrul Bey’in kardeşi İbrahim Yınal ile de bağlantı kurup isyan etmesini sağlamışlardır. Bu irtibat ve isyanları, dönemin İsmâîlî davetinin önde gelen ismi dâi’d-du’ât el-Müeyyed fi’d-Din eş-Şîrâzî (ö. 470/1077) organize etmiştir. Onun Selçuklular için “günahkar Türkmen şeytanları” ifadesini kullanması,16 Selçuklulara karşı beslediği duyguları ve onlar hakkında hüküm verirken içinde bulunduğu dinî hisleri de ortaya koymaktadır. Tuğrul Bey’in kardeşinin isyanıyla uğraştığı bu dönemde, Sünnî Abbâsî halifesinin başşehri Bağdad’da Besâsîrî eliyle bir yıl kadar Şîî İsmâilî Fâtımîler adına hutbe okutulmuş, Abbâsî halifesi Bağdad’dan çıkarılmıştır. Bağdad’ın Kerh mahallesinde yaşayan İsnâaşeriyye mezhebinden halkın bu işgali sevinç gösteriyle karşılaması, şehirdeki Sünnî halka karşı intikamlarını almak için fırsat olarak değerlendirmeleri ayrıca dikkat çekmektedir. Tuğrul Bey, isyan eden kardeşi İbrahim Yinal’i ortadan kaldırdıktan sonra, Abbâsî halifesini yerine oturtma imkanı olabilmiş, 16 (ق ا  آ ا    ا (el-Müeyyed eş-Şîrâzî, Sîretü’l-Müeyyed fi’d-Din Dâi’d-Duât: Tercümetü Hayatuhu bi Kalemih, tahk. Muhammed Kâmil Huseyn, Kahire 1949, s. 174. 6 Besârî’yi öldürtmüstür. Besâsîrî eliyle Fâtımîlerin Selçuklular ile girdiği bu büyük hesaplaşma, Fâtımîler cephesinde de büyük neticeler doğurmuştur. Fâtımî halifesi, 450/1058 yılında veziri el-Yâzûrî’yi Tuğrul Bey ile yazışıp onu Mısır’ı almaya teşvik ettiği gerekçesiyle tutuklatıp idam ettirmiştir. Besâsîrî hadisesi, Fâtımî devletinin mâlî yönden zayıflamasına ve harap olmasına sebep olmuştur. Ekonomik sıkıntılar, Mekke ve Medine’de para alınarak okutulan hutbelerin değişmesine, Alparslan döneminde, Fâtımîler adına okutulmaya son verilerek Abbâsî halifesi ve Selçuklu sultanı adına okutulmaya başlanmıştır. Kısa bir süre sonra, Şam bölgesi Fâtımîlerin elinden çıkmıştır. Bu, Fâtımîlerin ihtişamlarının sonu anlamına geliyordu. Ancak bu hadise, Fâtımîler için sonun başlangıcı olmuştur. Melikşah zamanında Selçuklu komutanı Atsız, Kahire’yi kuşatacak kadar ilerlemiştir. Ancak Melikşah’ın ölümü sonrasında başlayan taht kavgaları ve bu dönemde SelçukluFatımî sınırları arasına yerleşen Haçlı işgali, mücadelenin kesintiye uğramasına sebep olmuştur. Bazı kaynaklar Haçlıların işgali, Selçuklular ile aralarına girmelerini Fâtımîlerin teşvik ettiği, en azından bundan sonra Selçuklulara karşı onlarla ittifak arayışına girdiğini kaydetmektedir. Fâtımîler adına Selçuklu sınırları içinde başka bir faaliyet başlamıştır. Hasan Sabbah’ın öncülük ettiği İsmaîliler, başlangıçta Fâtımî halifesi el-Mustansır adına faaliyete geçmişlerdi. Hasan Sabbah, el-Mustansır’ın ölümünden sonra, büyük oğlu Nizâr’ın imametini tanımıştır. Ancak Fâtımî yönetiminin başına küçük oğul Musta’lî’nin geçmesiyle, Fâtımîler içinde bölünme meydana gelmiş, Hasan Sabbah liderliğindeki Selçuklu toprakları içerisindeki hareket, Fâtımîlerden bağımsız, Nizârîler kolu olarak, Hazar denizinin güneyinden başlamak üzere İran’ın değişik bölgelerinde ve Şam bölgesinde faaliyetler yürütmüştür. Hasan Sabbah’ın topraklarında başlattığı İsmâîlî-Nizârî hareket, Selçuklu sultanı Muhammed Tapar tarafından durdurulmuş, bazı bölgelerde tamamen sona erdirilmiştir. Ancak onlar, başta merkez Alamut olmak üzere birçok kaleyi, Selçuklular sonrasına, Moğalların bölgeyi işgaline kadar ellerinde tutmaya devam etmişlerdir. Nizârîler, Suriye bölgesinde de çeşitli şehirlerde faaliyet yürütmüşlerdir. Diğer bir İsmâilî kuvvet olan Karmatîler, Bahrayn’de varlıklarını sürdürmekteyken Melikşah dönemide yönetimleri sona erdirilmiştir. Fâtımî halifelerinden Hakim-Biemrillah döneminde (996-1021) Dürziliğin doğuşuyla 7 İsmaililer, bir bölünme daha yaşadılar. Kaynağı Fâtımî-İsmâîlilik olmakla birlikte, sonradan benimsediği birçok prensip nedeniyle, Dürziliğin, İsmailîğin, dolayısıyla Şîa’nın çerçevesi dışına çıktığı kabul edilmektedir. Dürziliğin aktif propoganda dönemi, 435/1043 yılından itibaren sona ermiş, artık yeni üye kazanmaya çalışmayan kapalı bir topluluk haline dönüşmüştür.17 İsnâaşeriyye mensupları itham edilirken Nizârîlere benzemekle suçlanmaktaydı. Dönemin algısına göre İsnâaşeriyye Bâtıniyye’ye giden bir dehliz sayılmaktaydı.18 Selçuklu yönetimi gibi İsnâaşeriyye mezhebini benimsemiş bölge yönetimlerinin de Nizârîler ile siyasi mücadeleleri olmuş, âlimleri reddiye içerikli kitap telifi, münazara gibi çeşitli yollarla fikrî olarak bu mücadeleye katkıda bulunmuşlardı. Selçuklular bölgeye geldiklerinde, Deyleman’da ve Gîlân’da Zeydîlerin yerel yönetimlerini sürmekteydi. Zeydilerin Selçuklular ile siyâsi münasebetleri konusunda yeteri kadar bilgi bulunmamaktadır. Onların özelikle Hasan Sabbah tarafından kurulan Nizârî hareketiyle mücadeleleri bilinmektedir. Tezin ilgili bölümünde, Zeydîlerin siyâsî faaliyetleri yanısıra, Zeydilerin yoğun olarak yaşadıkları coğrafya hakkında bilgi verilmiş, önde gelen âlimleri konu edinilmiştir. Selçuklular döneminde diğer bir Şîî grup olan Nusayrîlik, bu dönemde faal gözükmemektedir. Dönemin Şîî müellifi Murtaza b. Daî Razî,19 “zamanımızda Şîî davası güden dört fırka vardır” deyip, bunları (1) Nusayriler, (2) İsmaililer, (3) Zeydîler ve (4) İmamiler olarak saymaktadır. Ancak O, Nusayrilerin kafir olduklarını kaydetmektedir.20 Diğer bir Şîî âlim İbn Bıtrîk el-Hillî’nin (ö. 600/1204) kaydettiği bir rivayete göre, Hz. Ali ile ilgili tutumlarında insanların üç gruba ayrılmaktadır: Bir 17 Bkz.; Farhad Daftary, İsmaililer, Çev. Erdal Toprak, 2002, s. 293 vd, 297; Necla Ebû İzzüddin, edDürûz fî’t-Târîh, Beyrut, 1985, s. 128 vd., 135; Dürzilik hakkında detaylar ve literatür için bkz. Mustafa Öz, “Dürzilik”, DİA, C. X, ss. 39-48. 18 (
   ) Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, nşr. Seyyid Celaleddin Hüsey Urmevi, [y.y.] : Payan, 1331h.ş./1952, s. 84; Naseem Ahmad, Religion and Politics in Central Asia under the Saljuqs, Srinagar (Kashmir), 2003, s. 154. Sonraki dönem Zeydî âlimlerinden Muhammed b. Hasan ed-Deylemî (ö. 711/1311 [?]) de aynı ifadeyi kullanmaktadır (Beyânu Mezhebi’l-Bâtıniyye, neşr. R. Strothmann, Riyad, ts., s. 2.). Krş. Sarıkaya, Anadolu Aleviliğinin Tarihî Arka Planı (XI-XIII. Asırlar), İstanbul, 2003, s. 132, 31. dipnot. 19 Abdülcelil Kazvînî, onu döneminin âlimleri arasında saymakta (Kitâbü’n-Nakz, s. 185), el-Gazzâli (ö.555/1111) ile çağdaş olduğu kaydedilmektedir (Hüseyin Keriman, Rey-i Bâsitan, Tahran, 1371, C.II, s. 390). 20 Seyit Murtaza b. Dâî Râzî, Tabsiratu’l-Avâm fi Marifeti Makalati’l-Enam, nşr. Abbas İkbal, Tahran 1364, s. 180. 8 grub onu sevmede aşırı gidip helak olmuş, diğer bir grup onu sevmemede (buğz) aşırı gidip helak olmuş, üçüncü grup ise onu sevmede orta yolu tutarak kurtuluşa ermiştir. Hz. Ali’yi sevmekte aşırı gidenler Nusayrîlerdir. Onlar, Hz. Ali’nin hayat veren, öldüren, rızık veren yaratıcı, ilâh olduğunu itikad edinmektedir.21 eş-Şehristânî de Nusayrîleri Şîa’nın aşırıarından (Gulât) sayıp onların görüşlerini benimseyip, mezheplerine yardım eden bir cemaatin olduğunu kaydetmektedir. Onlar, “Hak’ın Hz. Ali ve onun evladı suretinde zuhur ettiğini” kabul etmektedir. Ancak aralarında Ehl-i Beyt imamları için kullanılan ilahlığın (ilâhiyye) keyfiyeti hakkında ihtilaf vardır.22 Selçuklular döneminde yaşayan Sem’ânî’nin kaydına göre Fırat kenarındaki Hadîse yakınındaki Âne beldesinin halkı Nusayrî idi ve Hz. Ali’nin ilah olduğuna inanmaktaydı. Sem’ânî’nin hocalarından olan Zeydî âlim Ebû’l-Berakât Ömer (ö.539/11459), Şâm’dan ikamet ettiği Kufe’ye dönerken uğradığı Âne’de isminin Ömer olduğu için öldürülmek istendiğini ifade eder. Ebu’l-Berakât, kendisinin Kufeli olduğunu ve Hz. Ali’nin soyundan geldiğini söyleyerek canını kurtardığını anlatır.23 Selçuklular döneminde, siyasî ve kültürel hayatta Nusayrîler hakkında detaylı bilgi olmadığından Nusayrîleri ayrı bir bölümde ele alma gereği duyulmamıştır. C - Kaynaklar Selçuklular dönemini genel olarak ele alan Bündari’nin Zübdetü’nNusra’sı,24 Ravendî’nin Rahatü's-Sudur’u,25 el-Yezdî’nin (ö. 743/1342) el-Urâza26 isimli eserleri, yeri geldikçe verdiği bilgiler konumuz açısından oldukça önemlidir. Genel tarih kitaplarından Sıbt İbnü'l-Cevzî’nin özellikle Abbâsî hilafet divanında da görev yaptığı için önemli bir kaynak olan Garsunnime’nin (416-480/1025-1088) eserinden genişçe alıntıların yer aldığı eseri bizim için çok önemli detaylar ihtiva 21 İbn Bıtrîk el-Hillî, el-Umde, Kum, 1407, s. 213. 22 Ebü'l-Feth Muhammed b. Abdülkerim eş-Şehristani (ö. 548/1153), el-Milel ve’n-Nihal, nşr. Emir Ali Mehna ve Ali Hasan Fağur, Beyrut, 1998, s. 220-22 (tercümesi: Mustafa Öz, İslam Mezhepleri, İstanbul, 2008, s. 170). 23 es-Sem’ânî, el-Ensâb, C.IV, s. 119; krş. Yâkût el-Hamevî, Mucemu’l-Buldân, Beyrut, 1397/1977, C.II, s. 230. 24 Bündârî, Zübdetü’n-Nusra ve Nuhbetü’l-Usra (Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi), çev. Kıvameddin Burslan, İstanbul, Türk Tarih Kurumu, 1943. 25 Muhammed b. Ali b. Süleyman er-Râvendî, Râhatü’s-Sudûr ve Âyetü’s-Surûr, Çev. Ahmet Ateş, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1957. 26 Muhammed İbnü’n-Nizâm el-Hüseynî el-Yezdî, el-Urâza fi’l-Hikâyeti’s-Selçûkiyye, Arapça’ya Çev. Abdünnaim Muhammed Haseneyn ve Hüseyin Emin, Bağdad, 1979. 9 etmektedir.27 Hayatının bir kısmını Selçuklular zamanında geçirmiş olan Ebü'l-Ferec Cemaleddin Abdurrahman b. Ali İbnü’l-Cevzî’nin (510-597/1116-1201) olayları kronolojik şekilde ele alan el-Muntazam isimli tarihi28, olayları Bağdad merkezli ve Bağdad’da geçenleri daha detaylı şekilde aktarmakta, ayrıca her yıl içerisinde vefat edenlerin biyografilerini vermektedir. İbnü’l-Cevzî’nin dönemin farklı itikadları hakkında yorumlar içeren Telbîsu İblîs29 ve Kitâbü’l’Akâid ve’d-Diyânât30 isimli eserleri bizim için ayrıca önem taşımaktadır. Hâdî Âlimzade’nin İbnü’l-Cevzî’ye göre altıncı hicri yüzyılda dinî, ictimaî ve kültürel durumu ele alan makalesi, onun eserlerinde bu alanlarda yer alan bilgileri özetlemektedir. 31 İzzüddin İbnü'1-Esîr’e (ö.630/1233), Ortaçağın en güvenilir tarihçilerinden biri olma özelliğini kazandıran32 el-Kâmil fi’t-Târîh33 isimli eserinde Selçuklular dönemiyle ilgili detaylı bilgiler yer almaktadır. İbnü'1-Esîr, bazen kendinden önceki, Selçuklular döneminde veya bu döneme daha yakın bir tarihte yazılmış kaynaklarda yer almayan oldukça detaylı bilgilere yer vermektedir. İbnü'1-Esîr’in Selçuklular dönemiyle ilgili birçok kaynaktan yararlanarak34 verdiği, yıllara ayrılmış bilgilerin sonrasında, o yılda vefat etmiş ünlü kişiler ile ilgili biyografik kayıtları da önemlidir. İbnü'1-Esîr’in olaylar arasında verdiği mezheplerle ilgili detaylar konumuz için oldukça önemlidir. İbn Kesir35 İbn Haldun36 gibi tarih kaynaklarına müracat edilmiştir. Selçuklu 27 Sıbt İbnü'l-Cevzî, Mir’âtü’z-Zemân fî Târîhi’l-Ayân, (345-447), tahk. Canan Celil Muhammed el-Hemundî, Bağdad, 1990; (448-480/1056-1086), yay. Ali Sevim, (Belgeler, Türk Tarih Belgeleri Dergisi, C. XIV, Sayı: 18, 1989-1992, Ankara, 1992, ss. 1-260); (495-589), C. VIII-I (8- 1), Haydarabad, 1380/1951. 28 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî Târîhi’l-Mülûk ve’l-Ümem, thk: Muhammed Abdülkadir Ata ve Mustafa Abdülkadir Ata, Beyrut, 1412/1992. 29 İbnü’l-Cevzî, Telbîsü İblîs, nşr.: es-Seyyid el-Cümeylî, Beyrut, 1405/1985. 30 İbnü’l-Cevzi, Kitâbü’l’Akâid ve’d-Diyânât, tahkik: Muvaffık Fevzi el-Cebr, Dımaşk, 2006. 31 Hâdî Âlimzade, “Evzâ-ı Dinî Ferhengî ve İctimâ’îyi Sede Şoşem-i Hicrî be Gozâriş-i İbn Cevzî”, Târîh-i İslam (Danişkâh-ı Bâkıru’l-Ulûm), sayı: 2, Kum, 1379/2000, ss. 175-191. 32 Abdülkerim Özaydın, “el-Kâmil”, DİA, C. XXIV, s. 281-83. 33 İbnü'1-Esir (ö.630/1233), el-Kâmil fi’t-Târîh, (edit. C.J. Tornberg Tornberg, Leiden E. J. Brill 1867 baskısı esas alınarak), Beyrut, Dâru Beyrût (Dâru Sâdır), 1992 ( el-Kâmil fi't-Tarih Tercümesi, trc. Abdülkerim Özaydın ve diğerleri, İstanbul, 1987). 34 İbnü'1-Esîr’in Selçuklular dönemiyle ilgili kaynakları hakkında bkz. Özaydın, “el-Kâmil”, DİA, C. XXIV, s. 282. 35 İbn Kesir, el-Bidâye ve'n-Nihaye, Beyrut, Dâru’l-Kutübi’l-İlmiyye, 1985. 36 İbn Haldûn, Târîhu İbn Haldun ( Kitâbü’l-İber ve Divânü’l-Mübtede ve’l-Haber fî Eyyami’l- 10 vezirleri hakkında bilgi veren İbnü't-Tıktaka’nın el-Fahrî’si37 ve Selçuklu vezirlerini ele alan Abbas İkbal’in el-Vezâra’sı38 da müracaat ettiğimiz kaynaklar arasındadır. Alparslan ve Melikşah’a vezirlik yapmış, dönemin önemli simalarından Nizâmülmülk’ün Siyâsetnâme isimli eserinde, konumuzla ilgili önemli detaylar yer almaktadır. Onun devlette görev alacakların mezhepleriyle ilgili değerlendirmeleri, bununla ilgili verdiği yaşanmış örnekler, Selçukluların Şîa’ya yönelik tutumu hakkında önemli ayrıntılar içermektedir. Onun tespitleri ve verdiği örneklerden Selçuklu sultanlarının başlangıçta, Şîa’ya karşı daha hassas ve tedbirli oldukları, ancak Melikşah döneminde zamanla durumun artık değişmeye başladığını anlaşılmaktadır.39 Büyük Selçuklular dönemiyle genel tarih bilgileri için Osman Turan, Mehmet Altay Köymen, İbrahim Kafesoğlu, Ali Sevim, Erdoğan Merçil, Abdülkerim Özaydın ve Sergey Grigoreviç Agacanov gibi pek çok araştırmacıların çalışmaları40 bulunmaktadır. Bu çalışmalar, daha çok siyasî tarih ile ilgili bilgiler içermekte, mezhepler ile ilgili bilgiler, oldukça genel olarak yer alabilmektedir. Hakim oldukları bölgelerde Selçuklulardan önce Şîa’nın durumunu, Selçukluların nasıl bir mirasın devralındığını anlayabilmek için Günaltay’ın genel çerçeveyi çizen makalesiyle41 birlikte, Ahmet Güner’in çalışmaları, Selçuklular dönemiyle ilgili Hâlib b. Muhammed es-Sâidî, Şerefeddin Yaltkaya, Ahmet Ocak, Seyfullah Kara, Abdurrahman Acar, Cafer Karadaş, Ferhat Koca, Mevlüt Özler gibi araştırmacıların çalışmalarından42 genel bilgiler edinilmiştir. Arab ve’l-Acem ve’l-Berber ve men Âsârahum min zevi’s-Sultani’l-Ekber), tahkik.: Halîl Şahhâde, Beyrut, 1421/2000. 37 İbnü't-Tıktaka, el-Fahrî fi'l-Âdâbi's-Sulâaniyye ve'd-Düvelü'l-İslâmiyye, neşr. Mustafa Muhammed, Kahire, 1345/1927. 38 Abbas İkbal, el-Vezâra fî Ahdi’s-Selâcika, (Arapçaya trc. Ahmed Kemalüddin Hilmî), Kuveyt, 1984 39 Nizamülmülk, Siyasetname, çev. Mehmet Altay Köymen, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1999, s. 114, metin, s. 171 (çev. Bayburtlugil, s. 185 vd.). Ali Ebu’l-Hasenî, Siyâsetnâme’deki Şîa hakkında bilgilerin yer aldığı fasılların Nizâmülmülk’e ait olmadığını iddia etmektedir. O, bu kısımları mutaassıb Hanefî mezhepli birinin yazmış olduğu kanaatindedir. Detaylar için bkz. “Münderacât-i Zıdd-ı Şîî-i Siyâsetnâme ez ân Hâce Nizâmülmülk Nîst (3)” Faslnâme-i Kelâm-ı İslâmî, Yıl:7, Sayı: 31, Kum, 1378/1999, ss. 140-160. 40 Bu araştırmacıların eserleri içi kaynakçayabakınız. 41 Günaltay, M. Şemseddin, “Selçuklular Horasan'a İndikleri Zaman İslâm Dünyasının Siyasal, Sosyal, Ekonomik ve Dini Durumu", Belleten VII/25, 1943, s. 59-99. 42 Bu araştırmacıların eserleri içi kaynakçayabakınız. 11 Çalışmamızda ele aldığımız başlıklardan biri, Büyük Selçuklular döneminde İsnâaşeriyye Şiîlerinin yoğun olarak yaşadığı coğrafyanın tespiti olmuştur. Bu konuda Kitâbu’n-Nakz‘dan önemli bilgiler elde edebiliyoruz. Bu eserden edindiğimiz bilgiler, şehirler hakkında bilgi veren, Selçuklular öncesinde yaşamış olan İbn Havkal,43 el-Makdisi (ö. 390/1000),44 Selçukluların hemen sonrasında yaşamış olan el-Hamevî (ö. 626/1229)45 ve Ebû Yahyâ Zekeriyyâ b. Muhammed Kazvinî’nin46 eserleri ile karşılaştırılmıştır. Hüseyin Keriman’ın, Selçuklular döneminde yaşamış bir âlim Şîî müfessir olan et-Tabersî (ö. 548/1153) hakkında yaptığı çalışmasında,47 dönemin dini coğrafyası da ele alınmış ve mezheplerin yoğunluklarına göre oluşturulmuş bir harita da meydana getirilmiştir. Ayrıca bölgesel olarak Şîa’yı ele alan Haşim Osman,48 İbrâhim Nasrullah,49 Resul Caferiyan,50 ve Ali Şabbi’nin51 çalışmaları bize önemli bilgiler vermektedir. Büyük Selçuklular döneminde Şia’nın İsnâ Aşeriye kolu hakkında Seyyid Murtaza Razi’nin Tabsıratu’l-Avâm52 isimli eseri ve Abdulcelil Kazvini’nin Kitâbu’n-Nakz isimli kitabı önemli kaynaklardır53 . İkisi de Farsça olan bu eserlerden Tabsıratu’l-Avâm, genel olarak dinler ve mezheplerden bahsetmektedir. Büyük Selçuklular döneminde Şia hakkında görebildiğimiz kadarıyla (Resul Caferiyan’ın da işaret ettiği gibi)54 en detaylı bilgileri Abdulcelil Kazvini’nin Kitâbu’n-Nakz55 isimli eseri ihtiva etmektedir. Kitâbu’n-Nakz, Şia hakkında, 43 İbn Havkal, 350-58/961-69 yılları arasında dolaştığı İran, Horasan ve Batı Türkistan’ı dolaşmıştır. Ramazan Şeşen, “İbn Havkal”, DİA, C. XX, s. 34-35. 44 el-Makdisi, Ahsenü't-Tekâsim fî Ma'rifeti'l-Ekâlîm, Leiden : E. J. Brill, 1967. 45 Yâkût el-Hamevî, Mucemu’l-Buldân, Beyrut, 1397/1977. 46 Ebû Yahyâ Zekeriyyâ b. Muhammed Kazvini, Asâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İbâd, Beyrut : Dâru Sadır, [t.y.] 47 Hüseyin Keriman, Tabersî ve Mecmûu’l-Beyân, Tahran 1340. 48 Haşim Osman, Târîhü'ş-Şîa fî Sâhili Bilâdi'ş-Şâm, Beyrut, 1994. 49 İbrâhim Nasrullah, Haleb ve’t-Teşeyyü’, Beyrut, 1983. 50 Resul Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu’ der İran: ez Âğâz tâ Tulû-i Devlet-i Safevî, Tahran, Neşr-i İlm, 1387 (Arapçası eş-Şia fî İran, Çev. Ali Haşim el-Esedi, Meşhed, 1420). 51 Ali Şabbi, eş-Şia fî İran, Tunus, 1980. 52 Seyit Murtaza b. Dâî Râzî, Tabsiratu’l-Avâm fi Marifeti Makalati’l-Enam, nşr. Abbas İkbal, Tahran 1364. Eser ve yazarı hakkında bkz. Musa Zencani, “Müellif-i Tabsıratu’l-Avâm”, Dershâi ez Mekteb-i İslam, Kum, Mekteb-i İslâm, 1338, sayı: 9, s. 54-59. 53 Bausani, A., "Religion in the Saljuq Period", The Cambridge History of Iran, edit. J.A. Boyle, Cambridge, 1968, C. V, s.283-302. 54 Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 391(Arapçası, s. 309). 55 Abdülcelil İbn Ebü'l-Hüseyin Kazvinî, Kitabü'n-Nakz, nşr. Seyyid Celaleddin Hüsey Urmevi, [y.y.] : Payan, 1371h./1331ş.1952. 12 (genelde kabul edildiği şekliyle ismi tespit edilememiş Sünnî bir âlimin), bazı kaynakların kaydına göre Benû Meşât’tan Şihabüddin eş-Şâfiî er-Râzî’nin yazdığı 56 Ba’zu Fedâihi’r-Ravâfız isimli esere reddiye olarak yazılmıştır. Sünnî müellif (Şihabüddin eş-Şâfiî er-Râzî) yirmi beş yaşlarına kadar İsnâaşeriyye’ye (Râfıza) mensup olarak yaşamış, daha sonra Sünnî olmuş ve Eş’ariyye mezhebini benimsemiştir.57 Kitapta önce Sünnî âlimin ifadesi, sonra ifadede yer alan iddiaya Abdülcelil Kazvinî’nin cevapları yer almaktadır. Reddedilen metnin müellifi Büyük Selçuklulara tâbi olan Irak Selçukluları Sultanı Muhammed b. Mahmud (547-554 /1153-1159) ile çağdaştır.58 Ayrıca kendi ifadesinde kitabını 555 yılı Muharrem ayında (Ocak-Şubat 1160) bitirdiğini kaydetmektedir.59 Bu metin, Abdülcelil Kazvinî’ye 556 yılında ulaştırılmıştır.60 Kazvinî’nin reddiyesini 559-566 yılları arasında yazdığı anlaşılmaktadır.61 Kitâbu’n-Nakz, 5. ve 6. /11. ve 12. yüzyılda özellikle İran’da dinî durumu öğrenmek için önemli kaynaklardan sayılır. Bu eserden Şia’nın bulunduğu şehirlerdeki medreseleri, camileri, buralarda yürütülen ilmi faaliyetleri, bu dönemde Şia’nın icra ettiği faaliyetlerden olan şairlerin menakıp okumaları, Aşure merasimleri, Cuma namazları, imamların kabirlerine yapılan ziyaretler gibi dinî ve sosyal faaliyetler hakkında bilgiler alınabilmektedir. Ayrıca Selçuklu yönetiminde vezirlik ve diğer üst düzey makamlardaki Şiî yöneticilerin isimleri, Mazenderan’daki Selçuklulara tâbi Şiî Bâvendî yöneticileri hakkında bilgiler de yer almaktadır. Kazvinî, Kitâbu’n-Nakz’da Şîa’nın diğer bir kolu olan Zeydiyye mezhebinin yaygın olduğu bölgeler hakkında da bilgiler vermekte, Zeydîlerin Rey gibi şehirlerde medreseleri, çok sayıda fakihlerinin bulunduğunu ve takiyye ile amel etmediklerini 56 Aga Bozorg-i et-Tahrânî’nin kaydına göre ismini açıkça kaydetmese de bazı işaretlerden Sünnî yazarın Benû Meşât’tan Şihabüddin eş-Şâfiî er-Râzî olduğu anlaşılmaktadır (ez-Zerîa, Beyrut, 1389, C:III, s. 130). Riyâzu’l-Ulemâ’da ise yine Benû Meşât’an Şihâbüddin Tevârîhî Râzî ismi verilmektedir (bkz. Mir Celaleddin, Mukaddime-i Nakz, s. 3). Biz de isim vermek gerektiğinde Şihabüddin er-Râzî ismini kullanacağız. 57 Abdülcelil Kazvinî, a.g.e., s. 9, 10. 58 Abdülcelil Kazvinî, a.g.e., s. 7. Ayrıca bkz. Mir Celaleddin Hüseyni Muhaddis, Mukaddime-i Nakz ve Ta'likat-ı an, [y.y.], Çaphane-i Haydari, 1954, s. 2. 59 Abdülcelil Kazvinî, a.g.e., s. 739. Bununla birlikte 559 yılındaki bir olaya yapılan atıf, bu tarihin de kesin görülmesini engellemektedir ve bazı değerlendirmeleri gerektirmektedir. İlgili detaylar için bkz. Mir Celaleddin Hüseyni Muhaddis, a.g.e., s. 3. 60 Abdülcelil Kazvinî, a.g.e., s. 1. 61 Mir Celaleddin Hüseyni Muhaddis, a.g.e., s. 4. 13 kaydetmektedir. Kazvini, ayrıca diğer bir Şîa grubu olan Nizârî-İsmailîlerin (o zaman meşhur olan ismiyle Melâhide’nin) İsnâaşeriye’den farklı olduğunu ortaya koymaya çalışmaktadır. Çünkü İsnâaşeriyye mensupları itham edilirken Nizârîlere benzemekle suçlanmaktaydı. Dönemin algısına göre İsnâaşeriyye, Nizârîliğe giden yol sayılmaktaydı.62 Kitâbu’n-Nakz‘ı neşreden Mir Celaleddin Hüseyni Muhaddis, iki cilt halinde hazırladığı Tâlikât-i Nakz ile ele alınan konularla ilgili kaynaklardaki bilgileri bir araya derlemiştir.63 Muhammed Kazım Rahmetî’nin Pâsoh-i Neğz 64 ismiyle, Kitâbu’n-Nakz‘a bir muhtasarı da vardır. Bu dönemde Şîî âlimler hakkında bilgi veren iki önemli eser vardır. Aynı asırda Ebû Cafer Şeyhüttaife Tusi’nin (ö.460/1067) Fihrist’ini tamamlamak için iki ayrı yazar, iki eser yazmışlardır. Rey’de yaşayan İbn Şehrâşûb’un (ö. 588/1192) Meâlimu’l-‘Ulemâ’ isimli eseri, 1021 biyografiyi ihtiva etmektedir. Tusi’nin eserine ziyade olarak 600 musannif hakkında bilgi verildi ifade edilir65. Bir diğer eser olan Müntecebüddin İbn Babeveyh’in Fihrist’i66 yaklaşık yüz elli yıllık bir dönemi kapsamaktadır. Eser, 573-592/1178-1196 yıları aralığında yazılmış olmalıdır. 592 / 1196 yılında öldürülen Kum nakibinin isteği üzerine yazılmıştır. Müellif, 573/1178 yılında ölen biri hakkında rahmet dilemektedir.67 Müntecebüddin’nin Fihrist’inde, Ebû Cafer et-Tûsî’den kendi zamanına kadarki dönemde yaşayan 544 Şîa bilgini hakkında kısa bilgiler yer almaktadır.68 Ayrıca Aga Bozork-ı Tahrani, Tabakâtu A'lâmi'ş-Şîa isimli eserinde yüzyıllara göre Şîî âlimlerini konu edinmektedir. Hicrî beşinci asırda yaşamış olanlarla ilgili cildinde 407 kişi 69, altıncı yüzyılda yaşamış olanlar ile ilgili cildinde 62 (
   ) Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, nşr. Seyyid Celaleddin Hüsey Urmevi, [y.y.] : Payan, 1331h.ş./1952, s. 84. Sonraki dönem Zeydî âlimlerinden Muhammed b. Hasan edDeylemî (ö. 711/1311 [?]) de aynı ifadeyi kullanmaktadır (Beyânu Mezhebi’l-Bâtıniyye, neşr. R. Strothmann, Riyad, ts., s. 2.). Krş. Sarıkaya, Anadolu Aleviliğinin Tarihî Arka Planı (XI-XIII. Asırlar), İstanbul, 2003, s. 132, 31. dipnot.. 63 Mir Celaleddin Hüseyni Muhaddis, Tâlikât-i Nakz, Tahran, 1358. 64 Muhammed Kazım Rahmetî, Pâsoh-i Neğz, 2.bs., Tahran, Ehl-i Kalem, 1382. 65 Mustafa Öz, “İbn Şehrâşûb”, DİA, XX, s. 376, İbn Şehraşub, Meâlimü'l-Ulemâ fî Fihristi Kütübi'ş-Şîa ve Esmaü'l-Musannifin minhum, Beyrut : Darü'l-Edva, t.y. ( bkz. Takdim s. 27 ve metin s.1). 66 Müntecebüddin İbn Babeveyh, Fihristu Esmâi Ulemâi'ş-Şîa ve Musannifîhim, thk. Seyyid Abdülaziz Tabatabai, Kum, 1404. bkz. Takdim, s. 48. 67 İbn Şehraşub, a.g.e., bkz. Takdim s. 27 ve metin s.1, 29. 68 Mustafa Öz, “Müntecebüddin el-Kummî”, DİA, C. XXXII, s. 26. 69 Aga Bozorg Tahrani, Tabakatu A'lami'ş-Şia: en-Nâbis fi'l-karni'l-Hâmis, (tahkik: Alinaki 14 ise 807 kişi hakkında70 bilgi vermektedir. Bu âlimlerin çoğunluğu Selçuklular döneminde yaşamıştır. Cafer es-Sübhânî’nin editörlüğünde (işrâf ve takdîm) komisyon tarafından hazırlanan Mu’cemü Tabakâti’l-Mütekellimîn71 isimli eserin ikinci cildinde Selçuklular döneminde yaşamış mütekellimlerden bahsedilmektedir. Dönemin önde gelen Şîî bilginlerinden eş-Şeyh et-Tûsî (ö.460/1068), ömrünün son yıllarını Selçuklular döneminde yaşamış, kendinden sonraki döneme büyük tesiri olmuştur. Onun hakkındaki Hıdır Cafer,72 Vâizzâde el-Horasânî,73 Aga Bozork-ı Tahrânî,74 Ali Rıza Şehrevi,75 ve Muhammed İkbal el-Ensârî’nin76 çalışmaları vardır. Mukatil b. Atıyye’ye (ö. 505/1111?) Muhâvera Havle'l-İmâme ve'l-Hilâfe (ve başka isimlerle) bir kitap nispet edilmektedir. Bu kitap, sultan Melikşah ve veziri Nizamülmülk’ün de bulunduğu meclislerde Şîî ve Sünnî âlimlerin münazaralarını içermektedir. Kitaba göre bu münazaralar sonucunda Sultan Melikşah ve vezir Nizamülmülk, Şîa’ya girdiklerini ilan etmişlerdir. Ayrıca onların bu kararları sonrasında Şîa mezhebi Nizâmiyye Medreseleri’nde okutulmaya başlanmıştır. Ancak bir kısım devlet adamları ve âlimler, Sünnî mezhepte ısrar etmişler, önce Nizamülmülk’ü sonra da Melikşah’ı suikastlar düzenleyerek öldürmüşlerdir.77 Bu kitapla ilgili detaylı bir değerlendirme yapan el-Âmulî, onun sonradan yazılıp İbn Atıyye’ye nispet edildiğini tespit etmektedir. Kitabın içeriği kurgulanmıştır, tarihi bir gerçekliği yoktur. O gün için kullanılmayan terimler içermekte olup, çelişkiler ve bilgi hataları ayrıca dikkat çekmektedir.78 Bu uydurma olduğu anlaşılan metne şerh Münzevi) Beyrut : Darü'l-Kitâbi'l-Arabi, 1971, (takdim). 70 Aga Bozorg et-Tahrani, Tabakatu A'lami'ş-Şia: es-Sıkâtü'l-Uyûn fî Sâdisi'l-Kurûn, (tahkik Alinaki Münzevi) Beyrut : Darü'l-Kitâbi'l-Arabi, 1972, (takdim). 71 Cafer es-Sübhânî, (takdîm ve işraf), Mu’cemü Tabakâti’l-Mütekellimîn, Kum, 1424. 72 Hıdır Cafer, eş-Şeyh et-Tûsî Mufessiran, Kum, 1999. 73 Vaizzade el-Horasaî, “Hayâtü’ş-Şeyh et-Tûsî”, (et-Tûsî’nin er-Resâilü’l-Aşer’inin başında) Kum : Müessesetü'n-Neşri'l-İslâmî, [t.y.]. 74 Aga Bozork-ı Tahrânî, “Hayâtü’ş-Şeyh et-Tûsî”, (et-Tûsî’nin et-Tibyân tefsirine mukaddime), Beyrut : İhyai’t-Türasi’l-Arabi, [t.y.] 75 Ali Rıza Şehrevi, et-Tusi: Şeyhü't-Taife, trc. Kemal Seyyid, Kum : Müessesetu Ensariyan, 1995. 76 Muhammed İkbal el-Ensarî, “Şeyhuttâife Ebû Cafer et-Tûsi, Hayâtuhû ve Müellefâtuhû”, ezZikrâ el-Elfiyye li’ş-Şeyh Tûsî, (Konferas metinleri), Meşhed 1972, s. 489-527. 77 Ebü'l-Hica' Mukatil b. Atıyye el-Bekri el-Hicazi Şiblüddevle, Muhâvere Havle'l-İmâme ve'lHilâfe, thk. es-Seyyid Murtaza Radvi, Beyrut: Müessesetü'l-Belag, 1989. Bazı ifade farklarıyla birlikte internetten Mutemeru Ulemâi Bağdâd adıyla: http://www.najaf.org/arabic/mustabsiroon/68/index.html 03 Mayıs 2006. 78 es-Seyyid Cafer Murtaza el-Âmulî, Me’sâtü’z-Zehrâ, 3.bs., 1422/2002, C.I, s. 353-375. 15 yazan Muhammed Cemîl Hammûd, metnin gerçek veya uydurma olma ihtimallerinden bahsetmekte ve gerçek olma ihtimalinin daha kuvvetli olduğunu kabul etmektedir. el-Âmulî’nin tespitlerini, yayıncıların tahrifi olarak takdim eden şârih, Melikşah ve Nizâmülmülk’ün imamların kabirlerini ziyaretleri79 gibi örneklerden hareketle metnin içeriğindeki sultan ve vezirin Şîa’yı kabul ettiklerine dair kaydı desteklemeye çalışmaktadır.80 Selçuklular döneminde İmâmiyye’yi konu edinen Seyyid Muhammed Hüseyin Manzûrulecdâd’ın doktorasına81 değişik teşebbüslere rağmen ulaşılamamıştır. Onun bu çalışmasının internet üzerinden ulaşılabilen giriş kısmı ile yetinilmek zorunda kalınılmıştır. Ancak Manzûrulecdâd’ın konumuzun kapsamına giren ve doktorasının büyük kısmını özetleyen diğer çalışmaları,82 bu hususta bize önemli katkılar sağlamıştır. İsmailiyye’nin83 ilk dönemi hakkında Karmatiler ile ilgili bilgiler için ilk müracaat kaynağı İbnü’n-Nedîm84 ve Taberî85 olmaktadır. Bernard Lewis, Mustafa Öz ve Mustafa Muhammed eş-Şek'ai, Süheyl Zekkar, Arif Tamir, Tadrus Tarad, Hasan Bezzûn, Taha Veli, Madelung ve Sabri Hizmetli gibi araştırmacıların onlar hakkında çalışmaları bulunmaktadır. (Çevrimiçi) http://www.mezan.net/sayed_jaafar/s-j-b/masat/maasat1.htm, 22 Kasım 2008. Başka bir değerlendirme için bkz. Hasan Ensârî, “Münazara dû Dânişmend-i Şîî ve Sünnî der. Mahdar-i Melikşah Selçukî ve Hâce Nizâmülmülk der Medrese-i Nizamiye-i Bağdad”, http://ansari.kateban.com/entry1088.html, 01.04.2009. 79 Sultan Melikşah ve veziri Nizâmülmülk’ün ziyaret ettikleri mekanlar arasında Ahmed b. Hanbel de dahil diğer mezhep ve tasavvuf büyüklerinin kabirlerinin de olduğu bilinmektedir. 80 Muhammed Cemîl Hammûd, Ebhâ’l-Midâd fî Şerhi Mütemiri Ulemâi Bağdâd (Muhâvere Havle'l-İmâme ve'l-Hilâfe), Beyrut, 1423/2002, C. I, s. 65 vd. 81 “İmâmiyye der Asr-ı Selcûkiyân (429-589)” (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Dânişgâh-i Terbiyet-i Müderris Dânişgede-i Ulûm-i İnsânî, Tahran 1381 (2002). Mukaddime ve içindekiler için bkz. (Çevrimiçi) http://idochp2.irandoc.ac.ir/fulltextmanager/fulltext15/TH/45/45640.pdf, 26 Kasım 2008. 82 Muhammed Huseyn Manzûrulecdâd, “Kudret-i Siyâsi-yi İmâmiyye der Devre-i Saltanat-ı Selcukiye”, Faslnâme-i Târîh-i İslâm, yıl: 5, sayı: 18, Kum, 1383/2004, s. 37-54; “Şûreş-i Besâsîrî ve pî-Âmede-hâ-yi ân berây-i Şîîyân-i Bağdâd”, Mecelle-i Dânişkede-i Edebiyat ve Ulûm-i İnsânî, C. X-XI, sayı: 35-39, s. 87-109; “Pîşîne-i Teşeyyu ve Tatavvur-i ân der Nohostîn-i Sedehâ-yı Târîh-i İslâmî” Mecelle-i Tahkîkât-i İslâmî, yıl:14, sayı 1-2 (yıl:15, sayı:1), Tahran, 1381/2002, s. 215-250. 83 İsmailiyye hakkında tarihi geniş literatür ve tanıtımı için bkz. W. Ivanow, Ismaili Literature A Bibliographical Survey, Tahran, 1963; Farhad Daftary, Ismaili Literature : a bibliography of sources and studies, London, 2004; An Anthology of Ismaili Literature : a Shi’i vision of Islam, edited by Hermann Landolt, Samira Sheikh, Kutub Kassam, London, 2008 84 İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, tahkik: Rıza Teceddüd, Tahran, 1974, s. 238-9. 85 et-Taberî, Târihu’l-Ümem ve’l-Mülûk, Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1987. 16 Selçuklular döneminde Karmatiler ile ilgili bilgiler genellikle Sıbt İbnü’lCevzî,86 ve İbn Mukarrab’in (ö. 629/1232) divanı ve ona yapılan kısa şerhteki bilgilere dayandırılmaktadır. Bu şerhi Ali Sevim yayınlamış, 87 Abdullah Ekinci88 ve Ahmet Ocak89 çalışmalarında bu makaleden faydalanmışlardır. Bu söz konusu şerhi, el-Ensârî, Tuhfetü’l-Müstefîd’inde ek olarak Min Ahbâri’l-Bahreyn adıyla yayınlamıştır.90 Ayrıca İbrahim Ataullah el-Belûşî, Abdurrahman b. Müdeyris ve Fazl b. Ammar el-Ammârî gibi araştırmacılar çalışmalarında Selçukluların Karmatîler ile mücadelesine yer vermişlerdir. İsmailî-Fâtımîlerin kuruluş dönemiyle ilgili İsmailî tarihçi İdris İmadüddin elKureşî’nin (ö. 872/1468)91 Uyûnul-Ahbâr’ı,92 Seyfüddin el-Kasîr, Hüsnî el-Harbutlî, Hasan İbrahim Hasan ve Taha Ahmed Şeref gibi araştırmacıların çalışmaları vardır. Fâtımîler tarihi için İbn Müyesser,93 Markizî,94 İbn Tağriberdî95 gibi klasik kaynaklar yanında Eymen Fuad Seyyid ve Muhammed Mahir Hammâde’nin çalışmaları sayılabilir. Selçuklular bölgeye geldiklerinde Fâtımîlerin başında bulunan el-Mustansır 86 Sıbt, İbnü'l-Cevzî’nin özellikle Abbasî hilafet divanında da görev yaptığı için önemli bir kaynak olan Garsunnime’nin (416-480/1025-1088) eserinden genişçe alıntılarının yer aldığı kısım ayrı olarak yayınlanmıştır (Mir'âtü'z-Zemân fi Târihi'l-A'yân, Neşr.: Ali Sevim, Ankara 1968). 87 Ali Sevim, "Sultan Melikşah Devrınde Ahsâ ve Bahreyn Karmatiler'ine Karşı Selçuklu Seferi", Belleten, Ankara 1960, C: XXIV, sayı 94, s. 209-232 (metin, s. 225-232). (Yazması: Princeton Ünv. Kitaplığı, Garret Arabic, No 44). Michael J. de Goeje tarafından daha önce bu kaynak konu edilmesine rağmen, Ali Sevim’in ifadelerine göre özellikle isimlerde, bazı okuma yanlışları yapılmıştır. Daha sonraki ona atıf yapan çalışmalarda yanlışların da tekrarlandığı görülmektedir. Michael J. de Goeje, “La fin de l’empire des Carmathes du Bahrain”, Journal Asiatique, 9 série, 5 (1895), s. 1-30. Ali Sevim şerhin müellifini tespit edemediğini ifade etmektedir. 88 Abdullah Ekinci, Ortadoğu’da Marjinal Bir Hareket; Karmatîler / Ortadoğu’da İlk Sosyalist Yapılanma, Ankara, 2005; Abdullah Ekinci, “Ortaçağ Ortadoğusu'ndaki Marjinal Hareketlerin (İsma'ilî-Karmatî Hareketinin) Dönemin İslam Dünyasına Alternatif Sosyal Yaşam Sunma Çabaları”, Belleten, 255, Cilt: LXIX - Sayı: 255 - Yıl: 2005 Ağustos, s. 499-513. 89 Ahmet Ocak, Selçukluların Dini Siyaseti (1040-1092), İstanbul : Tarih ve Tabiat Vakfı, 2002, s. 238-46. 90 Bu şerhi, el-Ensârî, Tuhfetü’l-Müstefîd bi-Târîhi’l-Ahsâ-i fî’l-Kadîm ve’l-Cedîd, Riyad, 1419/1999, C:I, s. 421-41. Bu yayında şerhin müellifinin Nâsır b. Muhammed İbn Lâhık olduğu ve 1194’te (1780 m.) yazıldığını öğreniyoruz. Ayrıca bu yayından Selçuklular öncesinde bölgede karmatiler ile yerel yöneticilerin mücadesini içeren bölümler de yer almaktadır. 91 İdris İmadüddin el-Kureşî hakkında bilgi için bkz. W. Ivanow, Ismaili Literature A Bibliographical Survey, Tahran, 1963, s. 77. 92 İdris İmadüddin el-Kureşî, Uyûnul-Ahbâr: es-Sebu’s-Sâdis, 2.bs. nşr: Mustafa Galib, Beyrut:Daru’l-Endelüs, 1404/1984. 93 İbn Müyesser, Ahbâru Mısır, (Makrizi, el-Müntekâ min Ahbari Mısr li-İbn Müyesser), tahk: Eymen Fuad Seyyid, Kahire : Mahedü’l-İlmi’l-Fransi li’l-Asari’ş-Şarkiyye, 1981. 94 el-Makrizi, İttiâzü’l-Hunefâ bi-Ahbâri'l-Eimmeti'l-Fâtımiyyîn el-Hulefâ, tahk.: Cemaleddin Şeyyal, Kahire, 1416/1996. 95 İbn Tağrîberdî, en-Nücûmu’z-Zâhira, Beyrut, 1413/1992. 17 dönemiyle ilgili İsmailî dâî İmâdüddin İdris’in Uyûnü’l-Ahbâr’ının yedinci cildi,96 Arif Tâmir ve Abdülkerim Özaydın’ın çalışmaları önemlidir. Mustansır döneminde meydana gelen ve Selçuklu-Fâtımî ilişkilerinin önemli konusu olan Besâsîrî hadisesi ve onunla ilişkili olan Tuğrul Bey’in kardeşi İbrahim Yınal isyanı hakkında, olayları bizzat organize eden Fâtımî dâîsi el-Müeyyed’in kendi Siret’i,97 O’nun hakkında yapılan çalışmalar98 da vardır. Bu dönemde hayatta olan ve muhtemelen süreci yaşayarak görmüş olan el-Hatîb el-Bağdâdî’nin (ö. 463/1071) Târîhu Bağdâd’ı,99 Besâsirî hadisesinde de temel kaynaklardan biridir. el-Bağdâdî’nin bu eseri, önemli başka bazı olaylar, biyografiler, önemli mekanlar hakkında sunduğu bilgiler ayrıca önem taşımaktadır. Besâsîrî hadisesini konu alan iki doktora100 çalışması yapılmıştır. Faruk Sümer, “Arslan el-Besâsîrî”101 isimli makalesinde, Erdoğan Merçil, “Besâsîrî” meddesi102 Besâsîrî hakkında özet bilgiler vermektedir. Hasan Sabah, Fâtımî halifesi el-Mustansır adına, Selçuklu topraklarında faaliyete girişmiş, halifenin ölümüyle Müsta’lî-Nizarî bölünmesinden sonra, yönetime gelen Müsta’lî karşısında, Nizâr tarafında yer alarak Fâtımîler ile ilişkisini kesmiştir. Fırsat buldukça yeni Fâtımî yönetimi aleyhine faaliyet yürüten Hasan Sabbah liderliğindeki Nizârîler hakkında Fâtımî halifesi Âmir zamanında bir toplantıda düzenlenip Nizârîlerin görüşlerinin doğru olmadığı ortaya konmaya 96 İmâdüddin İdris el-Kureşî, Uyûnü’l-Ahbâr: es-Seb’u’-s-Sâbi’, neşr: Ayman Fu'ad Sayyid, (The Fatimids and their Successors in Yaman : the history of an Islamic community [Arabic edition and English summary of volume 7 of Idris 'Imad al-Din's 'Uyun al-akhbar] ) London: The Institute of Ismaili Studies, 2002. 97 Müeyyed eş-Şîrâzî, Sîretü'l-Müeyyed fi'd-Din Dâi'd-Duât: Tercümetü Hayatuhu bi Kalemini, Takdim ve Tahkik: Muhammed Kâmil Huseyn, Kahire 1949. 98 el-Müeyyed, Dîvânu’l-Müeyyed fi’d-Dîn Dâ’d-Duâd, nşr. Muhammed K3amil Hüseyn, Kâhire, Dâru’l-Kutubi’l-Mısrî, 1949, (mukaddime); Verena Klemm, Memoirs Of A Mission : The Ismaili Scholar, Statesman And Poet Al-Mu’ayyad Fi’l-Din Al-Shirazi, London: The Institute of Ismaili Studies, 2003; Rachel Tranquility Howes, Al-Mu'ayyad fi al'Din al-Shirazi and the Fatimid religious propaganda organization in the age of al-Mustansir (427--487 A.H./1036-1094 C.E.) (Doktora) Unıversıty Of Calıfornıa, Santa Barbara, 2003. Ayrıca bkz. W. Ivanow, Ismaili Literature, s. 45. 99 el-Hatîb el-Bağdâdî (ö. 463/1071), Târîhu Medîneti’s-Selâm (Târîhu Bağdâd), tahkik: Beşşâr Avvâd Marûf, Beyrut, 1422/2002. 100 Süleyman Genç, “Fatımi-Abbasi-Selçuklu Münasebetleri ve Besasiri İsyanı”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 1995; Seyfullah Korkmaz, “Arslanü’l-Besâsîrî ve Zamanı”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1997. 101 Faruk Sümer, “Arslan el-Besâsîrî”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 42 (Haziran 1986), İstanbul, 1986, s. 101-114. 102 Erdoğan Merçil, “Besâsîrî”, DİA, C:V, s. 528-9. 18 çalışılmıştır. Buradan çıkan metin olan el-Hidâyetü’l-Âmiriyye103 adıyla bilinen eser, eski ve önemli bir kaynaktır. Çeşitli ansiklopedi maddelerinde104 özet bilgiler ile birlikte konuyla ilgili bazı makaleler105 de bulunmaktadır. Alamut Kalesi Moğollar tarafından teslim alındığında Hülâgu, kalenin kütüphanesini Ata Melik Cüveyni’ye teslim etmiştir. Hasan Sabbah’ın hayatı hakkında Cüveyni’nin bu kütüphanedeki eserlerden istifade ederek Tarih-i Cihangüşa 106 isimli eserinde Hasan Sabbah ve İsmâilî-Nizâriler hakkında verdiği bilgiler başta gelen kaynağımızdır. Benzer şekilde İlhalılar dönemi tarihçilerinden Reşidüddin Fazlullah Hemadânî’nin Câmiu’t-Tevârih, 107 Kâşânî’nin Tarih-i İsmailiyye108 isimli eserleri, oldukça benzer bilgiler aktarmaktadırlar. Hasan Sabah hakkında ayrıca bazı çalışmalar109 da bulunmaktadır. Farhad Daftary’nin çalışmaları,110 İsmâiliyye’nin bütün tarihi aşamaları ve değişik bölgelerde faaliyetleri hakkında detaylı bilgiler vermektedir. Nizârîleri genel olarak ele alan Muhammed Azzavî111 ve Bernard Lewis112 konuyla ilgili müstakil çalışmalar yapmışlardır. Ayrıca 103 el-Hidâyetü’lÂmiriyye fî İbtâli Da’va’n-Nizâriyye, (eki olarak Îgâ’u Savâiki’l-İrgâm ) nşr: Asaf b. Ali Asgar Feyzî, Oxford University Press, 1938. Bkz. Ivanow, Ismaili Literature, s. 49. 104 Mustafa Öz, “Müsta’liyye”, DİA, C:XXXII, s. 116-7; Nadir Özkuyumcu, “Müsta’lî-Billah el-- Fâtımî”, DİA, C:XXXII, s. 115. 105 Samuel M. Stern, “The Epistle of the Fatimid Caliph al–Amir (al–Hidaya al– Amiriyya) – Its Date and its Purpose” Journal of the Royal Asiatic Society (1950), s. 20–31 (tekrar basımı: History and Culture in the Medieval Muslim World, London, 1984); Wilferd Madelung, “İsmaililik: Eski ve Yeni Davet”, çev. Muzaffer Tan, Dinî Araştırmalar, Cilt:9, Sayı: 25 (Mayıs-Ağustos 2006), Ankara, 2006, s. 280-94; M. Ali Büyükkara, “İsmâilî Dâî ve Fâtımî Da’vet”, İLAM Araştırma Dergisi, C. III, sayı:1 (Ocak-Haziran 1998), İstanbul 1999, s. 9-36. 106 Ata Melik Cüveyni, Tarih-i Cihangüşa, trc. Mürsel Öztürk, Ankara, Kültür Bakanlığı Yay., 1999, s. 534. 107 Reşidüddin Fazlullah-i Hemedani, Camiü't-Tevarih: Kısmet-i İsmailiyyân ve Fâtımiyyân ve Nizârîyyân ve Dâiyân ve Refîkân, yay. Muhammed Tâkî Dânişpezû, Muhammed Müderrisî Zencânî, Tahran 1977. 108 Ebü’l-Kâsım Kâşânî, Târih-i İsmâîliyye (Bahşî ez Zübdetü’t-Tevârîh), neşr. Muhammed Taki Daniş Pejuh, Tebriz : Danişgah-ı Tebriz, 1964, s. 120. 109 Mustafa Galib, es-Sâiru'l-Himyerî Hasan b. es-Sabbah, 2. bs. Beyrut: Dârü'l-Endelüs, 1979; Abdülkerim Özaydın, “Hasan Sabâh”, DİA, C:XVI, s. 247-49. 110 Farhad Daftary, The Ismailis: their History and Doctrines, 2.bs., Cambridge, 2007 (tercümesi: İsmaililer, Çev. Erdal Toprak, 2002); A Short History of the Ismailis, Edinburgh, 1998; The Assassin Legends : Myths of the Ismailis, London, 1994; “The Earliest Ismāīlīs”, Arabica, Vol. 38, No. 2, (Jul., 1991), s. 214-245 ; “Sectarian and National Movements in Iran, Khurasan and Transoxania During Umayyad and Early ‘Abbasid Times”, History of Civilizations of Central Asia, C.IV/1, ed. M. S. Asimov and C. E. Bosworth. Paris: UNESCO Publishing, 1998, s. 41-60 (tercümesi: “Emeviler Döneminde Ve Abbasilerin İlk Dönemlerinde İran, Horasan Ve Mâverâünnehir’deki Mezhebi Ve Milliyetçi Hareketler”, Mehmet Atalan, Kelam Araştırmaları 4/2 (2006), ss.139-158.. 111 Muhammed Azzavi, Fırkatü'n-Nizâriyye, Kahire, 1970. 112 Bernard Lewis, Haşişiler : İslam’da Radikal Bir Tarikat, 2.bs., çev. Kemal Sarıözen, İstanbulı, 19 Selçuklular dönemiyle ilgili yapılan çalışmalarda113 da konuya bölümler ayrılmıştır. Konuyla ilgili çeşitli makaleler114 yazılmış Abdurrahman Acar, doktora çalışmasında115 Sencer dönemini ele almıştır. Selçuklular döneminin ünlü âlimi eş-Şehristânî (ö. 548/1153), el-Milel ve'nNihal’de Hasan Sabbah’ın “ed-Davetu’l-Cedîde” adını verdiği görüşlerini nakletmiştir116. eş-Şehristânî, bazı kaynaklar tarafından İsmâiliyye’ye meyletmekle itham edilmiş, 117 ancak onun Ebu’l-Hasan el-Eşarî’den “üstadımız” diye bahsetmesi gibi delillerden hareketle Eşarî taraftarı olduğu savunulmaktadır.118 Nizarilerin Suriye koluyla ilgili bölgeyle ilgili klasik kaynaklardan İbnü’lKalanisî’nin (ö. 555/1160) Târihu Dımeşk’ı,119 İbnü’l-Adîm’in (ö. 660/1262) Zübdetü’l-Haleb’i120 önemlidir. Ayrıca bu bölgedeki İsmaililer ile ilgili Nasseh Ahmad Mirza,121 Bernard Lewis122 ve Abdülkerim Özaydın’ın123 çalışmaları vardır. 2007; ‘The Isma‘ilites and the Assassins’, in A History of the Crusades, Vol 1, s. 99–132. 113 M. Altay Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ankara 1989, s. 206-220; İbrahim Kafesoğlu, Büyük Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu Selçuklu İmparatorluğu, İstanbul 1953, s. 128- 135; Abdülkerim Özaydın, Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi (485-498/1092-1104), İstanbul : İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 2001, s. 83-92. 114 Abdulkadir Yuvalı, "Selçuklular Zamanında Batinilerin Faaliyetleri", Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 3, Elazığ 1989, s.289-298; Abdülkerim Özaydın, “Sultan Berkyaruk Devrinde (1092-1104) Bâtınîlerle Yapılan Mücâdeleler”, Prof. Dr. Fikret Işıltan’a 80. Doğum Yılı Armağanı, İstanbul 1995, s. 177-187. 115 Acar, Abdurrahman, “Selçuklu Sultanı Sencer`in Din Siyaseti: Abbasi Halifeliği ve İsmaililerle İlişkileri”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi) Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı İslam Tarihi Bilim Dalı, Ankara, 1997. 116 Ebü'l-Feth Muhammed b. Abdülkerim eş-Şehristani (ö. 548/1153), el-Milel ve’n-Nihal, nşr. Emir Ali Mehna ve Ali Hasan Fağur, Beyrut, 1998, s. 231-235 tercümesi: Mustafa Öz, İslam Mezhepleri, İstanbul, 2008. 117 Ebû Sa'd Abdülkerim b. Muhammed es- Sem'ânî (ö. 562/1167), et-Tahbîr fi'l-Mu'cemi'l-Kebîr, tahkik: Münire Naci Salim, Bağdad, 1975, C. II, s. 160. Değerlendirmeler için bkz. ez-Zehebî, Târîhu’l-İslâm, C. XXVII, s. 328. es-Subkî, “eş-Şehristânî’nin eserlerinin bu ithamın tersine delalet ettiğini” ifade ederek bu ithama karşı çıkmaktadır (Tabakâtu’ş-Şâfiiyyeti’l-Kübrâ, tah. A.M.elHulv-M.M. et-Tenâhî, Kahire, 1964, C.VI, s. 130). eş-Şehristânî’yi gizli İsmâilî dâîsi olduğuna dair değerlendirmeler ve tenkidleri için bkz. Farhad Daftary, İsmaililer : Tarih Ve Öğretiler, çev. Erdal Toprak, İstanbul, 2005, s. 515-16; Muhammed Takî Dânişpezûh, “Dâî’d-Du’âd Tâcüddin-i Şehristâne”, Nâme-i Astan-ı Kuds, sayı: 2-3/7, seri:26-27, Meşhed, 1387, ss. 71-80; Toby Mayer, Şehristanî’ye Göre Kuran’ın Sırları”, (Çev. Mehmet Kaya), Milel ve Nihal, C. V, sayı: 1 (Şehristânî Sayısı), İstanbul, 2008, ss. 93-139; Mehdî Fermaniyân, “Şehristânî; Sünnî Eşarî yâ Şîî Bâtınî?”, Heft Âsumân, yıl: 2, sayı: 7, Kum, 1379/2000, ss. 135-182; Muhammed b. Nasır b. Salih es-Sühaybânî, Menhecü’ş-Şehristânî fî Kitabihi’l-Milel ve’n-Nihal, Riyad, ts., s. 119 vd.; Yusuf Ziya Yörükan, Ebu’l-Feth Şehristânî, Ankara; Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002, s. 12 vd. 118 Detaylar için bkz. Ömer Faruk Harman, “Şehristanî”, DİA, C. XXXVIII, s. 467-68. 119 Ebû Yalâ Hamza İbnü’l-Kalânisî, Târîhu Dimeşk, tahkik: Süheyl Zekkar, Dımaşk, 1983. 120 İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb min Târîhi Haleb, tahkik: Sami ed-Dehhan, Dımaşk, 1954. 121 Nasseh Ahmad Mirza, Syrian Ismailism: the ever living line of the Imamate ad 1100-1260, 20 Bâtınîlerin görüşlerini tenkit eden Gazâlî’nin (ö. 1111) Fedâihu'l-Bâtıniyye isimli eserini,124 488/1095’te yazmıştır.125 Gazzâlî, onların inançlarını gizlemelerine rağmen aktardığı bilgileri nerden aldığını açıklarken Bâtınîlere katılıp, sonradan onlardan ayrılıp tevbe edenlerden öğrendiğini açıklamaktadır.126 Gazzâlî’nin izahları daha muhtasar hale getirdiği Kavâsımi'l-Bâtıniyye127 adlı risalesi, el-Munkizu mine'd-Dalâl128 adlı eserindeki Bâtınîlere ayırdığı bir bölüm bulunmaktadır. İsmâilî dâî Ali İbnü’l-Velîd (ö. 612/1215) Dâmiğu’l-Bâtıl isimli reddiyesiyle el-Gazzâlî’nin görüşlerine cevap vermektedir.129 Ebû Bekr İbnü’l-Arabî (ö.543/1148), Selçuklu topraklarının epey bir bölümünü de içine alan 485-495/1092-1101 yılları arasında130 seyahatleri sırasında, gezdiği yerlerdeki mezheplerden bahsetmiş, Batınilerin de içinde bulunduğu birçok mezhep mensubuyla münazaralarda bulunmuş ve eserlerinde bu münazaralardan bahsetmiştir. İbnü’l-Arabî, Gazzâlî’nin konuyla ilgili yazdıklarını görmüştür. O, Fedâihu’l-Bâtıniyye’nin içeriğinden takdirle bahsetmektedir.131 Yemen ulemasından olan Muhammed b. Mâlik el-Hammâdî el-Yemenî'nin (ö. 470/1077) Keşfu Esrâri'l-Bâtıniyye ve Ahbârul-Karâmıta isimli eseri132 de Bâtınî ve Karmatîlerin görüşlerini ele almaktadır. el-Hammâdî’nin döneminde Yemen’de İsmailî Suleyhîler hakimdir. el-Hammâdî, İsmâîlîlerin içinde yaşayarak edindiği bilgileri aktarmaktadır. O, “hakkında söylenen sözlerin doğrusunu yalanından Surrey : Curzon Press, 1997. 122 Bernard Lewis, ‘The Sources for the History of the Syrian Assassins’, Speculum, 27-4, Massachusetts, 1952, s. 475–89. Ayrıca şu makalesi: Kamal al–Din’s Biography of Rašid al–Din Sinan’, Arabica, 13 (1966), s. 225–67. 123 Abdülkerim Özaydın, “Selçuklular Zamanında Suriye’deki Bâtınî Faaliyetleri”, Türklük Araştırmaları Dergisi, XII, İstanbul 2002, s. 195-207. 124 Ebû Hâmid Muhammed el-Gazâlî, Fedâihu’l-Bâtıniyye, tahkik: Abdurrahman Bedevî, Kahire, 1964 (Bâtınîliğin İç Yüzü, Çev. Avni İlhan, Ankara 1993). 125 el-Gazâlî, Bâtınîliğin İçyüzü, (mütercim Avni İlhan’ın takdimi), s. X. 126 el-Gazâlî, Bâtınîliğin İçyüzü, s. 20. 127 Ahmet Ateş, ”Gazâli’nin “Bâtınîlerin Belini Kıran Deliller”i. “Kitab Kavâsım al-Bâtıniya”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, , cilt: III, sayı: 1-2, Ankara, 1954, ss. 23-54. 128 Ebû Hâmid Muhammed el-Gazâlî, el-Munkizu min-ad-Dalâl, Çev. H.Güngör, İstanbul 1990. 129 W. Ivanow, Ismaili Literature, s. 69. 130 Saîd A’râb, Maa’l-Kâdî Ebî Bekr İbni’l-Arabî (Muhtasaru Tertîbi’r-Rihle li’t-Terğîb fi’lMille ile birlikte), Beyrut:Daru’l-Garbi’l-İslâmî, 1407/1987, s. 71; Ahmet Baltacı, “İbnü’l-Arabî, Ebû Bekir”, DİA, C:XX, s. 488-91. 131 Ebû Bekr İbnü’l-Arabî, el-Avâsım min el-Kavâsım, s. 57. 132 Muhammed b. Mâlik el-Hammâdî, Keşfu Esrâri'l-Bâtıniyye ve Ahbârul-Karâmıta, Tahkik: Muhammed b. Ali el-Ekva, San’â, 1994 (Batınilerin ve Karmatilerin İç Yüzü, Çev. İsmail Hatib Erzen, İstanbul; Sebil yay., 2004). 21 ayırmak, sırlarına, kitaplarına vakıf olmak için, Süleyhî’nin mezhebine girmeyi münasip gördüm” demektedir.133 Yemen’de yaşamış diğer bir müellif Muhammed elYemenî, 540/1145 yılında134 yazdığı kitabında en fazla İsmailîlerin görüşlerine yer vermiştir. O, onlarla komşu olarak yaşadığını, bizzat kendi kitaplarını okuduğunu ve onların kullandıkları rumuzları bildiğini ifade etmektedir.135 İsmâilî olan Nâsır-ı Hüsrev (481/1088-89),136 Bilâd-ı Şark’ın dâîsi olarak vasıflanmaktadır. Mısır’da ikamet etmiş, hacca gidip Basra üzerinden Belh’e dönmüstür. Mısır Fâtımî yönetimi için propaganda (davet) yapmıştır. Düşmanları ona kastettiklerinde Yemgân dağına sığınmıştır (1059-63 yıllarında).137 Burada yirmi yıl kadar münzevî olarak yaşamıştır.138 Onun Selçuklulara karşı menfi duygular beslediği kaydedilmektedir.139 Onun seyahatleri sırasında gözlemlerini aktardığı Sefername isimli eseri, uğradığı şehirlerin halklarının mezhepleri, özellikle de Lahsa merkezli Karmatî yönetimi hakkında verdiği detaylı bilgiler için temel müracaat kaynağıdır.140 Selçuklular döneminde Zeydîler hakkında bilgi edinmek için W. Madelung’un bölgedeki Zeydî imamlara ait hal tercümelerinden seçmeler yaparak bunları Ahbaru Eimmeti'z-Zeydiyye fî Taberistan ve Deyleman ve Gilan adıyla yayımladığı eser önemlidir.141 Dönemin öne çıkan simalarından önce Hanefi- 133 el-Hammadî, Keşfu Esrâri'l-Bâtıniyye, s. 63 (tercümesi, s. 48). 134 el-Yemenî, kitabını Abbasî halifesi el-Müktefî Liemrillah (530-555/1136-1160) döneminde yazmıştır. Onun “ondan sonra günümüz 504 senesinde yönetimde olan Muhammed el-Müktefî Liemrillah başa geçti” ifadesi, yayıncı tarafından, halifenin başta olduğu dönem dikkate alınarak, 540 olarak takdir edilmiştir. Bkz. Ebû Muhammed el-Yemenî, Akâidü’s-Selâse ve’s-Seb’în Fırka, thk. Muhammed b. Abdullah el-Gâmidî, Medine: Mektebetü’l-Ulum ve’l-Hikem, 1993/1414, s. 7, 233. 135 Ebû Muhammed el-Yemenî, Akâidü’s-Selâse ve’s-Seb’în Fırka, s. 2, 512-3. 136 Nâsır-ı Hüsrev’in ölümüyle ilgili bu tarih için, bir kaynağın kaydına dayandığı için ihtiyatlı bir ifadeyle Andrei Evgenevi Bertels, Nâsir-i Husrev ve Ismailiyyan, Farsça’ya çev. Y. Aryanpûr, Tahran, 1346 (1967), s. 187. W. Ivanow ise 465-70/1072-77 aralığında bir tahminde bulunmaktadır (Problems in Nasir-i Khusraw`s Biography, Bombay, 1956, s. 47). 137 Bertels, a.g.e., s. 184. 138 Kâşânî, Târih-i İsmâîliyye, s. 21, 103; W. Ivanow, Problems in Nasir-i Khusraw`s Biography, Bombay, 1956, s. 1-9, 48; Bertels, a.g.e., s. 149. Ayrıca bkz. Henry Corbin, “Nasır-ı Khusrau And Iranıan Isma'ilism”, The Cambridge History of Iran IV; The Perıod From The Arab Invasıon To The Saljuqs, ed. R.N. Frye, Cambridge : Cambridge University, 1975, s. 520-42. 139 Bertels, a.g.e., s. 175. Yumgan’a gitmesi de Tuğrul ve Çağrı Bey yönetimi karşısında çaresiz kalması sebep gösterilmektedir (s. 184) 140 Nasır-ı Hüsrev, Sefername, çev. Abdülvehap Tarzi, Ankara, Milli Eğitim Bakanlığı, 1994. 141 Wilferd Madelung, Ahbaru Eimmeti'z-Zeydiyye fî Taberistan ve Deyleman ve Gilan, Beyrut, 1987. Bu derlemede şu eserle yer almaktadır: Ebû İshâk İbrahim b. Hilâl es-Sâbî, “Kitâbü’lMünteza mine’-Cüz’i’l-Evvel mine’l-Kitâbi’l-Marûf bi’t-Tâcî fî Ahbâri’d-Devletiz-Zeydiyye”, s. 7-51; Ebü'l-Abbâs el-Hasenî, “Kitâbü'l-Mesâbîh”, s. 53-76; el-İmâm Ebû Tâlib en-Nâtık bi'l-Hakk, 22 Mu’tezilî, sonra Zeydi-Mu’tezili olan142 Hakim Cüşemî’nin eserleri143 önemlidir. Madelung’un Taberistan ve Deylem bölgesindeki yönetimler hakkında yazdığı makalesi, bölgedeki Zeydîler hakkında da oldukça değerli bilgiler içermektedir.144 Bölgenin tarihini anlatan klasik kaynaklardan İbn İsfendiyâr145 ve Mar'aşî’nin146 eserleri yanı sıra, Zeydiyye ileri gelenleri hakkında bilgi veren klasik tabakat kitaplarından el- et-Tuhaf, 147 el-Hadâiku’l-Verdiyye, 148 Tabakatü’zZeydiyyeti’l-Kübra149 isimli eserleriyle, el-Vecîh’in A’lâmü’l-Müellifîne’zZeydiyye150 ve benzer içerikli olan Ahmed el-Hüseynî’nin Müellefâtü’z-Zeydiyye isimli fihristleri değerli bilgiler vermektedir. Zeydiyye hakkında yapılan araştırmalarda, daha çok Yemen’deki Zeydîler ele alınmaktadır. Bu çalışmalarda, Büyük Selçukluların hakim olduğu coğrafyayla ilgili konulara kısaca değinilmektedir. Bunlar arasında Ali Muhammed Zeyd,151 Abdülganî Mahmûd Abdülati,152 Yusuf Gökalp,153 Andülfettah Ahmed Fuâd154 ve “Kitâbü'l-İfâde fî Târîhi’l-Eimmeti’s-Sâde”77-118; Ebû Sa’d b. Muhammed el-Hâkim el-Cüşemî, “Cilâü'l-Ebsâr”, s. 119-133; Yûsuf el-Gîlânî'nin İmrân b. Hasan'a mektubu (Kitâb Vasale ilâ elHemdânî), s. 135-161; el-İmâm el-Mansûr Billah Abdullah b. Hamza, “er-Risâletü'l-Âlime bi'lEdilleti'l-Hâkime”, s. 163-170; Humeyd el-Muhallî, Kitâbü'l-Hedâiki’l-Verdiyye fî Menâkıbi Eimmeti’z-Zeydiyye”, s. 171-349;Ebû Muhammed Yusuf b. Muhammed el-Hacûrî, Munteza mine’l-Cüz’i’i’r-Râbi’ li-Kitâbi Ravzati’l-Ahbâr”, s. 351-354. Madelung’un bu derlemesinin içeriği ve eserlerine yer verilen müellifler hakkında bkz. Yaşaroğlu, “Tabaristan Zeydîleri”, s. 8 vd. 142 Ahmed Mahmûd Subhî, Zeydiyye (fî İlmi'l-Kelâm), 3. bs. Beyrut : Darü'n-Nahdati'l-Arabiyye, 1991, s. 184 143 Hakim Cüşemî, Şerhu’l-Uyun: et-Tabakatu’l-Hâdiyettu Aşara ve’s-Saniyetu Aşara, (Fazlü'li'tizal ve Tabakâtü'l-Mu'tezile içinde, nşr. Fuad Seyyid, Tunus, Cezayir, 1974, s. 365-393). 144 W. Madelung, “The Minor Dynasties of Northern İran”, The Cambridge History of Iran IV, ed. R.N. Frye, Cambridge : Cambridge University, 1975, s. 198-226. 145 İbn İsfendiyâr, Tarih-i Taberistan, nşr. Abbâs İkbâl, Tahran 1320 (Arapça çev. Ahmed Muhammed Nâdî, Kahire, 2002; An abridged translation of the history of Tabaristan, İngilizce çev.. Edward G. Browne, Leiden : E. J. Brill, 1905). 146 Zahirüddin b. Nasırüddin b. Kemaleddin Mar'aşi, Tarih-i Taberistan ve Rûyan ve Mazenderan, neşr.: Muhammed Hüseyin Tesbihi, 2.bs., Tahran, 1966. 147 Mecdüddin b. Muhammed b. Mansur el-Müeyyidî, et-Tuhaf Şerhu’z-Zülef, 3.bs., San’a, 1417/1997, http://almahatwary.org/p8-1-tohaff.htm, 29.11.2008. 148 el-Muhallî, el-Hadâiku’l-Verdiyye fî Menâkıbi Eimmeti’z-Zeydiyye, tahkik: el-Murtaza b. Zeyd el-Mahatvarî, 3. bs., San’a 1423/2002, (Çevrimiçi), http://almahatwary.org/p3-hadaiq.htm, 29 Kasım 2008. 149 İbrâhim b. Kâsım b. el-Müeyyed Billah, Tabakâtü’z-Zeydiyyeti’l-Kübrâ, (el-Kısmüs’s-Sâlis), tahkik: Abdüsselam b. Abbas el-Vecih, Amman : Müessesetü’l-İmam Zeyd b. Ali es-Sekafiyye, 2001/1421. 150 Abdüsselam b. Abbas el-Vecîh, A’lâmü’l-Müellifîne’z-Zeydiyye, Amman, 2001. 151 Ali Muhammed Zeyd, Teyyâratu Mu’tezileti’l-Yemen fî’l-Karni’s-Sâdis el-Hicrî, San’a, 1997. 152 Abdülganî Mahmûd Abdülâtî, es-Sırâü’l-Fikrî fî’l-Yemen beyne’z-Zeydiyye ve’l-Mutarrafiyye (dirase ve nusus), Kahire, 2002. 23 Gochenour’un155 çalışmaları sayılabilir. Yemen dışında ise Hazar Denizinin Güney ve Güney-Batı sahillerindeki Taberistan, Deylem ve Gilan’da bir dönem devlet kurmuş, daha sonra yerel yönetimler olarak hüküm sürmüş olan Zeydîler incelenmektedir. Bu çalışmalardan el-Amerracî’nin eseri,156 Zeydîlerin bölgedeki faaliyetlerinin tarihi sürecini, Selçuklulardan önce bitirmektedir. Hasan Yaşaroğlu doktorasında157 Selçuklular döneminde Deylem ve Gilan’da varlıklarını sürdüren Zeydî imamlar hakkında da bilgi vermekte, ancak bu Zeydi yöneticilerin Selçuklular ile ilişkisine değinmemektedir. Benzer şekilde Ebu’l-Feth Hekimyân da bölgedeki Zeydîleri ele aldığı eserinde,158 yerel Zeydi yöneticiler hakkında bilgi vermekte, ancak onların Selçuklular ile ilişkilerinden söz etmemektedir. 153 Yusuf Gökalp, “Zeydilik ve Yemen'de Yayılışı”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı İslam Mezhepler Tarihi Bilimdalı, Ankara 2006. 154 Andülfettah Ahmed Fuad, el-İmâm ez-Zeydî Ahmed b. Süleyman ve Ârâühü’l-Kelâmiyye, Riyad, 1986. 155 David Thomas Gochenour, “The Penetration of Zaydi Islam into Early Medieval Yemen”, Ph.D. thesis, Harvard University, 1984. 156 Ahmed Şevki İbrâhim el-Amerracî, el-Hayâtü’s-Siyâsiyye ve’l-Fikriyye li’z-Zeydiyye fî’lMeşriki’l-İslâmî (132-365 / 749-975), Kahire: Mektebetu Medbulî, 2000. 157 Hasan Yaşaroğlu, “Taberistan Zeydîleri (250-316/864-929)”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi) Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı, İstanbul, 1998. 158 Ebu’l-Feth Hekimyân, Aleviyan-ı Taberistan, Tahran, 1348. 24 I. BÖLÜM BÜYÜK SELÇUKLULARA GENEL BİR BAKIŞ A - SELÇUKLULARIN MÜSLÜMAN OLDUKLARI ZEMİN VE ŞİA Selçuklular, Oğuzların Kınık boyuna mensuptur.1 Devlete adını veren Selçuk’un babası Dokak,2 Oğuzlar arasında Temir-Yalığ (demir yaylı) unvanı ile anılmaktaydı. Dokak, devletin başı olan Yabgu’ya çok yakın ve yönetimde etkin bir isimdi.3 Selçuk, babası Dokak öldüğünde, onun yerine subaşı (ordu kumandanı) olmuştur. Daha sonra Selçuk’un Yabgu ile arası açılmış ve memleketini terk etmek zorunda kalmıştır.4 Selçuk, Semerkand diyarı tarafına Cend’de gitmiştir5 (925-985).6 Müneccimbaşı, bazı kaynaklarda geçen 349 (960-1) yılında iki yüz bin çadırlık Türk’ün7 Müslüman olduğuna dair kayıtlara8 da işaret ederek bu olayın tarihini 1 Selçuklular’ın Kınık boyundan olduklarına dair bkz. el-Hüseynî, Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye, tahk. Muhammed İkbal, Lahor, 1933, s. 3 (Çev. Necati Lugal, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999, s. 2). Ayrıca bkz. İbrahim Kafesoğlu, Selçuklu Ailesinin Menşei Hakkında, İstanbul, 1955, s. 12; Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri Boy Teşkilatı Destanlar, 5. bs., İstanbul, 1999, s. 86, 90; Tufan Gündüz, Bozkırın Efendileri, İstanbul, 2009, s. 16. 2 Kaynaklarda (قد, ق, ق (gibi farklı kayıtlar görülmektedir. 3 el-Hüseynî, a.g.e., s. 1-2; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târîh, (edit. C.J. Tornberg Tornberg, Leiden E. J. Brill 1867 baskısı esas alınarak), Beyrut, Dâru Beyrût (Dâru Sâdır), 1992, C. IX, s. 473; Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi: Kuruluş Devri, Ankara, 1979, s. 7; Dokak’ın ailesinin eskiden beri yönetimde yer alan bir konumda olması tartışmalıdır. İbrahim Kafesoğlu, ailenin yönetimi elinde tutan bir soydan geldiğini savunmaktadır (Selçuklu Ailesinin Menşei Hakkında, s. 28). Zeki Velidi Togan, bu ailenin geçmişte sıradan bir aile olduğunu savunmaktadır (Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul; Enderun Yayınlan, 1981, s. 185). Her iki görüşün değerlendirmesi için bkz. Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk - İslam Medeniyeti, 8.b., İstanbul, 2003, s. 56. 4 Bu duruma, iktidar için gizli mücâdele, yer darlığı ve otlak kifayetsizliği gibi sebebler gösterilmektedir “Çokluklarından ve otlak yerlerinden tarlığından Türkistan’ı koyup Mâverâünnehr’e geldiler.” Yazıcızade Ali, Tevārih-i Āl-i Selçuk, Haz. Abdullah Bakır, İstanbul. Çamlıca Basım Yayın, 2009, s. 38. Ayrıca (tartışma konusu olmakla birlikte) Yabgu’nun eşi Hatunun kocasını, Selçuk’un artan nufûzuna karşı uyardığı ve bunu duyan Selçuk’un kaçtığı da kaydedilmiştir. el-Hüseynî, a.g.e., (Lugal), s. 1; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 474; Köymen, a.g.e., s. 12-13, 20; Turan, a.g.e., s. 66; Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, (M.E.B.) İstanbul, 1988, C.X, s. 355. 5 Mîrhând, Ravzatü’s-Safâ, Tahran, 1339, C. IV, s. 236. 6 Bu olay için 925’ten 985’e kadar değişen farklı tarihler verilmektedir. Köymen, 925-940 yıllarında (Kuruluş Devri, s. 34), Kafesoğlu 960’ı takip eden yıllarda (“Selçuklular”, İA, C.X, s. 355) Sümer ise 375 (985-6) yılında (Oğuzlar, s. 87) gelmiş olabileceğini kaydetmektedir. 7 Faruk Sümer’e göre bunlar Karahanlı hânedânının hakim olduğu yerlerdeki Türk kavimleriydi (Oğuzlar, s. 79). 8 Ebû Ali İbn Miskeveyh, Tecâribü’l-Ümem, tahkik: Ebu’l-Kâsım İmâmî, Tahran, 1422/2001, C. VI, s. 222; İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî Târîhi’l-Mülûk ve’l-Ümem, thk: Muhammed Abdülkadir Ata ve Mustafa Abdülkadir Ata, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992, C.XIV, s. 127; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. VIII, s. 532; İbn Kesir, el-Bidâye ve’n-Nihaye, Beyrut, Dâru’l-Kutübi’l- 25 yaklaşık 350 (961-2) yılları olarak vermektedir.9 Selçuklu ailesindeki İsrâil ve Mikâil gibi adlara dayanılarak, bu ailenin vaktiyle Hıristiyan10 veya yine bu isimlerden hareketle Musevi oldukları11 ileri sürülmüştür. Bu iddialar, kabul görmemiş, 12 Selçuklu ailesinin Müslüman olmadan önce kamlık (Şamanlık) inancını taşıdığı savunulmuştur.13 Selçuklulardan ilk Müslümanşahıs olarak Selçuk gösterilmektedir. Babası Dokak’ın İslâmiyet ile alâkası14 tartışmalıdır.15 Selçuk, Cend’e geldikten sonra İslâmiyeti kabulü, etrafındakilerle istişare etmiş ve Müslüman olmaya karar vermiştir. Selçuk, Buhara’ın kuzeyindeki Zandak İlmiyye, 1985, C. XI, s. 251; ez-Zehebî, Târîhu’l-İslâm, tahk. Ömer Abdüsselam Tedmurî, Beyrut: Dâru’l-Kutübi’l-İlmiyye, 1407/1987, C. XXV, s. 233; en-Nüveyrî, Nihâyetu’l-Ereb fî Funûni’l-Edeb, thk. Mufid Kamhiyye ve diğerleri, Beyrut:Daru’l-Kutübi’l-İlmiyye, 2004, C.XXIII, s. 108; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmu’z-Zâhira, C. III, s. 369. 9 Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, Câmiu’d-Düvel: Selçuklular Tarihi ( Horasan-Irak, Kirman ve Suriye Selçukluları), yay. Ali Öngül, İzmir, 2000, s. 3. Krş. Faruk Sümer, “Selçuklular”, DİA, C. XXXVI, (ss. 365-371), s. 365. 10 W. Barlhold, “Orta Asya’da Moğul Fütuhatına Kadar Hıristiyanlık”, Çev. Köprülüzade Mehmed Fuad, Türkiyat Mecmuası, İstanbul 1925, C.I, s. 78; Seyfullah Kara, Selçuklular’ın Dini Serüveni, s. 70-1;. Z.V.Togan aynı derginin bir başka sayısında konuyu ele alıp değerlendirmiş ve "Oğuzlar’ın Hıristiyanlıkla hiçbir münasebetinin olmadığı” sonucuna varmıştır. Ahmed Zekî Velidî (Togan), “Oğuzların Hıristiyanlığı Mes’elesine Aid”, Türkiyat Mecmuası, C.II, 1928, s. 61-67. 11 D. M. Dunlop, The History of the Jemish Khazars, Princeton, 1967, s. 260; krş Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, C.X, s. 355. Mikâil Bayram, Tuğrul Bey zamanında Eşariler’in minberlerden lanetlenmelerinden (ileride detaylarına değinilecektir) Tuğrul Bey’in bunu Mu’tezilî eğilim ile yaptığını anlatmakta ve şöyle yazmaktadır: “Selçuklu hanedan üylerinin Mu’tezile mezhebine meyletmeleri, Oğuzların İslamiyete girmeden önce Yahudi kültürünün onlar üzerindeki derin etkisinden kaynaklandığını da burada hatırlatmak gerekmektedir. Zira IX. Asırdan beri Hazar ve Oğuz illerinde Yahudilik Türkler arasında revaçtaydı. Hazar Hakanları buna öncülük etmekteydiler”. (Danişmend Oğulları Devleti’nin Bilimsel ve Kültürel Mirası, Konya, , 2009, s. 21). Ebu’l-Meâlî Muhammed el-Hüseynî el-Alevî, 485/1092 yılında telif ettiği Beyânü’l-Edyân (neşr. Abbas İkbal, Tahran, s. 7; Arapçası: Yahya el-Haşşâb, Kahire, 1957, s. 18) isimli eserinde “Allah’a Tanrı (Tengrî)”, “Bir Tanrı” ve “Gök Tanrı” dediklerini ve byüklerin en büyüğü  آن اد  را   ان و ) kaydetmektedir duyduğunu dediklerini” Bayat Uluğ “anlamında .(    اي و گ    اي ! ن و ن #م آ$ ا% ت ان  ز) ' ه$ء رن 12 Turan, Selçuklular Tarihi, s. 60; Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, C.X, s. 355. 13 Turan, a.g.e., s. 60, 63; Yörükan, Anadolu’da Alevîler ve Tahtacılar, 2. bs., Ankara; Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002, s. 418; Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, C.X, s. 355. 14 el-Hüseynî, Ahbâr, (Lugal), s. 1; İbnü’l-Adim, Bugyetü’t-Taleb fi Tarihi’l-Haleb, (Biyografilerle Selçuklular Tarihi: Seçmeler), trc. Ali Sevim, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1982, s. 10; Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, C.I, s. 183; Turan, a.g.e., s. 65; Naseem Ahmad, Religion and Politics in Central Asia under the Saljuqs, s. 39. İbnü’l-Esîr, Dokak’ın Müslümanlar üzerine sefer düzenlemeye hazırlanan Yabgu’yu engellediği ve hatta bunun için onu yaraladığını kaydetmektedir. Ancak sonraki tarihlerde oğlu Selçuk’un memleketinden ayrılıp Müslümanların bulundukları topraklara geldikten sonra, Selçuk için “imam saadetine erdi” kaydına yer vermektedir (el-Kâmil, C. IX, s. 474). 15 Kara, Selçuklular’ın Dini Serüveni, s. 71; Ahmet Ocak, Selçukluların Dini Siyaseti, s. 41-5; Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, C.X, s. 355. 26 (Zendene) şehrine16 adam gönderip validen17 din adamları istemiş, kendisine bağlı Oğuzlar ile birlikte Müslümanolmuştur18 (985 veya 1001)19. Selçuklulara din adamları gönderen bu vali, muhtemelen Sâmânîlernın uç valisidir.20 Selçuklular ve diğer ilk Müslüman Türk devletlerinin Mâverâünnehir bölgesinde kurulmuş olmaları, Sünnîliği benimsemelerinin en önemli sebebidir. Bu bölgede daha önceden Sünnîlik güçlü bir şekilde yerleşmiştir. “Eğer burada Şîîlik güçlü bir şekilde yerleşebilmiş olsaydı, Türklerin İslamlaşma süreci herhalde Şiîlik istikametinde gelişecekti.”21 Mâverâünnehir ve Horasan ve bölgelerinde, özellikle de Abbâsî davetinin başarıya ulaşmasında büyük katkıları olan Ebû Müslim’in22 öldürülmesinden (137/755) sonra, onun adına siyasî ve dinî görünümlü bazı hareketler ortaya çıkmıştır. Ancak “bu hareketler, İslamlaşma sürecinin yaşandığı bir dönemde İran kültürü ve İslam kültürünün tesiri altında ortaya çıkan ve siyasî yönü ağır basan mahalli hareketler” olarak değerlendirilmektedir. “Bu hareketlerin bazı fikirleriyle, 16 Zendene (), Buhârâ’nın kuzeyinde Buhârâ’ya dört fersah mesafede bir yerleşim yeriydi. Ebû İshak İbrahim el-İstahrî, Mesâlikü’l-Memâlik, neşr. M.J. De Goeje, Brill, 1927, s. 315; elHamevî, Mucemu’l-Buldân, C. III, s. 154. Benzer açıklamalar ve buraya nisbet edilen bazı âlimler için bkz. Abdulkerim es-Sem’ânî, el-Ensâb, Beyrut, 1988, C.III, s. 172. 17 Mîrhând’ın ifadelerinden (Ravzatü’s-Safâ, C. IV, s. 236) bu valinin Cend valisi olduğu ,Köymen .)  رد   ن-د   "!    ... *(   ) '
&%$) .anlaşılmaktadır Cend’in Oğuzlar’ın hakimiyetinde olduğundan, Samanoğulları’nın uç valisi olmasını daha muhtemel görmektedir (Kuruluş Devri, s. 22). 18 Abu’l-Farac Tarihi, 3. bs., Çev. Ö.Rıza Doğrul, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1999, s. 293. Krş. Mîrhând, Ravzatü’s-Safâ, C. IV, s. 236. Diğer bazı detaylar için Turan, Selçuklular Tarihi, s. 66-68; Ahmet Ocak, Selçukluların Dini Siyaseti, İstanbul, 2002, s. 34; Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, C.X, s. 355. Selçuk’un Müslümanolma kararını ve buna karar verirken hedefleri ile ilgili dikkat çekici değerlendirmeler için bkz. Köymen, Kuruluş Devri, s. 21-22. 19 Abdülkerim Özaydın bunun için 985 yılını (“Türklerin İslamiyeti Kabulü”, Türkler, Ankara; Yeni Türkiye Yayınları, 2002, C.IV, (ss. 239-262) s. 258), Faruk Sümer ise son Sâmânî hükümdarı Ebû İbrahim Mustansır’ın Selçuklular (Oğuzlar) ile kurduğu ittifaka işaretle 391/1001’den sonra olduğunu (Oğuzlar, s. 87, 90-1) kaydetmektedir. Detaylar için bkz. Abdülkerim Özaydın, “Selçuk Bey”, DİA, C. XXXVI, s. 364-5. 20 Köymen, a.g.e., s. 21-22; Kara, a.g.e., s. 76; Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, s. 168-9. Faruk Sümer’in verdiği bilgilere göre 393/1003 yılında Samanî hükümdarı Ebû İbrahim Mustansır, Oğuz Türkleri’nin yardımını almak için yanlarına gelmiş, Yabgu Selçuk’un oğlu İsrail Müslüman olmuş ve Samanî hükümdarı ile akrabalık kurulmuştu. Sümer’e göre Ebû Saîd Abdülhay Gerdîzî’nin “Yabgu” ifadesinden (Târîh-i Gerdîzî: Zeynü’l-Ahbâr, neşr. Abdülhay Habibî, Tahran, 1363, s. 383) Selçuk’un oğlu İsrail olduğu anlaşılmaktadır (Oğuzlar, s. 87, 90-1; krş. a.mlf, “Oğuzlar”, DİA, C. XXXIII, [ss. 325-30], s. 327). 21 Ocak, Türkler, Türkiye ve İslam, s. 42. 22 Ebû Müslim’in bu dönemdeki faaliyetleri için bkz. Hakkı Dursun Yıldız, “Ebû Müslim-i Horasânî”, DİA, C. X, s. 197-99; Cem Zorlu, Abbasilere Yünelik Dinî ve Siyasî İsyanlar, Ankara, 2001, s. 38 vd. 27 Şîa’nın aşırı grupları arasında bazı benzerlikler olmakla birlikte, Şîa ile bu grupların ayrı değerlendirilmesi gerektiği” vurgulanmaktadır.23 Bu hareketlere Türklerin katılımı da söz konusuydu. Öyle ki Mâverâünnehir’de Ebû Müslim’in intikamı için harekete geçen İshak et-Türk’ün (ö. 140/757), Türk beldelerine (bilâdü’t-Türk) Ebû Müslim’in risâleti için davette bulunmak için girdiği için “et-Türk” lakabı verildiği kaydedilmektedir. İshak, Hz. Ali neslinden, Yahya b. Zeyd’in soyundan olduğu iddia edilmektedir. Ancak o, Zeydiyye’nin görüşlerini savunan biri değildir. İshak, Ebû Müslim’in Zerdüşt tarafından gönderildiğini, Rey dağlarında bulunduğunu, bir gün ortaya çıkacağını iddia ediyordu.24 Selçuklular bölgeye geldiklerinde Sâmânîlerin hakimiyetinin sonu yaklaşmıştı. Sâmânîler ordusunu ve halkının büyük bir kısmını Türkler oluşturmaktaydı. Sâmânî ordusundaki Türkler Sünnîliği müdafaa ediyorlardı.25 Sâmânîler döneminde, İsmâlilîler davet faaliyetinde bulunmuşlar,26 II. Nasr zamanında (914-943) Mâverâünnehir’de, özellikle Buhârâ ve çevresinde etkilerini artırmışdır. İsmâlilîler devlet kademelerine kadar sızmışlardır. II. Nasr’dan sonra başa geçen I. Nuh (943- 954), Bâtınîlerin lideri konumundaki dâî Muhammed b. Ahmed en-Nesefî ile Sünnî âlimlere yaptırdığı münazara sonrasında en-Nesefî’yi idam ettirmiş ve bölgedeki Bâtınîlere yönelik takibat başlatmıştır.27 en-Nesefî’den sonra öğrencisi olan Ebû Ya’kûb es-Sicistânî de Türkistan’da öldürülmüştür (393/1003 [?]).28 Sâmânîler, Şîî etkilere karşı, Sünnî ulemâya destek vermekteydi. Muhtemelen komşuları olan Şîî Büveyhîlerin güçlü bir şekilde ortaya çıkması da bunda etkili olmuştur. Sünnî 23 Sözmez Kutlu, Türklerin İslamlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri, 2. bs., Ankara, 2000, s. 157. 24 İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 408. Detaylar için bkz. Cem Zorlu, a.g.e., s. 143-47; Mehmet Azimli, Abbasiler Dönemi Babek İsyanı, Ankara, 2004, s. 65; B. S. Amoretti, “Sects And Heresies”, The Cambridge History of Iran 5: The Perıod From The Arab Invasıon To The Saljuqs, ed. R.N.Frye, Cambridge University, 1975, (ss. 481-519), s. 496. 25 Osman Turan, Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, 2. bs., İstanbul, 1978, s. 223. 26 Bölgede İsmâilî faaliyetleri hakkında genel bilgi için bkz. M.S. Stern, “Early Ismaili Missionaries in Nort-West Persia and in Khurasan Transoxania”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, C. XXIII, sayı: 1, London, 1960, s. 56-90. 27 Usta, Sâmânîler, s. 152-5, 158, 454-55. Krş. Stern, a.g.m., s. 79; Farhad Daftary, A Short History of the Ismailis, Edinburgh, 1998, s. 43; Fatih M. Şeker, İslamlaşma Sürecinde Türklerin İslam Tasavvuru, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı, 2010, s. 304. 28 es-Sicistânî hakkında öldürülme tarihi ile ilgili detaylar için bkz. Farhad Daftary, İsmaililer, Çev. Erdal Toprak, İstanbul, 2005, s. 257-58; Avni İlhan, “Ebû Yakub es-Sicistânî”, DİA, C. X, s. 252- 53. 28 âlimlerden Şâfîîlere karşı, özellikle Hanefîleri desteklemekteydi.29 Sâmânîler, Hanefî mezhebine mensup olup,30 devlet işlerini Hanefî âlimlerin görüşlerine göre halletmekteydiler.31 Türklerin Müslümanolmaları, büyük oranda Sâmânîler eliyle olmuştur. Sâmânîlerin Sünnî oluşları, Türklerin arasında da Sünniliğin yayılmasını sağlamıştır.32 Selçukluların din adamı isteğini yerine getiren Sâmânî valisinin göndereceği âlimin de Hanefî olması muhtemeldir. Selçukluların, hem İslamiyeti, hem de Hanefîlik mezhebini aynı anda kabul ettikleri anlaşılmaktadır33. Selçuklular, “Samamoğulları Devleti’ne hakim mezhep olan ve orada Türkler tarafından kabul edilmiş 34 bulunan Hanefi Mezhebi’nin çok koyu koruyucuları”35 olmuşlardır. Sâmânîler, “bölgede Şîî yayılmacılığı önlemek için” Mâverâünnehirli ve Türk bilgini el-Hakîm es-Semerkandî’den (ö. 342/953) Ehl-i Sünnet’in temel ilkelerini yazmasını istediler. O, el-Mâturidî’nin yolunu takip ederek es-Sevâdü’l-Azam adını 29 Robert L. Canfield, “İntrodustion the Turko-Persina Tradition”, Turko-Persina in Histrical Perspective, ed. Robert L. Canfield, Canbridge Universty Pres, 1991, (ss. 1-34), s. 9. 30 Usta, Sâmânîler, s. 453. 31 V.V. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, haz. Hakkı Dursun Yıldız, Ankara; Türk Tarih Kurumu, 1990, s. 250. 32 Bertold Spuler, “The Disintegration of the Caliphate in the East”, s. 147 (Türkçesi, s. 155). Krş. Bekir Biçer, Türklerin İslamlaşma Süreci, Ankara, 2007, s. 85. 33 Kara, Selçuklular’ın Dini Serüveni, s. 76; Seyfullah Kara, “Selçuklu Türkleri’nin Mezhepler Arası Barışı Sağlamaya Yaptıkları Katkılar”, s. 383. krş. Yahya b. Hamza el-Vezne, Medînetu Merv ve’s-Selâcika hattâ Asri Sencer, Kahire : Mektebetü’s-Sekafeti’d-Diniyye, 2007/1428, s. 200. 34 Oğuzlar’ın batı sınırında bulunan (Köymen, Kuruluş Devri, s. 31) Bulgar Türkleri de Hanefî mezhebindendi. Bulgar padişahı Ebû İshak İbrahim b. Muhammed’in 415 (1024-5) yılında Nisabur ve Beyhak yakınlarındaki Sebzevâr ve Hüsrevcürd’de mescid yapılması için para gönderdiği kaydedilmektedir (Beyhakî, Târîh-i Beyhak, s. 53). Müslüman Bulgarlar ile ilgili diğer bir kayıta göre Bulgarlar Hanefî mezhebindendi: Bulgar ( ./0ا veya ر./0ا (Türkerinden elli kişilik bir grup 433 (1041-2) yılında hac için yolculukları sırasında Bağdad’a uğramışlardı. Başlarında Bulgarların ileri gelenlerinden biri de bulunuyordu. Ayrıca beraberinde Ya’lâ b. İshâk el-Hârezmî isimli biri vardı ve bu kişiye “kâdî” diye hitap ediyorlardı. Kendilerinin Türk beldelerinnin en uç sınırlarından olduklarını, bölgelerinde İslam’ın ortaya çıktığı ve kendilerinin de Müslümanolduklarını söylüyorlardı. Ayrıca Ebû Hanife’nin mezhebine mensup olduklarını söylemişlerdi. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XV, s. 279. ez-Zehebî de benzer ifadeleri kaydetmektedir. Ancak onun kaydına göre kâdînın ismi Ali b. İshâk el-Hârezmî’dir (Târîhu’l-İslâm, C. XXIX, s. 321). Ayrıca bkz. İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 502; Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân (345-447), tahk. Canan Celil Muhammed el-Hemundî, Bağdad, 1990, s. 382. Bulgarlar’ın tarihi hakkında genel bilgi için bkz. Ahmet Taşağıl, “İdil Bulgar Hanlığı”, DİA, C. XXI, s. 472-4. 35 V.V. Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, yay. haz. K.Y. Kopraman ve İsmail Aka, Ankara; Türk Tarih Kurumu, 2006, s. 89. Selçuklular’ın Hanefî mezhebinden olmalarında Sâmânîler’in tesiri için bkz. Hüseyn Emîn, “ed-Devletü’s-Sâmâniyye”, Mecelletü’l- Müerrîhi’lArabî, Bağdâd, 1980, sayı: 15, s. 7-22. 29 verdiği kitabını yazdı.36 Sâmânîler, Sünnî-Mâtüridî mezhebine göre dinî politikalarını teşkil etmişlerdir. Bu mezhebin esas alınarak diğer mezheplerle mücadele etmişlerdi. es-Sevâdü’l-Azam, Sâmânîlerin resmi akidesi kabul edilmiştir.37 Şîî İsmâîlî olan Nâsır-ı Hüsrev’in de özellikle Horasan ve Mâverâünnehir âlimlerini tenkid etmesi dikkat çekmektedir.38 Sâmânîlerin itikatta Maturidiliği benimseleri gibi, onlara komşu coğrafyada ve onların tesirinde Müslümanolan Selçuklular da Mâturidiliğe 39 tâbi olmuşlardı.40 Bölgede Zeydiyye’nin varlığıyla ilgili kaynaklarda bazı işaretler vardır. durum Karahanlılar ile de ilişkilendirilmektedir. İmam Zeyd’in oğlu Yahya’nın Türkler arasında da tesirleri olduğu kaydedilmektedir.41 Zeydîlerin 169/786’da isyanında Mekke ile Medine arasında Fahh denen yerde yapılan savaşta isyanın bastırılması sonrasında kaçan ve değişik bölgeleri dolaşan Yahya b. Abdullah, Türklerin hâkimiyetinde olan Mâverâünnehir’e bir müddet himaye görmüştür.42 Ebû Dülef, 341 (952) yılından önce yazıldığı 43 anlaşılan risalesinde kaydettiğine göre Bagraç (Buğraç) kabilesinin kudretli hükümdarları vardı. Bu hükümdarlar “Alevî olduklarını ve Yahya 36 Sönmez Kutlu, Alevilik-Bektaşilik Yazıları, 2. bs., Ankara, 2008, s. 149. 37 Sarıkaya, Anadolu Aleviliğinin Tarihî Arka Planı (XI-XIII. Asırlar), s. 109; Mustafa Can, “Hakîm es-Semerkandî”, DİA, C. XV, s. 193-194. 38 Bertels, Nâsir-i Husrev ve Ismailiyyan, s. 208. 39 Bu dönemde Mâturidî görüşler yaygın kabül görmekle birlikte, bu görüşleri savunan âlimlerin mezhepleri için farklı nisbeler kullanılmaktaydı. Selçuklular döneminde, İmâm Mâturidî’nin ismine ve görüşlerine yer veren çok sayıda âlim vardı. Detaylar için bkz. Ahmet Ak, Selçuklular Döneminde Mâturîdîlik, Ankara, 2009, s. 96 vd., 102 vd. 40 Abdülmecid Ebü’l-Fütuh Bedevi, et-Târîhü’s-Siyâsî ve’l-Fikrî lil-Mezhebi’es-Sünnî fi’lMeşriki’l-İslâmî mine’l-Karni’l-Hâmis el-Hicrî hattâ Sukûtu Bağdât, Cidde : Alemü’lMa’rife, 1983, s. 9, 122, 128; Shahab Ahmed de Selçuklular’ı Hanefi ve Mâturîdî diye nitelemektedir. Bkz. “Mapping the World of a Scholar in Sixth/twelfth Century Bukhāra: Regional Tradition in Medieval Islamic Scholarship as Reflected in a Bibliography”, Journal of the American Oriental Society, Vol. 120, No. 1. (Jan. - Mar., 2000), ss. 24-43, s. 42. Ahmet Ak, Samaniler’in Ehl-i Hadis’e görevler vermelerini örnek göstererek “uzun süre bölgede hakim olan Hanefî/Maturidîler’in yerini, IV/X. asırda önce Ashabu’l-Hadis anlayışına yakın kişiler, daha sonra ise Hanefî-Mu’tezile anlayışına yakın kişilerin aldığının söylenebileceğini” kaydetmektedir. Bölgedeki Hanefî ulema arasında rey taraftarları ve bundan uzaklaşan iki görüş oluşmuştu. Mâturidî’nin içinde bulunduğu rey taraftarı olan Cüzcaniyye siyasetten uzak dururken, İyâziyye denilen diğer grup, Sâmânî devleti tarafından desteklenmiştir ( Büyük Türk Alimi Maturidi ve Mâturidilik, İstanbul, 2008, s. 31, 169). 41 Yörükan’a göre Yahya b. Zeyd’in döneminde Zeydiyye mezhebi bir müddet Türkler arasında yaygınlık kazanmış, ancak bir müddet sonra, Türklerde Zeydilik, daha çok yaygınlaşan Sünniliğe yerini terk etmiştir (Müslümanlıkta Dini Tefrika, s. 31. 42 Ebu’l-Abbas el-Hasenî, Kitâbu’l-Mesâbîh, (Ahbâru Eimmeti’z-Zeydiyye fî Taberistân ve Deylemân ve Cîlân, Beyrut, 1987 içerisinde ss. 53-75) s.56-57; Amoretti, “Sects And Heresies”, s. 509. 43 Ebû Dülef Misar b. El-Mühelhil el-Hazrecî, er-Risâletu’l-Ûlâ li-Ebî Dülef, nşr. Merizen Said Useyrî, Mekke, 1416/1996, (takdim), s. 17. 30 b. Zeyd’in neslinden geldiklerini” söylemekteydi. Ayrıca “onlara göre Zeyd Arapların hükümdarı, Ali b. Talib ise ilahıdır.”44 Şeşen, Buğraç/Bagraç ( اج ا ( kabilesiyle Karahanlıların kastedildiğini kaydetmesine45 karşılık Sarıkaya’ya göre bu izahı kabullenmek mümkün görünmemektedir.46 Selçukluların İslamiyeti kabül ettikleri tarihlerde ilişkiye girdikleri diğer bir komşu devlet olan Karahanlıların Müslümanolmalarında da Hanefî olan Sâmânî yöneticilerinin etkisi söz konusudur.47 Karahanlıların yönetimindeki coğrafyada Hanefî mezhebi oldukça yaygındı. Bu dönemde fukahanın yazdıkları, neredeyse tamamen Hanefi âlimlerin eserlerinden oluşmaktaydı.48 Karahanlı yönetiminin de bölgede Şîî faaliyetlere karşı duyarlı olduğu anlaşılmaktadır. Mâverâünnehir’e gelen İsmailiyye’ye mensup bir grup, Fâtımî halifesi el-Mustansır adına davette bulunmaktaydı. Mezhebi çok sayıda kişi kabul etmiştir. Ancak bu durum bölge halkı tarafından hoş karşılanmamıştır. Karahanlı hükümdarı Buğra Han, bunların faaliyetlerini öğrendi. Buğra Han, 436/1044 yılında, İsmailiyye mezhebi mensuplarının bazılarına kendisinin de mezheblerine girmek istediğini söylemiştir. Hepsi, sultanın huzurunda toplandı. Tamamının orada olduklarını anlayınca Buğra Han, hepsini öldürtmüştür. Diğer yerleşim yerlerine de mektuplar gönderip oralardakilerin de öldürülmesini istemiştir.49 Selçukluların bu tarihlerde ilişkiye girdikleri ve sonrasında topraklarının büyük bir bölümünü hakimiyetlerine aldıkları Gaznelilerin kurucusu Alptegin, Samanîlerin kölesiyken hâcipliğe ve ordu komutanlığına kadar yükselmiştir. Gaznelilerin asıl kurucusu sayılan Sebüktegin de köle olarak Sâmânîlerin memleketine gelince 44 Ebû Dülef, er-Risâletu’l-Ûlâ li-Ebî Dülef, s. 43-4; İbn Fadlan, İbn Fadlan Seyahatnamesi, terc.: Ramazan Şeşen, İstanbul, 1975, (Ebû Dülef’in risalesinden) s. 85. Ayrıca bkz. Emel Esin, İslamiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslama Giriş, İstanbul, 1978, s. 154; Yörükan, Anadolu’da Alevîler ve Tahtacılar, s. 413, 416; Biçer, Türklerin İslamlaşma Süreci, s. 69. 45 İbn Fadlan, İbn Fadlan Seyahatnamesi, terc.: Ramazan Şeşen, İstanbul, 1975, [Ebû Dülef’in risalesinden] s. 85. Şeşen’in dipnotu. 46 Saffet Sarıkaya, Anadolu Aleviliğinin Tarihî Arka Planı (XI-XIII. Asırlar), İstanbul, 2003, s. 107, 126. dipnot. 47 Abdulkerim Özaydın, “Karahanlılar”, DİA, C. XXIV, (ss. 404-12), s. 405; Ocak, Türkler, Türkiye ve İslam, s. 33. 48 Bu konudaki detaylar için bkz. Yusuf Ziya Kavakcı, XI. ve XII. Asırlarda Karahanlılar Devrinde Mavara’ al-Nahr İslam Hukukçuları, Erzurum, Atatürk Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi, 1976, s. 305. 49 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. IX, s. 524; Barthold, Türkistan, s. 325; Daftary, A Short History of the Ismailis, s. 102; Bertels, Nâsir-i Husrev ve Ismailiyyan, 134; Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu’ der İran, s. 454. 31 Müslümanolmuştur.50 Gaznelirler de Şîa’ya karşı bir tutum içerisindeydi. Fâtımî halifesi el-Hâkim tarafından davet göreviyle Gazneli Mahmud’a gönderilen etTâhertî (ته ا(, ilhâd ile itham edilmiş, âlimlerle münazara ettirildikten sonra idam edilmiştir (403/1012-13). Gazneli Mahmud, et-Tâhertî’nin akibetini, Abbâsî halifesine bildirmiştir (406/1015-6).51 Halife el-Kâdir Billah, 408 (1017) yılında Hanefî-Mutezlî fukahadan tevbe etmelerini istemiş, Mu’tezile ve Şia’nın (Rafd) görüşleriyle ders ve münâzara yapılmasını yasaklamıştır. Sultan Mahmud da benzer şekilde harekete geçip Horasn ve diğer bölgelerde Mu’tezile, Şîa (Râfıza), İsmâiliyye, Karmatiyye mensuplarını bazılarını astırmış, diğerlerini hapsetmiş veya sürgün etmiştir. Ayrıca minberlerde bu grupların lanetlenmesi emrini vermiştir.52 Gazneliler adına 415/1025 yılında hacı grubunun başında bulunan Hasenek’e, Şîî Fâtımî yönetimi tarafından hil’at verilmiş, çeşitli hediyeler gönderilmiştir. Hasenek, hac dönüşünde Bağdad’a girmeden memleketine gitmiştir. Durumdan rahatsız olan Abbâsî halifesinin Gazne sultanı Mahmud ile yazışması sonucu, Fâtımîler tarafından verilenler, Bağdad’a gönderilmiş ve yakılmıştır.53 Sultan Mahmud tarafından, Rey şehri, 420/1029 yılında, Rüstem b. Ali ed-Deylemî’den (Mecdüddevle b. Fahriddevle b. Büveyh) alındığında Bâtınî, Mu’tezilî ve Şii (Revâfız) çok sayıda kişi öldürülmüş veya sürgün edilmiştir. Mu’tezile, filozoflar ve Şîa’nın görüşlerini ihtiva eden kitaplar yakılmıştır. Böylece bu bölgede Bâtıniyye’nin dâîleri, Mu’tezile ve Şîa’nın ileri gelenleri bırakılmamıştır.54 Sultan Mahmud, Abbâsî halifesine gönderdiği mektupta, bölgede bulunan, başta Şîa (Râfıza, Bâtıniyye) olmak üzere Mu’tezile ve diğer grupların yok edildiğini anlatmıştır.55 Şîî Büveyhîlerin Bağdad’ı ele geçirmelerine (334/946) rağmen Sünnîlerin 50 Hanefi Palabıyık, Valilikten İmparatorluğa Gazneliler, Ankara, 2002, s. 28, 32. 51 Gerdîzî, Zeynü’l-Ahbâr, s. 393; Abdulkerim es-Sem’ânî, el-Ensâb, Beyrut, 1988, C.I, s. 444; ezZehebî, Târîhu’l-İslâm, C. XXIX, s. 71-72. Değerlendirmeler ve detaylar için bkz. Andrei Evgenevi Bertels, Nâsir-i Husrev ve Ismailiyyan, Farsça’ya çev. Y. Aryanpûr, Tahran, 1346 (1967), s. 98; Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu’ der İran, s. 451. 52 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XV, s. 125-26; Naseem Ahmad, Religion and Politics in Central Asia under the Saljuqs, s. 152. 53 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C. XV, s. 164, 171; İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. IX, s. 340, 401. Detaylar için bkz. Bertels, Nâsir-i Husrev ve Ismailiyyan, s. 108. 54 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XV, s. 194-6 krş. Gerdîzî, Zeynü’l-Ahbâr, s. 417-18; İbnü’1-Esir, a.g.e., C.IX, s. 371; Anonim, Mücmelü’t-Tevârîh ve’l-Kısas, tahkik: Melik eş-Şuarâ Bahâr, Tahran, 1318 ş., s. 403-4; Bertels, Nâsir-i Husrev ve Ismailiyyan, s. 111. 55 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C. XV, s. 194; ez-Zehebî, Târîhu’l-İslâm, C. XXVIII, s. 266; Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu’ der İran, s. 385, 411. 32 imam kabul ettikleri Abbâsî hilafetine son vermemelerinin en önemli sebeplerinden biri de Horasan ve ona bitişik olan Mâverâünnehir’de Sünnîliğin egemenliği ve başta Sâmânîler olmak üzere doğodaki Sünnî yönetimlerden gelecek olan dış faktörlerdi.56 Selçuklular da bu bölgede Müslümanolmuş, aynı zamanda Sünnî Abbâsî halifesinin imametini kabulle, dönemin Abbâsî-Fâtımî hilafet rekabetinde, dolaylı olarak Şîî karşıtı bir konumda yer almışlardı.57 Selçuklular, Gaznelilere karşı Dandanakan savaşını kazandıktan sonra Abbâsî halifesine mektup gönderip bağlılıklarını bildirmişlerdi.58 Nizamülk’ün kaydettiğine göre sultan Alparslan, Erdem isimli komutanının Hurdâbe isimli Şîî (Râfızî) birini, katip olarak hizmetinde çalıştırmasına kızmış, huzuruna getirttiği Hurdâbe’ye “sen Bağdad halifesi hak değildir diyorsun” şeklinde çıkışmıştır.59 Doğuda önce Gaznelî, sonra Selçukluların güçlenmesiyle, Şîî Büveyhî yönetimindeki Bağdad’da bulunan Abbâsî halifeleri, kendilerini daha güçlü hissediyor ve Sünnîler lehine faaliyetlerde bulunabiliyorlardı.60 Selçuklu tarihinin önemli kaynaklarımdam birini yazan Râvendî, Selçukluların Hanefî olduklarını kaydetmektedir. Aslında bu kayıtta yorumlanması ve değişik yönlerden tenkid edilmesi gereken hususlar da vardır. Önemli olmakla birlikle, bu tarafını bir tarafa bırakıp tespitiyle yetinilecektir. Râvendî’in yazdığına göre İmam-ı Azam Ebu Hanife, hacda iken Allah’a “mezhebim hak mezhep ise yardım et” diye dua etmiş, Kabe’den bir ses “kılıç Türklerin elinde olduğu müddetçe, mezhebin zail olmasın” demiştir. Ravendî “Arabistan, Acemistan, Rum ve Rus diyarında kılıç Türklerin elindedir… Selçuk oğullarından gelen sultanlar Ebu Hanife ashabından âlimleri o kadar himaye etmişlerdir ki, onların sevgilerinin izleri genç, ihtiyar herkesin gönlünde yerleşmiştir” demektedir.61 Büyük Sellçuklular döneminde “Hanefî sözü ile Mu’tezile Mezhebi 56 Ahmet Güner, Büveyhîler’in Şiî-Sünnî Siyaseti, İzmir, 1999, s. 37-41, 229. 57 Abdünnaim Muhammed Hasaneyn, İran ve’l-Irak fî’l-Asri’s-Selçukî, Beyrut, 1402/1982, s. 25. 58 Mektubun içeriği ve kaynaklardaki bu mektupla ilgili farklı kayıtlarla ilgili detaylar için bkz. Köymen, Kuruluş Devri, s. 359-61. 59 Nizâmülmülk, Siyâsetnâme, çev. Köymen, s. 115 vd. (çev. Bayburtlugil, s. 184.). 60 Detaylar için bkz. Güner, a.g.e., s. 245. 61 er-Râvendî, Râhatü’s-Sudûr, s. 17-8. Ayrıca bkz. C.E. Boswort, “The Political and Daynastic History of the Iranian Worl (A.D. 1000-1217)”, The Cambridge History of Iran 5: the Saljuq and Mongol, ed. John Andrew Boyle, Cambridge : Cambridge University, 1968. s. 15. 33 kasdedildiği” tespiti62 tam olarak doğru kabul edilemeyecek bir genellemedir. Selçuklular döneminde yaşayan Şîî müellif Abdulcelil Kazvînî, farklı Hanefi gruplardan bahsetmektedir. Madelung’a göre, Abdulcelil Kazvînî “Ebu Hanife’nin sadece fıkhi görüş ve uygulamalarına tâbi olan Kerrâmiyye, Mu’tezile ve Neccariyye’nin tersine, usûlu’d-dîn ve furûu’ş-şeri’ada bir sınırlamaya gitmeksizin, Ebû Hanife’nin görüşlerine tâbi olan Hanefilerden bahsederken,63 Maturidiliği kasdetmektedir”.64 Nitekim Ebu’l-Muîn en-Nesefî (ö. 508/1115), “bütün Horasan ve Mâverâünnehir diyarında, eski zamanlardan beri, usul ve furûda Ebû Hanife yolunda gidip, İtizâl’den yüz çeviren imamlar” diyerek65 bu gruba, benzer bir ifadeyle, işaret etmektedir. Selçukluların Hanefiliği kabulü, aynı zamanda “Rafızîlik ve İ’tizal’in umumileşmesine engel oluyordu”.66 Selçuklu Sultanları, genel anlamda Sünniliği, özelde ise Hanefiliği, Mu’tezilî akidelere karşı korumuşlardı. 67 Kaynaklar Selçukluların Ehl-i Sünnet’e sevgi duyan ve kıymet veren bir kavim olduğuna vurgu yapmaktadır.68 Hamdullah Müstevfî, İslam tarihindeki büyük hanedanları sayıp, her birinde bir dönem farklı bir mezhebin de kabul gördüğüne işaret etmektedir. Müstevfî’nin ifadesiyle Selçuklulular bu ayıplardan uzaktı, Sünnî, pâk din ve güzel itikadlı, hayır sahibi ve yönettiklerine karşı şefkatli kimselerdi.69 Selçukluların Dandanakan savaşından sonra toplanan kurultayın arkasından 62 Mikail Bayran, bir yerde “çoğu zaman” kaydıyla, bazen de kayıt koymadan o dönemde Hanefî sözü ile Mu’tezile mezhebinin kasdedildiğini ifade etmektedir. Mikâil Bayram, “Danişmend Oğulları’nın Dinî ve Millî Siyaseti”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 18 (Güz 2005), Konya 2005, (ss. 131-147), s. 133 (dipnot), 141; Mikail Bayram, Danişmend Oğulları Devleti’nin Bilimsel ve Kültürel Mirası, [Konya], 2009, s. 23 (11. dipnot) وا 78 # اه آ$ ان آ$ آ ام ا >  م)  ن;ري  د م:ه9 ا $78 دارد م/5 در ا4ل و 2 وع ) 63 < # ). Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 74, 492. Kazvînî’ye göre Nişabur’dan Özkent’te, Semarkand ve Türkistan beldelerinin sınırlarına kadar, Gazne ve Mâverâunnehr’in hepsi Hanefî’dir. Bunlar, Allah hakkında “tevhîd” ve “adl”i, peygamberlerin ismetini, amellere karşılık verilmesini (vaîd prensibini kasdediyor olmalıdır) kabul etmekte, Ehl-i Beyt’e değer vermekte, sahabenin faziletini dile getimektedir. Harezm bölgesinde, fıkıhta Ebû Hanife’ye tabi Mu’teziler bulunmaktadır. Irak’ın çoğunluğu da Hanefî’dir (a.g.e., s. 492-3). 64 Wilferd Madelung, “Mâturîdiliğin Yayılışı ve Türkler”, ( Çev.: Muzaffer Tan), İmam Maturidi ve Maturidilik, (yay. haz. Sönmez Kutlu), Ankara, 2003, s. 319. 65 Ebu’l-Mu’în en-Nesefî, Tabsiratü’Edille, thk: Hüseyin Atay, Ankara, Diyanet İşleri Başkanlığı, 2004, C.I, s. 468. 66 Fuat Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, 4.bs. Ankara 1981, s.18-19. 67 Erdoğan Mursel, “Maturidiliğin Anadolu’ya Gelişi”, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, Ankara, 2006, s. 38. 68 (Bره ن2 و B-ناو= <ا@ أه ن0?' :ا= ;/<ا ( İbn Kesir, el-Bidâye ve’n-Nihaye, Beyrut, Dâru’lKutübi’l-İlmiyye, 1985, C.XII, s. 73. 69 Müstevfî, Târîh-i Guzîde, s. 426. krş. Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 390. 34 Abbâsî halifesine hitaben yazılan mektupla70 tâbîiyyetlerini bildirmeleri de Selçukluların Sünnîliğinin bir delili olarak değerlendirilmektedir.71 Birçok araştırmacı da Selçukluların Ehl-i Sünnet vel-Cemaat mezhebine mensup,72 Ehl-i Sünnet mezhebi üzere ve Hanefî olduklarına işaret etmektedir.73 Oğuzlar Devleti, Cend şehrinden yıllık vergi (haraç) almaktaydı. Cend’de bulunan Selçuk, verginin alınmasına engel olmuş ve Oğuz devletine karşı mücâdeleye girişmiştir.74 Cend valisi ve halkı da Selçuk’a para ve asker yardımında bulunmuştur.75 Kuvveti gittikçe artan Selçuk, komşu devletlerin kendi aralarındaki mücadelelerinde yardımı aranan bir güç haline gelmiştir. Sâmânî ler, Selçukluların yardımına başvurmuştur. Selçuk, oğlu Arslan (İsrâ’il) kumandasında gönderdiği kuvvetlerle, Mâverâünnehr’deki Sâmânî devletinin Karahanlılara karşı galibiyetine katkı sağladı.76 Bu sebeple Selçuklulara Buhârâ-Semerkand arasında ve Karahanlılara karşı, Nur kasabası civarında, yeni topraklar verilmiştir. Bu hâdise 382/992 yılından önce olmalıdır.77 Selçuklular, kışın Buhara yakınlarındaki Nûr beldesinde, yazın 70 Mektubun içeriği ve kaynaklardaki bu mektupla ilgili farklı kayıtlarla ilgili detaylar için bkz. Köymen, Kuruluş Devri, s. 359-61. 71 Süleyman Genç, "Tuğrul Bey Zamanında Selçuklu Abbâsi İlişkileri", Türkler, Ankara; Yeni Türkiye Yayınları, 2002, C.IV, (ss. 639-658) s. 643; aynı müellif, “Fatımi-Abbasi-Selçuklu Münasebetleri ve Besasiri İsyanı”, (Yayınlanmamış Doktora), Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı, İzmir 1995, s. 126-8. 72 Seyfullah Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, s. 168; Hâlib b. Muhammed es-Sâidî, Cühûdü’l-Ulemâi ve’l-Vülât fi’l-Hifâzı ale’s-Sünne fi’l-Asri’s-Selcûkî, Medine, 1427, C. I, s. 70; Claude Cahen, Türkler Nasıl Müslüman Oldular, Çev. T. Andaç, N. Uğurlu, İstanbul, 2008, s. 433; Jean-Paul Roux, Türklerin ve Moğolların Eski Dini, Çev. Aykut Kazancıgil, İstanbul, 1994, s. 31; Tahir Harimi Bakcıoğlu, Türk Tarihinde Mezhep Cereyanları, İstanbul, 1940, s. 61; Süleyman Genç, "Tuğrul Bey Zamanında Selçuklu Abbâsi İlişkileri", Türkler, Ankara; Yeni Türkiye Yayınları, 2002, C.IV, (ss. 639-658) s. 641 ve 12. dipnottaki kaynaklar; aynı müellif, “Fatımi-Abbasi-Selçuklu Münasebetleri ve Besasiri İsyanı”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı, İzmir 1995, s. 117. 73 Zebihullah Safa, Tarih-i Edebiyat der İran, C.II, s. 137, 140; Claude Cahen, Doğuşundan Osmanlı Devletinin Kuruluşuna Kadar İslamiyet, çev. Esat Mermi Erendor, Ankara, 1990, s. 235, 238, 239; Ahmet Ocak, Selçukluların Dini Siyaseti, s. 45, 54, 63; Resul Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu’ der İran, s. 390, 471 (Arapçası, s. 201); Carter Vaughn Findley, The Turks in World History, Oxford : Oxford University Press, 2005, s. 69 (tüercümesi: Dünya Tarihinde Türkler, çev.: Ayşen Anadol, İstanbul; 2006, s. 88). 74 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 474; Köymen, Kuruluş Devri, s. 23, 25-26; Turan, Selçuklular Tarihi, s. 668; Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, C.X, s. 356. 75 Mîrhând, Ravzatü’s-Safâ, C. IV, s. 237. 76 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 474. 77 Turan, Selçuklular Tarihi, s. 69, 73; Köymen, Kuruluş Devri, s. 27, 34; Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, C.X, s. 356; Aydın Usta, Şamanizmden Müslümanlığa Türklerin İslamlaşma Serüveni (Sâmânîler Devleti 874-1005), İstanbul, 2007, s. 272, 336. 35 Semarkand yakınlarındaki Soğd’a oturuyorlardı.78 Bu dönemde Sâmânîler ile Karahanlılar, Mâverâunnehr için mücâdele hâlindeydi. Samanîlerin hükümdarı II. Nuh’un ölümünden (387/997) sonra ülkede devamlı iç karışıklıklar meydana gelmiştir. Karahanlı Nasr İlig-Han’ın 389/999 yılında Buhara’yı zaptetmesiyle Sâmânî devleti fiilen yıkılmış, bu tarihten sonraki dönemde Sâmânî hanedan üyelerinin Selçuklulardan da yardım alarak gösterdikleri çabaları netice vermemiştir. Selçuk, Cend’de 100 yaşlarında olduğu hâlde ölmüştür.79 Selçuk’tan sonra oğlu Arslan, başa geçti. Selçuk’un diğer oğlu Mikail daha önce ölmüş ve oğulları Çağrı ve Tuğrul kardeşler dedeleri Selçuk tarafından yetiştirilmiştir.80 Sâmânî devleti ortadan kalkmış, Buhara-Semerkand bölgesi, Karahanlıların eline geçmiştir. Tuğrul Bey, Karahanlı hanı tarafından tutuklanmış, Çağrı Bey, bir baskınla, Tuğrul Bey’i kurtarmış, 81 bu gelişmeler aralarının açılmasına sebep olmuştur. Karahanlı İlik Han Nasr’ın 403 (1012-3) yılında ölümünden sonra, yeni hanı tanımayıp, Buharâ’da bağımsız hareket eden Karahanlı ailesinden Ali Tigin, Selçukluların başındaki Arslan Yabgu ile ittifak kurmuştur. Ancak Tuğrul ve Çağrı Beyler, Ali Tigin ile zaman zaman çatışmalara girmekteydi.82 Karahanlı hükümdarı Yusuf Kadir Han (ö. 424/1032) ile Gazneli Mahmud’un (ö. 1030), Semerkand’daki görüşmeleri (415/1024)83 sonrasında Sultan Mahmud, Selçukluların başındaki Arslan’ı bir ziyafet sırasında tutuklamış (416/1025) ve Hindistan’da Kâlincâr kalesine hapsetmiştir. Arslan yedi sene mahbus kaldığı kalede öldü (422/1032).84 Arslan’ın adamlarından büyük bir kısmı sultan Mahmûd’dan kaçarak Horasan’a geçmişler, Rey, Hemedan, Azarbeycan, Diyarbekir, Musul gibi bölgelerde birçok olaya karışmışlardır.85 Arslan’ın tutuklanması üzerine, Selçuklu 78 er-Râvendî, Râhatü’s-Sudûr, s. 85. Krş. Hasaneyn, İran ve’l-Irak fî’l-Asri’s-Selçukî, s. 26. 79 Kafesoğlu’na göre 1009’a doğru (“Selçuklular”, İA, C.X, s. 357). Köymen “1007 yıllarında veya biraz sonra” kaydını düşüyor ( Kuruluş Devri, s. 33). Sümer de “yaklaşık 397’de (1007)” olarak tarihlendiriyor (“Selçuklular”, DİA, C. XXXVI, s. 366). 80 Turan, Selçuklular Tarihi, s. 85; Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, C.X, s. 357. 81 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 475. 82 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 476-7; Turan, Selçuklular Tarihi, s. 88-89; Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, C.X, s. 357. 83 Gerdîzî, Zeynü’l-Ahbâr, s. 406. 84 el-Hüseynî, Ahbâr, (Lugal), s. 3; Hamdullah Müstevfî, Târîh-i Guzîde, tahkik: Abdülhüseyn Nevâyi, Tahran, 1364, s. 427; Turan, a.g.e., s. 90-92; Kafesoğlu, a.g.mad., İA, C.X, s. 357-8. 85 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 377 vd. Bu Oğuzlar, 435/1044 yılında Musul’u ele geçirdiklerinde 36 hanedanının yönetiminde Mikail’in oğulları Çağrı ve Tuğrul Bey öne geçmiştir.86 Tuğrul Bey saldırılardan korunmuş sahralara çekilirken, ağabeyi Çağrı Bey, üç bin kişilik bir kuvvetle Horasan ve Azerbaycan’dan geçip, 1018 (408-9) yılında Van gölü civarına gelmiş, bölgedeki Ermeni, Gürcü ve Şaddâdilerin ordularıyla savaşlar yapmıştır. Çağrı Bey buralarda bir müddet kaldıktan sonra, Mâverâünnehr’e, Tuğrul Bey’in yanına döndü. Selçuklu kuvvetlerinin Horasan’dan geliş ve dönüşüne Gazneli kuvvetleri engel olamamıştır.87 Gazneliler sultanı Mahmud’un ölümünden (421/1030) sonra, yerine oğlu Mesûd tahta geçmiştir. Sultan tarafından Hârizm’in yönetimine getirilen Harun 425/1034 yılından itibaren bağımsızlık mücadelesine girişti. Buhara’daki Ali Tigin ve Harezm’deki Harun, Selçuklular ile iyi ilişkiler kurma ihtiyacındaydı.88 Selçuklular, eskiden beri aralarında düşmanlığın hüküm sürdüğü Cend hâkimi Şâh-Melik89 tarafından baskına uğramış, büyük zayiat vermişlerdi.90 Selçuklular, 426/1035 yılında Ceyhun ırmağını geçip Horasan’a ve dolayısıyla Gazneli topraklarına girmişlerdi.91 Selçuklular böylece çok çetin mücadeleler ile geçen yaklaşık yetmiş yıl içinde Cend’e, Mâverâunnehr’e, Harizm’e ve son olarak da Horasan’a göçerek yurt değiştiriyorlardı.92 Selçuklular Nasâ’ya geldiklerinde, Gaznelilere mektup yazarak, burada kendilerine yurt verilmesini isteyip, buna karşılık askerlik hizmetinde bulunmayı teklif etmişlerdi. Gazneliler buna, Selçukluların üzerlerine asker göndererek cevap vermişler ancak Nasâ’da yapılan savaşta Selçuklular tarafından mağlûbiyete uğratılmışlardı (426/1035 Haziran). Zaferden sonra iki taraf arasında elçiler gelip hutbeyi halife ve Tuğrul Bey adına okuyorlardı (el el-Kâmil, C. IX, s. 389). 86 Köymen, Kuruluş Devri, s. 115 vd. ; Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, C.X, s. 358. 87 Köymen, a.g.e., s. 104 vd.; Turan, Selçuklular Tarihi, s. 89; M. H. Yinanç, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri I: Anadolu’nun Fethi, İstanbul, 1944, s. 35; Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, C.X, s. 358. Hıristiyanlar kaynaklar, bu sırada yapılan savaşları Tanrı’nın cezalandırması olarak değerlendirmektedir. Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi (952 - 1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136 - 1162), Türkçe’ye çeviren Hrand D. Andreasyon (notlar Edouard Dulaurer, Mükrimin Halil Yinanç), Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1987, s. 48. 88 Turan, a.g.e., s. 93; Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, C.X, s. 359. 89 Şah-Melik muhtemelen son Oğuz yabgusu Ali Han’ın oğludur. Abdülkerim Özaydın, “Cend”, DİA, C. VII, s. 359-60. 90 İbnu’l-Esîr, Harzemşah Harun’un kendisine güvenmiş olan Selçuklular’a hainlik ederek 426 yılında Şah Melik’i, kendi askerleriyle birlikte Selçuklular üzerine sevkettiğini kaydetmektedir ( elKâmil, C. IX, s. 477). 91 Köymen, Kuruluş Devri, s. 197; Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, C.X, s. 360. 92 Turan, Selçuklular Tarihi, s. 94. 37 gitmiş ve Gazneli devleti tarafından Selçuklulara bazı yerlerin yönetimleri bırakılarak, hil’at, menşur ve sancak gönderilmişti (426/1035).93 Fakat Selçukluların bununla yetinmemeleri üzerine Sultan Mesûd, tekrar büyük bir ordu topladı. Serahs yakınlarındaki savaşta (429/1038) Gazneliler tekrar hezimete uğradı.94 Merv’de hutbe Çağrı Bey adına melikü’l-mülûk ünvanıyla, Nîsâbûr’da ise Tuğrul Bey adına esSultânü’l-Muazzam ünvanıyla okunmaya başlamıştır.95 Yenilgiyi haber alan Sultan Mesûd, harekete geçmiş, Selçuklularla girdiği savaşlarda başarılar da kazanmıştı. Ancak Selçuklular uzun süreli bir yıpratma taktiği uyguluyor, kuyuları bozuyor, arkalarından gelen Gazneli ordusunu susuz bırakıyor ve baskınlarla maneviyatlarını sarsıyorlardı. Nihayet Selçuklular Merv yakınındaki Dandânakân’daki savaşta Gazneli ordusunu hezimete uğratmışlardı (431 /Mayıs 1040).96 Sultan Mesûd kaçmış, ancak Gazne’de de siyasi gelişmeler aleyhine olmuş ve ve sonunda öldürülmüstür.97 B - BÜYÜK SELÇUKLU SULTANLARININ ŞİA VE DİĞER MEZHEBLERE KARŞI TUTUMLARI Selçuklu sultanlarının mezhepleri hakkında kaynaklar daha çok, Sünnî ve Hanefî ifadelerini kullanmaktadır. Sünnî-Hanefî ifadesini, Ehl-i Sünnet’in Mâturidî kolu olarak anlamak mümkündür.98. Madelung, Selçuklular için “saldırgan Hanefilik” ve “Şafiî nefreti, Eşari düşmanlığından” söz etmektedir. Ona göre hükümdarların saldırgan Hanefiliği, Şafiliğe nefretleri, Eş’ariliğe açık düşmanlıkları ve buna karşı oluşan kuvvetli Şafii tepkisi, Selçuklular dönemindeki dini durumu belirleyen temel faktördür. Selçuklu dönemi çoğunlukla zannedildiği gibi, Şiilik 93 el-Hüseynî, Ahbâr, (Lugal), s. 4; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 478. Detaylar için bkz. Köymen, Kuruluş Devri, s.197 vd.; Turan, Selçuklular Tarihi, s. 94-95; Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, C.X, s. 361. 94 Detaylar için bkz. Köymen, a.g.e., s. 228-53. 95 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 480, 481; Köymen, Kuruluş Devri, s. 264, 277. Ayrıca bkz. Ebû’lFazl Muhammed b. Hüseyn Beyhakî (ö. 470/1077), Târîh-i Beyhakî, neşr. Kâsım Ganiy ve Ali Ekber Feyyaz, y.y., 1370, s. 553 (Arapçası: Târîhu’l-Beyhakî, Çev. Yahya el-Haşşab ve Sâdık Neşet, Beyrut, 1982, s. 603). 96 Gerdîzî, Zeynü’l-Ahbâr, s. 436; İbnü’l-Azimi, Azimi Tarihi: Selçuklularla İlgili Bölümler: h.430- 538, yay. haz. Ali Sevim, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988, s. 3-4.; el-Hüseynî, Ahbâr, (Lugal), s. 8-10; Bündârî, Zübdetü’n-Nusra ve Nuhbetü’l-Usra (Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi), Çev. Kıvameddin Burslan, İstanbul, Türk Tarih Kurumu, 1999, s. 5; Turan, Selçuklular Tarihi, s. 103-6; Köymen, Kuruluş Devri, s. 336-339. 97 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 484 vd. 98 Ahmet Ak, Selçuklular Döneminde Mâturîdîlik, s. 113. 38 tehdidi karşısında Sünni dayanışmanın geliştiği bir dönem değildi. Aksine, Selçukluların resmi mezhep olarak Hanefiliği kurumsallaştırma çabaları, Sünnî ekoller arasında kurulmuş olan dengenin bozulmasına ve aralarındaki, özellikle de Hanefilerle Şafiîler arasındaki mezhep düşmanlığının doruğa ulaşmasına yol açmıştır.99 Yahya ibn Hamza el-Vezne, Tuğrul Bey zamanın uygulanan Eşarilere karşı tutumun100 Alparslan ile son bulduğunu, Alparslan ve ondan sonra Selçuklu sultanlarının Eşarî akideyi benimsediklerini iddia etmektedir.101 Sönmez Kutlu, Selçuklular döneminde Hanefî Mu’tezilîlere ve İsmailî/Batıniliğe karşı bir cephe oluşturmak amacıyla Eş’ariliğin resmî bir mezhep olarak benimsendiğini102 ve Nizamiye Medreselerinin kurulduğunu kaydetmektedir. Buna karşılık “Türkler arasında bu medreselerin etkisinin sanıldığı kadar güçlü olmadığı anlaşılmaktadır. Çünkü bu Nizamiye Medreselerinin yanı sıra Hanefî-Mâtürîdîlerin kendi medreselerinde Hanefî-Mâtürîdî kültür okutulmaya devam etmiştir. Selçuklular dönemi Mâtürîdî’nin görüşlerini savunan âlimlerin yetişmesi bakımından en verimli bir dönem oldu ve Hanefî-Mâtürîdî çizgide hem fıkıh hem de kelam sahasında son derece önemli eserler yazıldı. Selçuklularla Osmanlılar döneminde Türk denilince Mâtürîdî ve Hanefî olarak anlaşılıyordu.”103 Franz Babinger, Nizâmülmülk’ün Siyâsetnâme’sinin şüpheye yer bırakmayacak bir şekilde İran Selçukluları’nın Şîî olduklarını gösterdiğini belirttiği gibi, Türkiye Selçukluları’nın da Şîî olduğu tezini ortaya atmıştır. Cluade Cahen,104 99 Madelung, “Mâturîdiliğin Yayılışı ve Türkler”, s. 324-5, 332; krş. Ferhat Koca, “Selçukluların İslâm Hukuk Mezheplerine Bakışı”, I. Uluslar Arası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, (11-13 Ekim 2000, Konya Selçuk Üniversitesi), C.II, Konya 2001, s. 29-52.; Ahmet Ocak, Selçukluların Dini Siyaseti, s. 64. 100 Detaylarına ileride değinilecektir. 101 Yahya b. Hamza el-Vezne, Medînetu Merv ve’s-Selâcika hattâ Asri Sencer, Kahire : Mektebetü’s-Sekafeti’d-Diniyye, 2007/1428, s. 201. 102 Krş. George Makdisi, “Muslim Institutions of Learning in Eleventh-Century Baghdad”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 24, No. 1, 1961, (ss. 1-56), s. 3 (Ebû Hanife’nin türbesi yanına yapılan medrese için de yapılan benzer değerlendirmeler için bkz. s. 19 vd. ve ayrıca s. 47.; Naseem Ahmad, Religion and Politics in Central Asia under the Saljuqs, s. 156. 103 Sönmez Kutlu, “Bilinmeyen Yönleriyle Türk Bilgini: İmâm Mâturîdî”, Dinî Araştırmalar, Cilt:5, Sayı: 15, Ankara, 2003, s. 26, 27. 104 Claude Cahen’in Selçuklular’ı Sünnî olarak nitelediği kayıtları için bkz. Doğuşundan Osmanlı Devletinin Kuruluşuna Kadar İslamiyet, s. 234 vd. 39 Babinger’in savunduğu Türkiye Selçukluları’nın Şîî olduğu tezini, Köprülü gibi,105 kesinlikle reddetmiştir.106 Nizamülk’ün Siyâsetname’sinde, iddia edilenin aksine, devletin Şîa’ya karşı dikkatli tutumunun örnekleri verilmektedir. Bunun örneklerine yeri geldikçe değinilecektir. Anadolu Selçuklu sultanı I. Süleymanşah (1077-1086), vezir Nizâmülmülk’ün de tavsiyesiyle Melikşah zamanında Anadolu’ya gönderilmiştir.107 Süleyman Şah, 475/1082’de Tarsus’u fethedince Trablus kadısı İbn Ammâr’dan Tarsus’a kadı ve hatip istemiştir.108 Muhsin el-Emîn’e göre bu dönemde Trablusşam halkı İsnâaşeriyye mezhebindendi. Burayı yönetmekte olan Ammaroğulları’nın kurucusu Emînüddevle Şîîydi. Ancak İsnâaşeriyye mi, yoksa İsmailiyye mezhebine mensup olduğu bilinmemektedir.109 Farklı araştırmacıların bu hanedanın mezhebi hakkında farklı kanaatleri vardır.110 Yinanç’a göre Trablusşam emiri, Batınî Şiilerin başları ve halifeleri olan Fâtımîlere bağlı ve tıpkı onlar gibi Bâtınî bir Şîîdir. İstenilen kadı da tabii ki müfrit Şîî mezhebinden bir kadıdır. Bu durum, Süleyman Şah’ın Abbâsî hilafeti ve dolayısıyla onu temsil eden Büyük Selçuklu sultanı Melikşah’a tâbiliğine son vermesi olarak anlaşılabilecektir. Ancak Süleyman Şah’ın Antakya’yı fethettiğinde (477/1085), bu fethi Melikşah’a bildirmisi ve kendisini ona bağlı sayması, henüz istiklalini ilan etmediğini göstermektedir. Bununla birlikte bir takım siyasî ve iktisadî kaygılarla, aynı zamanda Fâtımîler ve onlara bağlı emirlerle dostça ilişkiler kurma ihtiyacı duymuş olmalıdır. Nitekim Anadolu Selçuklu sultanlarının Fâtımîler ile ilişkileri her zaman dostane olmuştur.111 105 M. Fuad Köprülü, Anadolu’da İslamiyet, Yay. Haz. Metin Ergun, Ankara, 2005, s. 20 vd. 106 Ahmet Yaşar Ocak, “Alevilik Tarihinin Temel Bir Proplemi: Alevilik ve Nizari İsmaililiği” Uluslararası Bektaşilik ve Alevilik Sempozyumu, Isparta, 2005, s. 26-33. 107 Reşidüddin Fazlullah, Câmiu’t-Tevârîh: Zikr-i Târih-i Âl-i Selçuk, C. II-IV, yay. Ahmed Ateş, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1960, s. 39. 108 Sıbt, İbnü’l-Cevzî, Mir’âtü’z-Zemân fî Târîhi’l-Ayân, (448-480/1056-1086), yay. Ali Sevim, (Belgeler, Türk Tarih Belgeleri Dergisi, C. XIV, Sayı: 18, 1989-1992, Ankara, 1992, ss. 1-260), s. 234; Ahmed b. Mahmud, Selçuk-Nâme, haz. Erdoğan Merçil, İstanbul, 1977, C. I, s. 142; Yinanç, Selçuklular Devri, s. 116; Turan, Selçuklular Tarihi, s. 284; Aynı müellif, Selçuklular Zamanında Türkiye, 7. bs., İstanbul : Boğaziçi Yayınları, 2002, s. 69; Ali Sevim, Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi: Siyaset, Teşkilat Ve Kültür, Ankara : Türk Tarih Kurumu, 1995, s. 424; Abdulkerim Özaydın, “Ammâroğulları”, DİA, C.III, s. 76-7. 109 Muhsin el-Emin, ‘Ayânü’ş-Şîa, Beyrut, 1403/1983, C. V, s. 218. 110 Ammâroğulları hakkında ileride, ayrı başlık altında bilgi verilecektir. 111 Yinanç, Selçuklular Devri, s. 116-17 (2. dipnot), 122-24. Krş. Sarıkaya, Anadolu Aleviliğinin Tarihî Arka Planı (XI-XIII. Asırlar), s. 133-35. 40 İbnü’l-Esir, Anadolu Selçuklularının atası Kutalmış’ın ilm’n-nücûmu bildiğini ve onun neslinin de bu ilimleri öğrenmeye devam ettiklerini kaydetmektedir. Onlar bu ilimlerle meşgul olanları himaye etmişler ve İbnü’l-Esîr’e göre bu tutumlarıyla dinlerine zarar vermişlerdir.112 İbnü’l-Esîr’in bu kayıtlarından hareketle Kutalmış’ın Mu’tezile mezhebine mensup olduğu sonucuna varmak, kaynağın ifadesi olmayıp ancak bir yorumdan ibarettir. Süleymanşah’ın Mısır’daki Şiî Fâtımîlerle siyasî ve dinî ilişkiler içine girmesi, Şiîleri dinî bakımdan kendisine daha yakın bulması ile ilgili113 olmayıp, siyasi olduğu anlaşılmaktadır. Bununla ilgili “Şîî inanç sistemi Mu’tezile mezhebine daha yakın ve uyumlu” olduğu 114 iddiasının da kabulü mümkün değildir. Fâtımîlerin temsil ettiği Şîî kolu olan İsmâiliyye nezdinde aklın dinî meselelerde hakem kılınması söz konusu olmadığı 115 gerçeği, bu yakınlık ve uyumu tartışmalı haline getirmektedir. Süleymanşah’ın Fâtımîler ile bu ilişkisi, onun Büyük Selçuklulara karşı mücadelesi ve siyaseti ile ilgilidir. Nitekim Abbasi halifesinin Süleymanşah’a menşur ve hil’at göndermek suretiyle onun saltanatını tasdik ve ilan etmesi ve Melikşah’ın bir müddet bu duruma ses çıkarmaması ile Süleymanşah’ın Şiiliği bir silah olarak kullanmasına lüzum kalmamış ve Sünnilik muhafaza edilmiştir.116 Diğer bir Anadolu Selçuklu sultanı, II. Süleymanşah (1196-1204), felsefecilerin görüşlerini benimsediği için halk arasında onun itikadının bozuk olduğu söylenmekteydi. Sultanın huzurunda yapılan bir münazara sonrasında, zındık diye nitelenen kişi, bir fakîh tarafından fiili saldırıya uğramış, tokatlanmıştı. Oradakiler, sultana niçin bu durumda suskun kaldığını sorduklarında, “konuşsaydım, hepimizi öldürürlerdi” cevabını vermiştir.117 Sultan, Şahabüddin Sühreverdî’nin و م' ا;9 أنّ )/D ه:ا آن /B E/B ا;م ، أ$ ،مG أن$ّ  آ ّ ،و /B I H م' E/م ام ،BJ إنّ أوLدH م' H B ( 112 B-د 2= NOI ا:- B-2، -/أه نّ  و،= ّّوMا م/ا H:ه ن0/5 اا (İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 37. 113 Mikail Bayram, İbnü’l-Esîr’in bu kayıtlarından hareketle Kutalmış’ın Mu’tezile mezhebine mensup olduğu sonucuna varmaktadır. Bayram’a göre Kutalmış’ın oğlu Süleymanşah’ın Mısır’daki Şiî Fâtımîlerle siyasî ve dinî ilişkiler içine girmesi, Şiîleri dinî bakımdan kendisine daha yakın bulması ile de ilgili olmalıdır. “Danişmend Oğulları’nın Dinî ve Millî Siyaseti”, s. 135, 136. 114 Mikâil Bayram, Türkiye Selçukluları Üzerine Araştırmalar, Konya, 2003, s. 62. 115 Mustafa Öztürk, Kur’an ve Aşırı Yorum: Tefsirde Bâtınilik ve Bâtınî Te’vîl Geleneği, Ankara, 2003, s. 283. 116 Turan, Selçuklular Tarih, s. 284. .C ,Kâmil-el ,Esir1-’İbnü ) أن اس آنا ن إ د اد آن ل إن  أن ه ه ا!س) 117 XII, s. 196. Yörükan da Lari’nin Kılıç Arslan’ın oğullarından “Rüknüddin’in Bâtınilere taraftar olduğunu” söylediğini kaydetmektedir. Yörükan’a göre “İktidar mevkiine gelmiş olan Selçuk 41 görüşleriyle ilgilenmekteydi.118 İbn Bibi, Alaaddin Keykubad’ın (1220-1237) Ebu Hanife’nin mezhebinden olduğunu, onun usûl ve furû görüşlerine göre davrandığını kaydetmiştir. Bununla birlikte sultan, sabah namazlarını Şâfiî mezhebine göre kılmaktaydı.119 Alaaddin Keykubad’ın Alamut’a vergi vermekteyken, Suriye bölgesi İsmailileri lideri Mecdülmülk’e vermeye başladığı kaydedilmektedir (624/1226-27).120 Bu kayıt, Selçukluların bu döneminin parlaklığı ve Alamut yönetimine vergi vermek şeklinde bir ilişkinin bilinmediği gerekçesiyle tenkid edilmektedir.121 Anadolu Selçukluları dönemiyle ilgili bilgileri daha fazla detaylandırmak122 konumuzu aşacaktır. Ocak’ın tespitine göre, gerçekte bu devirde Anadolu’da kısmî bazı tesirlerin dışında ne İsmâiliyye, ne de İmâmiyye Şiiliği’nin yayıldığına dair elimizde ikna edici kanıt mevcut değildir. Nitekim sonraki yüzyıllarda bile Anadolu’da doğrudan doğruya bu iki kola mensup Şîî zümreler hiçbir zaman mevcut olmamıştır.123 Büyük Selçuklular döneminde Şîa ile ilgili olarak ise, günümüz Şiî yazarlarından Resul Caferiyan’ın kaydettiğine göre Selçuklular döneminde İmâmiyye Şîası gelişmeye ve yayılmaya devam etmiştir. Bu durumun destekçileri, Selçuklu yönetiminin idari bünyesindedir. Selçuklular öncesinde Şiî Büveyhi yönetimi, yüzyıl kadar süren hükümranlığı döneminde, Şîa neslini idari mevkiler için eğitmiştir. Başlangıçta Selçuklular bunlara karşı taassub göstermiş, ancak toplum ve oğullarından Batınilerle işbirliği etmiş olanların bulunduğu iddia edilemez” (Müslümanlıkta Dini Tefrika, s. 143-44 vd 3. dipnot). 118 İbn Bibi, el-Evamirü’l-Ala’iyye, C. I, s. 44. 119 İbn Bibi, el-Evamirü’l-Ala’iyye, haz. Mürsel Öztürk, Ankara, Kültür Bakanlığı, 1996, C. I, s. 245. 120 Ebu’l-Fezâil el-Hamevî, et-Tarihu’l-Mansûrî, tahk. Ebu’l-’Îd Dûdû, Dimaşk, 1401/1981, s. 145 (Bu eser, 589-631/1193-1234 yılları aralığını kapsamaktadır. Mukaddime, s. 6). krş. Nasseh Ahmad Mirza, Syrian Ismailism, Surrey : Curzon Press, 1997, s. 51, 123 (26. dipnot).; Lewis, Haşişiler, s. 170-171. 121 Ali Aktan, İzzeddin Keykavus’un Antalya’nın alınmasıyla dönemin Alamut lideri Celalüddin’e gönderdiği fetihnamedeki ifadelere de atıf yaparak “bu ilginç rivayeti şüphe ile karşılamaktadır” (B. Lewis, Haşişiler, Çev. Ali Aktan, İstanbul, 1995, s. 102). Seyfullah Kara, Aktan’ın açıklamasına işaretle, Lewis’in ifadelerini tenkid etmekte ve sultanın “I. İzzeddin Keykavus” olduğu tahminiyle, onun dönemiyle ilgili yorumda bulunmaktadır (“Türkiye Selçukluları Döneminde Anadolu’da Şiilik Sorunu”, s. 166). Sarıkaya ise “rivayetin asılsızlığı”ndan söz etmektedir (Anadolu Aleviliğinin Tarihî Arka Planı [XI-XIII. Asırlar], s. 135-36). 122 Konunun detayları için bkz. Seyfullah Kara, a.g.m., s. 155-181. 123 Ahmet Yaşar Ocak, “Türkiye Selçukluları ve İslam (Genel Bir Bakış)”, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, 2006, s. 452. 42 yönetimin bu yetişmiş kadroya ihtiyacı devam etmekteydi. Selçuklu yönetimindeki el-Kummî, et-Tefreşî, el-Ferâhâmî, el-Âvî, el-Kâşî gibi Şîî şehirlerine nisbetli lakaplar, onların devlet idaaresinin çeşitli kademelerindeki yaygınlıklarına işarettir. Bu yayılmada takiyye zırhı kullanılmaktadır. Prensip farklılığından dolayı İmâmiyye’nin Zeydiyye’ye kıyasla bu hususta daha önde oldukları görülmektedir. İmâmiyye, Selçukluların devamlı mücadele halinde olduğu İsmailiye’den, kendilerini olabildiğince ayırmaya çalışmış, İsmâiliyye ile ilmi münazaralar yapmış, ve onlara karşı reddiyeler yazmıştır. Caferiyan’a göre Şîa, Selçuklu döneminin başında bazı baskılara maruz kalmıştır, ancak gün geçtikçe bu baskılar hafiflemiştir.124 1 - Tuğrul Bey Dönemi (431-455 / 1040-1063) Dandanakan zaferinden sonra Tuğrul Bey Selçuklu devletinin sultanı ilân edildi. Merv’de yapılan toplantıda önemli kararlar alınmıştır. Selçuklu elçisi Ebû İshâk el-Fukkâî ile Bağdad’a bir mektup gönderilip halifeye son durum anlatılmış ve sadâkat beldirilmiştir.125 Tuğrul Bey, 433/1042-43 yılında Cürcan’ı almış, bir sonraki yıl Harizm kontrol altına alınmıştır. Büveyhî hükümdarı Ebû Kâlîcâr ile 439 (1047-8) yılında barış anlaşması yapan Tuğrul Bey, onun kızıyla evlenmiş, Çağrı Bey’in kızı da Büveyhi hükümdarının oğlu Ebû Mansur ile evlenmiştir.126 Çağrı Bey’in doğudaki fetihleri sürerken 1047 yılında Bizanslılar tarafından Tuğrul Bey’in amcası Musa Yabgu’nun oğlu Hasan şehid edilmiş, bir yıl sonra Tuğrul Bey’in kardeşi İbrahim Yınal komutasında Selçuklular, Pasinler’de Bizanslıları mağlup etmiştir. Tuğrul Bey, 446/1054 yılında Azerbeycan bölgesini yönetenleri kendisine tâbi kılmış, Bizans topraklarına gelerek Malazgird’i kuşatmış, ancak kışın bastırmasıyla geri dönmüştür.127 Büveyhîlerin komutanı Besâsirî’nin Abbâsî halifesi aleyhine tavırlarının da etkisiyle, hâlife el-Kâim Biemrillah, Tuğrul Bey’i Bağdad’a davet etmiştir. Tuğrul Bey’in Bağdad’a yaklaşmasıyla, Besâsîrî, Bağdad’dan kuzeye doğru çekilmiştir.128 124 Resul Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 471 (Arapçası, s. 201). 125 Köymen, Kuruluş Devri, s. 359-63; Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, C.X, s. 362. 126 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 536; Mehmet Altay Köymen, Tuğrul Bey, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1986 s. 35. 127 Faruk Sümer, “Selçuklular”, DİA, C. XXXVI, s. 369. 128 Besâsirî hadisesi ve onun Tuğrul Bey’in isyan eden kardeşi İbrahim Yınal, bölgedeki Şîî emirler 43 Büveyhî hükümdarı el-Malikürrahim, Tuğrul Bey’e itaatini bildirdi. Halife hutbenin Tuğrul Bey adına okunmasını emretti. Tuğrul Bey’in Bağdad’a girişinden (Ramazan 447/Aralık 1055) sonraki gün şehirde çıkan çatışmalar neticesinde, Tuğrul Bey tarafından, el-Malikürrahim ve adamlarının yakalanması ve hapsedilmesiyle, Şiî Büveyhî devleti sona erdi. Çağrı Bey’in kızı Hatice Arslan Hatun’un el-Kâim biEmrillah ile evlenmesiyle hilâfet ailesi ile Selçuklu hanedanı arasında akrabalık kuruldu.129 Halifeye maaş tahsis edilerek, Bağdad’ın yönetimi de ele alınmıştır.130 Tuğrul Bey’in siyasi işler ile meşguliyeti kendi elinde tutması bazı araştırmacılar tarafından din işleri ile devlet işlerinin birbirinden ayrılması olarak yorumlanmıştır.131 Büveyhîler dönemi komutanlarından Besâsîrî’ye karşı, Kutalmış emrinde gönderilen Selçuklu kuvvetliri Sincar’da yenilmiş (448/1057), Sincar halkı, Türklere ağır işkenceler etmiştir. Bunun üzerine Tuğrul Bey sefere çıkmış, Besâsîrî Suriye’ye kaçmıştı. Selçuklular, Sincâr ve Cizre’yi ele geçirmiş, Sincar halkı daha önce Selçuklulara yaptıklarına karşılık cezalandırılmıştır. Tuğrul Bey, Musul ve Sincâr’ın yönetimini İbrahim Yinal’a bırakarak, Bağdad’a döndü.132 Tuğrul Bey, halîfe el-Kâim Biemmrillah tarafından hilâfet sarayına davet edilmiş, sancaklar, hil’atler verdiği Tuğrul Bey’e kılıç kuşatarak, onu “garbın ve şarkın hükümdarı” ilân etmiş (zilkade 449/1058) ve ona “Ebû Tâlib” künyesi ile “Ruknü’d-dünyâ ve’d-din” lakabı ve “Yemînü Emüri’l-müminin” unvanını vermiştir.133 Tuğrul Bey, isyan eden kardeşi İbrahim Yinal’in isyanını bastırılmış ve onu affetmişti (441/1049-50).134 Tuğrul Bey, Fâtımîler ile de irtibata geçerek, tekrar isyan eden İbrahim Yinal ile uğraştığı dönemde,135 harekete geçen el-Besâsîrî, Bağdad’ı ele ve Fâtımî devletiyle ittifak yaparak gerçekleştirdiği faaliyetleri, detaylı olarak ileride ele alınacaktır. 129 İbnü’l-Azimi, Azimi Tarihi, s. 13; Bündârî, Zübde, s. 7-8; Turan, Selçuklular Tarihi, s. 131-33; Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, C.X, s. 366. 130 Müstevfî, Târîh-i Guzîde, s. 430; Hasaneyn, İran ve’l-Irak fî’l-Asri’s-Selçukî, s. 50. 131 Mehmet Saray, "Orta Asyadan Osmanlıya Türk Töresi ve İlim”, XV ve XVI. Asırları Türk Asrı Yapan Değerler, 2.bs., İstanbul; Ensar Neşr., 1999, (ss. 29-39), s. 34. Bu görüşün Mustafa Fayda tarafından muzakeresi için s. 42 ve cevap için s. 44. 132 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVI, s. 8, 19; Bündârî, Zübde, s. 9-10; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 625 vd.; Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, C.X, s. 366. 133 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVI, s. 19-21; Turan, Selçuklular Tarihi, s. 135; Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, C.X, s. 366-7. 134 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 556. 135 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 68-9; el-Hüseynî, Ahbâr, (Lugal), s. 13-14; İbnü’l-Azimi, Azimi 44 geçirmiş, hutbeyi Fâtımîler adına çevirmiş, ezanı Şiî tarzında okutmuş, halife Bağdad dışına gönderilmiştir. Tuğrul Bey, kardeşinin isyanını bastırıp tekrar Bağdad’a gelerek, halîfeyi getirtip makamına oturtmuş, üzerine gönderilen orduyla Besâsîrî mağlûp edilip öldürülmüştü (451/1060).136 Büyük Selçuklu Devletinin ilk sultanı Tuğrul Bey, Ramazan 455’te (Eylül 1063), 70 yaşında, vefat etti ve Rey’deki türbesine137 defnedildi. Kaynaklarda Sultan Tuğrul’in adaleti ve dindarlığı övülmektedir.138 Döneme yakın kaynaklardan el-Azîmî’nin (ö. 556/1160-1)139 tarihinde, 447 yılında, Tuğrul Bey’in Bağdad’a gelişinden önce “Tuğrul Bey’in Ehl-i Sünnet ve’lCemmat’ı mezhep edindiğini” kaydetmesi140 araştırmacılar tarafından farklı yorumlanmıştır.141 Tuğrul Bey döneminde Eş’arilerin minberlerden lanetlenmesi,142 onun mezhebi hakkında yargıları etkilemiş görünmektedir. Olayların tarafı Eşarî yazarlar onu Sünnî Hanefi diye nitelerken, onun Mu’tezilî ve Hanbelî olduğunu iddia edenler olmuştur. Tarihi, s. 15; Turan, Selçuklular Tarihi, s. 126, 136-37; Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, C.X, s. 367. 136 el-Hüseynî, Ahbâr, (Lugal), s. 14-15; İbnü’l-Azimi, Azimi Tarihi, s. 13, 15; Turan, Selçuklular Tarihi, s. 138-9; Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, C.X, s. 367. 137 Türbenin oldukça süslemeliydi. Bununla ilgili bazı kayıtlar için Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’nNakz, s. 731. 138 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 121; İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVI, s. 82, 85-6, ; İbnu’l-Esîr, elKâmil, C. X, s. 26, 28; el-Hüseynî, a.g.e., (Lugal), s. 15; Turan, a.g.e., s. 142; Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, C.X, s. 367; Süleyman Genç, "Tuğrul Bey Zamanında Selçuklu Abbâsi İlişkileri", Türkler, Ankara; Yeni Türkiye Yayınları, 2002, C.IV, s. 639-658. 139 El-Azîmî hakkında bkz. Ali Sevim, “Azîmî”, DİA, C. IV, s. 330-1. 140 (=E;ا و= < P0 .Q 9ه: ( Muhammed b. Ali el-Azîmî, Târîhu Haleb, tahkik: İbrahim Zarûr, Dimaşk, 1985, s. 342. 141 Seyfullah Kara, “Azîmî, Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey’in Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat mezhebinden olduğunu söylemektedir” diye yazmaktadır (Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, s. 169). Azimî’nin h. 447 yılı olaylarıyla ilgili kayıtlarındaki ifadesi “Tuğrul Bey, (Ehl-i) sünnet ce’lcemaat mezhebine tabi oldu” şeklinde tercüme edilmiştir (İbnü’l-Azimi, Azimi Tarihi, s. 13. metin, s. 10). Bu ifadeyle ilgili bir açıklama yapma gereği duyan mütercim Ali Sevim’e göre (93. dipnot) Azimî, Tuğrul Bey’in şiî Büveyhoğulları ve dolayısıyla Besasirî ile, Sünnî Bağdad halifeliğini koruma amacıyla mücadeleye giriştiği sıralarda, onun Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat mezhebine tabi olduğunu ifade etmiştir ki, böylece onun, Sünnî mezhebe mensubiyetini ve dolayısıyla da Şiilere karşı bulunduğunu özellikle belirtmek istemiş olmalıdır, yoksa “Tuğrul Bey’in H.447 yılında Sünnî mezhebe girdiği” şeklindeki bu ifadenin doğru olamayacağı âşikârdır; çünkü Selçuklular, İslâmiyete girdikleri zamandan (960’larda) itibaren Sünnî mezhebi benimseyip Şiilere karşı durmuşlardır. Ali Sevim’in bu açıklamasından sonra bizleri yönlendirdiği kaynaklarda (N. Çağatay-İ.A. Çubukçu, İslam Mezhepleri Tarihi, Ankara, 1976, s. 154 vd.; Turan, Selçuklular Tarihi, [atıf yapılan baskı Ankara, 1965, s. 223 vd. bizim kullandığımız 8.b., İstanbul; Ötüken Neşriyat, 2003, s. 312 vd.]) atıf yapılan sayfalarda net olarak Tuğrul Bey’in mezhebinden bahsedilmemektedir. 142 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XV, s. 340-1. 45 Tuğrul Bey’in Şîa ile ilişkisi ise şartlara göre değişmektedir. Tuğrul Bey zamanında belirgin bir Hanefî desteği söz konusudur. Madelung’a göre Tuğrul Bey, camilerde Hanefi uygulamayı yerleştirmeyi ve bütün şehirlere Hanefi kadılar atamayı siyasi bir hedef olarak belirlemiştir.143 Bağdad’da kâdî’l-kudât olan Şafiî İbn Mâkûlâ vefat ettiğinde (Zilkade 447/1056) onun yerine Hanefî olan Ebû Abdullah Muhammed b. Ali ed-Dâmeğânî (ö. 478/1085) atanmıştır.144 Bu atamanın olmasını, Tuğrul Bey’in veziri Kundurî (ö. 457/1065) arz etmiştir.145 Kundurî, taassupla Ebû Hanife’nin mezhebinden olanları desteklemekteydi. Kâdı İbn Mâkûlâ ölünce halife, dindar, âlim bir kâdî olmasını istemiş ve bunu Ebû Mansur b. Yûsuf ile konuşmuştur. Vezir Kudurî’ye yaklaşmayı isteyen Ebû Mansur, durumu ona iletmiştir.146 Ebû Abdullah ed-Dâmeğânî, kâdî’l-kudât görevine atanmış, hil’at giydirilmiştir. Tuğrul Bey de ona bir hil’at vermiştir. Kâdî evine giderken yanı sıra davullar çalınmaktaydı.147 Tuğrul Bey zamanından itibaren Selçuklular, kâdîları çoğunlukla Hanefî mezhebinden seçmişlerdir.148 Tuğrul Bey zamanında mezhepler tarihi ile ilgili önemli olaylardan biri de elEşarî’nin minberlerden lanetlenmesidir. Ebu’l-Hasan el-Eşarî’nin minberlerde lanetlenmesi, 445 (1053) yılında ilan edilmiştir. Bundan dolayı Ebu’l-Kâsım Abdülkerim el-Kuşeyrî (ö. 465/1072) Şikâetü Ehli’s-Sünne li-mâ Nâlehum mine’lMihne ismini verdiği bir risale149 yazmıştır. Tuğrul Bey’e el-Eşarî’nin görüşlerinden (veya Makâlât isimli eserinden) bir mesele iletilmişti (rafa’a). Eşarîler, “bu imkansız (muhâl), bu onun görüşü (mezhebi) değil” demişlerdi. Tuğrul Bey onlara cevap olarak, “bunları söyleyen el-Eşarî’nin lanetlendiğini, söylememişse bişey yok” demiştir. el-Kuşeyrî, kendilerinin bu konudaki delillerini sultanın dinlemediğini, 143 Madelung, “Mâturîdiliğin Yayılışı ve Türkler”, s. 322. 144 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 615. Krş. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XV, s. 349. 145 Bündârî, Zübde, s. 8. 146 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVI, s. 251. 147 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XV, s. 349. Tuğrul Bey’in bu atamayla bizzat ilgilendiğine dair bkz. Madelung, “Mâturîdiliğin Yayılışı ve Türkler”, s. 324-5; Ahmet Ocak, Selçukluların Dini Siyaseti, s. 64. 148 M. Akif Aydın, Türk Hukuk Tarihi, 4.bs., İstanbul, 2001, s. 90; Hayrettin Karaman, “Osmanlı Hukukunda Mezhep Tercihi”, Yeni Türkiye Dergisi, Yıl: 6; Sayı: 33 (701 Osmanlı Özel Sayısı III: Düşünce ve Bilim), Mayıs-Haziran 2000, (ss. 571-9), s. 572. 149 Ebü’l-Kâsım el-Kuşeyri, Risâletu Şikayeti Ehlis-Sünne bi-Mânâlehum Minel-Mihne, (erResailü’l-kuşeyriyye içinde), thk. Muhammed Hasan, Karaçi: el-Mahedü’l-Merkezi li’l-Ebhasi’lİslâmiyye, 1964, s. 1-49. 46 “bana göre el-Eşarî, Mu’tezile’nin de üzerinde bid’atçidir” dediğini kaydetmektedir.150 Bu sürecin Alparslan tahta çıktığında Nizamulmülk tarafından sona erdirildiği,151 on (diğer bir kayda göre on dokuz) yıl sürdüğü kaydedilmektedir.152 Eş’arilerin minberlerden lanetlenmesi çeşitli yazarlar tarafından ele alınıp değerlendirilmiştir.153 Danişmend Oğulları’nın kurucusunun babası Türkmen Danişmend (Bilge) Ali Taylu, Harezm ve Maveraünnehir’de (Buhara’da) Selçuklu şehzâdelerine muallimlik yapmıştır.154 İbn Tağrîberdî’nin (ö. 874/1469) konuyla ilgili verdiği bilgileri155 aktaran Mikail Bayram’a göre Eşarilerin lanetlenmesi, Tuğrul Bey’in aldığı eğitimin etkisinde kalıp Mu’tezilî bir tutum sergilemesidir. Tuğrul Bey, Mu’tezile mezhebi mensuplarının Kur’ân-ı Kerîm’in mahlûk olduğu görüşünü savunmakta ve mezhebî tercihini, Eş’arî ulemâya karşı savunmaktadır.156 Tuğrul Bey’in “bana göre Eş’arî bid’atçıdır. Mu’tezile’ye karşı haddini aşmıştır” şeklinde tercüme edilen ifadesi,157 “Eşarî’nin ortaya koyduğu görüşle 150 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XV, s. 340. Farklı anlatımlarla birlikte bkz. İbn Asâkir, Tebyînu Kezibi’l-Müfterî Fima Nusibe İle’l-İmam Ebi’l-Hasan el-Eş’arî, 3. bs., Beyrut, 1984 s. 83; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 33, 209; ez-Zehebî, Târîhu’l-İslâm, C. XXX, s. 13; es-Subkî, Tabakâtu’ş-Şâfiiyyeti’l-Kübrâ, tah. A.M.el-Hulv-M.M. et-Tenâhî, Kahire, 1964, C.III, s. 391 vd.; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmu’z-Zâhira, C.V, s. 56. 151 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 209. 152 Mehmed Şerefeddin, “Selçûkîler Devrinde Mezâhib”, s. 267; Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, s. 283. Nizamülmülk vezir olduğunda, bu uygulamalar sebebiyle memleketlerini terk etmiş olan Eşarî/Şâfiî ulemayı tekrar memleketlerine geri çağırmıştı (İbnu’lEsîr, el-Kâmil, C. X, s. 33). 153 Bkz. Mevlüt Özler, “Tuğrul Bey Dönemi Düşünce Hayatında Entelektüel Bir Kriz: Ehl-i Bid’at’e Lanet kampanyası”, I. Uluslar Arası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, (11-13 Ekim 2000, Konya Selçuk Üniversitesi), C.II, Konya 2001, s. 171-180; “Selçûkîler Devrinde Mezâhib”, Yay. Haz. Seyit Bahçıvan, Marife, yıl 2, sayı. 2, (Güz 2002), Konya 2002, s. 265-276. (Makalenin aslı için Türkiyat Mecmuası, .C. I (Ağustos 1925), İstanbul 1925, s. 101-118). 154 İbnü’l-Esîr, 493/1110 yılında Gümüştekin b. ed-Dânişmend Taylu’nun (( ) &%انا" ب" #$%&آ ( Haçlılara karşı muhaberesinden bahsederken, babasının Türkmenlere muallimlik yaptığı için ona وإن& +#,  اب" اان%& -ن أب. آن )& ) kaydetmektedir dendiğini oğlu) hoca ,bilge (dânişmend ن&آ/)(. el-Kâmil, C. X, s. 300. Detaylar için bkz. Sefer Solmaz, “Danişmendli Ailesinin Büyük Selçuklu Devleti’nin Kuruluşundaki Rolü”, Niksar’ın Fethi ve Danişmendliler Döneminde Niksar Bilgi Şöleni Tebliğleri, (Niksar, 8 Haziran 1996), Tokat, 1996, s. 49-60. krş. Yinanç, Selçuklular Devri, s. 94. Yinanç, bu hanedan mensuplarının soyunu da tartışmaktadır (s. 96-98). 155 İbn Tağrîberdî, en-Nücûmu’z-Zâhira, C.V, s. 56. ( نM ،=(ا R/E  ع)0م يE ي #Mا 0 .Q ل2 .( .ا)= أJ0(ا أن ا !ن 2 اT?S وه:ا ن7H. 156 Mikail Bayram, “Danişmend Oğulları’nın Dinî ve Millî Siyaseti”, s. 134. 157 (=(ا R/E  ع)0م يE ي #Mا 0 .Q ل2 ( İbn Tağrîberdî, en-Nücûmu’z-Zâhira, C.V, s. 56. İbnü’l-Cevzî’de aynı ifadeyi (=(ا R/E  ع)0م يE ي #Mا :ل2 ( şeklinde aktarmaktadır (elMuntazam, C.XV s. 340). Ahmet Ocak “bana göre Eş’arî Mu’tezilenin üzerine bidatı artırandır” şeklinde tercüme etmektedir (Selçukluların Dini Siyaseti, s. 88). 47 Mu’tezile’den daha kötü bir bidatçi olduğu”158 şeklinde tercüme edilmektedir. Bu ikincisine göre, Tuğrul Bey Mu’tezile’yi de bidatçi saymakta ve Eş’ariler ile aralarında bir mukayese yapmaktadır. Ayrıca Tuğrul Bey Mu’tezile karşıtı ve Ehl-i Hadis’e yakın bir Hanefi olan Ebû Abdullah ed-Dâmeğânî’yi (ö. 478/1085),159 Bağdad’da kâdı’l-kudat olarak atamıştır.160 ed-Dâmeğânî’nin Eşarileri lanetlemeyi tasvib etmeyen, Eş’arilere ta’n edenlerin Ehl-i Sünnet’e t’an etmiş olacağını” ifade eden bir de fetvası vardır.161 edDâmeğânî’nin kayınpederi es-Simnânî (ö. 466/1073) de Hanefî olmakla birlikte aşırı (muğâlî) bir Eşarîdir.162 Kundurî’nin vezirliği için de mezhep tercihinin etkili olduğu savunulmuştur. “Muhtemelen Ebû Nasr el-Kundurî’yi Sultan Tuğrul’a tavsiye eden de Danişmend Ali Taylu olmuştur” denilirken bunun için gerekçe, Taylu ve vezirin Mu’tezile mezhebinden olmasıdır.163 Ancak kaynaklar bu tahminin tersine, farklı bir isme, Nisabur’da Şâfiîlerin reisi Ebu Sehl’in babası Muvaffak’a işaret etmektedir.164 Ayrıca Kundurî’nin Muvaffak Nisaburî’nin hizmetine girip ilimle meşgul olduğuna dair verilen bilgi165 de önemli ve dikkat çekicidir. Minberlerde el-Eşarî’nin lanetlenmesine Abbasî halifesinin müdahale ettiği, bu dönemde “Abbasi halifeleri Eş’arî savunucuları”166 oldukları tespitleri tartışmaya 158 (=(ا R/E  =E0ا R2 $وأن ع)0م ىE ى #Mا إن $مUآ لU R2 ل BJ ) es-Subkî, Tabakâtu’şŞâfiiyyeti’l-Kübrâ, tah. A.M.el-Hulv-M.M. et-Tenâhî, Kahire, 1964, C.III, s. 405; Wilferd Madelung, “Mâturîdiliğin Yayılışı ve Türkler”, s. 325 (53. dipnot). 159 Wilferd Madelung, “Mâturîdiliğin Yayılışı ve Türkler”, s. 308. 160 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XV, s. 349; Safiyye Sa’âde, Tatavvuru Masıbi Kâdîl-Kudât fi’lFetreteyni’l-Büveyhiyye ve’s-Selcûkiyye, Beyrut, 1988, s. 107 vd. 161 İbn Asâkir, Tebyînu Kezibi’l-Müfterî, s. 332; es-Subkî, Tabakâtu’ş-Şâfiiyyeti’l-Kübrâ, C.III, s. 375; Wilferd Madelung, “Mâturîdiliğin Yayılışı ve Türkler”, s. 308 ; Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, s. 281; Ahmet Ocak, Selçukluların Dini Siyaseti, s. 92. 162 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 93. Krş. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVI, s. 158. 163 Mikail Bayram, a.g.m., s. 136. 164 Bündârî, Zübde, s. 30; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 31 (  ن5/<ا أن P0 .Q ن5/< $Tا 90 نوآ Selçuklular Büyük ,Kara ); ورد ن<ر Q9/ رجUً (9 $ ون 2T?ً   =2ل E$/ ا2Y وا أ -@... ve Mezhep Kavgaları, s. 277; Cihan Piyadeoğlu, “Büyük Selçuklular Döneminde Horasan (1040- 1157)”, (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı, İstanbul, 2008, s.99. 165 Ahmed b. Mahmud, Selçuk-Nâme, C. I, s. 51. Nahcivânî de Kundurî’nin Vâsık Ebû Muhammed Şâfiî isimli âlimin suhbetinde bulunduğunu kaydetmektedir (Tecâribü’s-Selef, neşr. Abbas İkbal, 2. bs., Tahran, 1357ş (1978), s. 261). 166 Mikail Bayram, “Danişmend Oğulları’nın Dinî ve Millî Siyaseti”, s. 134. Mikail Bayram, “Abbasi halifesinin elçisi Eş’arî Mezhepli, siyaset bilimcisi el-Mâverdî’nin diplomat olarak Tuğrul Bey ile görüşmelerinde bu konuda gündeme gelmiş olmalı ki, bir müddet sonra Eş’ariler üzerinden bu baskılar kaldırıldı” demektedir (a.g.m., s. 134, 136). Ancak “Eşarî Mezhepli” diye nitelenen 48 açıktır. Diğer taraftan onların “Harun Reşid devrinde, Ebû Hanife’nin öğrencisi Ebû Yusuf’u (ö.798) baş kadı tayin ederek Hanefiliği bir manada Resmî mezhep haline getirdikleri ve Selçukluların da Abbasilerin bu mirasını devraldıkları”167 kaydediliyorsa da durumun öyle olmadığı anlaşılmaktadır. Nitekim Selçuklular Bağdad’a hâkim olduklarından baş kâdî Şafiî İbn Mâkûlâ görevdeydi. Onun vefatından (Zilkade 447/1056) sonra Hanefî olan Ebû Abdullah Muhammed b. Ali el-Dâmeğânî (ö. 478/1085) atanmıştır.168 Abbâsîlerin Selçuklularla irtibata geçtikleri dönemlere rastlayan 433 (1041-2) yılında Abbâsî halifesinin emriyle divanda okunup, değişik mezheplerden bilginlere de imzalattırılan el-İ’tikâdü’l-Kâdirî isimli metine göre, en azından itikâdî kabüllerde Ebû Hanife’nin görüşlerinden farklı görüşler benimsenmiştir. İmanın tarifinin kapsamında amel de yer almaktadır.169 Muhteva itibariyle Selef akidesinin temel prensiplerini, Hanbelîlikten alınan bazı esasları ihtiva etmektedir.170 Bu metin Mâverdî’nin Şâfî’î, ama aynı zamanda, en azından bazı konularda, Mu’tezilî olduğu (İbn Hacer onun için "Mu’tezilî" sıfatını kullanmakta ve "mutlak olarak Mu’tezilî denilmemesi gerektiğini" ,Mîzân-l’Lîsânü ] ا&وردي 3وق 4 ن $ 45 ان6 و 47 أن 9)8 )# اس: ا5ال] yazmaktadır Beyrut, 1986, C.IV, s. 260.) hatta bu grubun reisi olduğu (Râzî, Tabsiratu’l-Avâm, s. 98) da kaydedilmektedir. Diğer taraftan, bildiğimiz kadarıyla, Maverdî’nin elçi olarak Tuğrul Bey ile görüşmesi 433/1041-2 ve 435/1043 (İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XV, s. 289; İbnu’l-Esîr, elKâmil, C. IX, s. 522) yıllarındadır (Cengiz Kallek, “Mâverdî”, DİA, Ankara 2003, C.XXVIII, s.180-186). Yani bu olayların başlamasından öncedir. Ayrıca yukarıda ifade edildiği gibi, bu sürecin Alparslan tahta çıktığında Nizamulmülk tarafından sona erdirildiği, on (diğer bir kayda göre on dokuz) yıl sürdüğünü kaydedilmektedir. 167 Hayrettin Karaman, “Osmanlı Hukukunda Mezhep Tercihi”, Yeni Türkiye Dergisi, 701 Osmanlı Özel Sayısı III (Düşünce ve Bilim), Mayıs-Haziran 2000, Yıl: 6; Sayı: 33; (ss. 571-9), s. 571-2. 168 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 615. Krş. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XV, s. 349. 169 Metin ve diğer detaylar için bkz. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XV, s. 279-82. Bir önceki halife el-Kâdir Billah zamanında 408 yılında Şîiler ile Sünniler arasında çatışmalar çıkmıştı. Halife Mu’tezilî olan Hanefi fukahasından görüşlerinden tevbe etmelerini istemiş, onlarda buna uymuşlardı. Halife münazara Mu’tezile ve Şîa (Rafd) üzerine ders vermeyi ve münazarayı yasaklamış ve ilgililerden yazılı olarak da bunu almıştı. Onun bu tavrı, Gazneli sultanı Mahmud (Yeminüddevle) tarafından da Mu’tezile, Râfıza, İsmailiyye, Karâmita, Cehmiyye ve Müşebbihe mezhepleri mensuparını öldürmek, hapsetmek veya sürgün etmek süretiyle desteklendi ve Ehl-i Bidat’ın minberlerden lanetlenmesi emredildi (el-Muntazam, C.XV, s.125-6. krş. İbnü’1-Esir, elKâmil, C.IX, s. 305). 409/418 yılında dârulhilâfede Sünnî görüşleri ihtiva eden bir metin okutulmuştu. Kuran’ın mahlûk olduğunu kabul eden kâfir olarak niteleniyor ve bu görüşü savunanın kanının helal olduğu ilan ediliyordu (el-Muntazam, C.XV, s.128). Aynı yıl Bağdad’da çıkan fitne sonrasında Büveyhî yönetimi, bir grup Abbasî ile Şîî fakîh Ebû Abdullah b. En-Numân sürgüne gönderilyordu (Kâmil, C. IX, s. 307). 420/1029 yılında ileri gelenler dârulhilâfeye toplanmış ve bu metin tekrar okunmuştu. Menberlerde hatiplerin Hz. Ali hakkında yaptıkları konuşmaar birçok kargaşanın çıkmasına sebep olmuştu. (el-Muntazam, C.XV, s. 197 vd.). Meydana getirdiği gelşmelerle ilgili detaylar için bkz. Süleyman Genç, “Halife el-Kâdir Döneminde Bağdad’da Yaşanan Dinî-Siyâsî Hadiseler ve onun Sünnî Siyaseti”, Marife, yıl: 4, sayı, 2 (Güz 2004), Konya, 2004, ss. 219-243. 170 Ahmet Güner, Büveyhîler’in Şiî-Sünnî Siyaseti, s. 251. 49 Selçuklular Bağdad’a hakim olduktan sonra da Sultan Alparslan döneminde 460 (Mart 1068) yılında, Mu’tezilî âlim İbnü’l-Velîd’in ders vermeye karar vermesiyle yeniden gündeme gelmiştir.171 Zekeriyyâ Kazvînî (ö. 682/1283), “Tuğrul Bey’in Mu’tezilî olduğunu” ifade etmektedir. Ancak onun bu ifadesinin içerisinde aynı zamanda “veziri Kundurî’nin Rafızî olduğu” kaydı yer almaktadır.172 Vezir Kundurî, sultan Tuğrul Bey’den Horasan minberlerinde Râfızîlere lanet okunması için izin istemiş, izin verilince Kundurî, Eşarileri de katarak onlara da lanet okutmuştur.173 Râfizî olan Kundurî’nin kendi mezhebini lanetlemek istemesi çelişkili bir durumdur. Bununla birlikte, kaynakların açık ifadeleriyle, Abbâsî halifesinin veziri Reîsü’r-Ruesâ İbnü’lMüslime’nin Bağdad’daki Şîilere yönelik düşmanca tavrına karşı, Kundurî, onları muhafaza etmek için çaba göstermekteydi. İbnü’l-Müslime, (Şîî halkın oturduğu) Kerh mahallesine (Sünnî Abbasilerin simgesi olan ) siyah bayrak asmak istemişti (448/ Mayıs 1056). İbnü’l-Müslime devamlı bu mahallenin (Şîî olan) halkına (İbü’lCevzî’nin ifadesine göre) ezâ etmeye (Sıbt’ın daha doğrusu Garsunnime’nin ifadesine göre “onları yok etmeye”) uğraşıyordu. Tuğrul Bey’in veziri Kundurî de bu halkı müdafaa etmekteydi.174 Kundurî, Abbâsî veziriyle mescide uğradığında, kapının üzerinde “Muâviye, Ali’nin dayısıdır” ifadesi yazılı olduğunu görmüstür. Kundurî adamlarına bunu yok etmeleri emrini vermiş ve “mescidlerinize bunları yazmalarından utanmıyorlar” demiş ve Muâviye ve Emeviler aleyhinde şeyler söylemiştir.175 Tuğrul Bey döneminde uygulanan Şâfiî/Eşarilerin minberlerde lanetlenmesi, 171 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVI, s. 105-6. 172 Zekeriyyâ Kazvînî, Âsârü’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İbâd, Beyrut : Daru Sadır, [t.y.] “Kundur” ve أ نT اري 2 )زرH Q. 0P،…. أن$ آن ً# Iً م)T،ً0 وآن ) ;474 447, .s maddeleri” Nisabur“ .( ا<5/ن م)ً 2Zم /' جG ا:اه9 م ا;= E/R ا0 ... 173 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 33 ( ' 2 ن5/<ا 9Q $أن $0T %/ ...=2[ا R/E 9T(ا # نوآ وآن از E ا/P ( 209 .s ,X .C ve ) ا ا2O =E/R م  ا ن، 2Zذن 2 ذP، 2Zم -/B، وأNف إ-B اM# = .(اري  8<' /<5/ن Q. 0P ا)م /' ا ا2O =2Zم H :P 2NZف إ-B اM#  =و' ا;G 174 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVI, s. 6; Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 27. Ali Sevim’in kendi yayınladığı Mir’ât metninde geçmediğ halde, ilgili metnin tercümesi öncesine “özellikle Şîî Türklerin oturdukları” Kerh mahallesi… (Makaleler, Ankara, 2005, C. II, s. 12 ve ayrıca 17. dipnot) ifadesini kullandığı görülmektedir. Ahmet Güner’in tespitine göre Büveyhiler’in askeri gücünü oluşturan Deylemliler Şîî, Türkler ise genellikle Sünnîydi. Bağdad’da çıkan Sünnî-Şiî çatışmalarında, genellikle, Şiîler Deylemliler’den, Sünnîler ise Türklerden destek istemekteydi (Büveyhîler’in Şiî-Sünnî Siyaseti, s. 44). 175 Sıbt, a.g.e., s.93 vd., 97-8. 50 Tuğrul Bey’in mezhebi için, Mu’tezilî olduğu iddiasının tersine, diğer bir uçta yer alan bir mezhebe mensubiyeti içeren başka bir iddiaya da sebep olmuştur. M.Abdulhayy, Tuğrul Bey’in Hanbelî mezhebine mensup olduğunu ileri sürmektedir. Ona göre “Hanbelî ekolüne mensup olan Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey, Eşarilere çok kötü davranmıştır”176 . Olayların tarafı olan Eş’arî müelliflerin kayıtlarında ise Tuğrul Bey, “Sünni Hanefi” olarak nitelemektedirler.177 Sünnî Hanefî ifadesini, Ehl-i Sünnet’in Mâturidî kolu olarak anlamak mümkündür.178 Tuğrul Bey’in Şîa’ya karşı şartlara göre tavır aldığını görmekteyiz. Şîî Büveyhoğulları hükümdarı Ebû Kâlicâr barış teklif ettiğinde (439/1047), teklifi kabul eden Tuğrul Bey, kardeşi İbrahim Yinal’a ele geçirdikleri yerlerden ileri gitmemesini yazmıştır. Ebû Kâlicâr’ın kızıyla Tuğrul Bey, Çağrı Bey’in kızıyla da Ebû Kâlicâr’ın oğlu Ebû Mansûr evlenmiştir.179 Abdulcelil Kazvînî, emir Ebu’l-Fadl el-Irâkî isimli birinden bahsetmekte ve bu Şiînin Tuğrul Bey’e yakın ve saygın biri olduğunu kaydetmektedir. Irakî’nin Rey ve Kum şehrine hizmetleri olmuş, Kum’daki Mescid-i Atik’i ve minarelerini, İmam Musa’ın kızı Seyyide Fatıma’nın kabrine kubbe yaptırmıştır.180 Tuğrul Bey Bağdad’a girdikten bir gün sonra, asker ile halk arasında, çıkan ve çatışmaya dönüşen olaylara Şiilerin oturduğu Kerh mahallesinin sakinleri karışmamışlardı. Ayrıca onlar, Oğuzları himaye etmişlerdir. Bu olaydan sonra Nakîbü’l-Aleviyyîn olan Adnân b. er-Rızâ huzura çağrılmış, vezir Kundurî, sultanın teşekkürlerini bildirmiş, onun ve Kerh mahallesinin muhafazası için asker tahsis 176 M.Abdulhayy, "Eş’arîlik", İslam Düşüncesi Tarihi, edit. M. M. Şerif, çev. Ahmet Ünal, İstanbul, 1990, C.I, s. 276; Ash’arism by M. Abdul Hye, http://www.muslimphilosophy.com/hmp/14.htm 30 Mayis 2007; Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, s. 169. 177 İbn Asâkir, Tebyînu Kezibi’l-Müfterî, s. 108 ( 78 ن5/<ا نوآ ; (es-Subkî, Tabakâtu’şŞâfiiyyeti’l-Kübrâ, C.III, s. 389 ( 78 Uرج نوآ R;/>ا P0 .Q ن5/<ا( . Krş. Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, s. 169. 178 Ahmet Ak, Selçuklular Döneminde Mâturîdîlik, s. 113. 179 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 536; Mehmet Altay Köymen, Tuğrul Bey, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1986 s. 35. 180 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 220. krş. Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 390. Emir Ebu’l-Fazl İrâkî hakkında başka bilgi bulunmamaktadır (Urmevî, Tâlikât-i Nakz, C. I, s. 717). 51 edilmiştir.181 Tuğrul Bey’in Bağdad’a gelişiyle birlikte hutbelerde adı halifeyle birlikte okunmuştur. Ezanlardaki Şiî alameti kaldırılmış, Sünnî şairler Kerh mahallesine geçip sahabeyi öven şiirler okumuşlardı. Halifenin veziri Reisu’r-ruesa’nın emriyle Şîîlerin önde gelenlerinden Ebu Abdullah Cellâb öldürülmüştür. Şiî âlim Ebu Cafer et-Tûsî’nin (ö. 460) evi yağmalanmıştır.182 Tuğrul Bey Bağdad’a gelirken Şîî Büveyi komutanı Besasiri Bağdad’ı terk etmiştir. Bazı yerel desteklerle Besasiri, üzerine gönderilen Selçuklu kuvvetlerini Sincar’da mağlup etmiştir. Tuğrul Bey’in isyan eden kardeşi İbrahim Yinal ile uğraştığı dönemde Besasiri Bağdad’a gelmiş, halife Bağdad’dan gönderilmiş, hutbeyi Fâtımîler adına okutmuş, ezanı değiştirmiştir. İbrahim Yinal meselesini halleden Tuğrul Bey, Besasiri’yi öldürmüş, halifeyi makamına geri getirmiştir.183 Nizâmülmülk’ün verdiği bilgilere göre, Sultan Tuğrul ve Sultan Alparslan devirlerinde hiçbir ateşperest, Hıristiyan, Rafızî ortaya çıkıp bir Türkten ileri bir mevki elde etmeye cesaret edemezdi. Zengin Türklerin kâhyaları, hizmetkârları Horasanlı Hanefî veya Şafiî mezhebinden olan temiz adamlardı. İster köle ister kâtip olsun Iraklı, bozuk inançlıları kendilerine yaklaştırmazlardı. Türkler onlara Deylemî mezhepli diyerek asla bir görev vermedikleri gibi verilmesini de doğru bulmazlardı184 . 2 – Alparslan Dönemi (456-465 / 1064-1072) Sultan Tuğrul Bey’in çocuğu yoktu. Veliahdi kardeşi Çağrı Bey’in oğlu Süleyman’dı. Sultan Tuğrul Bey’in vefatı üzerine vezir Amidülmulk el-Kundurî, Süleyman’ın sultanlığını ilân etmiştir. Ancak Çağrı Bey’in diğer oğlu Alparslan, taht mücadelesine girmiş, rakiplerini mağlup edip Rey’de Cemaziyelevvel 456/Nisan 1064’te tahta çıkmıştır. Sultan Alparslan, daha sonra Kundurî’yi azlederek, yerine 181 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 611; Seyfullah Kara, “Selçuklu Türkleri’nin Mezhepler Arası Barışı Sağlamaya Yaptıkları Katkılar”, s. 385. 182 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVI, s. 7-8; İbn Kesir, el-Bidâye, C.XII, s. 73; Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu’ der İran, s. 396; Ahmet Ocak, Selçukluların Dini Siyaseti, s. 174. 183 Besâsir’inin bu faaliyetleri, ilgili başlık altında detaylı şekilde ele alınacaktır. 184 Nizâmülmülk, Siyâset-nâme, trc. Mehmet Altay Köymen, Ankara : Türk Tarih Kurumu, 1999, s. 114, (metin, s. 171), [çev. Nurettin Bayburtlugil, 6. bs., İstanbul, 2006, s. 185 vd.]. 52 daha önceki görevlerinde veziri olan Nizâmülmülk’ü tâyin etmiştir (Aralık 1064).185 Önce hapsedilen Kundurî, Nizâmülmülk’ün de tahrikleriyle idam edilmiştir.186 Alparslan 456/1064’de Arran, Gürcistan, Kars ve Ani’ye hakim olmuş, 459/1066-67’de de Aral çevresini itaat altına almıştır. Alparslan, Fâtımîlerin hakimiyetindeki Mısır’ı fethetmek üzere sefere çıkmış, ancak Haleb’e geldiğinde Bizans imparatorunun Doğu Anadolu’da olduğunu öğrenip bir kısım kuvvetlerini Suriye’nin zaptı için orada bırakıp süratle geri dönmüstür. Sultan Alparslan 463/1071’de Bizans İmparatoru Romanos Diogenes’e karşı Malazgirt’te kazandığı zaferle Anadolu kapılarını Türk-İslâm dünyasına açmıştır.187 Maveraünnehir seferine çıkan Sultan Alparslan 10 Rebîü’l-evvel 465/24 Kasım 1072’de esir bir kale muhafızı olan Yusuf Harizmî tarafından yaralanması sonrasında vefat etmiştir.188 Bazı kaynaklar Alparslan’ı şehid edeni Batınî olarak göstermektedir. Ancak bu iddia kabul görmemektedir.189 Alparslan, Hanefî âlimlere itibar eder, Ebû Nasr Muhammed el-Buharî’yi yanında bulundururdu.190 Onun döneminde Müstevfî Şemsülmülk Ebû Sa’d (ö. 494/1101),191 Bağdad’da gidip (459/Ocak 1067) Ebû Hanife’nin türbesinin yanına, onun mezhebine mensup olanlar için bir medrese yaptırmış, müderris tayin etmiş, vakıf tahsis etmiştir.192 185 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 29, 31. Detaylar için bkz. Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi: Alparslan ve Zamanı, Ankara : Türk Tarih Kurumu, 1992, C.III, s. 9 vd., 44 vd; Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, C.X, s. 367-8. 186 er-Râvendî, Kundurî’nin öldürülmesiyle ilgili olarak “Nizâmülmülk buna sebep ve razı oldu” demektedir ( Râhatü’s-Sudûr, s. 115). Ayrıca bkz. Hasaneyn, İran ve’l-Irak fî’l-Asri’s-Selçukî, s. 56. 187 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 167 vd; İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVI, s. 123 vd.; İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 65 vd. detaylar için bkz. Köymen, Alparslan ve Zamanı, s.25 vd.; Yinanç, Selçuklular Devri, s.57-77. 188 Sıbt, a.g.e., s. 180-2; İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVI, s. 144-5, 147; İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 73-4. Bu kaynaklar, Ceyhun nehrini geçen Selçuklu askerlerinin Maverunnehir halkına, özellikle de Buhâra halkına yaptıklarından dolayı halkın Alparslan’a günlerce beddua ettikleri ve sonrasında bu suikastin gerçekleştiğini özellikle kaydetmektedir. 189 İbnü’l-Kalânisî, Târîhu Dimeşk, s. 169-70. Muhakkık Süheyl Zekkar, bu bilgiyle ilgili dipnotta Alparslan’ın öldürülmesiyle Batıniler’in ilgisinin olmadığı ifade etmektedir. İbnü’l-Kalânisî’den nakil ve itiraz kaydıyla Sıbt, a.g.e., s. 181. Ayrıca bkz. Turan, Selçuklular Tarihi, s. 190. 190 Ahmet Ocak, Selçukluların Dini Siyaseti, s. 63. 191 Hanefî mezhebine taassub derecesinde bağlı olan Müstevfî Ebû Sa’d Muhammed b. Mansûr, Bağdad’da Ebû Hanife’nin kabri yanına yaptırdığı medreseden başka Merv’de de medrese yaptırmış ve çok değerli kitaplar vakfetmişti. Ayrıca Rıbatlar da yaptırmıştı. Bkz. İbnü’l-Cevzî, elMuntazam, C.XVII, s. 72. 192 Müstevfî’nin bu işleri bitirdikten sonra, Alparslan’ın yanına gitmek üzere Bağdad’dan ayrılış tarihi 27 Cemaziyelahir 459 (Mayıs 1067). Nizamiye Medresesi ise aynı sene 10 Zilkade’de (Eylül 53 Tuğrul Bey zamanında başlatılan Eş’arîlerin lanetlenmesi, onun ölümüyle sona ermiştir. Ancak sultan Alparslan, Şâfiî olan veziri Nizamülk’ün193 Hanefî olmasını temenni etmekte, bu durum Nizamülmülk’ü endişelendirmekteydi: Şehit Sultan (Alparslan) kendi mezhebinde o kadar katı ve dürüst idi ki, (şu) şözü defalarca söylemişti: “Ah, ne yazık; Eğer vezirim Şafiî mezheb(inden) olmasaydı, çok daha siyasetli bir heybetli olurdu.” Ve kendi mezhebine böylesine ciddi (olarak bağlı) olması, Şafiî mezhebine itikadı ayıp sayması sebebiyle ben ondan daima endişeli idim ve korkardım.”194 Nizamülk’ün Alparslan’ın “Şafiî mezhebine itikadı ayıp saymasından” bahsetmesi dikkat çekicidir. Bununla birlikte, Alparslan döneminde, Nizamiye Medreseleri’ni yaptıran Nizâmülmülk, bu medreselere zengin gelirli vakıflar bağlamıştır. Bağdâd Nizamiye Medresesi için yapılan vakıftan anlaşıldığı şekliyle bu medreselerde ders verecek müderristen kütüphanecisine kadar görevlilerin usûlde (itikadde) ve furûda (fıkıhta/amelde) Şâfiî mezhebinden olmalıydı.195 Bu durum, bazı araştırmacılar tarafından, “Eş’arilik, Nizâmülmülk eliyle Selçuklu Devleti’nin resmî akidesi oldu.”196 diye yorumlanmasına sebep olmuştur. “ Nizâmülmülk devrinde Eş’ariliğin hükümet ricali tarafından tutulması ve Nizâmiyye Medresesi’nde tedrisatın bu cepheden yürütülmesi, Irak, İran ve Suriye’de mezhebin inkişafına sebep oldu.”197 Tuğrul Bey zamanında memleketini terk edip Mekke’de ikamet eden İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin (ö. 478/1085) sonraki dönemde Nisabur’da 1067) eğitime başlayabilmiştir. Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 149, 151. İbnü’l-Cevzî, İbn Akîl’den bu medrese ve Ebû Hanife’nin kabriyle ilgili bazı detaylar aktarıyor. Yine ondan naklettiğine göre Müstevfî mutaassıb bir Hanefî’dir (el-Muntazam, C.XVI, s. 100-1. Nizamiye medresesinin eğitime başlamasıyla ilgil bkz. C.XVI, s. 102). Ayrıca bkz. Krş. İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 54. Hanefiler için yaptırılan medresenin hocaları ve diğer detaylar için bkz. Beşşâr Avvâd, “Medârisu’l-Irâk fi’l-Asri’l-Abbâsî”, Hadâratu’l-Irâk, Bağdad, 1985, C.VIII, s. 68 vd. 193 Nizâmülmülk, Şîa’nın lanetlenmeye devam edilmesini emretmiştir. Ali Şabbi, eş-Şia fî İran, Tunus, 1980, s. 142. 194 Nizâmülmülk, Siyâsetnâme, çev. Köymen, s. 69. (çev. Bayburtlugil, s. 117.); krş. Madelung, “Mâturîdiliğin Yayılışı ve Türkler”, s. 325; Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, s. 89-90. ,Muntazam-el ,Cevzî-l’İbnü) # ط -2 أن ن E/R ا4?ب ا]2 ا4U و2 E وآ:P # ط 2 ارس ا:ي ... ) 195 C. XVI, s. 304; Beşşâr Avvâd, “Medârisu’l-Irâk fi’l-Asri’l-Abbâsî”, Hadâratu’l-Irâk, Bağdad, 1985, C.VIII, s. 70; Abdülkerim Özaydın, “Nizâmiye Medresesi”, DİA, C.XXXIII, s. 188-91; Ahmet Ocak, Selçukluların Dini Siyaseti, s. 75; Ferhat Koca, “Selçukluların İslâm Hukuk Mezheplerine Bakışı”, s. 29-52. 196 Ali Şabbi, eş-Şia fî İran, Tunus, 1980, s. 143. 197 Yörükan, İslam Akaid Sisteminde Gelişmeler, s. 122. 54 verdiği derslere her gün üç yüz kadar kişi katılmaktaydı.198 Yörükan’a göre Nizamiyye medreselerinde (onun deyimiyle kadîm Bağdad medresesi) okutulan akaid kitapları, Eş’arî esaslarına göre yazılmış ve diğer Sünnî mezheplerin mensupları da bu kitapları okumaya devam etmişlerdir. Mâturidî mezhebi mensuplarının ellerinde Eş’arî kitaplarından başka bir şey yoktur.199 Ancak bu genelleme oldukça iddialıdır. Sönmez Kutlu, Selçuklular döneminde Hanefî Mu’tezilîlere ve İsmailî/Batıniliğe karşı bir cephe oluşturmak amacıyla Eş’ariliğin resmî bir mezhep olarak benimsendiğini ve Nizamiye Medreselerinin kurulduğunu kaydetmektedir. Ancak Kutlu’nun da ifade ettiği gibi “Türkler arasında bu medreselerin etkisinin sanıldığı kadar güçlü olmadığı anlaşılmaktadır. Çünkü bu Nizamiye Medreselerinin yanı sıra Hanefî-Mâtürîdîlerin kendi medreselerinde Hanefî-Mâtürîdî kültür okutulmaya devam etmiştir. Selçuklular dönemi Mâtürîdî’nin görüşlerini savunan âlimlerin yetişmesi bakımından en verimli bir dönem oldu ve Hanefî-Mâtürîdî çizgide hem fıkıh hem de kelam sahasında son derece önemli eserler200 yazıldı.”201 Nizâmiyye medresesinin kuruluş gayesi, devletin ihtiyaç duyduğu görevlileri yetişmenin yanısıra, Şîî Fâtımîlerin Sünnî Abbâsîleri ve Selçukluları yıpratmak amacıyla siyâsî ve askerî faaliyetlerinin yanısıra ilmî açıdan da yoğun bir propagandaya giriştikleri bir dönemde Ehl-i Sünnet akidesini güçlendirmek olarak görülmektedir.202 Ancak burada dikkat çekilmesi gereken başka noktalar vardır. Besâsîrî hadisesinde Selçuklulara karşı cephe almış olan Fâtımîler ağır ekonomik krize sürüklenmiştir.203 Hasan Sabbah’ın İsmâiliyye’ye girmesi sürecinden de anlaşılacağı gibi Selçuklu toprakları içerisinde bunu sağlayabilen bir İsmâilî davet etkinliği vardı. Ancak Hasan Sabbah’ın İsmâiliyye mezhebini kabülü (464/1072) henüz gerçekleşmemiş, Alamut kalesi, onun eline 483/1090 yılında geçmiştir. 198 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVI, s. 244-7. 199 Yusuf Ziya Yörükan, Müslümanlıktan Evvel Türk Dinleri : Şamanizm, yay. haz. Turhan Yörükan, İstanbul; Ötüken yay. 2006, s. 111. 200 Bu dönemde yaşamış âlimlerden eserlerinde İmam Mâturidî’nin ismi ve görüşlerine yer verenler hakkında bkz. Ahmet Ak, Selçuklular Döneminde Mâturîdîlik, s. 102 vd. 201 Sönmez Kutlu, “Bilinmeyen Yönleriyle Türk Bilgini: İmâm Mâturîdî”, Dinî Araştırmalar, Cilt:5, Sayı: 15, Ankara Ocak-Nisan 2003, s. 26, 27. 202 Abdülkerim Özaydın, “Nizamiye Medresesi, DİA, C. XXXIII, (ss. 188-91), s. 188. 203 Bu konuların detayları ileride ele alınacaktır. 55 Selçuklu devletinin gücünün zirvesinde olduğu bir dönemde, Nizâmülk’ün sadece Şâfiîler adına vakfedilmiş medrese girişimini başka açılardan da değerlendirmek gerekmektedir. Bağdad Nizamiyye Medresesinin vakfiyesinde diğer Sünnî mezheplerin dışlanarak sadece Şâfiîliğin hizmetine adanması dikkat çekicidir. Medresenin açıldığı tarihte (459/Eylül 1067), Tuğrul Bey döneminde Eşarîlere yönelik tutumun henüz unutulmadığı düşünülebilir. İbnü’l-Adîm’in (ö. 660/1262) aktardığı bir rivayete göre, Nizâmülmülk, Şafiî mezhebine bağlılıkta taassub gösteriyordu. O, Hanefileri kadı olarak atıyor, Şâfiîleri ise medreselere tayin ediyordu. Bunda gayesi, Şafiîlerin fıkıh ile iştigal etmeleri ve onlardan olan fakîhlerin çoğalması, diğer taraftan, Hanefî olan kadıların da mahkeme işleriyle uğraşarak, fıkıhla iştigallerinin azalması ve gerilemeleri/âtıl hale gelmeleriydi.204 Alparaslan zamanında Selçukluların hakimiyeti için anlamlı bir gelişme daha olmuştur. Mekke emiri Muhammed b. Ebî Haşim, 462/1069-70 yılında elçi gönderip şehirde hutbenin Abbasi halifesi ve Alparslan adına okunduğunu ve ezandaki Şîî ibaresinin terk edildiğini haber vermiştir. Sultan da ona otuz bin dinar ve hil’at verdi ve yıllık tahsisat bağladı.205 Alparslan döneminde Bağdad’da meydana gelen bir olay mezheplerin toplumsal gücü hakkında önemli işaretler taşımaktadır. Ebû Sa’d İbn Ebî ‘İmâme isimli bir vaiz, uduyla Türklerin evinden çıkan şarkıcı bir kadının udunun tellerini koparmış, kadınnın haber vermesiyle, vaizin evine adam gönderilmiştir. Vaizin Hanbelilerin lideri konumundaki İbn Ebî Musâ el-Hâşimî’ye olanları şikayet etmiş, el-Hâşimî ve toplanan Hanbeliler el-Kasr camiinde toplanmıştır. Eşarî âlim Ebû İshâk eş-Şîrâzî de onlara katılmıştır. Bunlar kötülüklerin (münkerât) engellenmesini ve diğer bazı taleplerini dile getirmişlerdi. Halife onlara isteklerinin Alparslan’a yazılacağı cevabını vermişlerdi. Başta Hanbelî lider İbn Ebû Musa olmak üzere 204 İbnü’l-Adîm, Buğyetü’t-Taleb fî Târîhi Haleb, neşr. Süheyl Zekkâr, Beyrut, ts., C.V, s. 2494-5. آن نbم ا/P (T9 /[2 =آc ا، 2ن  ا?7= اOء، و ا]2= اارس، وT :P أن )2 ا]2= ) metnini ,Sevim .A ) (E/R اL#(.ل ،$7 2c ا-7ء م-B ، و]).@ اOة Oء، 2@ ا#)-.B $7 و)/5ن yayınladığı ilgili kısmın [Ankara, 1976, s. 85] tercümesini farklı yapmaktadır: Nizâmülmülk, Şâfiîleri çok tutardı. Hanefileri, kadılıkla ilgilerinin azalması ve bu alanda geri kalmalarını sağlamak amacıyla kadılıklara, Şafiileri ise, fıkıhla uğraşarak fakîh yetişip çoğalmalarını sağlamak için medreselere atardı [Ankara, 1982, s. 54]). Krş. Bündârî, Zübde, s. 12 (2. dipnot); Ahmet Ak, Selçuklular Döneminde Mâturîdîlik, s. 126. 205 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 61. Krş. Turan, Selçuklular Tarihi, s. 166; Ahmet Ocak, Selçukluların Dini Siyaseti, s. 203. 56 oradakiler halifeye itaatin gereksizliğini ifade eden konuşmalar yapmışlardı. Halifenin sabırla yürüttüğü görüşmelere rağmen Hanbelî liderin tutumunu değiştirmemesi üzerine halifenin veziri İbn Cüheyr, şehrin Selçuklu Bağdad şıhnesi206 Sa’düddevle el-Gevherâîn’den207 grubun dağıtılmasını istemiş, oradakiler dağıtılmış, bazıları da tutuklanmıştır. Ebû İshak eş-Şîrâzî de vezir İbn Cüheyr’i Horasan’a sultan Alparslan’ın yanına itmekle tehdit etmiştir. Halife devreye girerek eş-Şîrâzî’yi teskin etmişti (464/Mart 1072).208 Nizâmülmülk’ün Siyâsetnâme’sinde verdiği bilgilerden devletin başlangıçta, Tuğrul Bey ve Alparslan zamanında, Şîa hakkında hassas olduğunu anlıyoruz. Başlangıçta devlette görev alacakların mezhebinin ve yaşadığı bölgenin sorgulandığını, Şîî olarlar ve Şîîlerin yaşadığı bölgelerden olanlara görev verilmediği, buna riayet etmeyen yöneticilerin hoş karşılanmadığı görülmektedir. Sultan Tuğrul Bey zamanında olduğu gibi Sultan Alpasrlan “hiçbir Rafızî” ortaya çıkıp bir Türkten ileri bir mevki elde etmeye cesaret edemezdi. Zengin Türklerin kâhyaları, hizmetkârları Horasanlı Hanefî veya Şafiî mezhebinden olan temiz adamlardı. İster köle ister kâtip olsun Iraklı, bozuk inançlıları kendilerine yaklaştırmazlardı.209 Türkler onlara “Deylemî mezhepli” diyerek asla bir görev vermedikleri gibi verilmesini de doğru bulmazlardı. Bir kişi kâhyalık, ferraşlık, rikâbdarlık isteyerek bir Türk’ün hizmetine girmek isteyince, ondan hangi vilâyetin hangi şehrinden, “hangi mezhepten olduğunu” soracaklardır. Eğer Hanefî, Şafiî, Horasanlı ve Maveraünnehrli olduğunu söylerse, onu kabul edecekler. Fakat “Kum, Sâve ve Rey’den olup ve Şiîyim” derse, “Git; biz yılan besleyen değil, yılan öldüreniz” diyeceklerdir. Kendilerine pek çok mal ve para teklif etseler bile onları reddedip, sarayına kabul etmeyeceklerdir. Eğer Sultan Tuğrul ve Sultan Alpasrlan bir emirin veya bir Türk’ün, 206 Sultanın hilafet merkezindeki temsilcisi, askeri vali ve emniyetten sorumlu vali. Abdülkerim Özaydın, Sultan Berkyaruk Devri Selçuklu Tarihi, İstanbul, 2001 s. 219-20. 207 Onun şıhneliğe tayiniyle (464/1071) ilgili bkz. İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 70. 208 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 175-6. krş. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVI, s. 138-9; Köymen, Alparslan ve Zamanı, s. 58. Bir sonraki yıl (466) Dicle nehrinin taşmasıyla Bağdad’ın sular altında kalması, bazıları tarafından bu olayla irtibatlandırılarak Allah’ın halefe ve Selçuklu yöneticilerini cezalandırması olarak değerlendirilmişti. Bkz. İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 91. 209 İsfahan’lı Abdullah el-Hatıbî de Muhammed Tapar’a Horasanlıları tavsiye etmekte ve Iraklıarı kötülemekteydi. Şîî Enuşirvan Halid bu görüşten rahatsız olmuş gözükmektedir. Ona göre Horasan, Batıniliğin yuvasıdır. Bündârî, Zübde, s. 97-8. 57 bir Râfızîyi hizmetine aldığını duysaydı, kızıp onu cezalandırırdı.”210 Nizamülk tarafından nakledilen bir olayda, Şîî (Râfızî) birini hizmetine alan Erdem isimli komutana karşı Alparslan’ın tavrı dikkat çekicidir. Konuşmanın sonunda görüşleri sorulan âlimler, “Râfızîlerin müşrik ve öldürülmeleri gereken kimseler olduğuna” dair rivayetler gündeme getirmektedirler: Sultan Alparslan, Erdem’in Hurdâbe’ye kâtiplik verdiğini duymuştur. “Hurdâbe Bâtınî mezhebindendir” denmiş, sultan kızmıştı. Bir gün Sultan (Alparslan) Bârgâh’da Erdem’e, “Sen benim düşmanım, saltanatımın hasmı mısın” dedi. Erdem’in “ey efendimiz (hudâvend), bu ne sözdür? Ben küçük bir bendeyim” cevabına karşılık. Sultan - “Senin kâtibin olan Hurdâbe dedikleri o adamcağız, Bâtınî değil midir?” dedi. Erdem - “Ey bendelerinin efendisi, o bütün dünyada kim oluyor? Eğer kendisi hep zehir olsa, bu dergâhın sakinlerine ne zarar yapabilir?” dedi. Sultan - “Gidiniz, o adamcağızı getiriniz” dedi. Gidip, onu getirdiler. Sultan, “sen Bâtnîsin ve Bağdad halifesi hak değildir diyorsun” dedi. (Hurdâbe) - “Ey efendimiz bendeleri Bâtınî değildir. Şii’dir” dedi. Sultan - “Ey kötü adam (zen-i rûspî), Rafızî mezhebi o kadar iyi midir ki, onu Bâtınî mezhebine kalkan yapıyorsun? Zira, her iki gruba da lanet olsun” dedi. Hakaretle sultanın huzurunda kapı dışarı ettiler. Sonra (sultan) “suç bu adamcağızın değildir: Suç, bir kötü mezhepliyi kendi hizmetine alan Erdem’indir. Ben defalarca sizlere söylemişimdir ki, sizler Horasanlı ve Maverâunnehrli Türklersiniz. Bu diyara yabancısınız; bu vilayeti ben kılıçla ve zorla almışım. Irak ahalisi çoğunlukla, kötü mezhepli, kötü dinli, kötü itikadlı ve Deylem taraftarı olurlar. Türk ile Deylem arasındaki düşmanlık ve ihtilaf bugüne ait değildir. Allah, Deylemlilere musallat oldukları için Türkleri yüceltmiştir. Allah’ın lütfu ile Türkler, (hem Müslümandırlar, hem de) temiz dinlidirler. Onlar (Deylemliler) boş şeyler (hevâ), bid’at (ile uğraşırlar) ve kötü mezheplidirler. Türkler (karşısında) aciz kaldıkları müddetçe, itaat gösterirler. Türklerin işlerinde zayıflık zuhur ederse, onlar kuvvet kazanırlar, Türklerden öcalmaya çalışırlar” dedi. Sonra (sultan), emretti: at kılı getirdiler: arasından bir parça kıl çekti; Erdem’e, “bunu kopart” dedi. Erdem aldı ve kopardı. Ona başka beş kıl verdi, onu da koparttı. Sonra (sultan) bir ferrâşa emir verdi: Bu kıllardan bir ip büküp getirdi: Sultan (bunu) Erdem e verdi (Erdem), her ne kadar çalıştı ve zorladı ise de koparamadı. Sultan, “düşman da tıpkı bunun gibidir: Birer, ikişer, beşer ile başa çıkmak kolay olur; lakin, çoğaldıkları ve birbirlerine sırt verdikleri zaman, onlar yerlerinden kaldırılamazlar. Bu, Erdem’in, “O, hep zehir olsa, bu devlete ne yapabilir” dediğinin cevabıdır: Bunlar tek tük Türkler arasına girip memuriyetleri ellerine geçirdikleri, Türklerin ahvaline vakıf oldukları 210 Nizâmülmülk, Siyâset-nâme, Çev. Köymen, s. 114, metin, s. 171 (Çev. Bayburtlugil, s. 185 vd.). 58 zaman, kısa bir zamanda Irak’da bir isyan zuhur eder, veya Deylemliler memlekete hücum ederler, bunlar da gizli veya açıktan açığa onlarla bir olurlar; Türkleri helak (etmeye) çalışırlar. Sen Türksün ve Horasan ordusundasın. Senin kedhüdânın ve hizmetkârının hep Horasanlı olması gerekir ki işine bozukluk gelmesin.”211 Alparslan’ın bu açık ifadelerinden anlaşılıyor ki, Büyük Selçuklu İmparatorluğu, Büveyhoğulları Devleti’nin yerine geçtiği halde, hala Şîî Büveyhoğulları Devleti’nin taraftarlığını güden ve bu devletin geri gelmesini isteyen büyük bir zümre vardır. Alparslan, Şîî Büveyhoğulları taraftarlarının devlet hizmetine girerek, imparatorluğu içten çökertmelerinden ciddi şekilde endişe etmektedir.212 3 – Melikşah Dönemi (465-485 / 1072-1092) Alparslan’ın ölümünü müteakip, vasiyet gereğince Melikşah sultan ilân edilmişti (465/Kasım 1072). Melikşah bu tarihte on sekiz yaşlarındaydı. Nizâmülmülk vezirlikte bırakıldı. Sultan Melikşah hükümdarlığının ilk iki yılında komşu devletler ve taht kavgaları ile uğraşmıştır. Amcası Kirman meliki Kavurd Melikşah’ın saltanatını tanımamış, isyan etmiştir. Melikşah, savaşta Kavurd’u mağlup etmiş ve ordunun isyanından endişe ettiği için de yayının kirişiyle boğdurmuştu (465/Nisan 1073).213 Sultan Melikşah Melikşah döneminde devlet kurulduğundan beri en geniş sınırlarına ulaşmış, halkın emniyet ve refahı, ülkenin medeniyet, ilim ve kültür seviyesi yükselmiştir. İmparatorluk sınırları Kaşgar’dan Boğaziçi’ne ve Ege Adalarına, Aral gölü ve Kafkaslar’dan Yemen ve Aden’e kadar genişlemiştir.214 Büyük Selçuklu Devleti’nin zirvede bulunduğu böyle bir zamanda Sultan Melikşah ile veziri Nizamü’1-Mülk arası bozulmaya başlamıştır.215 Sultan Melikşah, 211 Nizâmülmülk, Siyâsetnâme, çev. Köymen, s. 115 vd. (çev. Bayburtlugil, s. 184.). 212 Köymen, Alparslan ve Zamanı, s. 191-194. 213 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 180, 183 vd.; İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVI, s. 145-6; İbnu’lEsîr, el-Kâmil, C. X, s. 76, 78-9. Detaylar için bkz. İbrahim Kafesoğlu, Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, İstanbul 1953, s. 33. 214 Kafesoğlu, Melikşah Devri, s. 211. 215 Bu gelişmelerde Melikşah’ın hanımı Terken Hatun’un oğlu Mahmud’u, daha küçük yaşta olmasına rağmen, veliahd tayin ettirmek istemesi, vezir Nizâmülmülk’ün ise Zübeyde Hatun’dan doğmuş ve yaşı büyük olan Berkyaruk’un olması yönündeki çabası sebep gösterilmektedir. Terken Hatun, Nizâmülmülk’ün yerine Tâcülmülk Ebu’l-Ganâim’in vezirliğe getirilmesini istemekteydi. Tâcülmülk, Batınîlik (melâhide) ile ilişkili olamkla itham edilmekteydi ancak Melikşah’ın bundan haberi yoktu. Nizâmülmülk’ün Bâtıniler tarafından öldürülmesinde de Tâcülmülk itham edilmiştir. 59 veziri ile birlikte Bağdad’a gitmek üzere yola çıkmış, Nihavend yakınlarına geldiklerinde Ebû Tâhir-i Arrânî adlı bir Bâtınî fedaîsi tarafından vezir Nizamü’1- Mülk, 10 Ramazan 485/14 Ekim 1092 tarihinde öldürülmüştür.216 Nizâmülmülk’ün öldürülmesinde Sultan Melikşah’ı suçlayanlar olmuştur. Bazı kaynaklar, Melikşah ile aralarında yaşanan iktidar restleşmesini gündeme getirerek onun öldürülmesinde sultanın tedbirini ima etmektedir.217 Ancak Nizamülmülk’ten sonra vezirlik makamına getirilen Tâculmülk’ün içinde bulunduğu bazı devlet adamlarının adları daha öne çıkmaktadır.218 Nizamülk’ün öldürülmesinden sonra vezirliğe Tâcülmülk, müstevfiliğe ise Mecdülmülk getirilmiştir.219 Tâcülmülk Batınilik ile itham edilmiş, Mücdülmülk ise dönemin İsnâaşeriyye müelliflerinin de kaydettiği gibi, bir Şîîydi.220 Nizâmülmülk’ün öldürülmesinden yaklaşık bir ay kadar sonra 16 Şevval 485/19 Kasım 1092 tarihinde Sultan Melikşah da Bağdad’da 38 yaşındayken öldü.221 Melikşah’ın zehirlendiği yönünde de kayıtlar vardır.222 Ahmed b. Mahmud’ın kaydettiğine göre Melikşah, Ehl-i Sünnet yolunda ve Ebû Hanîfe mezhebindendi. Ebû Hanife’nin türbesinin karşısına bir medrese yaptırtmıştır. Bağdad’da bayram namazında tekbirleri Hanefî mezhebine göre okutturan, Hanefî fıkhına göre namaz kıldırtan ilk sultan, Melikşah’tı223 . İsfahan’da yaptırdığı medrsenin hangi mezhebe tahsis edileceği sorulduğunda “gerçi ben er-Râvendî, Râhatü’s-Sudûr, s. 130-132; Reşidüddin, Câmi’, C. II-IV, s. 49-50; Yazıcızade Ali, Tevārih-i Āl-i Selçuk, s. 71. 216 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVI, s. 299; İbnü’l-Adim, Bugyetü’t-Taleb, s. 56-61; el-Hüseynî, Ahbâr, (Lugal), s. 45; İbnü’l-İmrânî, el-İnbâ’ fî Târîhi’l-Hulefâ, tahk. Kâsım Samerraî, Kâhire: Dâru’lÂfâki’l-Arabiyye, 1999, s. 200, 204; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 204. 217 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C. XVI, s. 305; İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 205. 218 Detaylar için bkz. el-Hüseynî, Ahbâr, (Lugal), s. 46; Kafesoğlu, Melikşah Devri, s. 196-206. Abdünnaim Muhammed Hasaneyn ise olayı Melikşah’ın hanımı Terkan Hatun ile ilişkilendirmektedir (İran ve’l-Irak fî’l-Asri’s-Selçukî, s. 84). 219 er-Râvendî, Râhatü’s-Sudûr, s. 132. 220 Mecdülmülk ile detaylı bilgiler, ileride ayrı bir başlık halinde ele alınacaktır. 221 İbnü’l-Adim, Bugyetü’t-Taleb, s. 56; İbnü’l-Azimi, Azimi Tarihi, s. 28; İbnü’l-İmrânî, el-İnbâ’, s. 205; Kafesoğlu, Melikşah Devri, s. 208 vd. ; Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, C.X, s. 372. 222 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVI, s. 300; Beyhakî, Târîh-i Beyhak, s. 274; Kafesoğlu, Melikşah Devri, s. 208-10; İbnü’l-İmrânî, el-İnbâ’, s. 205; Erdoğan Merçil, “Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi”, Türkler, Ankara; Yeni Türkiye Yayınları, 2002, C.IV, (ss. 597-633) s. 618. 223 Ahmed b. Mahmud, Selçuk-Nâme, C.II, s. 20, 22. krş. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVI, s. 309; Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, s. 172; Ferhat Koca, “Selçukluların İslâm Hukuk Mezheplerine Bakışı”, s. 30. 60 Hanefîyim, ancak bu hayrı Allah rızası için yaptırdım. Bir gruba engel olup mahrum bırakmak istemem” demiştir.224 İbn Akîl’den (ö. 513/1119) nakledilen bir rivayete göre sultan Melikşah, bir ara Bâtıniyye’ye meyletmiş ve Allah hakkında sorular sormaya başlamıştır. el-Cürcânî isimli bir vaizin verdiği tatmin edici cevaplar ile bu meyli sona ermiştir.225 Melikşah, Berkyaruk ve Sencer, saltanatlarına yönelik doğrudan bir tehdid olmadıkça, Batınilere karşı harekete geçmedikleri gerekçesiyle eleştirilmektedir.226 Sultan Melikşah döneminde Bağdad’da Eş’arîler ile Hanbeliler arasında çatışmalar çıkmıştı (469/Mayıs 1077). Eşarî âlim Ebû Nasr b. Abdilkerim el-Kuşeyrî (ö. 514/1120), yaptığı vaazlarında Hanbelilere dil uzatmıştır.227 Hanbeliler, sayılarının çokluğundan güç alırlarken, Şâfiî/Eşarîler ise Nizamülmülk’e güvenmekteydi. Dönemin önde gelen Eşarî âlimlerinden Ebû İshak eş-Şîrâzî, Nizamülmülk’e mektup yazıp Hanbelilerden şikayetçi oldu. Hanbelilerin lideri konumundaki Ebû Cafer Abdülhâlik b. Ebî Musâ el-Hâşîmî (ö. 470/1077),228 Nizamülk ile iyi geçinmek isteyen Bağdad şıhnesi es-Sallâr el-Fârûkî’nin aleyte eylemlerine maruz kaldı. Halife el-Muktedî, Hanbelilere meylettiği için Şâfiîler, onun aleyhinde bağırıyorlardı.229 Ebû İshak eş-Şîrâzî tarafından halifenin veziri İbn Cüheyr’e gönderilen mektupta Horasan ve Türk beldelerinde İmam Ebû Hanife ve İmam Şâfiî’nin mezheplerinden başka mezhep bilinmediğini yazıyordu. Vezir İbn Cüheyr’in huzurunda bir araya getirilen taraflardan Hanbelî âlim Ebû Cafer, eşŞîrâzî’ye eskiden fakirken böyle olmadığını, saltanat ve Selçuklu veziri Nizamülmülk’ün gücünü arkasına aldıktan sonra bunları yapmaya başladığını söylemekteydi. İbnü’l-Kuşeyrî’yi ise bidatçi olarak nitelemekle birlikte, içindekini 224 Nahcivânî, Tecâribü’s-Selef, s. 277-78; Manzar Kanberî, “Tesîr-i Avâmil’i Siyâsî ber Münâzaaât-i Mezhebi-yi İsfahan ez Karni Çahârom tâ Heftom-i Hicrî”, Târîh-i Âyine-i Pezûheş, sayı: 18, Kum, 1387/2008, (ss. 117-136), s. 125. 225 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVI, s. 312-3; İbnü’l-Cevzî’ye atıfla İbn Kesir, el-Bidâye, C.XII, s. 153. 226 Abdülmecid Bedevi, et-Târîhü’s-Siyâsî ve’l-Fikrî lil-Mezhebi’es-Sünnî, s. 127. 227 Krş. İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 104-5. 228 İbnu’l-Esîr, Ebû Cafer’in ölümünü 469 yılında kaydetmektedir (el-Kâmil, C. X, s. 106) ancak İbnü’l-Cevzî’nin kaydına göre bir sonraki yılın başlarında (Safer 470) olduğu görülmektedir. Ayrıca halkın içinde bazıları onun zehirlenerek öldürüldüğüne ve şehîd olduğuna inanmaktadır. Mezarı başında insanlar uzun süre bulunmuş ve çok sayıda hatimler okunmuştur (el-Muntazam, C.XVI, s. 195-7). 229 Hatta Fâtımî halifesi el-Mustansır Billah lehine de “yâ mansûr” diye bağırdıkları kaydedilmektedir. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVI, s. 182. Krş. Sa’âde, Tatavvur, s. 79. 61 söyleyip münafıklık etmediği için takdir etmekteydi. Ayrıca sulhun mümkün olmadığını, çünkü karşı tarafın kendilerini kâfir olmakla itham ettiğini, kendilerinin de inandıkları gibi inanmayanları kâfir saydıklarını söylüyordu.İbnü’l-Kuşeyrî’nin hac için Bağdad’dan ayrılmasıyla ortalık sakinleşmiştir. Bu olanlardan haberdar olunca Nizamülmülk, halifenin veziri İbn Cüheyr’e kızmıştır. Nizamülkmülk, halifenin Hanbelilere meylini ve Eşarilere karşı buğz duyduğunu bilmekte, ancak bunu açıklaması mümkün olmamaktaydı. Sultan Melikşah’ı gizliden halife ve veziri aleyhine kışkırtıyordu.230 Nizamülkmülk, halifenin veziri İbn Cühyer’e gönderdiği mektubunda Nizamiyye medresesinin bu türden şeylere hizmet için kurmadıklarını yazıyordu.231 eş-Şîrâzî’nin gönderdiği mektubuna verdiği cevapta da medresenin yapılış nedenini ilme hizmet olduğunu, mezheplerden birini diğerine tercih gibi bir siyasetlerinin olmadığını, Bağdad’da Hanbelilerin diğer mezhep mensuplarından fazla olduğunu ve imamları Ahmed b. Hanbel’in de saygın biri olduğunu ifade ediyordu. Onun bu mektubundan haberdar olan Hanbeliler bundan mutlu olmuşlardı. Ancak Nizamiyye’den çıkan el-İskenderânî isimli bir fakihin Hanbelileri tekfir eden konuşmalar yapması, tekrar iki grubun çatışmasına sebep olmuştur. Nizamülmülk’ün oğlu Müeyyidülmülk kendi evi için de endişeye düşmüş ve amîd Ebû Nasr’a haber göndermiştir. Amîdin olaylara mudahalesi ile ölenler olmuştu (470/Nisan 1078). Bu olaylar sonrasında Nizamülmülk sebep olanların iktalarına el konulması talimatı göndermiştir.232 Bu olaylar, halifenin veziri İbn Cüheyr’in görevden alınmasına (471/Temmuz 1078) sebep olmuştur. Ancak İbn Cüheyr’in oğlu Amîdüddevle, Nizamülmülk’ün yanına gitmiş, vezirliğe de o atanmıştır.233 Vaazlar yasaklanmış, bir sonraki sene (473) mezheplerin ihtilaf ettikleri konulara değinilmemesi şartıyla izin verilmiştir.234 Aradan çok zaman geçmeden Ebu’l-Kâsım el-Bekrî isimli Eşarî bir kâdî Bağdad’da gelmiş (475/Mart 1083), Nizâmiyye medresesine Eş’arî Mezhebi üzere konuşmasına Nizamülmülk’ten izni bulunuyordu. Bağdad şıhnesi ve Türklerin de yanında olduğu halde el-Mansûr camiinde yaptığı konuşmada Hanbelilere dil uzatmış, İbnü’l-Ferrâ el-Hanbelî’nin taraftarlarının tepkisiyle karşılaşmıştır. 230 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 205-9. Krş. İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVI, s. 181-3, C.XVII, s. 190. 231 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVI, s. 182. 232 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 211-2; İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVI, s. 190-1. Krş. İbnu’l-Esîr, elKâmil, C. X, s. 107. 233 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 109-10. Krş. Sıbt, a.g.e., s. 213 vd. 234 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVI, s. 211. 62 Divandan kendisine bazı hediyeler verilmiş ve alemü’s-sünne diye lakaplanmıştır. elBekrî, 470 (Eylül 1084) yılında vefat ettiğinde İmam el-Eşarî’nin yanına defnedilmiştir.235 Bu dönemin tanınmış Eşarî âlimi Ebû İshâk eş-Şîrâzî (ö. 476/1083), halife el-Muktedî’nin elçisi olarak Bağdad’dan Melikşah’ın yanına giderken (475/1083), yolda geçtiği yerlerde kadınlar, çocuklarla halk tarafından karşılanıyor, teberrük olsun diye bindiği hayvanın bastığı yerlerdeki topraklar alınıyordu. Özellikle de Sâve’de halkın yoğun ilgisine mazhar olmuştur. Sultan Melikşah ve vezir Nizamülmülk tarafından da ikramlar görmüstür. Bir yıl sonra öldüğünde cenazesi halifenin de katılımıyla görkenli bir şekilde defnedilmıştır.236 Nizamiyye medresesine müderris tayin olunan ed-Dubûsî’nin (ö. 482/1089) Bağdad’a gelişi alışılmamış şekilde debdebeli olmuştu (479/1086).237 Hanbelîlerin Bağdad’daki etkinliklerini gösteren başka tarihî kayıtlar da vardır. Bağdad’da 478/1086 yılnda vefat eden Mu’tezilî âlîm Ebû Alî İbnü’l-Velîd, Ebu’lHüseyn el-Basrî’nin öğrencisiydi. Elli yıl kadar evinde kalmak zordunda kalmış, Sünnilerin (muhtemelen daha çok da Hanbelilerin) tepkisi sebebiyle dışarı çıkamamıştır.238 Haleb kadısı diye bilinen Ebû Cafer el-Beykendî, Mu’tezilî görüşleriyle biliniyordu. Bağdad’a geldiğinde Hanbelîlerin önde gelenlerinden Ebû Mansur b. Ebî Yusuf (ö. 460/1067)239 tarafından şehre sokulmamıştır. el-Beykendî, Ebû Mansûr’un ölümünden sonra Bağdad’a gelebilmiş, 482/1089 yılında orada vefat etmiştir.240 Sultan Melikşah döneminde, Abbâsî hilafetinin merkezi Bağdad’da, Fâtımîler adına davette bulunmakla itham edilmiş bir grubun faaliyetleri, dikkat çekmektedir. İbnü’r-Resûlî isimli bir fırıncı, 473/1081 yılında, fütüvvetin241 ( ة!  ا ( üstünlükleri ve kuralları hakkında kitap tasnif etmiştir. Abdulkâdir el-Haşimî isimli biri de onunla birlikteydi. Kendilerine katılan öğrencilerine menşurlar yazıyorlar ve bir yerlere 235 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 234. Krş. İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVI, s. 224-5; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 124-5. 236 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 125-6, 132-3; İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVI, s. 227, 228-31. 237 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 157. 238 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C. XVI, s. 247-9. 239 eş-Şeyhu’l-Ecel diye bilinen Ebû Mansûr vefat ettiğinde Ahmed b. Hanbel’in kabri yanına defnedilmişti. Hakkında detaylı bilgi için bkz. İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVI, s. 107-110. 240 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVI, s. 288. 241 Fütüvvetin tarihiyle ilgili genel bilgiler için bkz. Ahmet Yaşar Ocak, “Fütüvvet, (Tarih)”, DİA, C. XIII, s. 261-63. 63 tayin ediyorlardı. İbnü’r-Resûlî, Şiîlerin gittikleri, ancak bu dönemde kapısı kapalı, terkedilmiş (mehcûr) halde olan Berâsâ mescidini242 açmış, fütüvvet mesuplarından bu mescidde toplanmalarını istemiştir. İbnü’r-Resûlî, Fâtımî halifesine bağlı bulunan Medine yöneticisi Hâlisatü’l-Melik Reyhân el-İskenderânî ile de yazışmaktaydı. Hanbelîler (Ahâbu Abdüssamed) bu durumdan divana şikayetçi olmuşlar, bu gurubun Fâtımîler adına propaganda yaptıklarını, fütüvveti bu gizli işlerini kapatmak için kullandıklarını iddia etmişlerdi. Halifenin veziri Amîdüddevle, duruma el koymuş, fukahâ bu grubun çalışmalarının engellenmesi gerektiğine dair fetvâ vermiştir. İbnü’r-Rasûl ve adamı Abdülkâdir tutuklanmış, onlarla birlikte olan herkesin tutuklanmasını istemiş, evleri yağmalanmıştır.243 Melikşah döneminde devletin mezheplere yaklaşımı için önemli işaretler taşıyan bir olay da Herat’ta yaşanmıştır. Herat’ta 478 (1085-6) yılında, Behrât isimli mütekellim/felsefeci bir âlimin konuşmalarına, Hanbelî âlim Abdullah el-Ensarî’nin (ö. 481/1089) tepki göstermesiyle olaylar çıkmıştır. Behrât, evinin yakılmasından sonra Fûsenc’e gitmiş, müderris kâdî Ebû Sa’d b. Ebî Yûsuf’a sığınmıştır. el-Ensârî ve taraftarları Fûsenc’e de gelip onlara saldırmış ve Nizamiyye medresesine de zarar vermişlerdir. Vezir Nizamülmülk olaylara el koymuş, el-Ensârî’yi tutuklatıp Herat’tan uzaklaştırmış, böylece olaylar yatışmıştır. Bir süre sonra el-Ensârî Herat’a geri dönmüştür.244 Nizamülmülk’ün Hanbelîlere yönelik tutumunu gösteren başka olaylar da onun Bağdad ziyareti sırasında yaşanmıştır. Nizamülmülk, sultan Melikşah ile 484/1091 yılında Bağdad’a gelmiş, “Hanbeliler için Mücessime dendiğini, onlara mezhepleri hakkında sorular sormak istediğini” söylemiştir. İbn Akîl, “şöyle bir cevap vermek uygun olur” diyerek onun bu ithamının geçersizliğini ortaya koymaya çalışmıştır.245 Nizâmülmülk’ün verdiği bilgilerden, Tuğrul Bey ve Alparslan zamanında, Şîa’ya karşı takınılan tavrın Melikşah döneminde değişmeye başladığı anlaşılmaktadır. Dikkat çeken başka bir tespit de devletin artık kuvvetlendiğini 242 Berâsâ mescidi hakkında Şîîlerin yaşadığı çoğrafya incelenirken Bağdad’ın Kerh mahallesiyle ilgili bilgi verilirken detaylardan bahsedilmiştir. 243 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVI, s. 211. 244 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVI, s. 241, 278-9. 245 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVI, s. 295. 64 düşünerek duyarsızlığın artmasıdır: Sultan Tuğrul, Sultan Alpasrlan, devirlerinde hiçbir ateşperest, Hıristiyan, Rafızî ortaya çıkıp bir Türkten ileri bir mevki elde etmeye cesaret edemezdi. “Bugün, fark (temyîz) kalkmıştır. Eğer süfli bir Yahudi, Türklerin kedhüdalığına ve Türklerin (yaptıkları) işe gelirse, uygun görülüyor. (Aynı yerlere) bir Hıristiyan gelirse, Zerdüştî gelirse, uygun görülüyor; eğer Rafızî, Harici ve Karmati gelirse, tasvip ediliyor. Onları (tayin edenleri) gaflet istila etmiştir. Halbuki onların ne Türklerin dinine saygısı, ne mallarına karşı koruma duygusu, ne de halka merhametleri vardır. Devlet kemâle ulaştığı için, halk bu gün duyarlılığını kaybetmiştir. Bendeniz kötü bakışlardan korkuyorum, bu işin nereye ulaşacağını da kestiremiyorum… Bu gün iş, saray ve divanı onlarla dolduracak mertebeye getirilmiştir. Her Türk’ün peşinde bunların on-yirmi tanesi koşmaktadır.”246 Nizamülmülk’ün Hariciler dediği ve devlet düşmanı diye nitelediği, kendilerini Şîî gösterenler hakkındaki uyarıları, sultan Melikşah’ın hoşuna gitmemektedir: “Şiîlik (mezhebi) iddiasında bulunarak, Rafızîlerden daha büyük kuvvet toplayabilir, bütün dinlere saygıları olduğunu söyler, ellerinden gelen kötülük, bozgunculuk ve katlden geri kalmayarak, müslümanlık adına hareket ettiklerini iddia ederler. Fiillerinde kâfirlerin fiillerini örnek aldıklarından, içleri görünüşlerinin, sözleri de yaptıklarının ve Hz. Muhammed Mustafa (s.a.)’nın dininin tam zıddıdır. Ülke için onlardan daha amansız düşman yoktur. Bugün devlete yakınlığı olan Şia gömleğinden başlarını çıkaran güruh bunlardır. Efendimiz huzurunda işlerini yaparak, kuvvetleniyor ve Dünya Sultanını, Abbâsî halifeliği hanedanını yıkmak için saldırmaya teşvik ediyorlar. Bendeniz serpuşunu başından çıkarmasa, daha pek çok rezillikleri görülür, fakat Cihan Padişahı onlar hakkındaki tecrübelerimden ve uyarılarımdan dolayı bendenizden incinmektedir. Efendimizi paraya tamah eder duruma getirerek, beni garaz sahibi olarak gösterdiklerinden, bu husustaki nasihatlerim kendisini tatmin etmiyor.”247 Mukatil b. Atıyye’ye (ö. 505/1111 dolayı) nisbet edilip Melikşah döneminde, sultan ve veziri Nizâmülmülk’ün de bulunduğu meclislerde Şîî ve Sünnî âlimlerin 246 İki tercüme arasında bazı farklar bulunmaktadır. Nizâmülmülk, Siyâset-nâme, trc. Köymen, s. 114, metin, s. 171 (çev. Bayburtlugil, s. 185 vd.). 247 Nizâmülmülk, a.g.e., çev. Bayburtlugil, s. 212 vd. (Köymen tercümesine “şimdilik” kaydıyla [bkz. Önsöz, XXI, diğer bazılarıyla birlikte bu faslı almamıştır. Elimizdeki tercüme de henüz bu bölümler yoktur.) 65 münazarasını konu edinen bir kitap vardır. Bu kitaba göre münazaralar sonucunda Sultan Melikşah ve vezir Nizâmülmülk, Şîa’ya girdiklerini ilan etmişler ve Şîa mezhebi Nizamiye Medreseleri’nde okutulmaya başlanmıştır. Ancak bir kısım devlet adamları ve âlimler, Sünnî mezhepte ısrar etmişler, tuzaklar kurup bir ay arayla önce Nizâmülmülk’ü sonra da Melikşah’ı suikastlar düzenleyerek öldürmüşlerdir.248 elÂmulî’nin de ifade ettiği gibi, kitabın sonradan yazılıp İbn Atıyye’ye nisbet edildiği açıktır. Kitabın içeriği kurgulanmış, tarihi bir gerçekliği yoktur. O dönemde kullanılmayan terimler, çelişkiler ve bilgi hataları bulunmaktadır.249 Dönemin kaynaklarında verilen bilgilere göre Melikşah zamanında, emirlerinin birinin yanında bir Şîî (Râfizî) olduğunda, o, Türklere Şîî olmadığını; bilakis Sünnî/Hanefi olduğunu söylemeleri için Sünnî âlimlere rüşvet verirdi”250 demektedir. Yine bu kaynağın verdiği bilgilere göre “Melikşah döneminde Nizamulmülk, Şîîlerin (Râfızî) gizli itikadlarini bilmekteydi.” Rey’de ileri gelen Şîî âlimlerin sarıklarını çıkarmaları emredilmiştir. Onlara “Siz, dinin düşmanlarısınız, İslam’ın öncülerine lanet okuyorsunuz, şiarınız mülhidlerin şiarı” denmekteydi. Bu bilgileri değerlendiren dönemin İsnâaşeriyye mensubu âlimlerinden Abdulcelil Kazvînî “bunun yalan ve iftira” olduğunu söylemekte ve adı geçen âlimlerin meziyetlerini ve Nizâmülmülk ile iyi ilişkilerini anlatmaktadır.251 Melikşah döneminde de Selçuklular, Sünnî mezhepler arasında olduğu gibi mutedil Şiîlere karşı da bir ayrımcılık siyâseti takip etmmemişlerdir. Melikşâh’ın kızı Salkım Hatun’u, Şiî Mâzenderân meliki Sipeh-bud Ali ile evlendirmesi,252 bunun 248 Ebü’l-Hica’ Mukatil b. Atıyye el-Bekri el-Hicazi Şiblüddevle, Muhâvere Havle’l-İmâme ve’lHilâfe, thk. es-Seyyid Murtaza Radvi, Beyrut: Müessesetü’l-Belag, 1989, s. 194-95. Bazı ifade farklarıyla birlikte internetten Mutemeru Ulemâi Bağdâd adıyla: (Çevrimiçi) http://www.najaf.org/arabic/mustabsiroon/68/index.html 03 Mayıs 2006. Ayrıca seslendirilerek de yayınlanmıştır. (Çevrimiçi) http://www.kaseralsanamain.com/album/ba3’dad.exe 09 Kasım 2009. Türkçe’ye tercüme edilen kitabın internet nüshası için: (Çevrimiçi) http://siakitaplari1.tripod.com/siakitaplari1/Bagdat_Alimleri_Konferansi.zip veya http://www.nusayri.com/files/bagdat_Konferansi.doc 12 Mart 2008. 249 es-Seyyid Cafer Murtaza el-Âmulî, Me’sâtü’z-Zehrâ, 3.bs., 1422/2002, C.I, s. 353-375. (Çevrimiçi) http://www.mezan.net/sayed_jaafar/s-j-b/masat/maasat1.htm, 22 Kasım 2008. Başka bir değerlendirme için bkz. Hasan Ensârî, “Munâzara dû Dânişmend-i Şîî ve Sünnî der Mahdar-i Melikşah Selçukî ve Hâce Nizâmülmülk der Medrese-i Nizamiye-i Bağdad”, (Çevrimiçi) http://ansari.kateban.com/entry1088.html, 01 Nisan 2009. 250 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 81; Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu’ der İran, s. 392, 472. 251 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 108. 252 Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu’ der İran, s. 394. 66 delillerinden birdir. Sultan Melikşah, kardeşi Tekiş’in isyanını (467/1084) bastırmaya giderken Tus’taki İmam Ali er-Rıza’nın meşhedini ziyaret edip dua etmiştir.253 Sultan Melikşah ve veziri Nizâmülmülk ile 479/1087 yılında Hz. Ali’nin meşhedini ziyaret etmiştir. Sultan burada bulunanlara bağışta bulunmuş, Fırat nehrinden Necef’e su getirilmesi için çalışma başlatmıştır. Burada ikamet etmekte olan nakibü’l-Aleviyyîn Tahir, sultana büyük bir ziyafet vermiştir. Sultan Melikşah, ayrıca Kerbelâ’yı da ziyaret etmiştir.254 4 – Berkyaruk Dönemi (485-498/1092-1104) Sultan Melikşah’ın ölümünü gizleyen255 eşi Terken Hatun, Melikşah’ın hayattaki oğullarının en büyüğü olan veliaht Berkyaruk’a rağmen küçük yaştaki oğlu Mahmûd’u sultan ilân ettirebilmek için çok para dağıtmıştır. Halife Muktedî başlangıçta Mahmûd’un yaşının küçük olduğunu ileri sürerek onun sultan olmasına karşı çıkmışsa da, Terken Hatun oğlunu sultan ilân ettirerek adına hutbe okutmayı başarmıştır.256 Sultan Melikşah’ın ölüm haberini alan Nizâmülmülk’ün adamları, Berkyaruk’u İsfahan’da sultan ilân etmiş ve adına hutbe okutmuşlardı (485/1092). Berkyaruk, Terken Hatun’a bağlı birliklerle girdiği savaşı kazanmıştı (485/Ocak 1093). Terken Hâtun’un işlerini yürüten Tâcülmülk de esir alınmış, Beryaruk, onu kendisine vezir yapmayı düşünmüstür. Ancak Tâcülmülk, Nizamülmülk’ün öldürülmesiyle itham edilmekteydi. Nizamülmülk’ün adamları onu öldürmüş ve cenazesini parçalara ayırmışlardı (486/Şubat 1093).257 Berkyaruk Bağdad’a gelmiş halife el-Muktedî, hutbeyi onun adına okutmaya kararını onaylamıştı (487/Şubat 1094).258 Terken Hatun 487/1094 yılında vefat etmiştir.259 Beryaruk’un Şam bölgesini 253 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 211. 254 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C.X, s. 156; Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân, (Ali Sevim), s. 242; Turan, Selçuklular Tarihi, s. 206, 208, 326; Mustafa Öz, “Kerbelâ”, DİA, C.XXV, s. 271-2. 255 Kaynakların ifadesine göre sultan Melikşah’ın cenaze namazı da kılınmamıştı İbnü’l-Cevzî, elMuntazam, C. XVI, s. 313; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 211; Kafesoğlu, Melikşah Devri, s. 210. 256 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 214; Özaydın, Berkyaruk Devri, s. 15-17. 257 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 214-6. Krş. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVI, s. 300-1. 258 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 10-1, 12-4; İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 229-31. 259 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 14; İbnu’l-Esîr a.g.e., C. X, s. 234, 240; Özaydın, Berkyaruk Devri, s. 18-24. Bu dönemde Terken Hatun’un emrinde Mecdulmülk gibi Şîî devlet adamlarının çalışmış olmaları ve Nizamülmülk’ün adamlarının Berkyaruk’u desteklerken, Şîîlerin fırsattan istifade ederek Terken Hatun tarafında kendilerine yer edinmelerinden hareketle, Terken Hatun Şîî 67 yönetmekte olan amcası Tutuş, Suriye’den Azerbeycan’a kadar birçok şehirde kendi adına hutbe okutmayı başarmıştır. Tutuş’un emrindeki çok sayıdaki asker Berkyaruk’u da mağlup etmişti (487/1095). İsfahan’a giden Berkyaruk, önce kardeşi Mahmud’un adamları tarafından tutuklanmış, ancak Mahmud’un ölümü üzerine onların da desteğine kavuşmuş, Tutuş’u mağlup ederek öldürmüştü (488/1095).260 Horasan’da isyan eden diğer amcası Arslan Argun bir köle tarafından öldürülmüş (489),261 bir başka amcası Tekiş’i de yayının kirişiyle boğdurarak öldürtmüstür.262 Berkyaruk bunlardan başka daha birçok hanedan üyesi ve emirin isyanı ile karşılaştı.263 Sultan Berkyaruk, saltanatını kuvvetlendirdiği bir sırada kardeşi Muhammed Tapar’ın isyanıyla (492/1099) karşılaşmış, onunla defalarca savaşmış ve ölümüne kadar da onunla uğraşmak zorunda kalmıştır. Muhammed’in saltanat mücadelesine kalkışmasında sultan Berkyaruk tarafından vezirlikten azledilmiş olan Nizamülmülk’ün oğlu Müeyyidülmülk’ün teşvikleri etkileri olmuştur. Halife de ilk isyanında hutbeyi Muhammed adına okutmuştur.264 Uzun süren savaşlar ile çok sayıda asker ölmüş, ülke büyük yıkıma uğramıştır. Sultanların gücü azalmış, buna karşılık büyük emirlerin tahakkümleri artmıştır. Onlar bu durumdan yararlanmakta ve savaş halinin devamını istemekteydi. Sonunda sultan Berkyaruk, Hanefî kâdî Ebû’l-Muzaffer el-Cürcânî ve Ebu’l-Ferec Ahmed b. Abdilgaffâr el-Hemedânî’yi sulh için kardeşi Muhammed’e gönderdi. Muhammed’in yönetici kadınlar arasında sayılmak istenmiştir. Ancak iddia sahibinin de itirafa mecbur kaldığı gibi Terken Hatun’u Şîî diye niteleyebilmek için elde tarihî bir veri bulunmamaktadır (Pervin Türmenî Âzer, “Hâkimân-i Zen-i Şîa Mezheb der Târîh-i İran (Seyyide Hatun, Terken Hatun, Canbegum Hatun”, Mecelle-i Bânevân-ı Şîa, sayı:6-7, Kum, 1385/2006, (ss.49-66), s. 55-9). Ayrıca Mecdülkmülk gibi devlet adamları, bu sürecin öncesinde Melikşah’ın emrinde, sonrasında Berkyaruk’un verizi olarak görev yapmıştı. Bu iki sultanı Şîî diye nitelemeye imkan olmadığı gibi Terken Hatun için de bu iddiayı kabule imkan yoktur. 260 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 5, 15; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 219 vd., 234, 244; Reşidüddin, Câmi’, C. II-IV, s. 58-59; Özaydın, Berkyaruk Devri, s.28-46 261 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 262; Özaydın, a.g.e., s. 57. 262 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 239; Özaydın, a.g.e., s. 51. 263 Özaydın, a.g.e., s. 51 vd. 264 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 48, 75, 80; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 287, 303, 329, 359; Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân, (495-589), C. VIII-I (8/1), Haydarabad, 1380/1951, s. 8; Özaydın, Berkyaruk Devri, s. 55 vd. Vezirlik için Mecdülmülk’ün faaliyetleri ve bunun iki taht talibinin mücadelesinde etkisi hakkında bkz. Hasaneyn, İran ve’l-Irak fî’l-Asri’s-Selçukî, s. 97 vd. 68 de kabul etmesiyle bazı şartlarla anlaşılarak barış yapıldı (497/Ocak 1104).265 Berkyaruk, babası Melikşah’ın ölümünden (485/1092) sonra, küçük yaşta (474/1081 yılında doğmuş), Terken Hatun, amcaları, kardeşleri ve hanedanın diğer mensuplarıyla, muhteris emirlerle mücadeleyle geçen on iki yıllık saltanattan sonra, Rebiulevvel 498/Aralık 1104’te ölmüstür.266 Berkyaruk’un dönemi, Büyük Selçuklu tarihinin fetret devri olarak değerlendirilmektedir.267 Berkyaruk’un Mecdulmülk Ebu’l-Fazl ve Sa’d b. Muhammed Kummî isimli iki Şîî veziri olmuştur.268 Vezirliği döneminde devlet işlerinin büsbütün Mecdülmülk’ün elinde kaldığı ifade edilmektedir.269 Bu dönemde ileri gelen devlet adamlarının Bâtınîler tarafından öldürülmeleri, vezir Mecdülmülk’ün Bâtınîler ile ilişkisi olmakla itham edilmesine sebep olmuştur. Sultan Berkyaruk’un önde gelen emirleri, Mecdülmülk’ü hapsedilmek üzere teslim almak istemişler, Mecdülmülk bu sırada öldürülmüştür (492/1099).270 Beryaruk’un saltanatı döneminde mezhepler tarihi açıdından dikkat çekici olaylar meydana gelmiştir. Nisâbur’da 488/1095 yılında Kerrâmiyye mezhebi ile diğer gruplar arasında büyük bir çatışma yaşanmıştır. Şafiîlerin öncüsü olan Ebu’lKâsım (el-Cüveynî’nin oğlu) ile Hanefilerin öncüsü Kadı Muhammed b. Ahmed b. Sâid, Kerrâmiler aleyhine ittifak yapmıştır. Müttefikler, Kerâmilere karşı üstün gelip medreselerini tahrip etmişlerdir.271 Hilafet merkezi Bağdad’da farklı mezhep mensupları, birbirlerinin görüşlerini 265 Yapılan sulh öncesinde tarafların hakmiyetindeki çoğrafyalar ve anlaşma şartları hakkında detaylar için bkz. İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 369-71. Krş. İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 85. 266 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 380; İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 90, 93; Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân, (8/1) s. 12, 13 (Sıbt, ’a göre 24 yaşında); İbn Kesir, el-Bidâye, C.XII, s. 176; Özaydın, Berkyaruk Devri, s. 129-130; Turan, Selçuklular Tarihi, s. 230 (Turan’a göre 26 yaşında). 267 Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi: İkinci İmparatorluk Devri, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991, s. 1. 268 Zebihullah Safa, Tarih-i Edebiyat der İran, C.II, s. 186, 188. 269 er-Râvendî, Râhatü’s-Sudûr, s. 142; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 289; Yazıcızade, Tevārih-i Āl-i Selçuk, s. 77; Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 56; Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 472; Özaydın, Berkyaruk Devri, s. 48. 270 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 289; er-Râvendî, Râhatü’s-Sudûr, s. 142; Reşidüddin, Câmi’, C. II-IV, s. 62-63; Ebü’l-Kâsım Kâşânî, Târih-i İsmâîliyye (Bahşî ez Zübdetü’t-Tevârîh), neşr. Muhammed Taki Daniş Pejuh, Tebriz : Danişgah-ı Tebriz, 1964, s. 106; Özaydın, Berkyaruk Devri, s. 57. 271 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 251. Beyhakî, bu olayı 489 (1096) yılında olarak nakletmektedir (Târîh-i Beyhak, s. 268-9). 69 eleştirdiklerinde çatışmalara sebep olmaktaydı. Bu çatışmalar, Sünnîler arasında da, genelde Hanbelîler ile Şâfiîler arasında olabilmekteydi. Ebu’l-Müeyyed İsâ b. Abdillah el-Gaznevî (ö. 498), Bağdad’da gelmiş, Eşarî görüşleri anlattığı için çatışmaya sebep olmuştur. el-Gaznevî, ikamet ettiği eve dönerken taşlanmıştır (495/1102). Bir yıldan biraz fazla Bağdad’da kalan el-Gaznevî, daha sonra şehirden çıkarılmıştır.272 Hanedan üyeleriyle uğraşmaktan Batıniler ile ilgilenememesi üzerine halk arasında “Berkyaruk Batınî oldu” şeklinde sözler söylenmekteydi. Berkyaruk, kardeşi Muammed Tapar ile taht için mücadele ettiği ve ağır hasta olarak Bağdad’da bulunduğu bir dönemde, Muhammed Tapar ve kardeşi Sencer de Bağdad’a gelmişlerdi (494/Ekim 1101). İki tarafın aralarında Dicle nehri vardı. Muhammed Tapar’ın ordusundakiler, Beryaruk’un ordusuna “Batıniler!” diye bağırıyordu. Halife de Muhammed’e sultan Berkyaruk ve adamlarının ahlakından şikayetçi olmuş ve hutbeyi de onun adına okutmuştur.273 Muhammed Tapar ile yapılan savaş (494/Nisan 1101) sonucunda esir edilen vezir Müeyyidülmülk’e Berkyaruk’un söylediklerinden anlaşılmaktadır ki, Berkyaruk’un Batinî olmakla itham edenlerden biri de bu vezirdi.274 Ancak Berkyaruk’un Batınî olması doğru olamaz. Nitekim kendisine yapılan Batınî (melâhide) suikast girişimden yaralı kurtulmuştu (488/1095).275 Beryaruk döneminde Batınilere savaş açılmış, çok sayıda öldürülenler ve tutuklananlar olmuştur.276 5 - Muhammed Tapar Dönemi (498-511/1105-1118) Berkyaruk’un ölümünden sonra henüz dört yaşında olan oğlu II. Melikşah adına hutbe okutulmuştur.277 Ancak Melikşah’ın atabeyi Ayaz’ın da itaatiyle, Bağdad’a gelen Muhammed Tapar, Selçuklu sultanı oldu (498/1105)278. Sultan 272 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 76, 85, 93. Krş. İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 397. 273 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 309; Özaydın, Berkyaruk Devri, s. 70-71; Abdülmecid Bedevi, etTârîhü’s-Siyâsî ve’l-Fikrî lil-Mezhebi’es-Sünnî, s. 163.. 274 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 304. 275 er-Râvendî, Râhatü’s-Sudûr, s. 140; İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 17-8; İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 251-2; Yazıcızade Ali, Tevārih-i Āl-i Selçuk, s. 76; Özaydın, Berkyaruk Devri, s. 85; Ali Sevim ve Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, s. 147. 276 Detaylarına ileride değinilecektir. 277 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 380, 382. 278 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 384-7. Detaylar için bkz. Abdülkerim Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (498-511/1105-1118), Ankara : Türk Tarih Kurumu, 1990, s. 39-43. 70 Muhammed de isyanlarla ve iç meselelerle uğraşmak zorunda kaldı.279 Muhammed Tapar’ın saltanatı zamanı (1105-1118), devlet otoritesinin sarsıldığı zaman olan Fetret Devri’nden Sencer’ın büyük sultan olmasıyla başlayan istikrarlı devreye bir intikal safhası kabul edilmektedir.280 474/1082’de doğan Muhammed Tapar, Zilhicce 511/Nisan 1118’te şüpheli bir şekilde281 vefat etti.282 Muhammed Tapar’ın Hanefi mezhebine oldukça bağlı olduğu anlaşılmaktadır. Râvendî’nin (ö. 604/1207) kaydettiğine göre “ Nizâmülmülk’ün taassub yüzünden Şafiîlere verdiği İsfahan camiinde, Sadr-ı Cihanların en ileri geleni Rükneddin hutbe okusun diye merhum Sultan Muhammed, başlar kesilmesini emretti ve ordular gönderdi. Onun orada namaz kıldığı müjdesi kendisine gelince, sevininip külahını havaya attı; dualar ederek sadakalar verdi. Hemedan camiinde de aynı şeyi yapmıştır” demektedir.283 Sultan Tapar’ın bu tutumunu, abisi Berkyaruk ile saltanat mücadelesinde, Şafii mezhebine büyük destek veren Nizâmülmülk’ün taraftarlarının Berkyaruk’u desteklemiş olmalarına bağlayanlar olmuştur.284 Bu dönemde devletin Şâfiî karşıtı siyaset yürüttüğünü de iddia etmeye imkan yoktur. İlkiyâ Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed el-Herrâsî’nin (ö. 504/1110) ölümünden sonra Nizamiyye medresesinde müderris olan Eşa’rî âlim Ebû Bekir eş-Şâşî’nin (ö. 507/1114) ders vermeye başladığında, mecliste sultanın veziri ve diğer devlet adamları da hazır bulunmuşlardı.285 Sultan Berkyaruk ile Muhammed’in taht için mücadele ettikleri dönemlerde başlayan Haçlı seferleri, aynı zamanda, Selçuklular ile Fâtımîler arasında yeni bir unsurun girmesi demekti. Suriye bölgesinde Haçlılar, birçok şehri ele geçirmişlerdi. Şehirlerini ellerinde tutan birçok emir de Haçlılara vergi vermek zorunda kalmıştır. Haleb’ten Bağdad’da gelen bir grup, bölgede Müslümanların düştüğü durumu anlatılp mihrapları parçalamış ve Cuma namazının kılınmasına engel olmaya 279 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 398; Özaydın, Muhammed Tapar Devri, s. 43 vd.; Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, C.X, s. 374. 280 Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, s. 1. 281 Özaydın, Muhammed Tapar Devri, s. 150. 282 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 525; Özaydın, a.g.e., s. 149-150. 283 er-Râvendî, Râhatü’s-Sudûr, s. 18; Manzar Kanberî, “Tesîr-i Avâmil’i Siyâsî ber Münâzaaât-i Mezhebi-yi İsfahan ez Karni Çahârom tâ Heftom-i Hicrî”, s. 123; Abdülmecid Bedevi, etTârîhü’s-Siyâsî ve’l-Fikrî lil-Mezhebi’es-Sünnî, s. 137. 284 Ferhat Koca, “Selçukluların İslâm Hukuk Mezheplerine Bakışı”, s. 32. 285 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 120, 138. 71 kalkışmışlardı (504/1110-1).286 Sultan Muhammed’in Haçlılar ile mücâdele için bölgedeki emirlerine emirlev vermiş, ancak netice alamamıştır.287 Muhammed Tapar, Batınilere karşı çok büyük mücadeleler vermiş, saltanat dönemi onlarla savaşla geçmiştir.288 Veziri Sa’dülmülk Ebu’l-Mehâsin, ilhad ve Batıniler ile dostluk töhmetiyle İsfahan’da asıldı.289 Muhammed Tapar, meşhur İsmâ’ilî daîlerinden Ahmed b. Abdülmelik el-Attâş’ın sığındığı kaleyi ele geçirmiş ve oradaki Bâtınîleri öldürmüştü (500/1107). Alamut üzerine asker göndermiş, muhasara ettirmiştir. Muhammed Tapar’ın ölümü (Nisan 1118) dolayısıyla, bu harekât yarıda kalmıştı290 . Muhammed Tapar döneminde, Şîî Hille emiri Sadaka b. Mezyed’in üzerine asker gönderilmiş ve Sadaka savaşta öldürülmüştür.291 Şi’î Mâzenderân meliki Sipehbud Ali’nin kardeşi Kârin, Sultan Mehmed Tâpar’ın kızı ile evlenmiştir. Bâtınîlere karşı savaş açan Muhammed Tapar, huzurunda Bâtınîler ile münazara yapan Şiî Ebu Ismâil’e ihsanlar yapmıştır. Bu, sultanın bir mezhep taassubuna kapılmadığını göstermektedir.292 Selçuklular döneminde yazılan el-Fazaih müellifinin verdiği bilgilere göre Sultan Muhammed b. Melikşah döneminde, emirlerinin birinin yanında bir Rafızi bulunsa, o Sünni âlimlerden birine Türklere kendinin Şîî (Rafızî) olmadığını, SünnîHanefi olduğunu söylemesi için rüşvet verirdi. Bu kaynağa göre Meliksah ve Sultan Muhammed döneminde Şîa’ya medrese, hangâh inşasında musamaha gösterilmiyordu. Ancak onun bu iddialarına cevap veren Şîî müellif Abdulcelil Kazvînî eskiden beri var olan veya bu sultanlar zamanında yapılmış bazı Şîî medreselerine işaret ederek bu tespiti reddetmektedir.293 286 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 482. 287 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 485 vd. Detaylar için bkz. Özaydın, Muhammed Tapar Devri, s. 89 vd. 288 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 527; Reşidüddin, Câmi’, C. II-IV, s. 68; Yazıcızade Ali, Tevārih-i Āl-i Selçuk, s. 81; Özaydın, a.g.e., s. 153; Turan, Selçuklular Tarihi, s. 233; Abdülmecid Bedevi, etTârîhü’s-Siyâsî ve’l-Fikrî lil-Mezhebi’es-Sünnî, s. 166-70. 289 Reşidüddin, Câmi’, C. II-IV, s. 72-74; Reşidüddin, Câmiü’t-Tevârih: Kısmet-i İsmailiyân ve Fâtımiyân ve Nizârîyân ve Dâiyân ve Refîkân, yay. Muhammed Tâkî Dânişpezû, Muhammed Müderrisî Zencânî, Tahran 1977, s. 122;. 290 Detaylarına ileride değinilecektir. 291 Detaylarına ileride değinilecektir. 292 Turan, Selçuklular Tarihi, s. 326-7. 293 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 46, 81. 72 6 – Sencer Dönemi (511-552/1118-1157) Sultan Muhammed’in vefatından sonra veliahd olan oğlu Mahmud adına hutbe okunmuştu (512/Mayıs 1118).294 Abbâsî halifesi el-Müstazhir Billah vefat etmiş (512/Ağustos 1118), yerine, kısa zaman sonra Selçuklu yönetimi ve bölgedeki yerel yöneticilerle askerî mücadelelere gireşecek olan el-Müsterşid Billah geçmiştir.295 Mahmûd, kardeşi Tuğrul’un isyanı ile uğraşmak zorunda kalmış, Horasan meliki Sencer, yeğeni Mahmud üzerine yürümüş ve onu mağlûp etmişti (513/Ağustos 1119). Yapılan anlaşmaya göre Rey şehri Sencer’de kalmak üzere, imparatorluğun batı tarafları, sultan unvanını taşımakla beraber, Sencer’e tâbi olmak şartı ile, Mahmud’a verilecekti. Sencer “büyük sultan” (es-sultânu’l-a’zam) unvanını alıyordu. Sencer’in eski merkezi Merv, imparatorluğun başkenti olmuştur.296 Sultan Sencer, doğu ve batıya zaman zaman müdahale ederek, doğu-İslâm âleminin büyük bir kısmında hükmeden, hutbelerde ismi okunan büyük hükümdardı.297 Fakat orta Asya’da Kara Hıtayların zuhûru durumu değiştirmiştir. Sencer, Kara-Hıtaylar karşısında Katavan savaşını kaybetmiş (536/Eylül 1141) ve Mâverâünnehr tamâmiyle elinden çıkmıştır.298 Kara-Hıtaylılar tarafından Mâverâünnehirden çıkarılan Oğuzlar, Horasan’a gelmişlerdi. Bu bölgede ikamete başlayan Oğuzlar, müslümandı, kimseye eziyet etmiyor, namaz kılıyor, zekatlarını veriyorlardı. Sencer’in emirlerinden Kamac’ın (Kımac) bölgesine gelmiş, Kamac’ın bölgeden çıkmalarını istemesi ve Oğuzların anlaşma çabaları sonuçsuz kalmaştı. Kamac Oğuzların üzerlerine asker göndermiş ancak Oğuzlar, diğer Türk boylarından da yardım alarak gâlip gelmişlerdi. Oğuzlar, ayrıca fakîhleri öldürüp,299 medreseleri tahrip etmişlerdi.300 Bundan sonra Sencer’in Oğuzların üzerine düzenlediği seferde, Belh civarında hezimete uğrayarak, esir 294 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s.161; İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 533. 295 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 534, 536. 296 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 172; Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, s. 5. 297 Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, C.X, s. 376. 298 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVIII, s. 19; İbnü’1-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s. 81-6; Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, s. 327 vd.; Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, C.X, s. 375 299 Oğuzlar, Sultan Senceri esir aldıktan sonra da şehirlere valiler tayin edip halktan ağır vergiler almak istemişlerdi. Nisabur’da halkın isyan edip vali ve yanındakileri öldürmesi sonrasında şehre gelen Oğuzlar, Nisabur’a girip, yağma yapmış, büyük küçük herkesi öldürmüş ve şehri ateşe vermişlerdi. Ayrıca Oğuzlar, değişik beldelerde kâdî ve âlimlerin tamamını öldürmekteydi. İbnü’1-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s. 177-8. 300 İbnü’1-Esîr, a.g.e., C. XI, s. 176. 73 düşmüştü (548 / Nisan 1153). Üç sene Oğuzlar elinde esir kalan sultan, 1156 yılında kurtulduysa da, ağır Oğuz darbesi altında çöken Selçuklu imparatorluğunu toparlamayı başaramadı. Bir sene sonra, Rebiülevvel 552/Mayıs 1157’de, yetmiş üç yaşında olduğu hâlde, vefat etti ve Merv’de daha evvel inşâ ettirdiği türbesine gömüldü.301 Sencer’in ölümü ile Büyük Selçuklu İmparatorluğu da tarih sahnesinden çekilmiş oldu. Köymen’in ifadesiyle “İmparatorluk kuruldu; İslam dünyasını tanzim etti. Battı; bütün Orta ve Yakın Doğu karışıklık içinde kaldı.”302 Sencer öldüğünde memleketi o kadar genişti ki sınırdakiler bir yıl sonrasına kadar onun öldüğünden haberdar olmamışlar ve hutbeyi onun adına okumaya devam etmişlerdi.303 er-Râfi’î (ö. 623/1226), Hz. Ali’den naklen Hz. Peygamber’in “Acem meliklerinin sonuncusu Sencer, seksen yıl yaşar ve aç olarak ölür” dediğine dair bir rivayeti kaydetmektedir.304 Büyük Selçuklu Devleti’nin yıkılması sonrasında, büyük tahribatlar olmuş, meydana getirilen kültür müesseseleri büyük zararlar görmüştür. Bunlara bir örnek olay Nisabur’daki büyk tahribattır. Bu dönemde güçlenip öne çıkmış emirlerden Müeyyed Ay-aba, Nisabur’da, 556/1161 yılında, şehirde çıkan fesaddan sorumlu tuttuğu ileri gelenleri hapsetmiştir. Bunlar arasında nakîbü’l-Aleviyyîn Ebu’l-Kâsım Zeyd b. el-Hasan el-Hüseynî de vardı. Nisabur şehri tahrip edilmiş, ilim adamların bir araya geldikleri vakıf kütüphanesi de olan Ukayl mescidi, sekiz adet Hanefîlere ait medrese, on yedi adet Şâfiîlere ait medrese tahrip edilmiş, beş kütüphane yakılmış, yedi kütüphane ise yağmalanıp kitapları yok pahasına satılmıştır.305 Sultan Sencer Hanefi ulemaya lutuf ve ihsanda bulunmuştur. Ravendî’nin ifadelerine göre “onun zamanında herhangi bir mansıb Ebu Hanife eshabından başkasının elinde olsa, kılıç darbesiyle elinden alınır İmam-ı Azam’ın eshabına verilirdi.”306 Sencer, Gazzâlî’nin Ebu Hanife aleyhine görüşler ileri sürdüğü 307 301 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVIII, s. 121; İbnü’1-Esîr, a.g.e., C. XI, s. 176 vd., 210, 222; İbn Kesir, el-Bidâye, C.XII, s. 254; Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, s. 399 vd.; Kafesoğlu, “Selçuklular”, İA, C.X, s. 375. 302 Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, s. 465. 303 Yazıcızade Ali, Tevārih-i Āl-i Selçuk, s. 91. 304 Abdülkerim b. Muhammed er-Râfi’î, et-Tedvîn fî Ahbâri Kazvîn, tahk. Azizullah el-Atâridî, Beyrut, 1987, C. I, s. 452. 305 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s. 271-2. 306 er-Râvendî, Râhatü’s-Sudûr, C. I, s. 18; Abdülmecid Bedevi, et-Târîhü’s-Siyâsî ve’l-Fikrî lil- 74 söylentisi üzerine onunla görüşmüstür. Gazzâlî, Ebu Hanife aleyhinde konuşmasının imkansız ve bununla ilgili söylenenlerin yalan olduğunu ifade etmiştir.308 Alamut’taki Nizârîlerin kütüphanesine de vakıf olan Ata Melik Cüveyni, 529/1135 yılında Irak Selçukluları hükümdarı Sultan Mesud ile Abbâsî halifesi Müsterşid’in aralarında gerçekleşen savaş neticesinde, Müsterşid’in Batınîler tarafından öldürülmesini anlatırken “Sencer’in devletinin düşmanı olan kötü kalpli kişilerin” halifenin öldürülmesinde Sencer’i suçladıklarını belirtmekte ve “Sultan Sencer’in huyunun iyiliği, soyluluğu, Hanefi mezhebinin ve hilafet makamının güçlendirilmesi konularında harcadığı çabaları” hatırlatarak hakkındaki iddiaları “asılsız” olarak nitelemektedir.309 Sencer döneminde mezhepler tarihi için önemli, Sünnîler arası ilişkiler hakkında önemli işaretler içeren olaylar meydana gelmiştir. Irak Selçukluları sultanı olan Mahmûd döneminde, 515/1121 yılında İsfahan’dan Bağdad’a gelen İbnü’dDânişmende diye bilinen Hanefî müderris Kâdî Ebu’l-Kâsim İsmail b. Ebi’l-Alâ Sâ’id b. Muhammed el-Buhârî, Ramazan ayında vaaz vermeye başlamıştır. Onun vaaz meclisinde sultan ve bütün erkanı hazır bulunaktaydı. Şâfî mezhebi mensupları, hilafet srayında toplanıp onun vaazlarında kendi mezhep mensupları aleyhlerinde konuştuğunu söyleyerek şikayetçi olmuşlardı.310 Bağdad’a gelen (510/116-7) Ebu’l-Futûh el-İsferâyinî, Eşariyye mezhebi üzere kelâm konuları ile ilgili konuşmalar yapmaktaydı. Bir hadisin sıhhatiyle ilgili söyledikleri tartışmalara sebep olmuş, halifenin veziri İbn Sadaka huzunda konu ulemaya sorulmuş, Nizamiyye müderrisi İbn Selman, tevbe ve imanını yenilemesi Mezhebi’es-Sünnî, s. 137. 307 Gazzâlî’nin el-Menhûl min Talîkâti’l-Usûl isimli eserinde Ebû Hanîfe’nin bazı görüşlerine yönelik değerlendirmeleri (örnek olarak bkz. tahkik: Muhammed Hasan Heytû, 2.bs., Dimaşk, 1400/1980, s. 178 ve çeşitli yerler) Sencer’e şikayet edilmişti. İ.Agah Çubukçu, “Gazzalî ve Siyaset”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1961, C. IX, (ss. 121-130), s. 127. 308 Mehmed Şerefeddin, “Sencer ve Gazali”, Darulfunun İlahiyat Fakültesi Mecmuası, İstanbul, 1341/1925, sayı:1, s. 39-57; Abdurrahman Acar, “Selçuklu Sultanı Sencer`in Din Siyaseti: Abbasi Halifeliği ve İsmaililerle İlişkileri”, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1997, s. 74-6; Çubukçu, a.g.e., s. 121-30; Hüseyin Zeerinkub, Medreseden Kaçış (İmam Gszzâlî’nin Hayatı Fikirleri ve Eserleri), Çev. Hikmet Soylu, İstanbul, 2001, s. 234; Celaleddin Humâyî, Gazzâlî-nâme, 3. bs., Tahran, 1368, s. 199-200; Turan, Selçuklular Tarihi, s. 225, 333-4. 309 Ata Melik Cüveyni, Târîh-i Cihângüşâ, trc. Mürsel Öztürk, Ankara; Kültür Bakanlığı Yay., 1999, s. 534. 310 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 194. 75 gerektiğini ifade etmiştir. Bu tartışmalar sonrasında el-İsferâyinî’nin konuşması yasaklanmış ve şehirden çıkarılmasına karar verilmiştir. Ancak onun mezhebinde olan ekâbirden bir grubun gayretleriyle geri gelmesi sağlanmıştır. el-İsferâyinî’nin özellikle Allah’ın kelâm sıfatıyla ilgili ileri sürdüğü görüşler Hanbelilerin tepkilerine ve çatışmalara sebep olmaktaydı (521/1127).311 Irak Selçukluları sultanı Mesud’un Tuğrul Bey zamanındaki gibi yeniden Eşarilere karşı bazı girişimlerde312 bulunduğu görülmektedir. Mesud’un 538/1143 yılında beraberinde Bağdad’a getirdiği Hanefi âlim el-Hasan b. Ebî Bekir enNisâburî (ö. 545/1150), “Şâfiî ol, ama Eşari olma” demekteydi. Aynı âlim ayrıca “Hanefî ol, ancak Mu’tezilî olma” ifadesini de kullanmaktaydı. Nizamiyye medresesinde el-Eşarî’nin ismi yazılıydı. Sultan Mesud’un emriyle, yok edilip, yerine eş-Şâfiî’nin ismi yazılmıştır. Kendi ribâtında oturup Eşarî mezhebi üzere kelam eden Ebu’l-Futûh el-İsferâyinî (ö. 538/1144), Hanefî vâiz Ebu’l-Hasan elGaznevî (ö. 551/1156) tarafından fitneye sebep olmak ithamıyla sultana şikayet edilmiş, sultan da onun şehirden çıkarılmasını emretmiştir. el-İsferâyinî, memleketine gitmiş ve kalan ömrünü orada geçirmiştir.313 en-Nisâburî’nin Eşariler aleyhine konuşmalar yapnması, Hanbelilerin de ona meyletmesine sebep olmuştur. Bununla birlikte onun, özellikle Kuran’ın yaratılmış olduğu konusunda Mu’tezile görüşüne meylettiği rivayet edilmiştir.314 Hanefî vâiz Ebu’l-Hasan el-Gaznevî’ye, kısa bir dönem vaaz verme yasağı getirilmiş, ancak hemen sonraki ay içerisinde, sultan Mesud’un elçisinin Bağdad’a geldiği bir dönemde yeniden izin verilmişti (542/1147).315 İbnü’l-Abâdî, 546 (Mart 1152) yılında, Bağdad’ın el-Mansur camiinde vaaz 311 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 210, 245. 312 Detaylar için bkz. Adem Arıkan, “Büyük Selçukluların Hanefilere Destekleri ve Irak Selçukluları Sultanı Mesud’un Faaliyetleri”, Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü İlmî Dergisi, sayı: 5-6, Bişkek, 2008, s. 153-164. ( وآن /' اL# ي ج- ا E/R ا0 ول آ' 2# وL  'ا#  وآ' 78 وL  'م) وآ' /08 وL  'م]-0) 313 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVIII, s. 31-2, 36; ez-Zehebî, Siyeru ‘Alâmi’n-Nübelâ’, thk. Şuayb el-Arnaut, Hüseyin el-Esed, 9. b., Beyrut 1993, C.XX, s. 141; Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân, (8/1) s. 187; Madelung, “Mâturîdiliğin Yayılışı ve Türkler”, s. 326 vd. Sultan Mesud b. Muhammed zamanında (529-47/1134-52), Rey şehrinde sultanın huzurunda düzenlenen bir ilim meclisi, konuşulan konular ve sonrasında yaşananların detayları hakkında bkz. Kitâbü’n-Nakz, s. 106-7, 486 vd. krş. Bündârî, Zübde, s. 177-8. 314 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C. XVIII, s. 79. 315 İbnü’l-Cevzî a.g.e., C. XVIII, s. 56. 76 etmek istemiştir. Ona bunu yapmaması, batı yakasında Hanbelilerden başkasının bunu yapamayacağı söylenmiştir. O, ısrar edince himayesi için yanına görevliler verilmiş, vaaza başladığında çıkan huzursuzluk da kılıçlar çekilerek sakinleştirilebilmiştir.316 Sultan Mesud tarafından Nizamiyye medresesine müderis tayin olunan Ebu’n-Necîb, sultanın ölüm haberi Bağdad’a ulaştıktan (547/Ekim 1152) sonra halife tarafından tutuklatılıp hapse atılmıştır.317 Sultan Sencer’den önceki sultan Muhammed Tapar, Bâtınîler ile büyük mücadeleler vermiştir. Sultan Sencer, Batıniler ile “kale yapmamaları, silah edinmemeleri ve mezheplerine davette bulunmamaları” şartlarıyla sulh yapmıştı (497/1103-4).318 Sencer’in Bâtınîlere karşı yeniden mücadeleye giriştiği 520/1126 yılına kadar, aradan geçen yirmi üç yıl müddet içerisinde, Sencer ile Batıniler arasında bir mücadelenin olduğuna dair kaynaklar hiçbir bilgi vermemektedirler. Bu son tarihte yapılan mücadele de vezir eliyle yürütülmüş, neticede vezir suikastle öldürülmüştü (521/1127).319 Öldürülen vezir Muînüddin Ebû Nasr Ahmed b. Fadl, Selçuklular dönemi İsnâaşeriyye mensubu müelliflerinden Abdulcelil Kazvînî tarafından Şîî vezirler arasında sayılmaktadır.320 Sencer, Abbâsî halifesi tarafından Bâtınîlere eman vermekle itham edilmiş, buna karşılık o, halifenin vezirine hitaben yazılmış (527/Temmuz 1133) mektupta, bu ithamı reddetmiş ve bu hususta yaptığı faaliyetleri anlatmıştır.321 Yine Abbasi halifesi Müsterşid’i azlederek, yerine Hz. Ali soyundan birini geçireceği iddialarını da anılan mektubunda reddetmiş, mezhep ve itikadını değiştirmediğini, kendi imamlarından yüz çevirmediğini vurgulamıştır.322 316 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C. XVIII, s. 81; ez-Zehebî, Târîhu’l-İslâm, C. XXXVII, s. 29. 317 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C. XVIII, s. 77, 84. 318 İbnu’l-Esîr a.g.e., C. X, s. 378-9 ( Lو ،ًT8 ن0 L B-أن B-/E ط] و ،امe نZ روا#أ;  ب?4أ إن BJ Ayrıca . ) ([ون U،ً8 وL Eن أ8اً إR EfهB، 2>gh آc م' اس ه:ا اMمن، وه:ا اT/i، ونH E/R  ; bkz. Reşîdüddin, Câmiü’t-Tevârih: Kısmet-i İsmailiyân, s. 123; Kâşânî, Târih-i İsmâîliyye, s. 144; Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, s. 151; Abdurrahman Acar, “Sencer`in Din Siyaseti”, s. 153; Abdülmecid Bedevi, et-Târîhü’s-Siyâsî ve’l-Fikrî lil-Mezhebi’es-Sünnî, s. 165. 319 Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, s. 151-6. 320 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 97, 280. 321 (Abbas İkbal), “Nâme-i Sultân Sencer be Vezîr-i Halîfe el-Müsterşid Billah”, Yâdigâr, sayı:39-40, Tahran, 1327 (1948), (ss. 134-155), s. 145 vd. Detaylar için bkz. Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, s. 226-7. 322 Abbas İkbal, “Nâme-i Sultân Sencer be Vezîr-i Halîfe el-Müsterşid Billah”, s. 150; Köymen, a.g.e., s. 230. 77 Sencer ve Şîîler hakkında bir rivayet dikkat çekmektedir. Rivayete göre Mehdi’nin Samarra Camii’nden çıkacağına inanan Şiîler orada Mehdi’nin binmesi için koşum takımları ve eğeri altından olan bir at hazır bulunduruyorlardı. Camiden çıkan sultan bunun sebebini sormuş, atı camiden çıkacak insanların en hayırlısı için tuttukları cevabını almış ve “buradan benden daha hayırlısı çıkmaz” diyerek ata kendisi binmiştir.323 323 Kazvînî, Âsâru’l-Bilâd, s. 386; Abdurrahman Acar, “Sencer`in Din Siyaseti”, s. 78; Turan, Selçuklular Tarihi, s. 246 78 II. BÖLÜM İSNÂAŞERİYYE İmamların sayısını on iki ile sınırlandıran İsnâaşeriyye mensupları, imamları kabul etmeyi inanç konusu haline getirdikleri için İmâmiyye, fıkhî görüşlerini Cafer es-Sâdık’a nisbet ettikleri için Caferiyye, on ikinci imamın gelişini beklemeleri sebebiyle Ashâbü’l-intizâr ve on ikinci imam için çokça kullanılan “kâim” unvanına nisbetle Kâimiyye diye de anılmaktadır. Şîa’nın ortaya çıkış tarihiyle ilgili değişikler görüşler ileri sürülmüş, Hz. Peygamber dönemine kadar götürenler olmuştur.324 Ancak şurası açık ki, on iki imam nazariyesi, on birinci imamın ölümünden (260/874) ve on ikinci imamın aynı tarihlerde kaybolmasından (gaybet) önce ortaya konmuş olamaz.325 İsnâaşeriyye’nin kabülüne göre sefirler vasıtasıyla taraftarlarıyla irtibat kurduğu (küçük gaybet) kabul edilen on ikinci imam Muhammed b. Hasan, son sefirin öldüğü 329/941 yılından itibaren büyük gaybete çekilmiştir.326 Bu tarihlerde tarih sahnesine çıkmış olan Şîî Büveyhî yönetimi, büyük gaybetten kısa süre sonra, 334/945 yılında Bağdad’ı ele geçirerek, Sünnî Abbâsî halifesini de tahakkumu altına almıştır. İsnâaşeriyye mensupları bu hamedan sayesinde faaliyetlerini serbestçe yapma imkanı elde etmişlerdir. İsnâaşeriyye’nin en muteber saydığı hadîs, akâid ve fıkha dair eserlerinin birçoğu bu dönemde telif edilmiştir.327 Büveyhî yönetimine Selçuklular son vermiştir. Selçuklular döneminde yaşamış İsnâaşeriyye’ye mensup müelliflerinden Abdulcelil Kazvînî (556/1160’da hayatta) Şîî kelimesinin Arap dilinde “takip eden, yardımcı-dost ve uyan (pîrû, yâver, muktedî)” anlamlarına geldiğini belirtmektedir. Şîî kavramı, Peygamber’den sonra, kıyamete kadar Hz. Ali’nin yardımcısı, dostu ve takipcileri anlamında, onun nasla belirlenmiş, masum imam olduğunu kesin olarak 324 Ethem Ruhi Fığlalı, “İsnaaşeriyye”, DİA, C. XXIII, s. 142-47. 325 Montgomery Watt, İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri, Çev. Ethem Ruhi Fığlalı, İstanbul, 2001, s. 45. 326 İsnâaşeriyye’nin on ikinci imamın ölmeden önce insanlar arasından ayrılıp gizlenmesi anlamında kabul ettiği “gaybet”, küçük ve büyük olmak üzere iki devresi, bu devrelerle ilgili tarih farklılıkları hakkında bkz. Ethem Ruhi Fığlalı, İmâmiyye Şiası, s. 181 vd.; Mustafa Öz, İmamiyye Şiasında Onikinci İmam ve Mehdi İnancı, İstanbul, 1995, s. 43 vd: Avni İlhan, “Gaybet”, DİA, C. XIII, s. 410-12. 327 Güner, Büveyhîler’in Şiî-Sünnî Siyaseti, s. 95 vd., 153 vd.; Fığlalı, İmâmiyye Şiası, s. 186 vd.; Uyar, Şii Ulemanın Otoritesinin Temelleri, s. 18 vd.; Mehmet Azimli, “Sünni Hilafete Tahakküm Kurmuş Bir Şiî Hanedan: Büveyhîler”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. VII, sayı: 2, Diyarbakır, 2005, s. 19-32. 79 söyleyenler için kulanılır.328 Ona göre Hz. Peygamber, Hz. Ali’ye hitap ederken “sen ve senin Şîan” gibi ifadeler ile bu gruba isimlendirmeyi bizzat yapmıştır.329 Kazvînî, Râfızî lakabı, Şîa’ya Emeviler döneminde verilmiştir.330 İsnâaşeriyye331 ifadesini de kullanan Kazvînî, İmâmiyye’yi “Usûliyye” ve “Ahbâriyye(-Haşeviyye-Gâlî)” diye ikiye ayırmaktadır.332 Kazvînî, yaşadığı dönemde, kendilerini ifade etmek için, Hanefilerin “muvahhid”, Şâfilerin “Sünnî”, Şîilerin ise “mü’min” deyimini kullandığını ifade etmektedir.333 Dönemin diğer bir Şîî müellifi Murtaza b. Daî Razî,334 “zamanımızda Şîî davası güden dört fırka vardır” deyip, bunları (1) Nusayriler, (2) İsmaililer, (3) Zeydîler ve (4) İmamiler335 olarak saymaktadır. Ancak O, Nusayrilerin kafir olduklarını kaydetmektedir.336 “Şîa’ya hasımları Ravâfız demektedir.” Nusayrileri, Abdullah b. Sebe’ye izafe edilen Sebeiyye ile ilişkilendirip bunların “Hz. Ali’yi ilah saydıklarını” ifade etmektedir.337 Selçuklular döneminde yaşayan Sem’ânî’nin kaydına göre Fırat kenarındaki Hadîse yakınındaki Âne beldesinin halkı Nusayriydi ve Hz. Ali’nin ilah olduğuna inanmaktaydı. Sem’ânî’nin hocalarından olan Zeydî âlim Ebû’l-Berakât Ömer (ö.539/11459), Şâm’dan ikamet ettiği Kufe’ye dönerken uğradığı Âne’de isminin Ömer olduğu için öldürülmek istenmiştir. Ebu’l-Berakât, kendisinin Kufeli olduğunu ve Hz. Ali’nin soyundan geldiğini söyleyerek canını kurtarmıştır.338 Dönemin müelliflerinden Muhammed b. Ubeydullah b. Ali Ebü’l-Meali’ye (ö.485/1092) göre “sayı bakımından Şîa fırkalarının en çok olanı İmâmiyye’dir.”339 Neşvan el-Himyerî (ö.573/1178) de aynı görüştedir. el-Himyerî “onların İsnâaşeriyye 328 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 177. 329 Bu iddia ile ilgili rivayetler için bkz. Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 584-5. 330 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 585-6. 331 Örnek olarak bkz. Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 328, ve “$ [E Jا $مام $4ا $# 9ه:م “s. 454. 332 Örnek olarak bkz. Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 256. Onun bir ifadesinde "Şîa-i Usûliyye-i İmâmiyye-i İsnâ Aşeriyye" terkibini kullandığı görülür (s. 454). 333 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 288. 334 Abdülcelil Kazvînî, onu döneminin âlimleri arasında saymakta (Kitâbü’n-Nakz, s. 185), elGazzâli (ö.555/1111) ile çağdaş olduğu kaydedilmektedir (Hüseyin Keriman, Rey-i Bâsitan, Tahran : Danişgah-ı Şehid Behişti, 1371, C.II, s. 390). 335 İmamiyye’nin tarihsel süreçteki karşılığı ve diğer detaylar için bkz. Mustafa Öz, “İmâmiyye”, DİA, C.XX, 207-209. 336 Seyit Murtaza b. Dâî Râzî, Tabsiratu’l-Avâm fi Marifeti Makalati’l-Enam, nşr. Abbas İkbal, Tahran 1364, s. 180. 337 Seyit Murtaza b. Dâî Râzî, a.g.e., s. 167. 338 es-Sem’ânî, el-Ensâb, C.IV, s. 119; krş. el-Hamevî, Mucemu’l-Buldân, C.II, s. 230. 339 Muhammed b. Ubeydullah b. Ali Ebü’l-Meali, Beyânü’l-Edyân, Arapça’ya çev. Yahyâ Haşşab, (Kahire Üniversitesi Külliyetü’Âdâd Dergisi, XIX-I, ayrı basım), Kahire, 1957. s. 44 vd. 80 ve Kat’iyye diye isimlendirildiklerini” yazmaktadır.340 Şehristanî’nin (ö.548/1153) verdiği bilgilere göre İsnâaşeriyye mensuplarına, Musa el-Kâzım’ın kesin olarak öldüğüne inandıkları için Kat’iyye diye isim verilmekteydi.341 es-Sem’ânî’ye (ö. 562/1167) göre İsnâaşeriyye, on iki imamı, imam kabul etmekte ve bunun isbatı için Kuran’da “isnâ aşere” kelimelerininin342 geçtiği ayetleri delil getirmektedir.343 O, İmâmiyye’yi, imameti Hz. Ali ve evladına hasrettikleri için “Şîa’nın Gulâtı” diye nitelemektedir. Onlardan imamet için nassı kabül edenler, sahabeyi, nassı terk ettikleri gerekçesiyle, kafir saymaktadırlar. es-Sem’ânî, bu görüşü savunanları küfürle suçlamakta,344 hatta ümmetin İmâmiyye’yi tekfirde icma ettiğini kaydetmektedir.345 A – İSNÂAŞERİYYE’NİN COĞRAFYASI Selçuklular döneminde yaşamış İsnâaşeriyye’ye mensup Abdülcelil Kazvînî’nin yaklaşık 560/1165 yılında yazdığı eserinde yaptığı tasnife göre Neccâriyye, Bâdincâniyye (% ! "دب(,346 Mu’tezile, Kerrâmiyye, İshâkiyye ve diğerleri furû konularında Ebû Hanife’nin fıkhını kabul etmekteydi. Mücebbire, Eşariyye, Kullâbiyye, Cehmiyye, Mücessime, Hanbeliyye, Mâlikiyye, aralarında ihtilaflar olsa da, Şâfiî’nin mezhebini benimsemekte, onun fıkhıyla amel etmekedir. Zeydiyye, Ahbâriyye, Eftahiyye ve Keysaniyye de Şîa’dan sayılmıştır.347 Zeydiyye, çoğunlukla348 fıkhî konularda Ebû Hanife’nin görüşlerini benimsemiştir. Birkaç fıkhî meselede ise Şîa (İsnâaşeriyye) ile aynı görüşü paylaşmaktadır. Yemen, Tâif, İslam dünyasının merkezi Mekke, Hz. Ali taraftarları için önemli bir yer olan Kûfe şehirleri ile Gîlân (Cîlân), Cibâl ve Deylemân beldelerinin çoğunluğu ve ayrıca Mağrib beldelerinin bazı kısımları Zeydiyye 340 Neşvan el-Himyerî, Hûr’l-Îyn, tahk. Kemal Mustafa, 2.bs., Beyrut, 1985, s. 220. 341 eş-Şehristani, el-Milel ve’n-Nihal, nşr. Emir Ali Mehna ve Ali Hasan Fağur, Beyrut, 1998, s. 198 (tercümesi: Mustafa Öz, İslam Mezhepleri, İstanbul : Ensar Neşriyat, 2005, s. 171). ( (وc م-B إJ E [ن0) (و5هB إJ (E [ة أ 0Q أم) (إن Eة ا]-ر E اj إJ E [-# ا 2 آ)ب اj ( (342 343 es-Sem’ânî, el-Ensâb, C.I, s. 84. Onların ayrıca, senede on iki ay olduğunu, kelime-i tevhidde ( $إ L jا Lإ( , Ali b. Ebî Talib ve emîru’l-mü’minîn ifadelerinde on iki harf olduğunu söylediklerini yazmaktadır. es-Sem’ânî, Ömer b. el-Hattab Yezid b. Mu’âviye ve el-Haccâc b. Yusuf isimlerinde de on iki harf olduğunu hatırlatıp, “bu, onların da imam olduklarına delildir” diyerek bu görüşü eleştirmektedir. 344 es-Sem’ânî, el-Ensâb, C.I, s. 206-7. 345 es-Sem’ânî, a.g.e., C.III, s. 188. 346 Kurucusu patlıcan satıcılığı yapan biriydi (Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 17. 347 Kazvînî, a.g.e., s. 492. 348 Kazvînî, a.g.e., s. 458 ve 492 (15. dipnot). 81 mezhebine mensuptur.349 Horasan beldeleri, Nişâbûr’dan Özkent ve Semerkand’a ve Türkistan beldeleri sınırına kadar, Gazne ve Mâverâünnehir’in tamamı Hanefî mezhebindendir. Horasan Mu’tezile mezhebini (Mu’tezilân-i Adlî) benimsemekte fakat fıkıhta Ebû Hanife’ye uymaktadır. Usûl konularında ise, imâmet ve vaîd prensipleri dışında, Ehl-i Beyt’in mezhebini benimsemişlerdir. Irak beldelerinin çoğunluğunu da Hanefiler oluşturmaktadır.350 Azerbeycan beldeleri, Hemedân, İsfahân, Sâveh, Kazvîn Şâfiîdir. Bunlardan bazıları Müşebbihî, bazıları Eşarî, bazıları Kullâbî ve bazıları da Selefîdir (Hanbelî). Luristan sınırları, Huzistan diyarı, Gürpayân, Birucerd ve Nihâvend çoğunlukla Müşebbihe ve Mücessime görüşlerini benimsemiştir. Şâm sınırlarında Yezidiler, Mısır’da İsmaililer vardır.351 Nizâmülmülk’ün verdiği bilgilerden devletin başlangıçta, Tuğrul Bey ve Alparslan zamanında, devlette görev alacakların mezhebini ve yaşadığı bölgeyi sorgulamakta, Şiîlere veya onların yaşadığı bölgelerden olanlara, görev vermemekteydi. Bu dönemde, bir kimse, bir Türk’ün katına geldiği zaman, (ona) “Sen hangi şehirdensin; hangi mezheptensin; hangi millettensin?” diye sorarlardı. (O) Şiiyim; Kum, Kâşân, Ave, Sâve, Rey’denim” derse, kabul etmezlerdi; “Biz yılanı öldürürüz, beslemeyiz” derlerdi. Her ne kadar bir çok para (mal), nimet hediye eder idiyse de fayda etmezdi.”352 Nizâmülmülk, Batıniler ve Karmetilerden bahsederken “Rey, Âbeh, Kum, Kâşân, Taberistan vilayeti ve Mâzenderân’nın tamamen Rafizî olduğunu” kaydetmektedir.353 Şîî müellif Abdülcelil Kazvînî’nin İsnâaşeriyye (İmâmî) mensuplarının yaşadıkları yerleşim yerlerini saymaktadır: Haleb ve beldeleri, Harran, Hille, Bahreyn, Bağdad, Kufe, İmamların meşhedlerinin olduğu yerler, Kum, Kâşân, 349 Kazvînî, a.g.e., s. 492-493. Nüsha farkına göre bir ifadede Zeydîler’in halife (Abbasi) ve zamanın sultanı (Selçuklu) adına hutbe okutmadıkları ve sikke kestirmedikleri ifade edilmektedir. Bazı yazma nüshalarda, olumlu ifadeyle, hutbenin bunlar adına okunduğu ve sikkelerin bunlar adına olduğu görülmektedir (Kazvînî, a.g.e., s. 493 ve ilgili dipnotlar). Tarihî vakıaya uygun olan da bu ikinci şekli olduğu bilinmektedir. 350 Kazvînî, a.g.e., s. 493. 351 Kazvînî, a.g.e., s. 493. 352 Nizâmülmülk, Siyâset-nâme, Çev. Köymen, s. 115, metin, s. 172, 228 (Çev. Bayburtlugil, s. 185). 353 Nizâmülmülk, a.g.e., (Köymen, metin), s. 228; Hüseyin Keriman, Rey-i Bâsitan, C.II, s. 56. 82 Âvah, Sebzevâr, Gürgân- Esterabâd, Duhistân, Cürbâykân (?), Mazenderan beldeleri, Taberistan ve Rey beldelerinin bazı kısımları, Besyâra’nın nahiyeleri, Kazvin354 ve nahiyeleri, Hirkân’dan bazı yerlerinde Usûlî-İmâmîler yaşamaktadır.355 Selçuklular döneminde yaşamış olan Şihabüddin Razî, halkının çoğunluğu veya tamamı Şîî olan Rey, Kum, Kâşân şehirlerindeki halkın, çocuklarına Ebû Bekir, Ömer ve Osman isimlerini vermediklerini bildirmektedir.356 Kum, Kâşân ve Âbeh şehirlerinde fetvâ ve hükumet (İmam) Bâkır ve Sâdık’ın mezhebi (İsnâaşeriyye) üzere yürütülmektedir. Kâdî, Hz. Ali neslinden (Alevî) veya Şîî olmaktadır. Kâdî İbrahim Bâbeveyh, Kum’da Ehl-i Beyt mezhebi (Şîa) üzere elli yıl kadar hüküm ve fetvâ vermiştir. Abdülcelil Kazvinî’nin eserini telif ettiği yaklaşık 560/1165 yıllarında ise, yirmi yıldır, şehirde Seyyid Zeynüddin Emîr Şerefşâh hâkim ve müftü olarak görevini sürdürmektedir.357 Şimdi bu şehirler hakkında biraz daha detaylı bilgi verilecek, bu bilgiler, diğer kaynaklardakiler ile mukayese edilecektir. 1 - Kum Kum şehri, Zağros sıradağlarının eteklerinde bulunmaktadır. Oldukça eski tarihlerden beri iskan yeri olan ve Şiîler arasında Kum-ı Mukeddese adıyla anılan şehir özel bir öneme sahiptir. Halk arasında şehrin adının Hz. Peygamber tarafından konulduğuna inanılmaktadır.358 Selçuklular dönemi İsnâaşeriyye mensubu âlimlerden Abdulcelil Kazvînî’nin kaydettiği rivayetler, bu dönemde de Kum şehrinin kutsiyetinin kabul edildiğini göstermektedir. Kazvinî, Kum şehri ve onun halkının fazileti hakkında, gerek Hz. Peygamber’den, gerekse imamlardan çok sayıda rivayetin olduğunu ifade edip bu rivayetlerden bazılarını kaydetmektedir: Cafer-i Sadık’tan aktarılan bir rivayete göre o, “Kum, benim ve benden sonraki çocuklarımın haremidir” demiştir. Ayrıca “Kum şehrine girenlerin emniyet içerisinde olacağı”, 354 Kazvin’de bulunan (İmam Ali Rıza’ın oğlu) Ebû Abdullah Hüseyin’in kabri, hem Şîî hem de Sünnî halk tarafından ziyaret edilen mekanlardandır. Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 643. 355 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 43, 162, 293, 296, 327, 337, 393, 475, 489, 493, 635, 640, 648; Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 447. 356 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 441. 357 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 494. krş. Caferiyan, a.g.e., s. 447; Gulam Rıza Celâlî, “Asr-ı Selçûkî ve Siyâsethâ-yı Ferhenki Şîa”, Mişkât, sayı: 79, Meşhed, 1382, (ss. 110-122), s. 118. 358 Kum şehrinin ismi ilgili diğer görüşler ve özet tarihi için bkz. Marcel Bazın, “Kum”, DİA, C. XXVI, s.. 361-2; A. K. S. Lampton “Qum: The Evilution of a Mediavel City”, JRAS, II, 1990, s. 322-39.. 83 “İmam Musa’nın kızı Fatıma’nın kabrini ziyaret edenin cennete gireceği” gibi rivayetler vardır.359 Selçuklular öncesinde yaşamış olan el-Makdisi’nin (ö. 390/1000) ifadelerine göre Kum ( &' ) şehrinin halkı aşırı (gâlî) Şîîdir. Ayrıca halk cemaatı terk etmiş, camileri atıl hale getirmişlerdi. Büveyhî hükümdarı Rüknüddevle (ö. 366/977), onları camilerini tamire ve cemaate zorlamıştır.360 Bazı Şiî âlimler, Kum’da yaşayan Şiîleri cebr, teşbih ve haşv ile suçlamıştır.361 Yakut el-Hamevî (ö. 626/1229) de Kum şehri halkının hepsinin İmâmiyye Şîası’ndan olduklarını ifade etmektedir. (el-Eşarî kabilesinden) Kufe’de yetişmiş bir İmâmiyye mensubu olan Abdulah b. Sa’d’ın oğlu, Kum’a gelmiş ve halkın Şîa’ya geçmesine sebep olmuş, şehirde hiç Sünnî kalmamıştır.362 Kum şehrinin halkının Şîîliğine dair kaydedilen bir hikaye de dikkat çekicidir: Kum şehrinin Sünnî valisi, halk arasında hiç Ömer ve Ebû Bekir isimli birinin olmadığı öğrenmiş, bu durumu, onların sahabeye buğz etmeleri olarak yorumlamıştır. Sünnî vali, halkı toplayıp, onlara: “sahabeye buğzettikleri için çocuklarına onların isimlerini vermediklerini” söyleyip “içlerinden Ömer veya Ebu Bekir isimli bir kişi getirmelerini” istemiş, üç gün mühlet vermiştir. Sonunda halk, babası (başka şehirden gelmiş bir) yabancı olup, Kum’da oturan, görüntüsü çok çirkin, özürlü birini getirmişti. Bu duruma kızan vali “bana Allah’ın yarattıklarının en çirkinini mi getirdiniz, benimle dalga mı geçiyorsunuz?” diye onları azarlamıştır. Onlar valiye “ey emir, dilediğini yap, burası Kum, burada ismi Ebu Bekir olan, bundan daha güzel surette biri olmaz” diye karşılık vermiş, vali bu cevaba gülmüş ve onları affetmiştir.363 Kum şehri, önce Selçuklulara bağlı Kâkûyeh yönetiminde kalmış, 442 (1050-1) yılından itibaren Selçuklu yöneticilerinin hakimiyetine girmiştir. Melikşah’ın ölümünden (485/1092) sonra oğullarının taht mücadeleleri sırasında birçok defa el 359 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 165-6. 360 el-Makdisi, Ahsenü’t-Tekâsim, s. 395. Kum hakkında diğre coğrafya eserlerindeki kayıtlar için bkz. Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 194. 361 Caferiyan, a.g.e., s. 204-207. 362 Krş.Mecid Maarif, Pejûheşî der Târîh-i Hadîs-i Şîa, Tahran, 1374, s. 374-5. 363 el-Hamevî, Mucemu’l-Buldân, Beyrut, 1397/1977, C .IV, s. 397-8. Zekeriya Kazvînî (ö. 682/1283) de Kum halkının Şiî ve aşırı olduklarını ifade etmekte ve Sünnî vali ve halk arasında geçen bu hadiseyi benzer ifadelerle anlatmaktadır (Âsâru’l-Bilâd, Beyrut, Sadır, [t.y.] s. 442-3). Abdülcelil Kazvînî, genel olarak "Râfıziler’in Ebû Bekir, Ömer ve Osman isimlerini vermedikleri" yönündeki bir iddiaya cevap vermekte, bizzat Şîa’nın ileri gelenleri arasında bu isimleri taşıyanları hatırlatarak, bu iddianın yalan olduğunu savunmaktadır (Kitâbü’n-Nakz, s. 440 vd.). 84 değiştirdi. Bunlara rağmen Selçuklular döneminde şehirin iktisadi durumu nisbeten iyi durumdaydı. Halkının Şîî olmasına rağmen düşmanca cezalandırmaya yönelik uygulamalar olmamıştır.364 Abdülcelil Kazvînî’nin verdiği bilgilere göre Selçuklular döneminde de Kum şehrinin halkı tamamen Şîîydi: Şehrin camileri, mescitleri, süslü minberleri, yüksek minareleri, âlimlerin ders kürsüleri, değişik grupların kitaplarıyla dolu kütüphaneleri, tanınmış medreseleri vardı. Şehirde çok sayıda âlim, müfessir, nahiv, irab ve sarf bilen lüğatçiler, büyük şairler, fakîhler ve mütekellimler vardı. Kum’da üç ayları ve mübarek günleri oruçlu geçiren, gece namaza kalkan zâhid ve âbidler, Alevî, Rızavî, Arab, Deylemli tanınmış aileler vardı. Kazançlar şer’î kurallara uygundu ve zekât, humus ve sadakalar verilmekteydi. Şehirde İmâm Musa’nın kızı Seyyide Fatıma’nın meşhedi bulunmakta, emirler ve vezirler, onun için hayırlar yapmaktaydı.365 Seyyide Fatıma’nın kabri, halk tarafından ziyaret edildiği gibi Hanefî ve Şâfiî âlimler tarafından da ziyaret edilmekteydi.366 Selçuklular dönemi yöneticilerinden Hanefî olup Bâtınîlere (mülhidlere) karşı mütaassıb olduğu kaydedilen ikta sahibi Emir Satmaz b. Kaymaz’ın (ö. 560?) da “Kum Allah’tan bize bir emanettir (vedîa), halkı mubarektir” dediği kaydedilmektedir.367 Selçuklular döneminde Kum’da birçok medresenin bulunduğu anlaşılmaktadır. “Kum şehrinin tanınmış medreseleri olduğunu” kaydeden Abdülcelil el-Kazvînî, şu medreselerin adlarını vermektedir: (1) Sa’d Salt Medresesi, (2) Esîru’l-Mulk Medresesi, (3) Seyyid Saîd İzzüddin Murtaza Medresesi, (4) Seyyid İmam Zeynüddin Emire Şerefşâh el-Hasenî Medresesi, (5) Medrese ve vakıflarıyla, fakîhler ve imamlarıyla Sittî Fâtıma b. Musa Meşhedi, (6) Zahîrüddîn Abdülaziz Medresesi, (7) Üstad Ebu’l-Hasan Kumeyc Medresesi, (8) Şemsüddin Murtaza Medresesi, (9) Murtaza-i Kebir Şerefüddin Medresesi.368 Nizâmülmülk’ün verdiği bilgilerden devlette görev verilecek kişilerin mezhebi 364 Andreas Drechsler, “Târîh-i Kum der Kurûn-i Meyâneh”, (Farsçaya Çev. Seccâd Caferiyân), Mecelle-i Âyine-i Pezûheş, sayı: 88, Kum, 1383, (ss. 53-62), s. 58. 365 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 163 vd.; Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu’ der İran, s. 192. 366 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 643; Caferiyan, a.g.e., s. 443. 367 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 167-8 ve dipnot. 368 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 164; Müderris Tabatabaî, “Medâris-i Kadîm-i Kum”, Mecelle-i Vahîd, yıl: 8, sayı: 2 (86), Tahran, 1349, ss. 201-6; Keriman, Tabersî, C.I, s. 119. 85 sorulduğu gibi yaşadıkları bölgelere göre de değerlendirilmekteydi. Devlette görev verilmeyenler arasında Kum’da yaşayanları da saymaktadır.369 el-Hamevî, Sultan Berkyaruk’un Şîî veziri Mecdülmülk’ün Kum’un köylerinden biri olan Berâvistân’a mensup olduğunu kaydetmektedir.370 Sultan Berkyaruk’un veziri Mecdülmülk’ün öldürülmesine değinen Reşidüddin, onun Kum’dan olduğu için devlet erkanı tarafından mezhebi ve itikadının hoş karşılanmadığını kaydetmektedir.371 2 - Kâşân Halkının tamanının Şîî olduğu şehirlerden biri de Kâşân (نشآ \ نش \ 'نس ( ' şehridir. Kâşân şehrinin halkının Şîî olmasıyla, Kum şehriyle olan ilişkisinin de etkisi vardır.372 ez-Zehebî’ye göre Kaşan Sünnî bir belde iken zamanla Şîa (Râfıza) çoğunluğu oluşturmuştur.373 el-Hamevî, Kaşan halkının hepsinin İmâmiyye Şîası’ndan olduklarını kaydetmektedir. Merv’de ikamet eden Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Ali İbn Bâbeveyh el-Kâşânî’nin (ö. 500’den sonra) Şîa’nın fırkaları hakkında bilgi veren bir kitabını kaynak göstererek Kâşan’da yaşanmakta olan bir geleneği anlatmaktadır: Hz. Ali taraftarlarından (min el-Aleviyye) bir grup, her sabah, (gâib imâm, on ikinci imam) el-Kâim’i beklemektedirler. Silahlarını kuşanıp köylerinden imamlarını karşılamaya çıkmakta, sonunda da üzgün bir şekilde geri dönmektedirler.374 Nizâmülmülk, devlette görev verilmeyenler arasında Kâşân’da yaşayanları da saymaktadır.375 Abdülcelil Kazvînî’nin kayıtlarına göre Selçuklular zamanında Kâşân, Cuma ve diğer mescidleri, meşhur büyük medreseleri olan bir şehirdi. Kâşan medreselerinin vakıfları ve bu medreselerde ders veren müderrisleri vardı. Ayrıca şehirde çok sayıda imam, kâdî, fakîh bulunmakta, ilim meclisleri kurulmaktadır. Kadı Ebû Ali Tusî, Kadı Cemal Ebu’l-Feth ve Kadı Hatîr Ebû Mansûr gibi âlimler bu 369 Nizâmülmülk, Siyâset-nâme, Çev. Köymen, s. 115, metin, s. 172 (Çev. Bayburtlugil, s. 185.). 370 el-Hamevî, Mucemu’l-Buldân, C.I, s. 368; Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 210. 371 Reşidüddin, Câmi’, C. II-IV, s. 62. 372 Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 210; a.mlf., “Pîşîne-i Teşeyyu der Kâşân”, Keyhân-ı Endîşe, sayı: 72, Kum, 1376, s. 3-18. 373 ez-Zehebî, el-Müştebeh, tahk. Ali Muhammed el-Becâvî, 1962, s. 495; Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 212. 374 el-Hamevî, Mucemu’l-Buldân, C.IV, s. 296. Kazvînî, Âsâru’l-Bilâd’da (s. 432) Kâşân halkının İmâmiyye Şiası’ndan ve aşırı oldukları vurgulanmakta ve yukarıdaki anlatılana benzer şekilde halkın, her sabah şehir dışına çıkıp (on ikinci imamlarını) bekledikleri, güneş doğunca “bugün de gelmedi” diye geri döndükleri ifade edilmektedir. Ayrıca Kaşan yakınlarındaki Mehâbâd isimli büyük bir Şîî köyünden bahsedilmektedir. Krş. Caferiyan, a.g.e., s. 212. 375 Nizâmülmülk, Siyâset-nâme, Çev. Köymen, s. 115, metin, s. 172 (Çev. Bayburtlugil, s. 185.). 86 şehirdedir. Şehirde İmam-zâde Ali b. Muhammed el-Bâkır’ın meşhedi, meşhedin vakıfları bulunmakta, yöneticiler buradan mülk edinmekteydi.376 Abdulcelil Kazvînî, Kaşan medreselerinden bahsederken (1) Safeviyye Medresesi, (2) Mecdiyye Medresesi, (3) Şerefiyye Medresesi ve (4) Aziziye Medresesi isimlerini saymaktadır. Mecdiye medresesi müderrisi Seyyid İmam Ziyaüddin Ebu Rıza Fadlullah b. Ali el-Hüseynî’nin ilim ve zühdde eşi olmayan biri olduğunu kaydetmektedir.377 İmadüddin el-Kâtib, 533 (1138-39) yılında, bu âlime uğradığında, onun bu medresede vaaz ettiğini, vaazlarının halk tarafından rağbet gördüğünü ifade etmektedir.378 Safiye Medresesini imar ettiren, sultan Sencer’in Bâtınîler tarafından öldürülen veziri Ebû Nasr Ahmed Kâşânî’nin dayısıydı.379 Kâşân’da birçok Şîî âlim yetişmiştir.380 Irak Selçukluları sultanı Mahmud’a ve halife el-Müsterşid’e vezirlik yapmış olan Enüşirvan b. Hâlid (ö. 532/1138),381 Kâşânlıdır. Vezir Enüşirvan, Kâşân’a yeni bir medrese yaptırmış, çok sayıda olan kitaplarını da bu medreseye vakfetmiştir. Nahcivânî 724 (1324) yılında “bu medresenin harap halde olduğunu duyduğunu” kaydetmektedir..382 3 - Âbeh Halkının tamamının Şîî olduğu bir diğer yerleşim yeri Âbeh’tir (%ب, veya ,و.( . elHamevî, bu şehrin halkının Şîî olduklarını, Sünnî (Şâfiî)383 olan Sâveh halkıyla devamlı savaştıklarını ifade edilmektedir. Halk arasında şehrin ismine Âveh denilmektedir.384 Hamdullah Müstevfî de Âbeh halkının mezheplerinde aşırı mutaassıp olduklarını teyid emekte ve ayrıca İsnâaşeriyye mezhebinden olduklarını ifade etmektedir. Âbeh şehri, Nizârî İsmaililerin Alamut, Meymundiz ve Lanbasar 376 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 169-170, 643; Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 216, 238, 444. 377 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 169; Keriman, a.g.e., C.I, s. 119. detaylar için bkz. Hasan Neraki, Asar-ı Tarih-i Şehristanha-yı Kaşan, Tahran, 1382/2003, s. 78-82; Abdülaziz et-Tabâtabâî, “Nehcü’l-Belâğa Abra’l-Kurûn 5”, Türâsünâ, sayı: 35-36, Kum, 1414, s. 162, 169. 378 İmadüddin el-İsfahani, Harîdetü’l-Kasr ve Cerîdetü’l-Asr, tahkik: Adnan Muhammed Al-i Ta’me, Tahran, 1999/1420, C.IX, s 67-8; et-Tabâtabâî, “Nehcü’l-Belâğa Abra’l-Kurûn 5”, s. 169. 379 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 222. 380 Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 578. 381 Şîî olan vezir Enüşirvan b. Hâlid hakkında, ileride ayrı başlık altında detaylı bilgi verilecektir. 382 Nahcivânî, Tecâribü’s-Selef, s. 301. 383 Hamdullah Müstevfî, Nüzhetü’l-Kulûb, s. 62. 384 el-Hamevî, Mucemu’l-Buldân, C.I, s. 50; bkz. Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 207. 87 gibi kalelerinin oldukça yakınlarında bulunmaktaydı.385 Nizâmülmülk, devlette görev verilmeyenler arasında Âbeh (Âveh)’de yaşayanları da saymaktadır.386 Abdülcelil Kazvînî’nin kayıtlarına göre Selçuklular döneminde Âbeh, küçük bir şehirdir. Bu şehirde büyük-küçük camiler bulunmaktadır. Şehirde bayramlar, Gadîr, kadir gecesi, aşure matemi merasimleri tertiplenmektedir. Âbeh’te Musa Kazım’ın çocukları Abdullah Musa, Fadl ve Süleyman’ın meşhedleri vardır. Âbeh’te çok sayıda âlim ve fakîh bulunmaktadır. Şehirde Arabşahî ve İzzülmelikî medreseleri, devamlı ilim ve vaaz meclisleri vardır. Müderrisler Seyyid Ebu Abdullah ve Seyyid Zeynüddin Ebu’l-Futuh Hüseyni bu şehirde ders vermektedir.387 Abdulcelil Kazvînî, Hz. Peygamber’in miraca çıktığında, Cebrail ile aralarında Âbeh’i konu edinen bir diyaloğa yer vermektedir. Bu rivayette Âbeh halkının Hz. Peygamber’e ve zürriyetine dost olduğu kaydedilmekte ve Allah’ın orayı ve halkını mübarek kılması için dua ifadeleri yer almaktadır. Kazvînî, Âbeh hakkındaki daha başka rivayetlerin de olduğunu vurgulamaktadır.388 4 - Verâmîn Selçuklular döneminde Verâmîn’i389 (  ورام ( Şiîlerin yaşadığı şehirler arasında sayan Abdülcelil Kazvînî’nin verdiği bilgilere göre Verâmîn, her ne kadar köy olsa da şehir gibi görünmekteydi. Verâmîn’de Ebû Saîd Radiyyüddin ve onun oğullarının gayretleriyle Cuma mescidi yapılmış, vakıflarıyla, müderrisleri ve fukahası olan Rızaviyye ve Fethiyye medreseleri yaptırılmış, Mekke ve Medine’de, imamlar ve onların çocuklarının meşhedlerine pek çok hayratları olmuştur. Verâmîn’de Ramazan ayında her gruptan insana ikramlarda bulunulmakta, Sünnî Hanefî, Şîî taaassubsuz bir araya gelmekteydi.390 5 - Sârî ve Urem


Tabaristan nahiyelerinden Sârî’ye yakın bir belde olan Urem halkı Şîîydi.391 Selçuklular döneminde Sâri ve Urem (ارم , ريس ( şehirleri Şîî Mazanderan yönetiminin (Bâvendîler) başkentidir. Bu şehirlerde yabancılar ve tüccarlar emniyettedir. Camiler, mescidler, medreseler ve ilim meclisleri vardır. Bavendî yöneticileri Rüstem b. Ali ve babası Ali b. Şehriyar döneminde, sınırda yaşayan Mülhid-Batınîlere karşı mücadele verilmiştir.392 Bu yerleşim yerlerinde ezanlarda Şiîlerin ilavesi ve işareti olan “hayya alâ hayri’l-amel”in ifadesi aşikara okunmaktaydı. Bölgeyi yöneten Bâvendî hükümdarları ile Selçuklu sultanları arasında evlilik yoluyla akrabalıklar vardı. Bâvendî yönetimine, her sene halifeden elçi ve hil’atlar gelmekteydi. Burada yaşayan İsnâaşeriyye mensubu halk ile Bâtınîlerin farklı inançları olduğu özellikle vurgulanmaktadır. Abdülcelil Kazvînî, “Alamut’ta bulunan Batınilerin Allah’ı bilmenin taklid ve talîm ile vacip olduğuna inandıklarını, Sârî ve Urem halkının ise Allah’ı bilmenin akıl ve nazar ile vacip olduğuna inandıklarını” ifade ederek iki Şîî grubun aralarındaki farka dikkat çekmektedir.393 6 - Rey Orta Asya ve Mâzenderân’dan gelen birçok yolun birleştiği bir konumda olan Rey şehri, oldukça eski tarihi ve ticarî imkanlarıyla oldukça önemliydi. Bir dönem Abbâsî hilafet veliahdlerinin de ikamet yeri olan Rey şehri, bir asır kadar Şîî Büveyhî yönetiminde kalmıştır.394 Rey şehri Selçukluların hakimiyetinden kısa süre önce Gazneliler tarafından içerisinde Şîî grupların da olduğu büyük bir tasfiye yaşamıştır. Rey şehri Selçuklulardan önce Gazneli sultanı Mahmud zamanında, 420/1029 yılında, Rüstem b. Ali ed-Deylemî’den (Mecdüddevle b. Fahriddevle b. Büveyh) alındığında Batınî, Mu’tezilî ve Şii (Revâfız) çok sayıda kişi öldürülmüş veya sürgün edilmiştir. Mu’tezile, filozoflar ve Şîa’nın görüşlerini ihtiva eden kitaplar yakılmıştır. Böylece bu bölgede Bâtıniyye’nin dâîleri, Mu’tezile ve Şîa’nın ileri gelenleri bırakılmamıştır.395 Rey (ي ا (şehri, Tuğrul Bey’in kardeşi İbrahim Yinal tarafından 434/1042 391 el-Hamevî, Mucemu’l-Buldân, C.I, s. 157. 392 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 172. 393 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 172-3; ; Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 445. 394 Osman Gazi Özgüdenli, “Rey”, DİA, C. XXXV, s. 40-41. 395 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XV, s. 194-6 krş. İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C.IX, s. 371; Anonim, Mücmelü’t-Tevârîh ve’l-Kısas, tahkik: Melik eş-Şuarâ Bahâr, Tahran, 1318 ş., s. 403-4. 89 yılında zabtedilmiştir. Tuğrul Bey, kardeşi İbrahim Yinal’den Rey ve Cibal bölgesindeki diğer yerleri teslim almış ve harabeye dönmüş olan Rey’de imar faaliyetlerine girişmiştir.396 Tuğrul Bey, Rey’i Selçuklu Devleti’nin merkezi yaptı. Büveyhî sarayını tamir ettirip buraya yerleşti. Rey şehri sultan Melikşah devrinin başlarına kadar başkent olarak kaldı, daha sonra İsfahan başşehir oldu.397 Rey halkının çoğunluğu Şiîydi.398 Geri kalanlardan Hanefiler, Şâfiîlerden fazlaydı. Şehrin kuzeyinde oturanlar Sünnî, güney ve güney batısında oturanlar ise Şîîydi. Şîa’nın büyüklerinin kabirleri de şehrin bu taraflarında bulunmaktaydı.399 Bu dönemde Rey’de Zeydîler de bulunmaktaydı, kendi medreselerine sahiplerdi. Rey şehrindeki seyyid ve nakiblerin çoğunluğu bu mezhebi kabul etmekteydi.400 Rey’de Hz. Hüseyin için düzenlenen matem törenlerini Hanefiler, Şâfiîler ve Şîa beraber gerçekleştirmekteydi.401 Ancak Selçuklular sonrasında, 582/1186 yılında Şiîler ile Sünnîler arasında meydana gelen çatışmalarda çok sayıda insan hayatını kaybetti ve şehir harabeye döndü.402 el-Hamevî (ö. 626/1229) döneminde, mezhepler arasında meydana gelen çatışmalar neticesinde, şehir harap haldeydi. Şîa’ya karşı Hanefiler ve Şâfiîler ittifak halinde mücadele etmişlerdi. Ancak zamanla Hanefiler ile Şâfiîler de birbirleriyle mücadeleye başlamışlar ve Şâfiîler üstün gelmiştir.403 Şâfiî âlim Ebu’l-Muzaffer İbnü’l-Hocendî, Rey’de Şîî-Sünnî çatışmaları sırasında, 496/1103 yılında, vaaz verdiği kürsüde, Hz. Ali taraftarı biri (Alevî) tarafından öldürülmüştür.404 Şîa’nın değişik şehirlerde mukaddes saydığı ve ziyaretine önem verdiği mekanlar vardır. Selçuklular döneminde Rey’de, Hz. Ali neslinden olup Şiîler tarafından saygı gören Seyyid Abdülazim el-Hasenî, Ebû Abdullah el-Ebyaz ve 396 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 507; Eduard Ritter Von Zambaur, Mu’cemü’l-Ensâb ve’l-Üsretü’lHâkime fi’t-Tarihi’l-İslâmî, trc. Hasan Ahmed Mahmûd, Kahire : Câmiatu Fuad el-Evvel, 1951, s. 73; Keriman, Rey-i Bâsitan, C.II, s. 179-180. 397 Osman Gazi Özgüdenli, “Rey”, DİA, C. XXXV, s. 41. 398 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 489; Keriman, Rey-i Bâsitan, C.II, s. 56. 399 Selçuklular zamanında Rey’de mezhepler ile ilgili bir harita için bkz. Hüseyin Keriman, Rey-i Bâsitan, C.II, s. 78. 400 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 458. Bu şehirdeki Zeydîler ile ilgili başka bazı detaylara, Zeydiyye’nin ele alındığı bölümde değinilecektir. 401 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 404-6; Hüseyin Keriman, Rey-i Bâsitan, Tahran : Danişgah-ı Şehid Behişti, 1371, C.II, s. 54; Keriman, Tabersî, C.I, s. 125. 402 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s. 525-26; Osman Gazi Özgüdenli, “Rey”, DİA, C. XXXV, s. 40-41. 403 el-Hamevî, Mucemu’l-Buldân, C.III, s. 117; Krş. Seyfullah Kara, “Selçuklu Türkleri’nin Mezhepler Arası Barışı Sağlamaya Yaptıkları Katkılar”, s. 385. 404 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 83; İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 366. 90 Hamza el-Musevî’nin kabirleri halk tarafından ziyaret edilen mekanlardır.405 Selçuklular döneminde Rey’de İsnâaşeriyye’ye ait birçok medrese vardı: (1) Büyük Seyyid Tacüddin Muhammed Keysekî (4 آ ( Medresesi, bunlardan biridir. Abdülcelil Kazvînî, bu medresenin yaklaşık doksan yıldır mamur ve meşhur durumda olduğunu kaydetmektedir. Medrese beş vakit namaz cemaatle kılınan, haftada bir veya iki defa vaaz verilen, çeşitli ilim dallarında derslerin yapıldığı, münazaralar düzenlenen, ilim ve zühd sahibi fakîhlerin konakladığı bir yerdi. (2) Hângâh-ı Reyyân (Zenân) Medresesi. (3) Şemsu’l-İslâm Haskâ Bâbeveyh Medresesi, Şia’nın önde geleni (pîr-i tâife) olan Şemsu’l-İslâm Haskâ Bâbeveyh’in adını taşımakta, Rey’de eyalet sarayına yakın bir yerdeydi. İçerisinde cemaatle namaz kılınmakta, Kuran okunmakta ve öğretilmekte, vaaz edilmekte, fetvâ verilmekteydi. (4) Seyyid Zâhid Ebu’l-Futûh Medresesi. (5) Fakîh Ali Câsitî Medresesi, İsfehaniyân köyündeydi. Hoca Emirek yaptırmıştır. (6) Hoca Abdülcebbâr Müfîd406 Medresesi, değişik beldelerinden dört yüz fakih ve mütekellim öğrenci orada ders görmekteydi. Bu medresedeki faaliyetler, Şîa’nın önde gelenlerinden Seyyid Şerefüddin Murtaza’nın407 himmeti ile gerçekleştiriliyordu. (7) Firuze Köyü Medresesi, Sultan Melikşah ve Muhammed döneminde yapılmıştır.408 (8) Hoca İmam Reşîd Râzî Medresesi. Bu medresede iki yüzden fazla öğrenci ders okumaktaydı. Medresenin bir de kütüphanesi vardı. (9) Şeyh Haydar Mekkî Medresesi, sultan Muhammed Tapar zamanında yapılmıştır. (10) Emir İkbâlî Hankahı ve Ali Osman (Asâr) Hankahı. âlim ve zahidlerin bulunduğu bir yerdi. Bu hankahlarda, cemaatle namaz kılınmakta ve devamlı suretle Kuran hatmedilmektedir. Melikşah döneminde yapılmışlardı.409 7 - Sebzevâr –Beyhak “Beyhak’ın, Sebzevâr’ın ( وار7س , 56 ب ( eski adı”410 olduğu kaydedilmektedir. Sebzevar, Beyhak’ın bir kasabasıydı ve Beyhak halkının çoğunluğu aşırı Şîîydi 405 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 643; Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 216, 238, 250. 406 Urmevî, Kazvînî’nin ifadesine yazdığı ta’lîkinde medresenin önemine değinmekte ve adı verilmiş olan Hoca Abdülcebbâr hakkında kaynaklarda gecen bilgileri derlemektedir. Bu bilgiler arasında hadis rivayet metinleri içerisinde “Rey’deki medresesinde 503 (1110) yılı Şaban ayında rivayet etti ki (haddesenâ)…” şeklindeki ifadeden bu tarihte hayatta olduğu anlaşılmaktadır (Tâlikât-i Nakz, s. 95). Ayrıca bkz. el-Emin, ‘Ayânü’ş-Şîa, C. VII, s. 434. 407 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 3, 48, 164, 239-30, 437. 408 Abdülcelil Kazvînî, , a.g.e., s. 46. 409 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 47-8; Caferiyan, a.g.e., s. 503; Keriman, Tabersî, C.I, s. 117 vd.. 410 Enver Konukçu, “Beyhak”, DİA, C.VI, s. 57-58. 91 (Râfızî).411 İbnu’l-Esîr, 490/1096 yılında Sebzevar halkı ile Hüsrevcird halkı arasında büyük olaylar çıktığını, çarpışmalarda pek çok kişinin öldüğünü kaydetmektedir. Ancak bunun sebebinden söz etmemektedir.412 Şîî müfessir et-Tabersî 523/1129 yılında Meşhed’den Sebzevar’a gitmiş ve orada ikamet etmiştir.413 Selçuklular döneminde Sebzevar, Şiîlerin yaşadığı şehirlerden biriydi. Şehirde mescidler ve medreseler, seleften halefe ders okuyan âlimler vardı. Şehir halkı, Batınilere aşikare husumet göstermekteydi. Damgâm bölgesinde yaşayanlar, Batınî mezhebindendi ve Sebzevar halkıyla ilişkileri iyi değildi. Emir Gazi Abbas ve Emir İnaç Bey zamanlarında Damgan’daki bu mülhidler öldürülmüstür.414 Büyük Selçuklu Devleti’nin yıkılması sonrasında, Oğuzların da karıştığı bazı çatışmalar neticesinde 553/1158 yılında Nisabur’da Şâfiîlerin reisi el-Müeyyed ile nakîbü’l-Aleviyyîn Zahruddin’in415 (ی9 ا :ذ (taraftarları arasında çatışmalar çıkmış, Şâfiîler ağır zaiyatlar vermiş, şehrin medreseleri ve diğer önemli birçok mekan yanmıştır. Bölgeyi terk eden Şâfiîlerin reisi daha sonra Müeyyed Ay-aba’nın da desteğiyle intikam için dönmüş, çıkan çatışmalarda, Hanefilerin Sandeliyye medresesi de yakılmış, şehir ağır tahribat görmüstür. Şâfiîler, Nisabur’dan sonra Beyhak’a yönelmişlerdi (554/1159).416 Müeyyed Ay-aba, sonraki yıllarda da bu bölgeye saldırılarını sürdürmüş, mancınıklarla saldırdığı şehirden aldığı rehineler ile Nisabur’a dönmüstür.417 Selçuklular sonrasında, Oğuzların çıkardıkları kargaşa döneminde, şehir kendi yerel güçleriyle savunmasını yaparak, otorite boşluğu giderilmiştir. Sebzevar Oğuzlar tarafından 554/1159 yılında kuşatılmış, halk onlara karşı direnişe geçmiştir. 411 el-Hamevî, Mucemu’l-Buldân, C. I, s. 538. Krş. Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 274. Enver Konukçu, Beyhak’ı “Şiilik propagandasının en önemli merkezlerinden biri” olarak nitelemektedir (“Beyhak”, DİA, C.VI, s. 57-58). 412 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 270. 413 Keriman, Tabersî, C.I, s. 142. 414 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 173; Caferiyan, a.g.e., s. 563. 415 Abdülcelil Kazvînî, Zahruddin’in ve babasının Horasan bölgesinin en büyük şehirlerinden olan Nisabur’da ulema ve yöneticiler tarafından saygı duyulan biri olduğunu kaydetmektedir. Kitâbü’n-Nakz, s. 232 (ve 8. dipnot), 434-35. Ayrıca bkz. Ebu’l-Hasan Ali b. Zeyd İbn Fındık Beyhakî, Târîh-i Beyhak, neşr. Ahmed Behmenyar, Tahran, 1361, s. 101; Cemâlüddin Ahmed b. Ali İbn İnebe, Umdetü’t-Tâlib, Kum, 1417/1996, s. 69; Muhsin el-Emin, ‘Ayânü’ş-Şîa, C. V, s. 95. 416 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s. 234-5, 236. 417 Beyhakî, Târîh-i Beyhak, s. 284. 92 Nakîbü’l-Aleviyyîn İmâdüddin Ali b. Muhammed el-Alevî el-Hüseynî, Sebzevar’ın yönetimini üzerine almış, halk ona itaat etmiş ve Oğuzlara karşı direnişte başarılı olmuşlardı. Sonunda Oğuzlar onlarla barış yapıp bölgeyi terketmişlerdi.418 8 - Meşhed-i Rızavî - Tus Tus, aynı ismi taşıyan şehrin de içinde yer aldığı bölgenin adıdır. Halife Memun, veliahd edindiği İmam Ali Rıza ile Merv’den dönerken Senâbaz (Senabâd) köyüne uğramışlar, İmam Ali Rıza hastalanıp ölünce (203/818) oraya gömülmüstür. O sırada küçük bir köy olan Senâbaz, bundan sonra Şiiler için önemli bir ziyaretgah haline gelerek büyük gelişme kaydetmiş ve zamanla Meşhed ( 96م ( diye anılmaya başlanmıştır.419 Gazneli sultanı Sebüktekin zamanında tahrib edilen İmam Rıza’nın meşhedi, sultan Mahmud tarafından yeniden onarılmıştır.420 Sultan Melikşah, kardeşi Tekiş’in isyanını (467/1084) bastırmaya giderken Tus’taki İmam Ali er-Rıza’nın meşhedini ziyaret edip dua etmiştir. Nizamülmülk, Malikşah’ın zaferi için dua ederken, Melikşah, “hangimiz Müslümanlar için daha hayırlıysak o galip gelsin” diye dua etmiştir.421 Kazvînî, İmam Rıza’nın kabrinin aynı kubbe altında bulunan Harun Reşîd’in kabri ile karıştırıldığı kaydetmektedir.422 Şîî olan Meşhed halkı, İmam Rıza’nın kabrini aşırı süslemekteydi.423 Ayrıca Şîîler, Tus’u ziyareti, Kabe’yi ziyarete tercih etmekle itham edilmekteydi.424 Meşhed’de Sünniler ile Şiiler arasında, 510 yılında Âşûrâ günü (25 Mayıs 1116) büyük bir çatışma çıkmıştır. Hz. Ali taraftarı olan biri (Alevî), Tus fukahasıyla tartışmış ve karşılıklı birbirlerini darb etmişlerdi. Böyleye başlayan çatışma, her iki tarafın kendi gruplarından yardım istemesiyle büyüdü. Birçok kişi öldürülmüş, yağmalamalar olmuştur. Çatışmalar sırasında İmam Ali erRıza’nın türbesi tahrip edilmiştir. Bu hadiselerden sonra Meşhed’de cuma günleri hutbe okunmaz olmuştur. Yezd Kâkûyîleri yöneticisi Adududdin Ferâmerz b. Ali, saldırılardan korumak için Meşhed’e 515 (1121) yılında surlar inşa ettirmiştir.425 418 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s. 232-3. 419 Mustafa Öz, “Meşhed”, DİA, C.XXIX, s. 363-5. 420 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 401; Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 230. 421 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 211. 422 Kazvînî, Âsâru’l-Bilâd, s. 392. 423 Caferiyan, a.g.e., s. 450. 424 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 644; Caferiyan, a.g.e., s. 517. 425 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 522-3; Ahmet Güner, “Yezd Kâkûyîleri ( Kâkveyhîler ) ve Selçuklular”, I. Uluslar Arası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi- Bildiriler I ( 11- 13 93 Sultan Sencer’i Oğuzların esir almasından sonra, onun yerine geçen yeğeni Süleymanşah b. Muhammed, Oğuzlar üzerine sefere çıkmış ve mağlup olmuştu (548/1153). Mağlupları takip eden Oğuzlar, Tûs şehrine gelmişlerdi. Oğuzlar şehri yağmalamış, kadınlara el uzatmış, erkekleri öldürmüş ve mescidleri ve halkın evlerini tahrip etmişlerdi. Oğuzlar, İmam Ali er-Rıza’nın meşhedi gibi surlarla çevrili yerlere dokunmamışlardı. Öldürülenler arasında Tus şehri nakîbü’l-Aleviyyîn’i Ali el-Musevî de vardı.426 Oğuzlar 556/1161 yılında Tus’u yeniden yağmalamışlar, Ali er-Rıza’nın meşhedine gelmişler ve içeride bulunanların çoğunu öldürmüşler ve yağmada bulunmuşlar, ancak kabrin bulunduğu kubbeye dokunmamışlardı.427 9 - Mâzenderân: Gürgân, Esterâbâd, Dühistân ve Kazvin Selçuklular döneminde Gürgan, Esterâbâd, Duhistân, Mazenderân ( ران9زم ( beldelerinin hepsi, Taberistan’ın bazı kısımları Usûlî İmâmî Şîîdir.428 Kazvin şehrinde Sünnîler çoğunluktaydı. Sünnîlere nisbetle daha az sayıda Şîî yaşamaktaydı.429 Kazvin’de Radiyyüddin lakablı Ebu’l-Hayr Ahmed b. İsmâil, Şîa’ya karşı biriydi. Şîî azınlıktan biri tarafından kendisine suikast yapılacağı şüphesiyle şehri terk etmiş, halk da onunla birlikte çıkmıştır. Geri dönmek için Şiîlere, Ebu Bekir ve Ömer damgalarının vurulmasını şart koşmuş, isteği şehrin yöneticisi tarafından yerine getirilmiştir. Şiîler bu damgaların görülmemesi için sarıklarını üzerine eğmekteydi.430 Esterabâd şehrinde, 554/1159 yılında, Hz. Ali neslinden olanlar (Alevî) ve onları destekleyen Şiîler ile Şâfiîler ve onların destekçileri arasında çatışma çıkmıştır. İmam Muhammed el-Herevî, Esterabâd’a gelmiş ve vaaz meclisi tertip etmiştir. Şehrin kâdîsı Ebû Sa’d b. Muhammed b. İsmail en-Ne’îm de Şâfiî mezhebindendi. Alevîler ve onların takipçileri Şiîler ayaklanmış, Esterabâd’daki Şâfiîler ile büyük bir çatışmaya girmişlerdi. Şâfiîlerden bir grup öldürülmüş, kâdî kaçmış, onun ve taraftarlarının evleri yağmalanmıştır. Bu olanları haber alan Şâh-ı Mâzenderân (Bâvendîlerin yöneticisi Rüstem), Şîa’ya şiddetli bir bağlılığı olmasına rağmen, Ekim 2000 ), Konya, 2001, (ss. 355- 373), s. 370; Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 518. 426 İbnü’1-Esîr, a.g.e., C. XI, s. 180-1; Mustafa Öz, “Mehed”, DİA, C.XXIX, s. 363-5. Ayrıca bkz. Keriman, Tabersî, C.I, s. 145. 427 İbnü’1-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s. 272. 428 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 493; Keriman, Tabersî, C.I, s. 147. 429 Caferiyan, a.g.e., s. 265. 430 Kazvînî, Âsâru’l-Bilâd, s. 402. krş. Caferiyan, a.g.e., s. 265. 94 yapılanlardan hoşlanmamış, Alevîlere bağlamış olduğu tahsisatı kesmiş, halkın mallarını müsadere ile ellerinden almış, kâdînın makamına dönmesini sağlamıştır.431 10 - Necef Hz. Ali’nin kabrinin bulunduğu Necef, zamanla Şiilerin yerleşmesiyle şehirleşmiş ve eş-Şeyh et-Tusî’nin de oraya yerleşmesiyle ilim merkezlerinden biri haline gelmiştir.432 et-Tusî’nin Irak bölgesinin dışında, Şam bölgesinden de, İran’nın çeşitli bölgelerinden de öğrencileri vardı.433 eş-Şeyh et-Tusî’nin 460/1067’de ölümünden sonra yerini oğlu Ebu Ali et-Tûsî (515/1121’de hayatta), onun ölümünden sonra da torunu Ebû Mansur et-Tusî almış, daha sonra da Ali b. Hamza b. Şehriyar faaliyetleri sürdürmüstür. Zamanla ilim merkezi olarak Hille öne çıkmaya başlamış, bu durum Necef’i etkilemiştir.434 Sultan Melikşah ve veziri Nizâmülmülk 479/1087 yılında Hz. Ali’nin meşhedini ziyaret etmişlerdi. Sultan burada bulunanlara bağışta bulunmuş, Fırat nehrinden Necef’e su getirilmesi için çalışma başlatmıştır. Burada ikamet etmekte olan nakibü’l-Aleviyyîn Tahir, sultana büyük bir ziyafet vermiştir.435 Dübeys b. Mezyed, 513 (1119-20) yılında Meşhed-i Ali’deki minberi kırmış ve burada cumanın kılınmayacağını ve hiç kimse için hutbe okunmayacağını söylemiştir.436 11 - Kerbelâ Bağdad’ın yaklaşık 100 km güneybatısında yer alan Kerbelâ, Hz. Hüseyin’in şehid edildiği ve kabrinin bulunduğu yerdir. Abbâsî halifesi el-Mütevekkil zamanında 236 (850-1) yılında Hz. Hüseyin’in kabri ve etrafındaki evler yıktırılmış ve insanların buraya gitmeleri yasaklanmıştır.437 Hz. Ali’nin medfun bulunduğuna inanılan Necef’ten sonra ikinci atebedir. Sultan Melikşah 479/1086 yılında Kerbelâ’yı ziyaret etmiştir.438 Hafece kabilesi, 489/1096 yılında Hz. Hüseyin’in 431 (G[(ا # $أن ... رانزنم H#) İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, C.XI, s. 250. 432 Keriman, Tabersî, C.I, s. 151-2; Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 477. 433 Caferiyan, a.g.e., s. 478. 434 Ali Ahmed el-Bahâdlî, el-Havzetü’l-İlmiyye fi’n-Necef: Meâlimuhâ ve Hareketuha’l-İslahiyye 1339-1401 / 1920-1980, Beyrut : Dârü’z-Zehra, 1993/1413 s. 73-4. 435 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 156; Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân, (Ali Sevim), s. 242; Cafer Halili, Mevsû’atü’l-Atebati’l-Mukaddese, (kısmü’n-Necef I), C.VI, s. 141; Keriman, Tabersî, C.I, s. 151-2. 436 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 174; Cafer Halili, Mevsû’atü’l-Atebati’l-Mukaddese, C.VI, s. 142. 437 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. VII, s. 55. 438 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C.X, s. 156; Mustafa Öz, “Kerbelâ”, DİA, C.XXV, s. 271-2. 95 türbesine (Kerbela) gidip olaylar çıkarmışlardı. Şiî Mezyediler emiri Sadaka üzerlerine asker sevketmiştir.439 13 - Bağdât-Kerh-Kâzımeyn Bağdâd, Dicle nehri tarafından doğu ve batı olmak üzere ikiye bölünmüstür. Doğu kısmına Rusâfe, batı kısmına ise Kerh denilmekteydi. Şîiler daha çok Kerh mahallesinde ikamet etmekteydi.440 Kerh mahallesinde yaşayanların tamamı, Şîaİsnâaşeriyye’ye (İmâmiyye) mensuptu. Kerh, önceleri, Bağdad’ın ortasında yer alıyordu, etrafında başka mahalleler vardı. Yakut el-Hamevî’nin (ö. 626/1229) yaşadığı dönemde harabeler arasında tek kalmış durumdaydı. Doğusu ile kıble yönünde Bâbü’l-Basra mahallesi bulunuyordu. Bu mahallede sadece SünnîHanbelîler yaşıyordu. Güney tarafında Nehru’l-Kalâîn mahallesi bulunuyordu. Bu mahallede oturanlar da Sünnî-Hanbelîydi.441 Kaynaklarda yer alan Bağdad’da ŞîîSünnî çatışmalarıyla ilgili kayıtlarda, Sünnîler olarak, daha çok bu iki mahallede oturanlar, yani Hanbelîler öne çıkmaktadır. Bağdad’da Şiîleri cezbeden ve oraya yerleşmelerine sebep olan önemli mukaddes mekanlardan biri de Berâsâ mescidiydi.442 Rivayete göre, Hz. Ali, Harûriyye savaşına çıktığında, Bağdad yapılmadan önce bir köy olan Berâsâ’ya uğramış ve burada namaz kılmıştır. Onun namaz kıldığı yere bir mescid inşa edilmiştir.443 Bağdad’da Şiîler, daha çok Berâsâ (;ا/ب (mescidinde ibadet etmekteydi.444 Berâsâ Kerh’in kıble yönünde bir mahalleydi. Ancak zamanla ortadan kalmıştır. Yakut el-Hamevî döneminde mahalleden eser kalmamış, caminin duvarlarından kalanlar da binalarda kullanılmıştır. Şiîler, bu mescidde bir araya gelip sahabeye hakaretler ettikleri için 313/925 yılında Abbâsî halifesi tel-Muktedir arafından içeridekileri tutuklatılmış, mescid yıktırılmıştır. Tutuklananların İsmâilî oldukları anlaşılmaktadır. Çünkü yapılan teftişte, üzerinde “Muhammed b. İsmail elİmam el-Mehdî, Allah’ın velisidir” yazan toprak mühürler (havâtîm) bulunmuştur. 439 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C.X, s. 260. 440 Muhammed Tahir Yakubî, Şîîyân-ı Bağdâd, Kum, 1385, s. 29. 441 el-Hamevî, Mucemu’l-Buldân, C.IV, s. 448. 442 Muhammed Ali Câvîdân, “Kerh Merkez-i Teşeyyu der Bağdâd”, Vakf Mirâs-i Câvîdâd, C. VII, sayı: 1-2, Tahran, 1378/1999, (ss. 122-131), s. 130-31. 443 el-Hamevî, Mucemu’l-Buldân, C.IV, s. 449. 444 el-Hatîb el-Bağdâdî (ö. 463/1071), Târîhu Medîneti’s-Selâm (Târîhu Bağdâd), tahkik: Beşşâr Avvâd Marûf, Beyrut, 1422/2002, C. I, s. 429, C. VIII, s. 531; İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XIII, s. 247, C. XIV, s. 4; Güner, Büveyhîler’in Şiî-Sünnî Siyaseti, s. 252. 96 Bağdad emiru’l-ümerâsı Beckem el-Mâkânî (ö. 329/941),445 Berâsâ mescidinin tekrar yapılması emrini vermiş, 329/941 yılında ibadete açılmıştır. 446 Berâsâ mescidinde, 420/1029 yılında hatib Hz. Ali’yi överken, ölüleri dirilmek ve daha başka aşırı nitelemelerde bulunmuştur. Hatibin yerine görevlendirilen yeni hatibin de Şiîleri kızdıran ifadeler kullanması üzerine olaylar çıkmıştır. Halifenin yetkililere, bu gelişmeler ile ilgili verdiği talimat sonrasında, Şerif el-Murtazâ, Kerh mahallesinin ileri gelenleriyle hilafet sarayına gelerek olayları aklı kıtların (süfehâ) yaptıklarını, bu suçun bağışlanmasını dileyerek Berâsâ mescidinde hutbenin okunmaya devam ettirilmesi istenmişdi. Berâsâ mescidine tekrar hatip görevlendirilmiştir.447 Yakut elHamevî’nin kaydına göre de bu mescidde 450 yıllarına kadar namaz kılınmış, bu tarihten âtıl hale gelmiştir.448 el-Hatîb el-Bağdâdî 451 yılında Bağdad’dan ayrıldığı sırada Cuma namazı kılınan mescidler arasında Berâsâ’yı da saymaktadır. Ancak elHatîb el-Bağdâdî (ö. 463/1071), henüz hayattayken “Berâsâ mescidinde namaz kılınması sona ermiştir.”449 Sultan Melikşah döneminde, 473/1081 yılında, İbnü’r-Resûlî isimli bir fırıncı, fütüvvetin ( ة!  ا ( üstünlükleri ve kuralları hakkında kitap tasnif etmiştir. İbnü’rResûlî, kapısı kapalı, terkedilmiş (mehcûr) halde olan Berâsâ mescidini açarak, fütüvvet mesuplarından bu mescidde toplanmalarını istemiştir. İbnü’r-Resûlî, Fâtımî halifesine bağlı bulunan Medine yöneticisi Hâlisatü’l-Melik Reyhân el-İskenderânî ile de yazışmaktaydı. Hanbelîler (Ahâbu Abdüssamed) bu durumdan divana şikayetçi olmuşlar, bu gurubun Fâtımîler adına propaganda yaptıklarını, fütüvveti bu gizli işlerini kapatmak için kullandıklarını iddia etmişlerdi. Halifenin veziri Amîdüddevle, duruma el koymuş, fukahâ bu grubun çalışmalarının engellenmesi gerektiğine dair fetvâ vermiştir. İbnü’r-Rasûl ve adamı Abdülkâdir tutuklanmış, onlarla birlikte olan herkesin tutuklanmasını istemiş, evleri yağmalanmıştır.450 Bağdad civarında Şiîler için önemli merkezlerden bir de Kâzımeyn’di. Kâzımeyn’e Abbâsîler ve Ali evladından ölen Kureyşlilerin gömüldüğü için 445 Beckem hakkında bkz. Hakkı Dursun Yıldız, “Beckem”, DİA, C. V, s. 287-88. 446 el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, C. I, s. 123-24; İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XIII s. 247-48, C.XIV s. 4. 447 Detaylar için bkz. İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XIV, s. 198 vd. 448 el-Hamevî, a.g.e., C.I, s. 362-63. 449 el-Bağdâdî, a.g.e., C. I, s. 125. 450 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVI, s. 211. 97 Makberetükureyş denilmekteydi. Buraya İsnâaşeriyye’nin yedinci İmâm olarak tanıdığı Musa el-Kâzım (ö. 183/799) ve torunu dokuzuncu İmam Muhammed etTâkî’nin (ö. 220/835) gömülmesinden sonra Kâzımeyn denmeye başlanmıştır. İmâmiyye Şîası’nın önemli ziyaret yerlerinden biri olan Kâzımeyn, Bağdad yakınlarında bir yer iken günümüzde Bağdad’ın banliyösü haline gelmiştir.451 İki imamın kabirlerinin burada bulunması değişik bölgelerden Şiîlerin buraya ilgi duymalarının temel sebebiydi.452 Selçuklular Bağdad’a hakim olmadan önce şehirde mezhepler arasında büyük çatışmalar yaşanmaktaydı. Bağdad’da 443/1051 yılında Sünnîler ile Şiiler arasında büyük bir çatışma çıkmıştır. Şiîler burçlar üzerine “Muhammed ve Ali beşeriyetin en hayırlılarıdır” ibaresini yazmışlar, Hanbelilerin öncülük ettiği Sünnîler buna tepki göstermişlerdi. Ölen bir Sünnînin cenazesi sokaklarda dolaştırılarak halk kışkırtılmıştır. Sünnîler, bu ibarenin silinmesini ve Şiîlerin ezanda okudukları “hayye alâ hayri’l-amel” ifadesinden vaz geçmelerini istemiş, Şîiler bunu kabul etmemiştir. Olaylar, Musa el-Kazım ve Muhammed b. Ali’nin türbelerinin ateşe verilmesine kadar varmıştır. Şiîler de Sünnilere saldırmış, Hanefî fukasının hankahını basıp müderris Ebû Sa’d es-Serahsî’yi öldürmüşlerdi.453 Tuğrul Bey’in Bağdad’a girişinden (447/1055) bir gün sonra, askerlerle halk arasında çıkan çatışmalarda, Şîî mahallesi Kerh halkı, Selçuklulara saldırmadığı gibi, onları muhafaza ve mudafaa etmiştir. Bunu duyan Tuğrul Bey, vezir el-Kundurî vasıtasıyla, Alivilerin nakibi Adnan’a, teşekkür etmiş ve mahallenin korunması için bir miktar asker görevlendirilmiştir.454 Tuğrul Bey, Kerh halkına sabah ezanında Sünnîler şiarı olarak okunan “es-salâtu hayrun mine’n-nevm” ifadesini mescidlerinde okumalarını, Dâru’l-Memleke’yi imar etmelerini emretmiştir. Onlar da burayı imar edip süslemişlerdi. Tuğrul Bey Şevvâl ayında (Aralık 1055) Kerh’e intikal etmiştir.455 Besâsîrîrî’nin Bağdad’ı işgali456 sırasında (450/Ocak 1059), Besâsîrîrî’nin müttefiki Ukaylî emiri, Kureyş’in himayesine sığınmış olan Abbâsî halifesi, Meşhedler 451 Mustafa Öz, “Kâzımeyn”, DİA, C.XXV, s. 152-3. 452 Câvîdân, “Kerh Merkez-i Teşeyyu der Bağdâd”, s. 131. 453 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XV s. 329-31; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C.IX, s. 575-7; Cafer Halili, Mevsû’atü’l-Atebati’l-Mukaddese, (kısmü’l-Kazimeyn I), C.IX, s. 92, 118. 454 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C.IX, s. 464. 455 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 614. Krş. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XV, s. 349. 456 Bu konuda ileride detaylı bilgi verilecektir. 98 civarında geceletilmek istendiğinde, burada Şiîlerin (Aleviyyûn) yaşadıklarını söyleyerek onların kendisine düşmanlıkla vermelerinden endişesini dile getirmiştir.457 Besâsîrîrî’nin Bağdad’ı işgali biterken Bağdad’da çıkan kargaşada, Şiîler için çok önemli olan bir kütüphane yanmıştır. Büveyhi hükümdarı Bahâüddevle’nin veziri Ebu Nasr Sâbûr b. Erdeşîr (ö. 416/1025),458 Bağdad’a Beyne’s-Sûreyn denilen yerde, 381 yılında, Dâru’l-İlm diye isimlendirilen bir kütüphane459 yaptırmıştır. İçerisinde değişik ilim dallarından on bin ciltten fazla kitap bulunduğu kaydedilmektedir. Selçuklu kuvvetlerinin Bağdad’a yaklaştıkları haberleri ulaşınca, Besâsîrî’nin ailesi ve adamları, Bağdad’dan ayrılmış (451/14 Aralık 1059), Kerh mahallesinde oturan Şiîler de onları takip ederek, aile fertlerini bölgeden çıkarmaya başlamıştır. Bu kargaşa sırasında Kerh mahallesini yağmalamış, ahallenin çarşıları, evleri ateşe verilmiş, Sabur b. Erdeşîr tarafından yaptırılmış kütüphane kütüphane de yanmıştır.460 el-Hamevî, kütüphanenin Tuğrul Bey’in 447/1055 yılında Bağdad’a ilk gelişi sırasında yandığını kaydetmektedir.461 Tuğrul Bey 447/1055 yılında Bağdad’a geldiğinde çıkan olaylarda, Keh mahallesinde oturan Şîîlerin Selçuklu askerlerini muhafaza gayretleri ve onların temsilcisi konumundaki nakîbü’l-Aleviyyîn Adnan’ın huzura çağrılıp teşekkür edilmesi gibi tarihî gerçekler, kütüphanenin yaktırıldığına dair Tuğrul Bey’e yöneltilen ithamın, bu tarihte de geçerli olamayacağını göstermektedir. Besâsîrî’nin öldürülmesinden (451/Ocak 1060) sonra Bağdad’da Selçuklular tekrar düzeni sağlamışlardı. Sultan Tuğrul Bey, Bağdad’ın yönetimini amîd Ebu’lFeth el-Muzaffer b. el-Hüseyn’e bırakmıştır. Ebu’l-Feth Bağdad’da imar faaliyetlerine başlamış, Kerh mahallesinde yaşayanların diğer bölgelere sık geçmelerini yasaklamıştır.462 Selçuklular döneminde Bağdad’da farklı mezhep mensupları arasında meydana gelen çatışmalarda en çok Hanbelî mezhebi mensuplarının aktif olduğu 457 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C. XVI, s. 35; Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 62. 458 Sâbûr b. Erdeşir’in Şîa’nın Zeydiyye mensup olduğu kaydedilmektedir. Vezir hakkında diğer detaylar için bkz. Ahmet Güner, “Sâbûr b. Erdeşir”, DİA, C. XXXV, s. 362. 459 Kütüphane hakkında detaylı bilgi için bkz. Ahmet Güner, “Sâbûr b. Erdeşîr ve Dâru’l-İlm’i”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 13, İzmir, 2001, s. 65-92. 460 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C. XVI, s. 48-9; Sıbt, a.g.e., s. 74; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 646; Korkmaz, “Arslanü’l-Besâsîrî ve Zamanı”, s. 194. 461 el-Hamevî, Mucemu’l-Buldân, C.I, s. 534. 462 Sıbt, a.g.e., s. 91-2; İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C. XVI, s.62. 99 görülmektedir. Kaynaklarda Sünnîler diye genel ifade kullanılmasına rağmen bu çatışmalarda öncü olan Hanbeliler, başta Şîa olmak üzere, Mu’tezile ve Eşariyye mensuplarına saldırmaktaydı.463 Kerh mahallesinde oturan Şiîler ile Bâbu’l-Basra ve el-Kalâyîn’de oturan de Sünnî-Hanbelîler464 arasında 465/1073 yılında çatışmalar çıkmış, Kerh’te yangın çıkmış, birçok insan da öldürülmüştür.465 Bir sonraki yıl (466/Nisan 1074) Kerh mahallesi ile el-Kalâin’de oturanlar arasında yine çatışmalar çıkmıştır. Selçukluların Bağdad’aki temsilcisi komunda olan Bağdad şıhnesi, hakaretlere uğramıştır. Şıhne, olaylara karışanların bazılarını öldürmüş, bazı yerleri de ateşe vermiştir.466 Bağdad’da iki grup arasında 478 (1085-6) yılında, birkaç defa çıkan olaylarda yangınlar da çıkmış, Bağdad şıhnesi olaylara mudahale etmiştir.467 Kerh mahallesinde birinin öldürülmesi üzerine Bağdad şıhnesi, nakîbü’- Tâlibiyyîn et-Tâhir’in evini yağmalamıştır. Olayla itham edilen bazı kişiler onun evine sığınmışlardı. Şıhne onları tutuklamış ve onlardan para almıştır. Bu durum karşısında Şîa mensupları ile Sünnîler şıhne aleyhine ittifak yapmışlar ve alınan malların geri verilmesini istemişlerdi (479/1086). Ancak bir ay kadar sonra Şîa ile Sünniler arasında çıkan çatışmada öldürülenler olmuştur. Halife nakiplerin tutuklanmasını emretmiş, amîd ve şıhneden aldıklarını geri vermeleri istenmiştir. Düzenlenen toplantıda (1 Şevval 479/Ocak 1087) sahabenin mehdiyle ilgili rivayetler okunmuş, (Şiîlerin oturduğu) Mekâbiru Kureyş ve Kerh’te cenazelerde sahabeye kötü söz söylenmesinin engellenmesi kararı alınmıştır. Bu konuyla ilgili nakîbü’tTâlibiyyîn suçlanmaktaydı. Ayrıca buralarda oturanlar, Cuma namazı ve cemaatle namaza, sabah ezanlarında Sünnîlerin şiarı olan “es-salâtu hayrun mine’n-nevm” ifadesini de okumaya teşvik edileceklerdi. Bu hususlar (Şîî olan) Mezyediler emirine de yazılarak kendi bölgesinde uygulaması istenmiştir.468 Bağdad’daki Selçuklu yönetimi, Şiîlerin kutsal mekanlarına yapılan saldırıları cezalandırmaktaydı. Bağdad’daki Selçuklu yöneticisi Saduddevle Gevherâyîn, İmam 463 Bkz. Sa’âde, Tatavvur, s. 73. 464 Kerh mahallesinde sadece İsnâaşeriyye (İmâmiyye) mensubu Şîîler, diğer iki mahallede de SünnîHanbelîler oturmaktadır. el-Hamevî, Mucemu’l-Buldân, C.IV, s. 448. 465 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVI, s. 145, 146-7. 466 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVI, s. 157. 467 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVI, s. 241, 242; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 145. 468 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVI, s. 255, 256, 258, 259. Krş. İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 157. 100 Musa b. Cafer’in meşhedini yakmaya yeltenip hilafet sarayında ikamet etmeye başlamış olan Ebu’l-Hüseyn b. Debbe’yi tutuklamıştır. Saduddevle’nin adamlarından Ebu’l-Fazl İbnü’t-Türkmânî, onu Kerh yakınındaki es-Semâkîn’de asmıştı (471/1078).469 Selçuklu yöneticileri arasında Şiîlerin kutsal mekanlarına hizmetleriyle öne çıkanlar da vardı. Bağdad Selçuklu amîdi Ebû Nasr, Horasan yolu üzerindeki elMâlikiyye isimli köyü İmam Musa b. Cafer Meşhedi’ne vakfetmiştir. Ebû Nasr, Hz. Ali neslinden gelenleri çok severdi. Onlardan birçok kişiyi evlendirmiş, sünnetlerini yaptırmıştır. Amid, bir müddet bu şehirde görev yaptıktan sonra Bağdad’dan ayrılmış İsfehan’a gitmişti (472/Temmuz 1079).470 Melikşah, 479/1087 yılında Bağdad’a geldiğinde Ebû Hanife’nin kabriyle birlikte Musa b. Cafer’in kabrini de ziyaret etmiştir. Daha sonra Hz. Hüseyin’in meşhedini ziyaret eden sultan, surların imarını emretmiştir. Melikşah, Necef’e gidip Hz. Ali’nin meşhedini de ziyaret etmiş, sadakalar dağıtmıştır. Nakîbü’l-Aleviyyîn etTâhir sultan Melikşah için büyük bir ziyafet vermiştir.471 Kerh mahallesinde oturanlar ile diğer bölgelerde oturanlar arasında 480/1088 yılında yine çatışmalar çıkmış ve ölenler olmuştur.472 Melikşah’ın oğlu ve veliahdi Ahmed’in ölümü (481/1088) üzerine Kerh halkı, toplanmış, ağıt yakmış ve kapılarını siyaha boyamışlardı.473 Bâbu’l-Basra’da oturanlar, Kerh mahallesini yağmalamış (482Mayıs 1089), bir kişiyi öldürmüşler, bir diğerini de yaralamışlardı. Kerh halkı dükkanları kapatmıştır. Olaylara müdahale etmek için şıhne naibi Humartaş gelmiş, Kerhliler, şıhne ve adamlarına para vermişlerdi. Hilafet divanından şıhneye Kerh’in Ehl-i Sünnet mezhebinin görüşlerini benimsemelerini içeren menşur gönderilmiştir. Kerh’te oturan Şîîler, mescidlerinin kapılarına “Hz. Peygamber’den sonra beşerin en hayırlısı Ebu Bekir, Ömer, Osman ve Ali’dir” diye yazdılar. Ancak sonrası gün çıkan olaylarda bazı bölgeler yağmalanmıştır. Halk halifenin veziri Ebû Şucâ’ya hakaretler etmiştir. Çatışmalar çok şiddetlenince halife, Mezyedilerin emiri Sadaka’ya 469 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 213, 216. 470 Sıbt, a.g.e., s. 218. 471 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 255; İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVI, s. 259, 267. Krş. İbnu’l-Esîr a.g.e., C. X, s. 156. 472 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVI, s. 270; İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 162. 473 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 169. 101 askerleriyle Bağdad’a gelmesini yazmıştır. Sadaka, birçok kişiyi öldürmüş, bazısını da sürgüne göndermiş, böylece çatışmalar sona ermiştir. İbn Akîl’in kaydettiğine göre bu olaylar sırasında güçlü olan zayıfı öldürüyor, malını alıyordu. Kerh’te oturanlar sahabeye ve Hz. Peygamber’in hanımlarına dil uzatmışlardır. Sultan Melikşah hakkında da konuşuluyordu. Halk (avâm) “din yok oldu, Sünnîlik öldü, Allah, Şîa’ya (Râfıza) yardım ediyor” demekteydi.474 Sultan Melikşah’ın ölümünden sonra 486/1093 yılında Kerhliler ile Bâbü’l-Basra’da oturanlar arasında yine çatışma çıkmış, Bağdad amîdi ed-Dihistânî olayları önlemeye çalışmıştır.475 487/1094 yılında bir kısas cezasının infazı sırasında Bâbu’l-Basra’da yaşayanlar olaylar çıkarmışlardı. Bunlara Bağdad şıhnesinin müdahalesi sırasında Kerh halkı da yangınlar çıkarmış, yağmalar yapmıştır.476 Kerh mahallesinde oturanlar ile Bağdad’ın diğer semtlerinde oturanlar 488/1095 yılında sulh yapmışlar, karşılıklı ziyaretler olmuş, beraber yiyip içmişlerdi. Bu durum bazı tarihçiler tarafından şaşırtıcı bulunmaktadır.477 Bağdad’da 502/1109 senesi Şaban ayında Sünnîler ile Şîler arasında sulh iyice belirgin hale gelmiştir. Mezyediler emiri Sadaka’nın Selçuklu kuvvetleriyle savaşa girmesi ve savaş sırasında öldürülmesinden (501/Mart 1108) sonra, Bağdad’da Kerh mahallesinde oturan Şiîler korkuya kapılmışlardı. Sadaka ve ailesi de Şîîydi ve Bağdad’daki Ehl-i Sünnet mensupları, Şiîler aleyhine konuşmakta, Şiîler de korkularından bunlara sabretmekteydi. Sünnîler, daha önce çatışmalara sebep olduğu için yasaklanmış ve uzun zamandır uygulanmayan, Mus’ab b. ez-Zübeyr’in kabrini ziyaret etmeye karar vermişlerdi (502/Mart 1109). Ziyarete gidiş yolunun Kerh mahallesinden geçmesini planlamış, Kerh mahallesindeki Şiîler onların geçişlerine engel olmama kararı almışlardı. Sünnîler, yanlarında silah da bulunduruyorlardı. Sünnîler, Kerh’e geldiklerinde, Şiîlerin sevgi göstrileriyle karşılanmışlardı. Şîiler de İmam Musa b. Cafer’in ve diğer meşhedlerini ziyaret etmişler, Sünnîlerden buna müdahale eden olmamıştır. İnsanlar, bu duruma şaşırmaktaydı.478 Halife el-Müsterşid, 517/1123 yılında Şîî Mezyediler emiri Dübesy ile 474 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVI, s. 281-4. Krş. İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 180, 186-7. 475 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 226. Krş. İbnü’l-Cevzî a.g.e., C.XVII, s. 5. 476 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 240. 477 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 18. 478 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 469-70. Krş. Cafer Halili, Mevsû’atü’l-Atebati’l-Mukaddese, C.IX, s. 97, 120. 102 harbetmiş, 479 geri dönüp Aşure günü Bağdad’a girmiştir. Bazı Sünniler Bâbu’t-Tibn Meşhedi’nde (Kazımeyn Meşhedinin diğer bir adı) yağmada bulunmuştur. Halife bunu yapanların cezalandırılmasını ve yağmalanların geri iade edilmesini emretmiş, yağmalanların bir kısmı iade edilmiştir.480 Yağmalanlar arasında bulunan bazı kitapların içeriğinde sahabeye dil uzatan ifadeler vardı.481 Halife el-Müsterşid’in Irak Selçukluları sultanı Mesud ile girdiği savaşta mağlup olup esir düşmesi ve bulunduğu çadırda Bâtınîler tarafından öldürülmesi (529/1136) sonrasında Bağdad’da yeni halife er-Râşid’e beyat edilmekteydi. Bu günlerde Hz. Ali ve Hz. Hüseyn’in meşhedlerine ziyaretler artmış, bu ziyaretlere çok insan katılmış, Şiîler mezheplerinin şiarlarını açıkça gösterir olmuşlardı.482 Irak Selçukluları Sultanı Mes’ud, 547/1152 yılında öldüğünde, onun ataması ve halifenin izniyle ders veren Şâfiî âlim, sufi ve vaiz Ebu’n-Necib (ö. 563/1168) tutuklanmıştır. Aynı zamanda onun arkadaşı olan el-Bedî’ isimli bir vaiz de tutuklanarak divana getirilmiş, üzerinde on iki imamın isminin yazılı olduğu tabletler bulunmuş, vâiz Râfizilik ile itham edilerek, Bâbu’n-Nevbî’de teşhir ve tedip edilmiştir.483 14 - Haleb Selçuklular tarafından ele geçirildiğinde Haleb şehri halkı çoğunlukla İsnâaşeriyye mezhebine mensuptu. Haleb halkının daha önce çoğunlukla Sünnî olmasına karşılık, Şiîlerin sayısının özellikle Hamdâniler yöneticisi Seyfüddevle (945-967) döneminde, 351/969 yılında Harran’dan Şiîlerin göç etmesiyle çoğaldığı anlaşılmaktadır.484 el-Hamevî, Benî Mirdas Devleti döneminde yazılmış bir mektuba da işaretle 440 (1048-9) yılında Haleb’te fukahanın İmamiyye mezhebine göre fetvâ verdiğini kaydetmektedir.485 Şehre hakim olan Mirdasiler yönetimi, XI. Yüzyılın 479 İleride detaylı olarak ele alınacaktır. 480 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 217; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 609 ; Sıbt, Mir’âtü’zZemân, (8/1) s. 109-111; Hilli, Târîhü’l-Hille, C.I, s. 33 vd.; Cafer Halili, Mevsû’atü’lAtebati’l-Mukaddese, C.IX, s. 99, 121; Taha es-Selcî, “el-Müsterşid Billah ve Muhâveletu’nNuhûd bi’l-Hilâfeti’l-Abbâsiyye”, Mecelletu Külliyyeti’l- Âdâb, Kahire / Mısır : Câmiatü’lKahire, 2003, C.63, sayı:2, s. 9-34. 481 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 617. 482 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 302. 483 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVIII, s. 84. 484 İbnü’l-Adim, Buğye, (S. Zekkâr), C. I, s. 60; Süheyl Zekkâr (Suhayl Zakkar), The Emirate of Aleppo (1004-1094), Beyrut, 1391/1971, s. 250. 485 el-Hamevî, Mucemu’l-Buldân, C.II, s. 283. Krş. Nasrullah, Haleb ve’t-Teşeyyü’, s. 86 ; Haşim 103 başında Kuzey Suriye çölünü kontrol etmekteydi. Mirdasiler,486 Şiiliği benimsemişlerdi.487 Mirdasiler, daha önce Fâtımîler adına hutbe okutmaktaydılar. Büyük Selçuklu sultanı Alparslan döneminde, Mirdasî emiri Mahmud, Haleb’te Abbasi Halifesi Kaim-Biemrillah ile Sultan Alpasrlan adına hutbe okuttu (462/1070). Cuma günü hatip ve müezzinler, Sünnî Abbâsîlerin simgesi olan siyah renkli elbiseler giymişlerdi. Halk bu Sünnî uygulamadan hoşnut olmamıştır. Hutbede Abbâsî halifesi ve Selçuklu sultanının adı geçince tepki göstermişler, camiyi terk etmişlerdi. Sonraki cumada askeri tedbir alan Mahmûd, namaz kılmadan camiden çıkanın öldürülmesi emrini verdi. Halk namazı kılmış, ancak yine tepki göstermiştir. Camideki hasırları alan halk, “bu Ali b. Ebî Tâlib’in hasırıdır. Ebû Bekir’in üzerinde namaz kılınacak bir hasır getirmesi gerekecek” demişlerdi. Camide bir dönem toprak zeminde namaz kılınmaya devam etmiştir.488 Alparslan hutbeyi yeterli görmemiş ezandaki Şîi alemetine de son verilmesini ve şehrin teslimini istemiştir. Buna karşı çıkan Şiî Mirdasiler emiri Mahmud b. Salih muhasara edilmiş, neticede teslim olmasıyla affedilmiş ve Selçuklulara bağlı olarak şehri yönetmeye devam etmiştir.489 Suriye Selçukluları sultanı Tutuş’un yerine geçen Rıdvan zamanında, 489/1096 yılında, dört hafta kadar, Haleb’te hutbe Fâtımîler adına okunmuştur. Rıdvan’dan sonra başa geçen oğlu Alparslan zamanında, 507 yılında, çok sayıda Batınî öldürülmüştür. Haleb’e 511/1118’den itibaren İl-Gâzîler hâkim olmuş, 490 514 yılında, ilk Sünnî medrese,491 516 yılında Şâfiîler için bir medrese inşa edilmiştir.492 Haleb’in yöneticisi Bedruddevle, medrese inşa etmek istediğinde, çoğunluğu Şii olan Halebliler gündüz yapılanları geceleyin yıkmışlardır. Medrese, Şerif Zehra b. Ali Osman, Târîhü’ş-Şîa fî Sâhili Bilâdi’ş-Şâm, Beyrut, 1994, s. 31; Keriman, Tabersî, C.I, s. 163. 486 Mirdasiler hakkında ileride detaylı bilgi verilecektir. 487 Zekkâr, The Emirate of Aleppo, s. 84, 255; Erdoğan Merçil, “Mirdasiler”, DİA, XXX, s. 149- 151. 488 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 164. Krş. Zekkâr, The Emirate of Aleppo, s. 176, 253-4; Seyfullah Kara, “Selçuklu Türkleri’nin Mezhepler Arası Barışı Sağlamaya Yaptıkları Katkılar”, s. 384. 489 İbnü’l-Adim, Buğye, (A.Sevim), s. 11 vd. 490 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 531. 491 Zambaur, Mu’cemü’l-Ensâb ve’l-Üsretü’l-Hâkime, s. 51-3. 492 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 605. 104 aracılık ettiğinde ancak tamamlanabilmiştir.493 İbrâhim Nasrullah’ın ifadesine göre altıncı yüzyılda Haleb’te Şîa ile Sünniler arasında herhangi bir olumsuzluk görülmemiştir. Nasrullah, Haleb’te Nureddin Zengi’den itibaren Şîa’ya baskılar başladığını savunmaktadır.494 Zengi’nin ezanı Sünniler gibi okumayanın minareden atılmasını emrettiği kaydedilmektedir.495 Zengî’nin ezan ile ilgili bu kararından bölgedeki İsmâilîler de rahatsız olmuşlardır. Ancak bu dönemde güçleri bunu önlemeye getecek durumda değildi.496 15 - Hille Hille, Kufe ile Bağdad arasında yer almaktadır. Daha önceleri bu bölgeye elCâmiayn denilmekteydi. Şiî Mezyediler emiri Seyfüddevle b. Sadaka 495/1102’de el-Câmiayn’da Hille şehrini kurup orada oturmaya başlamıştır. Mezyedîlerin zamanla güçlenmesi ve zenginleşmeleri, saldırılar sırasında mallarını koruma istekleri, onları Fırat’ın batı tarafına yerleşmeye sevketmiştir. Zamanla özellikle tüccarların ilgisi olmuş, şehir Irak’ın en güzel şehirlerinden biri haline gelmiştir.497 Mezyedîler, daha önce bedevi evlerinde oturmaktaydılar.498 Mezyediler 498 yılında Hille’nin etrafına hendek kazmışlar, 500 yılında sur inşa etmişlerdir. Mezyedî emir Sadaka, yönetim merkezini Hille’ye naklettikten sonra askeri faaliyetlerini yoğunlaştırmış ve çevredeki yerleşim yerlerine saldırıları artmıştır.499 Abdülcelil Kazvinî Hille’yi, Şîilerin yaşadığı şehirler arasında saymaktadır.500 Hille halkı İsnâaşeriyye mezhebinden olup oldukça mutaassıptı. Orada on ikinci imam Muhammed’in çıkacağına inandıkları bir makam da bulunmaktaydı.501 Hille, bir merkez haline gelmesiyle, yakınında bulunan Necef ile aralarındaki irtibat güçlenmiştir.502 Zamanla ilim merkezi olarak Hille öne çıkmaya başlamış, bu durum 493 Turan, Selçuklular Tarihi, s. 329; Haşim Osman, Târîhü’ş-Şîa fî Sâhili Bilâdi’ş-Şâm, s. 31. 494 Nasrullah, Haleb ve’t-Teşeyyü’, s. 114, 133. 495 İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb min Târîhi Haleb, thk.: Sami ed-Dehhan, Dımaşk, 1954, C.II, s. 293-4; Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân, (8/1) s. 199. 496 İbnü’l-Kalânisî, Târîhu Dımaşk, s. 468. 497 el-Hamevî, Mucemu’l-Buldân, C. II, s. 294. 498 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 351; Yusuf Kerkûş el-Hillî, Târîhü’l-Hille, Necef, 1965/1385, C.I, s. 22; Yusuf Kerkûş, “el-Mezyediyyûn, Benû Mezyed”, Dâiretü’l-Me’ârifi’l-İslamiyyeti’şŞî’iyye, C.XX, s. 336. 499 elHillî, Târîhü’l-Hille, C.I, s. 23. 500 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 493; Keriman, Tabersî, C.I, s. 164. 501 Hamdullah Müstevfî, Nüshetü’l-Kulûb, yay. G. Le Strange, Tahran, 1362, s. 40. 502 Yusuf Kerkûş, “el-Mezyediyyûn, Benû Mezyed”, Dâiretü’l-Me’ârifi’l-İslamiyyeti’ş-Şî’iyye, C.XX, s. 348. 105 Necef’i etkilemiştir.503 Hille’nin Mezyedîler emirliğinin yıkılmasından sonra da Şîa için oldukça önemli merkezlerden biri olmuş, bu şehirden birçok âlim yetişmiştir.504 16 - Sâmarrâ Şiîlerin yaşadığı şehirlerden biri Sâmarrâ şehriydi. Âsâru’l-Bilâd’da Samarra’da Cami’de Şîilerin on ikinci imamları Mehdî’nin girdiği ve çıkacağı bodrumdan (serdâb) bahsedip, onun için hazır bekletilen ata, Cuma günü namaz için buraya gelen Sultan Sencer’in binmesi hikaye edilmektedir.505 Berkyaruk döneminde 495/1101-2 yılında vezir Mecdüddevle eliyle türbede yenileme çalışmaları yapılmıştır.506 17 - en-Numâniyye en-Numâniyye, Bağdad ile Basra arasında bir yerde bulunmaktadır. Halkı, Şîa mezhebine aşırı (gâlî) bir şekilde bağlıydı.507 Nâsır-ı Hüsrev, 443 (Aralık 1051) yılında uğradığı Basra şehrinde Hz. Ali adına on üç meşhedin bulunduğunu kaydetmektedir.508 B - DEVLET KADEMELERİNDE ŞÎÎ YÖNETİCİLER Selçuklular ilk dönemlerde, Tuğrul Bey ve Alparslan zamanında, bir kimse (devlet kademelerinde bir görev için) bir Türk’ün katına geldiği zaman, “Sen hangi şehirdensin; hangi vilayetindensin; hangi mezheptensin, hangi milletdensin?” diye sorarlardı.. (O) “Şiiyim; Kum, Kâşân, Ave, Sâve, Rey’denim” derse, kabul etmezlerd.”509 Köymen’e göre o dönemlerde devlet yönetimi, Şîî Büveyhoğulları taraftarlarının devlet hizmetine girerek, imparatorluğu içten çökertmelerinden ciddi şekilde endişe etmekteydi.510 Nizâmülmülk’ün verdiği bilgilerden, Melikşah döneminde, zamanla durumun değişmeye başladığını anlaşılmaktadır. Devletin artık 503 el-Bahâdlî, el-Havzetü’l-İlmiyye fi’n-Necef, s. 73-4. 504 Hille şehrinin, daha çok Selçuklular sonrası kültür tarihi için bkz. Yusuf Kerkûş el-Hillî, Târîhü’lHille, Necef, 1965/1385, C.II, s. 3 vd. 505 Kazvînî, Âsâru’l-Bilâd, s. 386. krş. Abdurrahman Acar, “Sencer`in Din Siyaseti”, s. 78; Turan, Selçuklular Tarihi, s. 246. Detaylar için bkz. Muhammed Mehdî el-Horasan, “Feryetü’s-Serdâb”, Mecelletü’l-İntizâr, yıl: 1, sayı: 2, Necef, 1426, ss. 18-27. 506 Cafer Halili, Mevsû’atü’l-Atebati’l-Mukaddese, C.XI, s. 131. 507 el-Hamevî, Mucemu’l-Buldân, C. V, s. 303. 508 Nasır-ı Hüsrev, Sefername, s. 135. 509 Nizâmülmülk, Siyâset-nâme, Çev. Köymen, s. 115, metin, s. 172 (Çev. Bayburtlugil, s. 185.). 510 Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi: Alparslan ve Zamanı, Ankara : Türk Tarih Kurumu, 1992. 3. c. S. 191-194. 106 kuvvetlendiği düşünülerek, bu konuda duyarsızlık artmaktadır: “Devlet kemâle ulaştığı için, halk bu gün duyarlılığını kaybetmiştir. Bendeniz kötü bakışlardan korkuyorum, bu işin nereye ulaşacağını da kestiremiyorum… Bu gün iş, saray ve divanı onlarla dolduracak mertebeye getirilmiştir. Her Türk’ün peşinde bunların onyirmi tanesi koşmaktadır.”511 Selçuklular tarihinin önemli kaynaklarından Ravendî’nin Râhatü’sSudûr’unda ise Eşarîleri de suçlayan şu ifadeler yer almaktadır: “Cihanın haraplığı şundan ileri geldi: Halktan zorla para alanlar ve zalim kötü dinliler, dinin ileri gelenlerine dil uzattılar ve onları itham ederek, aralarında kıskançlık ve münaferet soktular. Hepsi Rafizi veya Eş’ari olan bu kötü dinli tahsildarlar Kâşân, Âbe, Tabareş, Rey, Ferahan, Kazvin civarı, Ebher ve Zengân’dan (gelip) sultanın ordusuna girerek, emirlerle sultanlara kendilerini daha fazla mal getiriyormuş gibi gösterdiler. Zulmün adını fazla para ve mal getirmek koydular. Vacip olmayan şeylerle Müslümanların kanını döküp mallarını almaya “menfaat” dediler. Bu suretle hukümetleri ellerine alıp, mescidlerle medreselere bir kalem çekerek, âlimlerin itibarını düşürdüler… Rafızî veya Eş’arî bir katibin – zira kötü dinli katiplerin hepsi bu iki mezheptendir- Müslümanların mülklerine kalem çekip haksız yere “falan köyden yüz dinar alınacak… “ diye yazmalarından, hangi fesad daha kötüdür… Akıllılar indinde haksız yere Müslümanların malını alan memurla, yol kesen hırsızlar birdir, her ikisinin de kanı mubahtır.”512 Yine Büyük Selçukluların sonlarına doğru yazılmış bir eserde kaydedildiğine göre “Şîliler (Râfızî), hiçbir dönemde bu kadar kuvvetli olmamışlardır. On-onbeş Şîî olmayan Türk sarayı yoktur. Divanlardaki katipler de onlardandır.”513 “Sultan Muhammed b. Melikşah zamanında, eğer bir kethudâ Rafızî ise Sünnî bir âlime kendisinin Sünnî veya Hanefi olduğunu söylemesi için rüşvet verirdi.”514 511 İki tercüme arasında bazı farklar bulunmaktadır. Nizâmülmülk, Siyâset-nâme, trc. Köymen, s. 114, metin, s. 171 (çev. Bayburtlugil, s. 185 vd. ). 512 er-Râvendî, Râhatü’s-Sudûr ve Ayetü’s-Surur; trc. Ahmet Ateş, Ankara : Türk Tarih Kurumu, 1957, 31, . 513 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 53; Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 392, 397, 472. 514 Bu ifadeleri değerlendiren İsnâ Aşeriyye mensubu Abdülcelil Kazvînî, “bu durumda günahın büyüğü o âlimlere aittir. Peygamber de rüşveti alana ve verene lanet etmiştir” demekte ve “bu ifadede, aynı zamanda, Türklerin de emaneti ehline vermemekle itham edildiğine” işaret etmektedir a.g.e., s. 81-2). Krş. Muhammed Kazım Rahmetî, Pâsoh-i Neğz, 2.bs., Tahran; Ehl-i Kalem, 1382, s. 75; Caferiyan, a.g.e., s. 392. 107 Büyük Selçuklularda, sultandan sonra, yönetimin başında vezir bulunuyordu.515 Nizâmülmülk’e göre “vezir, iyi itikadlı, Hanefî veya Şâfiî mezhepli olmalıdır.”516 Ancak Nizâmülk’ün öldürülmesinden sonra, sultan Melikşah’tan sonra oğullarının saltanatı döneminde, bu makama da Şîa’ya mensup yöneticiler gelmiştir. “Şîî (Rafızî) olanlar, Mülhid diye itham edilmekteydi.” Bunlar arasında bazı Şîî âlimlerle birlikte, devlet yöneticileri de vardı. Vezir Tâcülmülk, Rafızî’ydi, parça parça edilerek öldürülmüstür. Vezir Sa’dülmülk, Rafızî’ydi, Sultan Muhammed tarafından asıldı. Vezir Mecdülmülk Kummî, Râfızî’ydi (mülhid olduğu da söylenmekteydi). O, da parça parça edilerek öldürülmüstür.517 Nizamülmülk’ün Melikşah’tan önce Şiîlerin devlette görev alamadıklarına dair verdiği bilgilere rağmen, İsnâaşeriyye’ye mensup Abdulcelil Kazvînî, Selçukluların ilk sultanı Tuğrul Bey zamanında saygı gören emir Ebu’l-Fazl el-Irâkî isimli birinden bahsetmektedir. Bu Şiî yönetici, Tuğrul Bey’e yakın ve onun yanında saygın biridir. el-Irakî, Kum’daki Mescid-i Atik’i ve İmam Musa’ın kızı Seyyide Fatıma’nın kabrine kubbe yaptırmıştır.518 Ebu’l-Fadl el-Irâkî’nin kimliği hakkında daha fazla bilgi bulunmamaktadır. Ancak 439/1048 yılında Bizans ve müttefiklerinden oluşan güçlere karşı Hasankale’de elde edilen zafer sonrasında İstanbul’a bir elçi gönderilmişti (441/1049-50). Bu elçinin ismi Şerif Ebu’l-Fazl Nâsır b. İsmail elAlevî idi.519 Ancak bu iki ismin aynı kişi olduğuna dair herhangi bir dayanağımız yoktur. Abdülcelil Kazvînî, dönemindeki Şiî yönecilerin listesini vermektedir.520 Bu 515 Aydın Taneri, “Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nda Vezirlik”, Tarih Araştırmaları Dergisi, V, sayı: 8-9, Ankara, 1967, (ss. 75-187), s. 82. 516 Siyasetname, (çev. Köymen), s. 126, metin, s. 187 (çev. Bayburtlugil, s. 1197). 517 Abdülcelil Kazvînî, Sünnî âlimin sıraladığı isimler hakkında bilgiler verip, bunlardan bazılarının “Mülhid değil, İmâmiyye’den olduğunu” açıklamaktadır.( a.g.e., s. 85. 518 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 220. krş. Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 390. 519 ez-Zehebî, Târîhu’l-İslâm, C. XXX, s. 380; Bu savaş ve sonrasındaki görüşmeler hakkında detaylar için bkz. Yinanç, Selçuklular Devri, s. 46-48; Turan, Selçuklular Tarihi, s. 121-25. 520 Reîs Ebu İshak Mişkevî, Sultan Bekyaruk’un güvendiği bir kişiydi.520 Oğlu Cemal Ali Mişkevî, Deylemliler meliklerinin veziri, birçok hayır yaptırmış olan Hoca Ali Müskirân, Abeh’te Büyük Cami’e minare yaptıran Ebu Ubeyd Yusufî Âvî, Abeh’te Deh-Hodâ Abdüssamed Bozork ve kardeşi Faris’in veziri Müheyse Evhadüddin Ebû Sabit, Amid Bereke-i Râzî, Amîd Ebu’l-Fidâ, Nurüddevle Râzî, Ucân’daki İmam Musa’nın oğlu Abdullah’ın türbesini yaptıran Safiyyüddin Ebu’l-Mehâsin el-Hemedânî, vezir İmâdüddin, Mühezzeb Abdülkerîm Ertamî, Şerafüddin Ebu Racâ’, Esîrüddin Hüseyn b. el-Alâ el-Haremî, Kemâl Sâbir Kummî, Raziyyüddin Ebû Sa’d müstevfî havâfî ve oğlu, Tuğrul b. Arslan’ın danışmanı ve atabegi Hoca Azizüddin müstevfî, Hoca Mukîn Ebu’l-Mufahar Kummî, Kiyâ Muhtassüddîn er-Râzî, oğlu İmâdüddin Ebu’l-Me’âlî, Şemseddin Muhammed Bünyâmân Tabersî, hepsi muteber müstevfîydiler. Bu adı geçenlerin 108 isimlerin her biri hakkında detaylı bilgi elde etme imkanı yoktur. Bunlar arasında öne çıkmış bazı isimler ele alınmakla yetinilecektir. 1- Mecdülmülk (ö. 492/1099) Mecdülmülk (=> ا 9"م (Ebu’l-Fadl Esad b. Muhammed b. el-Berastânî, Sultan Berkyaruk’un veziriydi521. Abdulcelil Kazvînî, Mecdülmülk’ün kardeşi Esîrulmülk Ebu’l-Mecd Sa’d’ı, reîsü’l-Irâkiyyîn diye vasıflamakta, iyi itikadlı, cömert biri olduğunu kaydetmekte522 ve onun dönemin sultanı tarafından saygı gören biri olduğunu, vefat ettiğinde cenazesinin Ali b. Musa’nın meşhedinde defnedildiğini ifade etmektedir.523 Mecdülmülk, Melikşah zamanında divan-ı istifada görev almıştır.524 Melikşah’ın ölümünden sonra, en küçük oğlu olan Mahmud’un sultan olabilmesi için mücadele eden Terken hatunun emrinde (Tâcülmülk Ebu’l-Ganâim ile birlikte) çalışmıştır.525 Nizâmülmülk’ün adamlarının büyük katkılarıyla sultan olan Berkyaruk, onun oğullarından Müeyyidülmülk’ü kendine vezir edinmiş, daha sonra oldukça yetenekli olan bu vezir azledip, Nizâmülmülk’ün Fahrülmülk isimli oğlunu vezirliğe getirmiştir. Bu değişikliğin gerisinde Mecdülmülk’ün olduğu kaydedilmektedir. Daha sonra da Fahrülmülk’ün yerine Mecdülmülk, vezirliğe getirilecektir.526 (cemaat) hepsi Şîî inancında ve Usûlî idiler. Hepsinin mertebesi, fazileti, yüksek derecesi, tam bilgisi ve güzel itikadı vardı. Onların hayırları Şîî, Hanefî, Şâfîî Sünnî her gruptan insana dokunmaktaydı. Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 221-5. Abdulcelil Kazvînî, âlimler ve resiler başlığı altında da şu isimlere de yer vermektedir: İsfehân reisi Şîî Ebu Abdullah Fazl b. Mahmûd, Ebû İsâm Zenâbâdî, Amîd Tayfe, Üstad Ebu’l-Amîd Râzî, Hoca Emîrek Şîî Râzî, Mühezzeb Müstevfî Kummî, Üstâd Nasihüddin Ebû Cafer, Hoca Ali Sârûkî, Necîb Ebu’l-Heycâ Âvî, Ebû Zer Mişkevî, Zeyneb Muhammed Kâmiî, hac durakları, meşhedler ve medreselerle ilgili hayrat ve ihsanları olan Raziyyüddin Ebu Sa’d Veramînî, onun iki oğlu, âlim zahid ve hayır sahibi İmâdülhâc ve’l-Haremeyn el-Hüseyn b. Ebî Sa’d, Safiyyüddin Ahmed b. Ebî Sa’d. Dih-hodâ (kethuda, köy sahibi) Fahraver Heşîverdî ve oğlu gazi şehid Cemalüddin Abdüssamed, Dih-hodâ Ebû Sad Sâbûnî, Dih-hodâ Milkâ Yunus, Sedidüddin Hasan b. Musa Esenadadi, Emir Dübeys Harakânî, Dih-hodâ-yı Ali Ebû Tahirân Üstad Cerdî, Kiyâ Emirkâ Hüseyn Kelbî, Seyyid Bahâüddin Ebu’l-İz Kuleynî, Asîl Muhammed Ebû Tayyib, Dih-hodâ-yı Bahtiyâr Zeydân, Kemâl Ebu’l-Kâsım Hâbî, Ali Müstefî Hâbî, Hoca Abdurrahman Râzî vezîr Bedân-i Bozorkî, Üstad Bengîr. Bunların hepsi Şîa inancı ile bilinen kimselerdir (Kitâbü’n-Nakz, s. 225-8). 521 Abbas İkbal, el-Vezâra fî Ahdi’s-Selâcika, s. 167-175, 193; Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 56-8, 87-8, 220-1, 280; Urmevî, Tâlikât-i Nakz, C. I, s. 264; er-Râvendî, Râhatü’s-Sudûr, s. 135, 142; Anonim, Mücmelü’t-Tevârîh ve’l-Kısas, s. 410. Reşidüddin, Mecdülmülk’ü Berkyaruk’un müstevfîsi olarak kaydetmektedir. Câmi’, C. II-IV, s. 67. 522 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s.221. 523 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 88. 524 Abbas İkbal, el-Vezâra fî Ahdi’s-Selâcika, s. 167. 525 er-Râvendî, Râhatü’s-Sudûr, s. 138. 526 Vezir değişiklikleriyle ilgili bu süreç ve detaylı dğerlendirmeler için bkz. Hasaneyn, İran ve’l- 109 Berkaruk’un Berkyaruk’a vezir olduğunda oldukça etkili biri haline gelmiştir. Râvendî’nin ifadesiyle “ülkenin işleri ona bırakılmıştı”.527 Emir Porsuk gibi ileri gelen devlet adamlarının Bâtınîler tarafından öldürülmelerinde, Mecdülmülk itham edilerek, Bâtınîler ile ilişkisi olmakla suçlandı. Sultan Berkyaruk’un emirleri, itaatinden çıkıp taht için isyan etmiş olan kardeşi Muhammed’in emrine girme tehdidiyle, Mecdülmülk’ün kendilerine teslimini istedi. Mecdülmülk ise Berkyaruk’a yönetiminde zaaf belirtisi olmaması adına kendisi tarafından öldürülmesini teklif etmiştir. Emirler, Mecdülmülk’ü hapsedilmek üzere teslim almaya Berkyaruk’u razı etmişlerdi. Teslim sırasında Mecdülmülk, köleler tarafından öldürülmüştür (492/1099).528 Mecdülmülk’e bu ithamda bulunanlar arasında siyasi olarak rekabet halinde bulunduğu Muhammed Tapar’ın veziri Müeyyidülmülk de vardır.529 Öldürüldüğünde Mecdülmülk’ün kafası Müeyyidülmülk’e gönderilmiştir.530 Dönemin İsnâaşeriyye mensubu müellifi Abdülcelil Kazvînî’nin kaydettiğine göre Mecdülmülk’ün birçok hayratı vardı: İmam Hasan531 olmak üzere, Medine’de el-Bakî mezarlığında Ali Zeynelabidin, Muhammed el-Bakır, Cafer-i Sadık’ın türbesini, Bağdad’da Mekâbir-i Kureyş’te Musa Kazım, Muhammed Takî, Rey’de Seyyid Abdülazim el-Hasenî gibi birçok imam, seyyid ve şerifin meşhedlerini yaptırmıştır. O, inançlı bir Şîî, aynı zamanda âlim ve adil biriydi. Kerbelâ’da Hz. Hüseyin’in Türbesi’nin yanına gömülmüstür.”532 . Dönemin bir Sünnî müellifinin kaydettiğine göre “vezir Mecdülmülk (Ebu’lFazl Berestânî) Rey’deyken adı Ebu Bekir olan birini, adından dolayı öldürtmeye kalmıştır. “Ey melik o, mümin bir adam yani Râfizîdir” denildiğinde, Mecdülmülk, Irak fî’l-Asri’s-Selçukî, s. 98. 527 er-Râvendî, a.g.e., s. 142 Krş. Bündârî, Zübde, s. 87, 88; Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 56; Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 397. 528 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 289; er-Râvendî, Râhatü’s-Sudûr, s. 142; Reşidüddin, Câmi’, C. II-IV, s. 62-63; el-Yezdî, el-Urâza, s. 78. Özaydın, Berkyaruk Devri, s. 57. 529 Özaydın, Muhammed Tapar Devri, s. 14. 530 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 290. 531 Hasan b. Ali ve Abbas’ın türbelerinin imar edilmesi için Mecdülmülk tarafından gönderilen mimar, Medine şehrinin yöneticisi Manzûr b. İmâra el-Hüseynî (ö. 495/1102), tarafından öldürülmüstür. Kum şehrinden olan mimar, önce bu emirden kaçıp Mekke’ye gitmiş, daha sonra eman verilince Medine’ye gelmişti. Ancak Mecdülmülk’ün ülümünden sonra emir mimarı öldürmüstür. İbnü’1- Esir, el-Kâmil, C. X, s. 352. 532 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 56-8, 87-8, 220-1, 280; er-Râvendî, Râhatü’s-Sudûr, s. 135; Caferiyan, a.g.e., s. 394. 110 “ismi Ebu Bekir dediniz. Ebu Bekir’in öldürülmesi gerekir” demiştir. Oradakiler adamı bıraktırıncaya kadar, Mecdülmülk’e çok dil dökmüşlerdi.” Sünnî yazarın verdiği bu bilgileri değerlendiren İsnâaşeriyye mensubu Abdulcelil Kazvînî, Mecdulmülk’ü “mütedeyyin, inançlı”, “Haremeyn: Mekke ve Medine’de hayrat eserleri olan biri” olarak övmektedir. Kazvînî’ye göre bu hikaye, akıllı kimselerin iltifat etmeyeceği sözlerden ibarettir. Sadece isminden dolayı bir insanın öldürülmesini emreden birinin böyle bir göreve gelemeyeceğini kaydeden Kazvinî’ye göre Mecdülmülk’ün ordusu içerisinde ismi Ebu Bekir, Ömer, Osman olan Sünni, Şii çok sayıda kişi olup, saygı görmekteydi. Kazvînî, Mecdülmülk’ün hoşgörüsüyle ilgili Seyyid es-Saîd Fahruddin Şemsulislam el-Hasan’dan bir rivayet aktarnaktadır: O, bası Seyyid Ali el-Alevi ile birlikte Mecdülmülk’ün yanımdayken iki yabancı tacir gelmiştir. Biri Haleb’ten, Şîî mezhebinden ve ismi Ali’ydi. Diğeri Mâverâunnehr’den bir Hanefiydi ve ismi Ömer’di. Her ikisi de Sultan’dan (vezir Mecdülmülk’ten) bir mikdar para borç istiyorlardı. Mecdulmülk, Hanefi’ye hazineden nakit verilmesini emretti. Şiiyi şehirdeki bir adama göndermiştir. Orada bulunan Ferraş bu uygulamayla ilgili şaşkınlığını ifade ettiğinde, Mecdülmülk “biliyorum, şüphesiz Ali’ye saygı duyar ve onu severim. Fakat ben, bu yaptığımı, insanların yönetimimde ve muamelerimde taassubla hareket etmediğimi bilmeleri için yaptım” diye cevap vermiştir.533 Kaynaklarda Mecdülmülk’ün dindarlığından bahsedilmekle birlikte “Sünnî mezhepten olduğundan” bahsedildiğini534 iddia etmeye imkân yoktur. Mecdülmülk’ün aslında bir Şîî olmayıp Batınilerin desteğini sağlamak için öyle göründüğünü535 kabul etmeye de kaynaklar dikkate alındığında imkan 533 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 57-8; Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 394. 534 Esra Türkoğlu, “Büyük Selçuklu Devlet Adamı Müstevfi Mecdü’l-Mülk, Hayatı Ve Faaliyetleri (1049- 1099)” (Yayınlanmamış Tüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih (Ortaçağ Tarihi) Anabilim Dalı, Ankara, 2005, s. 139. 535 Özaydın, “İbnü’l-Esîr’in ifadesine bakılırsa Mecdülmülk aslında bir Şîî değildi ve Batıniler’in desteğini sağlamak için öyle görünüyordu” diye kaydetmektedir (Berkyaruk Devri, s. 14). İnbu’lEsir atıf yapılan ifadelerinde şöyle demektedir: “Mecdülmülk hayırsever bir insandı. Geceleyin çok namaz kılar, özellikle Alevîlere ve ehl-i beyt mensuplarına çok çok sadaka verirdi. Kan dökmekten hoşlanmazdı. Şîî idi, fakat sahabileri daima hayırla, güzel sözlerle anar, onlara küfredenleri lanetlerdi” demektedir. Özaydın’ın böyle tercüme ettiği (İbnu’l-Esîr, el-Kâmil fi’tTarih Tercümesi, çev. Abdülkerim Özaydın, İstanbul: Bahar Yayınları, 1987, C.X, s. 240) ifadelerin aslı (el-Kâmil, C.X, s. 290) şöyledir:. ( L ،=Tا cآ ،@/ ةUTا cآ ،ًا  P/ا ;م نوآ  E/R ا/' وأرب ا0ت، وآن  H 7P امء، وآن )]G إL أن$ آن :آ اT? =ذآ اً 8<،ً و/' م' B-0>.). 111 görünmemektedir. Mecdülmülk’ün Zeydiyye mezhebine mensup olduğu sonucuna varılması536 hoşgörüsüyle ilgili rivayetlerden kaynaklanmaktadır. Bundari’nin ifadelerinde de “Bu zat, hayrata, oruca, namaza ve gece ibadetine ve zakat vermeğe muvazabat ederdi. Her vakit inam ve ihsanda bulunurdu, kimsenin kanının döktürmeğe say-etmemiş ve kimsenin zararı için bir adım atmamıştır.” denilmektedir.537 2 - Sa’dülmülk Âbî (ö 500/1107) Sa’dülmülk (=> ا 9?س (Ebu’l-Mehâsin Sa’d b. Muhammed Âbî, Nizamülmülk’ten sonra vezir olan Tâcülmülk Ebu’l-Ganâim’in emrinde devlet hizmetinde bulunmuştur. Muhammed Tapar’ın Berkyaruk’a isyanından önce Gence’de onun hizmetinde çalışmaktaydı.538 Muhammed Tapar’ın veziri Müeyyidülmülk, Sadü’l-Mülk’ü divân-ı istifâya tayin etmiştir. Berkyaruk’un İsfahan’da Muhammed Tapar’ı muhasara ettiği dönemde gösterdiği hizmet sonrasunda şanı büyümüş, Muhammed Tapar onu kendisine vezir tayin etmiş, iktalarını genişletmiştir. İki yıl dokuz ay kadar vezirlik yapan Sa’dülmülk, sultan tarafından, İsfehan kapısında asılarak idam edilmiştir.539 Vezir ile birlikte dört adamı da idam edilmiştir. Vezir sultana ihanet etmekle, adamları ise Bâtınî itikadını benimsemekle itham edilmekteydi.540 Kadılkudat Ubeydullah Hatîbî, Sadreddin Hocendî gibi İsfehan’ın ileri gelenleri, vezir Sa’dülmülk’ü itham etmekteydiler. Sultan vezirine güvenmekte, bu ithamlara inanmamaktaydı. (Şahdiz kalesinin muhasarası sırasında 500/1107 yılında) Batınî Ahmed Attaş’ın vezir Sa’dülmülk ile haberleşmeleri ve Sultan’a yapılmak istenen suikast planının ortaya çıkması üzerine, Sa’dülmülk İsfehan kapısında 536 İbnü’l-Esir’in önceki dipnotta kaydedilen ifadelerine atıf yapan Seyfullah Kara, onun Zeydiyye mezhebine mensup olduğu sonucunu çıkarmaktadır. Seyfullah Kara, “Selçuklu Türkleri’nin Mezhepler Arası Barışı Sağlamaya Yaptıkları Katkılar”, s. 386. Seyfullah Kara, Mecdülk’ü sadece Melikşah ile Nizâmülmülk arasında elçilik görevi yapmış biri olarak tanıtmakta ve vezirlik makamına gelişinden söz etmemektedir. 537 Bündârî, Zübde, s. 88. 538 Urmevî, Tâlikât-i Nakz, C. II, s. 722. 539 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 382, 437; er-Râvendî, Râhatü’s-Sudûr, s. 148, 155-6; el-Hüseynî, Ahbâr, (Lugal), s. 58; İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 100;; Reşidüddin, Câmi’, C. II-IV, s. 72-74; Ahmed b. Mahmud, Selçuk-Nâme, C.II, s. 43; Reşîdüddin, Câmiü’t-Tevârih: Kısmet-i İsmailiyân, s. 122; el-Yezdî, el-Urâza, s. 89; Abbas İkbal, el-Vezâra fî Ahdi’s-Selâcika, s. 226- 34; Anonim, Mücmelü’t-Tevârîh ve’l-Kısas, s. 410; Abdülkerim Özaydın, Muhammed Tapar Devri, s. 79-81. 540 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 437. 112 asılmıştır.541 “Vezir Sa’dülmülk, luzumlu yiyecekleri ve ihtiyaç duydukları her şeyi Batınilere gönderiyordu.”542 Enûşirvân, kalenin alınmasında Sa’dülmülk’ün ince tedbirler almasından bahsetmekte ve o, Abdullah Hatîbî’yi, vezirin ölümüne sebep olmakla suçlanmakta, veziri temize çıkarılmaktadır. Vezir Sa’dülmülk, Hatîbî ile Batınî reisi Ahmet arasında yazışmalar olduğunu biliyordu. Bununla ilgili bir hile tertipleyip, Hatîbî’nin yazısını taklid etmiş, Batınilere yönelik bir mektup yazmiştir. Ancak bu yazı ele geçince, durumu izah edemediği için asılmıştır.543 Şîî yazarlara göre devlet erkanı Sa’dülmülk’e hased etmiş, onların etkisinde kalan sultan sonunda onun katline ferman vermiştir. Ertesi gün pişman olan sultan, onun cenazesinin saygılı bir bir şekilde defnedilmesini sağlamıştır. Abdulcelil Kazvînî, Sa’dülmülk için “Şîî İmâmî Usûlî” vasıflarını kullanmaktadır.544 Selçuklu tarihçileri de vezir Sa’dülmülk’ü dindar, çok hayır yapan biri olarak övmektedir.545 3 – Zeynülmülk (ö. 506/1112) Şemsüddin Ebû Sa’d Zeynülmülk (=> ا زی (Hindû b. Muhammed b. Hindû Müstevfî Kummî, Muhammed Tapar’ın veziri Sa’dülmülk’ün döneminde, 498-500 yılları arasında, istifâ divanında görev yapmıştır. O, israfçı ve cahil biri olarak anlatılmaktadır. Sa’dülmülk’ün idam edilmesinden sonra hapse atılmış, malları müsadere ve evleri yağma edilmiştir. Bir miktar hapiste kaldıktan sonra 504 yılında salıverilmiştir. Tekrar sultanın hizmetine giren Zeynülmülk, çok miktarda mala el koyup büyük miktarda servet edinmekle itahm edilerek sultan ve halifeye şikayet edilmiştir.546 506/1112 yılında tekrar tutuklanmış ve Rey’de idam edilmiştir.547 İbnü’l-Esir’e göre Zeynülmülk sultan ve halife aleyhine konuşmaları sebebiyle öldürülmüstür. 506/1112 yılında Sultan Muhammed, onu İsfahan’da tutuklatmış ve 541 er-Râvendî, Râhatü’s-Sudûr, s. 155-6; el-Hüseynî, Ahbâr, (Lugal), s. 58; İbnü’l-Cevzî, elMuntazam, C.XVII, s. 100; İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 437; Reşidüddin, Câmi’, C. II-IV, s. 72- 74; Ahmed b. Mahmud, Selçuk-Nâme, C.II, s. 43; Reşîdüddin, Câmiü’t-Tevârih: Kısmet-i İsmailiyân, s. 122; Urmevî, Tâlikât-i Nakz, C. II, s. 727; Abdülkerim Özaydın, Muhammed Tapar Devri, s. 79-81. 542 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 433; Özaydın, a.g.e., s. 80. Bununla birlikte şuna da dikkat çekilmelidir ki, kaleyi teslim etmek için Bâtınîler, bazı şartlar ileri sürmüşlerdi ve bu şartlardan biri de günlük yeterli tahsisat gönderilmesiydi. 543 Bündârî, Zübde, s. 93-5. 544 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 86 (ve dipnot), 87, 221; Nurullah Şüşteri, Mecâlisü’lMü’minîn, Tahran, 1365, C.II, s. 457; Keriman, Tabersî, C.I, s. 115. 545 Ahmed b. Mahmud, Selçuk-Nâme, C.II, s. 43. 546 Urmevî, Tâlikât-i Nakz, C. II, s. 732. 547 Bündârî, Zübde, s. 95-6; Abbas İkbal, el-Vezâra fî Ahdi’s-Selâcika, s. 247. 113 Zeynülmülk ile aralarında düşmanlık bulunan emirlerinden Kâmyâr’a (ر مآ ( teslim etmiştir. Rey’e götürülen Zeynülmülk’ün ailesinden de para tahsil edilmiş ve Zeynülmülk, asılarak idam edilmiştir.548 Abdülcelil Kazvînî, Kadı Muhammed Vezzân Medresesi’nin yapılmasını Zeynülmülk’ün emretiğini, bundan dolayı kıyamete kadar Sünnilerin ona minnet duyacağını kaydetmektedir.549 Vezirlerin öldürülmeleri, Sünnî müellif tarafından Şîa’nın aleyhine gündeme getirilmekte, Kazvînî, bu tutumu tenkit etmektedir. Kazninî, Şîî vezirler Mecdülmülk, Sa’dülmülk ve Zeynülmülk’ün öldürülmelerinin Şîî mezhebini kötülemek için delil saymanın hata olduğunu, her öldürülen mezhebinden dolayı değil, bazen de sultanların yönetimini devam ettirme kaygıları sebebiyle öldürüldüğünü kaydetmekte ve Sünnî olmasına rağmen öldürülen devlet adamlarından örnekler vermektedir.550 4 - Şerefüddin Ebû Tâhir Sa’d b. Ali Müheyse Kummî (ö. 516/1112) Şerefüddin Ebû Tâhir Sa’d b. Ali Müheyse Kummî, Sultan Sencer’in veziriydi.551 Kum asıllı olan Şerefüddin, Melikşah döneminde Bağdad’a gelmiştir. Ârız-ı leşker ve Merv’de âmil olarak görev yapmıştır. Sultan Sencer’in veziri Şihâbu’l-İslam’ın ölümünden sonra vezirliğe getirilmiştir.552 515 yılında vezirliğe getirilmiş, 519 yılında vefat etmiştir.553 İbnu’l-Esîr, onun Nizâmülmülk ailesine düşman olduğunu kaydetmektedir. Sencer’i etkileyerek Irak Selçukluları sultanı Mahmûd’un veziri olan Nizamülmülk’ün oğlu Şemsülmülk’ün görevinden alınmasını sağlamıştır. Şemsülmülk, daha sonra öldürülmüstür.554 Abdülcelil Kazvînî, Şerefüddin Ebû Tâhir’i Şîî vezirlerden biri olarak saymaktadır.555 Ayrıca o, Ebû Tâhir’in kardeşi Evhadüddin Ebû Sâbit’i Fâris veziri olarak nitelemektedir.556 548 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 492. 549 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 221, 473. 550 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 96. 551 Abbas İkbal, el-Vezâra fî Ahdi’s-Selâcika, s. 363. 552 Urmevî, Tâlikât-i Nakz, C. II, s. 734. 553 Bündârî, Zübde, s. 241. İbnu’l-Esîr, Ebû Tâhir Kummî’nin 516 yılında vezirliğe getirildiğini, birkaç ay sonra vefat ettiğini kaydetmektedir (el-Kâmil, C. X, s. 594). Krş. Urmevî, Tâlikât-i Nakz, C. II, s. 738. 554 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 614. 555 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 221, 280; Keriman, Tabersî, C.I, s. 115. 556 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 222; Urmevî, Tâlikât-i Nakz, C. II, s. 738. 114 5 – Tuğrâî (ö. 514/1120) Tuğrâî Müeyyidüddin Fahrulküttâb Ebû İsmâil Hüseyin b. Ali, Sultan Muhammed Tapar döneminde tuğrada niyabetle münşi idi. Daha sonra asaletle bu makama geldi. Sultan Muhammed hastalanınca, onu çekemeyenler, sultana sihir yaptığını söylemişler ve azledilmesine sebep olmuşlardı.557 Daha sonra Irak Selçukluları sultanı Mes’ûd’un veziri olmuştur. Muhammed Tapar’ın oğulları Mahmud ile Mesud’un taht için 514 (Ağustos 1120) yılında yaptıkları savaşta esir alınmış ve mülhid olduğu söylenerek idam edilmiştir.558 Sultanın yanındaki bir grup et-Tuğrâî’nin zındîk olduğuna, İslam dinini kabul etmediğine şahitlik etmişlerdi.559 Selçuklu tarihi kaynakları, Tuğrâî’nin mülhid olduğu iddia edilerek öldürüldüğünü kaydettikten sonra “haksız olarak katledildi” diye yazmaktadır.560 Tuğrâî’nin Şîî olduğu kabul edilmektedir.561 Tuğrâî’nin bir divanı vardır.562 Ayrıca kaynaklarda sihir bildiğine dair bilgiler de yer almış ve ona nisbetle kimyayla ilgili bir risale neşredilmiştir.563 6 - Muînüddin Ebû Nasr Ahmed Kâşânî (ö. 521/1127) Muînüddin Ebû Nasr Ahmed b. Fadl, Sultan Sencer’in veziridir. Melikşah döneminden beri devlet hizmetinde bulunmaktaydı. 516 yılında sultan Sencer’e vezir olmuş, 521/1127 yılında Batıniler tarafından öldürülmüstür. 1126 yılında Batınilere karşı mücaele emri veren vezir Kâşânî, Batınilerin nerde yakalanırsa derhal öldürülmelerini, mallarının yağma edilmesini ve ailelerinin esir edilmesini emretmiştir. Ordular techiz edip Kuhistan eyaletinde Turşiz ve Beyhak’a göndermiştir. Vezirin seyisi olarak işe başlayan iki Batınî fedaisi, iyi hizmetleri ve dindarlıkları ile vezirin güvenini kazanmış, atlarını kontrol eden veziri bıçaklamak 557 Bündârî, Zübde, s. 109, 114. 558 Bündârî, a.g.e., s. 126-7; İbnü’l-Adim, Buğye, (A.Sevim), s. 102-122; Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân, (8/1) s. 92-3; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 563; İbn Fazlullah el-Ömeri, Mesâlikü’l-Ebsâr fî Memâliki’l-Emsâr: Târîhü’l-Âlemi’l-İslâmî fî Asri’l-Abbâsî, tahkik Hamza Ahmed Abbas, Ebû Zabî, el-Mecmaü’s-Sekafi, 2005/1426, C.XXVI, s. 350; Tuğrâî, Divanü’t-Tuğrâî, nşr. Ali Cevad Tahir, Yahyâ Vehib Cuburi, 2. bs. Kuveyt : Dârü’l-Kalem, 1983/1403 (takdim, s. 13). 559 Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân, (8/1) s. 93. 560 Bündârî, Zübde, s. 127; el-Hüseynî, Ahbâr, (Lugal), s. 68. 561 Detaylar için bkz. Muhsin el-Emin, ‘Ayânü’ş-Şîa, C. VI, s. 127; Keriman, Tabersî, C.I, s. 115. 562 Tuğrâî, Divanü’t-Tuğrâî, nşr. Ali Cevad Tahir, Yahyâ Vehib Cuburi, 2. bs. Kuveyt, 1403/1983. Ayrıca bkz. İbn Kesir, el-Bidâye, C.XII, s. 203; Ali Cevad Tahir, Lâmiyyetü’t-Tuğrâî, Bağdad : Matbaatü’l-Ani, 1962. 563 Müeyyedüddin Ebû İsmâil el-Hüseyn b. Ali et-Tuğrâî, “Zâtü’l-Fevâid: Risâletün fi’l-Kimyâ”, (neşr. R.F. Razzûk, ), el-Mevrid, C. III, sayı:3, Bağdad, 1974, s. 195-206. 115 suretiyle öldürmüşlerdir.564 Irak Selçukluları sultanı Mahmud’a vezir olan, Batıniliğe meyilli olduğu kaydedilen Dergezinî’nin565 Batınileri suikastlerde kullandığı,566 vezir Mu’înüddin’in öldürülmesinde de onun çabaları olduğu kaydedilmektedir. Mu’înüddin onun Irak’ta vezirlik etmesini istemiyordu. Dergezenî de onun üstünlükleri yanında kendi noksanlıklarının ortaya çıkacağını bildiğinden bu seyis fedai işini planlamıştır.567 Abdulcelil Kazvînî, onu Şîî vezirler arasında saymaktadır.568 O ve kardeşleri Bahâüddin ve Mecdüddin’in medrese, mescid, ribat ve meşhed gibi birçok hayır eseri vardı. Onların dayısı Safiyyüddin Kâşî, Kâşân’daki Safiye Medresesini imar ettirmiştir.569 7 - Enûşirvan b. Halid (ö. 532/1138) Selçuklu tarihi ile ilgi bir kitabı olan570 Enuşirvan b. Halid, “Sultan Muhammed Tapar’ın, kendisini hazineye tayin ettiğini ve hususî meclisine davet ettiğini” yazmaktadır.571 Enuşirvan b. Halid, asker müfettişliği görevini de yürütmüş, daha sonra bu görevden alınmıştır.572 Bir dönem vezirin naibi olmuştur.573 Irak Selçukuları sultanı Mahmud, başa geçtikten sonra, 513/1119 yılında, kendisine isyan ettirilen kardeşi Tuğrul’a elçi olarak Enuşirvan b. Halid’i göndermiştir. Aynı yıl Mahmud ile amcası Sencer arasındaki savaş öncesinde de yine elçi olarak o gönderilmiştir.574 Mahmud, ona vezirlik teklif etmiş, ancak o bu teklifi kabul etmemiştir.575 Ancak daha sonra, 521/1127 yılında vezirlik makamına getirilmiş, ancak kısa süre sonra 564 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 647; Abbas İkbal, el-Vezâra fî Ahdi’s-Selâcika, s. 372; Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, s. 151-4 ve 151’de 3. dipnot, 154’de 2. dipnot. Krş. Abdurrahman Acar, “Sencer`in Din Siyaseti”, s. 101, 158-161. 565 Bündârî, Zübde, s. 119. 566 Bündârî a.g.e., s. 137. 567 Bündârî, a.g.e., s. 138-9, 242. 568 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 97, 222, 280. 569 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 222, 280; Nurullah Şüşteri, Mecâlisü’l-Mü’minîn, C.II, s. 462; Keriman, Tabersî, C.I, s. 116. 570 Fütûru Zamâni’s-Sudûr ismini taşıyan bu eser, Farsça olup, Melikşah’ın tahta çıkışından 1134 yılına kadar geçen olayları kapsamaktadır. Katib İsfehanî tarafından Arapça’ya tercüme edilmiş, onun bu çevirisi Bündârî tarafından Zübdetü’n-Nusra ve Nuhbetü’l-Usra adıyla sadeleştirilmiştir. Bündarî’nin eseri basılmış ve Kıvamüddin Burslan tarafından Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi (İstanbul : Türk Tarih Kurumu, 1943) adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir. Abdülkerim Özaydın, “Enûşirvân b. Hâlid”, DİA, C.XI, s. 256-7. 571 Bündârî, Zübde, s. 99. 572 Bündârî, a.g.e., s. 101. 573 Bündârî, a.g.e., s. 108. 574 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 547, 549. 575 Bündârî, Zübde, s. 136. 116 ayrılmıştır. Daha sonra 526/1132 yılında halife el-Müsterşid’e vezir olmuştur. Azledildikten (528/1133) sonra 529/134 yılında Irak Selçukluları sultanı Mesud’a vezir olmuş, bir yıl olmadan azledilmiştir.576 el-Harîrî el-Makâmât’ı ona ithaf etmiştir. Enüşirvan b. Hâlid 532/1138 yılında vefat etmiş, 577 cenazesi önce evine gömülmüş, daha sonra Kufe’ye, Hz. Ali Meşhedi’ne nakledilmiştir. İbnü’l-Cevzî ve İbnü’l-Esir, Enüşirvan b. Hâlid’in Şîa’ya meylettiğini kaydetmekte, Abdülcelil Kazvinî de onu Şîî vezirler arasında saymaktadır.578 8 - Nakîbler Abbâsîler döneminde nakiplik müessesesi, hem Abbas, hem de Ali soyundan gelenlerin işlerine bakmaktaydı. Büveyhîlerin Bağdad’a hâkim olmalarından sonra, nikâbet kurumu, tamamen birbirinden bağımsız bir şekilde ayrılmıştır: Nikâbetü’lAbbâsiyyîn ve Nikâbetü’t-Tâlibiyyîn/Nikâbetü’l-Aleviyyîn. Nikâbet görevine getirilmiş Hz. Ali soyundan gelen bu insanlar, Zeydiyye ve İmâmiyye gibi Şîa’nın değişik kollarına mensuptu ve Şiîlerin âdeta dinî lideri gibi kabul edilip saygı görmekteydi. Büveyhîlerin iktidarları döneminde birçok önemli hadisede etkin olmuşlardı. Ancak Büveyhîlerin çöküş sürecine girmeleri, Ali soyundan nakiplerin öneminin azalmasına sebep olmuştur.579 Selçuklular Bağdad’a geldiklerinde nikâbetin başında Adnan bulunmaktaydı. 400/1010 yılında doğmuştur. Babası, Ebû-Hasan er-Rızâ’ydı.580 Adnan, 436/1044 yılında vefat eden amcası eş-Şerîf el-Murtazâ yerine Nikâbetü’l-Aleviyyîn’in başına geçmiştir.581 Tuğrul Bey Bağdad’a girdikten bir gün sonra, çıkan olaylar sırasında Şîî Kerh mahallesi sakinlerinin Oğuzları muhafaza etmesine karşılık Tuğrul Bey, Şiilerin reisi (nakîbü’l-Aleviyyîn) Adnân b. er-Rızâ’yı huzura çağırmış, vezir Kundurî, sultanın 576 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 271, 282, 291; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 682, C. XI, 17, 20, 45; Nahcivânî, Tecâribü’s-Selef, s. 301. 577 İbnu’l-Esîr, vezirin ölümünü 533 yılı başlarında (Safer ayında) olarak kaydetmektedir (el-Kâmil, C. XI, s. 70-1). 578 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 222, 280, 473; İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 244, 250, 334, 333-4. Bündârî, Zübde, s. 142, 161-2; el-Hüseynî, Ahbâr, (Lugal), s. 72; İbnü’tTıktaka, el-Fahrî, s. 225-6; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 642, C. XI, s. 70-1; İbn Kesir, elBidâye, C.XII, s. 229-30; Keriman, Tabersî, C.I, s. 113. 579 Ahmet Güner, Büveyhîler’in Şiî-Sünnî Siyaseti, s. 130 vd., 152. 580 İbnü’n-Neccâr, Zeylü Târîhi Bağdâd, tahk. Mustafa Abdülkâdir Atâ, Beyrut, 1417/1997, C. XIX, s. 180. 581 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XV, s. 292; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târih, C.IX, s. 526. 117 teşekkürlerini bildirmiş, onun ve Kerh mahallesinin muhafazası için asker tahsis edilmiştir.582 Adnan, 449/1057 yılında vefat etmiştir.583 Şemsüddin Usâme b. Ebî Abdullah b. Ali, 450/1058 yılında Nikâbetü’lAleviyyîn’in (veya Nikâbetü’t-Tâlibiyyîn’in) başına atanmış ve kendisine el-Murtazâ lakabı verilmiştir.584 Onun adına ikinci bir kayıttan anlaşılıyor ki Besâsîrî hadisesinin sonrasında tekrar hil’at giydirilmiş ve nikâbetin başına getirilmiştir. (453/Ağustos 1061).585 454/1062 yılında vefat etmiştir.586 et-Tâhir lakabı verilen Ebû’l-Ganâim el-Muammer b. Muhammed el-Alevî, 456/1064 yılında Nikâbetü’l-Aleviyyîn’in başına atanmıştır. Usâme el-Murtazâ nikabetten istifa etmiş, Benû Hafâce ile sıhriyet ilişkisine girip kırsala taşınmıştır. Usame, Hz. Ali’nin meşhedinde 472/1080 yılında vefat etmiştir.587 Hac ile ilgili meydana gelen bir olay nikâbet makamının görevi ve başındakilerin buna verdikleri önemle ilgili işaretler içermektedir. Horasan’dan bir hac kafilesi Bağdad’a ulaşmıştır (457/Ağustos 1065). Vezir Nizamülkmülk, hac yolunun emniyetinin sağlanmasını istiyordu. Bağdad’daki Selçuklu yöneticisi amîd Ebû Sa’îd, durumu halifenin veziri İbn Cüheyr ile birkaç defa muzakere etmiştir. Hac kafilesinin bir başkası başkanlığında gönderilmek istenmesi üzerine dönemin nakîbü’t-Tâlibiyyîn’i olan et-Tâhir Ebu’l-Ganâim, halifeye, o zamana kadar hac görevini kendilerinin yürütmekte olduklarını, bu yıl başkasına verildiğini, bu durumun kendisi için bir azil sayılacağını, Mekke emirlerinin de Hz. Ali soyundan oldukları bir mektupla ifade etmiştir. Halife görevin yine onda olduğuna karar vermiştir.588 Muammer b. Muhammed Ebû’l-Ganâim et-Tâhir el-Hüseynî Zülmenâkıb, İbnü’l-Cevzî tarafından güzel suretli, iyi ahlaklı, çokça ibadet eden ve kimseye kötülük etmeyen biri olarak övülmektedir. Hadis dinlemiş ve rivayet etmiştir. Kerh 582 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 611; Seyfullah Kara, “Selçuklu Türkleri’nin Mezhepler Arası Barışı Sağlamaya Yaptıkları Katkılar”, s. 385; Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 390 (Arapçası, s. 308). 583 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVI, s. 28. 584 Onun atanma töreni ile ilgili detaylar için bkz. Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 52. 585 Sıbt, a.g.e., s. 101; İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVI, s. 69. 586 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 18. 587 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVI, s. 89; İbnü’l-Esîr, a.g.e., C.X, s. 42; Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 135-6.. 588 Sıbt, a.g.e., s. 138-9. 118 mahallesindeki Nehrü’l-Bezzâzîn’de bulunan evinde, 490/1097 yılında vefat etti. Cenaze namazı el-Mansûr camiinde kılınmış ve Meşhedü Mekâbir Kureyş’e defnedilmiştir. Yerine oğlu Ebû’l-Futûh Haydara getirilmiş ve er-Rızâ Zülfahreyn lakabı verilmiştir.589 İbnü’l-Esîr, nakîb Muammer’in Hanefî mezhebinden ve mutassıb olduğunu kaydetmektedir.590 Ebûl’Futûh Haydara, iffetli, güzel suretli ve ilimle uğraşan biriydi. 501 (1107- yılında vefat etti. Yerine kardeşi Ebû’l-Hasan Ali geçmiştir.591 Ali b. Muammer, et-Tâhir diye talkîb edilmiştir. et-Tâhir, 517/1123 yılında azledildi.592 Halife Müsterşid, casusluk yapıp haberleri siyasi ve askeri mücadele halinde olduğu Şîî Mezyedîler emiri Dübeys’e ulaştırmakla itham edilen Nikâbetü’l-Aleviyyîn’i, azletmiştir. Bu görevi de Nakîbü’l-Abbâsiyyîn olan Ali b. Tarrâd’a verdi.593 Halife elMüsterşid’in 529 yılında çıktığı savaşta et-Tâhir de onunla birlikteydi. Halifenin mağlup olup esir olduğu bu savaşta et-Tâhir de ele geçirilip hapsedilmiştir. Ancak hastalığı sebebiyle 530/1135 yılında hapisten çıkarrılmı ve aynı gün vefat etmiştir.594 Ebû Abdullah Ahmed b. Ali b. el-Mu’temir el-Alevî el-Hüseynî et-Tâhir, 473/1081 (veya 493)595 yılında doğdu. 530 yılında babasının yerine Bağdad’da nakîbü’l-Aleviyyîn oldu. 552/1157 yılında geçirdiği şiddetli hastalık sırasında öleceği zannedilerek yerine oğlu Ebû’l-Ganâim getirilmiş, ancak iyileşince yeniden görevi iade edilmiş, 596 ölümüne kadar bu görevde devam etmiştir.597 Bağdad halkına iyilikleri olmuştur. 569/1173 yılında vefat etti.598 Çokça hadis dinlemiş ve rivayette bulunmuştur.599 C – SELÇUKLULARA TÂBİ ŞİÎ YÖNETİMLER İLE İLİŞKİLER Selçuklular, daha önce yönetimde olan Şîî emirlerin topraklarını hakimiyet 589 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s.41. 590 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, C.X, s. 271. 591 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 111. 592 İbnü’n-Neccâr, Zeylü Târîhi Bağdâd, C. XIX, s. 119. 593 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 617. 594 İbnü’n-Neccâr, Zeylü Târîhi Bağdâd, C. XIX, s. 119. 595 Ez-Zehebî bu tarihi vermektedir (Târîhu’l-İslâm, C. XXXIX, s. 330). 596 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVIII, s. 120. 597 İbnü’d-Dimyatî, el-Müstefâd min Târî Bağdâd, tahkik Mustafa Abdülkadir Ata, Beyrut, 1417/1997, C. XXI, s. 43-44; İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 315. 598 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târih, C. X, s. 62. 599 Onun rivayette bulunduğu ve ondan rivayette bulunan bazı isimler için bkz. ez-Zehebî, Târîhu’lİslâm, C. XXXIX, s. 330-1. 119 altına aldıklarında, bir kısmına kendine tâbi olarak bölgelerini yönetmeye devam etmeleri için izin vermişlerdi. Bunlar arasında Irak’ta Ukaylîler ve Mezyediler, Şam bölgesinde Mirdâsîler ve Ammârîler, İran’da ise Bâvendîler öne çıkmaktadır. İranIrak sınırında hüküm sürmüş olan Annâzîlerin (991-1117),600 Şîî oldukları kaydedilmektedir.601 Yine İran’da hüküm süren Şîî bir hanedan olarak görülen Kâkûyîler (Kâkaveyh )602 yönetimi, Selçuklu sarayında kabul ve itibar görmüşlerdi.603 Ancak Annâzîler ve Kâkûyîler yöneticilerinin Şîa adına faaliyetleri pek öne çıkmamaktadır. 1-Irak’ta Şîî Emirler Ukaylîler (976-1096), Büveyhiler döneminde Musul ve çevresinde hakim olan bir bedevî kabile olup Şîîydi.604 Abdülcelil Kazvînî, Müslim b. Kureyş’i İmâmiyye’den olan yöneticiler arasında saymaktadır. Samarrâ’daki Ali Naki ve Hasan Askerî’nin türbelerini o yaptırmıştır.605 Bölgede aynı dönemde ve Selçuklular döneminde daha uzun süre hükmeden başka bir yönetim de Mezyedilerdi. Benî Esed’in Nâşire koluna mensup olan Mezyediler (997-1163), Irak’ta Kufe-Hit arasındaki topraklarda yerleşmişlerdi. Mezyedî emirleri de Şîîydi.606 Abdülcelil Kazvînî, Mezyedî emiri Sadaka’yı, Selçuklu sultanlarına bağlı Şîî yöneticilerden saymaktadır.607 Selçukname müellifi de onun için “Seyfüddevle, Şîî zümresindendi ve Şîî mezhebine itikadı çok kuvvetli 600 Annâzîler hakkında bilgi için bkz. Abdülkerim Özaydın, “Annâzîler”, DİA, C. III, s. 215-6 601 Muhsin el-Emin, ‘Ayânü’ş-Şîa, C. II, s. 382, C. III, s. 547. 602 İbnu’l-Esîr’in verdiği bilgilere göre Kâkaveyh ($آآ(, dayı anlamına gelmektedir. Ebû Cafer b. Düşmenziyâr, Büveyhî emiri Mecdüddevle’nin annesinin dayısının oğlu olduğu için hanedan bu şekilde isimlendirilmiştir (el-Kâmil, C. IX, s. 207, 495). Kakeveyh emiri Alâüddevle Ebû Cafer b. Kâkeveyh’in (ö. 433/1041) itikadı bozuktu. Bu sebeple ülkesinde İbni Sina’yı eserlerinde ilhad konusunu işlemeye ve şeriat aleyhtarlığı yapmaya teşvik etmişti (el-Kâmil, C. IX, s. 556). 603 Muhammed Huseyn Manzûrulecdâd, “Kudret-i Siyâsi-yi İmâmiyye der Devre-i Saltanat-ı Selcukiye”, Faslnâme-i Târîh-i İslâm, yıl: 5, sayı: 18, Kum, 1383/2004, (ss. 37-54), s. 49. Ayrıca bkz. Muhsin el-Emin, ‘Ayânü’ş-Şîa, C. VI, s. 72, C. IX, s. 276. Ayrıca bkz. Ahmet Güner, “Kâkûyîler”, DİA, C. XXIV, s. 219-21; Ahmet Güner, “Deylem menşeli ve muhtemelen Büveyhiler gibi Şîî olan Yezd Kâkûyîleri’nin” Büyük Selçuklularla oldukça yakın ilişkiler krduklarını kaydetmektedir (“Yezd Kâkûyîleri ( Kâkveyhîler ) ve Selçuklular”, s. 371). 604 C. B. Bosword, İslam Devletleri Tarihi, Çev. E. Merçil ve M. İşpirli, İstanbul, 1980, s. s. 71; Claude Cahen, Doğuşundan Osmanlı Devletinin Kuruluşuna Kadar İslamiyet, s. 210; Güner, Büveyhîler’in Şiî-Sünnî Siyaseti, s. 308. 605 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 223. Krş. Urmevî, Tâlikât-i Nakz, C. II, s. 744. 606 İbnü'1-Esîr, el-Kâmil, C.X, s. 440, 623, 469, C.XI, s. 296; Yusuf Kerkûş el-Hillî, Târîhü’l-Hille, Necef, 1965/1385, C.I, s. 27; Abdülkerim Özaydın, “Mezyediler”, DİA, C.XXIX, s. 550-1. 607 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 207. 120 idi”demektedir.608 Büveyhilerin hizmetine giren Ali b. Mezyed, 387/997’de muhtemelen Nil, Felluce ve Câmiayn’ı içine alan bölgenin emiri olarak tanınmıştır.609 Ali b. Mezyed vefat ettiğinde, 408/1018 yılında yerine veliahd tayin edilmiş olan Dübeys geçmiştir. Büveyhî emiri Sultanuddevle de ona hilat göndermiştir. Ancak kardeşi Mukallid de yönetimin kendisinde olmasını istiyordu. Bağdad’a gidip Türklere kendisini desteklemeleri için mal dağıtmıştır. Çok sayıda destekçi sağlayan Mukallid, enNumâniyye’de Dübeys’i mağlup etmiş, Dübeys, Vasıt tarafına kaçmıştır. Dübeys, durumunu düzeltene kadar yönetimi, bir süre el-Esîr el-Hâdim yürütmekteydi. Mukallid, Ukaylîlerin yanına gitmiştir.610 Selçukluların bölgeye gelmesinden önce Arslan Yabgu’nun adamları olan Oğuzlar, bir dönem Ukaylîlerin yönetim merkezi olan Musul’a da hâkim olmuşlardı. Oğuzlar, 435/1044 yılında Musul’u ele geçirdiklerinde hutbeyi Abbâsî halifesi ve Tuğrul Bey adına okutuyorlardı. Musul halkıyla Oğuzlar arasında çıkan çatışmalarda çok sayıda kişi ölmüstür. Mezyedî emiri Dübeys’ten de destek alan Ukaylî emiri Karvâş şehri geri almıştır.611 Bağdad’da Sünnîler ile Şiiler arasında 443/1051’de çıkan ve İmam Musa el-Kazım ve Muhammed b. Ali’nin türbelerinin ateşe verilmesine kadar varan olaylar, Şîî Mezyediler emiri Nuruddevle Dübeys’in tepkisine sebep olmuştur. Abbasi halifesi el-Kâim adına okuttuğu hutbeye son verdi. Çünkü kendisi, ailesi ve en-Nil’e bağlı diğer şehir ve kasabalar Şîîydi. Bunun üzerine Dübeys’e elçi gönderilip bu davranışından dolayı azarlanmıştır.612 Ukaylilerin başına 443/1052 yılından itibaren Kureyş b. Bedrân emir olmuştur.613 Selçuklular bölgeye geldiklerinde başlarında Kureyş bulunmaktaydı. Kureyş, 446/1054 yılında Anbar’ı zaptetmiş, bölgede Büveyhîlerin önde gelen komutanlarından Besâsîrî’ye ait malları yağmalamış, burada ve sahip olduğu diğer 608 Muhammed b. Mahmud, Selçuk-Nâme, C.II, s. 41-2. 609 Abdülkerim Özaydın, “Mezyediler”, DİA, C.XXIX, s. 550-551; Detaylar için bkz. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 207 vd.; Yusuf Kerkûş Hillî, Târîhü’l-Hille, Necef, 1965/1385, C.I, s. 15; Yusuf Kerkûş, “el-Mezyediyyûn, Benû Mezyed”, Dâiretü’l-Me’ârifi’l-İslamiyyeti’ş-Şî’iyye, (edit. Hasan el-Emîn), 6.bs. Beyrut, 1423/2002, C.XX, s. 325-352; C. B. Bosword, İslam Devletleri Tarihi, trc.: E. Merçil ve M. İşpirli, İstanbul, 1980, s. 66-7.. 610 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 304. 611 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 480 vd. 612 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 577-8. 613 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 579. 121 topraklarda Tuğrul Bey adına hutbe okutmuştur. Kureyş’in adamları Ebû’l-Gaâim b. el-Muhallebân ve Ebû Sa’d b. el-Muhallebân gizlice Bağdad’a gelmiş, Besâsîrî bunu duyunca çok kızmıştır. Bu durum Besâsîrî ile halifenin arasının açılmasının başlangıcı olarak görülmektedir. Besâsîrî ayrıca halifenin veziri Reîsü’r-Ruesâ’yı Oğuzları tahrik etmekle itham etmekteydi. Besâsîrî ordusuyla Anbar’a gitmiştir. Şîî Mezyedilerin emiri Dübeys de onunla birlikte hareket etmekteydi. Anbar’ı ele geçiren Besâsîrî, şehri yağmalamış ve esir aldığı Ebu’l-Ganâim ile birlikte Bağdad’a dönmüstür.614 Tuğrul Bey, Bağdad’a geldiğinde (447/1055) Ukaylîlerin lideri Kureyş b. Bedrân da oraya ulaşmıştır.615 Ancak sonrasında halk ile Selçuklu askerleri arasında çıkan çatışmalar sırasında Kureyş’in ve adamlarının malları da yağma edilmiş, Kureyş, Bedr b. el-Mühelhil’in çadırında, üzeri örtülerek saklanmıştır. Kureyş’in başına gelenleri duyan Tuğrul Bey, ona elçi gönderip, hilat yollamış ve memleketine dönmesini emretmiştir.616 Selçuklular Bağdad’a geldiklerinde Mezyedilerin başında Nuruddevle Dübeys vardı. Büveyhîlerin son emiri el-Melikü’r-Rahim, Tuğrul Bey’in Bağdad’a yaklaştığını duyunca Vasıt’tan Bağdad’a gelmiştir. Halife, ona ünlü komutanı Besâsiri’nin itaatten çıktığını ve Mısır Fâtımî yönetimi ile mektuplaştıklarını yazmıştır. Besâsîrî yolda ondan ayrılmış, akrabası olan Şîî Mezyadiler emiri Nuruddevle Dübeys’in yanına gitmiştir.617 Bağdad’da bulunan Tuğrul Bey, Dübeys’e haber göndererek Besâsîrî’yi oradan uzaklaştırmasını emretti, o da emri yerine getirdi. Besâsîrî, Rahbe’ye gidip Fâtımî halifesi el-Mustansır’a itaatini arzetti. edDübeys, ülkesinde Tuğrul Bey adına hutbe okutmuştur.618 Selçukluların Bağdad’a gelmesi ve Büveyhîler devletinin sona ermesi ile bölge büyük bir hareketlilik yaşanmıştır. Bölgedeki yerel Şîî yöneticiler, gücün tarafına göre konumlarını belirlemiş, Selçuklulara isteyerek veya istemeyerek boyun eğmişlerdi. Büveyhîlerin komutanı Besâsîrî’nin Fâtımîler ile irtibata geçmesi ve Fâtımîlerin Tuğrul Bey’in kardeşi İbrahim Yınal ile de bağlantı kurup isyan etmesini 614 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 600, 601-2. Krş. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XV, s. 344. 615 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 611. 616 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 613. 617 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 609. 618 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 613. 122 sağlamalarıyla, büyük bir hesaplaşma gerçekleşmiş, Sünnî Abbâsî halifesinin başşehri Bağdad’da Besâsîrî eliyle bir yıl kadar Şîî İsmâilî Fâtımîler adına hutbe okutulmuş, Abbâsî halifesi Bağdad’dan çıkarılmıştır. a-Besâsîrî Hadisesi - İbrahim Yinal İsyanı ve Fâtımîlerin Rolü Ebu’l-Mansur Ebu’l-Hâris Arslan b. Abdillah el-Muzaflfer el-Besâsîrî et-Türkî,619 Türk asıllı olup İran’ın Fars eyaletindeki Besâ (ya da Fesâ) şehrine nisbet edilmektedir. Besâsîrî, Besâlı bir tüccarın memlukuyken, Büveyhî emiri Bahâüddevle zamanında (989-1012) Bağdad’a getirilmiş ve Büveyhî ordusuna dahil edilmiştir.620 Besâsîrî hakkında çalışmaları olan araştırmacılar onun mezhebi hakkında kesin bir şey söylememektedir.621 Abdünnaim Muhammed Hüseyn, Besâsîrî’yi “Fâtımîlere meyleden bir Şîî” olarak nitelemektedir.622 Besâsîrî, ordu içinde kısa sürede yükselmiş, Abbâsî halifesi el-Kâim (422-467/1030- 1075) ile Irak Büveyhî hükümdarı Celâlüdevle (416-435/1025-1045) ve el-Melikü’rRahim’in (440-447/1048-1055) iktidarları döneminde, Bağdad’lı Türk askerlerinin lideri olmuş, siyasî ve askerî alanda etkili duruma gelmiştir.623 “Onun ünü her tarafla yayılmış, ismi bütün Arab ve Acem emirlerinin önüne geçmiştir. Irak minberlerinin çoğunda ve Ehvaz bölgesinde, Halife el-Kâim’in adının yanında, onun adı hutbelerde okunur olmuştur. Mal ve mülk sahibi olmuş, halife el-Kâim ona danışmadan bir karar veremez hale gelmiştir.”624 İbnü’l-Müslime’in 437/1045’te halifeye vezir olmasından625 sonra Besâsîrî’nin durumu da değişmeye başlamıştır.626 Bu iki devlet yöneticisi arasında yaşanan rekabete örnek 619 el-Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, C. XI, s. 48; İbnü’l-Adim, Buğye, (A.Sevim), s. 1-10; Makrizi, İtti’âzü’l-Hunefâ, C.II, s. 232; Süleyman Genç, Besâsîrî İsyanı, s. 172 vd; Seyfullah Korkmaz, “Arslanü’l-Besâsîrî ve Zamanı”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1997, s. 36 vd.; Faruk Sümer, “Arslan el-Besâsîrî”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, (Haziran 1986) Sayı: 42, s. 101-114; Erdoğan Merçil, “Besâsîrî”, DİA, C.V, s. 528-9. 620 Detaylar için bkz. Süleyman Genç, “Besâsîrî İsyanı”, s. 172-3. 621 Süleyman Genç “Besâsîrî’nin Şiî inanca mensub olduğunu kesin olarak gösterecek bir delil bulamadığımızı ifade etmeliyiz” derken (“Besâsîrî İsyanı”, s.. 188), Seyfullah Kormaz onun için “Besâsîrî, Şiî idi ama kesinlikle mezhep taassubuna tutulmamıştı” demektedir. (“Arslanü’lBesâsîrî ve Zamanı”, s. 207). 622 Hasaneyn, İran ve’l-Irak fî’l-Asri’s-Selçukî, s. 46. 623 Süleyman Genç, “Besâsîrî İsyanı”, s. 173-4. 624 İafedeler, olayları yaşayarak bilen tarihçi Hatib el-Bağdâdî’ye aittir. Târihu Bağdâd, C.IX, s. 399- 400. başka kaynaklarda da benzer ifadeler yer alaktadır. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XV, s. 348; İbnü’l-Adim, Buğye, (A.Sevim), s. L vd.; Makrizi, İtti’âzü’l-Hunefâ, C.II, s. 232. Ayrıca detaylar için bkz. Süleyman Genç, Besâsîrî İsyanı, s. 174. 625 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XV, s. 302; İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. IX, s. 530. 626 İbn Müyesser, Ahbâru Mısır, (Makrizi, el-Müntekâ min Ahbari Mısr li-İbn Müyesser), tahk: Eymen 123 olarak, Selçukluların Bağdad’a gelişinden hemen önce yaşanan bir olay dikkat çekicidir. Besâsîrî’nin Vâsıt’ta bulunduğu bir sırada, 447/1055 yılında, Sünnîler, halifeden izin alarak, Besâsîrî’nin adamı ve Hristiyan olan Ebu Sa’d’a ait bir gemiye yüklenmiş şarap fiçılarını tahrib etmişlerdi. Besâsîrî bu olaya vezir İbnü’l-Müslime’nin sebep olduğunu savunmuş, Hanefi fukahadan, Hristiyan birinin bu mallarına zarar vermenin caiz olmadığına dair fetvâ almıştır.627 Vezir İbnü’l-Müslime, Bağdadlı Türkleri, Besâsîrî’ye karşı kışkırtmış, halifelik makamından Besâsîrî’nin evlerinin yağmalanması için izin çıkmıştır. Besâsîrî’nin Bağdad’da bulunan bütün varlıkları yağmalanmış, yakılmış, ailesi ve adamlarına eziyetler edilmiştir. Vezir, Besâsîrî’yi Mısır’daki Fâtımî hilafetiyle yazışmakla itham etmiş, Abbâsî halifesiyle arasını bir daha düzeltilemeyecek şekilde bozmuştur. Halife, Büveyhî emiri el-Melikü’r-Rahim’den Besâsîrî’nin uzaklaştırılmasını istemiş, o da emri yerine getirmiştir. Tuğrul Bey’in Bağdad’a gelişinin en büyük sebebi, bu gelişmelerdi.628 Besâsîrî’nin “halifenin sarayını yağmalama ve halifeyi tutuklama” niyetinde olduğu öğrenilmiştir. Bunun üzerine halife, Tuğrul Bey ile yazışarak, onu Irak’a gelmeye teşvik etmiştir. Besâsîrî’nin yanında olanlardan bir çoğu, ondan ayrılarak Bağdad’a dönmüşler, Besâsîrî’nin sarayına saldırıp, ateşe vermişlerdi.629 Besâsîrî, akrabası olan Şîî Mezyediler emiri Dübeys’in yanına gitmiştir.630 (1) -Selçukluluların Bağdad’a Girişi ve Fâtımîler ile İlgili Hedefleri Tuğrul Bey halifeden gelen davet üzerine, Bağdad’a çola çıkarken niyetini “haccetmek, Mekke yolunu ıslah etmek ve Şam ve Mısır bölgelerine gidip, bu bölgelere hakim olan Fâtımî yönetimini ortadan kaldırmak” olarak açıklamıştır.631 Fuad Seyyid, Kahire : Mahedü’l-İlmi’l-Fransi li’l-Asari’ş-Şarkiyye, 1981, s. 20-1; Süleyman Genç, Besasiri İsyanı, s. 190. 627 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XV, s. 347; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 608; Makrizi, İtti’âzü’l-Hunefâ, C.II, s. 233; Süleyman Genç, Besasiri İsyanı, s. 193. 628 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 608. ( … ،اق ا P0 .Q ن5/<ا P/م 2 ب0 Mا BbEأ' م= ?ا H:ه> نوآ ( benzer ifadeler için bkz. İbnü’l-Azimi, Azimi Tarihi, s. 13; İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XV, s. 347. 629 el-Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, C.XI, s. 48. ( 92 =7/hا R/E k0وا= 7/hا دار 9-ن R/E $مE .Krş . )اh7/ =أ Q9 م? ' مل ا وف .5 0P أم ا. وه ا8R ا ي <)-O$ E/R ا< إR ا اق İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XV, s. 348. 630 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 609. ,Esîr-l’İbnu) و أl- أن$ّ   ا?mّ ،و إ4Uح Q Y مّ= ،و ا< إR ا]م و مT ، و إزا= ا<)T ا/يّ -084) 631 el-Kâmil, C. IX, s. 609. Krş. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XV, s. 348. 124 Ancak ileride gerçekleşecek olan kardeşi İbrahim Yinal’ın isyanı ve Besâsîrî hadisesi Tuğrul Bey’in bu niyetini gerçekleştirmesine engel olmuştur.632 Tuğrul Bey’in Bağdad’a yaklaştığında, Büveyhîlerin son emiri el-Melikü’rRahim, Vasıt’tan Bağdad’a gelmiştir. Halifeden Besâsiri’nin itaatten çıktığı ve Fâtımî yönetimi ile mektuplaştıklarını bildiren mektubu aldığında, yanında bulunan Besâsîrî yolda ondan ayrılmış, akrabası olan Şîî Mezyediler emiri Nuruddevle Dübeys’in yanına gitmiştir. el-Melikü’r-Rahim, Tuğrul Bey ile varılacak anlaşmayı da halifeye bırakmıştır. Tuğrul Bey’e elçi gönderilip itaat arzetmek ve adına hutbe okutma kararına varıldı. Tuğrul Bey de bunu kabul etmiş, halifenin emriyle Bağdad’da hutbe Tuğrul Bey adına okunmuştu (Ramazan 447/ Aralık 1055). Vezir Reîsü’r-Ruesâ İbnü’l-Müslime ile birlikte nakibler, kadılar, eşraf ve diğer ileri gelenler Tuğrul Bey’i karşılamaya çıkmışlardı. Tuğrul Bey’e halifenin mektubunu sunun vezir, ondan halife, el-Melikü’r-Rahim ve ordu komutanlarına zarar vermemek üzere yemin etmesini istemiştir.633 Tuğrul Bey Bağdad’a girdiğinde askerler ihtiyaçları için alışveriş yapmış, halkla karşılıklı birbirlerine iyi maamele etmişlerdi. Bir gün sonra, dillerini anlamadıkları için çıkan kargaşa çatışmalara dönüşmüş, birçok insan öldürülmüstür. Tuğrul Bey, bundan Büveyhî yöneticisi el-Melikü’r-Rahim’i sorumlu tutmuş ve onu tutuklatarak hapsettirmiştir.634 Ayrıca Büveyhî askerlerinin iktalarına da el koymuştur. Bu askerlerin çoğu Besâsîrî’nin yanına giderek onun kuvvetleri arasına katıldı.635 Şîî mahallesi Kerh halkı, bu olaylar sırasında Selçuklulara saldırmadığı gibi, onları muhafaza ve müdafaa etmiştir. Alevilerin nakibi Adnan, huzura çağrılmış, vezir el-Kundurî, ona sultanın teşekkürünü iletmiş ve mahallenin korunması için bir miktar asker görevlendirilmiştir.636 Tuğrul Bey, Bağdad’a gelmeden önce orada bulunan Türklere ihsan ve iyi muamelede bulunacağını vaat etmiştir. Ancak onlar, Besâsîrî’nin kendilerinin büyükleri ve halife tarafından tayin edilmiş komutanları olduğunu söyleyerek, halifenin Tuğrul Bey’e geri dönüp gitmesini söylemesini istemişlerdir. Bunlara 632 Farhad Daftary, İsmaililer, Çev. Erdal Toprak, İstanbul, 2005, s. 306-7. 633 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 609, 610. 634 el-Melikü’r-Rahim, Hapsedilmiş olduğu Rey kalesinde 450 yılında vefat etmiştir. İbnu’l-Esîr, a.g.e., C.IX, s. 650. 635 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 612, 613; Makrizi, İtti’âzü’l-Hunefâ, C.II, s. 233. 636 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C.IX, s. 464. 125 oyalayıcı cevaplar verilmiştir. Halifenin veziri İbnü’l-Müslime, Tuğrul Bey’in gelmesini ve Deylemlilerin (Büveyhîler) devletinin yıkılmasını istiyordu.637 Tuğrul Bey’in Bağdad’a girişinden bir gün sonra halk ile Selçuklu askerleri arasında çıkan çatışmalar sonrasında bu Türklerin mallarına da el konulması emredilmiştir.638 Bu olaylar sırasında Besâsîrî’nin vezir ve hâcibi İbn Mezyed öldürülmüstür.639 Katibi Ebu’l-Hasan Sa’îd b. Nasr en-Nasrânî tutuklanmış ve mallarına el konulmuştur.640 Besâsîrî’nin hanımı da hapsedilmiş ve eziyetlere maruz kalmıştır.641 Tuğrul Bey, Şîî Mezyedîler emiri Dübeys’ten yanında bulunan Besâsîrî’yi uzaklaştırmasını istemiş, Dübeys de bu isteği yerine getirmiş ve kendi bölgesinde Tuğrul Bey adına hutbe okutmuştur.642 Besâsîrî’nin Fâtımî halifesi “el-Mustansır’ın huzuruna çıktığını”643 iddiasını, kaynaklardan hareketle doğrulama imkanı yoktur. Besâsîrî’nin Fâtımî yönetimiyle irtibatı, mektuplaşma ve elçilik yoluyla gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Besâsîrî, Rahbe’ye gitmiş, 644 burada ona İsmâilî Fâtımî dâîsi elMüeyyed eş-Şîrâzî’nin (ö. 470/1077) mektubu ulaşmıştır. el-Müeyyed, Besâsîrî’yi Fâtımî halifesi el-Mustansır’a tâbi olmaya davet ediyordu.645 Besâsîrî de elMustansır’ın ile yazışarak itaatine girmek istediğini bildirmiştir.646 Bu irtibat için ilk teşebbüs Fâtımîler tarafından yapılmıştır. Bu teşebbüsün tarihi de Selçukluların Bağdad’a gelişinden önceki bir zamana rastlamaktadır. Fâtımîler bunu Selçukluların gelişine mani olmak maksadıyla yapmışlardı.647 Besâsîrî yardım talep ederken hedeflerini “Tuğrul Bey’in Şam ve Mısır’a kasdetmesine engel olmak, Bağdad’ın fethedilip Fâtımîler adına hutbe okutulması ve Abbâsîler hilafetine son verilmesi”648 olarak açıklıyordu.649 Besâsîrî’nin yardım talebi kabul edilmiş ve kendisine gönderilmiştir.650 637 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 609-10. 638 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 613. 639 İbnü’l-Azimi, Azimi Tarihi, s. 13. 640 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XV, s. 349. 641 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 29, 30. 642 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 609, 613. 643 Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, s. 157. 644 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 613. 645 Muhammed Huseyn Manzûrulecdâd, “Şûreş-i Besâsîrî ve pî-Âmede-hâ-yi ân berây-i Şîîyân-i Bağdâd”, s. 91. el-Müeyyed’in konuyla ilgili kayıtları için bkz. Sîretü’l-Müeyyed, s. 96. 646 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 613; Makrizi, İtti’âzü’l-Hunefâ, C.II, s. 233. 647 el-Müeyyed, Sîretü’l-Müeyyed, s. 96; İdris, Uyûnu’l-Ahbâr; es-Sebu’s-Sâbi’, s. 46; Hamid Guneym, el-Alâkât, s. 199. detaylar için bkz. Süleyman Genç, Besasiri İsyanı, s. 127. 648 Makrizi, İtti’âzü’l-Hunefâ, C.II, s. 233. 649 İbn Müyesser, Ahbâru Mısır, s. 14. 650 el-Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, C. XI, s. 48; İbn Müyesser, a.g.e., s. 20-21. krş.; İbnü’l- 126 Dâî el-Müeyyed (Ebû Nasr b. Ebî İmrân)651 eliyle, 448/1056 yılında, gönderilen yardımlar652 “o kadar büyüktü ki devletin hazinesinde geriye hiçbir şey kalmamıştır.”653 Fâtımî elçisi el-Müeyyed, Besâsîrî ve yanında bulunan Türkler, Kürtler ve Araplardan el-Mustansır adına beyat almış, Bağdad’ı ele geçirme kararını bir kere daha dinlemiştir.654 Bazı araştırmacıların kanaatine göre Besâsîrî’nin Fâtimîler ile işbirliğinin gerisinde, dinî inançtan ziyade, siyasî menfaatler bulunmaktaydı.655 (2) - Vâsıt’ta Fâtımîler Adına Hutbe Tuğrul Bey’in Bağdad’a gelişinden sonra Bağdat’ın hemen güneyinde yer alan Vasıt’a atanan Ebû’l-Ganâim b. el-Muhallebân (İbn Fesânces), Şîî İsmâilî Fâtımîler adına hutbe okutmuştur. Ebû’l-Ganâim, 448/1056 yılında Selçuklular tarafından Vâsıt ve çevresinin yönetimine getirilmiştir.656 Ebu’l-Ganâim, bir dönem Büveyhî emiri Ebû Kâlîcâr’ın oğlu Ebû Nasr’ın vezirliğini de yapmıştır.657 Selçukluların Vâsıt yöneticisi Ebû’l-Ganâim, şehrin ileri gelenlerinin de yanında yer almalarıyla büyük bir ordu oluşturmuştur. el-Betâih halkından da güçlerini takviye etmişlerdi. Vâsıt’ın batı tarafına bir hendek kazılmış, surlar inşa edilmiş, halifenin gemilerinden vergi almaya başlanmıştır.658 Besâsîrî de onlarla yazışarak, çeşitlik ihsanlar ve ikta vadinde bulunuyordu. Vezir Kundurî’nin durumu düzeltmek için gönderdiği elçiye de net cevap verilmemiştir.659 Vâsıt’a Kutalmış emrinde bir ordu gönderilmesi için hazırlığa başlanılmış (448/ Ekim 1056), ancak Besâsîrî ve kuvvetlerinin Musul’u almak için geldikleri haberi ulaşınca ordu o Cevzî, el-Muntazam, C. XV, s. 348. 651 Sıbt, Mısırdan gelen elçinin (el-Müeyyed) ismini Ebû Nasr b. Ebî İmrân şeklinde kaydetmektedir. Mir’ât, (Ali Sevim), s. 29. 652 İbn Müyesser, Ahbâru Mısır, s. 15. Markizî, miktarla ilgili detaylar da vermektedir. Makrizi, İtti’âzü’l-Hunefâ, C.II, s. 232. Krş. Arif Tamir, el-Mustansır-Billah el-Fâtımî, Beyrut; Dâru’lMüyessera, 1410/1990, s. 149 vd.; Daftary, İsmaililer, s. 307. 653 Makrizi, İtti’âzü’l-Hunefâ, C.II, s. 233. 654 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 29. 655 Süleyman Genç, “Besasiri İsyanı”, s. 206. 656 İbnu’l-Esîr, onun buraya tayininin Abbasî halifesinin veziri Reîsü’r-Ruesâ tarafından yapıldığını (İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 624), Sıbt, ise atamanın Tuğrul Bey’in veziri el-Kundurî tarafından yapıldığını kaydetmektedir. Mir’ât, (Ali Sevim), s. 30. 657 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVI, s. 28. Krş. Reşîdüddin, Câmiü’t-Tevârih: Kısmet-i İsmailiyân, s. 72. Ebû’l-Ganâim’in babası Zü’s-Sa’âdât da Ebî Kâlîcâr’ın veziriydi ve onun tarafından hapsedilmiş ve 440/1049 yılında hapiste vefat etmişti (İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 542). 658 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 624. 659 Detaylar için bkz. Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 30-1. 127 tarafa yönlendirilmiştir. Bunun üzerine Abbâsî halifesi, Vâsıt halknın gönlünü almak için bir mektup göndermiştir.660 Vâsıt’a Irak amîdi Ebû Nasr komutasında asker gönderilmiş, savaşta Ebû’l-Ganâim mağlup olup el-Betîha’ya kaçmış, adamlarından çok sayıda esir alınmıştır. Ebû Nasr, şehri teslim almış, hendeği doldurtmuş ve surları tahrip edip Bağdad’a dönmüstür.661 Ebû Nasr bölgeden ayrılınca, Ebu’lGanâim (İbn Fesânces) tekrar gelmiş, yağmalarda bulunmuş ve hutbeyi tekrar Fâtımîler adına çevirmiş ve surları tamirini başlatmıştır. Vâsıt camiinin duvarlarını (Şîî simgesi olan) beyaza boyatmış, Abbâsî halifesinin alametlerini sildirmiştir. Minbere iki tane beyaz renkli bayrak koydurmuş, Fâtımî halifesi adına para bastırmıştır. Kufe’de de Fâtımî halifesi adına hutbe okutmuş, Meşhed’de Hz. Ali neslinden gelenlere/taraftarlarına (Alevî) para dağıtmıştır. Caminin duvarlarını beyaza boyatıp Abbâsî halifesi el-Kâim’in ismini sildirmiş ve yerine Fâtımî halifesi Mustansır’ın ismini yazdırmıştır. Bu işleri yaparken Dübeys’in kardeşi Bedr b. Ali ve Mahmud b. el-Ahzem el-Hafecî de ona yardım etmekteydi.662 Bu gelişmeler Selçuklu yöneticisi Irak amidi ve halifenin veziri Reisü’r-Ruesâ’ya bildirilip yardım istenmiştir. Vâsıt, 449 (1057) yılında karadan ve denizden muhasara altına alınmış ve zor durumda kalan Ebu’l-Ganâim, dışarı çıkıp savaşa tutuşmuş, çok sayıda kayıp vererek mağlup olmuştur. Bölgeden ayrılmış ancak arkasından yetişen askerler tarafından esir edilmiş, Bağdad’a getirilip (449/Nisan 1057) teşhir edildikten sonra asılmıştır.663 Başı Tuğrul Bey’e gönderilmiş ve cesedi köpeklere verilmiştir.664 (3) - Sincar Savaşı Şîî Ukaylî emiri Kureyş ve Mezyedî emiri Dübeys, Tuğrul Bey’e mektuplar yazarak kendi yönetimlerine verilen yerlerin belirlenmesini ve kendilerinin Oğuzlardan korunmasını istemişlerdi. Onlara bunların yapılması için vezir Kundurî’nin Tikrit’e gönderildiği bildirildi. Ancak Kureyş ve Dübeys, Besâsîrî ile kararlaştırdıkları üzere fesad çıkarmak için harekete geçmişlerdi. Bunun üzerine vezir Kundurî, Kutalmış’ın emrinde bir ordu göndermiş (448/Ekim 1056) ve bunların 660 Sıbt, a.g.e., s. 33. 661 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 624. Krş. Sıbt, a.g.e., s. 34. 662 Sıbt, a.g.e., s. 36; İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 624. 663 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 624-5. Krş. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVI, s. 8, 28; Sıbt, a.g.e., s. 34, 39. 664 Sıbt, a.g.e., s. 39. 128 bazı beldelerini yağmalatmıştır. Kureyş, isyan niyetinde olmadığını ifade eden bir haber göndermiştir. Bunun üzerine Kundurî, Kutalmış’a durum netleşinceye kadar faaliyetlerine ara vermesini bildirmiştir.665 Selçuklular adına Amîd Ebu’l-Feth beraberindeki heyet ile Tikrit’e gidip Kureyş ve Dübeys ile görüşmüştür. Amid, Tuğrul Bey’in Şiraz tarafına dönmeyi ve Irak’ın yönetimi için Kureyş ve Dübeys’i kendisine nâib yapmayı düşündüğünü bildirmiştir. Bunun üzerine Kureyş, oğlunu rehin olarak vermiştir. Dübeys’ten de bir rehin istenmiş, o buna yanaşmamıştır. Amid, Kureyş’in rehin verdiğini, onun üstün bir konumu olmadığını ve rehin vermesini istemiş, ancak Dübeys karşı çıkmıştır. Amîd, “Dübeys’in oğullarından birinin ve bazı ileri gelen adamlarının Besâsîrî’nin yanında rehin olduğunu” söyleyerek itaatini sorgulayan ifadeler kullanmıştır. Dübeys, “itaatten çıkmadığı halde beldelerinin yağmalandığını” ifade ederek, rehin vermeyi kabul etmemiştir. Elçilere ağır ifadeler ile hitap eden Dübeys, Besâsîrî’nin yanına gitmiştir. Bu durum Araplar arasında Kureyş’i zor durumda bırakmış, Dübeys ise takdir edilmiştir. Bunun üzerine Kureyş, Musul’a gitmiş ve Bağdad’daki Selçuklu yönetiminden yardım istemiştir.666 Kureyş’in kardeşi Mukbil, 448 (1056-7) yılında Bağdad’dan ayrılıp yanındaki İbn Verrâm ile birlikte Besâsîrî’nin yanına giderek ona katılmıştır. Besâsîrî, henüz Büveyhiler iktidardayken Büveyhî sultanı el-Melikü’r-Rahîm’den Mukbil için hilat almıştır. Ancak Tuğrul Bey’in Bağdad’a gelmekte olduğu duyulunca Mukbil ile kardeşi Kureyş, aralarındaki yönetim çekişmesini bir tarafa bırakmışlardı. Kureyş, Tuğrul Bey’e itaatini arzetmiş, kardeşi Mukbil, onu bu davranışından dolayı, Oğuzların daha önce Musul’u ele geçirdiklerinde yaptıklarını da hatırlatarak kınamıştır. Kureyş’in kardeşine verdiği cevaba bakılırsa Ukaylîlerin Selçuklulara itaati pek de gönüllü olmadığı anlaşılmaktadır. Kureyş, Tuğrul Bey’in gücüne işaret ederek yönetimindeki yerlerin korunması için Selçuklulara tâbiyeti kabul etmenin gereğini, Selçuklu kuvvetlerine karşı koyacak güçlerinin olmadığını vurgulamaktadır. Bu sıralarda Mısır Fâtımî yönetiminin gönderdiği paraları, Besâsîrî’nin Araplara dağıttığı, onların da Kurreyş’ten yüz çevirip Besâsiri’ye katıldıkları haberi gelmiştir. Gerçi Fâtımî yönetimi Kureyş’i de ihmal etmiyor, ona 665 Sıbt, a.g.e., s. 32. 666 Sıbt, a.g.e., s. 32-3. 129 iltifatlarla dolu mektuplar göndererek kendi taraflarında, Besâsîrî’nin yanında yerini alması için teşvik ediyorlardı.667 Besâsîrî liderliğinde ittifak güçleri içerisinde yer alan Dübeys, (Kureyş’in kardeşi) Mukbil, İbn Verrâm ve İbn Hafâce, Musul’u almak üzere Habur’a geldikleri haberi gelmişti (448/Ekim 1056). Tuğrul Bey, Kutalmış ile Hâcib-i Kebîr’i iki bin atlı ordu ile gönderdi. Ayrıca Ukaylilere dağıtılmak üzere para ve çeşitli hediyeler de göndermiştir.668 Kutalmış’ın komutasındaki Selçuklu kuvvetleri Arap beldelerinde yağma yapmış, Araplar da Besâsîrî’ye katılmışlardı. Dübeys, Kureyş’in yanında bulunan Ukayliler ile irtibata geçip onlara ihsanlarda bulunmuştur. Besâsîrî liderliğindeki ittifak savaş için hazır hale gelmiş, Kureyş ile yazışarak kendilerine katılmasını istemişler ancak olumlu cevap alamamışlardı. Kureyş ile ilk karşılaşmalarında Ukaylilerin de ittifak güçleri tarafına geçmeş, Kureyş kaçıp durumu Selçuklu kuvvetlerine bildirmiştir. Selçuklular da Besâsîrî liderliğindeki kuvvetler karşısında mağlup olmuş (448/Aralık 1056), Kutalmış kaçıp kurtulmuştur. Besâsîrî büyük miktarda ganimet elde etmiş, kesilen iki bin iki yüz baş, Mısır’a Fâtımî halifesine gönderilmiştir.669 Sincar halkı Selçuklu askerlerine ağır işkenceler etmişlerdi.670 Savaşta Ukaylî emiri Kureyş de yaralanmış, Dübeys’in yanına getirilmiştir. Dübeys, ona Fâtımî halifesi tarafından gönderimiş bir hil’at vermiş, Kureyş hil’ati giyip onun tarafına geçmiştir. İkisi birlikte Musul’a gitmiş ve Fâtımî halifesi adına hutbe okutmuşlardı. Fâtımî halifesi el-Mustansır, Besâsîrî, Dübeys, Câbir b. Nâşib, Kureyş’in kardeşi Mukbil, Ebul-Feth İbn Verrâm, Nusayr b. Ömer, Ebu’l-Hasan b. Abdirrahim, Muhammed b. Hammad’a hil’at göndermiştir. Kureyş de onlara katılmış oldu.671 Musul’da hutbe okutulmasıyla, Fâtımî hakimiyeti Irak’ın kuzeyine kadar uzanmıştır. Büveyhî yönetimine son vermiş olan Selçuklular, onlardan daha çok mezhep davası güden İsmâilî Fâtımîler adına hareket eden ittifak karşısında mağlup olmuştur. 667 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 28. 668 Sıbt, a.g.e., s. 33-4. 669 Sıbt, a.g.e., s. 34-5. Krş. İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 625; Makrizi, İtti’âzü’l-Hunefâ, C.II, s. 233. 670 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 625 671 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 625-6; Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 36; Seyfullah Korkmaz, “Arslanü’l-Besâsîrî ve Zamanı”, s. 113. 130 Tuğrul Bey, bir aydan fazla zaman geçmesine rağmen Kutalmış komutasındaki Selçuklu kuvvetlerinden haber alamamıştır. Besâsîrî’nin Musul’u aldığı, Fâtımî halifesi adına hutbe okuttuğu ve Bağdad’a yürümek niyetinde olduğuna dair haberler gelmiştir. Tuğrul Bey askeri hazırlığa başlamıştır. Daha önce Tuğrul Bey bizzat gitmek istemiş, ancak halife kendisinin gitmememesini, asker göndermesini istemiştir. Halife bu defa da veziri gönderip benzer bir istekte bulunmuştur. Ancak Tuğrul Bey gitme kararlılığını ifade etmiş ve bu mağlubiyetin onlar yüzünden olduğunu söylemiştir. Onun bu sözleri vezirin çok zoruna gitmiş ve hatta sultanın Abbâsî halifeliğine karşı tutumunun değişmiş olmasından endişe etmişlerdi. Tuğrul Bey hazinelerini ve harp aletlerini yanına alarak Bağdat’tan ayrıldı (448/Ocak 1957).672 Tikrit’e geldiğinde kalenin yönetici Nas b. Ali b. Hamîs’ten para ve bazı ihtiyaçlar talep edilmiştir. Halk Tuğrul Bey’in elçisine hakaretler edip “bu şehir Besâsiri’ye aittir” demişlerdi. Bunlardan sonra şehir muhasara edilmiş, zor durumda kalan halk, siyah bayrak çekip itaatini arzetmiş, Tuğrul Bey bunu kabul edip (448/Şubat 1057) el-Bevâzic’e gitmiş 673 449/1057 yılına kadar burada kalmıştır. Kardeşi Yakutî de askerleriyle Tuğrul Bey’in yanına gelmiş ve birlikte Musul’a hareket etmişlerdir.674 Musul’daki halk şehri boşalmış, Besâsîrî ve beraberindekiler de bölgeden ayrılmıştır.675 Sul Tuğrul Bey, Musul’a girmiş (449/Haziran 1057), Musul’un alındığı bir mektup ile halifeye de bildirilmiştir.676 Hezâresb’in komutasında çöldeki Araplar üzerine asker gönderilip çok sayıda esir alınması sonrasında, Dübeys ve Kureyş, Hezâresb’e haber gönderip Tuğrul Bey ile aralarının düzeltilmesini istemişlerdi. Tuğrul Bey, onları affettiğini ancak Besâsîrî ile ilgili kararın halife tarafından verileceğini bildirmiştir. Besâsîrî, bunun ittifaklarını bozmaya yönelik bir tuzak olduğunu ileri sürerek, müttefiklerini bu girişimden vaz geçirmeye çalışmış ancak başarılı olamamıştır. Onlar, Besâsîrî’ye “senin yüzünden memleketlerimiz harap oldu” dimişler ve Selçuklu kuvvetlerine karşı acziyetlerini dile getirmişlerdi. Besâsîrî, Fâtımî halifesinden ne yapacağna dair yeni bir emiri bekleyeceğini ifade edip onlardan ayrılmış, Rahbe tarafına gitmiştir. Bağdadlı 672 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 35-6. 673 Sıbt, a.g.e., s. 36-7. 674 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 626-8. 675 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 37. 676 Sıbt, a.g.e., s. 40. 131 Türkler ve Ukaylilerden bir grupla Mukbil de ona katılmışlardı. Tuğrul Bey’e itaatlerini bildiren Dübeys ve Kureyş için yönetimlerine verilen yerleri bildiren menşurlar yazılmıştır.677 Ancak daha sonra meydana gelen gelişmeler bu emirlerin kararlarını yine değiştirmiştir. Tuğrul Bey’in askerleri Arapları yağmalamışlar (449/Ağustos 1057), Dübeys ve Kureyş, Hezâresb’e mektup yazarak anlaşmaya varılmasına rağmen kendi adamlarının yağma edildiğini, ayrıca İhrahim Yinal’in de o taraflara doğru harekete geçtiği haberlerinin geldiğini yazmışlardı.678 İbrahim Yinal geldiğinde, vezir Kundurî’ye “bu Araplar kim oluyor da onlar ile sultanın arasını düzeltmeye çalışıyorsun” diye çıkışmış, vezir de “sen nasıl istersen öyle olur, sen sultanın naibisin” diye cevap vermiştir. İbrahim Yınal, Hezâresb’i, Dübeys ve Kureyş’e gönderip onlara geldiğini bildirmesini ve dikkatli olmalarını söylemesini istemiştir. Bunun üzerine onlar da Rahbe’ye gitmişler, ancak Besâsîrî de onlara yüz vermemiştir. Kureyş, Rahbe’de Besâsîrî’nin yanında kalmıştır.679 Dübeys yönettiği beldelere dönmüş, 680 Hît’e gitmişti (449/Ekim 1057). Bu bölgede veba salgınından çok sayıda insan ölmüş, memleket harap olmuştur.681 Sincar’da Kutalmış komutasındaki Selçuklu kuvvetleri mağlup olduğunda Türklere oldukça ağır işkenceler edilmiştir. Kutalmış, bunları Tuğrul Bey’e anlattı. Tuğrul Bey, Sincar’ı muhasara etti. Halk, surların üzerine çıkıp daha önce ödürdükleri Selçuklu askerlerinin eşyalarını göstererek askerlere hakaretler etmiştir. Bunun üzerine şehir zorla alındı. Şehrin yöneticisi Mücellâ b. Muraccâ (Cercerî) ve çok sayıda erkek öldürüldü, kadınlar esir alındı ve şehir tahrip edildi.682 İbrahim Yınal kendisine ikta tahsisi istemiş, Tuğrul Bey ise fethettiği yerleri kendisine tahsis edeceğini söylecip (Besâsîrî’in bulunduğu) Rahbe’ye sefer düzenlemesi durumunda orasının kendisine ait olacağını söylemiştir. Bu cevap İbrahim Yinal’in hoşuna 677 Detaylar için bkz. Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 40-42. İbnu’l-Esîr, Kureyş’in yönetimine verilen beldelerin isimlerini de sıralamaktadır: Nehrul-Melik, Bâdûriyâ, Enbar, Hît, Düceyl, Nehru Baytar, Ukberâ, vânâ, Tikrît, Musul ve Nusaybin (el-Kâmil, C. IX, s. 629). 678 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 43. 679 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 630. Krş. Sıbt, a.g.e., s. 444, 680 Kureyş, Dübeys’e “senin bölgende asker yok, oraların yönetilmesi ve imar edilmesi mümkündür. Ancak benim bölgemde asker var ve sultan Tuğrul Bey de oralarda. Ben Rahbe’ye gidip işimi Besasiri ile göreşeceğim” demişti. Sıbt, a.g.e., s. 45. 681 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 637. Krş. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVI, s. 18. 682 Sıbt, (a.g.e., s. 46) öldürülenlerin sayısını dört binden fazla olarak kaydetmektedir. 132 gitmemiştir.683 Ancak Sultan Tuğrul Bey, Bağdad’a dönerken Sincar ve Musul, İbrahim Yinal’e bırakılmıştır.684 Basasirî liderliğindeki ittifaka Dıyarbekir bölgesi hükümdarı Mervaniler yöneticisi Nasruddevle’nin de yardım gönderdiği duyulmuş, Tuğrul Bey, bu yönetimi de cezalandırmak istemiştir. Mervânilerin Şîî temayüllü oldukları kaydedilmektedir.685 Selçuklu kuvvetleri, Mervanîlerin bazı bölgelerini yağmalamış, sonrasında aracılar ile İbn Mervân affını dilemiş ve yüklü miktarda para ödemiştir.686 Sultan Tuğrul Bey, Bağdad’a döndüğünde halifeyle görüşmüş (449/Ocak 1057) ve halife ona doğunun ve batının sultanı (melikümeşrik ve’l-mağrib) unvanı vermiştir.687 Bedran b. Dübeys ve Ebu’l-Feth İbn Verrâm, Bağdad’a gelmişlerdi (449/Aralık 1057). Selçuklu veziri Kundurî bunlarla görüşmüstür. Halifenin veziri Reisü’r-Ruesâ da onlarla görüşmüş ve İbn Verrâm’ı Besâsîrî’ye meyletmekle ayıplamıştır. İbn Verrâm ise “sizler bizi Besâsîrî’ye muhtac duruma getirdiniz” diyerek beldelerinin yağmalandığı ve daha kuzeye, Besâsîrî’in kontrolündeki yerlere gitmeye mecbur kaldıklarını söylemiştir. Bunun üzerine vezir onların gönlünü almaya çalışmıştır. Tuğrul Bey de Bağdad’a dönüşünde karşılanması sırasında Bedrân ve İbn Verrâm’a iltifat etmiş ve “Dübeys nasıldır” diye sormuştur. Kureyş’ten ise gaddar, yalancı ve hâin diye bahsetmiştir. Halifenin veziri de Kureyş’in Besâsîrî ile birlikteliğine karşılık Dübeys’in itaat sözüne vefa göstermesini övmüstür.688 Tuğrul Bey, bu askeri hareketleri yürüttüğü sıralarda Bağdad’ın hemen yanındaki yerleşim yerlerinde Mısır Fâtımî halifesi adına hutbe okunmaktaydı. Bağdad’dan başka Irak’ta Abbâsî halifesi adına hutbe okunan yer kalmamıştır. Muhammed b. el-Ahzam el-Hafâcî Kufe, el-Hille, el-Ayn, Şefâsâ ve el-Vakf’ta, Şeddâd b. Esed ise Sevârâ ve en-Nîl’de, İbn Fesânces de Vâsıt ve ona bağlı bütün yerleşim yerlerinde Fâtımî halifesi adına hutbe okutarak ana bağlı hale gelmişlerdi.689 683 Sıbt, a.g.e., s. 46. 684 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 630-1. Krş. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVI, s. 8, 19. 685 Kafesoğlu, Melikşah Devri, s. 48. 686 Sıbt, a.g.e., s. 42, 43 44, 46; İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 630. Detaylar için bkz. Yinanç, Selçuklular Devri, s. 51. 687 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVI, s. 19-21; İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 633-4; Sıbt, a.g.e., s. 47-9. 688 Sıbt, a.g.e., s. 47. 689 İbnü’l-Cevzî (a.g.e., C. XVI, s. ile Sıbt, (a.g.e., s. 37) çok az farkla benzer bir liste vermektedir. 133 Bağdad’da 448 yılında İmam Musa Kazım’ın meşhedinde ve (Şiilerin oturduğu) Kerh mahallesindeki mescidlerde ezanda (Şiîlerin şiarı olan) “haya alâ hayri’l-amel” ifadesine son verilmiş ve (Sünnilerin şiarı olan) sabah ezanında “essalâtu hayrun mine’n-nevm” ifadesi oktulmaya başlanmıştır.690 “Muhammed ve Ali beşerin en hayırlısıdır” ibareleri söküldü. Ayrıca Bâbü’l-Basra’da oturan halk, Kerh mahallesine girerek sahabeyi öven şiirler okumuşlardı. Abbâsî halifesinin veziri Reisü’r-Ruesâ sâbihü’ş-şurta İbnü’n-Nesevî’ye, sahabeye açıkça sövmekte olan Ebû Abdullah b. el-Cellâb’ı öldürmesi emrini vermiştir. Ebû Abdullah öldürüldü ve dükkanın kapısına asılmıştır. Şîî fakîh Ebû Cafer (Şeyhu’t-Tâife) et-Tûsî, şehirden kaçmış, evi yağmalanmıştır.691 Ebû Cafer (Şeyhu’t-Tâife) et-Tusî’nin Kerh mahallesindeki evi 449 yılı Safer (1057 Nisan) ayında, yağmalanmış, kitapları, kürsüsü, Kerh’te oturanların meşhedleri ziyaretleri sırasında taşıdıkları beyaz bayrakları (menâcîk), Kerh çarşısında yakılmıştır. Bazıları Kerh’te oturanlara küfürler etmişler, “sizler halifenin düşmanlarısınız” diyerek Vâsıt’ta isyan etmiş ve Fâtımîler adına hutbe okutmakta olan İbn Fesânces ile irtibatlı olmakla itham etmişlerdi. Halifesinin veziri Reisü’r-Rüesâ da Şîa mensuplarına dil uzatıyor ve onları ölümle tehdit ediyordu.692 (4) - İbrahim Yinal İsyanı Selçuklular, Bağdad’ı ele geçirmesi ve Büveyhî yönetimine son verip onların hakimiyetindeki toprakları denetim altına almasıyla, Fâtımîlerin nufuzundaki bölgelerin sınırlarına gelmiştir. Bu başarılarda Selçuklu emirlerinden, aynı zamanda Tuğrul Bey’in kardeşi olan İbrahim Yinal’in çok hizmeti olmuştur. Ancak Yinanç’ın ifadeleriyle İbrahim Yinal, saltanat hırsı ile Mısır halifesine ve Şiîliğe meylederek kendini sultan ilan etmek istemiş, Besâsîrî ve diğer Şîî olan Arap melikleri ve emirleri ile anlaşmıştır.693 Tuğrul Bey’e karşı İbrahim Yinal’ın isyanında çok önemli rol oynayan, onunla görüşmeyi gerçekleştiren ve aralarında bizzat anlaşma yapan Fâtımî dâîsi el- 690 İbnu’l-Esîr’in kaydına göre bunların emrini halife vermişti. Kerh halkı da sultandan (saltanat) ve gücünden korktukları için bu emri yerine getirmişlerdi ( el-Kâmil, C. IX, s. 632). 691 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVI, s. 7-8; Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 37. 692 Sıbt, a.g.e., s. 39. Krş. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVI, s. 16; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 637-8. 693 Yinanç, Selçuklular Devri, s. 50. 134 Müeyyed’dir.694 el-Müeyyed “günahkar Türkmen şeytanları” dediği Selçukluların Irak hakimiyetine son vermek için Rahbe ve Haleb’te bir yıldan fazla kalıp neler yaptığını kendisi anlatmaktadır.695 el-Müeyyed, Tuğrul Bey’in veziri Kundurî’ye de mektup yazarak, onu Fâtımî devletine meylettirmek istemiştir.696 İbrahim Yinal, Besâsîrî ve müttefiki Kureyş b. Bedran el-Ukaylî’ye bir mektup göndermiştir. el-Müeyyed’e göre bu mektupta İbrahim Yinal’ın Tuğrul Bey’e isyan etmesi için gerekli olan silah, para, hil’at ve unvan gibi şeylerin Fâtımî halifeliğinden temin edilmesi için aracılık etmesi isteniyordu. İbrahim Yinal, isyan sonrası başa geçtiğinde Fâtımîlere itaat edeceğini ve Fâtımî halifesi adına hutbe okutacağını bildirmiştir.697 İbrahim Yinal’ın elçisi, önce Balis’te bulunan Besâsîrî ve Kureyş’e gelmiş, mektubun içeriğini onlara anlatmış, onlar da elçiyi Haleb’te bulunan el-Müeyyed’e göndermişlerdir. Elçi bir sufî kılığında Haleb’e gitmiş, el-Müeyyed’e durumu anlatmış ve olumlu cevap almıştır. el-Müeyyed, İbrahim Yinal’ın Fâtımî halifeliğinden isteklerini karşılayacağına dair onunla bir anlaşma yapmıştır. Elçi tekrar Besâsîrî ve Kureyş’e uğrayarak, oradan Musul’da bulunan İbrahim Yinal’in yanına gitmiştir.698 İbrahim Yinal’ın isyan niyetiyle Cibal yönüne doğru gittiği haberleri üzerine Tuğrul Bey, Bağdad’a gelmesini istemiş, İbrahim Yinal Muharrem 450/Şubat 1058’de Bağdad’a geldi.699 İbrahim Yinal’in Musul’dan ayrılması üzerine, Besâsîrî ve müttefiki Kureyş, şehri ele geçirmişlerdi. Bunun üzerine İbrahim Yınal, geri Musul’a doğru yola çıkmıştır (450/Temmuz 1058). Aslında Tuğrul Bey kendisi gitmek istemiş, ancak halife engel olmuştur.700 İbrahim Yınal’in Musul seferi 694 Süleyman Genç, "Tuğrul Bey Zamanında Selçuklu Abbâsi İlişkileri", Türkler, Ankara; Yeni Türkiye Yayınları, 2002, C.IV, (ss. 639-658) s. 650. 695 bkz. el-Müeyyed, Sîretü’l-Müeyyed, s. 174-5 (Müeyyed’in bu eserinin önemi hakkında bkz. Hamdani, Abbas. "Fatimid History and Historians, " Religion Learning and Science in the ‘Abbasid Period, edit. M. J. L. Young, J. D. Latham and R. B. Serjeant, Cambridge: Cambridge University Press, 1990, ss. 234-47.). krş. Genç, a.g.m., s. 650. 696 el-Müeyyed, Sîretü’l-Müeyyed, s. 95. 697 el-Müeyyed, Sîretü’l-Müeyyed, s. 175 ; Genç, a.g.t., s. 651; Ali Sevim, “Selçuklu-Mısır Fâtımî Devletleri İlişkileri”, VIII. Türk Tarih Kongresi Bildiriler, C.II, Ankara 1981, s. 741-50; Manzûrulecdâd, “Şûreş-i Besâsîrî ve pî-Âmede-hâ-yi ân berây-i Şîîyân-i Bağdâd”, s. 93. 698 el-Müeyyed a.g.e., s. 175-6; Genç, a.g.t., s. 651; Korkmaz, “Arslanü’l-Besâsîrî ve Zamanı”, s. 133- 5. 699 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 639; Genç, a.g.t., s. 269. 700 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 52. 135 özellikle asker arasında yayılan veba hastalığı nedeniyle yarıda kalmıştır. Bunun üzerine Tuğrul Bey, Musul’a sefere çıkmıştır (450/Ağustos 1058). Ancak o Musul’a ulaşmadan önce Besâsîrî oradan ayrılmışlardı. Sultan şehre girmiş ve kaleyi yıktırmıştır. Buradan Nusaybin’e gitmiştir. Bu sırada İbrahim Yinal Hemedan tarafına yönelmişti (450/Kasım 1058). İbrahim Yinal’in gizlice Besâsîrî ile yazıştığı söylenmekteydi. Besasrî, İbrahim Yınal’e karşı isyana, tek başına yönetime gelmeye teşvik etmiş ve bu konuda kendisine yardım edeceği sözünü vermiştir. Bağdad’da Abbâsî veziri İbnü’l-Müslime tarafından, üzerinde Besâsîrî ve Mısır Fâtımî halifesinin mektupları bulunan bir casus yakalannmıştır. Ancak vezir İbrahim Yinal’ın kalbini kazanmak ve isyandan vazgeçirmek için bu kişiyi serbest bırakmıştır. İbrahim’in yanına giden casus, olanları ona anlattı. Bu gizli girişiminin açığa çıkmasıyla indişeye düşen İbrahim Yinal, geceleyin bir grup asker ile isyan için Hemadan’a yönelmiştir. Tuğrul Bey, İbrahim Yınal’dan uzakta olduğundan bunu hemen hissedememiştir.701 Sultan Tuğrul Bey, İbrahim Yinal’in arkasından Hemedan tarafına gitmiş, Bağdad’da gönderdiği hanımı ve vezirine de kendisine yardım için Hemedan’a gelmelerini yazmıştır. Halifenin karşı çıkmasına rağmen şehirdeki Selçuklu kuvvetleri Tuğrul Bey’e katılmak için yola çıkmış, Bağdad askersiz ve savunmasız kalmıştır.702 “İbrahim Yinal, Şiî Fâtımî yönetimine bağlanmak istemişti” diye yazan Özgüdenli’ye göre “bu durumu dinî-mezhebî bir çerçeveye oturtmak yerine, Abbâsî halifesinin desteğine sahip olan Tuğrul Bey’e karşı, onun, Şiî Fâtımiler veya Arslan Besâsîrî ile ittifak kurma teşebbüsü olarak değerlendirmek mümkündür.”703 (5) - Bağdad’da Fâtımîler Adına Hutbe Abbâsî yönetimi, Besâsîrî korkusuyla Şîî Mezyediler emiri Dübeys’i Bağdad’a çağırmıştır. Yüz atlı asker ile Bağdad’a gelen (450/Aralık 1058) Dübeys, 701 Sıbt, a.g.e., s. 53-4. Krş. el-Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, C. XI, 49; İbnü’l-Cevzî, elMuntazam, C. XVI, s. 30-1; İbnü’l-Adim, Buğye, (S. Zekkâr), C. III, s. 1351; Genç, a.g.m., s. 651. 702 İbnü’l-İmrânî, el-İnbâ’, s. 192; İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C. XVI, s. 30; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 439-40. 703 Osman Gazi Özgüdenli, Ortaçağ Türk-İran Tarihi Araştırmaları, İstanbul, 2006, s. 65. 136 Besâsîrî’nin yaklaştığı haberlerini aldığında Bağdad’dan ayrılmıştır.704 Besâsîrî ve Kureyş, Tuğrul Bey’in Hemedan’a gittiğini haber alınca Bağdad’a gelmişlerdi (450/Aralık 1058).705 Besâsîrî’nin yanında elli bin Türk ve Arap kuvveti vardı.706 Besâsîrî’nin adamlarından ilk grup geldiğinde (450/Aralık 1058) Kerh mahallesinde oturanlar (Şiîler) onlara katılıp yardımda bulunuyorlardı. Besâsîrî ve Mısır Fâtımî halifesine dualar ediyorlar, özellikle Abbâsî halifesinin veziri Reisü’rRuesâ’ya küfrediyorlardı. Büveyhi hanedanından Ebû Kâlîcâr’ın oğlu Ebû Tâlib Kâmrev’i hapisedilmiş olduğu yerden çıkarmışlardı. Onun için bir direğe bağladıkları kırmızı bir bayrağı, Dâru’l-Memleke’ye dikmişlerdi. Besâsîrî’ye haber gönderip kendilerine katıldıklarını haber vermiş, Kâmrev’i Akrakûf köyüne götürmüşlerdi. Besâsîrî de bu köye gidip onunla buluştu. Besâsîrî, yanında Fâtımî halifesi el-Mustansır’ın isminin yazılı olduğu bayraklarla, Bağdad’a girdiğinde, Kerh halkı onun üzerine altın ve gümüş saçmıştır.707 Selçukluların Irak amîdi, halifenin veziri Reisü’r-Ruesâ’ya savaştan uzak durmasını işaret etmiştir. Sultan Tuğrul Bey’in ne yapacağını beklemek istiyordu. Şiîlerin mezhep kaygılarıyla, Sünnîlerin de Türklerin kendilerine yaptıkları sebebiyle, halkın genelinin Besâsîrî’ye meyledeciğini öngörüyordu. Ancak vezir savaş hakkında az bilgisine rağmen Besâsîrî’ye duyduğu kin sebebiyle onunla savaşmaya hevesliydi. Vezirin izniyle bir grup, Besâsîrî ile savaşa tutuşmuş ve mağlup olmuşlardı. Bunu duyan Irak amidi veziri tokatlamıştır.708 Besâsîrî’nin Bağdad’ı işgali sırasında Hanefî kadı ed-Dâmeğânî’nin evi yağmalanmış, evraklar ve kitaplar yok edilmiştir. Kerh mahallesinde oturan Şiîler, Sünnîleri yağmalamışlardı. Onlara Besâsîrî de engel olamıyordu. Sünnîlerin oturduğu Bâbü’l-Basra mahallesinde yangın çıkmıştır. Kerh mahallesinde oturan Şiîler, bu mahallenin Sünnîlerine karşı içlerindeki kini ortaya koymaktaydı. Kadınlar, çocuklar sokaklarda kalmış, mevsim kış ve hava soğuk olduğu için bir çoğu ölmüstür. Şîiler ise sevinç gösterileri yapmaktaydı. Ezanlara “hayye alâ hayri’l-amel” 704 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 55, 56-7. 705 İbnü’l-İmrânî, el-İnbâ’, s. 193; İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVI, s. 32. 706 İbnü’l-Azimi, Azimi Tarihi, s. 13-4. 707 Sıbt, onun şehre girerken üzerindeki giysileri ve taşıdıkları bayraklarla ilgili detaylar vermektedir. Mir’ât, a.g.e., s. 57. Krş. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVI, s. 32; İbnü’l-Adim, Buğye, (S. Zekkâr), C. III, s. 1352. 708 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 641. 137 ifadesini ilave etmişlerdi. Beyaz bayraklar açıp üzerlerine Fâtımi halifesi Müstansır’ın adını yazmışlardı. el-Mansûr ve er-Rusâfe camilerinde hutbeler Müstansır’ın adına okunmmuş, hatîb İbn Şuayb er-Ercânî, halife ve veziri Reisü’rRuesâ’ya dil uzatmıştır.709 Müezzinler ve hatipler, Fâtımîlerin simge rengi olan beyaz elbiseler giymişlerdi. Basılan paralarda “Aliyyun veliyyullah” ifadesi ve Fâtımî halifesi el-Mustansır’ın adı ve onu emîru’l-müminîn diye niteleyen ifadeler yer alıyordu.710 Besâsîrî, Hilafet sarayına yönelmiş (450/17 Ocak 1059), bazı çatışmalar sonrasında saraya girilmiş, yağma başlamıştır. Halife ve veziri, Kureyş’in himayesine sığınmıştır. Ancak Besâsîrî her şeyi yarı yarıya paylaşmak üzere anlaşmıştır. Besâsîrî, Kureyş’in himayesinden haberdar olunca ona kızmış ve anlaşmayı hatırlatmıştır. Kureyş anlaşmaya sadık kaldığını ifade ederek veziri ona teslim etmiştir. Besâsîrî, veziri hapsetmiş ve işkence yapmıştır. Ayrıca içlerinde Hanefî Kadı’l-kudat ed-Dâmeğânî’nin de bulunduğu birçok kişi tutuklanmıştır. edDâmeğânî daha sonra fidyesi ödenerek serbest kalmıştır.711 Besâsîrî, hapsettiği Hanefî kâdi’l-kudât ed-Dâmegânî’nin yerine, halk (âmme) ile yakınlık kurabilmek için Hanbelî âlim Ebû Ya’lâ İbnü’l-Ferrâ’yı (ö. 458/1066) atamıştır. Ebû Ya’lâ, ed-Dâmegânî’den kendisine naib olarak bu görevi yürütmek için izin istemiş, o da bunu kabul etmiştir.712 İbnü’l-Esîr’e göre Besâsîrî “mezhep taassubuyla” hareket etmemiştir.713 Kerh mahallesinde oturan Şîiler ve diğer bazı çapulcular hilafet sarayına girip yağmada bulunmuştur. Kerh sakinleri zengin olmuşlardı. Daha sonra Besâsîrî, yağmayı durdurmuş ve içerideki değerli varlıkları dışarı çıkartmış ve Kureyş ile paylaşmıştır.714 709 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVI, s. 32. Sıbt, (muhtemelen Garsunnime’nin ifadeleriyle) oldukça detaylı bilgiler vermektedir. Mir’ât, (Ali Sevim), s. 58. Krş. İbnü’l-Adim, Buğye, (S. Zekkâr), C. III, s. 1352; Reşîdüddin, Câmiü’t-Tevârih: Kısmet-i İsmailiyân, s. 72. 710 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVI, s. 37. Sıbt, Hz. Ali’nin isminden bahsetmeksizin bir tarafında kelime-i tevhîh, diğer tarafında ise Fatımî halifesi el-Mustansır’ın adı ve vasıflarının yer aldığını kaydetmektedir. Mir’ât, (Ali Sevim), s. 62. 711 Sıbt, a.g.e., s. 59-60, 61, 64. Krş. İbnü’l-İmrânî, el-İnbâ’, s. 193; İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVI, s. 33, 38; İbnü’l-Adim, Buğye, (S. Zekkâr), C. III, s. 1353. 712 Ebu’l-Kâsım Ali b. Hasan İbnü Asâkir, Târîhu Medîneti Dimaşk, tahkik: Ali Şîrî, Beyrut, 1419/1998, C. LII, s. 354. 713 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 643; Yakubî, Şîîyân-ı Bağdâd, s. 71. 714 Sıbt, a.g.e., s. 61; İbnü’l-Adim, Buğye, (S. Zekkâr), C. III, s. 1352. 138 Abbâsî halifesinden Hz. Fatıma’nın nesli varken Abbâsîlerin hilafette hakları olmadığına dair yazılı bir metin alındığı anlaşılmaktadır.715 Besâsîrî, Kâdı’l-Kudât ed-Dâmeğânî, Abbasiler ve Aleviler gibi ileri gelenleri toplayıp Fâtımî halifesi elMustansır adına beyat aldı (451/Mart 1059). Besâsîrî, adamlarından Hantekîn ve Büveyhî hanedanından Kâmrev ile Mısır Fâtımî halifesi Mustansır’a bir mektup göndermiş, Bağdad’da yaptıklarını anlatmıştır. Fâtımî halifesinin vezirî Ebu’l-Ferec İbnü’l-Mağribî, el-Mustansır’ı, Besâsîrî’nin aleyhine kışkırtmaktaydı.716 Daha sonra Fâtımî vezirinden ve el-Mustansır’ın katibinden gelen mektupların içeriği Besâsîrî’nin Bağdad’ı fethetmesiyle saygınlık kazanmadığını ifade etmekteydi.717 Fâtımî halifesi Mustansır, Bağdad’daki bu gelişmelerin haberleri ulaştığında, çok sevinmiş ve şehri süsletmiş, şarkıcılar şarkı söyleyerek kutlamalara katılmışlardı.718 Besâsîrî ile müttefiki Kureyş arasında Abbâsî halifesinin geleceği hususunda ihtilaf çıkmıştır. Besâsîrî, halifenin Mısır’a götürülüp Fâtımî halifesi Mustansır’a teslimini savunmaktaydı. Kureyş ise ölünceye kadar bir kaleye hapsedilmesini istiyordu. Halife, Mustansır’a götürülmekten korkuyordu.719 Halife, Hadîse-Âne’nin yöneticisi bedevî Muhâriş’in yanına gönderildi.720 Hadîse-Âne’nin muhkem bir kalesi vardı. Halkı ise Nusayriydi ve Hz. Ali’nin ilah olduğuna inanmaktaydı.721 Halifenin veziri Reisü’r-Ruesâ, idamdan önce sokaklarda dolaştırılmıştır. Kerh mahallesinden geçirilirken, halk yüzüne tükürmekteydi. Çünkü o, bu mahallede oturanlara karşı taassubla muamelede bulunmuştur. Yeni yüzülmüş bir sığır derisi giydirilmiş ve boynozları da kafasına konmuştur. Omuzlarından demir kancalarla bir tahtaya canlı olarak asılmış, gün sonuna kadar asılı olduğu yerde çırpınmış ve sonunda can vermişti (450/Şubat 1059)722 Mezyediler emiri Dübeys, Bağdad’a gelip Besâsîrî ve Kureyş ile aralarını 715 Markizî, Fatımiler’i yıktıktan sonra, Selahaddin Eyyûbî’nin sarayı ele geçirdiğinde bu metnin ortaya çıktığını kaydetmektedir. İtti’âzü’l-Hunefâ, C.II, s. 235; Seyfullah Korkmaz, “Arslanü’lBesâsîrî ve Zamanı”, s. 169. 716 Sıbt, a.g.e., s. 66 vd. krş. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVI, s. 44;; Ali Sevim, “Selçuklu-Mısır Fâtımî Devletleri İlişkileri”, s. 745. 717 Sıbt, a.g.e., s. 68. 718 İbn Müyesser, Ahbâru Mısır, s. 18-9. 719 İbnü’l-İmrânî, el-İnbâ’, s. 194. 720 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVI, s. 34. 721 es-Sem’ânî, el-Ensâb, C.IV, s. 119; krş. el-Hamevî, Mucemu’l-Buldân, C.II, s. 230. 722 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C. XVI, s. 37-8, 42-3; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 644. Öldürülmeden önce vezire yapılanlarla ilgili detaylar için bkz. Seyfullah Korkmaz, “Arslanü’l-Besâsîrî ve Zamanı”, s. 170-3. 139 düzeltmek istemişti (450/Ocak 1059). Dübeys, Tuğrul Bey ile anlaşarak Besâsîrî’nin ittifakından ayrıldığı için Bağdad’a giderken endişeliydi. Besâsîrî ile Kureyş’in ele geçirdiklerini aralarında paylaştıklarını duyunca, Bağdad’a gitmekte erken daranmadığı için pişmanlık duymuştur. Dübeys, Bağdad’a geldiğinde Besâsiri’den olumlu tavırlar göremiyince kendi bölgesine dönmüştü (451/Şubat 1059).723 Besâsîrî, imamlarının kabirlerini ziyarete gittiğinde (451/Nisan-Mayıs 1059), Dübeys onu misafir etmiş, ziyafet vermiştir. Birlikte Vâsıt’a gidip, Basra’da bulunan Hezâresb’i savaş veya barış yoluyla itaat altına almayı kararlaştırmışlardı. Besâsîrî, el-Medâin’e gitti ve adamlarının toplanmasını beklemeye başladı.724 (6) - Bağdad’da Abbâsî Hakimiyetinin Yeniden Sağlanması Kardeşi İbrahim Yinal’dan önce Hemedan’a varan Tuğrul Bey, önce mağlup edilmiştir. İbrahim Yinal’in etrafında birçok Türk toplanmıştır. Tuğrul Bey kardeşi Çağrı Bey’in çocukkları Alparslan, Yakutî ve Kavurt’tan yardım istemiştir. Böylece güçlenen Tuğrul Bey, İbrahim Yinal’i öldürmüştü (451/Temmuz 1059). İbrahim Yinal isyanını bitirdikten sonra Tuğrul Bey, Bağdad’a yönelmiştir.725 Tuğrul Bey’in, Hemadan’da İbrahim Yinal’a karşı başarılı olmasında, ünlü vezir Sâhib b. Abbâd’ın (ö. 385/995)726 soyundan gelen es-Seyyid Ebû Hâşim elAlevî’nin (ö. 502) tedbir ve yardımları etkili olmuştur. Tuğrul Bey de onu Hemedan’a vali yapmıştır.727 Tuğrul Bey, Besâsîrî ve Kureyş’e elçi gönderip halifeyi makamına geri getirmeleri istemiş, bunun yapmaları durumunda Irak’a girmeyeceğini, adına hutbe okutulması ve sikke basılmasıyla yetineceğini bildirmiştir.728 Kureyş de Besâsîrî’ye haber gönderip Irak’ı ele geçireli altı ay olmasına rağmen Fâtımî halifesinden bu konuda bir mektup ve takdir almadıklarını, bir elçi göndermeleri durumunda bir sene sonra geri dönebildiğini, Selçuklu kuvvetlerinin bölgeye gelmesi durumunda da Fâtımî halifesinin değil, kendilerinin mağdur olacağını, bu durumda halifenin yerine 723 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 62, 65. 724 Sıbt, a.g.e., s. 68. 725 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVI, s. 45; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 645. 726 Farklı mezheplere mensup kaynaklarda Sâhib b. Abbâd’ın mezhebi için değişik kayıtlar bulunmakla birlikte onun Zeydî olduğunu kabul etmek gerekmektedir. Hakkında bkz. İlyas Çelebi, “Sâhib b. Abbâd”, DİA, C. XXXV, (ss. 512-115), s. 513.. 727 İbnü’l-İmrânî, el-İnbâ’, s. 195 ve 309’da 580. dipnot. 728 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 646. Krş. Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 69, 140 geri getirilip mallarının ve kanlarının korunması gerektiğini söylemiş ve Tuğrul Bey’in teklifinin kabulünü istemişti (451/Haziran 1059).729 Besâsîrî’nin Bağdad’ı ele geçirmeden önce Rahbe’deyken Fâtımî halifesine gönderip para istemiştir. Elçi geri dönmüştü (451/Temmuz-Ağustos 1059) ancak eli boş dönmüstür. Ayrıca Fâtımî halifesi el-Mustansır’ın bazı yöneticileri, Besâsîrî’yi faaliyetlerini zamanında bildirmediği için suçlammışlardı. Çünkü Fâtımîler Bağdad’ın ele geçirildiğini bile Şam’daki temsilcilerinden haber alabilmişlerdi. Fâtımî yetkiliye göre onlar, Besâsîrî kendilerine sığındığında ona yardım etmiş, desteklemişlerdi. Besâsîrî, kendisine Irak halkına karşı iyi davranması için mektup yazılmış olmasına rağmen bu talimarları dinlememiş, istediği gibi davranmıştır. Musul işgalini Fâtımî yönetiminden izin almadan yapmıştır. Fâtımî yönetiminden emir gelinceye kadar Irak halkıyla barış halinde kalması talimatı gelmesine rağmen Besâsîrî buna da aldırış etmeyip Bağdad’a girmiş, Abbasi hilafet merkezini ve halkı yağmalamıştır. Fâtımî yönetimiyle görüşmeden Abbâsî halifesini tutuklayıp hapsetmiştir. Yine onlardan izin almadan Abbâsî halifesinin yakın adamlarını öldürmüstür. Besâsîrî, Fâtımî devlet geleneklerini hiçe saymış ve bu durumu isyan olarak görülmektedir. Bu suçlamaları, Fâtımî veziri İbnü’l-Mağribî, Besâsîrî’nin Bağdad’ın alınmasından sonra gönderdiği elçisinin yüzüne de söylemiştir. Fâtımî halifesi, özellikle Abbâsî halifesini kendisine göndermediği için Besâsîrî’ye kızgındı.730 Besâsîrî, Dübeys ve İbn Verrâm gibi müttefikleriyle Ahvaz’a sefere çıkmıştır. Selçuklu emrindeki Hezâresb ile Fâtımî halifesi adına hutbe okutmak, para bastırmak gibi şartlar ile anlaşma yapmak istedi ancak sonuç alamadı. Görüşmelerden sonuç alınamayınca savaş başlamış, Tuğrul Bey’in gönderdiği kuvvetlerin Hezâresb’in yardımına gelmeleri üzerine Beâsirî, Vâsıt’a çekilmiş, müttefikleri de memleketlerine dönmüşlerdi.731 Ebû Bekir İbn Fûrek başkanlığında bir Selçuklu heyeti Kureyş Bedran’a gelmiş (451/Kasım 1059) ve Tuğrul Bey’in mektubunu takdim etmişlerdi. Kureyş, halifeyi himaye ettiği için övülmekte ve Irak tarafına gelindiğinde bu bölgelerin yönetiminin 729 Sıbt, a.g.e., s. 69-70. Krş. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVI, s. 45. 730 Detaylar için bkz. Sıbt, a.g.e., s. 70-1, 72-3. Benzer değerlendirmeler için bkz. el-Müeyyed, Sîretü’l-Müeyyed, s. 181 vd. 731 Sıbt, a.g.e., s. 71-2. 141 ona bırakılacağı da ifade edilmekteydi. Besâsîrî ise Allah’ın ve peygamberinin düşmanı olarak nitelenerek, affedilmeyeceği vurgulanıyordu. Kureyş, durumu Besâsîrî’ye bir mektupla bildirmiştir. Ancak Kureyş, Tuğrul Bey ile de gizlice yazışarak itaatini bildirmiş, Besâsîrî’ye duyduğu kıskançlık ile onun aleyhine dönmüstür.732 Selçuklu kuvvetlerinin Bağdad’a doğru yolda oldukları haberleri ulaşınca, Besâsîrî’nin ailesi ve adamları, Bağdad’dan ayrılmıştır (451/14 Aralık 1059). Kerh mahallesinde oturan Şiîler de onları takip ederek, aile fertlerini bölgeden çıkarmaya başlamış, bir kısmı nehirden karşıya geçerken boğulmuştur. Bâbu’l-Basra’da oturan Hanbelîler, ayyârlar733 ve Hâşimîler, Kerh mahallesini yağmalamış, mahalle sakinlerinin bir çoğunu öldürmüş, kadınlarına el uzatmış, erkeklerinin bir kısmının boğulmasına sebep olmuşlardı. Mahallenin çarşılarını, evlerini ateşe verdiler. Büveyhî veziri Sâbûr b. Erdeşir tarafından yaptırılmış, içerisinde çok miktarda kitap bulunan kütüphane de yanmıştır. Kufe’de de yağma bir ay kadar sürmüstür.734 İbnü’lEsir’in verdiği detaya göre halk kütüphanedeki kitaplardan bazılarını yağmalamıştır. Yangın da başlayınca Selçuklu veziri Kundurî gelmiş, halkı uzaklaştırmış ve oturup kitaplardan bazılarını seçmiştir.735 Kundurî, Besâsîrî’nin Bağdad’da yaklaştığı sıralarda, Hezâresb’in yanına Ahvaz’a gitmişti (450/Aralık 1058).736 Tuğrul Bey, kardeşi İbrahim Yınal’in işini bitirdiğinde, Ahvaz’daki Hezâresb’e durumu bildirmiştir. Vezir Kundurî de Hezâresb’in yanındaydı737 Kundurî’nin henüz Besâsîrî’nin Bağdad’dan ayrılışının hemen sonrasında, olayların devam ettiği bir sırada Bağdad’da bulunması ilginçtir. Garsunnime’nin kaydına göre buradaki kitapların bir kısmı parçalanmış, yağmalanmış ve çoğu da Horasan tarafına götürülmüstür. Garsunnime yeni bir Dâru Kütüb tesis ederek bin kadar kitap vakfetmişti (452/Ağustos 1060).738 Kütüphane için “Tuğrul Bey’in yakılması emrini 732 Sıbt, a.g.e., s. 73-4. Krş. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVI, s. 46 vd. 733 Ayyârlar, Ortaçağ İslam dünyasında daha çok kendi çıkarları için toplum düzenini bozan zümrelere denmektedir. Abdülkadir Özcan, “Ayyâr”, DİA, C. IV, s. 296. 734 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C. XVI, s. 48-9; Sıbt, a.g.e., s. 74; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 646; Korkmaz, “Arslanü’l-Besâsîrî ve Zamanı”, s. 194. 735 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 7-8. Krş. Bündârî, Zübde, s. 17. 736 Sıbt, a.g.e., s. 56; Süleyman Genç, “Besasiri İsyanı”, s. 283. 737 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 645. 738 Sıbt, a.g.e., s. 89. Krş. İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C. XVI, s. 61-2. 142 verdiği”739 iddiası, doğru kabul edilemez. Olay, sultanın Bağdad’da bulunmadığı bir tarihte gerçekleşmiştir. Bağdad’a Besâsirî’nin hakimiyeti döneminde Şiîler tarafından büyük mağduriyetlere uğramış olan Sünnîler, Şiîlerin telaşa düştüğü anlaşılan bu kargaşayı fırsat bilerek, Şiîlerin bölgesine ve bu bölgede bulunan kütüphaneye zarar vermiştir. Kureyş, halifeyi yanında bulunduran Muhariş’e haber gönderip, halifeyi bölgedeki yönetimleri için Selçuklulara karşı koz olarak kullanmak istemiştir. Ancak Muhariş buna yanaşmamıştır. Halife salimen Bağdad’a ulaşmış ve makamına oturtulmuştu (451/Aralık 1059).740 Besâsîrî, bu sıralarda Vasıt’ta vergi toplamakla meşguldü.741 Beni Hafâce lideri Serâyâ’nın verdiği takdikle, Tuğrul Bey, Humartekin et-Tuğrâî komutasında ikibin atlı ile Besâsîrî’nin Şam bölgesine geçmesini engellemek için harekete geçti. Besâsîrî, Mezyedilerin emiri Dübeys’e sığındı. Gönderilen elçi vasıtasıyla Dübeys’in tarafsızlığı sağlanmıştır. Meydana gelen savaşta Besâsîrî öldürüldü (451/Ocak 1060) ve başı Bağdad’da gönderildi.742 Halife tarafından, Alparslan ve Gazne sultanına Besâsîrî’ye karşı zafer kazanıldığını bildiren mektuplar göndermiştir.743 Selçuklular, Sünnîlerin imam kabul ettiği Abbâsî halifesini, Şîî Büveyhîlerin tahakkümünden kurtarmışlardı. Ancak kısa süre sonra, Büveyhîlerin komutanı Besâsîrî eliyle, neredeyse Abbâsî hilafetinin sonu gelmiş, Şîî-İsmâilî Fâtımî yönetimi adına başkentte hutbe okunmuştur. Tuğrul Bey, isyan eden kardeşi İbrahim Yinal’i ortadan kaldırdıktan sonra, Abbâsî halifesini yerine oturtma imkanı olabilmiştir. Besâsîrî hadisesinin bu şekilde halledilmiş olması, Fâtımîler cephesinde de büyük neticeler doğurmuştur. Fâtımî halifesi Mustansır, 450/1058 yılında veziri elYâzûrî’yi Tuğrul Bey ile yazışıp onu Mısır’ı almaya teşvik ettiği gerekçesiyle 739 Necâh et-Tâî, min Verâi’l-Muhrikati’l-Kubrâ li-Kütübi’l-Beşeriyye, Kum, 2009, s. 108; Cafer Subhânî, Buhûs fi'l-Milel ve'n-Nihal, Kum, 1992-1995, C. VI, s. 223. 740 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C. XVI, s. 49-52; İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 646-7; Sıbt, a.g.e., s. 75 vd. 741 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C. XVI, s. 53. 742 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C. XVI, s. 52-4; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 648-9; Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 80-2; İbn Müyesser, Ahbâru Mısır, s. 21; İbnü’l-Kalânisî, Târîhu Dımaşk, s. 151; Teşidüddin, Câmiü’t-Tevârih: Kısmet-i İsmailiyân, s.70-3; Kâşânî, Târih-i İsmâîliyye, s. 97-9. Detaylar için bkz. Genç, “Besasiri İsyanı”, s. 321 vd.; Korkmaz, “Arslanü’l-Besâsîrî ve Zamanı”, s.194 vd. 743 Ebu’l-Abbas Ahmed Kalkaşendi, Subhü’l-A’şa fî Sınaati’l-İnşa, tahkik: Yusuf Ali Tavil, Beyrut, 1987, C.VI, s. 391. 143 tutuklatıp idam ettirmiştir.744 Vezirin Hanefî mezhebinden olduğu kaydedilmektedir.745 Besâsîrî’nin isyanının başarısız sonuçlanmasının sebeplerinden biri de Mustansır’ın ona yardım etmemesidir.746 Fâtımî yönetiminin vezirlik makamında meydana gelen değişiklil de bu durumun etkili sebeplerinden biriydi. Daha önce Besâsîrî’nin yanında bulunmuş ve araları açık olan Ebu’l-Ferec Muhammed İbnü’l-Mağribî, vezir yapılmıştır. O, halife Mustansır’ı söylediği aleyhte şeylerle Besâsîrî’den korkutmuştur.747 Besâsîrî hadisesi, Fâtımî devletinin mali yönden zayıflamasına ve harap olmasına sebep olmuştur. Kısa bir süre sonra, Şam bölgesi Fâtımîlerin elinden çıkmıştır. Bu, ihtişamlarının sonu anlamına geliyordu.748 b - Besâsîrî Sonrası Irak’ta Yerel Şîî Yönetimler Besâsîrî’nin Bağdad’ı işgali sırasında müttefik olarak hareket eden Kureyş Kureyş b. Bedran 453/1061 yılında öldü. Yerine oğlu Ebu’l-Mekârim Müslim b. Kureyş geçti.749 Tuğrul Bey’in Kureyş hakkında yalancı ve gaddar diye bahsettiği, hiçbir şekilde güvenilmez olarak gördüğü ve kanını helal saydığı haberleri kendisine ulaştığında korkudan öldüğü kaydedilmektedir.750 Babasının yerine geçen Müslim, amcası Mukbil’in iktidarı ele geçirme gayretlerine karşı mucadele vermek zorunda kalmıştır.751 Tuğrul Bey’in vefat etmesi (455/8 Eylül 1063) üzerine Abbâsî halifesi çevredeki yerel yöneticilere mektuplar yazarak, ne yapacaklarını istişare etmek üzere onları Bağdad’a çağırdı. Şîî Ukaylîlerin lideri olan Müslim b. Kureyş ve Mezyedilerin lideri Dübeys de bunlar arasındaydı. Müslim’e ayrıca hil’at de gönderilmiştir. Halifenin bu uygulamalarına engel olmaya kalkışan Selçuklu 744 İbn Müyesser, Ahbâru Mısır, s. 16. 745 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVI, s. 21-2; İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. IX, s. 635-6; Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 49-50. Bu kaynakla, bu olayı 449 yılında (İbnü’l-Esîr, yılın son ayı Zilhicce’de) anlatırken İbn Müyesser (s. 16) bir sonraki yılın ilk ayının başında diye kaydetmektedir. 746 Muhammed Mahir Hammede, el-Vesâiku’s-Siyâsiyye ve’l-İdâriyye li’l-Uhûd el-Fâtımiyyeti ve’lAtabâkiyye ve’l-Eyyûbiyye, Beyrut, 1985, s. 40. 747 Makrizi, İtti’âzü’l-Hunefâ, C.II, s. 255. 748 İbn Müyesser, Ahbâru Mısır, s. 21; Makrizi, İtti’âzü’l-Hunefâ, C.II, s. 257 ( :, @آ AدB ا .Cوه .bkz ) س?دة ا 9و  ا  ، DEن ا م :ج م أی9ی6& ب?9ه بP >O Nس Mء ا ك J >،% و & ی5 ب 9ه& I  م<= مH :G Süleyman Genç, “Besasiri İsyanı”, s. 327. 749 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 17. 750 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 85-6. 751 Sıbt, a.g.e., s. 108. 144 yöneticisi amîd el-Kâyinî, halifenin iktalarına el koydu. Halife fukahadan onun itaatten çıktığı ve öldürülmesi için fetvâ almıştır. Sonunda amîd hapsedilmiş ve Selçuklu sultanının adının hutbelerde okunmasına son verilmişti (455/Eylül 1063).752 (1) – Şîî Ukaylilerin Güçlenmesi Halife tarafından hil’at gönderilip Bağdad’a çağrılan Musul emiri Müslim, Tikrit’e ulaşmış, çevre bölgelerdeki yerel yöneticilere elçi gönderip Bağdad’a gittiğini, kendisini halifenin çağırdığını ve halifenin bu beldelerdeki naibi olacağını bildirmiştir. Bu arada halifenin veziri Fahruddevle İbn Cüheyr, Müslim’in Bağdad’daki bazı kimselere para ve toprak vadeden mektupları ve hediyelerini taşıyan adamları yakalayıp tutuklamıştır. Müslim kardeşi İbrahim’i de Evânâ’ya göndermiş ve vergi tahsilatı yaptırmak istemiş, ancak vezirin gönderdiği askerler buna engel olmuşlardı. Tikrit’in kendisine teslim edilmesini isteyen Müslim, validen olumsuz cevap alınca şehri muhasara etmiş, ancak valinin gece baskınına uğramıştır. Müslim’in Bağdad’a girip Daru’l-Memleke’ye yerleşeceği ve hilafet sarayını yağmalayacağı haberleri yayılmış, Bağdad’daki halife ve halk korkuya kapılmıştır. Halife Bağdad’da bulunan Arap ve Türklere hil’atler giydirmiş ve bol paralar dağıtmıştır. Hilafet divanına bir mektupla Müslim’in elçileri gelmiştir. Müslim mektubunda yapılan bu hazırlıkları, hil’atleri ve paraların dağtılmasını anlayamadığını söylüyordu. Kendisinin isyan etmiş, itaatten çıkmış olmadığını, onların gönderdiği hil’atı giydiğini ve mektup yazılarak çağrıldığını hatırlatıyor, yakınlara gelindiğinde ise kendine karşı askeri hazırlık yapılmasını eleştiriyordu. Ayrıca kendisiyle Mezyedilerin emiri Dübeys’in durumunu karşılaştırarak Mezyedilerin topraklarının kendilerinde olduğu halde, kendi topraklarının iktlarının başkaları tarafından alındığını ifade ediyor, atalarının yönettiği yerlerin yeniden kendi yönetimine verilmesini istiyordu. Mektuptaki söz konusu edilen bu hususlar özellikle Mezyedilerin emiri Dübeys’e ağır gelmişti ve bu durumu halifeye bildirmişlerdi. Halife, Müslim’in isyanından bahsetmekte ve onunla savaşa karar vermekteydi. Ancak Müslim elçi gönderip özür dileyerek itaatini arzetmiştir.753 Daha sonra Müslim’e istediği yerlerin yönetimi verilmiş ve halife tarafından 752 Sıbt, a.g.e., s. 121 vd. krş. Köymen, Alparslan ve Zamanı, s. 7-8. 753 Sıbt, a.g.e., s. 123 vd. 145 hil’at gönderilmişti (456/Aralık 1063). Böylece halifeyle Müslim arasındaki sürtüşme sona ermiş askerler de memleketlerine dönmüşlerdi.754 Dübeys de Müslim’in yanına gitmiştir. Müslim, onu ve yanındakileri iyi bir şekilde karşılamış ve onlar için ziyafet vermiştir. Dübeys’e ve oğlu Mansur’a hil’at giydiren Müslim memleketine dönmüstür.755 Abbâsî halifesi, veziri İbn Cüheyr’i görevinden alırken sıraladığı suçlamalar arasına Müslim b. Kureyş’e mektup gönderip Bağdad’a çağırmasını, daha sonrasında ortaya çıkan meseleleri halletmek için pek çok para harcamak zorunda kalmalarını da sayıyordu. Azledilen vezir İbn Cüheyr, Şîî Mezyediler emiri Dübeys’in yanına Hille’ye gidip yerleşmişti (460/Eylül 1068).756 Dübeys’in şefaatte bulunması üzerine İbn Cüheyr tekrar vezirliğe getirilmişti (461/Aralık 1068).757 Selçuklu tahtına Aplarslan geçip elçisini Bağdad’a göndermiş ve adına hutbe okutulmasını istemiştir. Tuğrul Bey’in ölümünden sonra halife çevre yerel emirlerle giriştiği istişarelerden bir sonuç alamamıştır. Yeni Selçuklu sultanı Aplarslan adına hutbe okutulmaya başlandı (456/Nisan 1064). Müslim b. Kureyş, Dübeys, İbn Verrâm’a ve diğer bölge yöneticilerine de hutbe okutmalarını isteyen mektuplar yazıldı ve olumlu cevaplar alındı. Halife, sultan Aplarslan adına para bastırmış ve ona hil’at göndermiştir. Bu sıralarda Bağdâd’a gelmiş olan Selçuklu yöneticisi reîsü’l-Irakeyn er-Râvendî, halifenin veziri İbn Cüheyr’i Türk devletini Araplaştırmaya kalkışmakla itham etmiş, Ukaylî lideri Müslim’i Irak’a davet ederek bunu yapmaya kalkıştığını söylemiştir.758 Müslim b. Kureyş, Hemedân’a gidip vezir Nizamülmülk ile görüşmüş, sultan Alparslan ile arasını düzelmiştir. Müslim’e Enbâr ve çevresinin yönetimi de verilmiştir. Dönüşte Bağdad’a gelen Müslim’e halife de hil’at giydirmiştir. Müslim, hem sultan ve hem de halifeyle arasını düzelttikten sonra memleketine dönmüştü (456/1064).759 Sultan Alparslan, 457 (Ocak 1065) yılında Kirman’dan İsfehan’a 754 Sıbt, a.g.e., s. 128. 755 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 27. 756 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 152-3. 757 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVI, s. 106-7, 111; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 58, 59. Aslında Alparslan’ın yeni vezirin atanmasıyla ilgili emrinin uygulanmak istenmemesi de eski vezirin görevine iadesinde etkili olduğu anlaşılmaktadır. Detaylar için bkz. Sıbt, a.g.e., s. 156-7; Köymen, Alparslan ve Zamanı, s. 56-7. 758 Sıbt, Mir’ât, (a.g.e., s. 130-3. krş. Köymen, a.g.e., s. 12-3. 759 Sıbt, Mir’ât, (a.g.e., s. 136. İbnu’l-Esîr, Kureyş’in sultan Alparslan’ın yanına gidişi ve Enbâr ve 146 giderken, Müslim b. Kureyş de onunla birlikte ve hizmetindeydi.760 Rahbe’deki halkın Atiyye’den şikayeti üzerine Ukaylilerin emiri Müslim b. Kureyş gelip şehri teslim almış ve Abbâsî halifesi, Alparslan ve kendi adına hutbe okutmaya başlamıştır.761 Müslim, Bağdad’a Abbâsî halifesine bir mektup göndererek Mısır Fâtımî yönetimine bağlı olan Kilab oğullarını mağlup edip Rahbe’den çıkardığını bildirmiş, üzerinde Fâtımî halifesinin isminin yazılı olduğu sancağı da göndermiştir. Sancak parçalanmış, halife tarafından Müslim’e hil’at göndermişti (460/Şubat 1068).762 Hezâresb b. Bengîr’in sultan Alparslan nezdinde itibarını artırmıştır. Hezâresb, sultanı, Dübeys’in yönetimindeki yerlerin elinden alınması için teşvik etmekteydi. Ancak çok geçmeden Hezâresb, ölmüş (462/1070), Dübeys ve Müslim b. Kureyş, sultanın yanına gitmişler, Nizamülmülk tarafından karşılanmışlardı. Müslim, Hezâresb’in ölümüyle dul kalan sultanın kız kardeşiyle evlenmiştir. Daha sonra Müslim ve Dübeys Hemedân’dan ayrılmışlardı.763 Dübeys, geri dönüşte Bağdad’a gelmiş, halifenin veziri İbn Cüheyr tarafından karşılanmıştır. hil’at giydirilen Dübeys, verilen hediyeleri, daha önce Hezâresb’e verilen hediyeler ile mukayese edip iade etmeye kalkışması halifeye ağır gelmiş ve herkese hak ettiği kadar hediye verildiği söylemiştir.764 Müslim’e karşı bakışı değişen ultan Alparslan, bölgedeki adamlarına verdiği emirle onun yönetimindeki yerleri Tuğrul Bey zamanında babası Kureyş’in yönetimindeki yerlerle sınırlamıştır (464/1072).765 Müslim b. Kureyş, katibi Ebû Câbir b. Saklâb ve hâcibi Şervîn’i boğdurarak öldürmüş ve bir kuyuya attırmıştır (465/Eylül-Ekim 1072). Onların kendi aleyhine sultan Alparslan ile yazıştıklarını ortaya çıkarmıştır. Yazışmalardan elde edilen bilgilere göre Müslim tutuklanacak, yerine Şervîn ve bir Selçuklu şıhnesi getiricek, Araplar Irak’tan çıkarılacaktı. Ayrıca Müslim için aşağılayıcı bir takım vasıflar kullanılmaktaydı. Müslim kardeşi çevresinin ona ikta edilmesi ve Bağdad’da hil’at giymesini 458 yılı olayları arasında anlatmaktadır. el-Kâmil, C. IX, s. 51. krş. Köymen, a.g.e., s. 64. 760 Sıbt, a.g.e., s. 137. 761 Sıbt, a.g.e., s. 148. 762 Sıbt, a.g.e., s. 152; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 57. 763 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 61. Krş. Sıbt, a.g.e., s. 163. 764 Sıbt, a.g.e., s. 163. 765 Sıbt, a.g.e., s. 176-7. Krş. Köymen, Alparslan ve Zamanı, s. 73. 147 İbrahim’i tutuklamış ve Sincar kalesinde hapsetnişti.766 Sultan Melikşah, isyan eden amcası Kavurd’u mağlup edip esir aldığı zaman (465/Nisan 1073) Müslim b. Kureyş, Mezyedilerin emiri Dübeys’in oğlu Behâüddevle Mansur ve İbn Verrâm onunla birlikteydi. Sultan Alparslan’ın Müslime’e karşı tavrının değişmesi sonrasında halife, nakîbü’n-nükebâ Tarrâd b. Muhammed ez-Zeynebî’yi Musul’a Müslim’in yanına göndermiştir. Nakîb, Müslim ile birlikte, Alparslan’ın yanına gitmek için yola çıktı. Halifenin şefaatiyle Müslim ile sultanın aralarının düzeltme amacındaydı. Yolda Müslim’in veziri Ebû Câbir b. Saklâb’ın yazdığı mektubu ele geçirmişlerdi. Alparslan’ın ölüm haberini aldıklarında oğlu sultan Melikşah’ın yanına gitmişlerdi. Dübeys’in oğlu Mansur da babasının sultana gönderdiği parayı getirmiştir. İkisi de amcası Kavurd’a karşı savaşta sultanın yanında yer almışlardı.767 Fellûce’de su yollarında meydana gelen değişiklikler sebebiyle 468 (1076) yılında Dübeys’in yönetiminde olan en-Nîl ve diğer yerlere su ulaşmaz olmuştur. Halk şehirleri terk etmiş, veba yayılmıştır. Halifenin veziri İbn Cüheyr, 472 yılında suyun yoluna yaptığı setlerle bu sorunu gidermiştir.768 Ukaylî emiri Müslim, 473/1080 yılında Mirdâsîler yönetimindeki Haleb’i teslim almıştır. Sultan Melikşah tarafından Şam bölgesi ikta edilmiş olan kardeşi Tutuş, Haleb’i birkaç defa muhasara etmiş, şehirdeki halk çok zor durumda kalmıştır. Müslim, onlara erzak göndererek destek olmaktaydı.769 Dimaşk’ta Fâtımî askerlerince muhasara edilen Selçuklu komutanı Atsız’ın yardım istemesi üzerine Tutuş, Dimaşk’a gitmiştir. Haleb’ten bir elçilik heyeti Musul’a Müslim’in yanına gelmiş ve Haleb’e gelmesini söylemişlerdi. Haleb’i yönetmekte olan Mirdasî emiri Sâbık, Müslim’e Arab olmasına da vurgu yaparak “sen benim için başkasından daha evlasın” diye haber gönderiyordu. Müslim, Melikşah’ın halasından olma oğlunu sultana göndererek her yıl üçyüz bin dinar göndereceği vadiyle Haleb’i alma izni almıştır. Oğuzlardan korkan bölge kabile güçleri de Müslim ile birlikteydi. Haleb’i teslim alan Müslim, iç kaleye çekilen şehrin Mirdâsî emirinin bir süre direnişini de sona erdirmiş, hanedan üyelerine yakınlardaki bazı kaleleri vererek anlaşma 766 Sıbt, a.g.e., s. 180. 767 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 79. Krş. Sıbt, a.g.e., s. 185; Kafesoğlu, Melikşah Devri, s. 22. 768 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 100-1. 769 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 114. 148 sağlamıştır. Haleb’te Abbâsî halifesi ve Melikşah adına hutbe okutan Müslim, halifeye gönderdiği mektupla durumu bildirmiştir. Böylece Haleb’teki Mirdâsî (Benû Ru’kıliyye) emirliği de sona ermiş oluyordu.770 Müslim, Harran’ı ve Surûc’u ele geçirmiş, Urfa yöneticisi de onun adına sikke kestirmiştir.771 Selçuklu komutanlarından Artuk Bey, Tutuş’un annesiyle birlikte, Tutuş’a yardım için yanındaki Türkmenlerle Müslim’in topraklarından geçmek için izin istemiştir. Müslim, onun başına Araplar tarafından bir iş gelmesinden korktuğu gerekçesiyle izin vermemiştir. Sonunda sadece Tutuş’un annesiyle birlikte hâdimlerinin geçmesi üzerine anlaşmaya varılmıştır. Müslim Musul şehrinin etrafını surlarla çevirmeye başlamıştır (474/1081).772 Hizmetçileri (Hâdim) hamamda Müslim’i boğmaya kalkmışlar, adamları yetişip kurtarmışlardı. Bir rivayete göre bu olaya Müslim’in erkek hizmetçisine gayri meşru ilişki teşebbüsünde bulunması sebep olmuştur.773 Mezyediler emiri Dübeys vefat etmiş (474/Mart 1082) yerine oğlu Ebû Kâmil Mansûr Bahâüddevle geçmiştir.774 Dübeys öldüğünde seksen yaşlarındaydı ve elli yedi yıldır emirlik yapmaktaydı.775 Cenazesi Necef’e götürülüp Hz. Ali’nin meşhedinde defnedilmiştir.776 Oğlu Mansur, sultan Melikşah’ın yanına İsfehan’a gitmiş, babasının yerine geçmesine karar verilmişti (475/1083).777 Mansûr, dönüşte Bağdad’a gelmiş, halifenin hil’ati giydirilmesi için ileri gelenlerin katılacağı bir toplantı kararlaştırılmıştır. Ancak Mansûr gece Bağdad’dan ayrılmış ve memleketine gitmiştir. Rivayete göre kendisinden yönetimindeki bazı yerler istenmiş, o da “babamdan istenmedi de neden benden isteniyor” diye şehri terk etmişti (475/Temmuz 1082). Dübeys’e hil’ati daha sonra gönderilmiştir.778 Müslim, Antakya valisinden yıllık vergi almaktaydı. Antakya halkından şehri fethetmesi için mektuplar almıştır. Bu mektuplar Hıristiyan olan katibinin eline 770 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 219-20, 223. Krş. İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 115. 771 Krş. İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 122. 772 Sıbt, a.g.e., s. 225, 227. 773 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVI, s. 217. 774 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 226, 229; İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C. XVI, s. 220; İbnu’l-Esîr a.g.e., C. X, s. 121. 775 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 121. 776 Sıbt, a.g.e., s. 229. 777 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 121. 778 Sıbt, a.g.e., s. 230. 149 geçmiş, o da Antakya valisine ulaştırmıştır. Vali sultan Melikşah’a da yıllık para gönderiyordu. Melikşah’a mektup yazıp Müslim’in Fâtımîler ile yazıştığını, hil’at ve para gönderildiğini haber vermiştir. Nizamülmülk, Müslim’e elçi göndermiş ve onu kınamıştır. Müslim “benim Fâtımilere yazmam ayıplanabilir ama Fâtımilerin bana yazması ayıplanamaz. Elinizdekini dost olarak muhafaza edin, Fâtımîler onunla dost olmaya çalışıyor, siz onu elinizden çıkarmayın, başkasının gösterdiği ilgiyi siz de gösterin” diye cevap vermiştir. Müslim, Şeyzer’e gidip İbn Munkız’ı muhasara etmiştir. İbn Munkız, ona para vererek muhasarayı kaldırtmıştır. Müslim buradan Hıms’a gitmiş, burayı yöneten İbn Mulâib kaleye çekilip Tutuş’tan yardım istemiştir. Tutuş, İbn Mulâib’in kendi dostu olduğunu ve Müslim’in o bölgeyi terk etmesini bildirmiştir. Müslim ise İbn Mulâib’in bölgede kargaşa çıkaran, yol kesen biri olduğunu, Tutuş’un dostu ise yanına almasını söyleyerek cevap vermiştir. Bunun üzerine Tutuş, Müslim’in üzerine yürüdü. Müslim, sultan Melikşah’ın kardeşi Tutuş ile svaşmanın kendisini zor durumda bırakacağından bölgeden ayrılıp Sur şehrine gitti ve orayı muhasara ediyormuş gibi gösterdi. Bunun üzerine Tutuş da geri dönmüstür. Müslim tekrar Hıms’a gelmiştir. İbn Melâib’in ailesinin yalvarmalarından etkilenen Müslim, oradan ayrılıp Haleb’e gitmiştir. Müslim, Mirdâsi yönetiminden kalan üç yüz kadar Türmen süvariyi çağırıp yanına geldiklerinde de tutuklayıp çeşitli kalelere göndermiştir. Mirdâsî hanedanından Şebîb ve Vâsib kardeşleri de tutuklayıp daha önce onların yönetimine verdiği kalelerin teslim eilmesini istemiş, bunların yerine başka yerler vermiştir. Müslüm bunlardan sonra Şam bölgesinden Musul’a geri dönmüştü (475/Ağustos 1082).779 Melikşah, Müslim’den Tutuş’a para vermesini istemiş, o ise oyalamak suretiyle istenen parayı göndermemiştir. Tutuş, Haleb’e gitmiş, mahsüllere el koyup ucuza satmıştır. Müslim de adamlarına Haleb’in muhafaza edilmesi emrini vermiştir. Tutuş, Halep yakınlarına gelip konaklamış ve Artuk Bey’e bölgenin yağmalanması emrini vermiştir. Artuk Bey de emri yerine getirmiş, girdiği çatışmalarda Araplardan esirler almış ve öldürmüstür. Ancak sultan Melikşah, gönderdiği mektupla Tutuş’tan Dimaşk’a geri dönmesini, Artuk Bey’in de yanına gelmesini istemiştir. Artuk Bey’in de Melikşah’ın yanına gitmesiyle Müslim, Araplar ve Kürtlerden topladığı 779 Sıbt, a.g.e., s. 232. 150 askerleriyle Tutuş’un arkasından Dimaşk’ı muhasaraya gelmişti (475/1082).780 Müslim, Fâtımî halifesiyle de yazışarak, Dimaşk’ın muhasrasında yardım istemiş ve oradan da yardım edileceği vaadi gelmiştir.781 Tutuş, Bizans’ın elinde bulunan bölgelerde fetih hareketleri yürütüyordu. Müslim’in Dimaşk tarafına geldiğini haber alınca geri dönmüştü (476/Mayıs 1083). Müslim’in Dımaşk’ı muhasarası sırasında kaleden çıkanTutuş’un askerleri birçok adamı öldürmüstür. Müslim, Fâtımîlerden aldığı yardım sözü bir türlü gerçekleşmemiş, ayrıca Harran’da Müslim aleyhine isyan çıktığı haberi ulaşmıştır. Müslim, Filistin tarafına gideceğini sölyleyerek bölgeden ayrılmış, bir müddet ilerledikten sonra da çölden çok sayıda zaiyat vererek Harran’a ulaşmıştır (476/Temmuz 1083). Kâdî İbn Cebele el-Hanbelî, halkı da ikna ederek Numeyr oğullarını Harran’a getirmiş ve Türkmen beyi Çubuk’a haber gönderip Harran’ı kendisine teslim edeceğini bildirmiştir. Ancak Müslim gelip şehri muhasara etmiş, Çubuk Bey ile gelen Türkmenleri de mağlup etmiştir. Kaleyi ele geçiren Müslim, başta kâdî olmak üzere ileri gelen birçok kişiyi ve halktan çok sayıda insanı öldürmüstür. Şehri yağmalatan Müslim, Musul’a dönmüstür.782 Sultan Melikşah, Fahruddevle İbn Cüheyr’e bazı şartlar ile Mervân oğullarının elindeki Diyarbakır bölgesinin yönetimini vermişti (476/1083).783 Fahruddevle’nin oğlu halifenin veziri Amidüddevle, halife tarafından görevden alınmış, onlar da sultan Melikşah’ın yanına gelmişlerdi. Sıbt’ın kaydına göre İbn Cüheyr, vezir Nizamülmülk ile Abbâsî devletini değiştirme hususunda da ittifak etmişlerdi ancak sultan Melikşah ölmüş, Nizamülmülk öldürülmüş ve halifenin Bağdad’dan çıkarılması mümkün olmamıştır.784 Bazı bölgelerdeki Selçuklu yöneticileri ile birlikte Ebû Fevâris b. Verrâm ve Mezyediler emirine de Diyarbakır’ın alınmasında İbn Cüheyr’e yardım etmeleri emri verilmiştir. Diyarbakır’ın yöneticisi İbn Mervân, Ukaylî emiri Müslim’den yardım istemiştir. Müslim, bölgeye gelmiş, sultana Mezyedilerin kendilerinin düşmanı olduklarını, her ne zaman bölgelerine geldilerse çatışma çıkardıklarını, İbn Mervân’ın itaatkar bir tâbi olduğunu ve istenildiğinde para 780 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 233, 235. 781 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 127. 782 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s.237-8. Krş. İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 127, 129-30. 783 Krş. İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 129. 784 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 239. 151 da gönderdiğini yazmıştır.785 İbn Cüheyr, Müslim’in Diyarbakır’ın alınmasına engel olmak için o tarafa geldiği haberini alınca sultan Melikşah’a durumu bildirmiştir. Sultan da Artuk Bey’i ona yardıma göndermiştir. Artuk Bey’in gelmesiyle Müslim ile elçiler vasıtasıyla görüşeler başlamış, Müslim’e bölgesine geri dönmesi söylenmiştir. Müslim de onların bir miktar geri çekilmeleri halinde memleketine döneceğini iletmiştir. Artuk Bey sultanın sancağını geri çekemeyeceğini söylemiş, Türkmen askerler de anlaşma olup ganimet alma fırsatının ortadan kalkmasını istemediklerinden, Artuk Bey’in bilgisi dışında, gece Müslim’i kuşatmışlardı. Müslim ve İbn Mervan, Âmid’e çekilmişler, Türkmenler büyük miktarlarda esir ve ganimet elde etmişlerdi. Ukayl oğulları hanedanının emirleri yakalanarak bağlanmışlar, ucuz fiyatlara satılmışlar, daha önce hiç olmadığı şekilde kötü bir hale düşmüşlerdi. Müslim, Artuk Bey’e haber gönderip canının emniyetinin sağlamasını istemiş ve çok miktarda para vereceğini vaat etmiştir. İbn Cüheyr, Artuk Bey’e Ukaylîlerden elde ettiklerini sultan Melikşah’a göndermesi gerektiğini söylemiş, Müslim’i kaleden indirmesini istemiştir. Artuk Bey ise kendisinin harp adamı olduğunu insanları esir edip bağlamak adetlerinin olmadığını, bunları ya sattıklarını veya salıverdiklerini söylemiştir. Artuk Bey’in sultana karşı durumu istikrarlı değildi. İbn Cüheyr’e kızan Artuk Bey bölgeden ayrılmış, Sincar’a yönelmiş, Türkmen askerlerin çoğuda de onunla birlikte gitmişlerdi. Bunlardan sonra orada kalamayan İbn Cüheyr’in de ayrılmasıyla Müslim Âmid’den ayrılıp Rakka’ya gitmiş ve Artuk Bey’e vaat ettiğinden de fazla para göndermiştir. İbn Cüheyr de başarısız kuşatma sonrasında Ahlat’e çekilmiş ve Artuk Bey’i şikayet ve gelişmeleri anlatan bir mektup yazıp Melikşah’a durumu bildirmiştir. Melikşah, Amidüddevle’ye Haleb ve Rahbe’nin yönetimlerini vermiş ve Müslim’i yakalamasını emretmiş, yanına Selçuklu askerleri göndermiştir. Sultan da Musul, üzerine sefer için harekete geçmiştir. Artuk Bey de Sincar’dan Musul’a gelmiş ve Amidüddevle ile buluşmuştur. Musul halkından teslim olmaları istenmiş, ancak onlar sultan geldiğinde teslim olacaklarını bildirmişlerdi. Melikşah geldiğinde, Müslim’in Musul naibleri teslim olmuşlar ve ayrıca efendileri Müslim’in sultana da kapıları açmamaları talimatı vermiş olduğunu haber 785 Sıbt, a.g.e., s. 240, 241. 152 vermişlerdi. Sultan bunlara eman vermiş, şehre girip birkaç gün ikamet etmiştir. Melikşah, kardeşi Tekiş’in isyan ettiği haberini alınca Müslim’e yönetimindeki yerleri iade etmiş, hil’at giydirmiş ve İsfahan’a dönmüştü (467/Kasım 1084).786 Müslim’in muhasara edildiği sırada Türkler tarafından Araplar esir alınınca Mezyedî emiri Sadaka b. Mansûr, çokça para harcayarak Ukaylîlerden esir kadın ve çocukları serbest bıraktırmış, ihtiyaçlarını temin edip memleketlerine geri göndermiştir. Onun bu hareketi Araplar arasında çok takdir görmüş, şairler onu öven şiirler söylemişlerdi.787 Anadolu Selçukluları emiri Süleymanşah’ın fethettiği Hıristiyan şehirlerinde halka gösterdiği iyi muamele sebebiyle Antakya halkı da onun yönetimine girmek istemişlerdi. Şehrin valisi Selçuklulara yıllık para göndermekteydi. Süleymanşah, gece halkın kapıları açmasıyla şehre hakim olmuştur. Ukaylî emiri Müslim, Antakya valisinin sultana para verdiğini, Süleymanşah’ın da eğer sultana itaat üzereyse kendisine aynı parayı göndermesini istemiştir. Süleymanşah, kendilerinin Müslüman olduğunu, önceden alınan cizyenin kendisinden istenemeyeceğini, sultana itaat üzerine olduğunu ve fethi de sultana bildirdiği cevabını vermiştir. Müslim’in Halep naibinin para ısrarı üzerine Süleymanşah Haleb çevresini yağmalatmış, daha sonra da bölge halkından özür dileyerek, kendisine kafir muamelesi yapan emirlerine yönelik bir hareket olduğunu söyleyip yağmalananlara zararlarını ödemiştir. Haleb’teki Müslim’in kardeşi Ali’nin halka iyi davranmadığı ve halkın yakında adaleti duyulan Süleymanşah’a müracaat edebileceği Müslim’e bildirilmiş, o da kardeşini tutuklatmıştır. Müslim, kendi canından da endişe eder olmuş ve mallarını daha güvenli bulduğu bir kaleye nakletmiştir. Haleb’e gelen Müslim, oradan Antakya’ya yönelmiştir. Süleymanşah ile girdikleri savaşta Müslim’in yanındaki Çubuk Bey, emrindeki Türkmenler ile Süleymanşah’ın saflarına geçmiş, Müslim mağlup olmuş ve öldürülmüştü (478/Haziran 1085). Ukaylîler el-Kâbûsiyye’ye gelip Müslim’in kardeşi İbrahim’i hapis tutulduğu kaleden çıkarıp başlarına geçmesini istemişlerdi. Halebli İbnü’l-Heytemî de Melikşah’a mektup yazıp şehri teslim almak üzere birini göndermesini isremiştir.788 Müslim b. Kureyş, Selçuklular döneminde yaşayan 786 Sıbt, a.g.e., s. 242-4. Krş. İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 134-5, 136. 787 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 135. 788 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 244, 248. Krş. İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 138-41. 153 İsnâaşeriyye mensubu müellif Abdülcelil Kazvinî tarafından Şîî yöneticiler arasında sayılmakta ve onun Sammarra’da Ali Naki ve Hasan Askerî’nin türbelerine kubbe yaptırdığını kaydetmektedir.789 (2) – Ukaylilerin Zayıflaması ve Mezyedilerin Güçlenmesi Melikşah, Musul ve Cezire bölgelerinin yönetimini Ukaylîlerin başına geçen İbtahim b. Kureyş’e vermiş, ayrıca Müslim’in hanımı olan halası Safiyye Hatun’u da onunla evlendirmiştir. Ayrıca Melikşah, ti Müslim’in oğlu Muhammed’i (süt) kızkardeşiyle evlendirmiş ve ona da Rahbe, Rakka, Harran ve Nümeyr oğullarının yaşadıkları bölgeleri vermişti (479/1086).790 İbn Cüheyr, sultan Melikşah’a Artuk Bey’in para alarak Müslim’i serbest bıraktığını yazdığı için Artuk Bey, korkup ikta bölgeleri olan Hulvan ve Cebel’den ayrılıp Şam bölgesine yönelmiştir. Müslim ile bir ittifak kurup anlaşmıştır. Birlikte Haleb’e gidip, Fâtımî yönetimi ile yazışacaklar, Suriye bölgesi Selçuklu sultanı Tutuş’u da buna dahil edeceklerdi. Müslim, ancası Mukbil b. Bedran’ı Mısır’a, Fâtımî sarayına göndermiş ve onlar adına Irak, Cezire ve Şam bölgelerini alacağını vaat edip, Şam bölgesine asker göndermelerini, kendisinin de o tarafa gelip onlarla birleşeceğini bildirmiştir. Fâtımî veziri Bedru’l-Cemâlî oğlunun da aralarında bulunduğu bir heyeti Mukbil ile birlikte Suriye’ye göndermiştir. Bunlar Dimaşk’a gelip bir süre burada ikamet etmişler, Mukbil’i, Müslim ve Artuk’a bölgeye ulaştıklarını haber vermesi için göndermişlerdi. Ancak Mukbil Haleb’e geldiğinde Müslim’in öldürülmüş olduğunu öğrenmiştir. Mukbil, Artuk Bey ile buluşmuş, o da Türkmenleri devlete karşı kışkırtıp Şam bölgesine nakledeceğini vaat etmiştir. Ancak Melikşah, bölgedeki emirlerine Artuk Bey ile ilgili talimatlar vermiştir. Bu komutanlar, Artuk’un emrindeki Türkmenler ile de irtibata geçip ondan ayrılmalarını sağlamışlardı. Artuk Bey ise itaat üzere olduğunu, ancak İbn Cüheyr’in kendisi hakkında yazdıklarından dolayı can güvenliğinden endişe ettiğini, Haleb tarafına gideceğini bildirmiştir.791 Fâtımî heyeti, Dimaş’a gelerek Tutuş ile muzakereye başlamışdı. Ancak Müslim’in Anadolu Selçukluları sultanı Süleyman’a karşı girdiği savaşta mağlup olup ölmesi (478/Haziran 1085), Artuk Bey’in bu ittifaka tam olarak 789 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 223. 790 Sıbt, a.g.e., s. 252. Krş. İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 158. 791 Sıbt, a.g.e., s. 249-50. Krş. Yinanç, Selçuklular Devri, s. 152-54. 154 bağlamamasıyla manen Fâtımî hilafetine bağlı yeni bir Selçuklu İmparatorluğu kurma tasavvuru gerçekleşememiştir.792 Mezyedilerin emiri Mansûr, 479 (Haziran - Temmuz 1086) yılında vefat etmiştir. Ölüm haberi Nizamülmülk’e verildiğinde onu öven şeyler söylemiştir. İbnü’l-Esîr de onu övmektedir. Mansûr öldüğünde halife, nakîbü’l-Aleviyyîn Ebu’lGanâm'i taziye için oğlu Seyfüddevle Sadaka’ya göndermiştir. Sadaka, sultan Melikşah’ın yanına gitmiş o da kendisine hil’at giydirmiş ve babasının yönetimindeki yerlerin yönetini ona vermiştir.793 Sadaka, Melikşah’ın yanından dönerken Bağdad’a gelmiş, babasına yapıldığı gibi kendisinin de divan tarafından karşılanmasını istemiş, ancak olumlu cevap alamamış ve memleketine dönmüstür.794 Bağdad’da ileri gelenlerin katıldığı bir toplantı düzenlenip (1 Şevval 479/Ocak 1087) sahabenin mehdiyle ilgili rivayetler okunmuş, (Şiîlerin oturduğu) Mekâbiru Kureyş ve Kerh’te cenazelerde sahabeye söz söylenmesinin engellenmesi kararı alınmıştır. Buralarda oturanlar, Cuma namazı ve cemaatle namaza, sabah ezanlarında Sünnîlerin şiarı olan “es-salâtu hayrun mine’n-nevm” ifadesini okumaya teşvik edileceklerdi. Bu hususlar (Şîî olan) Mezyediler emirine de yazılarak kendi bölgesinde uygulaması istenmiştir.795 Melikşah, 479/1087 yılında Bağdad’a geldiğinde Mezyedî emiri Seyfüddevle Sadaka, onu davet edip büyük bir ziyafet vermiştir. Oldukça debdebeli olduğu kaynaklardaki tasvirlerden anlaşılan ziyafette bin kadar küçük baş, yüz kadar da büyük baş hayvanın kesilmiş, şekerlemelere yabani hayvanlar ve yırtıcı kuşlar sureti verilmiştir.796 Bağdad’da Bâbu’l-Basra ile Kerh mahallesinde oturan Şiîler arasında çatışmalar çıkmış (482/Mayıs 1089) birçok kişi ölmüstür. Halife, Mezyedilerin emiri Sadaka’ya askerleriyle Bağdad’a gelmesini yazmıştır. Sadaka, birçok kişiyi öldürmüş, bazısını da sürgüne göndermiş, böylece çatışmalar sona ermiştir.797 792 Detaylar için bkz. Ali Sevim, “Artukluların Soyu ve Artuk Beyin Siyasi Faaliyetleri”, Makaleler I, Ankara, 2005, s. 150-51. krş. Aynı müellif, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, Ankara; Türk Tarih Kurumu yay., 1983, s. 114-16. 793 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 150-1. Krş. Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 252. İbnü’l-Cevzî, Mansur’un ölümünü Receb 478 olarak kaydetmektedir (el-Muntazam, C. XVI, s. 252). 794 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVI, s. 257. 795 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVI, s. 255, 256, 258, 259. 796 Detaylar için bkz. İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVI, s. 260-1. 797 İbnü’l-Cevzî a.g.e., C.XVI, s. 281-4. Krş. İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 180, 186-7. 155 Ukaylilerin başında bulunan İbrahim geçti. Sultan Melikşah 482/1089 yılında onu tutuklatmıştır. Melikşah ölünce İbrahim serbest kaldı ve Musul’a gitti. Melikşah’tan sonra Selçuklu sultanlığını ele geçirmek isteyen Tutuş ile İbrahim arasında çıkan savaşta, İbrahim yenildi ve öldürüldü (486/1093). Musul’a Tutuş’un naibi olarak Ali b. Müslim hakim olmuştur. Ali’nin annesi Safiyye hatun Alparslan’ın kız kardeşiydi. Ali ve annesi Tutuş adına hutbe okunması için halife ile görüşmeye Bağdad’a gönderilmişlerdi.798 Kendi aralarında saltanat mücadelerine giren Ukaylilerden Muhammed b. Müslim hayatını kaybetti. Ali b. Müslim de 489/1096 yılında Musul’u terk etti. Ukaylilerden bazı kollar, bölgedeki bazı yerleşim yerlerinde yönetimde bulunuyorlardı. Hanedanları ortadan kaldırılmasından sonra Ukayliler Bahreyn’e çekilmişlerdir.799 Fırat nehri kenarında yüksek bir yerde bulunan Caber kalesi 541/1146 yılında Zengî tarafından muhasara edildiğinde Ukayli emiri Sâlim b. Mâlik, tarafından yönetilmekteydi. Bu kale babası Mâlik’e Haleb’i teslim ettiğinde sultan Melikşah tarafından verilmiştir.800 Sultan Melikşah’ın ölümünden sonra çıkan taht mücadeleri sırasında Mezyediler emiri Sadaka, Berkyaruk’un yanına gitmiş, Nusaybin’de ona ulaşmış ve beraberinde Bağdad’a gitmişti (486/1093).801 Berkyaruk ile Büyük Selçuklu tahtı için mücadeleye girişmiş olan Tutuş, Yusuf b. Abak’ı Bağdad’a şıhne olarak göndermişti (488/Şubat 1095). Mezyediler emiri Sadaka, Tutuş’tan nefret etmekteydi ve yönetimindeki yerlerde onun adına hutbe okutmamıştır.802 Hafâce oğulları, Sadaka’nın yönetimindeki bölgelerde yağmalarda bulunmuş, Sadaka’nın gönderdiği orduyu da mağlup etmişlerdi. Ayrıca Hz. Hüseyin’in türbesine (Kerbela) gidip orada da olaylar çıkarmaları üzerine Sadaka üzerlerine tekrar asker sevketmiş, onları yağmalamış, birçoklarını öldürmüştü (489/1096).803 Sultan Berkyaruk, emrindeki emirlerin birçoğunun kardeşi Muhammed’i desteklemek üzere kendisinden ayrıldığı bir dönemde Vâsıt tarafına gelmiş, Sadaka’nın yönetimindeki bölgelerden geçmiş, onunla birlikte Bağdad’a gelmiştir. 798 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 220-1. 799 K.V.Zettersteen, “Ukayliler”, İslam Ansiklopedisi (İA), İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1986, C.XIII, s. 18-19. 800 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s. 109. 801 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 226. 802 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 244. Krş. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 15. 803 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 260. Krş. İbnü’l-Cevzî a.g.e., C.XVII, s. 31. 156 Sultan Berkyaruk’un kardeşi Muhammed ile girdiği ilk savaşta (493/Mayıs 1100) ordusundaki emirlerden biri de İzzüddevle Muhammed b. Sadaka’ydı. İzzüddevle kısa süre sonra vefat etmişti (493/Temmuz 1100).804 Halifenin veziri Amîdüddevle, İzzüddevle için taziyeleri kabul etmek üzere oturmuş ve kâdîlkudât Ebu’l-Hasan edDâmeğânî’nin yazdığı taziye mektubu halifenin sarayından Hille’ye, İzzüddevle’nin babası Sadaka’ya gönderilmiştir.805 Sultan Berkyaruk, Muhammed Tapar ile yaptığı savaşı (494/Nisan 1101) kazandıktan sonra Rey şehrine gitmiştir. Nuruddevle Dübeys b. Sadaka, sultanın yanına gelmiştir. Bir müddet sonra sultanın yanındaki askerlerinin sayısının çokluğu sıkıntıya sebep olmuş, Dübeys babası Sadaka’nın yanına dönmüstür.806 Sadaka, 494/1101 yılında, Berkyaruk’a itaatten çıkıp, kardeşi Muhammed Tapar adına hutbe okutmaya başlamıştır. Berkyaruk’un veziri ed-Dihistânî, Sadaka’dan vergileri göndermesini istemiş, üzerine asker göndermekle tehdit etmiştir. Sadaka da Berkyaruk adına okuttuğu hutbeye son verip Muhammed adına okutmaya başlamıştır. Berkyaruk, Sadaka’ya mektuplar yazıp huzuruna gelmesini istemiş, sadaka ise vezirin kendisine teslim edilmesi halinde itaat edeceğini bildirmiştir. Sadaka ayrıca Kude’deki sultanın naibini de çıkarıp, burayı da kendi topraklarına katmıştır.807 Sadaka, 495/1102’de el-Câmiayn’da Hille şehrini kurup orada oturmaya başladı. Mezyediler, daha önce bedevi evlerinde oturmaktaydı.808 Mezyedîlerin zamanla güçlenmesi ve zenginleşmeleri, saldırılar sırasında mallarını koruma istekleri, onları Fırat’ın batı tarafına yerleşmeye sevketmiştir. Zamanla özellikle tüccarların ilgisi olmuş, şehir Irak’ın en güzel şehirlerinden biri haline gelmiştir.809 Mezyedîler, daha önce bedevi evlerinde oturmaktaydılar.810 Mezyediler 498 yılında Hille’nin etrafına hendek kazmışlar, 500 yılında sur inşa etmişlerdir. Mezyedî emir 804 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 293-5, 302. Krş. İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 52, 53. 805 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 60. 806 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 305, 306. 807 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 308. Krş. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 67. 808 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 301; Krş. İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 76; Hilli, Târîhü’l-Hille, C.I, s. 22; Yusuf Kerkûş, “el-Mezyediyyûn, Benû Mezyed”, Dâiretü’l-Me’ârifi’l-İslamiyyeti’şŞî’iyye, C.XX, s. 336. 809 el-Hamevî, Mucemu’l-Buldân, C. II, s. 294. 810 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 351; Yusuf Kerkûş el-Hillî, Târîhü’l-Hille, Necef, 1965/1385, C.I, s. 22; Yusuf Kerkûş, “el-Mezyediyyûn, Benû Mezyed”, Dâiretü’l-Me’ârifi’l-İslamiyyeti’şŞî’iyye, C.XX, s. 336. 157 Sadaka, yönetim merkezini Hille’ye naklettikten sonra askeri faaliyetlerini yoğunlaştırmış ve çevredeki yerleşim yerlerine saldırıları artmıştır. Sadaka’nın bu saldırıları, bazı araştırmacılar tarafından, (kaynaklarda yer alan yağma ve kadınlara el uzatmalar görmezden gelinerek) “emniyeti, adaleti ve kişi hürriyetini ortadan kaldıran Türklerin Irak beldelerinden temizlenmesi” şeklinde abartılı bir şekilde değerlendirilmiştir.811 Sadaka, Sadaka, 495/1102’de halifenin yanına gelmiş, ona itaatini ifade etmiştir. Daha sonra halife tarafından ona mektup gönderilmiş ve Arapların meliki (melikü’l-‘Arab) lakabı verilmiştir.812 Berkyaruk ile taht için mücadele eden Muhammed’in tarafını tutan Yinal b. Anuştekîn el-Hüsâmî, Rey’i ele geçrip Muhammed adına hutbe okutmuştur. Ancak Berkyaruk’un emirlerinden Porsuk onu mağlup etmiş, Yinal, Bağdâd’a gelmiştir. Halifeden ikram görmüş olan Yinâl ile Artuk’un oğulları İl-Gâzî ve Sökmen, Muhammed’e itaat edeceklerine yemin edip, Mezyediler emiri Sadaka’nın yanına gitmişler, Sadaka da onlara katılıp yemin etmiştir. Bağdad’a geri dönen Yinal halka kötü davranmıştır. Halifenin bu davranışlarından vazgeçmesi için gönderdiği elçilerin nasihatleri bir netice vermeyince halife Sadaka’dan Bağdad’a gelip duruma müdahale etmesini istemiştir. Bağdad’a gelen (496/Temmuz 1103 Sadaka, Yinal’in mühlet istemesi üzerine Hille’ye geri dönmüş, oğlu Dübeys’i Bağdad’da bırakmıştır. Bağdad’dan ayrılan Yinal’in çevrede yağmada bulunması üzerine, halife Sadaka’dan duruma müdahale etmesini istemiş, Sadaka da onun üzerine asker göndermiştir. Bölgede tutunamayan Yınal, Azerbeycana dönmüstür.813 Sultan Berkyaruk’un Bağdad’a şıhne tayin ettiği Gümüştekîn el-Kayserî’nin Bağdad’a gelmesiyle (496/Aralık 1102), hutbe Berkyaruk adına okunmuştur. Muhammed’in Bağdad şıhnesi İlgâzî, daha önce Muhammed’e itaat için yemin etmiş olan Sadaka’nın yanına giderek yardım istemiştir. Sadaka’nın Bağdad yakınına gelmesiyle Berkyark adına okunan hutbe kesilmiş, hiçbir sultan adına okunmamış, sadece halifenin adına okunmuştur. Sadaka’nın adamları yakındaki yerleşim yerlerinden yakarak ve dayak atarak yağmada bulunuyorlardı. Halife, Sadaka’ya elçi 811 el-Hillî, Târîhü’l-Hille, C.I, s. 23-24. 812 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 75, 76. 813 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 353-5. 158 gönderip durumun ıslahını istemiş, ancak Sadaka buna olumlu cevap vermemiştir. Sadaka, Berkyaruk’un şıhnesinin Bağdad’dan çıkarılması durumunda halifeye itaat göstereceğini bildirmiştir. Şıhne Gümüştekin’in şehirden çıkarılmasına karar verilmiştir. Şıhne ayrılınca Sadaka da memleketine dönmüş, hutbe Muhammed adına okunmaya başlamıştır. Vasıt’a giden şıhne Gümüştekin el-Kayserî burada Berkyaruk adına hutbe okutmuştur. Muhammed’in şıhnesi İl-Gâzî, Vasıt’a gelmesi üzerine Gümüştekin buradan ayrılmış, Dicle’den geçerken Sdaka’dan eman almış ve daha sonra da Berkyaruk’un yanına dönmüstür. Vasıt’ta hutbe Muhammed, sonra Sadaka, sonrada da İlgazî adına okunmaya başlanmıştır. Sadaka Hille’ye dönerken küçük oğlu Mansur’u İlgazî’nin yanında halifenin rızasını alması için göndermiş, halife de onun talebini kabul etmiştir.814 Hît şehri, sultan Alparslan tarafından Ukayl oğullarınının lideri Müslim b. Kureyş’e ikta edilmiştir. Sonraki dönemlerde Bağdad amîdlerinin gözetiminde kalmış, Berkyaruk tarafından Bahâüddevle Servân b. Vehb’e ikta edilmiştir. Servân ve yanındaki Ukayl oğullarından bir grup önceleri Sadaka ile iyi ilişkiler kurmuşlardı. Servân’ın talip olduğu bir kadın ile Sadaka’nın evlenmesiyle araları açılmıştır. Servân hacca gitmiş ve hasta olarak dönmüstür. Sadaka, Hit şehrinin teslim edilmesini istemiştir. Servân şehrin teslimi emrini vermesine rağmen şehri teslim almaya gelen Sadaka’nın oğlu Dübeys eli boş dönmüstür. Vasıt’tan askeriyle Hît’e gelen Sadaka, girdiği savaşta galip gelip gelerek şehri teslim almıştır (4961102- 3).815 Sultan Berkyaruk’un sulh için gönderdiği elçileri ile görüşen Muhammed’in barış için anlaşmaya varması üzerine (497/Ocak 1104) Bağdad’da hutbe Berkyaruk adına okutulmaya başlanmıştır. Vâsıt’ta da hutbe Berkyaruk adına okutulmuştur. Mezyedî emiri Sadaka, Muhammed’in şıhnesi İlgazî’nin naibi olduğu sultana bunu yapmasına sabredemiyeciğini bildirerek onu Bağdad’dan çıkarmak üzere yola çıkmıştır. İlgazî asker toplamış, Bağdad’a gelen Sadaka’ya yapılanın barış anlaşmasının gereği olduğunu ifade etmiştir. Bunun üzerine Sadaka, Hille’ye geri dönmüstür. Sadaka, aynı yıl içerisinde (Şevval ayında) çok sayıda askerle Vâsıt’a 814 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 355-8. Krş. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 80. 815 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 358-9. 159 gidip burayı kendi yönetimine katmıştır.816 Muhammed Tapar, sultan Berkyaruk’un ölüm haberini Musul kuşatması sırasında almıştır. Hille yöneticisi Sadaka, onbeş bin kadar süvari ve on bin kadar da piyade toplamış ve oğulları Bedran ve Dübeys’i sultan Muhammed’in yanına göndermiş, onu Bağdad’a gelmeye teşvik etmiştir. Sultan Muhammed, Bağdad’da geldiğinde Sadaka’nın bu iki oğlunu da beraberinde getirmişti (498/1105)817 . Sadaka’nın yönetimindeki Hille civarında Hafâce ve Ubâde kabileleri bir anlaşmazlık sebebiyle, 499 yılında, savaşa girmişler, Sadaka’nın savaşı önleme çabası sonuç vermemiştir. Savaşta Sadaka’nın gizlice yardımda bulunduğu Hâfâce kabilesi galip gelmiş, mağlup taraf bu yardımı farkettiklerini Sadaka’ya ifade ederken de saygılı bir dil kullanmıştır.818 Ancak el-Bâtıha civarında Hâfece kabilesinin halka zulmetmesini engellemek için Sadaka’nın gönderdiği oğlu Bedrân’ın zor durumda kalıp babasından yardım istemesi üzerine, Sadaka, Ubâde kabilesi ile işbirliği yaparak Hafâce kabilesini ağır bir yenilgiye uğratmıştır (501/1107). Hafâce kabilesi yurtlarını terk edip Basra tarafına gitmiş, yurtlarında Ubâde kabilesi ikamet etmeye başlamıştır.819 Basra şehri ve çevresini yaklaşık on yıldır yönetmekte olan İsmail b. Arslancık, taht mücadeleleri sırasında gücünü iyice artırmıştır. Muhammed Tapar sultan olunca Basra’yı İsmail’den alıp başkasına ikta etmiş, durumu Sadaka’ya bildirmiştir. Ancak sultanın gönderdiği amîd, İsmail tarafından engellenmiş, sultan, Sadaka’ya Basra üzerine yürümesini emretmiştir. Sadaka, Basra’yı muhasara etmiştir. Muhasara devam ederken adamarından bazıları buradan bir zafer elde etmesinin mümkün olmadığını, geri dönmesi gerektiğini söylediklerinde, Sadaka bu teklifi kabul etmeyerek, öyle yapmasının kendisinin aczi sayılacağını ve bundan sonra kimsenin kendisine itaat etmeyeceğini söyleyerek muhasaraya devam etmişt. Sonunda İsmail, Sadaka’dan eman alarak Fâris taraflarına gitmiş, Sadaka da Hille’ye dönmüştü (499/1106). Arablardan Rabîa ve el-Müntefik kabileleri, Basra’ya saldırıp, Sadaka’nın oradaki naibini mağlup etmişlerdi. Şehre giren Araplar, çarşıları ve evleri yakmışlar ve güçleri yettiği kadar yağmada bulunmuşlardı. Kâdî Ebu’l-Ferec b. 816 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 371-2, 377. 817 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 385. 818 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 400-2. 819 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 421. 160 Ebi’l-Bekâ tarafından vakfedilmiş kütüphaneyi de yağmalamışlardı. Bu durumu haber alan Sadaka’nın gönderdiği askerler oraya vardıklarından Aaplar oradan ayrılmışlardı. Daha sonra sultan Muhamed, Basra’yı Sadaka’dan almış ve bir şıhne ve amîd tayin etmiştir.820 İsnâaşeriyye Şîasından olan Selçuklu vezirlerinden Mecdülmülk el-Balasânî, Bağdad’ın kuzeyinde Dicle kıyısındaki Tikrit’in yönetimini Keykubad b. Hezâresb ed-Deylemî adlı İsmailî birine vermiştir. Sultan Muhamed Tapar, Tikrit’i Bağdad şıhnesi Aksungur Porsukî’ye ikta etmiştir. On iki yıldır Nizârîlerin elinde bulunan Tikrit kalesi, yedi aydan fazla muhasara altında tutulmuştur. Zor durumda kalan Keykubat, kaleyi teslim etmek için (İsnâaşeriyye Şiasından olan) Mezyedi Emiri Sadaka’ya elçi göndermiştir. Sadaka, gelip kaleyi teslim almış (500/1106), Aksungur Porsukî bir şey elde edemeden bölgeden ayrılmıştır.821 Bâtıniyye’ye mensup olan Keykubâd, kaleyi teslim ettikten sekiz gün sonra ölmüstür. Onun ölümü, Sadaka’nın lehineydi. O, Sadaka’nın yanında uzun süre kalacak olsa Sadaka’nın mezhebi ve itikadı hakkında insanlarda zanlar oluşacaktı.822 Sadaka, sultan Muhammed’in kendisine ikta ettiği Vâsıt’ı el-Betîha yöneticisi Mühezzibüddevle’ye iltizam etmiştir. Ancak Mühezzibüddevle, halka kötü davranmış ve yıllık ödemeyi de yapmamıştır. Bunun üzerine Sadaka, onu hapsetmiştir. Sadaka’nın oğlu Bedran onun damadıydı. Bedran’ın gayretleriyle Mühezzibüddevle hapisten çıkarılmış ve el-Betiha tekrar ona bırakılmıştır. Vâsıt ise Mühezzibüddevle’nin amca oğlu Hammâd’a iltizam edilmiştir. Ancak bu amca çocukları zamanla birbirleriyle savaşa başlamışlar, Sadaka Hammad’a yardıma asker göndermiş, Mühezzibüddevle’nin birçok adamı öldürülmüstür. Sonunda Mühezzibüddevle’nin oğlunun Sadaka’nın yanında kalması üzerine anlaşmaya varılarak sulh yapılmıştır (500/1107).823 Halifenin veziri Ebu’l-Kâsım Ali b. Cüheyr, vezirlikten azledilmiş, evinin yıkılması emredilmiştir. Ebu’l-Kâsım, Sadaka’nın Bağdad’daki evine sığınmıştır. 820 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 402-4. Ayrıca bkz. Abdülcebbâr Nâcî, Min Târîhi’l-Basrati’s-Siyâsî, Bağdad, 1990, s. 87 821 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 420; Abdülkerim Özaydın, Muhammed Tapar Devri, s. 86; Hilli, Târîhü’l-Hille, C.I, s. 26; Hodgson, The Order of Assassins, s. 95; Hodgson, “The Isma’ili State”, 445-6; Daftary, İsmaililer, s. 506. 822 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 420. 823 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 435-6. 161 Sadaka, her zor durumda kalanın sığındığı biriydi. Bağdad’da adam gönderip Ebu’lKâsım’ı yanına, Hille’ye getirtmişti (500/Ekim 1106).824 (3) – Mezyedî Emiri Sadaka’nın İsyanı ve Öldürülmesi Mezyediler emiri Sadaka’nın yönetim merkezi olan Hille’de sahabeye açıkça dil uzatılmaktaydı. Selçukluların Bağdad’daki yöneticisi amîd Sikatü’l-Mülûk Ebû Cafer, sahabeye sövene ne yapılacağına dair fetvalar almıştır. Mezyedilerin beldelerinde namazlar terk edilmiş, cemaatle namaz ve Cuma kılınmaz olmuş, haram olan fiiller açıkça işlenir olmuştur. Fukaha bunları yapanlar ile savaşmanın büyük sevabı olduğuna fetva vermiştir. Amîd, sultan Muhammed’e gidip Mezyedilerin beldelerinde ezan ve Kuran duyulmaz olduğunu söylemiş, onların itikadı hakkında bilgi verip almış olduğu fetvadan bahsetmiştir. Kendisine iltica etmiş olan Sürhâb’ın da onun mezhebinden olduğunu, devletin kalbi konumundaki bölgede Bâtınî mezhebinin açıkça ortaya konması için ittifak ettiklerini bildirmiştir.825 Sadaka, el-Hilletü’s-Seyfiyye denilen şehri inşa ettirmiştir. Şanı yücelmiş, gücü-kudreti artmış, birçok kişinin sığındığı biri olmuştur. Amîd Ebû Cafer Muhammed b. El-Hüseyn el-Belhî, sultan Muhammed Tapar’a Sadaka’nın işinin büyüdüğünü, devlet işlerine karıştığını, herkesi himaye ettiğini bildiriyordu. Ayrıca onun itikadının bozuk olduğunu, Sadaka ve hakının Bâtıniyye mezhebine mensup olduklarını ifade etmiştir. İbnü’l-Esîr’e göre onun mezhebi hakkında söyledikleri yalandı. Çünkü Sadaka Şîîydi, başka bir şey değildi. Ailesi Hille’de olan ve Sadaka ile problemleri olan Argun es-Sadî de Ebû Cafer’e muvafakat etmiştir. Halifeden veya sultandan korkup kaçan herkes Sadaka’ya sığınmaktaydı. Âbe şehrini yöneten Ebû Dülef Sürhâb b. Keyhüsrev de kaçıp Sadaka’ya sığınmıştır. Sultan, Sadaka’ya elçi gönderip onun teslim edilmesini istemiş, Sadaka yanaşmamıştır. Muhammed Tapar, Irak’a yola çıkmıştır. Sadaka, bu durumda ne yapacağına dair istişarede bulunmuş, oğlu Dübeys sultana hediyeler gönderilerek aranın düzeltilmesini önermiştir. Sadaka’nın ordusunun komutanı Sa’îd b. Humeyd ise sultan ile savaşılmasını, bunun için asker toplanıp para dağıtılmasını önermiştir. Sadaka da onun sözüne meylederek asker toplamış, yirmi bin süvari ve otuz bin piyadelik bir 824 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 438. Krş. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 100. 825 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 208-9. 162 ordu oluşturmuştur. Halife el-Müstazhir, Sadaka’ya nakîbü’n-nükebâ Ali b. Tarrât ez-Zeynebî’yi elçi gönderip işin sonucundan korkutmuş ve durumun düzeltilmesi için aracılık teklif etmiştir. Sadaka da sultana itaat üzere olduğunu ancak can güvenliğinden emin olmadığı için onunla bir araya gelemeyeceğini bildirmiştir. Sultan da kâdîlkudât Ebû Sa’îd el-Herevî’yi Sadaka’ya gönderip gönlünü hoş tutmak istemiş, Haçlılar ile kazaya gitme niyetinde olduğu için bu tarafa geldiğini, kendisiyle birlikte gazaya gitmek üzere asker techiz etmesini emretmiştir. Sadaka, sultanın adamlarının kendisi hakkında görüşünü değiştirdiklerini, artık onun yanında saygı göremeyeceğini söylemiştir. Komutanı Sa’îd ise tehdit savurur bir haldeydi ve “sultan ile sulh yapma imkânımız kalmamıştır, atlarımızı Hulvân’da göreceksiniz” gibi sözler ediyordu. Sultan Muhammed Tapar, Bağdad’a ulaştığında (501/Arlık 1107) yanında sadece iki bin kadar süvari vardı. Sadaka’nın durumunu öğrenince emirlerine haber gönderip askerleriyle acilen yanına gelmelerini bildirmiştir. Bu arada Sadaka’dan halifeye gelen mektupta halifenin emrine uyarak hareket edeceğini bildiriyordu. Halife mektubu sultana ulaştırmış, sultan da halifenin emrine uyacağını bildirmiştir. Halife Sadaka’ya gönderdiği mektupta sultanın talebi kabul ettiğini bildirmiş ancak Sadaka sözünde durmamıştır. Sadaka, Çavlı Sakâvu826 ve İlgâzî’nin de sultana karşı savaşta kendisine itaat edeceklerini bildirmiştir. Sultan, emir Türkmen Muhammed b. Boğa’ya Sadaka’nın iktaı olan Vâsıt’a yürümesini, orada bulunan Sadaka’nın naibini çıkarması ve halka eman vermesini emretmiştir. Selçuklu askerleri ayrıca Sadaka’nın iktaı olan Kûsân’ı yağmalamışlardı. Sadaka, ancasının oğlu Sâbit komutasında bir ordu göndermiş ancak askerleri mağlup olmuşlardı. Sultan Muhammed, Vâsıt’ı Kasimüddevle elPorsikî’ye ikta etmiş, İbn Boğa’ya Sadaka’nın yönetimindeki beldeleri yağmalaması emrini ermiştir. Sultan da Bağdad’dan ayrılıp ez-Zaferâniyye’ye gelmiştir. Halife veziri Mecdüddevle’yi gönderip sultandan acele etmemesini istemiş, İsfahan kâdîsı da bu yönde nasihatte bulunmuştur. 826 Sultan Muhammed Tapar’a ikta gelirlerinden ödemesi gereken vergiyi göndermeyen ve Sadaka ile savaş sırasında asker talebini karşılamadağı gibi Sadaka’ya da destek sözü veren Çavlı bu hareketlerinin cezasını elindekileri kaybetmekle ödemişti. Sadaka’nın işi bitirildikten sonra Selçuklu kuvvetleri Cavlı’nın iktalarına yürümüş, Musul ele geçirilmiş, değişik ittifak arayışlarına giren Çavlı, sonunda sultan Muhammed’in huzuruna çıkarak affını dilemiş, sultan da onu affetmişti (İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 457 vd.). 163 Halife, nakîbün-nükabâ İbn Tarrâd ve hâdimi Cemâlüddevle ile Sadaka’ya bir mektup göndermiş, sultana itaat etmesini emretmiştir. Sadaka, özür dileyip, itaatten çıkmadığını, yönetimindeki yerlerde sultan adına hutbe okutmaya devam ettiğini söylemiş ve oğlu Dübeys’i bu iki elçi ile göndermek için hazırlamıştır. Bu arada Selçuklu askerleri ile Sadaka’nın askerleri arsında savaş çıktığı haberi gelmiştir. Elçiler bu haberin doğru olamayacağını, kendilerinin dönüşüne kadar böyle bir hareketin olmaması talimatı verildiğini söylemişlerdi. Sadaka, bu durumda güvenip de oğlunu gönderemeyeceğini, onun emniyetinden endişesini bildirmiştir. Halifeye yazdığı mektubunda özür dileyerek bu olaylardan sonra oğlunu gönderemeyeceğini bildirmiştir. Selçuklu askerlerinden bazıları barış olacağına inanmışlar ve barıştan önce bir miktar yağma yapma fikrine kapılmışlardı. Diğer bir kısmı buna karşıydılar ancak bir kısmı nehri geçince, ayıplanma endişesiyle diğerleri de geçmişlerdi. Sadaka’nın askerleri ile yapılan savaşta Selçuklu kuvvetleri mağlup olmuş, komutan Muhammed b. Boğa boğulmuş, çok sayıda asker öldürülmüş, pek çok esir alınmıştır. Selçuklular, bu haberi, emrine uymadıkları için sultana ulaştırmaktan korkmuşlardı. Bu yenilgi Arabların gurura kapılmalarına sebep olmuştur. Esirleri çok ucuz fiyatlara satıyorlar ve “kim, bir öyün yemek fiyatına bir esir almak ister” gibi Selçuklu askerlerini rencide eder şekilde bağırıyorlardı. Halife, Sadaka ile barış için yazışmaları sürdürüyordu. Sadaka, sultana mektup yazıp akerleriyle çıkan savaşı izah edip özür dilimiş ve bunların kendi bilgisi dışında geliştiğini ifade etmiştir. Kendisinin savaş hazırlığında olmadığını, itaate devam ettiğini, yönetimindeki yerlerde hutbeyi kesmediğini bildiriyordu. Sadaka, daha önce sultana yazmamıştır. Halife, nakîbü’n-nükabâ ve Ebû Saîd el-Herevî’yi elçi olarak göndermiş, elçiler, önce sultana uğrayıp Sadaka’nın akrabaları için eman almışlardı. Elçiler, Sadaka’dan öncelikle esirleri bırakmasını ve askerlerden alınanların iade edilmesini istemişlerdi. Sadaka, önce istekleri kabul etmiş, itaat edeceğini bildirmiştir. Ancak sonra, yanında dedesi, babası ve kendi sırtında üç yüz kadın olduğunu, onları bir yere götüremeyeceğini, sultanın kendini affetmeyeceğinden korktuğu için huzuruna gelemeyeceğini söylemiştir. Selçuklu askerlerinden yağmalanlar için yağmalayanların kimler olduğunu bilmediği ve bunların çöle gitmiş oldukları için alınanları geri vermeye gücünün yetmeyeceğini bildirmiştir. Ayrıca Sürhâb’ın iktaına geri dönmesini ve İbn Boğa komutasındaki Selçuklu askerlerinin kendi beldelerinden 164 yağmaladıklarının iadesini, halifenin vezirinin sultana anlaşmaya bağlı kalacağına dair yemin ettirmesini istemiş, bunlardan sonra itaat edeceğini ve huzura geleceğini bildirmiştir. Sadaka’ya bir elçilik heyeti daha gönderildi. Ancak Sadaka önceki görüşlerinde direndi. Elçiler ile bir sonuç alınamaması üzerine sultan ez-Zaferâniyye’den yola çıktı (8 Recep/22 Şubat). Sadaka da askerlerine silahlanma emri verdi. Sadaka’nın amcasının oğlu Sâbit, sultandan eman aldı. Sâbit, Sadaka’ya hased etmekteydi. Sultan onu iyi karşıladı ve ikta vaat etti. Selçuklu askerleri Dicle nehrini geçmişler, sultan ise geçmemiştir. İki ordu savaşa tutuştuklarında (501/Mart 1108) Sadaka’nın ordusundaki Ubâde ve Hafâce kabileleri bir kenara çekilmişlerdi. Sadaka’nın münâdîlere yaptırdığı çağrılar da bir sonuç vermemiştir. Sadaka, savaş sırasında Bozkuş isimli bir gulam tarafından öldürüldü, başı kesilerek el-Porsukî’ye götürüldü, o da sultan Muhammed’e götürdü. Sultan, Bozkuş’ın ödüllendirilmesi emrini vermiştir. Sultan bölgeden ayrılıncaya kadar Sadaka’nın cesedi öylece kaldı. Daha sonra Medâinli biri tarafından defnedilmiştir. Hz. Hüseyin’in meşhedine götürülüp oraya defnedilmiştir.827 Sadaka, elli dokuz yaşındaydı ve yaklaşık yirmi bir yıl emirlik yapmıştır. Askerlerinden üç binden fazla süvari öldürülmüştü ve bunlar içerisinde Sadaka’nın aile ferlerinden olanlar da vardı. Sadaka’nın oğlu Dübeys, ordunun komutanı Sa’îd ve savaşın baslıca sebebi olan Sürhâb b. Keyhüsrev ed-Deylemî esir edilmişlerdi. Sürhâb, huzuruna getirildiğinde sultandan emân dilemiş, sultan da hiçbir esiri öldürmeyeceğine yeminli olduğunu, ancak Bâtınî olduğu sabir olması halinde öldürüleceğini bildirmiştir. Sadaka’nın diğer oğlu Bedran, Hille’ye kaçmış, yanına münkün olduğu kadar mal alarak annesi ve hanımlarını el-Batîha’ya, kayınpederi olan Mühezzibüddevle’nin yanına götürmüstür. Sultan Muhammed, Hille şehrine uğramadan Bağdad’a dönmüstür. el-Batîha’ya adam gönderip, Sadaka’nın hanımına eman vererek Bağdad’a getirtti. Oğlu Dübeys’i de serbest bırakıp annesini karşılamasını istedi. Sadaka’nın eşini huzurda kabul eden sultan, işlerin bu şekilde olmasını istemediğini söyleyip, eşinin öldürülmesinden dolayı özür dilemiştir. Sadaka’nın oğlu Dübeys’e de fesad çıkarmayacağına dair yemin ettirmiştir. Sultan, 827 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 111. 165 Dübeys’i serbest bırakmakla birlikte Mezyedilerin merkezi Hille’ye dönmesine izin vermedi. Dübeys ancak Muhammed Tapar’ın ölümünden sonra, oğlu Irak Selçuklu Sultanı Mahmud’dan izin alarak Hille’ye gidebildi (511/1117).828 Sadaka’nın binlerce cild kitabı barındıran kütüphanesi vardı. Sadaka, yazamıyordu ancak iyi bir okuyucuydu. Cömert, yumuşak huylu, âdil ve zorda kalanları himaye eden biriydi. Ayrıca iffetliydi, tek hanımı vardı ve başka cariyesi de yoktu. Emrinde çalışanlar, yönettiği halk ondan memnundu.829 Sadaka’nın oğulları Ebû Kâmil Mansur ve Ebu’n-Necm Bedrân, babalarının girdiği savaşta öldürülmelerinden sonra Caber kalesine gitmişlerdi. Sultan Muhammed’e isyan eden Çavlı’nın yanına gelmiş, Hille’ye yapacakları seferde yardım sözü almışlardı. Ancak sonraki gelişmelerle Çavlı, elindekileri kaybetmiş ve sultanın huzuruna çıkıp af dilemiştir. Bedran, tekrar Caber’e gitmiş, daha sonra sultanın Musul’u ikta ettiği emir Mevdûd’un yanına gitmiştir. Mansur ise sultanın huzuruna çıkarak itaatini arzetmiştir. Sadaka’nın askerlerinin komutanı Sa’îd’e hil’at giydiren sultan, Hille şehrini de ona ikta edilmişti (502/1108-9).830 Bedran b. Sadaka, Mısır’a girmiş, orada 530 yılında vefat etmiştir. Çocukları bir müddet daha Mısır’da kaldıktan sonra tekrar Irak’a dönmüşlerdir.831 (4) – Mezyedî Emiri Dübeys’in Faaliyetleri Sadaka’nın öldürülmesinden sonra oğlu Dübeys, sultan Muhammed’in yanında kalmıştır. Sultan ona iyi davranmış ve iktalar vermiştir. Dübeys Muhammed Tapar’ın ölümünden sonra, oğlu Irak Selçuklu Sultanı Mahmud’dan izin alarak Hille’ye gitmişti (511/1117). Dübeys’in etrafına birçok insan toplanmıştır.832 Abbâsî, halifesi el-Müstazhir Billah vefat etmiş (512/Ağustos 1118), yerine oğlu el-Müsterşid Billah geçmiştir.833 Yeni halife, nakîbü’n-nükebâ İbn Tarrad’ı, Hille’ye gönderip 828828 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 440-9; Bündârî, Zübde, s. 102, 117-8; Ahmed b. Mahmud, Selçuk-Nâme, C.II, s. 41-2; el-Hüseynî, Ahbâr, (Lugal), s. 55-6; İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 108-9, 209; Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân, (8/1) s. 25-7; İbn Kesir, el-Bidâye, C.XII, s. 181; ez-Zehebî, Târîhu’l-İslâm, C. XXXV, s. 5 vd.; Anonim, Mücmelü’t-Tevârîh ve’l-Kısas, s. 410; Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 207; Urmevî, Tâlikât-i Nakz, C. II, s. 626; Abdülkerim Özaydın, “Mezyediler”, DİA, C.XXIX, s. 550-551; el-Hilli, Târîhü’l-Hille, C.I, s. 28-31. 829 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 449. Krş. İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 111. 830 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 462, 465, 470, 471. 831 Yusuf Kerkûş el-Hillî, Târîhü’l-Hille, C.I, s. 31. 832 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 533. 833 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 534, 536. 166 Dübeys’ten beyat almıştır. Halife, daha sonra Dübeys’e hil’at göndermiştir.834 Yeni halife el-Müsterşid’e biat edildiği sıralarda kardeşi Ebu’l-Hasan, gemiyle Bağdad’dan Medâin’e, oradan da Hille’ye Dübeys’in yanına gitmiştir. Dübeys ona ikramda bulunmuş, tahsisat ayırmıştır. el-Müsterşid, bunu haber alınca Dübeys’ten kardeşinin iadesini istemiş, ancak Dübeys, halifeye itaat etmekte olmakla birlikte kendisine sığınan birini iade edemeyeceğini bildirmiştir. Halifenin elçisiyle görüşen Ebu’l-Hasan, halifenin kendisine eman vermesi halinde Bağdad’a dönmeyi kabul etmiştir. Ancak Ebu’l-Hasan, Hille’den ayrılıp Vâsıt tarafına gitmiş (513/ Mayıs 1119) ve orada topladığı adamlarla gücünü artırmış ve şehri ele geçirmiştir. Halife, Dübeys’e haber gönderip, daha fazla güçlenmeden kardeşi Ebu’l-Hasan’ın üzerine yürümesini istemiştir. Dübeys’in gönderdiği askerler, bölgeye geldiklerinde Vsıt’tan ayrılmış ve zor durumda kalmış olan Ebu’l-Hasan ele geçirildi. Dübeys’in yanına getirilen Ebu’l-Hasan, Bağdad’a halifenin yanına gönderilmiştir.835 Selçuklu emirlerinden el-Porsikî, Rakka civarında karargahını kurmuş ve Hille üzerine yürüyüp Dübeys’in işini bitireceğini açıklamıştır. Bunun üzerine Dübeys, bol miktarda para harcayıp büyük bir ordu hazırlamıştır. Ayrıca Musul’de bulunan melik Mes’ûd da adamlarının tavsiyesi üzerine Dübeys’in hâkimiyetindeki bölgeyi ele geçirmek üzere harekete geçmiştir. el-Porsikî onlardan haberdar olunca korkuya kapılmıştır. el-Porsikî, bir dönem Mes’ûd’un atabegliğini de yapmıştı ancak o, Mes’ûd’un yanında bulunan emirlerden çekinmekteydi. Bağdad’a yaklaşan Mes’ûd, el-Porsukî’ye elçi gönderip Dübeys’e karşı ona yardımcı olmak için geldiklerini bildirmiş, anlaşıp bir araya gelmişlerdi. Bu sırada emir İmâdüddin Menkubers’in büyük bir ordu ile gelmekte olduğu haberi gelmiştir. el-Porsukî onun Bağdad’a girmesine engel olmak için harekete geçmiştir. Bunun üzerine Menkubers de Dübeys’in yanına gidip onunla birleşmiştir. Dübeys, korktuğu için önce melik Mesûd ve el-Porsukî’ye hediyeler gönderip gönüllerini almaya çalışmış, Menkubers’in geldiğini haber alınca onunla anlaşmıştır. Halife el-Müsterşid, kan dökülmemesini, barış yapılmasını istemiştir. Bu arada, melik Mes’ud’un Bağdad tarafına gitmesi üzerine sultan Mahmud’un Musul’a asker gönderdiği haberi gelmiştir. Bu gelişmeler üzerine sulh yapılmış, Menkubers, Bağdad şıhnesi olmuş, Dübeys’e de bir miktar 834 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 162, 164. 835 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 537-8. Krş. İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 171. 167 para verilmiştir.836 Sultan Muhammed’in vefatından sonra veliahd olan oğlu Mahmud adına hutbe okunmuştu (512/Mayıs 1118).837 Ancak Horasan meliki Sencer, yeğeni Mahmud üzerine yürümüş ve onu mağlûp etmişti (513/Ağustos 1119). Sencer’in zaferi üzerine, Dübeys b. Sadaka, halife el-Müsterşid’e gönderilerek hutbenin Sencer adına okutulması istenmişti (513/Eylül 1119). Hac kafilesinin yola çıkması geçikmiş, halife Dübeys’ten onların yolculuğunun kolay olması için yardımcı olmasını istemiştir. Dübeys, Kufe kâdîsi Ebû Cafer es-Sakafî’yi, Mardin’e gönderip İl-Gâzî’den kızını istemiştir. İl-Gâzî bunu kabul etmiş, kâdî es-Sekefî gelini beraberinde Hille’ye getirmiştir.838 Dübeys, 513 (1119-20) yılında Meşhed-i Ali ve Meşhed-i Hüseyin’deki minberleri kırmış ve burada cumanın kılınmayacağını ve hiç kimse için hutbe okunmayacağını söylemiştir.839 Dübeys b. Sadaka, Muhammed Tapar’ın oğulları arasındaki taht kavgalarının sürmesini istiyor ve meydana gelen istikrarsızlıktan yararlanmaya çalışıyordu. Babası Sadaka’nın Melikşah’ın oğulları Berkyaruk ile Muhammed Tapar’ın mücadelerinin sürdüğü dönemde elde ettiği güç ve şöhret gibi Dübeys de kendi menfaatini, Selçukluların zayıflığında ve anarşi içerisinde bulunmasında görmekteydi.840 Musul ve Azerbeycan bölgesi yönetimine bırakılmış olan melik Mesud’un atabegi emir Cuyuş’a mektup yazan Dübeys, ondan melik Mesud’u saltana talip olması için teşvik etmesini istemiş ve yardım vaat etmiştir. Emir Porsukî ile Dübeys arasında düşmanlık vardı. Mesud, Porsukî’ye Rahbe’ye ilave olarak Meraga’yı da ikta etmiştir. Dübeys, emir Cuyuş’tan Porsukî’nin tutuklanmasını istemiş, onun sultan Mahmud’a meylettiğini bildirmiştir. Bunlardan haberdar olan Porsukî, onlardan ayrılıp sultan Mahmud’u yanına gitmiş, sultan da ona iyi davranım, görevler vermiştir. Mesud’un tuğracısı Ebu’l-Müeyyed’in babası Ebû İsmail el-Hüseyn b. Ali et-Tuğrâî, Mesud’un yanına geldiğinde vezir olarak tayin edilmiştir. Vezir et-Tuğrâî 836 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 539-42. 837 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s.161; İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 533. 838 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 552, 561. İbnü’l-Cevzî, Dübeys’in İl-Gâzî’nin kızıyla evliliğini 514 yılında göstermektedir (el-Muntazam, C.XVII, s. 186). 839 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.IX, s. 207; Cafer Halili, Mevsû’atü’l-Atebati’l-Mukaddese, C.VI s. 142. 840 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 187; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 562; Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân, (8/1) s. 90. Detaylar için bkz. Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, s. 28-9. 168 de Dübeys’in yazdıklarını güzel gösterip Mesud’u sultan Mahmud’a karşı muhalefete teşvik etmiştir. Sultan Mahmud, onlara mektup gönderip korkutmuş, itaate devam etmeleri halinde de ihsan vaat etmiştir. Ancak onlar Mesud adına hutbe okutup beş nevbet vurdurmuşlardı. Ayrıca sultan Mahmud’un yanında az asker bulunmasını da fırsat bilip harekete geçmişlerdi. Esadabâd civarında meydana gelen savaşta (514/ Haziran 1120) sultan Mahmud’un yanında yer alan el-Porsukî’nin de gayretleriyle Mesud’un ordusu mağlup olmuş, veziri et-Tuğrâî esir edilmiş ve sultan Mahmud tarafından dini ve itikadı bozuk olduğu gerekçesiyle idamı emredilmiştir. Mesud’un elçiler aracılığıyla af talebi kabul edilmiştir. Dübeys, savaşın neticesi ve sunrasında iki kardeş arasındaki iyi ilişkilerden haberdar olduğunda yağmaya başlamış, sultanın gönderdiği elçinin sözlerine de aldırış etmemiştir. Dübeys, Bağdad ve çevresinde, yağma, öldürme şeklinde birçok kötülük yapmıştır. Halife, nakîbü’t-Tâlibiyyîn Ebu’l-Hasan Ali b. el-Muammer’i gönderip841 buna son vermesini istemiş, sultan da elçi gönderip kalbini kazanmak istemiştir. Dübeys, Bağdad’a gelip hilafet sarayına karşı karargah kurmuştur. Kalbindeki kinini açığa vurmuş, sultan Muhammed Tapar zamanında öldürülen babasının kafasının nasıl dolaştırıldığını hatırlatmıştır. Halifeyi tehdit eden Dübeys, “sultanı sen çağırdın, geri döndermezsen ben de yapacağımı yaparım” gibi şeyler söylemiştir. Halife sultanın geri Hemedan’a döndürülmesinin mümkün olmadığını, ancak aralarının düzeltilmesini sağlayabileceği cevabını vermiştir. Sultan, Bağdad’a geldiğinde Dübeys, oradan ayrılmıştır. Hanımıyla sultana değerli hediyeler gönderen Dübeys, affedilmesini istemiştir. Ancak affedilmesi için koşulan şartları kabul etmemiş, hatta sultanın hayvanlarını yağmalamıştır. Sultan Bağdad’dan Hille’ye doğru Dübeys’in üzerine sefere çıkmıştır. Dübeys, eman istemiş, sultan, kendisine eman vererek zaman kazanmak istemiştir. Dübeys, kadınları el-Batîha’ya göndermiş, mallarını da yanına alıp Hille’den ayrılmış ve İlGazi’ye iltica etmiştir. Halife, İl-Gâzî’ye hil’at göndermiş, Haçlılar ile yaptığı mücadeleler için teşekkür etmiş ve Dübeys’i yanından uzaklaştırmasını, Dübeys ile evli olan kızının nikahını da feshetmesini istemiştir. İl-Gazi, bunların hiçbirini yapmamıştır.842 Sultan Mahmûd, Hille’ye geldiğinde orada kimseyi bulamamıştır. Daha sonra 841 Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân, (8/1) s. 90. 842 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 197; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 568. 169 Dübeys, Yarankuş ez-Zekevî’den sultan ile aralarını düzelmesini istemiştir. Dübeys, 515 (1121-29) yılında Hille’ye gelip ele geçirmiş, halife ve sultana gönderdiği elçiyle özür dileyerek itaat vaat etmiş, ancak cevap alamamıştır. Yarankuş komutasında üzerine asker gönderilmesi üzerine Hille’den ayrılan Dübeys, daha sonra Yarankuş ile anlaşmış, kardeşi Mansur’u rehin vererek itaate girmiş, Selçuklu askerleri de 516 (1122-3) yılında Bağdad’a dönmüşlerdi.843 İl-Gâzî oğlu Hüsamüddin Timurtaş’ı, Dübeys’e şefaatçi olsun diye sultan Mahmud’un yanına göndermiş, teklif ettiği yükümlülükleri yerine getirerek Hille’yi ona vermesini talep etmişlerdi. Ancak bundan bir sonuç alınamamış, sultan Meyyâfârikîn’i İl-Gazi’yi ikta ederek oğlunu göndermişti (515/1121-2).844 Sultan Mahmûd, Bağdad’dan ayrılmak istediğinde, halife, Dübeys’ten korktuğu için yazı Bağdad’da geçirmesini istemiştir.845 Dübeys ile sultan arasında daha sonra anlaşmaya varılmıştır. Dübeys’in kardeşi Mansur’un yanı sıra oğlu da sultanın yanında rehin kalacaktı. Halife, anlaşmaya varıldığını duyunca buna razı olmamış, sultan Mahmud’dan Dübeys’i Irak’tan uzaklaştırmasını istemiştir. Sultan, Hemedan’a dönmeye karar vermiştir. Halife, Dübeys’in babasının öldürülmesinin intikamını alma niyetinde olduğunu söylemiş, sultandan Aksungur Porsukî’yi Bağdad’a şıhne tayin ederek Dübeys ile mücadeleyi sürdürmesini istemiştir. Sultan da Prosukî’yi Bağdad’a getirip, şıhne tayin etmiş ve taarruzu durumunda Dübeys ile savaşması emrini vermiştir. Sultan Bağdad’dan ayrıldığında Dübeys, harekete geçmiştir. Porsukî’ye onun üzerine sefere çıkması ve Hille’den çıkarması emri verildi. Porsukî Musul’dan askerlerinin yanına gelmesini istemiş, asker hazır olunca Nehru Beşîr civarında girdiği savaşta mağlup olmuştu (516/Haziran 1122). Bu arada el-Batîha ve Vâsıt’ı ele geçiren el-Muzaffer de Dübeys ile yazışarak itaat arz etmiştir. Zafer kazanmasına rağmen Dübeys, halifeye haber gönderip itaatini bildirmiştir. Halife ile Dübeys arasındaki elçilerin görüşmeleri sonucunda halifenin vezirinin azledilmesi ve Dübeys’in de itaate dönmesi üzerine anlaşılmıştır. Vezir halife tarafından tutuklatılmış, evi yağmalanmıştır. Bu olanları haber alan sultan Mahmud, yanında rehin bunan Dübeys’in oğlu ve kardeşini 843 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 562-6. Krş. İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 186-7, 197-8; Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân, (8/1) s. 90-1. 844 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 592. 845 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 192. 170 hapsetmiştir. Dübeys, bir grup adamını, Vasıt’taki iktaına göndermiş, ancak burada bulunan Türkler onlara engel olmuşlardı. Dübeys, onlar üzerine Mühelhil b. Ebi’lAsker koutasında asker göndermiş ve el-Batîha’da bulunan el-Muzaffer’den de onunla birlikte hareket etmesini istemiştir. Mühelhil, onu beklemeden tek başına harekete geçmiş ve mağlup olmuştu (516/ Eylül 1122). Mühelhil ve önde gelen birçok adamı esir alınmıştır. Üzerlerinden Dübeys’in el-Muzaffer’i tutuklayıp malına el konulmasını isteyen bir belge bulunmuştur. el-Muzaffer mağlubiyet haberini alınca geri dönmüş, ele geçirilen belge kendisine gelince, Dübeys’in karşısında olanların tarafına geçmiştir. Sultan Muhammed’in kardeşi Mansur’un gözlerine mil çektirdiğini haber alan Dübeys, yas için karalar giymiş, çevredeki köyleri yağmalamış, halife ait ne varsa almış ve halkı Bağdad’a sürmüstür. Vasıt’tan gelen askerler Dübeys’in askerlerini mağlup etmiştir. Ayrıca Dübeys ile savaşmak için emir alan Porsukî, Tebriz’den hareket etmişti (516/Kasım 1122).846 Porsukî, Haleb ve Şam halkında dokuz kişiyi, Dübeys tarafından kendisini öldürtmek üzere gönderildikleri tespitiyle asmıştır (516/Aralık 1122).847 Dübeys’in adamları Ramazan ayında yağmada bulunmuş, kadınlar ile ilişkiye girmiş, yiyip içmişlerdi. Halife, onlarla savaşmak üzere sarayından çıkmış, halk da onunla birlikte harekete geçmişti (516/Şubat 1123). Halife, kâdî Ebû Bekir eş-Şehrezûrî’yi Dübeys’e gönderip tehdit etmiştir.848 Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin kayıtlarına göre halife el-Müsterşid, Dübeys ile savaşa çıkmadan önce bunun için fetva almıştır. Dübeys’in sahabeye sövdüğü, namazları terk ettiği, bölgesinde Cuma kılınmaz, müezzin bulunmaz (ezan okunmaz) hale geldiği, Ramazan’da gündüz içki içtiği ve çok kan akıttığı tespitleri yapılmıştır.849 Dübeys’in itaate girmek için şart koşması sonrasında azledilip tutuklanan halifenin veziri Celalüddin, yeni vezir atandıktan sonra Bağdad’dan çıkarılması istendiğinde Hâdise-âne’ye gitmek istemiş ve kabul edilmiştir. Yola çıkan Celalüddin, Yunus el-Harâmî isimli bir Türmen tarafından esir alınıp adamları yağmalanmıştır. Celalüddin, Dübeys’in bu durumdan haberdar olup kendisini ele geçirmesinden korkmuş, Yunus’a para teklif ederek yaptığı bir hile ile onu 846 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s.598-601. Krş. İbnü’l-Cevzî a.g.e., C.XVII, s. 203, 204-5, 209. 847 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 209-210. 848 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 207, 210. 849 Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân, (8/1) s. 102. Krş. el-Hilli, Târîhü’l-Hille, C.I, s. 37. 171 kandırmayı ve gideceği yere ulaşmayı başarmıştır. Daha sonra ele geçirilen bir adamın üzerinde Dübeys’in Yunus’a veziri kendisine vermesi karşılığında para teklifini içeren mektubu bulunmuştur.850 Dübeys, daha önce elinde esir olan halifenin hâdimi Afîf’i serbest bırakmış, onunla halifeye bir de mektup göndermiştir. Dübeys, mektubunda halifeyi, kendisiyle savaşması için Porsukî’yi göndermesi ve ona para desteğinde bulunması sebebiyle tehdit etmekteydi. Dübeys’in gönderdiği mektuba kızan halife, Tebriz’de bulunan Porsukî’ye Dübeys ile savaş için emir vermiş, o da yola çıkmıştır. Halife de Bağdad’da hazırlıklara başlamış, çevredeki askerleri yanına çağırmıştır. Dübeys’in gönderdiği askerler Nehru Melik civarını yağmalamışlar, ailesi de Bağdad’a ulaşmıştır. Halifenin emriyle münadîler bağırmış, halktan çok sayıda insan gelmiş, halife de onlara para ve silah dağıtmıştır. Bu gelişmelerden haberdar olan Dübeys, halifeye mektup gönderip itaat bildirip rızasını istemiş, ancak halife bunu kabul etmemiştir. Halife çadırlarını çıkarmış, Bağdad’da da “savaşa, savaşa, gazaya, yazaya” diye çağrılar yapılmıştır. Bağdad’dan yola çıkan halife Dicle nehrininden karşıya geçmişti (517/Şubat 1123). Porsukî’de onun yanına gelmiştir. Dübeys, adamlarına Bağdad’ı yağmalama ve kadınları esir alma vadinde bulunmuştur. Yapılan savaşta Dübeys mağlup olmuş ve kaçmıştır. Askerlerinden çoğu öldürülmüş, kaçmaya çalışanlar suda doğulmuş, çok sayıda da esir ele geçirilmiştir. Halife esir alınanların hepsinin öldürülmesini emretmiş ve emir icra edilmişti (517/Mart 1123).851 Dübeys’in esir askerleri öldürülecekleri sırada “ey Dübeys, canım sana feda” deyip boynunu uzatmaktaydı.852 Halife, Aşûre günü Bağdad’a dönmüstür. Bunun üzerine halk, (imamların kabirlerinin bulunduğu) Bâbü’t-Tebn meşhedini yağmalamıştır. Hz. Ali neslinden olan (Alevî) bazı kişiler, divana gelip bu durumdan şikayetçi olmuştur. Halife bunu yapanların cezalandırılmasını ve yağmalanların iade edilmesini emretmiş, yağmalanların bir kısmı iade edildi.853 Yağmalanlar arasında bulunan bazı kitapların içeriğinde sahabeye dil uzatan ve başka “çirkin şeyler” 850 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 602-3. Krş. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 206. 851 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 607-9. 852 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 217. 853 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 217; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 609 ; Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân, (8/1) s. 90-1, 100, 109-111; Abdurrahman Acar, “Sencer`in Din Siyaseti”, s. 113; el-Hilli, Târîhü’l-Hille, C.I, s. 33 vd.. 172 vardı.854 Savaşta mağlup olan Dübeys, kaçarak kurtulmayı başarmıştır. Fırat’ı geçip bir süre saklanmış, öldürüğüne dair haberler yayılmıştır. Bir süre sonra Necd Arabları ile anlaşmaya çalışmış, ancak onlar, halife ve sultanın kendilerine kızacağı, nesep olarak da kendilerine uzak olduğunu söylemişler, anlaşmaya yanaşmamışlardu. Nesep olarak kendisine daha yakın olan Müntefik kabilesine gitmesini tavsiye etmişlerdi. Müntefik kabilesine giden Dübeys, onlar ile Basra’ya saldırmak için anlaşmaya varmıştır. Dübeys, müttefikleriyle Basra’yı ele geçirmiş (517/Mayıs), başta (Hz. Ali ile hilafet mücadelesinde bulunmuş olan) Talha ve Zübeyr’in kabri olmak üzere855 şehri yağmalamış, halktan çok sayıda öldürülen olmuş, geri kalanları da şehirden uzaklaştırmıştır. Şehirdeki Selçuklu askerlerin komutanı Saht Keman’ı da öldürmüşlerdi. Halife, Porsukî’ye Dübeys’in yaptıkları için ihmalkar davrandığı gerekçesiyle ayıplamıştır. Porsukî askerleriyle o tarafa hareket ettiğinde, bunu haber alan Dübeys, Basra’dan ayrılıp çöle çekilmiş ve Caber kalesine gitmiştir. Oradan da Haçlıların yanına giden Dübeys, Haçlıları Haleb’i muhasara etmek için teşvik etmiştir. Yakın zamanda Sûr kendtini ele geçirmiş olan Haçlıların kendilerine güvenleri artmış durumdaydı. Dübeys, onları Haleb’i de almaya teşvik etmekteydi. Dübeys, Haleb halkının Şîa mezhebinden olduğunu, mezheplerinden dolayıda kendisine meylettiklerini, kendisini görmeleri durumunda şehri teslim edeceklerini söylemekte ve ayrıca Haçlılara orada naibleri olacağını ve onlara itaat edeceğini söylemekteydi. Haçlılar da onunla birlikte Haleb’i muhasara etmişlerdi. Şehri şiddetle muhasara eden Haçlılar, bunun uzun sürmesine de hazırlık yapmış, soğuk ve sıcağa karşı da evler inşa etmişlerdi. Onların bu durumunu gören Haleb halkının morali bozulmuş, erzakları da azalmıştır. Bu durumdan bir çıkış yolu arayan Haleb halkı, Porsukî ile haberleşip kendilerine yardım etmesini istemiş ve şehri teslim edeceklerini bildirmişlerdi. Porsukî, gönderdiği nâibi ile kaleyi teslim almış askerleri ile de oraya ulaştığında Haçlılar bölgeden ayrılmışlardı. Dübeys de buradan sultan Mahmud’un kardeş’i Tuğrul’un yanına girmiş ve onu halifeye karşı kışkırtmış ve Irak üzerine yürümeye teşvik etmiştir.856 854 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 617. 855 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 220. 856 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 609-10, 622-4, 625. Krş. İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 219-20. 173 Nakîbü’l-Aleviyyîn Ebû’l-Hasan Ali b. Muammer et-Tâhir, 517/1123 yılında azledilmiştir.857 Halifeden ikram görmüş olan Ali b. Eflah’ın evi yıkılmış (517/Mart 1123), kendisi de kaçmıştır.858 Bu ikisi, casusluk yapıp haberleri Dübeys’e ulaştırmakla itham edilmekteydi.859 Halife, Bağdad çevresine sur yaptırmaya başlamıştır.860 Dübeys, melik Tuğrul’u Irak üzerine yürümeye ikna etmiş, Tuğrul, Dübeys ile birlikte Irak’a sefere çıkmıştır. Tikrit’ten Mücahidüddin Behruz, onların bu hareketini halifeye bildirmiş, halife, hazırlıkara başlamış ve Bağdad şıhnesi Barankuş’a da savaş için hazır olmasını emretmiştir. Halife Bağdad’dan hareket etmiş (519/Mart 1125), onun hareketini haber alan Tuğrul ve Dübeys, yağmaya başlamışlardı. Dübeys ile Tuğrul yaptıkları planı uygulamak üzere ayrılmışlardı. Ancak melik Tuğrul, hastalanmış, özellikle yoğun yağan yamurlar sebebiyle askerler ıslak ve aç kalmışlardı. Dübeys, halifeye gönderilen erzak yüklü develeri ele geçirerek durumunu bir miktar düzeltmiştir. Bu durum halifeye Dübeys’in Bağdad’ı ele geçirdiği şeklinde ulaştırılmıştır. Dübeys ile Tuğrul, planlarını uygulayamamışlar, bir araya gelememişlerdi. Dübeys, halifenin sancaklarını görünce itaatini arzetmiş, affını istemiştir. Daha sonra Dübeys, Tuğrul’un yanına dönmek için yola çıkmış, halife de Tuğrul’un peşinden veziri komutasında asker sevketmiştir. Dübeys ile Tuğrul, sultan Sencer’in yanına gitmeye karar vermişler, yolda Hemadan’a uğrayıp halkıtan para almışlar, onların bu hareketinden haberdar olan sultan Mahmûd arkalarından asker sevketmiştir. Dübeys ve Tuğrul kaçarak Sencer’in yanına gitmişlerdi.861 Sultan Sencer, Dübeys’i tutuklatmıştır.862 Dübeys ile girdiği mücadele sonrası halife, bir askeri güç haline gelmiştir. Irak Selçukluları sultanı Mahmûd, halifeyle yazışmıştır. Büyük Selçuklu sultanı Sencer, Mahmud’un tâbi olmak yerine kendi başına sultan olmak istediğini, aleyhine halifeyle ittifak yapmayı arzuladığını öğrenmiştir. Sencer, Mahmud’a gönderdiği mektupta onun oğlu yerinde olduğunu ifadeyle gönlünü almak istemiş ve Bağdad’a 857 İbnü’n-Neccâr, Zeylü Târîhi Bağdâd, C. XIX, s. 119. 858 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 217, 338. 859 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 617. Krş. İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 217. 860 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 218; İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 616. 861 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 228-9; İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 626-8; Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, s. 75-81. 862 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 229. 174 yürümesini ve halifenin askeri faaliyetlerine son verip silahlarını almasını emretmiştir. Bağdad şıhnesi Barankuş ez-Zekevî de sultan Mahmud’un yanına gidip halifenin askeri faaliyetlerine dikkatini çekmiştir. Sultan Mahmud, Bağdad’a doğru yola çıktığında halife, Dübeys’in askerleri tarafından bölgenin harap edildiğini, halkın maddi zorluklar içerisinde olduklarını bildirerek gelmemesini istemiştir. Halifenin bu mazeretleri sayarken “bemim yanımda askerler var, senin yanında askerler var ve bunlara harcama yapmak gerekiyor” diyordu.863 Bağdad’a gelen (520/Ocak 1127) sultan ile halifenin askerleri arasında çatışmalar çıkmış, ancak Selçuklu kuvvetleri karşısında başarısız olan halife anlaşmak zorunda kalmıştır. Selçuklu askerlerinin nehrin karşı tarafında bulunduğu sırada halk onlara ağır ifadelerle küfretmekte ve “ey Bâtınîler, ey Mülhidler, emüru’l-müminîne asi oldunuz, akitleriniz geçersiz nikahlarınız fasid oldu” diyorlardı.864 Bazıları sultana Bağdad’ı yakmayı teklif etmiş, yumuşak huylu olan sultan bu teklifleri kabul etmemiştir. İmadüddin Zengî’yi Bağdad’ı şıhne tayin eden sultan Mahmud, Hemedan’a gitmek üzere Bağdad’dan ayrılmıştır (521/Nisan 1127).865 Hille şehrinin yönetimi Mücahidüddin lakaplı Behrûz’un yönetimine verilmişti (521/Eylül 1127). Abbâsî halifesi el-Müsterşid, sultan Sencer’e Ali b. Tarrâd’ı elçi olarak gönderip, Dübeys’i huzurundan uzaklaştırmasını istemiştir.866 Melik Tuğrul ile Dübeys, Büyük Selçuklu sultanı Sencer’in yanına gittiklerinde ona, halife el-Müsterşid ile Irak Selçukluları sultanı Mahmud’un kendisine karşı ittifak ettiklerini söyleyerek, sultanı Irak’a yürümeye teşvik etmişlerdi. Sencer, Rey şehrine gelmiş, Hemedan’da bulunan Mahmud’a elçi gönderip yanına gelmesini istemiştir. Mahmud Rey’e gitmiş, Sencer ona iltifat etmiş, yönetim merkezine dönerken (522/Aralık 1128) Dübeys’i teslim edip ona iyi davranmasını ve memleketinin yönetimini iade etmesini tavsiye etmiştir. Mahmud, Dübeys ile beraber Hemedan’a dönmüstür.867 Sultan Mahmud Bağdad’a gelmiş (523/Ocak 1129).868 863 İbnü’l-İmrânî, el-İnbâ’, s. 216. Deaylar için bkz. Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, s. 89 ve 1. dipnot. 864 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 236, 242. 865 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 231-6, 241-4. krş. İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 635-8. Deaylar için bkz. Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, s. 84-112. 866 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 244; Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, s. 121 (ve dipnot), . 867 Dübeys’in büyük bir orduyla Bağdad’a gelmekte olduğu haberi yayılmış, bu haber, Bağdad halkını telaşlandırmıştı. Sultan Mahmud’a mektup yazılıp Dübeys’in gelişine engel olması istenmişti. 175 Dübeys ise yolda bir yerde kalmıştır. Dübeys’in de Bağdad’a gelmesi, halifenin rızasının alınması, Zengî’nin yönetimindeki bölgelerin Dübeys’e teslim edilmesi istenmiş ancak sonuç alınamamıştır. Halife ve Zengî, sultana Dübeys’in tayin edilmemesi ve Zengî’nin görevinde devam etmesi için para teklif etmişlerdi. Daha sonra Bağdad’a gelen Dübeys, sultanın sarayına inmiş, Dicle nehrinde sultanın kayığı ile seyahat etmiştir. Halk halife ve sultana dua ediyor, Dübeys’e ise lanet okuyorlardı. Sultan Sencer, Dübeys’i kızı olan sultan Mahmud’un hanımının himayesine vermiştir. Sultan Mahmud, şıhneliği ve Mezyedîlerin yönetim merkezi olan Hille’yi Behrûz’a vermiş ve Hemedan’a gitmek üzere Bağdad’dan ayrılmıştır (523/Mayıs 1129). Dübeys’in hamisi olan Sencer’in kızı vefat ettiğinde Dübeys, kimseye bildirmeden sultan Mahmud’un küçük oğullarından birini yanına alıp Hille’ye gitmiş, Behrûz, Hille’den kaçmıştır. Behrûz, sultana Dübeys’in bölgeye geldiği haberini iletmiştir. Bu haber sultana ulaştığında, hanımının vefatı sebebiyle taziye için orada bulunan halifenin hâdimi en-Nazar, halifenin askeri hazırlıklarının engellendiğini, düşmanının da ona musallat olduğunu, şimdi durmun ne olacağını sormuştur. Sultan, Dübeys’in kefili olan emirleri Kızıl ve Amedîlî’yi huzura çağırıp, Dübeys’i geri getirmenin onların görevi olduğunu söylemiştir. Amedîlî, bu vazifeyi üzerine alıp harekete geçmiştir. Bunun üzerine Dübeys, halifeye kendisine rıza göstermesi halinde daha önce yağmaladığı malların birkaç katını vermeyi teklif etmiş, itaatine gireceğini vadetmiştir. Ancak halkın Dübeys’e güvenilemeyeceğini söyleyip Ramazan ayı boyunca silahlarıyla gecelemeleri, bu girişimlerin sonuçsuz bırakmıştır. Bundan sonuç alamayan Dübeys, etraftaki köylere el uzatmaya başlamıştır. Ahmedîlî Bağdad’a ulaştığında (523/Ekim 1129) halifenin huzuruna çıkmış ve sonra Hille’ye doğru harekete geçmiştir. Bu sırada sultan Mahmud da Bağdad yakınlarına gelmiştir. Dübeys, sultana değerli hediyeler gönderip halife ile arasını düzeltmesini istemiş, buna rıza gösterilmesi durunda ise çöle çekileceğini bildirmiştir. Cevabın olumsuz gelmesi üzerine Dübeys, sultanın küçük oğlunu da yanına alıp Hille’den ayrılmıştır. Daha sonra Dübeys’in Basra’ya saldırıp halife ve sultanın gelirlerine el koyduğu haberi gelmiştir. Sultan, Kızıl komutasında üzerine asker göndermesi üzerine Dübeys, Kufe taraflarına gelmiş ve oradan da çöle İbnü’l-Cevzî a.g.e., C.XVII, s. 250 868 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 651; İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 249. 176 çekilmiş, bir müddet kendisinden haber alınamamıştır.869 Dübeys, önce Caber kalesine gitmiş, sultanın oğlunu kalenin sahibi Mâlik’in yanında bırakmış ve oradan Haçlılara sığınmış ve onlardan iyi muamele görmüstür.870 Şam bölgesinde bir kaleyi yönetmekte olan bir kadın, kaleyi Dübeys’e teslim etmek istemiştir. Dübeys, yola çıkmış, ancak yolunu şaşırmıştır. Kelb oğuları kabilesi mensupları tarafından yakalanan Dübeys, Dimaşk yöneticisi Tâcülmülk Börü’ye teslim edilmiş ve orada hapsedilmiştir. Tâcülmülk’ün oğlu ve bazı emirleri elinde esir tutan İmadüddin Zengî, Dübeys’in kendisine teslimi durumunda esirleri serbest bırakacağını vaat etmiş, Dübeys, Zengî’ye teslim edilmiştir. Zengî, Dübeys’e iyi muamele etmiştir. Abbâsî halifesi de Dübeys’in kendisine teslimi için Dimaşk’a elçi göndermiştir. Halifenin elçisinin Zengî aleyhine konuşması üzerine, Zengî dönüş yolunda onları tutuklamış, halifenin araya girmesiyle serbest bırakmıştır (525/1130- 1).871 Sencer’in yanında bulunan Mesud’un Horasan’dan ayrıldığı ve etrafından birçok emirin toplandığı haberi gelmişti (525/Şubat 1131). Dübeys meselesi henüz halledilmemişken sultan Mahmud, Mesud’a karşı tedbir almak üzere Bağdad’dan ayrılmak istediğinde, halife sultana, aralarındaki anlaşma sebebiyle, kendisinin ne ordu toplayabileceğini, ne de savaşa çıkabileceğini, sultanın ayrılması durumunda düşmanın (Dübeys’in) gelip Hille’yi ele geçireceğini, bunun her defasında böyle olduğunu söylemiştir.872 Sultan Mahmud’un 525/1131 yılında ölümünden sonra kardeşleri ve oğlu Davut arasıda meydana gelen taht mücadelesine873 Büyük Selçuklu sultanı Sencer müdahale etmiştir. Mesud, Davud tarafından muhasara edilmiş, bir müddet sonra muhasaranın kaldırılması üzerine Bağdad’a yönelmiştir. Diğer bir taht adayı Selçuk Şah, emir Karaca ile birlikte, Mesud’dan önce Bağdad’a ulaşmıştır. Dübeys’i elinde bulunduran Zengî, Mesud’un yanında yer almış, ancak halifeyle ittifak eden Selçuk Şah’ın emiri Karaca tarafından mağlup edilmiştir. Zengî desteğinden mahrum kalan 869 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 252-4. Krş. İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 655. Detaylar için bkz. Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, s. 135-148. 870 İbnü’l-Adim, Zübdetü’l-Haleb, C. II, s. 611. krş. aynı müellif, Buğye, (S. Zekkâr), C. VII, s. 2481; Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, s. 170. 871 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 263;. İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 668-9. 872 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 263; Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, s. 165. 873 İbnü’l-Cevzî a.g.e., C.XVII, s. 264, 270; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 669, 674. 177 Mesud’un da katılmasıyla halifeyle bu iki Selçuklu taht tâlibi, Rey şehrine gelmiş olan Büyük Selçuklu sultanı Sencer’e karşı üçlü ittifak yapmışlardı. Emir Karaca, hem Selçuk Şah’a, hem de Mesud’a tahakküm ediyordu.874 Irak’ın yönetimi halifenin vekiline bırakılacaktı. Halife buralara adamlarını tayin etmiş, Bağdad’a surlar inşa ettirmiştir. İttifakın diğer kuvvetleri yola çıktıktan birkaç gün sonra, özellikle Karaca’nın tehdide varan ısrarları sonrasında, halife de Bağdad’dan hareket etmiş (526/Mart 1132), hutbelerden Sencer’in adının çıkarılması talimatını vermiştir. Ancak halife, ilk konak yerinden ileri gitmemiş ve diğerlerinin Sencer’e mağlup oldukları Dînever savaşına (526/Mayıs 1132) katılmamıştır. Savaş sonrasında Sencer, Tuğrul’u Irak Selçukluları sultanlığına getirmiş, Mesud’u da affederek, ikta ettiği Azerbeycan’a göndermiştir. Diğer taraftan Sencer, Dübeys ve Zengî’ye Bağdad üzerine yürmelerini emretmiş, onlar da Bağdad yakınlarına gelmişlerdi. Sencer, Zengî’ye Bağdad şıhneliğ görevini vermiş, Dübeys’e de Mezyedîlerin hakim olduğu bölgeleri ikta etmiştir. Halife, Bağdad’a gelmiş, yapılan savaşta sayıca üstün olmalarına rağmen Zengî ve Dübeys, mağlup olmuştur. Dübeys, Hille’ye gitmiştir. Ancak halifenin buradaki vekili olan İkbal’in gönderdiği asker Dübeys’i mağlup etmiştir. Saklanan Dübeys, daha sonra Vasıt’ı ele geçirmiş, ancak İkbal ile Barankuş’un askerlerine tekrar mağlup olark buradan da ayrılmıştır (527/1132-3).875 Irak Selçukluları’nın başına sultan olan Tuğrul’a karşı, henüz üç ay geçmeden Mahmud’un oğlu Davud, Hemedan’a gelip savaşa girişmiş, ancak mağlup olup Bağdad’a gitmiştir. Onun mağlubiyeti üzerine Mesud da Bağdad’a gelmiş, bu sefer halife ile bu iki taht tâlibi ittifaka girmiş, Mesud sultan kabul edlip adına hutbe okutulmuş, Dâvud da ona veliahd olmuştur. Halifenin de ordu desteği sağladığı Mesud, Azerbeycan’a oradan da Hemedan’a gelerek Tuğrul’u mağlup etmişti (527/Mayıs 1133). Tuğrul, Sencer’e doğrudan bağlı olan Rey şehrine sığınmıştır.876 Halife, daha önce Bağdad’a yürümüş olan Zengî’nin yönetim merkezi olan Musul üzerine yürümeye karar vermiş ve bunu sultan Mesud’a da bildirmiştir. Musul’a gelip (527/Temmuz 1133) şehri seksen gün kadar muhasara eden halife 874 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 270. 875 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 270-1, 276; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 674-9. Detaylar için bkz. Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, s. 174-203. 876 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 271, 275; İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 681-2, 686-7. Krş. Reşidüddin, Câmiü’t-Tevârih: Kısmet-i İsmailiyân, s.137; Kâşânî, Târih-i İsmâîliyye, s. 157. Detaylar için bkz. Köymen, a.g.e., s. 203-15. 178 amacına ulaşamadan geri dönmüstür. Kısa zaman sonra (528) Zengî ile halife sulh yapmışlardı. Halife’nin Musul kuşatmasından geri dönmesine gösterilen sebeplerden biri de sultan Mesud’un Dübeys’e hil’at göndermesiydi.877 Sultan Sencer’den halifenin vezirine hitaben yazılmış (527/Temmuz 1133) mektupta, halifenin Dübeys’i himaye ettiği için kendisini kınamasına cevap veren sultan, kendisinin küçük yaşta Hille’ye gittiğini, Dübeys’in babası Sadaka’nın kendisine çok iyi davrandığını ve eline imkan geçtiğinde oğlu Dübeys’i himaye etmesi için kendisinden söz aldığını kaydetmiştir. Hilafet makamından onun hakkında şikayetler gelmesi üzerine, onu bir müddet hapsettiğini, gelişmeler üzerine serbest bıraktığını, ancak emrine asker ve vilayet vermediğini ifade ediyordu.878 Irak Selçukluları tahtı, Mahmûd’un vefatından sonra mücaleleler ile sıklıkla el değiştirmekteydi. Daha önce Sencer’in atadığı Tuğrul’a karşı Mesud ve halifeyle ittifak etmiş olan Mahmud’un oğlu Davud, bu sefer amcası Mesud’a karşı Azerbeycan’da isyan etmiş, Mesud, onu muhasara ile uğraşırken, Tuğrul da askeri hazırlıklarını yapmıştır. Bu sırada Dübeys de Tuğrul’un yanında bulunuyordu. Dübeys, Tuğrul’a, halifenin bir Selçuklu komutanına gönderdiği hil’atlere el koyup, kendilerine gönderilmiş gibi gösterilmesini tavsiye etmiş, Mesud’un emrindeki komutanların bunu duyunca ondan ayrılacağını söylemiştir. Kazvin civarında Tuğrul ile Mesud arasında yapılan savaşta (528/Haziran 1134) Mesud ağır bir yenilgiye uğramış ve tebdili kıyafetle Bağdad’a gelmiştir. Birçok Selçuklu emiri halifenin emrine girmişlerdi. Ancak içlerinden birinin tutukanması üzerine, diğerleri Mesud’un yanına sığınmışlar, halifenin onların kendisine verilmesini istemesine karşılık Mesud’un bunu reddetmesi, aralarının bozulmasına sebep olmuş, askerler halka sıkıntı vermeye başlamıştır. Halife, Mesud’dan askeri başka yere götürmesini istemiştir. Mesud’un Bağdad’dan çıkıp yakın bir yerde konaklamıştır. Bu sırada Tuğrul’un Bağdad’a yöneldiği haberleri yayılmaktaydı. Halife, Mesud’a hil’at ve çeşitli hediyeler göndermiştir. Ancak Mesud’un Bağdad’dan uzaklaşmaması ve gönlündeki kötü düşüncesinin ortaya çıkması üzerine halifenin askeri müdahale için harekete geçmesini gösteren hazırlıkara başlamıştır. Bu sırada sultan Tuğrul’un vefat 877 İbnü’l-Cevzî a.g.e., C.XVII, s. 276, 282; İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. XI, s. 5-6, 17. 878 Abbas İkbal, “Nâme-i Sultân Sencer be Vezîr-i Halîfe el-Müsterşid Billah”, s. 149; Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, s. 229. 179 ettiği (529/15 Ekim 1134). Bunun üzerine Mesud, hızla Hemedan’a hareket etmiştir. Mesud’a vezir olacak olan Enüşirvan Halid de adamlarıyla o tarafa hareket etmiştir.879 Bazı Selçuklu emirleri, Mesud’un sultan olmasını istememişlerdi. Sultan Sencer, mektup göndermiş, isimlerini sıraladığı emirlerin Tuğrul zamanında da işleri ifsad edenler olduğunu ifade ederek, Mesud’dan mektup ulaştığında bu emirlerin kellelerini kendine göndermesini istemiştir. Mesud ise emirlere mektubu gösrerip onlar için iyi niyetli olduğunu göstermek istemiştir. Ancak bu emirler, Dübeys komutasında Irak’a sefere çıkmak bahanesiyle Mesud’dan ayrılmış ve halifeyle yazışarak hizmetine girmek istediklerini bildirmişlerdi.880 Halifeye Dübeys’in de onlarla birlikte olmasından bunun bir hile olabileceği söylenmiştir. Halife önce bunu (muhtemelen Dübeys yanlarında olduğu için) kabul etmemiş, onlar da Huzistan tarafına gitmişlerdi. Daha sonra halife onlara elçi gönderip gönüllerini almak istemiştir. emirler de Dübeys’i yakalayıp halifeye göndererek ona yaklaşmak istemişlerdi. Bunu öğrenen Dübeys kaçıp halifeye elçi gönderip affını istemiş (529/Kasım 1134), ancak olumlu cevap alamadığı 881 için Mesud’un yanına gitmiştir. Emirler de Bağdad’a halifenin yanına gitmişler ve onu Mesun’un üzerine yürümesi için teşvik etmişler, bu işin kolay olduğunu, Mesud’un durumunun zayıf olduğunu söylemişlerdi.882 Sultan Mesud’un asker topladığı haberleri gelmiş, Dübeys’in komuta ettiği öncü askerlerin Bağdad tarafına geldiği duyulmuştur. Halifenin öncü kuvvetleri de Hemedan yönüne hareket etmiş, Mesud’un yanına giden Dübeys, durumu ona bildirmiştir. Yine Dübeys’in emrinde gönderilen beş bin kadar asker, halifenin askerlerini mağlubiyete uğratmış, onlar da Bağdad’a geri dönmüşlerdi (529/Mayıs 1135). Halife Bağdad’da Mesud’un adını hutbelerden çıkarmış, Sencer ve Davud adına okutmaya başlatmış, ayrıca Mesud aleyhine, fakîhlerden azledilmesi ve 879 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 284, 291; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s. 19-20. Detaylar için bkz. Köymen, a.g.e., s. 237 vd. 880 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 293. 881 Dübeys’in elçisi Bağdad’a gelmiş (529/Kasım 1134), Dübeys’in hatalı olduğunu ve suçunu itiraf ettiğini, her ne emir verilirse yerine getireceğini bildirmişti. (Halife bunu kabul etmemiş olmalıdır). Daha sonra elçi ölmüş, Dübeys de Mesud’un yanına gitmişti. İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 292; Köymen, a.g.e., s. 257. 882 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s. 24-5. 180 kendisiyle savaşılması gerektiğine dair fetva almıştır.883 Savaş öncesi halife tertip ettiği toplantıda “biz bu kavmin Allah ve Resülüne karşı harbetmeyeceklerini sanıyorduk” diyerek bulunduğu makam sebebiyle Selçuklu kuvvetlerinin kendine karşı savaşmayı göze alamayacakları tahminiyle hareket ettiklerini anlatmıştır. Ayrıca kendilerine daha fazla katılımın olacağını beklemekteydi. Halife, bu iki tahminlerinin de aksinin gerçekleştiği tepsini yapmaktaydı.884 Seltan Mesud ile halife el-Müsterşid arasında yapılan savaşta (529/Haziran 1135) halifenin ordusu mağlup olmuş, kendisi de esir alınmıştır. Halifeye makamına geri götüreceği vaadinde bulunan Mesud, onu beraberinde yeğeni Davud’un isyanını bastırmak için gittiği Merâga tarafına götürmüstür. Büyük Selçuklu sultanı Sencer’den gelen elçinin getirdiği talimatlara göre Sencer, Mesud’a halifeyi makamına geri göndermesini, Dübeys’e dilediğini yapması için halifeye teslim etmesini istemiştir. Sencer’in tespitine göre halifeyi bu yollara başvurması ve Selçukluları da mukabele etmek zorunda bırakan gelişmelerin sebebi Dübeys olmuştur. Slutan Mesud, halifeden Dübeys’i affetmesi istemiş, halife de buna olumlu cevap vermiştir. Dübeys, halifenin önüne getirilmiş, ortaya bir kılıç ve bez parçası konulmuştur. Sultan Mesud, aralarında olanların sebebinin Dübeys olduğunu, onun ortadan kalkmasıyla ihtilafın da sona ereceğini, onun şimdi önünde durduğunu, onun için ne emrederse icra edileceğini söylemiştir. Bu sırada Dübeys, ağlayarak affını istemekteydi. Halife onu affetmiş, Dübeys de halifenin elini öpmüstür.885 Sultan Sencer’den başka bir elçilik heyeti gelmiş, beraberinde çok sayıda asker de gelmiştir. İbnü’l-Cevzî’ye göre onlarla birlikte on yedi886 Bâtınî de gelmiş, halifenin öldürülmesi tertip edilmiş, çadırı kendi çadırlarından ayrı yerde hazırlanmıştır.887 Sultan Mesud ve diğer ordugahta bulunanlar birlikte elçilik heyeti karşılanmaya çıkmış, halifenin yanında birkaç muhafızdan başkası kalmamıştır. Bu sırada halifenin çadırına gelen Bâtınîler, onu öldürdü. Halifenin öldürülmesiyle ilgili bazı kaynaklarda sultan Sencer’i itham eden kayıtlar yer almaktadır.888 883 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 293, 294; Köymen, a.g.e., s. 258-60. 884 İbnü’l-İmrânî, el-İnbâ’, s. 219; Köymen a.g.e., s. 265. 885 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 297. 886 İbnu’l-Esîr, bu olaya katılan Bâtınî sayısını yirmi dört olarak vermektedir (el-Kâmil, C. XI, s. 27). Krş. İbnü’l-İmrânî, el-İnbâ’, s. 221. 887 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 298. 888 Halife el-Müsreşid’in öldürülmesi olayı hakkında geniş bilgi, bu konuda Sultan Sencer’in itham 181 Halifenin öldürülmesi dönemin Sünnî ve İsnâaşeriyye mensubu âlimleri arasında da polemik konusu olduğu görülmektedir. Sünnî âlim Şihabüddin er-Râzî, Râfizilerin Zeyd b. Ali, oğlu Yahya ve diğer Zeydî liderlerine karşı vefasızlıklarından bahsetmektedir. Kufe Râfizileri, Irak Selçukluları sultanı Mesud’a karşı, Abbâsî halifesi Müsterşid’in safında yer almışlar, ancak sultanın atlarının kişnemelerini duyunca kaçmışlardı.889 İsnâaşeriyye mensubu müellif Abdülcelil Kazvînî, onun bu ithamına ilginç bir şekilde karşılık vermektedir. Kazvînî’ye göre Sünnî olanların, halife Müsterşid’i, Irak Selçukluları sultanı Mesud aleyhine kışkırtıp onu savaşa çıkardıklarını anlatmaktadır. Halife mülhidler (Bâtınî/Nizâriler) tarafından şehid edilmiştir.890 Dolayısıyla Sünnîlerin vefasızlığı da kendi halifelerinin ölümüne sebep olmuştur. Abbasi halifesi el-Müsterşid’in öldürülmesindenden sonra Dübeys, kaçmaya niyetlenmiştir. Dübeys’in Zengî’ye gönderdiği bir mektup ele geçirildi. Mektupta Dübeys, Zengî’ye “gelme, canını koru” diye yazmıştır.891 Dübeys, halife elMüsterşid’e düşmanlık ederdi. Ancak Selçuklu sultanlarının onu, halife elMüsterşid’e karşı bir denge unsuru olarak tuttuklarını bilmiyordu. Halife elMüsterşid’in öldürülmesiyle, Dübeys’in varlık sebebi de ortadan kalkmıştır.892 Sultan Mesud, halifenin öldürülmesinden sonra hakkında ithamlar ortaya çıkınca, bunu gidermek için Dübeys b. Sadaka’yı öldürmeyi münasip görmüstür. Böylelikle halkın halifeyi Dübeys öldürmüş, sultanda ona acımamış diye düşüneceği varsayılmaktaydı.893 Sultan Mesud, bu iş için Ermenî bir köleyi göndermiş, köle de gözükmeden yaklaştığı Dübeys’in boynunu vurmuş, halifenin öldürülmesinden yirmi sekiz gün sonra Dübeys de öldürülmüştü (529/Ekim 1135).894 edilmesi, kaynaklarda geçen bilgilerin detaylı değerlendirilmesi için bkz. Osman Özgüdenli, “Selçuklu Hilafet Münasebetlerinde Bir Dönüm noktası: Halife el-Müsterşid’in Katli Meselesi”, Ortaçağ Türk-İran Tarihi Araştırmaları, İstanbul, 2006, s. 111-46 (Makalenin daha önce yayınlandığı yer: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Sayı 39, İstanbul 2004, s. 1-35). Ayrıca bkz. Bündârî, Zübde, s. 164; Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, s. 280- 4. 889 Krş. Turan, Selçuklular Tarihi, s. 249. 890 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 408 vd, 508. 891 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 303. 892 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s. 30. Krş. İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 305. 893 Bündârî, Zübde, s. 165-6. 894 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 303; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s. 30; Bündârî, Zübde, s. 165; Hilli, Târîhü’l-Hille, C.I, s. 39; el-Ömeri, Mesâlikü’l-Ebsâr, C.XXVI, s. 370; Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, s. 284; Abdurrahman Acar, “Sencer`in Din Siyaseti”, s. 120. 182 Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin kayıtlarına göre halife el-Müsterşid, daha önce Dübeys ile savaşa çıkmadan (516/Şubat 1123) önce fetva almıştır. Bu fetvada yapılan tespitlere göre, Dübeys, sahabeye dil uzatmakta, namazları terk etmektedir. Dübeys’in yönettiği bölgeler Cuma kılınmaz, müezzin bulunmaz (ezan okunmaz) hale gelmiştir. Dübeys ve adamları, Ramazan’da gündüz içki içmektedir. Ayrıca onlar, çok kan akıtmışlardır.895 Dübeys öldürüldüğünde oğlu Seyfüddevle (II.) Sadaka Hille şehrindeydi. Babasının askerleri etrafında toplanmış, başka emrine girenler olmuş ve etrafındakilerin sayısı çoğalmıştır. Sultan Bey-aba’ya Hille’yi ele geçirmesi emrini vermiş, bir miktar askerini de el-Medâin’e göndermiştir.. Ancak Bey-aba, Sadaka’nın yanındakilerin sayılarının çokluğundan çekinmiş, Sadaka, Hille’de kalmıştır.896 Yeni Abbâsî halifesi er-Râşid ile sultan Mesud arasında çıkan anlaşmazlıkta, Sadaka önce er-Râşid’in yanında yer almıştır. Mesud’un adamları, el-Müsterşid’in esirken serbest bırakılması için ödememek üzere yazmış olduğu belgeyle, Bağdad’a gelmiş, yeni halife er-Râşid, halifenin sâlimen Bağdad’a dönemediği için paranın tahsilini reddetmiştir. Bunun üzerine Bağdad’daki Selçuklu kuvvetleri ile halifeye destek verenlar arasında çatışmalar çıkmış, birçok emir gibi897 Sadaka b. Dübeys, Bağdad’a gelip (530/Kasım 1135) halifeye itaatini bildirmiştir. Sadaka bu sırada on beş yaşlarındaydı.898 Sultan Mesud, Bağdad’ı bir müddet muhasara etmiş, sonra Hemedan’a dönmek üzere ayrılmış, halifenin yanındaki emirler de Bağdad’dan ayrılmış, Sadaka da Hille’ye gitmişti (530/Ağustos 1136).899 Halife er-Râşid, Zengî’nin işaretiyle Bağdad’ı terk edip Musul’a gitmiştir. Geri dönem Mesud Bağdad’a yerleşmiş, yaptığı toplantıda halife er-Râşid’in sultana askeri mukavemette bulunması durumunda halifeliğinin sona ereceğini ifade eden bir belgeyi göstererek, halifenin azledildiğine dair fetva almış ve yerine er-Râşid’in amcası el-Müktefî’ye halife olarak beyat edilmiştir.900 Sadaka, sultan Mesud’un yanına gelmişti (530/Eylül Dübeys’in öldürüldüğü mekan olarak Merâğa, Hoy, Tebriz gibi farklı şehirler sayılmaktadır. Bkz. el-Hilli, Târîhü’l-Hille, C.I, s. 39. 895 Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân, (8/1) s. 102. 896 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s. 30. 897 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 305-6; İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. XI, s. 35-6. 898 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 306. Krş. İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. XI, s. 36. 899 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 311. 900 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 312 vd.; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s. 40 vd. 183 1136). Sultanın huzuruna girmeden önce oldukça tedirgin olduğu anlaşılan, titreyen ve ağlayan Sadaka, sultanın huzurundan sâlimen çıkmıştır.901 Sultan Mesud, Sadaka ile kızını evlendirmiş ve ona Hille’ye dönme izni vermişti (531).902 Azledilen halife er-Râşid Zengî’nin yanından Musul’dan ayrılıp Azerbeycan tarafına Merâga’ya gitmiştir. Sultan Mesud’un yeğeni melik Davud ve sultana muhalif olmuş emirler de onunla buluşup, er-Râşid’i yeniden halife yapma kararı almışlar, er-Râşid bu teklifi kabul etmiş ancak onlarla birleşmemiştir. Sultan Mesud, muhaliflerin üzerine yürümüş ve onları mağlup etmiştir. Sultanın askerleri galibiyet sonrası takip ve yağma için dağılmıştır. Muhaliflerden Boz-aba ve Toğayürek, yüksekçe bir yerde beklemekteydi. Askerlerin dağıldığını görünce saldırıya geçmiş, yanında az asker bulunan Mesud, mağlup olup çekilirken yanındaki birçok emir de esir alınmıştır. Bunlar arasında Sadaka b. Dübeys de vardı. Boz-aba, efendisi Mengupars’ın sultan Mesud tarafından öldürüldüğünü duyunca, elinde esir bulunan emirleri ve onlardan biri olan Sadaka’yı öldürmüştü (532/1138).903 Dönemin İsnâaşeriyye mensubu müelliflerinden Abdülcelil Kazvinî Sadaka’yı Şîî yöneticiler arasında saymaktadır.904 Sultan Mesud, Sadaka’nın öldürülmesi üzerine, onun yerine kardeşi Muhammed b. Dübeys’i Hille şehrinin yönetimine getirmiş ve yanına da işlerini yürütmesi için Mühelhil b. Ebi’l-Asker’i görevlendirmiştir.905 Mallarına el konulması sebebiyle Dübeys’in çocukları zor durumda kalmışlardı. Dübeys’in çok güzel olan kızı Seferî Hatun,906 Bağdad’a gelip, aracılarla alınanların bir kısmının iade edilmesini istemiş ve bulundukları zor durumdan şikayetçi olmuştur. Onun durumu sultana anlatılınca, sultan onunla evlenmek için talip olmuş ve nikahları kıyılmıştır (532/1138).907 ez-Zehebî’nin kaydına göre Bağdad’da eğlence yedi gün sürmüş, davullar çalınmış, açıktan şarap içilmiş ve birçok fesad çıkmıştır.908 Sultan Mesud’un bu hanımından bir erkek çocuğu doğduğunda (537/Mayıs 1143), Bağdad’a yedi gün eğlence düzenlenmiştir.909 901 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 314. 902 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s. 47. 903 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s. 60-1. 904 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 207. 905 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. XI, s. 61; Hilli, Târîhü’l-Hille, C.I, s. 41 vd.. 906 Yusuf Kerkûş el-Hilli, onun ismini Afrâ (اء J) olarak vermektedir. Târîhü’l-Hille, C.I, s. 40ظ 907 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 327-8. Krş. İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. XI, s. 65. 908 ez-Zehebî, Târîhu’l-İslâm, C.XXXVI, s. 205-6. 909 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVIII, s. 28. 184 Sultan Mesud’a karşı bazı Selçuklu emirleri isyan etmişlerdi. Sultan Mesud bunlara karşı Bağdad’dan hareket edeceği sırada Mühelhil, sultana Dübeys’in oğullarından henüz çocuk yaşta olan Ali’yi Tikrit kalesine hapsettirmeye çalışmıştır. Bunu öğrenen Ali b. Dübeys, on beş kadar adamıyla kaçmış (Ramazan 540/1146), yanına toplanan Benû Esed kabilesinden Hille’ye gitmiştir. Ali, Hille’de bulunan kardeşi Muhammed ile girdiği savaşı kazanmış ve Hille’ye hakim olmuştur. Sultan Mesud, önce bu duruma değer vermemiştir. Ancak Ali’nin durumu gittikçe güçlenmiş, babasının adamlarının da katılmasıyla asker sayısı çoğalmıştır. Bağdad’dan askerle Ali’nin üzerine yürüyen Mühelhil mağlup olup geri dönmüstür. Halkı, Ali’ye çok bağlığdı. Mühelhil, ata bindiğinde “Ali, ye onu” diye tezahurat yapmaktaydılar. Ali, Selçuklu emirlerinin Hille’de bulunan iktalarına da el uzatmıştır. Halife surların himayesi için adam toplamaya başlamıştır. Ali, halifeye gönderdiği elçi ile kendisinin itaat üzere olduğunu ve her ne emredilirse yerine getireceğini bildirmiş, Bağdad halkı sakinleşmiştir.910 Daha sonra sultan da Ali’nin Hille’yi yönetmesini kabul etmiştir.911 Ali b. Dübeys’in adamlarının Hille ve çevresinde çıkardıkları fesad çoğalmış, haklarında şikayetker artmıştır. Sultan Mesud, Hille şehrini Salârgird’e ikta etmiş, Salârgird, askerlerle Hemadan’dan hareket etmiştir. Bağdad’a gelen (542/Kasım 1147) Salârgird’in yanında getirdiği mektupta Mezyedilerin topraklarının Ali b. Dübeys’ten alınmasında yardım edilmesi istenmekteydi. Salârgird’e Bağdad askerlerinden de katılım olmuş, birlikte Hille’ye yürümüşlerdi. Ali b. Dübeys de askerlerini hazırlamış, iki ordu, Mutîrabâd’da savaşa girmiştir. Ali, mağlup olmuş, Salârgird, Hille’yi ele geçirmiştir. Salârgird, adamlarıyla Hille’ye yerleşmiş, Ali’nin ailesine karşı gerekli ihtiyatları almış, askerler ise geri dönmüşlerdi. Ali bu dönemde el-Lihaf’ta ikta sahibi olan Alpkuş’un yanına gitmiştir. Ali, Alpkuş ile Vâsıt’a gitmiş ve Toruntay ile ittifak kurmuşlardı. Müttefikler, Hille üzerine yürümüşler, Salârgird şehirden ayrılıp Bağdad’a gitmişti (542/Nisan-Mayıs 1148).912 Sultan Mesud’un etkin bazı emirleri öldürmesi üzerine, birçok emir bir araya gelip Bağdad’a gelmişlerdi. Ali b. Dübeys de bu emirlere katılmıştır. Bunlar, Bağdad 910 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVIII, s. 44-5; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s. 105. 911 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVIII, s. 45. 912 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVIII, s. 56; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s. 122; Hüseyin Kayhan, Irak Selçukluları ( 514-590/1120-1194), Konya: Çizgi kitabevi, 2001, s. 180. 185 halkına büyük zararlar vermişlerdi. Halife, sultana aralarındaki anlaşma sebebiyle askeri olmadığını, gelip şehri bunlardan kurtarmasını yazmış, sultan ise halifeye kendilerini mudafaa için asker toplama izni vermiştir. Halife halka silahlanmasını emretmiş, çıkan çatışmalarda Bağdad halkından çok sayıda ölenler olmuştur. Daha sonra emirler ile halife arasında elçiler ile anlaşma olmuş ve emirler, itaat arzedip Bağdad’dan ayrılmış, Ali b. Dübeys de Hille’ye gitmişti (543/Ekim 1148).913 Ancak çok geçmeden Ali b. Dübeys, Alpkuş ve Toruntay, Mahmud’un oğlu Melikşah da yanlarında olduğu halde Bağdad yakınlarına gelmiş (544Kasım 1159) ve halifeden hutbeyi Melikşah adına okutmasını istemişlerdi. Halife onların bu isteklerini kabul etmemiş, savunma tedbirleri almış ve sultan Mesud’a elçi gönderip Bağdad’a gelmesini istemiştir. Sultan Mesud, Büyük Selçuklu sultanı Sencer ile Rey şehrinde görüşmesi sebebiyle Bağdad’a gelmekte gecikmiştir. Alpkuş, halifenin sultan ile haberleştiğini öğrenince en-Nehrevân’ı yağmalamıştır. Alpkuş, Ali b. Dübeys’i tutuklamış (544/Ocak 1150), bunu öğrenen Toruntay, en-Numâniyye’ye kaçmıştır. Sultan Mesud, Bağdad’a gelince (544/Şubat 1150) Alpkuş, bölgeden ayrılmış ve Ali b. Dübeys’i serbest bırakmıştır. Ali de sultanın huzuruna gitmiş, özüzr dilemiş, sultan da onu affetmiştir.914 Irak bölgesinde hastalıklar çoğalmış, özellikle de Bağdad’da ölümler armış, sultan Mesud şehirden ayrılmıştır. Ali b. Dübeys, 545 (1150-1) yılında915 Esedabâd’a ölmüş, tabîbi Muhammed b. Salih ihmalkârlıkla itham edilmiş, ancak bir süre sonra o da ölmüstür.916 Bazı araştırmacılar, Ali’nin ölümüyle Mezyedîler emirliğinin yıkıldığını kaydetmektedir.917 Ancak merkez Hille ve diğer topraklardaki Mezyedî varlığı, Büyük Selçuklular devletinin sona ermesinden birkaç yıl sonraya kadar devam edecektir. Irak Selçukluları Sultanı Mes’ud, 547 (2 Ekim 1152) yılında vefat etmiştir. Onun ölümüyle Irak Selçukluları’nda saadet devri de sona ermiş, ondan sonra onun yerini tutacak, itibar ve iltifat görecek kimse başa geçmemiştir. Mesud’dan sonra, daha önce veliah tayin edilmiş olan yeğeni Melikşah b. Mahmud tahta geçmiştir. 913 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C. XVIII, s. 64-6; İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. XI, s. 132-3. 914 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C. XVIII, s. 71-2; İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. XI, s. 143; Kayhan, Irak Selçukluları, s. 143. 915 İbnü’l-Cevzî, onun ölümünü 546 yılında ele almaktadır (el-Muntazam, C. XVIII, s. 82). 916 İbnü’1-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s. 152. 917 el-Hilli, Târîhü’l-Hille, C.I, s. 46. 186 Melikşah, Salârgird’i bir askeri birlikle Hille’ye göndermiştir.918 Sultanın öldüğü haberi Bağdad’a geldiğinde, Bağdad şıhnesi Mesud Bilal, kaçıp Tikrit’e gitmiş ve oraya hakim olmuştur. Halife el-Müktefî, Bağdad’da sultan ve şıhnenin neyi varsa, hepsine el koydurtmuştur. Hille şehri Mühelhil’in iltizamıydı. Salârgird, Hille’ye yönelince Mühelhil, oradan kaçıp Hz. Ali’nin meşhedine gitmiş, Salârgird, şehre hakim olmuştur. Salârgird. Tikrit’te bulunan şıhne Mesud Bilal ile yazışmış, onun yanına gelmiştir. Bir araya geldiklerinde Mesud Bilal, Salârgird’i boğdurarak öldürmüş, Hille’ye kendisi hakim olmuştur. Halifenin hazırladığı ordu veziri İbn Hubeyra komutasında Bağdad’dan Hille üzerine sefere çıkmış (547/Kasım 1152), Hille’ye yaklaştıklarında Mesud Bial de Fırat’ı geçip karşılarına çıkmıştır. Bağdad ordusuna mağlup olan Mesud Bilal’i Hille halkı şehre sokmamış, halifenin şiarlarını bağırarak şehre onların hakim olmalarına yardımcı olmuşlardı. Mesud Bilal, Tikrit’e dönmüş, halifenin askerleri ise Kufe ve Vâsıt’ı da ele geçirmişlerdi.919 Irak Selçukluları sultanı Muhammed b. Mahmud, 551/1157 yılında Bağdad’ı muhasara edip halifeden kendi adına hutbe okutmasını istemiştir. Halifenin bu isteği reddetmesi üzerine muhasara devam etmiş ve çatışmalar yaşanmıştır. Bu sırada Mühelhil de Hille’ye gidip şehri ele geçirmiştir.920 Halife el-Müktefî ölmüş (555/Mart 1160) yerine oğlu el-Müstencid-Billah geçmiştir. Mezyedilerin yönetim merkezi Hille şehri, bir süre Irak Selçukluları ve Abbasi halifesi arasında el değiştirmiş, sonunda halife el-Müstencid, Hille halkı Benî Esed’in yok edilmesi emrini vermiştir. Sultan Muhammed, Bağdad’ı muhasara ettiğinde onlardan yardım almıştır. Halife, Yezden b. Kamaç’a onlarla savaşması emrini vermiştir. Yezden, çok sayıda asker ile yola çıkmış, Basra’da bulunan elMuntefik kabilesinin komutanı İbn Maruf ile de yazışmıştır. Çok sayıda askerle Mezyedîler muhasara edilmiş, suları kesilmiştir. Buna rağmen Mezyedîler, bir süre, sabırla direnmişlerdi. Halife, gönderdiği elçi ile, Yezden’i ayıplamış, acizlikle suçlamış ve Şîa ile işbirliği yapmakla itham etmiştir. Yezden ve İbn Maruf, muhasarayı sıkılaştırmış, suyun ulaşmasını engellemişlerdi. Bunun üzerine Hille halkı teslim olmuşlardı. Onlardan dört bin kadarı öldürülmüş ve bundan sonra 918 İbnü’1-Esîr, a.g.e., C. XI, s. 160. 919 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVIII, s. 84-5; İbnü’1-Esîr, a.g.e., C. XI, s. 160-2. 920 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVIII, s. 111; İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. XI, s. 213. 187 Hille’de Mezyedilerden kim bulunursa kanının helal sayılacağı ilan edilmiş, onlar da değişik bölgelere dağılmışlardı. Yönettikleri bölgeler, İbn Marûf’a teslim edilmişti (558/1162).921 Mezyedilerin sonunu da yine bir Şîî’nin Yezden b. Komâc’ın komuta ettiği ordu getirmiştir. Yezden, bir Şîîydi ve o, Şîa’nın (rafd) yayılmasına katkıda bulunmuş, Sünnîlere baskı yapmıştır. Yezden, 568/1173 yılında vefat ettiğinde yönetimindeki Vâsıt şehri kardeşine ikta edilmiştir.922 2 – Şam Bölgesinde Şîî Emirler Şam bölgesinde Halep merkezli Dirdâsîler ve Trablusşam merkezli Ammârîler Şîî merhebinden olan yöneticilerdi

a - Mirdasiler (1020-1080) Mirdasiler, 1024-1080 yıllarında Halep’te hüküm süren bir hanedandır. Hanedan Şîî mezhebindendi.923 el-Hamevî, Benî Mirdas Devleti döneminde yazılmış bir mektubtan aktararak “440 yılında Haleb’te fukaha İmamiyye’ye göre fetvâ veriyordu” diye yazmaktadır.924 Bölgedeki halkın etkisinde kalarak Şiiliği benimseyen kabile XI. Yüzyılın başında Kuzey Suriye çölünü kontrol etmekteydi.925 Fâtımîler tarafından gönderilen ordu, 419 yılında Mirdâsî kuvvetlerini yenilgiye uğratmış ve ilk emirleri Sâlih b. Mirdâs bu savaşta öldürülmüstür.926 Salih’in yerine geçen oğlu Şiblüddevle Nasr da Fâtımî askerleri tarafından 429/1038 yılında öldürülmüstür.927 Şiblüddevle’nin oğlu Mahmud, Haleb’i muhasara etmiş, yardıma gelen Fâtımî kuvvetlerini de mağlup etmişti (452/Ağustos 1060).928 Mahmud’un amcası Atiyye Haleb kalesini yeğenine 921 İbnu’l-Esîr a.g.e., C. XI, s. 296-7; İbn Haldûn, Târîh, C.III, s. 523, C. IV, s. 293; en-Nüveyrî, Nihâyetu’l-Ereb, C.XXIII, s. 173; Abdülkerim Özaydın, “Mezyediler”, DİA, C.XXIX, s. 550-1; Hilli, Târîhü’l-Hille, C.I, s. 41 vd.; Hüseyin Kayhan, “Müstencid-Billah, DİA, C. XXXII, (ss. 143-5), s. 144. Hille şehrinin bundan sonraki tarihi için bkz. el-Hilli, Târîhü’l-Hille, C.I, s. 50 vd. 922 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVIII, s. 201; İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. XI, s. 395; İbn Haldûn, Târîh, C.III, s. 527 923 C. B. Bosword, İslam Devletleri Tarihi, trc.: E. Merçil ve M. İşpirli, İstanbul, 1980, s. 73; Claude Cahen, Doğuşundan Osmanlı Devletinin Kuruluşuna Kadar İslamiyet, s. 210; Erdoğan Merçil, “Mirdasiler”, DİA, C.XXX, s.149. 924 el-Hamevî, Mucemu’l-Buldân, C.II, s. 326 (n.3845); Nasrullah, Haleb ve’t-Teşeyyü’, s. 86 ; Haşim Osman, Târîhü’ş-Şîa fî Sâhili Bilâdi’ş-Şâm, s. 31; Keriman, Tabersî, C.I, s. 163. 925 Erdoğan Merçil, “Mirdasiler”, DİA, C.XXX, s. 149-151. 926 İbnü’1-Esir, el-Kâmil fi’t-Târih, C.VIII, s. 168. İbnü’l-Cevzî bunu 420 yılında göstermektedir (elMuntazam, C.XV, s. 201). 927 İbnü’1-Esir, el-Kâmil fi’t-Târih, C.VIII, s. 228. 928 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 11-2. Krş. Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 89-90; İbnü’l-Cevzî, elMuntazam, C. XVI, s. 62. 188 teslim etmek zorunda kalmıştır (457/Eylül 1065).929 Fâtımî güçleri Rahbe’de Atiyye’yi de kendi taraflarına çekerek savaşa girmek üzereyken Trablus’u yönetmekte olan Kâdî İbn Ammar, araya girip iki tarafın anlaşmasını sağlamıştır. Mahmûd, Fâtımilere itaati gereği Dımaşk’a ikamete başlamıştır (459/1066).930 Büyük Selçuklu sultanı Alparslan döneminde, Mirdasî emiri Mahmud, Haleb’te Abbasi Halifesi Kaim-Biemrillah ile Sultan Apaslan adına hutbe okuttu (19 Şevval 462 / 31 Temmuz 1070)931 Mahmud bir elçiyle gönderdiği mektubunda bu durumu bildirmiştir. Bu haber Bağdad’da sevinçle karşılandı. Ayrıca Dimaşk çevresini yöneten Kilâb oğullarından da aynı şekilde hetbeyi Abbâsî halifesi ve Selçuklu sultanı adına okutmaya başladıklarına dair mektupları gelmiştir. Aslında Abbâsî halifesi veziri İbn Cüheyr, Mahmûd’a ve bölgedeki diğer Arap yöneticilere mektuplar yazıp onlara Selçukluların eman ve iyi muamele edeceği vadinde bulunmaktaydı. Mahmûd bu kararı alırken ileri gelenleri toplamış ve kendilerinin itaat etmekte oldukları Fâtımî devletinin artık gittiği tespitinde bulunmuştur. Selçuklular ise yeni bir devlet, büyük askerî güce sahipti, onlara karşı kendileri zayıf durumdaydı. Farklı davranmaları durumunda mallarından ve canlarından olacaklardır. Mahmûd’a göre Selçuklular mezheplerinden dolayı onların kanlarını helal görmektedir.932 Çaresiz duruma düşecekleri zaman gelmeden önce, hutbenin Abbâsîler ve Selçuklular adına okutulması akla uygundu. Orada bulunanlar da onun görüşünü onaylamışlardı. Cuma günü hatip ve müezzinler, Sünnî Abbâsîlerin simgesi olan siyah renkli elbiselerle çıkmışlardı. Halk burumdan hoşnut olmamıştır. Hutbede Abbâsî halifesi ve Selçuklu sultanının adı geçince camiyi terk etmişlerdi. Sonraki cumada askeri tedbir alan Mahmûd, namaz kılmadan camiden çıkanın öldürülmesi emrini vermiştir. Halk namazı kılmış, ancak camideki hasırları almışlardı. “Bu Ali b. Ebî Tâlib’in hasırıdır. Ebû Bekir’in üzerinde namaz kılınacak bir hasır getirmesi gerekecek” demekteydiler. Camide bir dönem toprak zeminde namaz kılınmaya 929 Sıbt, a.g.e., s. 139. 930 Sıbt, a.g.e., s. 148. 931 İbnü’l-Adim, Zübdetü’l-Haleb, C. I, s. 259. Ayrıca bkz. İbnü’l-Kalânisî, Târîhu Dımaşk, (Süheyl Zekkar), s. 166, (yay. H. F. Amedroz, Beyrut, 1908), s. 98; Ali Sevim, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, Ankara; Türk Tarih Kurumu yay., 1983, s. 54-61; Erdoğan Merçil, “Mirdasiler”, DİA, C.XXX, s. 149-151; Ahmed Ramazan ve Hüseyin Sebîtî, “el-Mirdâsiyyûn”, Dâiretü’l-Me’ârifi’l-İslamiyyeti’ş-Şî’iyye, (edit. Hasan el-Emîn), 6.bs. Beyrut, 1423/2002, C.XX, s. 258-280. 932 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 63. 189 devam etmiştir.933 Abbâsî halifesi de Mahmud’a nakîbü’n-nükebâ Tarrâd b. Muhammed ez-Zeynebî ile hil’at göndermiştir.934 Alparslan Suriye taraflarına geldiğinde (463/Ocak 1071) Mahmud’un huzuruna gelmemesi üzerine Selçuklu askerleri Haleb çevresini, Kilâb oğullarının yönetimindeki bölgeleri yağmalamıştır. Mahmud, Halifenin elçisine, topraklarının korunması için itaat arzedip hutbe okutmasına rağmen her tarafın tahrip edildiğini söylemiştir. Mahmûd, elçiyi sultana göndermiş, Alparslan da onu saygıyla karşılamıştır. Halifenin Mahmud’a hil’at göndermesi sultana ağır gelmiş, ancak oradakilerin halifenin bunu, sultan için yaptığını söylemeleri üzerine sakinleşmiştir.935 Elçi Nakib, Mahmûd’un Halife tarafından gönderilen hil’ati giydiğini ve adına hutbe okuttuğunu bildirmiştir. Alparslan, onların hutbelerini yeterli bulmamış ve halen ezanlarını “haya alâ hayri’l-amal” ifadesiyle Şîî usule göre okutmalarını eleştirmiş 936 ve Mahmud’un huzura gelip itaat arzetmesi gerektiğini söylemiştir. Sonunda annesiyle birlikte huzura gelen Mahmud, bir sonraki gün gelmesi için geri gönderilmiş ve sonraki gelişinde devlet erkanı tarafından karşılanmış, Alparslan tarafından iyi muamele görmüş ve yönetimindeki yerler kendisine bırakılmıştır.937 Suriye bölgesinde Nâvekiyye ( %! وآS ا ( denilen Türkmenler,938 Fâtımilerin Akkâ komutanı Bedrulcemali ile iyi ilişkiler kurmuşlar ve ona bölgeki Arap saldırılarına karşı destek vermişlerdi. Ancak Bedrulcemâlî’den istedikleri parayı alamayınca Taberiyye bölgesine yerleşip gelirlerine el koymuşlardı. Bedrulcemâlî, Araplar ile irtibata geçip Suriye’ye geri dönmelerini istemiş ve onlarla birleşerek Taberiyye üzerine yürümüstür. Türkmenler, sayıda çok üstün olan düşmanlarına gece düzenledikleri baskınla mağlup etmişlerdi. Haleb emiri Mahmud, Türmenler ile irtibata geçip onları yanına çağırmıştır. Mahmud’a karşı amcası Atıyye, Kilab oğularından ve Bizans’tan aldığı destekle Haleb çevrsine düzenlediği baskınla 933 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 164. Krş. İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 63. 934 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 63. 935 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 167. 936 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 64. 937 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 167; İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 64; İbnü’l-Kalânisî, Târîhu Dımaşk, s. 167; es-Sâidî, Cühûd, s. 474. 938 Nâvekiyye Türmenleri hakkında bkz. Ali Sevim, “Nâvekiyye Türkmenleri Sorunu”, Erdem, (Aydın Sayılı Özel Sayısı II), C. Ix, Sayı: 26, Ankara, 1996, ss. 788-792. 190 yağmada bulunmaktaydı. Bin kadar Türkmen, Mahmud’un emrine girerken geri kalanları Taberiyye bölgesine dönmüşlerdi (464/1071-2).939 Emir Mahmud 467/1074 öldü. Mahmud’un yerine oğlu Celâlüddevle Nasr geçmiştir.940 Suriye bölgesinde Sleçuklular adına birçok yeri Fâtımîlerin elinden almış olan Atsız, Nasr’a elçi gönderip babasından kalan paralardan bir kısmını kendisine vermesini, kız kardeşiyle evlenmek isteğini ve yönetimindeki yerlerin kendisine teslim edilmesini istemiştir. Nasr’ın on beş bin dinar göndermesi üzerine Atsız, Fâtımîlerin elinde bulunan Dimaşk’ı kuşatmaya gitmişti (468/Aralık 1075).941 Nasr, 468’de öldürülmüştür. Onun yerine kardeşi Sabık b. Mahmud geçti. Çeşitli iktidar mücaleleriyle uğraşmak zorunda kaldı. Melikşah tarafından Suriye’ye tayin edilen Tutuş, 470’de Haleb’i muhasara etti ancak sonuç alamamış, 473/1080’de Şîî Ukaylîler emiri Şerefüddevle Müslim, şehri teslim almış ve Mirdasiler yöbetimine son vermiştir.942 b - Ammâroğulları (1070-1109) Benî Ammâr, Fâtımî halifelerinin yanında bir aileyken Trablusşam’a göç etmiştir. Kadılık makamına getirilen Ebû Tâlib b. Ammâr’ın (ö. 464/1072)943 lakabı Emînüddevle idi.944 Trablusşam’ın Fâtımî valisi Muhtaruddevle’nin 462/1070 yılında ölümünden sonra, Eminüddevle bağımsızlığını ilan ederek burada müstakil bir hanedan kurmuştur. Yaptırdığı medrese ve yüz bin cildi aşkın kitaptan meydana gelen zengin kütüphanesiyle Trablusşam’ı büyük bir ilim ve kültür merkezi haline getirmiştir. Fâtımîlere karşı açıkça cephe almamıştır. Selçuklulara karşı tam anlamıyla boyun eğmemekle beraber çeşitli hediyelerle Selçuklu hükümdarı ve emirlerinin gönlünü almaya çalışmıştır. Eminüddevle 464/1072’de çocuk bırakmadan ölmüştür. İktidar mücadelesine girişen yeğenlerinden Celalülmülk, Eminüddevle’nin yerine yönetime geldi.945 Muhsin el-Emîn’e göre bu dönemde 939 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 173. 940 Sıbt, a.g.e., s. 192, 196. İbnu’l-Esîr, Mahmûd’un ölümünü 469 yılı olayları içinde kaydetmektedir ( el-Kâmil, C. X, s. 105). 941 Sıbt, a.g.e., s. 198. 942 İbnü’l-Kalânisî, Târîhu Dımaşk, s. 183; Ali Sevim, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, s. 101; Zambaur, Mu’cemü’l-Ensâb ve’l-Üsretü’l-Hâkime, s. 51-3. 943 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 71. 944 Cafer es-Sübhanî (işrâf), Mevsûatu Tabakâti’l-Fukahâ, Kum : Müessesetü’l-İmam es-Sadık, 1418, C.VI, s. 92. 945 Abdulkerim Özaydın, “Ammâroğulları”, DİA, C.III, s. 76-7. Bkz. İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 191 Trablusşam halkı İsnâaşeriyye mezhebindendi. Emînüddevle’nin İsnâaşeriyye mi, yoksa İsmailiyye mezhebine mensup olduğu bilinmemektedir.946 Nâsır-ı Hüsrev, 438/1047 yılında uğradığı Trablus hakkında bilgi verirken halkın tamamen Şîa’ya mensup olduğunu kaydetmektedir. Şiîler, şehirde güzel mescidler yapmışlardır. Trablus’un dışında meşhed denen yerler vardır. Nasır-ı Hüsrev ayrıca Sur şehri halkının çoğunluğunun Şîî olduğunu kaydetmektedir. Akka yakınında Taberiyye’de, şehrin dışında, Ebu Hureyre’nin mezarı vardır. Bölge halkı Şia oduğu için kimse ziyaretine gidememekte, gitmek isteyen, çocuklar tarafından taşlanmaktadır.947 Celâlülmülk, 473 (1080-1) yılında Cebele kalesini ele geçirmiş ve Abbâsî halifesi ile sultan Melikşah adına hutbe okutmuştur.948 Dimaş Selçuklu emiri Tutuş, Fâtimî veziri Bedrulcemâlî’nin kızı ile evlenerek akrabalık ilişkisi kurmaya niyetlenmiş, Mısır’dan çeşitli hediyeler geldikten sonra Celâlülmülk İbn Ammâr’ın bunu yapmaması yönündeki işaretiyle bundan vaz geçmişti (476/1083).949 Tutuş, 477/1084’te Antartus’u muhasara edip İbn Melâib’ten almış ve şehri para karşılığı Celâlülmülk’e vermiş ve Dimaşk’a dönmüstür.950 Tutuş, Bağdad’a gelen sultan Melikşah’ın yanına gitmiş, Suriye bölgesinin sahil kesimini fethetmek istediğini bildirmiş, Melikşah da Haleb’i yöneten Aksungur ile Urfa’yı yöneten Bozan’ı askerleriyle birlikte Tutuş’un emrine vermiştir. Fâtımîlerin elinde olan bazı yerler alındıktan sonra Trablus’a yürüdüler. Celâlülmülk İbn Ammâr’ın burayı askerle mudafaa edecek gücü yoktu ve hileye başvurmuştur. Önce Tutuş’un emrindeki emirlerle irtibat kurup vaatlerde bulundu ancak sonuç alamamıştır. Aksungur’un veziri Zerrîn Kemer ile ilişkiye geçildi. Vezir’in Aksungur’a yönelik çabaları sonuç vermiştir. Buraların İbn Ammar’ın yönetiminde olduğuna ve onunla savaşılmamasına dair sultandan alınmış menşurları gösterilmiştir. Aksungur, elinde bu menşurlar olan biriyle savaşmayacağını söylemiştir. Tutuş, ona “bana tabisin” dediğinde Aksungur, sultanın emrine itaat edilği müddetçe tabiliğinin geçerli olduğunu söyleyerek ertesi gön orada çekilmiştir. 71. 946 Muhsin el-Emin, ‘Ayânü’ş-Şîa, Beyrut, 1403/1983, C. V, s. 218. 947 Nasır-ı Hüsrev, Sefername, s. 18-28. Krş. Adam Mez, Onuncu Yüzyılda İslam Medeniyeti (İslâm’ın Rönesansı), Çev. Salih Şaban, İstanbul, 2000, s. 80. 948 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 224. 949 Sıbt, a.g.e., s. 239. 950 Sıbt, a.g.e., s. 242. 192 Tutuş da kızgın bir şekilde oradan çekilmiş, Bozan da yönetim merkezine gitmiş, Trablus’un muhasarası sonuçsuz kalmıştır (485/1092-3).951 Celâlülmülk’ün ölümü (1099) üzerine yerine kardeşi Fahrülmülk (=> ا TE ) geçti. Cebele bölgesi Celâlülmülk zamanında Ammaroğullarının yönetimine geçmiştir. Kâdî Ebû Muhammed Ubeydullah b. Mansur’un babası daha önce buranın reisiydi. Ebû Muhammed, babasının yerine geçinde askerî tedbirlere önem vermiş ve zamanla Ammaroğuları’na itaatinden mıkmış, hutbeyi Abbâsîler adına okutmaya başlamıştır. Ammaroğulları, Suriye Selçukluları sultanı Tutuş’un oğlu Dukak’a bol miktarda para vererek Ebû Muhammed’den burayı almasını istemiştir. Dukak, onu kuşatmış ancak sonuç alamamıştır. Ebû Muhammed, Haçlıların defalarca kuşatmasını değişik askeri hileler ile savuşturmuştur. Ancak sonunda Atabek TogTekin’e haber gönderip Cebele’yi ona teslim etmek istediğini bildirmiş, Tog-Tekin de oğlu Tâcülmülûk Bôrî’yi gönderip kaleyi teslim almış, Ebû Muhammed’in Dimaşk’a ulaşması sağlanmıştır. Ammaroğulları, Dimaşk’ı yöneten Dukak’a para teklif edip Ebû Muhammed’in kendilerine teslimini talep etmişler ancak Dukak kabul etmemiştir. Ebû Muhammed, Dimaşk’tan Anbar’a, oradan da Bağdad’a gitmiştir. Tâcülmülûk Bôrî’nin Cebele halkına kötü davranması üzerine halkın da yardımıyla Fahrulmülmülk’ün gönderdiği askerler, burayı onun elinden almıştır. Fahrulmülk, Tâcülmülûk Bôrî’ye iyi muamele edip Dimaşk’a babasının yanına göndermiş ve Haçlıların kuşatmasından korktuğu Cebele’nin niçin alındığını TogTekin’e bildirmişti (494/1100-1).952 Bu dönemde seferlere katılmış haçlı müelliflerden aktarıldığına göre, Ammarî yönetimi, Haçlılar ile dostluk kurmak istemiş, altın göndermiştir. Haçlıların hayvan ve iaşe ihtiyaçlarını takviye etmiş, başarılı olmaları durumunda, Hristiyan olup, onlara bağlı olarak emirliğini sürdürmek üzere anlaşmaya varmıştır. Haçlıların Lübnan Dağları’ndan Kudüs istikametine geçişlerine Ammârî yönetiminin verdiği klavuzlar rehberlik etmiştir.953 Ancak zamanla şartlar değişmiş olmalı ki, Ammârîler de haçlılar ile savaşmaya başlamıştır. Bir grup haçlı, Anadolu Selçukluları sultanı Kılıç Arslan’a mağlup olup geri 951 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s.203; Abdulkerim Özaydın, “Ammâroğulları”, DİA, C.III, s. 76-7.. 952 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 310-2. 953 İsmail Hami Danişmet, Türk Irkı Niçin Müslüman Oldu, İstanbul, 1994, s. 133 vd. 193 dönmekteydi. Bu haçlılara saldırmak üzere, Fahrulmülk’ün teklifiyle Hıms yönetimi ve Dımaşk Selçuklu meliki Dukak’ın ittifakıyla bir ordu oluşturulmuştur. Ancak birkaç kat fazla sayıdaki binlerce askerlerine rağmen ittifak, birkaç yüz kişilik Haçlı kuvvetine mağlup olmuştur. İbn Ammar, Tarablus’ta muhasara edilmiştir. Bu muhasaradan sonuç alamayan Haçlılar, buradan Antartus’a gitmişler ve Ammaroğullarına bağlı olan şehri ele geçirip içerideki Müslümanları öldürmüşlerdir (495/1102).954 Fahrulmülk döneminde toprakları devamlı Haçlı saldırılarına maruz kaldı. 496/1102 yılından itibaren başlayan Trablusşam kuşatması,955 uzun süre devam etti. 5011108’de Abbâsî halifesi Müsterşid ve Sultan Muhammed Tapar’dan yardım istemek için Bağdad’a gitti. Sultan ve halife tarafından görkemli bir şekilde ağırlanan Fahrulmülk’e yardım için sultan Muhammed Tapar, emirlerine talimatlar göndermiş ancak çeşitli sebeplerle bu yardım gerçekleşemedi. Fahrulmülk, Dımaşk’a gelmiş (502/Ağustos 1108) burada birkaç gün kaldıktan sonra askerleriyle Cebele’ye gitmiş, halk da ona itaat etmiştir. Bu arada Trablusşam halkı, Fâtımîler ile irtibata geöip şehre bir vali ve deniz yoluyla erzak göndermesini istemişlerdi. Fâtımî yönetimi Şerefüddevle’yi onlara vali olarak göndermiş ve beraberinde ihdiyaç duydukları erzakları da göndermiştir. Vali, burayı telim alınca İbn Ammar’ın aile fertleri ve adamlarından bir grubu tutuklayıp deniz yoluyla Mısır’a göndermiştir.956 Haçlılar muhasaraya devam etmekteydi. Vali, Fâtımîlerden gelecek olan yardımın gecikmesi üzerine bazı şartlarla şehri, Haçlılara teslim etmişti (503/Temmuz 1110). Şehri teslim alan Haçlılar esir aldıkları halka işkenceler yapmış, şehri Dâru’l-İlim Kütüphanesini yağmalamışlardı. Cebele’de bulunan Fahrülmülk, bu şehrin de alınması üzerine oradan ayrılmıştır. Önce Şeyzer’e gitmiş, kalenin yönetici olan Sultan b. Ali b. Munkız’ın misafiri olmuştur. Buradan Dimaşk’a gitmiş, Tog-Tekin’in yanında bulunmuştur.957 Fahrülmülk, daha sonraki yıllarda Irak Selçuklu Sultanı Mesud’a vezir oldu. 513/1119 yılında azledildikten sonra Abbâsi halifesinin hizmetine girdi, birkaç ay sonra da vefat etti.958 954 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 344. 955 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 365, 411-3. 956 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 452-4. 957 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 475-7. 958 İbn Müyesser, Ahbâru Mısır, s. 78; İbnu’l-Esîr, a.g.e., C.X, s. 539, 563; İbnü’l-Adim, Buğye, 194 Osman Haşim, Ammaroğullarının kaynakların ittifakı ile İmâmiyye Şîasından olduklarını kaydetmektedir. Kurucusu Eminüddevle Şia mezhebinde fakihti. Alevilerin kollayıcısıydı. Trablus’ta yüzbinden fazla kitap vakfettiği bir Şiî ilim merkezi, Daru’l-ilmi tesis etmiştir. Burada birçok âlim görev yapmıştır.959 Ribhî Mustafa Aliyyân ise Benû Ammar’ın Şîa’nın İsmailiyye koluna mensup olduklarını ifade etmektedir. Mezheplerini yaymaya önem vermekteydiler ve bunun için müesseseler kurmuşlardı. Trablusşam’daki Dâru’l-İlim bu işlevi yerine getirmekteydi. Kütüphanesinde çok sayıda kitap vardı. Haçlılık şehri işgal ettiklerinde kütüphaneyi de yakmışlardı.960 3 – İran’da Şîî Bavendiler (665-1349) Bâvendîlerin İspehbediyye kolu Sârî merkez olmak üzere Taberistan, Gîlân, Rey ve Kûmis’te hüküm sürmüştür.961 Hanedânın geçmişi Sâsânilere kadar dayandırılmaktadır.962 Bir görüşü göre bu hanedandan ilk Müslümanolan İspehbed Şâpûr (210-22/825-36) İsnâaşeriyye imamlarından Muhammed Takî zamanında Müslümanolmuş, iftihar için Cafer ismini almış, ondan sonraki İspehbedler Caferî mezhebine mensup olmuşlardır.963 Diğer taraftan Şapur’un neslinden Kârin b. Şehriyâr’ın (222-53/836-67) bu hanedandan ilk Şîî olduğu kaydedilmektedir.964 Rüstem b. Şervîn (335-70/946-80) zamanında basılan sikkelerin bir yüzünde tâbî oldukları yine Şîî bir yönetim olan Büveyhî emiri Adudüddevle’nin ismi, diğerinde ise “Ali Veliyyu Allah” ifadesi yazılıydı. Bununla birlikte Bâvendîlerin Şîa’nın hangi koluna mensup oldukları çok belirgin değildir. İsnâaşeriyye’nin Taberistan’da yayılması altıncı/on ikinci yüzyılda hızlanmış, Bâvendîlerin de Şîa’nın bu kolunu himayeleri, yakın komşuları olan Alamut ve Rudbar bölgesindeki İsmaililerden, Ruyân ve Rüstemdâr bölgesindeki Zeydîlerden965 kendilerini ayırma isteği olarak (A.Sevim), s. 100-1; Abdulkerim Özaydın, “Ammâroğulları”, DİA, C.III, s. 76-7. 959 Haşim Osman, Târîhü’ş-Şîa fî Sâhili Bilâdi’ş-Şâm, s. 47, 50, 66, 67. 960Ribhî Mustafa Aliyyân, el-Mektebât fi’l-Hadârati’l-Arabiyyeti’l-İslâmiyye, Umman, 1420/1999, s. 141. 961 Erdoğan Merçil, “Bâvendîler”, DİA, C. V, s. 214-216. 962 Muhammed Hasan Han İtimâdüssaltana, Târîh-i Taberistân (et-Tedvîn fî Ahvâli Cibâli Şervîn), neşr.: Mitrâ Mehrâbâdî, Tahrân, 1383, s. 132. 963 Tâhire Azîmzâde Tahrânî, “İspehbediyye yâ Âl-i Bâvend ve Peyvend-i Ânân bâ Şîa-i İmâmiyye”, Faslnâme-i Tahassusî Fıkh ve Târîh-i Temeddün, sayı:-1-2, Meşhed, 1383, (ss. 114-126), s. 116. 964 Nurullah Şüşteri, Mecâlisü’l-Mü’minîn, C.II, s. 384. 965 Bu hanedanın geçmişte çoğunlukla hasmane ilişkileri için bkz. İtimâdüssaltana, Târîh-i 195 yorumlanmaktadır.966 Bâvendîler, Şîa’nın İmâmiyye koluna mensup İran asıllı hanadendı. Abdülcelil Kazvînî, Şehriyârân ve Mâzenderân melikleri dediği Bâvendîlerden Kârin, Şehriyâr ve İspehbed Ali’nin isimlerini sanıp, Şîî olduklarını kaydetmekte,967 Mehdî’nin nâipleri dediği Bâvendîlerin Sâhib-i Zamân Mehdî adına sikke bastıklarını, hutbe okuttuklarını kaydetmekte,968 bu yönetimin Batıniler aleyhine gerçekleşti faaliyetlerden bahsetmektedir:969 Sâri ve Urem şehirleri Mazanderan yönetiminin başkentidir. Yabancılar ve tüccarlar orada emniyettedir. Camiler, medreseler ve ilim meclisleri vardır. Şah-ı Şahan Rüstem b. Ali ve babası Ali b. Şehriyar döneminde sınırda yaşayan Mülhid-Batınîler ile mücadele edilmekteydi.970 George C. Miles’ın, Bavendilerden kalma paralar hakkında verdiği bilgiler, Şîîlik alametlerini paralar üzerinde de kullandıklarını göstermektedir.971 Bavendiler, Selçukluların bölgeye hakimiyeti öncesinde, Ziyârîlerin (928- 1090), Kâbûs b. Veşmgîr ve haleflerinin hakimiyetleri altında güçlerini kaybetmişlerdi.972 Tuğrul Bey zamanında Selçuklulara tâbi kılınmışlardı (433/1041- 2).973 Ancak kaynaklarda Bâvendî yöneticileri hakkında Melikşah döneminden itibaren bilgilere yer verilmektedir. Hüsâmüddevle Şehriyâr b. Kârin,974 babasının ölümünden sonra (466/1073-4) yerine hanedanın başına geçmiştir. Hüsâmüddevle, Ziyârîlerin başında bulunan Gilânşah b. Keykâvus’un yönetim zaafiyetinden istifade Taberistân, s. 139 vd. 966 Tâhire Azîmzâde Tahrânî, a.g.m., s. 115-8. 967 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 207. Krş. F. Daftary, “Sectarian and National Movements in Iran, Khurasan and Transoxania During Umayyad and Early ‘Abbasid Times”, History of Civilizations of Central Asia, C.IV/1, ed. M. S. Asimov and C. E. Bosworth. Paris: UNESCO Publishing, 1998, s. 41-60( tercümesi: “Emeviler Döneminde Ve Abbasilerin İlk Dönemlerinde İran, Horasan Ve Mâverâünnehir’deki Mezhebi Ve Milliyetçi Hareketler”, Mehmet Atalan, Kelam Araştırmaları 4/2 (2006), ss.139-158; W. Madelung, “Teşeyyu İmâmî ve Zeydî der İran”, (Farsça’ya tercüme: Resul Caferiyan), Keyhan-ı Endişe, sayı: 52, 1372, s. 149-161. 968 Nurullah Şüşteri, Mecâlisü’l-Mü’minîn, C.II, s. 386. 969 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 78-9, 504. 970 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 172; Keriman, Tabersî, C.I, s. 141. 971 Miles, George C., “The Coinage of the Bâvandids of Tabaristan”, Iran and Islam, (ed. Clifford Edmund Bosworth), Edinburgh, Edinburgh University, 1971, s. s. 443-460. 972 Mar’aşi, Târîh-i Taberistân ve Ruviyyan ve Mazenderan, neşr. Muhammed Hüseyin Tesbihi, 2. bs., Tahran: Müessese-i Matbuat-ı Şark, 1966, s. 95; İtimâdüssaltana, Târîh-i Taberistân, s. 141. 973 Erdoğan Merçil, “Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi”, Türkler, Ankara, 2002, C.IV, (ss. 597- 633) s. 602. 974 Merçil’in Hüsâmüddevle Şehriyâr b. Kârin’i “ilk hükümdar” diye netelemekte ve “onun Melikşah’a tabi olduğunu” kaydetmektedir. Yine Merçil, “Tuğrul Bey’in Bavendîler’i kendisine tabi kıldığını” kaydetmekteydi. 196 etmeyi bilmiş, Kuhistan’ın kalelerini ele geçirmiş, Taberistan halkının desteğini sağlamıştır. Sultan Melikşah’ın vefatından (1092) sonra oğulları arasında taht mücadeleri olmuştur. Sultan Muhammed Tapar (1105-1118), Hüsâmüddevle’den huzuruna gelmesini istemiş (diğer bazı kayıtlara göre Bâtınîlere karşı işbirliği teklif etmiş) ancak o, bunu reddetmiştir. Bunun üzerine sultan onu cezalandırmak için üzerine Emîr Sungur-ı Buhârî idaresinde beş bin kişilik bir kuvvet sevketmiş, ancak Hüsâmuddevle Selçuklu ordusunu mağlup etmiştir.975 Selçuklu komutanı Sungur Buhari, Âmul’a geldiğinde, yanında açık başlı ve çıplak ayaklı ayak takımı (>آ4 ا ( vardı. “Rafıza’nın kökünü kazımak için geldik” demekteydiler. Fakat savaşta Sungur, hezimete uğramıştır. Ordusunun bir kısmı öldürülmüş, diğer bir kısmı esir edilmiştir. Esirler Âmul’e getirilip, alınlarına, kızgın demirlerle, Muhammed ve Ali isimleri damgası vurulmuştu976 . Savaştan sonuç alamayan Sultan Muhammed Tapar barış yolunu tercih etti. Hüsâmüddevle, oğlu Alâüddevle’yi Selçuklu sarayına gönderdi. Diğer oğlu Necmûddevle de Suttan Muhammed Tapar’ın kız kardeşiyle evlendi. Hüsâmüddevle’nin son yıllarında oğulları Necmüddevle ile Alâüddevle arasında iktidar mücadelesi başlamıştır. Bu mücadeleyi Necmüddevle kazandı. Ondan sonra başa geçen Şemsülmülk Rüstem’in saltanatı kısa sürdü. Bâvendîler tahtına bundan sonra Alâüddevle Ali geçti. Alâüddevle Irak Selçuklu Sultanı Mahmûd b. Muhammed Tapar’ın ölümünden (1131) sonra, şehzadeler arasındaki taht mücadelelerine karışmıştır.977 Sultan Sencer, yeğeni Irak Selçukluları sultanı Mahmud ile girdiği savaşta (513/Ağustos 1119) yanında yer almayan İsfehbed Alâüddevle b. Hüsâmiddevle’ye Horasan’a gelmesini emretmiş, ancak o, hasta olduğu için oğlu veliahdi olan Şah Gazi Rüstemi göndermeye karar vermiştir. Bunun üzerine, sultan Sencer, onun Horasan’da bulunan kardeşi Behram’ı Taberistan’ı kendisine verdiğine dair bir menşur ve bir ordu ile Alâüddevle’'nin üzerine sevketmiştir. Ancak bu ordu Şah 975 İbn İsfendiyâr, Târîh-i Taberistân, C.II, s. 33 vd.; İtimâdüssaltana, Târîh-i Taberistân, s. 142-4; Erdoğan Merçil, “Bâvendîler”, DİA, V, s. 214-216; C.E. Boswort, “The Political and Daynastic History of the Iranian Worl (A.D. 1000-1217)” The Cambridge History of Iran 5: the Saljuq and Mongol, ed. John Andrew Boyle, Cambridge : Cambridge University, 1968. s. 28. 976 Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 523. 977 Bündârî, Zübde, s. 158; Nurullah Şüşteri, Mecâlisü’l-Mü’minîn, C.II, s. 385; Erdoğan Merçil, “Bâvendîler”, DİA, V, s. 214-216 197 Gazi’ye mağlup olmuş ve Behram öldürülmüstür. Cürcan bölgesinde Horasan kuvvetlerine karşı başarılı savaşlar yapmış olmasına rağmen Alâüddevle, sultan Sencer’in 521/1132 yılında Melik Tuğrul’u desteklemek üzere Mesud’un üzerine yürüdüğünde, Taberistan’dan kuvvet istemiştir. Alaüddün de oğlu Rüstem komutasında beş bin askeri, Hemedan’a sultan Sencer’in hizmetine göndermiştir. Rüstem, Mesud’un mağlup edilmesi ve Karaca es-Saki’nin öldürülmesinde başarılı hizmetler vermiş ve Sultan Sencer, Alâüddevle’ye bundan duyduğu mennuniyeti ifade eden mektuplar göndermiştir.978 Bu dönemde yaşayan Şîî müfessir Ebû Ali et-Tabersî, İlâmü’l-Verâ biAlâmi’l-Hüdâ isimli eserini Bavendi hükümdarı Alauddevle Ali b. Şehriyar’a takdim etmiştir. et-Tabersî, kitabının girişinde, bu hükümdar için övgü dolu ifadeler kullanmaktadır.979 Hille merkezli İsnâaşeriyye mensubu Mezyediler emiri Dübeys b. Sadaka, bir dönem Alâüddevle’ye sığınmıştır. Alâüddevle, Sadaka için Abbâsî halifesine şefaatçi olmuştur.980 Alâüddevle, Alamut’taki Bâtınîlerle de mücadele etti. Yetmiş beş yaşında iken oğlu Nusretüddin Şah Gazi Rüstem’in baskısı ile tahttan çekilmek zorunda kaldı (536/1142). Rüstem, Büyük Selçuklu Devleti’nin çökmeye başlaması üzerine Kuzey Iran siyasetinin önde gelen şahsiyetlerinden biri olmuş ve bağımsız bir siyaset takip ederek topraklarını genişletmeye başlamıştır. Sultan Sencer’in Oğuzlara esir düşmesi üzerine Selçuklu hanedan ve ordu mensuplarından bazıları onun ülkesine sığınmıştır. Sencer’in emirlerin Aytak, Mâzenderan’dan on bin kadar süvariyle ayrılmış, Horasan’a gitmiş, Nesâ ve Ebîverd civarında ikamete başlamıştır. Yağmacılık peşinde olan birçok asker de ona katılmıştır. Bu dönemde güçlenmiş olan Müeyyed Ay-aba’nın yanından ayrılanlar da ona katılmışlardı. Aytak, Müeyyed ile yazışıyor ve ona muhalif tavır almıyordu. Müeyyed ise ona düzenlediği bir baskın ile askerlerinin dağılmasını sağlamış, baskından kurtulan Aytak, Mâzenderân’a 978 Maraşî, Târîh-i Taberistân-u Mâzenderân, s. 224-34. İtimâdüssaltana, Târîh-i Taberistân, s. 154 vd.; Bkz. İbrahim Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi (485-617/1092-1229), Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1956, s. 27-8. 979 et-Tabersî, İ’lâmü’l-Vera bi-A’lâmi’l-Hüda, tahkik: Ali Ekber el-Gaffârî, Beyrut, 1399/1979, s. 10-11; Resul Caferiyan, “Ebû Ali Tabersî ve Menâbii Kitâbi İl’lâmü’l-Verâ”, Makâlât-ı Târihî, C.4, Kum, 1374, s. 111-7. 980 İbn İsfendiyâr, Târîh-i Taberistân, s. 108; Tâhire Azîmzâde Tahrânî, a.g.m., s. 120. 198 dönmüstür. Rüstem bu dönemde kardeşi Ali ile taht için mücadele halindeydi. Aytak, Ali’nin başını kesip Rüstem’e götürmüş, ancak bu durum zoruna giden Rüstem “kendi etimi kendim yerim, başkasına yedirtmem” demiştir. Aytak, tekrar Horasan’a dönüp yağmada bulunmuş, özellikle de İsferâyin’e çok zarar vermiştir. Müeyyed ve Irak Selçukluları sultanı Mahmud b. Muhammed’in askerleriyle mudahalesi sonucu tekrar Mâzenderân’a gitmiş (553/Mart 1158), Rüstem’in barış talebi kabül edilmiş, Aytak’ın oğlu rehin verilmiş ve takip edenler de geri dönmüşlerdi.981 Rüstem’in oğlu Gerdbâzû 537/1143’de Bâtıniler tarafından öldürülmüştür.982 Bazı kaynaklar Batınîlerin suikastlari için Sencer’i suçlamaktadır.983 Rüstem, Alamut Bâtınileri üzerine seferler tertipledi. 552/1157’de Alamut’u tahrip ederek Cürcan ve Kûmis’i ele geçirdi. Rüstem ordusunu toplayıp yola çıkmış, seferin nereye yapıldığını kimseye söylememiştir. Dar geçitlerden geçip suratle İsmaililerin elindeki Alamut’a gitti, baskın düzenleyip köyleri ateşe verdi. Pek çok kişiyi öldürdü, mallarını ganimet aldı. Kadınlarını esir etti. Çocuklarını köle olarak alıp pazarlarda sattı. İsmaililer perişan oldular. O güne kadar benzerini görmedikleri musibete maruz kaldılar. Yurtları uzun yıllar tamir edilemiyecek kadar tahrip olmuştur.984 Rüstem, Rey şehrinde, İsnâaşeriyye mütekellimlerinden el-Hımsî diye bilinen Muhammed b. Ali’nin (ö. yaklaşık 585) de ders verdiği bir medrese yaptırmıştır.985 Rüstem, kendisi Şîî olmakla birlikte Sünnîleri de himaye etmekteydi. Esterabâd şehrinde, 554/1159 yılında, Hz. Ali neslinden olanlar (Alevî) ve onları destekleyen Şiîler ile Şâfiîler ve onların destekçileri arasında çatışma çıkmıştır. İmam Muhammed el-Herevî, Esterabâd’a gelmiş ve vaaz meclisi tertip etmiştir. Şehrin kâdîsı Ebû Sa’d b. Muhammed b. İsmail en-Ne’îm de Şâfiî mezhebindendi. Alevîler ve onların takipçileri Şiîler ayaklanmış, Esterabâd’daki Şâfiîler ile büyük bir çatışmaya girmişlerdi. Şâfiîlerden bir grup öldürülmüş, kâdî kaçmış, onun ve taraftarlarının evleri yağmalanmıştır. Bu olanları haber alan Şâh-ı Mâzenderân (Rüstem), Şîa’ya şiddetli bir bağlılığı olmasına rağmen, olanları ve Alevîlerin 981 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s. 225-6. 982 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 97; Urmevî, Tâlikât-i Nakz, C. I, s. 330. 983 İbn İsfendiyâr, Târîh-i Taberistân, C. II, s. 91; Tâhire Azîmzâde Tahrânî, a.g.m., s. 121. Krş. Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 79, 600; Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 524. 984 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s. 224; Nurullah Şüşteri, Mecâlisü’l-Mü’minîn, C.II, s. 386; Erdoğan Merçil, “Bâvendîler”, DİA, V, s. 214-216. 985 İbn İsfendiyâr, Târîh-i Taberistân, C. II, s. 91; Tâhire Azîmzâde Tahrânî, a.g.m., s. 121. 199 fiillerini kötü bulmuş, onlara bağlamış olduğu tahsisatı kesmiş, halkın mallarını müsadere ile ellerinden almıştır. Böylece Kâdî makamına dönmüş ve olaylar durmuştur.986 Sultan Sencer’in Oğuzların elinde esir olduğu dönemde emirlerinden bazıları Şah Gazî Rüstem’e iltica etmişlerdi. Süleyman-şah da Oğuzların önünden kaçarken önce Esterabad’a gelmiş, İsfehbed Şah Gazi Rüstem’in kardeşi olup Sultanın hemşiresi ile evli olan Merdavic tarafından misafir edilmiştir. Rey ve civarı Rüstem’in yönetimine verilmiş, İldeniz’in Süleyman-şah’ı mağlup ve hapsedinceye kadar Rüstem’in elinde kalmıştır. ayrıca Bâvendîler, Cürcân, Câcerm, Firizkûh, Dümâvend mıntıkasına da hakim olmuşlardı.987 D - İSNÂAŞERİYYE’DE BAZI DİNÎ UYGULAMALAR 1- Âşûrâ Matemi/Törenleri Muharrem ayının onuncu günü olan Âşûrâ günü, diğer müslümanlar tarafından da değişik gerekçelerle önemsenen bir gündür.988 Hz. Hüseyin’in 10 Muharrem 61’de (1 Ekim 680) Kerbela’da şehid edilmiş olması sebebiyle, bu tarih Şîa için daha da anlamlıdır. Emevî yöneticileri, Hz. Hüseyin’in öldürüldüğü gün olan Âşûrâ günü, yeni elbiseler giyip süslenir, bayram havasında girer, ziyafetler verir, halka tatlı dağıtırlardı. Onların bu uygulamaları, Emevî yönetimi sona erdikten sonra halk arasında devam etmiştir. Bu günü Şiîler ise, matem tutarak geçirmektedir. Onlar, Hz. Hüseyin’in öldürülmesini hatırlayarak ağlıyor, bunu başta Bağdad olmak üzere çeşitli şehirlerde, gösterilere dönüştürüyorlar, Kerbelâ’da Hz. Hüseyin’in türbesini ziyaret ediyorlardı.989 Şiîler, Emeviler ve Abbasiler döneminde zaman zaman engellerle karşılaşsalar da matem ve ziyaretlerini sürdürmüşlerdir. Şîî Büveyhiler zamanında Aşure matemi görkemli törenlerle icra edilmiştir. Büveyhi emiri Müizzüddevle’nin emriyle, 352/963 yılı 10 Muharrem gününde, dükkanlar kapatılmış, alışveriş durmuş, kasaplar hayvan kesmemiş, tatlı pişirilmemiş, insanlar içmemiştir. Kadınlar saçları dağınık halde dövünüp Hz. Hüseyin için niyâhada 986 (U  ا 9ی9ش %أ ... ران9زم .ش (İbnü’l-Esîr, a.g.e., C.XI, s. 250. 987 İsfendiyâr, Târîh-i Taberistân, C. I, s. 113, C. II, s. 90-92; Maraşî, 241-2; İbrahim Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi (485-617/1092-1229), Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1956, s. 64. 988 Detaylar için bkz. Yusuf Şevki Yavuz, “Âşûrâ”, DİA, C. IV, s. 24-26. 989 el-Bîrûnî, el-Âsâru’l-Bâkiye, s. 329. 200 bulunarak çarşılarda dolaşmıştır.990 Âşûrâ etkinlikleri açısından Selçuklular döneminde de durumun değişmediği anlaşılmaktadır. Abdülcelil Kazvînî’nin reddiye yazdığı Sünnî yazarın verdiği bilgilere göre, Aşure günü Şiîler (Râfızî), ağlaşırlar, taziye merasimi düzenler, Kerbela musibeti, minberlerde hikaye edilir, âlimler başı açık olurlar, avam elbiselerini parçalar, kadınlar yüzlerini tırmalarlarlardı.991 Abdülcelil Kazvînî, örnekler de vererek bu tür programların Sünnî âlimler tarafından da sahiplenildiğini anlatmaktadır. Sünnî âlimlerin bu uygulamalarına, yönetici Türklerden de katılımlar vardı:992 Hanefi ve Şâfiîlerden Kerbela şehidleri için mersiye okuyanlar sayılamayacak sayıdadır. İsfahan’da Ebu Mansur Mâşâdeh, hilafet merkezi Bağdad’da Hanefi Ali el-Gaznevî, Aşure günü Süfyânîleri lanetleyerek merasim yapmaktadır. Başkent Hemedan’da vaiz Mecdüddin, her sene Aşure günü, (tamamı Şîî olan) Kumluları da şaşırtacak şekilde anma/matem yapıyordu. Hanefi İmam Necm Ebu’l-Meâlî b. Ebi’l-Kâsım el-Bezzârî, Nisabur’da anma/matem icra ediyordu. Rey’de Hanefi Mahmud el-Haddâdî, Aşure günü anma/matem yapıyordu. Şerefü’l-Eimme Ebu Nasr el-Hesencânî, Türkler ve tanınmış Hanefilerin katılımlarıyla, Aşure günü anma/matem merasimi yapmaktaydı. Şafiî İmam Ebu Mansur, Rey’de Serhenk Camii’nde Aşure kıssasını okur, elHüseyn’i Osman’dan üstün görür ve Muaviye’yi haksız (bâğî) diye nitelerdi. Hanefi mütekellim kâdı Umdetu Sâvî de Tuğrul Camii’nde Aşure kıssasını okuyup, yırtık elbiselerle anma/matem yapmaktadır. Hanefi Tâc-ı Şa’rî Nîsâbûrî, el-Câmiu’l-Atîk’te Aşure günü anma/matem yapmaktaydı.993 Abdülcelil Kazvînî, yapılan merasimleri savunmakta ve Hz. Peygamber’in “Kim Hüseyin için ağlarsa, cennet onun için vacip olur” dediğini ifade eden bir rivayete yer vermektedir.994 Dönemin Şîî âlimlerinden Sâllâr ed-Deylemî’nin (ö. 463/1070-71) verdiği bilgilere göre “Aşure günü dört rekatlık namaz kılınır. Vakti 990 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XIV, s. 150; İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. VIII, s. 549; İbn Haldûn, Târîh, C.III, s. 527; Ahmet Güner, Büveyhîler’in Şiî-Sünnî Siyaseti, s. 102-4; Ethem Ruhi Fığlalı, İmâmiyye Şiası, İstanbul, 1984, s. 181; Ali Şabbi, eş-Şia fî İran, s. 134. Edebiyatı için. Bkz. Rıza Kurtuluş, “Kerbelâ, (Fars Edebiyatında Kerbelâ)”, DİA, C.XXV, s. 273-74. 991 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 402. 992 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 402-6. 993 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 402 vd.; Keriman, Rey-i Bâsitan, C.II, s. 54 vd 994 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 406, 647. 201 zevalden öncedir. Her rekatta Fatiha ve İhlas sureleri okunur.”995 Aşure günü yapılan merasimler, birçok defa ölümlerle sonuçlanan tepkilere de sebep olmaktaydı. Bağdad gibi merkezlerde özellikle Hanbeliler ile Şiîler arasındaki çatışmaların başta gelen sebebi bu merasimlerdi. Sünniler, Aşure gününe “Mus’ab b. Zübeyr’in katli günü” ismini verdikleri bir gün ile karşılık vermişlerdir. Bağdad’da Bâbu’l-Basra semtinde oturan Sünnî halk, Büveyhiler döneminde, 389/999 yılında, Şiîlerin Aşure günü matemlerini ortaya koymaları gibi, onlarınkine benzer şekilde Musab b. Zübeyr için etkinlikte bulunmuşlardır.996 Aşureden sekiz gün sonra Mus’ab’ın Mesken’deki kabrine gidiyorlar, ağlayıp niyâhada bulunuyorlardı.997 Mus’ab b. Zübeyr, Hicaz’da halifeliğini ilan eden (64/683) ağabeyi Abdullah b. Zübeyr tarafından 67/687 yılında Basra valiliğine getirilmiştir. Bu dönemde, Muhtâr es-Sekafî, Hz. Hüseyin’in intikamını almak iddiasıyla ayaklanmış ve Irak’ın büyük bölümünü ele geçirmiştir.998 Muhtâr es-Sekafî’yi Kufe yakınlarında hezimete uğratıp öldüren Mus’ab, Emevî ordusuyla girdiği savaşta öldürülmüştü (72/691).999 Mus’ab, halife Abdülmelik’in teslim olması halinde canına dokunulmayacağı ve hatta Irak valiliğine getirileceği vaatlerine rağmen cesaretle ölüme gitmiştir. Şiîlerin cesur ve “mazlum Hüseyin”i gibi “mazlum Mus’ab” da Emevî halifesi karşısında cesaret ve kahramanlık timsali olarak Sünnîler tarafından matem törenleriyle anılıyordu.1000 Sünnîleri daha önce hiç bilinmeyen “Mus’ab b. Zübeyr günü” gibi toplumsal bir etkinliğe sevk eden temel sebep, Şîî törenlerinin aynı zamanda bir gövde gösterisi anlamını taşımasıydı.1001 Kerh mahallesinde oturan Şîî halkın Kerbelâ’daki (el-Hâir) Hz. Hüseyn’in meşhedine yaptıkları ziyarete karşılık olarak, Sünnî Ayyârlar1002 grubu, 425/1034 yılında Mus’ab b. Zübeyr’in ziyaretine çıkmışlardı. Bu durum iki 995 ed-Deylemi, el-Merâsimü’l-Aleviyye fî Ahkâmi’n-Nebeviyye, thk. Muhsin el-Hüseyni Emini, Beyrut, 1994, s. 84. 996 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XV, s. 14, 37; (," - ." /0 1%* + ) İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. IX, s. 155. 997 Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu’ der İran, s. 377 (Arapçası, s. 346). 998 Muhtâr es-Sekafî’nin siyâsî faaliyetlerinin özeti için bkz. Hasan Onat, Emeviler Devri Şiî Hareketleri ve Günümüz Şiîliği, Ankara, 1993, s. 93 vd.; İsmail Yiğit, “Muhtâr es-Sekafî”, DİA, C. XXXI, s. s. 54-5. 999 İrfan Aycan, “Mu’ab b. Zübeyr”, DİA, C. XXXI, s. 227. 1000 Ahmet Güner, Büveyhîler’in Şiî-Sünnî Siyaseti, s. 232. 1001 Güner, a.g.e., s. 231. 1002 Ayyârlar, Ortaçağ İslam dünyasında daha çok kendi çıkarları için toplum düzenini bozan zümrelere denmektedir. Abdülkadir Özcan, “Ayyâr”, DİA, C. IV, s. 296. 202 grup arasında çatışmaya sebep olmuştur.1003 Bağdad Selçukluların yönetiminde olduğu bir dönemde, Sultan Alparslan zamanında 458 yılı aşure günü (12 Aralık 1065) yine olaylar çıkmıştır. Kerh mahallesinde oturan Şiî halk dükkanlarını kapattı. Daha önceki yıllarda olduğu gibi kadınlar da gelmiş ve Hz. Hüseyin için ağıt yakmışlardı. Ayrıca o gün kaldırılan bir cenaze namazında da Hz. Hüseyin için ağıtlar yakılmıştır. Bu durumdan hoşnut olmayan halife, nakîbü’t-Tâlibiyyîn et-Tâhir Ebu’l-Ganâim’den bunun önlenmesini istedi. Nakîb, durumdan hadiselerin meydana gelmesinden sonra haberinin olduğunu söylemiş ve olayları durdurmuştur. Nakîb’e yapmayı adet haline getirdikleri bu türlü bidatlerin bundan sonra yapılmasına musamaha gösterilmeyeceği bildirilmiştir. Birkaç gün sonra el-Harbiyye, en-Nasriyye, Dâru’d-Dakîk, Bâbu’l-Basra, el-Kalâîn ve Nehru Tâbık’ta oturanlardan birçok kişi, dükkanlarını kapatıp bir araya toplanmıştır. Kalabalık, Kerh mahallesine oturanları (Şiîleri) lanetleyerek hilafet sarayına doğru yürüyüşe geçmiştir. Halife, onlara gönderdiği adamlarıyla, bu olayların bir daha tekrarlanmaması için gerekli adımların atıldığını bildirmiştir. Kerh halkına bunlar için izin veren sâhibü’ş-şurta (polis kuvvetlerinin başı) kaçmiştir. Selçuklu askerleri, olaylara el koyup halkı dağıttı. Divana gelen Kerh sakinleri, bunu yapmalarını sâhibü’ş-şurtanın kendilerine emrettiği söyledi ve tutuklananların salıverilmesini istediler. Halifeden sahabeye sövenlerin ve bidat olan bu şeyleri yapanların lanetlendiği bir tevkî çıkmış ve tutuklular salıverilmiştir.1004 Çatışmalara sebep olan bu uygulamalar ulemanın fetvalarına da konu olmuştur. Dönemin Sünnî âlimlerinden İmam Gazzâlî’nin (ö. 505/1111) Hz. Hüseyin’nin öldürülmesinin hikaye edilmesinin ve sahabe arasında meydana gelen diğer tartışmalı konuların anlatılmasınının haram olduğunu savunduğu kaydedilmektedir.1005 Nizamiyye medresesinde müderris olan İlkiyâ Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed elHerrâsî (ö. 504/1110), el-Gazzâlî’nin fetvasının hilafına, Yezid b. Muaviye’in fıskına ve kötülenmesine cevaz veren fetvasının olduğu bilinmektedir.1006 el-Herrâsî, Bâtınî 1003 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XV, s. 241. 1004 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVI, s. 94-5. 1005 İbn Hacer el-Heytemi, es-Savâikü’l-Muhrika alâ ehli’r-Rafz ve’d-Dalâlü’z-Zendeka, tahkik Abdurrahman b. Abdullah Türki, Kamil Muhammed Harrat, Beyrut, 1997, C.II, 640. 1006 İbn Kesir, a.g.e., C.XII, s. 185. krş. İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-Ayân, tahkik; İhsan Abbas, Beyrut, Dâru Sâdır, 1397/1977, C. III, s. 287-8 ; Kâtib Çelebî, Mîzânü’l-Hak fî İhtiyâri’l-Ehak ( İslamda Tenkid ve Tartışma Usulü), sadeleştirenler: Süleyman Uludağ, Mustafa Kara, İstanbul; 203 olmakla itham edilmiş, sultan Muhammed Tapar onun tutuklanmasını emretmiş (495/1101), halife el-Mustazhir’in itikadının doğruluğuna şahidliğiyle hapisten kurtulmuştur.1007 Bu karşılıklı merasimlerle gerçekleştirilen güç gösterileri zamanla aşırılığı da beraberinde getirmiş olmalıdır. Selçuklular döneminde yaşamış olan İsnâaşeriyye’ye mensup Abdülcelil Kazvînî’nin kaydettiğine göre bu dönemde, bazı bölgelerde Hz. Ali ve Hz. Hüseyin’e lanet okuyup, Muâviye ve Yezid’e salavât getirenler vardır.1008 2- Gadîr Bayramı Şîa’nın kabulüne göre Hz. Peygamber, Vedâ Haccı’ndan dönerken Gadîr Hum’da Müslümanlara hitap edip Hz. Ali’nin kendinden sonra imam olduğunu açıklamıştır. Şia, Gadîr Hum olayının Hz. Ali’nin velayetini açıkladığı ve bununla ilgili rivayetlerin mütevatir olduğu kanaatindedir.1009 Birçok sünnî tarihçi ve hadisçi bu olaydan hiç bahsetmezken, meseleyi söz konusu edenlerin1010 rivayetleri arasında bazı farklılıkların olduğu görülür. Hatta olayın vukuunu reddedenler de vardır.1011 Büveyhilerin Aşure matemlerini uygulamaya koydukları yılda, aynı zamanda Gadîr-i Hum bayramı da kutlanmıştır. Büveyhi emiri Muizzüddevle, Aşureyi bir matem günü olarak, Gadîr-i Hum’u da bir bayram olarak ilan etmiştir. Onun emriyle 352/963 yılı 18 Zilhicce tarihinde şehir süslenmiş, ateşler yakılmış, davullar çalınmış, Bağdad’daki çarşılar gece boyu açık tutulmuştur. Şiilerin sayılarının çokluğu ve devlet gücünün onlarla birlikte olması sebebiyle, Sünnîlerin bunlara engel olacak güçleri yoktu.1012 Dönemin Şîî âlimlerinden Sâllâr ed-Deylemî’nin (ö. 463) verdiği bilgilere göre “Zilhicce’nin 18. günü zevala yakın bir zamanda, Gadîr günü namazı kılınır. İki rekattır. Her rekatta Fatiha ve İhlas sureleri on defa, Âyetü’l-Kursi ve Kadr suresi Marifet yay., 1990, s. 97-8. 1007 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C. XVII, s. 74, 122; İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 323, 484; İbn Kesir, elBidâye, C.XII, s. 184. 1008 Detaylar için bkz. Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 647-8 ve ilgili dinotlar. 1009 Adnan Demircan, Kadîr-i Hum Olayı, İstanbul, 1996, s. 38. 1010 Bu olaydan hiç bahsetmeyenler için bkz. Demircan, a.g.e., s.13; Hayati Aydın, Gadirihum, İstanbul, 2001, s. 22. 1011 Demircan, a.g.e., s. 73 vd. 1012 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XIV, s. 151; İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. VIII, s. 549-50; İbn Haldûn, Târîh, C.III, s. 527; Ahmet Güner, Büveyhîler’in Şiî-Sünnî Siyaseti, s. 105-6; Ali Şabbi, eş-Şia fî İran, s. 134. 204 onar defa okunur. Selam verip bitirildikten sonra merasimle dua edilir.”1013 Şîa’nın Gadîr gününü bayram olarak kutlamalarına karşılık Sünniler de “Gâr (mağara) gününü” ihdas etmişlerdir. Bu gün Sünnîler tarafından Hz. Peygamber ile Ebu Bekir’in mağarada gizlenmelerinin anısı olarak kutlanmaktaydı. Gadîr’den sekiz gün sonra, Zilhicce’nin 26. günü kutlanmaktaydı.1014 Bağdad’da Bâbu’l-Basra semtinde oturan Sünnî-Hanbelî halk, Büveyhiler döneminde, 389/999 yılında, Kerh mahallesinde oturan Şiîlerin Gadîr günü yaptıkları gibi etrafı süslemeyerek sevinç gösteriyle Gâr günü için etkinlikte bulunmuşlardır.1015 Şîî Mezyediler emiri Sadaka’nın Selçuklu kuvvetleriyle savaşa girmesi ve savaş sırasında öldürülmesinden (501/Mart 1108) sonra, Bağdad’da Kerh mahallesinde oturan Şiîler korkuya kapılmışlardı. Sadaka ve ailesi Şîîydi. Bağdad’daki Ehl-i Sünnet mensupları, Şiîler aleyhine konuşmakta, Şiîler de korkularından bunlara sabretmekteydi. Sünnîler, daha önce çatışmalara sebep olduğu için yasaklanmış ve uzun zamandır uygulanmayan, Mus’ab b. ez-Zübeyr’in kabrini ziyaret etmeye karar vermişlerdi (502/Mart 1109). Ziyarete gidiş yolunun Kerh mahallesinden geçmesini planlamış, Kerh mahallesindeki Şiîler onların geçişlerine engel olmama kararı almışlardı. Sünnîler, yanlarında silah da bulunduruyorlardı. Sünnîler, Kerh’e geldiklerinde, Şiîlerin sevgi gösterileriyle karşılanmışlardı. Şîiler de İmam Musa b. Cafer’in ve diğer meşhedlerini ziyaret etmişler, Sünnîlerden buna müdahale eden olmamıştır. İnsanlar, bu duruma şaşırmaktaydı.1016 3 - Menkıbe Anlatımı Büveyhiler döneminde hikayeciler, cami, sokak ve çarşılarda dolaşarak veya yollarda oturarak Hz. Ali ve Ehl-i Beyt’in menkıbelerini anlatıyorlardı. Büveyhiler zamanındaki bu etkinliler menâkıbhânlık diye isimlendirilen bir müessesensin esasını teşkil etmiştir.1017 Selçuklular döneminde bu uygulamaya devam edilmiştir. Abdülcelil Kazvînî’nin reddiye yazdığı Sünnî müellife göre, menakıp okuyucular 1013 ed-Deylemi, el-Merâsim, s. 81. 1014 Davud İlhâmî, “Ceşn ve Surûr der Îd-i Gadîr der Asr-i âl-i Büveyh”, Dershâ-yı ez Mekteb-i İslâm, yıl: 40, sayı: 9, Kum, 1421 h./1379 ş,. s. 35-42; Fehmî Abdürrazzak Sa’d, el-Âmme fî Bağdâd fi’l-Karneyni’s-Sâlis ve’r-Râbi’, Beyrut, 1983, s. 341. 1015 (2- 3 4 5 &6" "7 8 9  3 4 :) ;- 1< +) İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. IX, s. 155. 1016 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 469-70. Krş. Cafer Halili, Mevsû’atü’l-Atebati’l-Mukaddese, C.IX, s. 97, 120. 1017 Ahmet Güner, Büveyhîler’in Şiî-Sünnî Siyaseti, s. 115-6. 205 (menâkıb-hânân), genellikle İbn Bennân1018 gibilerin kasidelerini okumaktadır. Etraflarında Şîa’dan (Râfıza) bir grup toplanır. Sahabe, halifeler ve din gazilerini konu edinirler. Allah’ın tenzîhî sıfatlarını, peygamberlerin ismetini ve (peygamberlerden başkaları için olmayacak) mucizeleri nazmederek bunları Ali b. Ebî Tâlib’e nisbet ederlerdi.1019 Şiîlerin menâkıb okumasına karşı, Ehl-i Sünnet’in tutumu da karşı bir gelenek oluşturmak olmuştur. Fezâil-han denen kişiler: sahabenin faziletini anlatan şiirler okumaktadır.1020 Abdulcelil Kazvînî menâkıbhânlar hakkında söylenenleri değerlendirirken fezâil-hanlar hakkında hakaret dolu ifadeler kullanmaktadır. Ona göre bu işi yapanlar, kumarbaz, içki içen, Ebu Bekir’in faziletini, Ali’nin konumunu bilmeyen kimselerdir. Şîa’ya sövmek için birkaç beyit ortarlar. Bu beyitleri, mal elde etmek için okurlar. Müslümanlara sövmeyi iş edinir ve onlara lanet ederlerdi. Bundan elde ettikleri parayı, eğlence ve zina için sarfederlerdi.1021 Şîî menâkıphanları değerlendiren Sünnî yazar, şairleri kötü itikadlı, beynamaz, müfsid, içki içen gibi sıfatlarla nitelemekte ve okunan şiirleri de basit bulmaktadır. Onun ifadesiyle “Rafiziler bu menâkıbı, diğer gruplardan avamı ve gençleri saptırmak için okumaktadır.” Böylelikle “Hz. Ali’nin yaptıklarını tek başına yaptığını, bunların diğer insanların kudretinin dışında olduğunu, sahabenin hepsinin Ali düşmanı olduğunu göstermektedir”. Abdülcelil Kazvînî’ye göre menâkıbın okunmasında hedef, bu değildir. Çünkü halkı zaten Şîî olan, sadece Şiilerin yaşadığı Kum, Kâşân, Âbah, Mâzenderân, Sebzevâr gibi merkezlerde menâkıb daha çok okunmaktadırlar.1022 Menâkıbhânlar bu işi pazarlarda yapmaktaydı. Onları, ne dedşklerini bilmeyen Türkler de dinlemektedir. Sünnî yazarın kaydına göre İsbehbed Ali’nin hanımı olan Melikşah’ın kızı Salkım Hatun’un sarayında, Ebû Tâlib Menâkıbî isimli bir kişi, sahabeyi tenkid eden menkıbeler okumaktadır. Abdulcelil Kazvînî, Türklerin akıllı 1018 Ebu’l-Fadl Muhammed b. Muhammed b. Ebi’t-Tâhir Muhammed İbn Bennân, Enbâr asıllıdır. Mısırlı yazar. Kahirede 507/1113 yılında doğdu. Yemen hukümdarı Seyfu’l-İslam’ın elçisi olarak Bağdad’a gelmiştir. Mısır’da devlet hizmetinde bulunmuştur. Seksen dokuz sene yaşamıştır. Divan sahibidir. 596/1200 yılında vefat etmiştir. ez-Zehebî, Siyeru ‘Alâmi’n-Nübelâ’, C.XXI, s. 220. 1019 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 33-4, 37. 1020 Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 392. 1021 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 33. 1022 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 41, 43. 206 ve bilgili insanlar olduğunu, menâkıb okuyanlara saygılı davranmalarının da Hz. Ali hakkındaki temiz itikadları ve ona olan sevgilerinden kaynaklandığını ifade etmektedir. Bu faaliyetin bazen okuyucuların hayatına da mal olduğu anlaşılmaktadır. Öyleki Kazvin’in Sünnî yöneticisi Ebu Bekir Hüsrevabâdî’nin buyruğuyla (muhtemelen sahabenin faziletlerini okuyan) Sıddîk Fezâilî isimli birinin Hz. Ali ve onun ailesinin düşmanı olduğu ve ona lanet okuduğu gerekçesiyle parça parça edildiğini kaydetmektedir.1023 Abdulcelil Kazvînî’ye göre Emevi ve Mervanilerden mütaassıblar, Hz. Hüseyin’in katlinden sonra, Hz. Ali’nin faziletinin dinlenmesine tahammül edememişlerdir. Rüstem, İsfendiyâr, Kâvus, Zâl, vb. hakkında savaş hikayeleri uydurmuşlardır. Böylelikle Hz. Ali’nin fazileti ve cesareti (hakkında söylenenlere) karşılık veriliyordu. Abdulcelil Kazvînî zamanında “bu bid’at devam etmektedir.”1024 4- Şîî Ezanı Büveyhiler döneminde Şiiler, kendi cemaatlerine ait mescidlerde, ezanda Sünnilerden farklı olarak “hayye alâ hayri’l-amel”1025 ifadesini de okumaktaydı.1026 Bağdad Selçukluların yönetimine girdikten sonra 447 (1055) yılında Tuğrul Bey, Bağdad’daki Şîî mahallesi Kerh’te sabah ezanında Sünnilerin okuduğu ifadeyi1027 okumaları emretti.1028 Şiîlerin okumakta oldukları ibareyi1029 terk etmelerini istedi.1030 Dönemin kaynaklarından Abdülcelil Kazvînî’nin reddiye yazdığı Sünnî yazarın ifadelerine göre Kum, Kâşân, Âbeh, Verrâmîn, Sârâ, ve Alamut’a yakın (bir köy olan) olan İrem’de (ezanlarda) “hayye alâ hayri’l-amel” aşikar okunmaktadır.1031 Kazvînî, ezanda fasıllar arasında, iki şehadetten sonra, “şehadet ederim ki Ali Allah’ın velisidir”1032 ifadesi söylenirse, ezan batıl olur, ezanda Hz. Ali’nin anılmasın 1023 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 77, 78. 1024 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 34; Krş. Naseem Ahmad, Religion and Politics in Central Asia under the Saljuqs, s.162. اVُ أآ ، اVُ أآ ، أش96 أن N إ % إWN اV ، أش96 أن N إ % إWN اV ، أش96 أنW مB9ّاً رس ل اV ، أش96 أنW مB9ّاً رس ل اV ، ( 1025 حّ J ]>ا MHة ، حّ J ]>ا MHة ، حّ J ]>ا Mح ، حّ J ]>ا Mح ، حّ J ]>:  ا ?O ، حّ J ]>:  ا ?O ، اVُ أآ Vا WNإ % إ N ، Vا WNإ % إ N ، أآ ُVا ، ( Ali eş-Şehristânî, el-Ezân beyne’l-Asâle ve’t-Tahrîf, Kum 1424, s. 47. 1026 Ahmet Güner, Büveyhîler’in Şiî-Sünnî Siyaseti, s. 116. ( ا MHة :  م ا S م) 1027 1028 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 614. ( ح J ]>:  ا ?O ( 1029 1030 İbn Kesir, el-Bidâye, C.XII, s. 73. 1031 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 162. أش96 أن J > و  اV 1032 207 bid’attir” demektedir.1033 Abdülcelîl Kazvînî’ye göre ezanda ve kametteki “hayya alâ hayri’l-amel” ifadesi Şîa’nın ortaya çıkardığı bir şey değil, Hz. Peygamber’in uygulamasıdır. Hz. Ebû Bekir’in halifeliği döneminde de bu şekilde devam etmiş, Hz. Ömer’in döneminde terk edilmiştir. “En hayırlı amele” çağıran bu ifadenin, insanların zekat, oruç, hac ve cihad gibi diğer amellerden gafletine ve namazı tercihine sebep olacağı öne sürülmüştür.1034 Hz. Ali ile Muaviye savaşları döneminde, Muâviye “bizim bir farkımız olsun” diye düşünmüş ve “es-salâtu hayrun min’en-nevm” ibaresini okutmuştur. Hz. Ali’nin taraftarları (Şîa) ise Peygamber’in sünneti olan şekliyle “hayya alâ hayri’l-amel” ifadesini devam ettirmiştir.1035 Kazvînî, ezanın bu şekilde okunmasının Bâtınilik alameti olarak takdim edilmesini reddederken, Zeydiyye mezhebine mensup olan emirlerin yönettiği ve halkının da genelde veya çoğunlukla bu mezhebe mensup olduğu bölgeleri saymakta ve onların da ezanı bu şekilde okuduklarını kaydetmektedir.1036 5 - Cuma Namazı Selçuklular döneminde Şiîlerin Cuma namazını kılmayı bıraktıkları iddia edilmektedir. Buna karşılık dönemin kaynakları farklı bilgiler vermektedir. Ahmed el-Kâtib’in ifadesine göre “Şîa, Bağdad’daki Berâsâ Camii’nde ötedenberi Cuma namazı kılmayı sürdürmüştür. Ancak bu uygulama eş-Şeyh et-Tûsî’nin zamanında, 451/1059 yılında kesintiye uğramıştır. Bu da Selçukluların iktidarı ele geçirmeleri, Büveyhi devletinin düşüşü ve Tusî’nin Bağdad’dan Necef’e göç etmesinden sonra meydana gelmiştir.”1037 Zamanla Cumanın kılınmasını haram sayan fetvalar, ortaya çıkmış ve beşinci ve altıncı yüzyılda Şia Cuma namazını kılmayı dondurmuştur. Zamanla durum değişmiş ve Cuma namazı tekrar kılınmaya başlamıştır.1038 Dönemin kaynaklarında ise farklı bilgiler yer almaktadır. Caferiyan’ın da ifade ettiği gibi, Abdülcelil Kazvînî’nin ifadelerinde görülmektedir ki Cuma Namazı Şîa arasında yaygın olarak yerine getirilen bir ameldi. Şîî şehirlerinde Cuma mescidleri 1033 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 68. 1034 Krş. Abdurrahman Çetin, “Ezan”, DİA, C. XII, (ss. 36-38), s. 37. 1035 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 457. 1036 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s.457-460. 1037 Ahmed el-Katib, Şia’da Siyasal Düşüncenin Gelişimi, çev. Mehmet Yolcu, Ankara : Kitabiyat, 2005, s. 354. 1038 Ahmed el-Katib, a.g.e., s. 404. 208 vardı. “Bu namaz, bütün Şîî şehirlerinde şartlarına uygun olarak, hutbe ve kametiyle kılınmaktadır. Kum camiinde, Âbeh (Âvah) camiinde, Kâşân camiinde, Verâmîn Cuma mescidinde ve Mazanderan beldelerinde durum böyledir.”1039 E - DÖNEMİN ÖNDE GELEN İSNÂAŞERİYYE BİLGİNLERİ Selçuklular döneminde birçok İsnâaşeriyye mesubu âlim derslerine ve teliflerine devam etmiştir. Bazı şehirlerdeki İsnâaşeriyye’ye ait medrese sayısı onu geçmekteydi. Selçukluların Bâtınîlere karşı fikrî mücadelelerde İsnâaşeriyye mensubu âlimler de katkıda bulunuyor, yazdıkları reddiyeler ve yaptıkları münazaralar ile onların görüşlerini tenkid ediyorlardı. Onlar kendilerinin Bâtınîlerden farklı olduklarını özellikle vurgulama gereği duyuyorlardı.1040 Çünkü dönemin algısına göre İsnâaşeriyye Bâtıniyye’ye giden dehliz sayılmaktaydı.1041 Sultan Muhammed Tapar zamanında, 500 yılında Ebu İsmail Hamdanî isimli Şîî (İmâmî) alim, İsfahan’a gelip Sultan Muhammed’in yanında konaklamış, orada Batıniler (Melâhide) ile münazaralar yapıp, onları mağlup etmiş, delillerini çürütmüştür. Sultan da bunun üzerine ona “Nâsıruddîn” lakabı vermiş, Kazvin’de meydana gelen olaylar sırasında tahrib olan medresesinin onarılması emrini vermiştir. Abdülcelil Kazvînî, bu medresenin kendi döneminde de meşhur olduğunu ifade etmektedir.1042 Abdülcelil Kazvînî, Batıniler için cehennem köpekleri, domuzlar gibi ifadeler kulanmaktadır.1043 Ona göre Bâtınîler (mülhidân) Muhammed ümmetinin dışındadır.1044 Batıniliğin kurucularının (vâzıân-ı ilhâd) hepsinin cebir ve teşbihi kabul edenler (mücebbirân ve müşebbihân) olduklarını, onların menşe itibariyle de cebr ve teşbihi kabul edenlerin yaşadıkları yerlerden çıktıklarını, Allah’ı bilmenin ancak haberle (imamın talimi ile) olacağını söylediklerini, bu konuda akıl yürütmeyi 1039 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 430. 1040 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 91. 1041 (
   ) Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 84. Sonraki dönem Zeydî âlimlerinden Muhammed b. Hasan ed-Deylemî (ö. 711/1311 [?]) de aynı ifadeyi kullanmaktadır (Beyânu Mezhebi’l-Bâtıniyye, neşr. R. Strothmann, Riyad, ts., s. 2.) krş. Sarıkaya, Anadolu Aleviliğinin Tarihî Arka Planı (XI-XIII. Asırlar), s. 132, 31. dipnot. 1042 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 48, 93; Müntecibüddin, Fihrist, s. 161; Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 491; Turan, Selçuklular Tarihi, s. 327. 1043 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 369. ( & Bج ی76S: و& S6ج بMآ ( 1044 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 451. 209 (nazarı) kabul etmediklerini kaydetmektedir.1045 Bâtınîler, akıl ve nazarla Allah’ı bilmeyi vacip görüp, ta’lîm ve taklidi inkar eden Hanefilerin yaygın oldukları Horasan ve Mâverâunnehir sınırlarında barınamamışlardır. Yine akıl ve nazarla Allah’ı bilmeyi vacip görüp, masum imamı kabul eden, ta’lîm ve taklidi inkar eden İmâmiyye’nin yaygın oldukları Mâzenderân, Kum ve Kâşân dolaylarına girememişlerdir. Adl ve tevhidi kabul eden, marifetin (Allah’ı bilme) akıl yürütme (nazar) yoluyla olduğunu kabul eden Zeydiyye’nin yaygın olduğu Mekke, Tâif, Yemen, Cibâl, Gilân ve Deylemân’da tutunamamışlardır. Bunlar, eskiden Hanefilerin olmadığı, Müşebbihe’nin çoğunlukta oldukları İsfehan, Hemedân ve Nihâvend gibi bölgelerde yayılmışlardır.1046 Şîî Bâvendîler yöneticisi İsbehbed’in oğlu Kurbazu da dahil, İmâmî Şîileri de öldürmüşlerdir. Kazvînî, “bu öldürülenlerin isimlerini saymaya kalkışsam kitaplar yazmam gerekir” demektedir.1047 Bu dönemde yaşamış Sünni müellif Şihâbüddin Razî, İsnâaşeriyye (Rafıza) ile Âlamut Batınileri arasında benzerliklerden bahsetmektedir. Onun tespitlerine göre İmâmiyye (Revâfız) ile Bâtınîler (Mülhidân) arasındaki benzerlikler şunlardan ibarettir: (1) Her iki grup da müslümanlara kin beslemektedir. (2) Batıniler, Mısır (Fatımî) yöneticisini, İmâmiyye (beklenen imam) Kâim’i kabul etmektedirler. (3) Her iki grup da Hz. Ali ve Ali ailesini savunmaktadır. (4) Her iki grup da beyaz renkli bayrak kullanmaktadır. (5) Batıniler, dinin yorumunu ancak Mısır (Fâtımî) yöneticisi tarafından yapılabileceğini savunurlar. İmâmiyye de (beklenen imam) masum Kâim’in şerhedebileceğini kabul etmektedirler. (6) Batıniler, Hz. Ebû Bekir, Ömer, Osman ve bütün sahabe ve selefe dil uzatmaktadır. İmâmiyye de aynı şekilde yapmaktadır. (7) Batiniliğe hiçbir zahid ve önde gelen bilgin (imâm), inanmamaktadır. Bu mezhebi kaba-saba, beynamaz, merhametsiz dağlılar kabul etmektedir. İmâmîler (Râfıziyân) de bu sirettedir. Bu mezhebi hiçbir kadı, imam, zâhid kabul etmemiştir. Kabul edenler içki içen, fesad çıkaran, kaba kişilerden oluşur. (8) Her iki grup da ezanda "hayye alâ hayru’l-amel" ifadesine de yer verirler. (9) her iki grup da sağ elde yüzük bulunmasını uygun görür.1048 (9) Her iki grup da 1045 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 373. 1046 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e.,s. 91-6, 322-4. 1047 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 97, 176. 1048 Abdülcelil Kazvînî, yüzük takmanın dinî bir vecibe olmadığını, yüzükle bir kişinin itikadına ve mezhebine bir noksanlık omayacağını ve dolayısıyla Bâtıniliğe (ilhâd) delalet etmeyeceğini 210 cenazede beş tekbir getirir. (10) Batınîler namazda eli serbest bırakırlar, İmamîler de.1049 (11) Bâtınîler, Hz. Ali ve Fâtıma soyundan yedi imamı kabul ederler, İmâmîler on iki imamı. (12) İmamiyye, Hz. Ali ve diğer imamlar için "salavât’ullah aleyh" ifadesini kullanır, Batınîler de. (13) İmâmîler, Bâtınîler gibi, namazda ve abdestte imamlarının adlarını okurlar.1050 Abdülcelil Kazvînî, Fatımîlere lanet okudumakta “bu Mülhidlerin görüşlerini nakzenden sonsuz sayıda Şîa-i Usûliyye-i İmâmiyye kitapları olduğunu ve İslam grupları içerisinde Melahide’ye en düşman grubun Şîa-i Usuliyye olduğunu” ifade etmektedir.1051 Dönemin Nizârîlerinin başında bulunan Kiyâ Bozork Umîd’e, İsnâaşeriyye (Râfıziyân) mensubu Şîîler tarafından maddi destek verildiği iddiasına cevap veren Kazvînî, Kiyâ Bozork Umîd’i mel’ûn ve kâfir diye nitelemekte ve bu gruba böyle bir desteğin söz konusu olamayacağını kaydetmektedir.1052 Resul Caferiyan’a göre İmâmî alimler, kendi üzerlerindeki Sünnî baskıdan kurtulmak için, İsmailiyye ile aralarını ayırma gereği duymuş ve bu tür görüşleri bu çabanın bir ürünü olarak ortaya koymuşlardır.1053 Selçuklular öncesinde, Şîî âlim Şeyh Müfid (ö 413/1022), Mu’tezile’nin kelâmî görüşleri ile Şîî-İmâmî düşünceyi birbirine yaklaştırmış, talebesi Şerif elMurtaza (ö. 436/1044) ve Ebû Cafer et-Tûsî (ö.460/1067) tarafından daha da vurgulamaktadır. Ancak bununla birlik İmam Cafer-i Sadıktan aktardığı bir rivayette “Şîamızın alametleri beştir” denilmekte ve sağ ele yüzük takmak da bunlar arasında sayılmaktadır. Diğerleri ise alınları çokça secdeyle yere koymak, safer ayının yirmisinde yani Hz. Hüseyin’in şahid edilmesinden sonraki kırkıncı günde erbeîn ziyareti gerçekleştirmek, sünnet ve farzların toplamı olan elli bir rektlık namaz ve besmeleyi cehrî okumak. Bunları Cafer-i Sadık’ın ictihadı, Hz. Peygamber’in sünneti, Hz. Ali’nin yolu (tarikat) ve imamların sîreti diye nitelemektedir. ( تمMJ .( ش ?S :c : ت?  ا "  ، وا T &ب   ، وزیرة اfرب?  ، وMGة إح9ى :  ، وا "6 ب& اV ا ح ا ح & Kitâbü’n-Nakz, s. 462-3). Nizamülk’ün de yüzüğün bu şekilde alamet sayılması ile ilgili bir hatırası vardır. Sermerkant hanı Şemsulmulk’un elçisinin, Alp Arslan’ın veziri Nizamülkmülk’ün geçici bir süreliğine sağ eline taktığı yüzüğü görüp, Şemsulmulk’e bunu anlatması ve bu durumun Nizâmülmülk’e haber verildiğinde, bu Rafızilik alemetinin Alp Arslan’ın kulağına gitmemesi için vezirin aldığı tedbirler ve yaptığı harcamaları bizzat kendi eserinden okuyoruz. Siyâset-nâme, Çev. Köymen, s. 69-70. 1049 Abdülcelil Kazvînî, özellikle İmam Mâlik ve Malikilerin de böyle yaptıklarını, ayrıca Zeydiyye’de de böyle olmasına rağmen onların Bâtınilere benzetilmemesine dikkat çekmektedir (Kitâbü’nNakz, s. 466, 606). 1050 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e.,, s. 449-51 (krş. 496-7). Devamında Abdülcelil Kazvînî’nin bu benzetmeler ile ilgili değerlendirmeleri vardır. İmamlar için duanın namaz sırasında değil, selam verildikten sonra yapıldığını kaydetmektedir. Ayrıca Bâtıniler, riya yapmak zorunda kalmadıkça abdest almazlar ki benzerlikten söz edimesi anlamsızdır (s. 468). 1051 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e.,, s. 70. 1052 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e.,, s. 474. 1053 Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 491, 553. 211 geliştirilen bu durum,1054 kelâm ve fıkhın yanı sıra, tefsire de yansımıştır. Tefsir açısından yapılan değerlendirmelere göre, “Orta/Klasik dönem” veya “birinci dirayet dönemi” diye isimlendirilen dönemin kapsamına giren tefsirlerde rivayet geleneği sorgulanmış, tenkid ve tahlile tâbi tutulmuş, Kur’ân’ın tahrifiyle ilgili rivayetler gâlî raviler tarafından rivayet edilmesi gibi gerekçelerle reddedilmiş, ilk üç halifeyle ilgili sövgü ve hakaret içeren rivayetler zikre değer görülmemiştir. Şîa’nın bedâ, rec’at gibi tartışmalı inanç konularına dair kimi rivayetler, ya reddedilmiş veya makulleştirilmeye çalışılmıştır. et-Tûsî’nin tefsirinde olduğu gibi, Zamahşerî’den (ö. 538/1143) ders de alan Ebu’l-Futûf er-Râzî (ö. 550/1155?) ve İbn Şahrâşûb elMâzenderânî (ö. 588/1192) gibi tefsir çalışmaları olan Şîî müelliflerde ve yine ezZemahşerî’nin Keşşâf’ına eş-Şâfî fî Tehîs’l-Keşşâf adıyla bir ihtisar yazan Şîî müfessir Ebû Ali et-Tabersî’de (ö. 548/1153) de Mu’tezile etkisinden söz etmek mümkündür.1055 İsnâaşeriyye açısından Büyük Selçukluların hakim olduğu dönem “duraklama asrı”1056 diye nitelenmektedir. Büyük Selçuklular dönemine “duraklama asrı” denmesine ilk sebep olarak, o dönemde Şîiler üzerinde yönetimlerin baskısını gösterilmektedir. Bu dönemde durgunluğun diğer bir sebebi de İsnâaşeriyye’nin önde gelen âlimlerinden eş-Şeyh et-Tusî’nin etkisidir. et-Tusî, birçok ilim dalında telifte bulunmuş, çok sayıda öğrenci yetiştirmiştir. et-Tusî, öğrencileri ve çağdaşları tarafından büyük takdir ve saygınlık kazanmıştır. Onun şahsi görüşleri kutsiyet kazanmış ve bu bakış açısı uzun süre devam etmiştir.1057 Şîî âlim Sedîdüddin Mahmûd el-Hımsî ( ö. 585/1189?) bu dönemde “İmâmiyye’nin tahkik üzere fetva vereninin kalmadığını” ifade etmekte, İbn Tavus (ö. 664) da onların, önceki âlimlerden ezberledikleri üzere fetva verdiklerini söylemektedir.1058 “et-Tusî’nin ölümünden itibaren yaklaşık bir asırlık zaman dilimi, onun talebe ve takipçilerinin hüküm sürdüğü dönemdir. Bu süre içerisinde, Şîî fıkhıyla uğraşanların hepsi, onun 1054 Mazlum Uyar, Şii Ulemanın Otoritesinin Temelleri, s. 25, 36, 44. 1055 Mustafa Öztürk, “Şîî-İmâmî Tefsir Kültürünün Genel Karakteristikleri”, Tarihten Günümüze Kur’an’a Yaklaşımlar, İstanbul, 2010, (243-277), s. 260-1. 1056 (د آ ا HJ )” (460-600 h. ) Cafer es-Sübhânî, Kitâbü Târîhi’l-Fıkhi’l-İslâmî ve Edvâruh, s. 280, 298 vd. (Çevrimiçi) http://www.alhikmeh.com/arabic/mktba/fqh/tarik/index.htm 24 Kasım 2007. 1057 Cafer es-Sübhânî, Kitâbü Târîhi’l-Fıkhi’l-İslâmî, s. 300 vd. 1058 Hasan el-Emîn, Müstedrakâtü Ayâni’ş-Şîa, 2. bs., Beyrut, 1418/1997, s. 94. 212 eserlerini nakletmekten ve şerhetmekten başka bir şey yapmamıştır. Bu döneme, taklid dönemi denir.”1059 1 - eş-Şeyh et-Tûsî (ö. 460) Ebû Cafer Muhammed b. el-Hasan, eş-Şeyh Tûsî,1060 385 yılında Tus’ta doğmuş yirmi üç yaşına kadar orada kalmıştır. 408 yılında Bağdad’a gidip oraya yerleşmiş, 1061 Bağdad’da o dönemde mezhebin önde gelen ismi olan eş-Şeyh elMüfîd’e (ö. 413) öğrenci olmuştur. Sünnî kaynakların da ifade ettiği gibi el-Müfîd’in ilim meclislerine her gruptan âlimler katılmaktaydı. Diğer gruplardan da katılımlar, eş-Şeyh et-Tusî’ye onların da görüşlerini öğrenme imkanı sağladı.1062 eş-Şeyh el-Müfid’in vefatından (413) sonra eş-Şerif el-Murtaza’nın öğrencisi olmuştur. Nesebi Hz. Ali’ye ulaşan eş-Şerif el-Murtaza öğrencilerinin geçimine de katkıda bulunuyordu. eş-Şeyh et-Tusî’ye, aylık on iki dinar olmak üzere diğer öğrencilerden daha fazla para vermekteydi.1063 eş-Şerif el-Murtaza’nın da meclislerine diğer mezheplerden katılımlar olmaktaydı. et-Tûsî, el-Murtaza’ya, 436’da ölümüne kadar yirmi üç yıl öğrencilik etmiş ve teliflerinin çoğunu bu dönemde gerçekleştirdi.1064 eş-Şerif el-Murtaza’nın ölümünden sonra eş-Şeyh et-Tûsî, İsnâaşeriyye Şîası’nın öncüsü haline geldi. Evi Bağdad’ın Kerh mahallesindeydi. Değişik mezheplerden öğrencilerinin sayısı üç yüze kadar ulaşmaktaydı. Abbasi halifesi elKâim, onun bu konumunu takdir etmiş ve derslerini vermesi için kendisine bir kürsü vermiştir. Bu kürsüler o dönemde, sadece mezhep reislerine verilmekteydi. Onun aşure ziyaretleri sırasında okunacak dualar hakkında yazdıklarında lanet ifadelerinin yer alması, muhaliflerince şikayet konusu olmuş, et-Tûsi halifeye konuyu farklı izah 1059 Mazlum Uyar, Şii Ulemanın Otoritesinin Temelleri, İstanbul, 2004, s. 55. 1060 Hıdır Cafer, eş-Şeyh et-Tûsî Mufessiran, Kum, 1999; Vaizzâde el-Horasanî, “Hayâtü’ş-Şeyh etTûsî”, (et-Tûsî’nin er-Resâilü’l-Aşer’inin başında) Kum : Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, t.y., s. 5- 62; Aga Bozork-ı Tahrânî, “Hayâtü’ş-Şeyh et-Tûsî”, (et-Tûsî’nin et-Tibyân tefsirine mukaddime), Beyrut : İhyai’t-Türasi’l-Arabi, t.y.; Mecid Maarif, Pejûheşî der Târîh-i Hadîs-i Şîa, Tahran, 1374, s. 518-547; Yusuf b. Ahmed el-Bahranî, Lü’lüetü’l-Bahreyn, tahk. Seyyid Muhammed Sad Bahrülulum, 2. bs. Beyrut:Dârü’l-Edva, 1986, s. 293-304; es-Sübhânî, Mu’cemü Tabakâti’lMütekellimîn, C.II, s. 233-6. 1061 Hıdır Cafer, eş-Şeyh et-Tûsî, s. 13. 1062 Hıdır Cafer, a.g.e., s. 15, 25-6, 28. 1063 Bkz. el-Bahranî, Lü’lüetü’l-Bahreyn, s. 217. 1064 Hıdır Cafer, a.g.e., s. 29-30. 213 ederek kurtulmuştur.1065 et-Tûsî, 448 yılında Hz. Ali’nin kabrinin bulunduğu Necef şehrine göç etmiştir. 460 yılında vefatına kadar on iki yıl Necef’te kalan eş-Şeyh et-Tûsî, yeni bir medrese inşasıyla uğraşmasından olsa gerek, bu dönemde az telif vermiştir. 460’ta1066 öldüğünde evine defnedilmiş ve daha sonra burası mescide dönüştürülmüştür.1067 eş-Şeyh et-Tûsî’nin Necef’e göçü için Selçukluların Bağdad’ı ele geçirmesi ve sonrasında meydana gelen olaylar sebep gösterilmektedir.1068 Bağdad’da 448 yılında İmam Musa kazımın meşhedinde ve (Şiilerin oturduğu) Kerh mahallesindeki mescidlerde ezanda (Şiîlerin şiarı olan) “haya alâ hayri’l-amel” ifadesine son verilmiş ve (Sünnilerin şiarı olan) sabah ezanında “es-salâtu hayrun mine’n-nevm” ifadesi oktulmaya başlanmıştır.1069 “Muhammed ve Ali beşerin en hayırlısıdır” ibareleri söküldü. Ayrıca Bâbü’l-Basra’da oturan halk, Kerh mahallesine girerek sahabeyi öven şiirler okumuşlardı. Abbâsî halifesinin veziri Reisü’r-Ruesâ sâbihü’şşurta İbnü’n-Nesevî’ye, sahabeye açıkça sövmekte olan Ebû Abdullah b. el-Cellâb’ı öldürmesi emrini vermiştir. Ebû Abdullah öldürüldü ve dükkanın kapısına asılmıştır. Şîî fakîh Ebû Cafer (Şeyhu’t-Tâife) et-Tûsî, şehirden kaçmış, evi yağmalanmıştır.1070 et-Tusî’nin Kerh mahallesindeki evi 449 yılı Safer (1057 Nisan) ayında, yağmalanmış, kitapları, kürsüsü, Kerh’te oturanların meşhedleri ziyaretleri sırasında taşıdıkları beyaz bayrakları (menâcîk), Kerh çarşısında yakılmıştır. Halifesinin veziri Reisü’r-Rüesâ Şîa mensuplarına dil uzatıyor ve onları ölümle tehdit ediyordu.1071 Daha sonra Kerh çarşısı tamir edilmiştir.1072 eş-Şeyh et-Tûsî’nin Necef’e göçü için sebep gösterilen olayların tarihine bakıldığında, et-Tûsî’nin Bağdad’ı terk etmesinden (448) sonra meydana geldiği anlaşılmaktadır. Bağdad’da çıkan olayların sebebini Selçukluların şehri ele geçirmesi gibi göstermek doğru değildir. Daha Selçuklular Bağdad’a hakim olmadan önce, Şîî 1065 Hıdır Cafer, a.g.e., s. 44. 1066 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVI, s. 110. Farklı tarihler için, Hıdır Cafer, a.g.e., s. 53. 1067 Hıdır Cafer, eş-Şeyh et-Tûsî Mufessiran, Kum, 1999, s. 47, 53-4. 1068 Ali Rıza Şehrevi, et-Tusi: Şeyhü’t-Taife, trc. Kemal Seyyid, Kum : Müessesetu Ensariyan, 1995, s. 36; Muhammed İkbal el-Ensarî, “Şeyhuttâife Ebû Cafer et-Tûsi, Hayâtuhû ve Müellefâtuhû”, ez-Zikrâ el-Elfiyye li’ş-Şeyh Tûsî, Meşhed, 1972, s. 489-527. 1069 İbnu’l-Esîr’in kaydına göre bunların emrini halife vermişti. Kerh halkı da sultandan (saltanat) ve gücünden korktukları için bu emri yerine getirmişlerdi ( el-Kâmil, C. IX, s. 632). 1070 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVI, s. 7-8; Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 37. 1071 Sıbt, a.g.e., s. 39. Krş. İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVI, s. 16; İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 637-8. 1072 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVI, s. 62. 214 Büveyhilerin hakim oldukları dönemde de Bağdad’da iki grup arasında olaylar çıkmaktaydı. Kerh mahallesinde, Büveyhîlerin oldukça güçlü oldukları bir dönemde, 362/973 yılında çıkan yangında, İbnu’l-Esîr’in verdiği rakamlar doğruysa, on yedi bin insan, üç yüz dükkan, çok sayıda ev, otuz üç mescid ve hesapsız mal telef olmuştur.1073 Bu olaylar kısa aralıklarla tekrarlanmaktaydı.1074 Selçukluların Bağdad’a gelmesinden kısa süre önce, 443/1051 yılında, Şiîler mahallelerine yaptıkları surun üzerine “Muhammed ve Ali beşerin en hayırlarıdır” yazmışlardı. Çıkan olaylarda İmam Musa el-Kazım ve Muhammed b. Ali’nin kabirleri kazılarak açılmak istenmiş türbelerinin ateşe verilmiştir. Şiîler de Sünnilere saldırmış, Hanefî fukasının hankahını basıp müderris Ebû Sa’d es-Serahsî’yi öldürmüş, ne buldularsa almışlar, hankahı ve fakihlerin evlerini yakmışlardı.1075 444/1053 senesi içerisinde birkaç defa Kerh mahallesindeki Şiîler ile el-Kalâyîn’de oturan Sünnîler arasında çatışmalar çıkmıştır. Dükkanlar yakılmış ve birçok insan ölmüstür. Şiîler ezanlarda kendi şiarlarını okumaya başlamış ve “Hz. Muhammed ve Hz. Ali’nin beşerin en hayırlısı olduğu” ifadesini yazmışlardı.1076 Olaylar bir sonraki seneye sarktı. Türkler Kerh’deki çarşıları ateşe vermişlerdi. Çarşının büyük bölümü yanıp kül olmuş, Kerh mahallesindekilerin çoğu başka yerlere göç etmişlerdi. Olaylar durulunca Kerh mahallesinden gidenler geri gelmiş ve ayrıca Türklerin bundan sonra bu mahalleye müdahale etmemesi kararlaştırılmıştır.1077 Tuğrul Bey’in Bağdad’a girişinden bir gün sonra, askerlerle halk arasında çıkan ve çatışmaya dönüşen olaylara Şiilerin oturduğu Kerh mahallesinin sakinleri karışmadıkları gibi, Oğuzları himaye etmişlerdi. Bu olaydan sonra Tuğrul Bey, onlara iyi davranılmasını emretti. Nakîbü’l-Aleviyyîn olan Adnân b. er-Rızâ huzura çağrılmış, vezir Kundurî, sultanın teşekkürlerini bildirmiş, onun ve Kerh mahallesinin muhafazası için asker tahsis edilmiştir.1078 Ayrıca İbn Kesir, bu olaylarlarla ilgili, daha çok kendi çıkarları için toplum düzenini bozan zümrelerden 1073 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C.VIII, s. 628. 1074 Bu olayların seyri için bkz. İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XV, s. 171, 213, 216, 222, 241, 277, 302, 319, 325-6, 329-31; İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 349, 253, 419, 420, 561, 575. 1075 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 575 vd. Krş. İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XV, s. 329-31; Cafer Halili, Mevsâatü’l-Atebâti’l-Mukaddese, C.IX, s. 92. 1076 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XV, s. 335-6; İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s.591-2. 1077 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 593. 1078 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 611. 215 oluşan Ayyârlardan1079 bahsetmektedir. Bunlar, Bağdad’da çoğalmışlar, gece, gündüz, açıktan evleri yağmalayıp, insanların mallarını almaktaydılar. Aynı zamanda et-Tûsî’nin evini de bunlar yağmalamışlardı.1080 Kaynakların açık ifadeleriyle, Abbâsî halifesinin veziri Reîsü’r-Ruesâ İbnü’lMüslime’nin Bağdad’daki Şîilere yönelik düşmanca tavrına karşı, Tuğrul Bey’in veziri Kundurî’nin onları muhafaza etmek için çaba göstermekteydi. İbnü’l-Müslime, (Şîî halkın oturduğu) Kerh mahallesine (Sünnî Abbasilerin simgesi olan ) siyah bayrak asmak istemişti (448/ Mayıs 1056). Halk bundan rencide olmuştur. İbnü’lMüslime devamlı bu mahallenin (Şîî olan) halkına (İbü’l-Cevzî’nin ifadesine göre) ezâ etmeye (Sıbt’ın daha doğrusu Garsunnime’nin ifadesine göre “onları yok etmeye”) uğraşıyordu. Tuğrul Bey’in veziri Kundurî de bu halkı mudfaa etmekteydi.1081 Bağdad’da kendine destek olacak iktidar gücünü arkasında hisseden gruplar, fırsatını bulduklarında, bunu uygulamaktan geri kalmıyorlardı. Şîî âlim et-Tûsî’nin kitaplarına yapılanların benzeri, Besâsîrî’nin Bağdad’ı işgali sırasında, Şiîler eliyle Hanefî kadı ed-Dâmeğânî’e yönelik yapılmıştır. ed-Dâmeğânî’nin evi yağmalanmış, evraklar ve kitaplar yok edilmiştir. Kerh mahallesinde oturan Şiîler, Sünnîleri yağmalamışlardı. Çıkan yangınlarda çarşılar yanmıştır.1082 Birçok alanda yazan eş-Şeyh et-Tusî’nin eserleri arasında İsnâaşeriyye’nin temel hadis kaynakları olan Kütüb-ü Erbaa’dan ikisi de vardır. Cafer Hıdır onun kırk yedi eseri hakkında bilgi vermektedir.1083 Muhammed Hadi el-Emînî, eş-Şeyh et-Tusî hakkındaki kaynakları konu edindiği çalışmasında1084 ondan bahseden, bir kısmı matbu, diğerleri yazma halinde iki yüz kırk kadar kaynaktan bahsetmektedir.1085 1079Abdülkadir Özcan, “Ayyâr”, DİA, C. IV, s. 296. 1080 İbn Kesir, a.g.e., C.XII, s. 76. 1081 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVI, s. 6; Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 27. Ali Sevim’in kendi yayınladığı Mir’ât metninde geçmediğ halde, ilgili metnin tercümesi öncesine “özellikle Şîî Türklerin oturdukları” Kerh mahallesi… (Makaleler, Ankara, 2005, C. II, s. 12 ve ayrıca 17. dipnot) ifadesini kullandığı görülmektedir. Ahmet Güner’in tespitine göre Büveyhiler’in askeri gücünü oluşturan Deylemliler Şîî, Türkler ise genellikle Sünnîydi. Bağdad’da çıkan Sünnî-Şiî çatışmalarında, genellikle, Şiîler Deylemliler’den, Sünnîler ise Türklerden destek istemekteydi (Büveyhîler’in Şiî-Sünnî Siyaseti, s. 44). 1082 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C. XVI, s. 32. 1083 Hıdır Cafer, a.g.e., s. 35-41. 1084 el-Emînî, Masâdiru’d-Dirâse ani’ş-Şeyh et-Tûsî, Necef, ty. 1085 Hıdır Cafer, a.g.e., s. 16, 19. 216 Dönemin kaynaklarından Abdülcelil Kazvînî, onun için şeyh-i kebir1086, fakîh, âlim, müfessir, mukri ve mütekellim sıfatlarını kullanır. Çeşitli ilim dallarında ikiyüz ciltten fazla eser tasnif ettiğini kaydeder.1087 Hz. Ali’nin meşhedine komşu olduğunu, kadri büyük biri ve sözüne ve fetvasına itimadın tam olduğunu kaydetmektedir.1088 Onun tefsirini muteber tefsirlerden saymaktadır.1089 2- Sâllâr ed-Deylemî (ö. 463) Ebû Ya’lâ Hamza, Sâllâr b. Abdilaziz ed-Deylemî, Bağdad’da ikamet etmiş, eş-Şeyh el-Müfid’e, daha sonra da eş-Şerif el-Murtaza’ya öğrenci olmuştur. Fakîh, usûlî, mütekellim, edip ve nahiv bilginiydi. Hocası el-Murtaza’nın yanında büyük değeri vardı. Birçok öğrenci yetiştirmiştir. Müntecebüddin’in dedesi el-Hasan, elMüfîd en-Nisâburî, eş-Şeyh et-Tûsî’nin oğlu Ebû Ali et-Tûsî bunlardandır. Birçok kitap yazmıştır. Bunlardan el-Merâsimü’l-Aleviyye fî Ahkâmi’n-Nebeviyye1090 bize kadar ulaşmıştır. 463 yılı (diğer bazı kayıtlara göre 448) Ramazan ayında vefat etmiş, Tebriz’e yakın Hüsrevşah köyüne defnedilmiştir.1091 3- Ebû Ya’lâ el-Caferî (ö. 463) Muhammed b. el-Hasan b. Hamza b. Cafer b. el-Abbâs, Ebû Ya’lâ el-Caferî elHâşimî el-Bağdâdî, İsnâaşeriyye’nin büyük âlimlerindendir. eş-Şeyh el-Müfîd ve Şerif el-Murtazâ’dan ders almıştır. Fıkıh, usûl ve kelâm ilim dallarında tanınmıştır. Hocası el-Müfîd vefat edince (413) meclisinde onun yerine geçmiş, ünü çevre beldelere yayılmiştir. 463 yılında Bağdad’da vefat etti. Birçok eser telif etmiştir: elMûciz fî’t-Tevhîd, el-Mes’ele fi’r-Reddi ale’l-Gulât, Cevâbü’l-Mesâili’l-Vâride min Trablus, Cevâbu Mes’eleti Ehli’l-Mûsul bunardan bazılarıdır.1092 4- ed-Dûryestî (ö. 475?) Cafer b. Muhammed b. Ahmed b. el-Abbâs el-Absî, Ebû Abdullah ed-Dûryestî 1086 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 16. 1087 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 180, 193. Ayrıca bkz. İbn Şehrâşûb, Meâlimü’l-Ulemâ, s. 114-5. 1088 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 159. 1089 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 282, 304. 1090 Hamza b. Abdülazîz ed-Deylemi, el-Merâsimü’l-Aleviyye fî Ahkâmi’n-Nebeviyye, tahkik: Muhsin el-Hüseyni Emini, Beyrut, 1994. 1091 ed-Deylemi, a.g.e., (takdim) s. 11-21; Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 180; Urmevî, Tâlikât-i Nakz, C.I, s. 204-5; İbn Şehrâşûb, a.g.e., s. 135; Müntecebüddin, Fihrist, s. 84; İbn Davud el-Hilli, Kitâbü’r-Ricâl, thk. Seyyid Muhammed Sad Bahrülulum, Kum : Menşuratü’r-Rıza, 1972, s. 104; İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 68-9. el-Bahranî, Lü’lüetü’l-Bahreyn, s. 329-31; Cafer es-Sübhanî (işrâf), Mevsûatu Tabakâti’l-Fukahâ, C.V, s. 123-4. 1092 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 180 ve 2. dipnot.; et-Tahrani, en-Nâbis fi’l-karni’l-Hâmis, s. 159; es-Sübhânî, Mu’cemü Tabakâti’l-Mütekellimîn, C.II, s. 231-2. 217 er-Râzî İsnâaşeriyye’nin büyüklerindendir. Rey’in köylerinden Dûryest’te 380 yılında doğmuştur. eş-Şeyh es-Sadûk’un öğrencisi olan babası Muhammed’in yanında eğitimine başlamış, Bağdad’a gidip eş-Şeyh el-Müfîd ve eş-Şerif elMurtaza’ya öğrencilik etmiştir. Daha sonra memleketine dönüp hadis okutmuştur. elİ’tikâd (el-İ’tikâdât), Kitâb fi’r-Red ale’z-Zeydiyye ve el-Kifâye fi’l-İbâdât isimli eserleri olduğu kaydedilmektedir.1093 ed-Dûryestî, Irak’taki Şîî birikiminin İran’a aktarılmasına hizmet etmiş âlimlerin önde gelenlerinden sayılmaktadır. Çok sayıda Şîî âlim ondan rivayette bulunmuştur.1094Abdülcelil Kazvînî ondan musannif, müderris, müzekkir, zâhid ve sözü kabul gören biri diye bahsetmektedir.1095 ed-Dûryestî, İsnâaşeriyye’nin büyük âlimlerinden sayılmaktaydı. Vezir Nizamulmülk, Rey’den Düryest’e gidip O’ndan hadis dinlemekteydi. Sahabe’nin faziletleri hakkında kasideleri bulunmaktaydı.1096 Sebzevarî, 474/1082 tarihini vererek ondan rivayette bulunmaktadır.1097 5- İbnü’l-Berrâc (ö. 481) Abdülaziz b. Nahrîr b. Abdilaziz, el-Kâdî Sa’düddîn Ebu’l-Kasım et-Trablusî, İbnü’l-Berrâc diye bilinir. Eser sahibi, İsnâaşeriyye mezhebinin büyük fakihlerindendir. 400 yılında veya biraz önce doğmuştur. Bir müddet Bağdad’da oturup Şerif el-Murtazâ’nın (ö. 429) ders halkasına katılmıştır. Onun ölümünden sonra ders arkadaşı eş-Şeyh et-Tûsî’nin meclislerini takip etmiştir. Daha sonra Trablus’a kadı olmuş ve bu bölgede dersler vermiştir. Kelâm alanında bir kitap telif etmiştir. Fıkıhta Cevâhiru’l-Fıkh, el-Mühezzeb, el-Kâmil, Ravzatü’n-Nefs fi’lİbâdâti’l-Hams gibi eserleri vardır. Trablus’ta 481 yılında vefat etmiştir.1098 6- el-Müfîd en-Nisâbûrî (ö. 485) Abdurrahman b. Ahmed b. Hüseyn b. Ahmed b. İbrahim el-Huzâî, Ebû Muhammed, el-Müfîd en-Nisâbûrî diye bilinir. Rey’de ikamet etmekteydi. eş-Şerif el-Murtaza, Sallâr, eş-Şeyh et-Tûsî, İbnü’l-Berrâc gibi âlimlerden des almıştır. 1093 Müntecebüddin, a.g.e., s. 37-9; İbn Şehrâşûb, a.g.e., s. 32; et-Tahrani, a.g.e., s. 43-4; el-Bahranî, Lü’lüetü’l-Bahreyn, s. 343-6; Cafer es-Sübhânî, a.g.e., C.II, s. 199-200. 1094 Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 484. 1095 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 181-2. 1096 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 108-9 ve dipnot, 251. 1097 Muhammed b. Muhammed Sebzevari, Câmiü’l-Ahbâr (ev Meâricü’l-Yakîn fî Usûliddîn), thk. Alai Al-i Cafer, Beyrut, 1993/1413, s. 47. 1098 Müntecebüddin, a.g.e., s. 107; İbn Şehrâşûb, a.g.e., s. 80; et-Tahrani, a.g.e., s. 107; el-Bahranî, a.g.e., s. 331-2; es-Sübhânî, a.g.e., C.II, s. 217-8. 218 Rey’de İsnâaşeriyye’nin önde gelenlerindendi. Hadis ve rical bilginiydi, vaizdi. Bağdad, Şam, Hicaz ve Horasan’da seyahatler yaptı, Sünnî ve Şîî âlimlerden hadis dinledi. Sefînetü’n-Necât fî Menâkıbi Ehli’l-Beyt, el-Aleviyyât, er-Rızaviyyât, elEmâlî ve Uyûnü’l-Ahbâr isimlerinde kitaplar yazdığı kaydedilmektedir.1099 7- el-Aynzerbî (ö. 494) Hasan b. Abdulvahid b. Ahmed el-Ensârî, Ebû Muhamed el-Aynzerbî (İbn Aynzerbî de denilmiştir) İmamiyye’nin önde gelenlerinden biri, fakîh ve mütekellimdir. Harran yakınlarındaki Aynzerbe’ye nisbet edilmiştir. 426 yılında doğmuş, Şeyhuttâife et-Tûsî (ö. 460) ve İbnü’l-Berrâc’a (ö. 481) öğrencilik etmiş, elKarâcikî (ö. 449) ile görüşmüştür. Kelâm ilminde ilerlediği, bu alanda Uyûnü’lEdille adında on iki cüzlük bir eser tasnif ettiği kaydedilmektedir. 9 Safer 494’te vefat etmiştir.1100 8- el-Hamdânî (ö. 498) Hüseyin b. el-Muzaffer b. Ali b. el-Hüseyin b. Ali b. Hamdân, Ebû Abdillah elHamdânî, İsnâaşeriyye’nin büyük âlimlerindendi. Kazvîn’de oturmaktaydı. Muhammed b. el-Hasan et-Tûsî’ye uzun zaman öğrencilik etmiş, ondan bütün eserlerini okumuştur. Kazvin’de ders vermiş, hadis okutmuştur. Hetkü Esrâri’lBâtıniyye, Nusratü’l-Hak, Lülüetü’t-Tefekkür gibi kitaplar yazdığı kaydedilmektedir. 498 yılında vefat etmiştir. Hakkında birçok mersiye yazılmıştır.1101 9- Şemsu’l-İslâm Haskâ Bâbeveyh (ö. 510’dan sonra) el-Hasan b. el-Hüseyn el-Kummî, Rey’de oturmaktaydı. Lakabı Semşü’lİslâm’dır. Haksâ diye bilinir. Müntecebüddin’in dedesidir. Necef’te Ebu Cafer etTûsî’ye bütün kitaplarını okumuştur. Sallâr ve İbnü’l-Berrac’a da bütün eserlerini okumuştur. İsnâaşeriyye’nin önde gelen bir fakihiydi. 510 yılında ondan rivayet yapılmıştır. el-İbâdât, el-A’mâlü’s-Sâliha ve Siyeru’l-Enbiyâ ve’l-Eimme isimlerinde kitapları olduğu kaydedilmektedir.1102 1099 Müntecebüddin, a.g.e., s. 108; Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 182 ve dipnot; et-Tahrani, a.g.e., s. 104; es-Sübhanî (işrâf), Mevsûa, C.V, s. 162-3. 1100 İbn Şehrâşûb, a.g.e., s. 144; Hur el-Âmilî, Emelü’l-Âmil, C.II, s. 362; et-Tahrani, a.g.e., s. 52; esSübhânî, Mu’cem, C.II, s. 201-2. 1101 Müntecebüddin, a.g.e., s. 43 ve dipnot; et-Tahrani, a.g.e., s. 68; es-Sübhânî, Mu’cem, C.II, s. 208- 9. 1102 Müntecebüddin, a.g.e., s. 42; Hur el-Âmilî, a.g.e., C.II, s. 64; et-Tahrani, es-Sıkâtü’l-Uyûn fî Sâdisi’l-Kurûn, s. 56-7; es-Sübhanî (işrâf), Mevsûa, C.VI, s. 69. 219 Abdülcelil Kazvînî, “mezhebin önde geleni (pîr-i tâife)” dediği Şemsu’l-İslâm Haskâ Bâbeveyh adına bir medrese olduğunu kaydetmektedir. Medrese, Rey’de eyalet sarayına yakındı.1103 Sünnî yazar Haskâ’nın da adını vererek Şîî âlimlerin Nizamulmülk zamanında minberlerden uzaklaştırıldıklarını anlatması üzerine Abdülcelil Kazvînî bütün Müslüman gruplar Şemsulislam Haskâ Bâbeveyh’in ilmini, güvenilirliğini ve verasını kabul ederler demektedir.1104 10- el-Fettâl en-Nîsâbûrî (ö. 513?) Muhammed b. Hasan b. Ali b. Ahmed, Ebû Ali en-Nisâbûrî, el-Fettâl ve İbnü’l-Fârisî diye bilinir. İsnâaşeriyye kelamcısı, fakîh ve müfessirdi. Başta babası ve eş-Şeyh et-Tusî olmak üzere çeşitli hocalardan dersler aldı. Daha gençlik yıllarında fetvâ vermeye, kelam konularında görüşlerini ifade etmeye başladı, ders verdi, vaazlar yaptı. İbn Şehrâşub onun öğrencileri arasındadır. Ravzatü’l-Vâizîn ve Basîratü’l-Müteavvizîn ve Kitâbü’t-Tenvîr fî Meâni’l-Kurân isimleriyle eserleri vardır. Vezir Ebu’l-Mehâsin Abdürrezzak (ö. 515) döneminde 513 yılında Nisabur’da öldürüldü ve oraya defnedildi.1105 Aynı zamanda öğrencisi olan İbn Şehrâşûb, Kitâbü’l-Menâkıb’ında hadis rivayetlerinde, onun et-Tenvîr ve Ravzatü’l-Vâizîn eserlerini, senedlerinden saymaktadır1106 el-Fettâl en-Nisâbûrî’nin muasırı Abdülcelîl el-Kazvînî, en-Nakz’da onu mezhebin tanınmış müfessirlerin oduğunu kaydetmekte,1107 tefsirini muteber tefsirlerden saymaktadır.1108 Onun öldürülmesi ve bunun sebepleri tam olarak bilinmemektedir. Bazıları onu Nisabür yöneticisi, Ebu’l-Mehâsin Abdürrezzak Şihâbü’l-İslam’ın öldürdüğünü zikreder. Ancak sebebi ve zamanı hakkında bilgi yoktur. Abdürrezzak Şihabü’lİslam, sultan Sencer’in veziri ve Nizâmülmülk’ün kardeşinin oğludur.1109 11- Ebû Ali et-Tûsî (ö. 515’ten sonra) Ebu Ali et-Tûsî, eş-Şeyh et-Tusî’nin oğludur. “el-Müfîd es-Sânî” diye lakabı 1103 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 47. 1104 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 108, 319. 1105 İbn Şehrâşûb, a.g.e., s. 116 ve dipnot; Müntecebüddin, a.g.e., s. 166, 191; İbn Davud el-Hilli, Kitâbü’r-Ricâl, s. 163 ve 2. dipnot; et-Tahrani, a.g.e., s. 246-7, 275; es-Sübhânî, Mu’cem, C.II, s. 321-2. 1106 İbn Şehraşub, Menâkıbu Al-i Ebî Talib, Beyrut, 1985, C.I, s. 12. 1107 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 51, 193. 1108 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 282, 304. 1109 Abbas İkbal, el-Vezâra fî Ahdi’s-Selâcika, s. 353. 220 vardır. Babası, bütün yazdıklarını kendisine okumuş ve 445 yılında icazet vermiştir. Babası vefat ettiğinde onun yerini almıştır. Şîa kaynaklar onun için âlim, fâzıl, fakîh, muhaddis ve sika gibi ifadeler kullanmaktadır. Birçok Şîi âlimi ona öğrencilik etmiştir. Müntecebüddin’in verdiği bilgilerden ve Ebû Ali’den rivayet edenlerden Aga Bozork-ı Tahranî’nin derlediği listede otuz dört kişinin ismi yer almaktadır. Bunlar arasında Müntecebüddin’in babası, hocaları, müfessir et-Tabersî, İbn İdris gibi isimler de vardır.1110 Öğrencisi İmâdüddîn et-Taberî, ondan 511 yılında Necef’te Hz. Ali Meşhedi’den okuduğu birçok rivayetti aktarmaktadır.1111 Onun 515 yılında hayatta olduğu kaydedilmektedir.1112 12- Reşîdüddin er-Râzî (ö. 530?) Abdülcelil b. Mes’ûd (Ebi’l-Feth) b. İsa b. Abdilvehhâb, Reşîdüddin Ebû Sa’îd er-Râzî, İmamiyye’nin tanınmış mütekellimlerinden biridir. Döneminin bir çok âliminden ders almıştır. Kelam alanında tanınmış, ders vermiş, münazaralar yapmıştır. Müntecebüddin onu Irak’ta Usûliyyûn’un üstadı olarak tanıtmaktadır. Müntecebüddin, İbn Şehrâşûb gibi öğrencileri olmuştur. Nakzu Tasaffuhi’l-Edille, el-Fusûl fi’l-Usûl alâ Mezhebi Âli’r-Rasûl1113 , Mes’ele fi’İmâme, Mes’ele fi’lİtikâd gibi eserleri vardır. Vefat tarihi bilinmemekle birlikte yaklaşık 530 takdir edilmektedir.1114 13- Ebû Mansûr et-Tabersî (ö. 530?) Ahmed b. Ali b. Ebî Tâlib, Ebû Mansûr et-Tabersî, el-İhticâc isimli eserin sahibidir. Döneminin âlimlerinden fıkıh okumuş, rivayetle meşgul olmuştur. Görüşleri ve fetvaları kitaplarda aktarılır olmuştur. Onun için fakîh, mütekellim, sika, muhaddis gibi sıfatlar kullanılmaktadır. el-İhticâc isimli eserinde Hz. Peygamber, imamlar, bazı sahabenin sözleri nakledilmektedir.1115 Kitabı yazma sebebini 1110 et-Tûsî, et-Tibyan fî tefsiri’l-Kur’an, takdim: Aga Büzürg-i Tahrani, Beyrut, İhyai’t-Türasi’lArabi, [t. y. ] C.I, (takdim) s. F vd. Ebû Ali’nin İranlı öğrencileri hakkında bkz. Caferiyan, Târîhi Teşeyyu der İran, s. 482 vd. 1111 İmâdüddîn et-Taberî, Beşâratü’l-Mustafâ li-Şîati’l-Murtazâ, thk. Cevâd el-Kayyûmî el-İsfehânî, Kum; Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, t. y., (takdim) s. 7. 1112 Müntecebüddin, a.g.e., s. 42; İbn Şehrâşûb, a.g.e., s. 37-8; el-Âmilî, a.g.e., C.II, s. 76; et-Tahrani, es-Sıkâtü’l-Uyûn fî Sâdisi’l-Kurûn, s. 66-7; Hıdır Cafer, a.g.e., s. 52; el-Bahâdlî, el-Havzetü’lİlmiyye fi’n-Necef, s. 73; es-Sübhanî (işrâf), Mevsûa, C.VI, s. 78-9. 1113 Batıniler ve diğer aşırı grupların görüşlerini reddeden bir eserdir. Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 472 1114 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 36, 271-3, 472; Müntecebüddin, a.g.e., s. 110; ; İbn Şehrâşûb, a.g.e., s. 145; el-Âmilî, a.g.e., C.II, s. 144; et-Tahrani, a.g.e., s. 155; es-Sübhânî, Mu’cem, C.II, s. 308-9. 1115 Ahmed b. Ali et-Tabersi, el-İhticac, nşr. Muhammed Bakır el-Musevî el-Horasan, 2. bs. Beyrut, 221 açıklarken Şîa’nın mücadeleden uzak durup “Peygamber ve imamların mücadele etmediklerini, Şîa’ya da bunun için izin olmadığını, hatta bunun yasak olduğunu” söylediklerini aktarmakta ve kendisin ise Peygamber ve imamların usûl ve furû’ konularında söylediklerini ihtiva eden bir kitap yazmayı düşündüğünü kaydeder.1116 14- Ebu’s-Samsâm (ö. 536) Zülfikar b. Muhammed b. Mabed b. el-Hasan b. Ahmed b. İsmail el-Hasanî, esSeyyid Ebu’s-Samsâm el-Mervezî el-Bağdâdî, İsnâaşeriyye âlimlerinden biridir. Merv’de doğmuştur. Nizamülk’ün de aralarında bulunduğu birçok âlimden rivayette bulunmuştur. Değişik bölgeleri dolaşmış, Kazvin’de tefsir okutmuş, Dımaşk’ta vaaz vermiş, Musul’da hadis okutmuştur. es-Sem’ânî ile görüşmüştür. İbn Bâbeveyh erRâzî onunla görüştüğünde yüz onbeş yaşlarındaydı. 536’da vefat etmiştir.1117 15- Mes’ûd b. Ali es-Savâbî (ö. 544) Mes’ûd b. Ali b. Ahmed b. el-Abbâs el-Kureşî ez-Zührî el-Azîzî, Ebu’lMehâsin es-Savâbî, el-Beyhakî, Müntecebüddin tarafından Şîa âlimlerinden biri olarak saymakta ve mütekellim diye nitelemektedir. Aralarında İmâm el-Gazzâlî’nin de bulunduğu âlimlerden ders almıştır. İbn Şehrâşûb ve Kutbüddin er-Râvendî gibi Şîî âlimler ondan rivayette bulunmuştur. Devlet adamları nezdinde itibarlı olduğu, Sakîlü’l-Elbâb fi’l-Usûl, Tefsîru’l-Kurâni’l-Kerîm gibi birçok eseri olduğu kaydedilmektedir. 544 yılında vefat etmiştir.1118 16- Ali b. Abdilcelil el-Beyâzî (ö. 544’den sonra) Ali b. Abdilcelil, Zeynüddin el-Beyâzî, İsnâaşeriyye’nin mütekellimlerindendi. Rey’de oturmaktaydı. Döneminin âlimlerinden dersler almış ve kelam alanında tanınmıştır. Ders vermiş, münazaralarda bulunmuştur. Mentecebüddin de onun öğrencilerindendir. el-İtisam fî İlmi’l-Kelâm, el-Hudûd, Mesâil fi’l-Ma’dûm ve’lAhvâl isimli eserlerinin olduğu kaydedilmektedir. 544 yılında ondan rivayet aktarılmaktadır.1119 1983. (takdim: Seyyid Muhammed Bahrululum), s. 5-10; Necef 1386/1966, s. 3-10; İbn Şehrâşûb, a.g.e., s. 25; el-Âmilî, a.g.e., C.II, s. 17; el-Bahranî, a.g.e., s. 341-3, et-Tahrani, a.g.e., s. 11-2; esSübhânî, a.g.e., C.II, s. 276-7. 1116 et-Tabersi, el-İhticac, (Beyrut, 1983) s. 9, 13, (Necef, 1386/1966) s. 9 (takdim), 4. 1117 Müntecebüddin, a.g.e., s. 73; el-Âmilî, a.g.e., C.II, s. 115; et-Tahrani, a.g.e., s. 99-100; esSübhânî, a.g.e., C.II, s. 293-4. 1118 Müntecebüddin, a.g.e., s. 166-7; el-Âmilî, a.g.e., C.II, s. 322; et-Tahrani, a.g.e., s. 302; esSübhânî, a.g.e., C.II, s. 333-5. 1119 Müntecebüddin, a.g.e., s. 114; el-Âmilî, a.g.e., C.II, s. 191; es-Sübhânî, a.g.e., C.II, s. 315-6. 222 17- Ebû Ali et-Tabersî (ö. 548) el-Fadl b. el-Hasan b. el-Fadl, meşhur müfessir, Ebû Ali et-Tabersî1120 elMeşhedî, İsnâaşeriyye’nin tanınmış âlimlerinden biridir. Yaklaşık 467 yıllarında doğmuştur. eş-Şeyh et-Tûsî’nin oğlu Ebû Ali et-Tûsî gibi birçok âlimden ders almıştır. Özellikle tefsir alanında öne çıktı. Kelam ve akaid alanında da önde gelenlerden biridir. Müntecebüddin er-Râzî ve İbn Şehrâşûb gibi birçok öğrenci yetiştirmiştir. Meşhur tefsiri Mecmeu’l-Beyân’da kelam konularını da işlemektedir. Ayrıca Cevâmiu’l-Câmi’ isimli daha kısa bir tefsiri vardır. Abdülcelîl el-Kazvînî, onun tefsirini muteber tefsirlerden saymaktadır. Tefsirleri yanı sıra imamların hal tercümeleri ve ahbarını içeren İ’lâmü’l-Verâ bi-’Alâmi’l-Hüdâ isimli eseri vardır. Ayrıca Risâletü Hakâiki’l-Umûr, en-Nûru’l-Mübîn gibi eserlerinin olduğu kaydedilmektedir. 548 (1154) yılında Sebzevar’da vefat etmiş, Meşhed’de İmâm erRıza’nın kabri yakınına defnedilmiştir.1121 Onun hakkında Keriman1122 ve Sübhânî’nin1123 mustakil çalışmaları vardır. et-Tabersî, Şîî tefsirde itidali temsil etmektedir. O, tefsirinde siyasi, itikâdî ve fıkhî konularda mezhebinin ilkeleri doğrultusunda yorumlar yapmaktadır. İmamlardan gelen rivayetlere daha fazla ilgi göstermektedir. Ancak Hz. Ömer de dahil, diğer sahabe ve Sünnî kaynaklara da yer verir. Örneğin ifk hadisesi gibi hassas konularda tarihi verilerle örtüşen bilgiler verir. İsnâaşeriyye görüşlerini hâss (veya ashâbuna) lafzıyla, diğer mezheplerin görüşlerini ise âmm lafzıyla niteleyerek aktarır.1124 18- İmâdüddîn et-Taberî (ö. 553’te hayatta) İmâdüddîn Ebû Cafer Muhammed b. Ebi’l-Kâsım et-Taberî, Ali b. Muhammed b. Ali b. Rüstem b. Yezdübân et-Taberî el-Âmulî, İmâdüddin et-Taberî diye bilinir. Fıkıh ve hadis alanlarında tanınmıştır. Beşâratü’l-Mustafâ li-Şîati’l-Murtazâ isimli eserin müellifidir. eş-Şeyh et-Tûsî’nin oğlu Ebu Ali et-Tûsî’den çokça rivayette bulunmuştur. İsnâaşeriyye fakîhi ve çok rivayeti olan bir muhaddisidir. Kutbüddin 1120 el-Bahranî, a.g.e., s. 346-7. 1121 Beyhakî, Târîh-i Beyhak, s. 242-3; Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 193, 282, 304, 565; Musa Kazım Yılmaz, “Mecmau’l-Beyân”, DİA, C.28, s. 257; es-Sübhânî, Mu’cem, C.II, s. 3319-320. 1122 Hüseyin Kirman, Tabersi ve Mecmaü’l-Beyân, C.I-II, Tahran : Danişgah-ı Tahran, 1962. 1123 Cafer Sübhanî, eş-Şeyh et-Tabersî İmâmü’l-Müfessirîn fi’Karni’s-Sâdis, Kum, 1382 ş. 1124 Örnekler ve detaylı bilgi için bkz. İsmail Çalışkan, Siyasal Tefsirin Oluşum Süreci, Ankara; Ankara Okulu, 2003, s. 87, 92 vd. 223 Ravendî gibi âlimler de ondan rivayette bulunmuşlardır.1125 et-Taberî, Beşâratü’l-Mustafâ’daki rivayetlerde mekan ve zaman kaydı düşmektedir. Onun bu eserinde 503-524 yılları arası rivayet kayıtları vardır. Kendisinden yapılan rivayetler ise 553 yılını bulmaktadır. Bu kayıtlardan anlaşılmaktadır ki 508-9 (1114-5) yıllarında Âmül’de, 510’da Rey’de ikamet etmekteydi. Sonra Necef’e gidip bir miktar orada kalmış, 512 ve 516 yıllarında iki kez Kufe’ye yolculuk yapmiştir. Tekrar Necef’e gelip 518 yılına kadar burada kalmış, sonra memleketine dönmüstür. et-Taberî, 520 yılında Âmul’de, 524 yılında Nişabur’da ve 553 yılında Necef’te bulunmaktaydı. Emir Verrâm b. Ebî Fâris’in (ö. 605/1208-9)1126 daveti ile Necef’ten Hille’ye gitmiştir. Emir Verrâm, ona yıllık bin dinar tahsis etmiş, kızıyla evlenmiştir. Bağdad, Kufe ve diğer bölgelerden Şiîler rivayette bulunmak için ona gelmekteydiler. Onun hocaları arasında Şeyhu’t-Tâife Ebu Cafer et-Tûsî, et-Tûsî’nin oğlu Ebu Ali et-Tûsî,1127 et-Tûsî’nin damadı Şeyhu’lEmîn Ebû Abdullah,1128 Zeydiyye mezhebinden olan Ebu’l-Berakât Ömer b. İbrahim el-Alevî1129 gibi birçok isim vardır. Öğrencileri arasında da Kutbüddin er-Râvendî, Ebu Abdullah Muhammed b. Cafer Meşhedî, İbn İdris el-Hillî, İbn Şehrâşûb gibi pek çok isimler sayılmaktadır. Beşâratü’l-Mustafâ’nın yanı sıra Kitâbu’l-Ferec fi’lEvkât, Şerhu Mesâilü’ş-Şerîa ve Kitabü’z-Zühd ve’t-Takvâ isimli eserlerinin de olduğu kaydedilmektedir.1130 et-Taberî, Beşâratü’l-Mustafâ’yı yazma sebebini açıklarken Şîa (et-teşeyyu’) diye isimlendirilen birçok halk gördüğünü, ancak onların onun ne olduğunu, mertebesini bilmediklerini, hukukunu ve saygınlığını yerine getiremediklerini anlatmaktadır. Bir şey değerliyse ona değer vermek için hakkıyla bilmesi ve değersizleşip bozulmaktan koruması gerektiğini kaydeden et-Taberî, “Şîa’nın 1125 Muhammed b. Ebi’l-Kâsim et-Tâberî, Beşâratü’l-Mustafâ li-Şîati’l-Murtazâ, thk. Cevâd elKayyûmî el-İsfehânî, Kum; Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, t. y., (takdim) s. 5-12. (Çevrimiçi) http://www. rafed. net/books/hadith/zip/bishara. zip 27 Eylül 2007. ; Müntecebüddin, Fihrist, s. 163-4; İbn Şehrâşûb, a.g.e., s. 119; es-Sübhanî (işrâf), Mevsûa, C.VI, s. 292. 1126 Verrâm b. Ebî Fâris, Mezyediler ile akrabalığı olan biriydi. Önce askerlik mesleğinde ikem daha sonra ayrılıp zühd hayatı yaşamaya başlamıştı. Tenbîhü’l-Havâtir isimli bir de eseri bulunmaktadır. Vefat ettiğinde Kufe’ye götürülüp Hz. Ali’nin meşhedi yanına defnedilmişti. Hasan el-Emîn, Müstedrakâtü Ayâni’ş-Şîa, s. 285; Ebu’l-Kâsım el-Musevî el-Hûî, Mucemü Ricâli’-Hadîs, 5. bs., Beyrut, 1413/1992, C. XX. s. 208. 1127 et-Tâberî, Beşâratü’l-Mustafâ, s. 18, 23, 32, 48, 77, 83, 89. 1128 et-Tâberî, a.g.e., s. 19, 24, 30, 37, 44, 72, 88. 1129 et-Tâberî, a.g.e., s. 73, 80, 90. 1130 et-Tâberî, a.g.e., (takdim) s. 5-12. 224 durumu ve derecelerini, imamların dostlarının üstünlüklerini kapsayacak bir telif meydana getirdim.” diye yazmaktadır.1131 19- Ebu’l-Futûh er-Râzî (ö. 552’den sonra) el-Hüseyn b. Ali b. Muhammed b. Ahmed b. el-Hüseyn el-Huzâî, Ebu’l-Futûh er-Râzi, Kuran ve hadis ilimlerine ilerlemiş, kelam meseleriyle, özellikle imamet meselesiyle ilgilenmiştir. Gençliğinden itibaren ilim meclislerinde boy göstermiş, ders vermiş, hadis okutmuş, birçok öğrencisi olmuştur. Ravzu’l-Cinân ve Rûhu’lCenân isimli Farsça tefsiri yazdı. Dört mezheple munakaşa ve İsnâaşeriyye mezhebinin doğruluğunu isbat eden Farsça el-Hüsniyye1132, Farsça Yûhânnâ risalesi, dinler ve mezheplerden bahseden Tabsiratü’l-Avâm isimli eserler ona nisbet edilmektedir. 552 yılında icazet vermiştir. Bu tarihten biraz sonra vefat ettiği tahmin edilmektedir. Rey’de vefat etmiş ve es-Seyyid Abdülazim türbesinin yakınına defnedilmiştir. Abdülcelil Kazvînî, onu dönemin müfessirleri arasında saymaktadır. Yirmi ciltlik tefsir yazdığını, tefsirinin muteber tefsirlerden olduğunu, her gruptan âlim ve talebenin bu tefsire rağbet ettiğini yazmaktadır.1133 20- el-Haskefî (553/1158) Ebu’l-Fadl el-Haskefî, Diyarbakır’da Cizre’ye (el-Cezîre) bağlı Tanza’da 460 yılından sonra doğmuş, Hasankeyf’te yetişmiştir. Birçok ilim dalında imamdı. Ayrıca güzel şiirleri de vardı. Bağdad’a gelmiştir. Şîa mezhebinde aşırıydı. 553/1158 yılında Meyyâfârikîn’de vefat etmiştir.1134 21- Abdülcelîl el-Kazvînî (ö. 556’da hayatta) Abdülcelil b. Ebi’l-Hüseyn Muhammed b. Ebi’l-Fazl, Nasîrüddin Ebu’Rüşd elKazvînî er-Râzî, İmâmi âlim, vaiz ve mütekellimdir. Döneminin âlimlerinden ders almış, ahbar ve akâide önem vermiştir. Vaazları insanlar tarafından rağbet görmüştür. Kazvînî’nin el-Berâhîn fî İmâmeti Emiri’l-Müminîn, 1135 es-Suâlât ve’l-Cevâbât, 1131 et-Tâberî, a.g.e., s. 17. 1132 Ebü’l-Fütuh er-Râzî, Difa’ ez Harimi Teşeyyi’, Kum : Çaphane-i Mehr, 1975, s. 15; İlyas Üzüm, “Hüsniyye”, DİA, C.XIX, s. 34-5; Sayın Dalkıran, Ahmet Feyzi Çorumi’nin El-Feyzü’rRabbani’si Işıgında Osmanlı Devleti’nde Ehli Sünnetin Şii Akidesine Tenkitleri, İstanbul : Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2000, s. 21-6. 1133 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 51, 194, 282, 304; Müntecebüddin, a.g.e., s. 45; İbn Şehrâşûb, a.g.e., s. 141; el-Âmilî, a.g.e., C.II, s. 99-100; et-Tahrani, a.g.e., s. 79-80 ; es-Sübhânî, Mu’cem, C.II, s. 288-290. 1134 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVIII, s. 128-33; İbnü’1-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s. 239. 1135 537/1142’de yazmıştı. bkz. Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 409. 225 Tenzîhu Âişe, Miftâhü’t-Tezkîr (Miftâhü’d-Deracât),1136 Bâtınilerin (Melâhide) görüşlerine cevapları içeren muhtasar bir eser1137 ve en-Nakz1138 gibi eserleri vardır. Ölüm tarihi tesbit edilememiştir.1139 22- Kutbüddin er-Râvendî (ö. 573/1187) Sa’îd b. Hibetullah b. el-Hasan, Kutbüddin Ebu’l-Hüseyn er-Râvendî,1140 İsnâaşeriyye’nin büyük âlimlerindendir. Müfessir et-Tabersî gibi birçok âlime öğrenci olmuştur. Kaynaklar onun için fakîh, muhaddis ve mütekellim gibi vasıflar kullanmaktadır. Elliden fazla kitap yazdığı kaydedilmektedir. Fıkhü’l-Kur’ân, Minhâcü’l-Berâe fî Şerhi Nehci’l-Belâğa, el-Harâic ve’l-Cerâih bunlardan bazılarıdır. 573/1187 yılında vefat etmiş, Kum’da Seyyide Fatıma Türbesi yanına defnedilmiştir.1141 Abdülcelil Kazvînî, onu dönemin müfessirleri arasında saymakta ve tefsir, fıkıh, kelam ilim dalında birçok eser yazdığını kaydetmektedir.1142 23- Ebu’l-Fadl er-Râvendî (ö. 580’de hayatta) Muhammed b. Sa’îd b. Hibetullah b. el-Hasan, Zahîrüddin Ebu’l-Fadl erRâvendî, İmamiyye’nin önde gelenlerinden biridir. Babası Kutbüddin er-Râvendî’nin (ö. 573) yanında yetişmiş, ayrıca başka âlimlerden ilim tahsil etmiştir. Fıkıh ve kelam alanında tanınmıştır. Ders ve fetvâ vermiştir. Çağdaşı Müntecebüddin ondan fakîh, sika ve adalet sahibi diye bahsetmektedir. el-Erbeûne Hadîsen ve kelam konularını ele aldığı Uccâletü’l-Marife fî Usûli’d-Dîn isimli eserleri vardır. 580 yılında bir öğrencisine icazet vermiştir.1143 24- İbn Zühre (ö. 585) 1136 İmâmet ve Mehdi ile ilgili açıklamalar için bu kitabı işaret etmektedir. Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 259. 1137 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 509. 1138 Bu kitap hakkında kaynaklar başlığında bilgi verilmiştir. 1139 Mir Celaleddin Hüseyni Muhaddis, Mukaddime-i Nakz ve Ta’likât-ı ân, Çaphane-i Haydari, 1954; Müntecebüddin, a.g.e., s. 129; el-Âmilî, a.g.e., C.II, s. 143; et-Tahrani, a.g.e., s 154-5; esSübhânî, a.g.e., C.II, s. 306-7. 1140 el-Bahranî, a.g.e., s. 304-13. 1141 Müntecebüddin, a.g.e., s. 87-90; İbn Şehrâşûb, a.g.e., s. 55; el-Âmilî, a.g.e., C.II, s. 125--7; etTahrani, a.g.e., s. 124; Avni İlhan, “Kutbüddin er-Râvendî”, DİA, C.XXVI, s. 486-7; es-Sübhânî, Mu’cem, C.II, s. 300-1; Abdülaziz et-Tabâtabâî, “Nehcü’l-Belâğa Abra’l-Kurûn 7”, Türâsünâ, Kum, 1415, sayı: 38-39, s. 254-298. 1142 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 195. 1143 er-Râvendî, Ucâletü’l-Ma’rife fî Usuli’d-din, thk. Muhammed Rıza Hüseyni Celali. Kum : Müessesetu Al-İ’l-Beyt, 1417/1996, (takdim) s. 8-15, (Çevrimiçi) http://www.rafed.net/books/turathona/ujala/index.html 25 Kasım 2007. ; Müntecebüddin, a.g.e., s. 172; el-Âmilî, a.g.e., C.II, s. 274-5; et-Tahrani, a.g.e., s. 265; es-Sübhânî, Mu’cem, C.II, s. 3234. 226 Hazma b. Ali b. Zühre b. Ali b. Muhammed b. Muhammed el-Hüsynî el-İshâkî, es-Seyyid İzzüddin Ebu’l-Mekârim el-Halebî, eş-Şerîf et-Tâhir diye bilinir. İsnâaşeriyye’nin büyük âlimlerinden biridir. 511 yılında ilim ve nakiblikle siyasette seçkin olan bir ailede doğmuştur. Başta bası Ali olmak üzere birçok âlimden ders aldı. Fıkıh, usûl ve kelamda alanlarında tanınmıştır. Ders verdi, münazaralar yaptı. Haleb’te “nekâbetü’t-Tâlibîn”e atandı. Sünni kaynaklarda da onun için övücü ifadeler kullanmaktadır. Günyetü’n-Nuzû’ ilâ İlmi’l-Usûl ve’l-Fürû’, Mes’ele fî Nefyi’r-Rü’ye, Mes’ele fî Kevnihî Taâlâ Hayyen gibi eserleri vardır. 585 yılında Haleb’te vefat etmiştir.1144 25- el-Hımsî (ö. yaklaşık 585) Muhammed (Mahmûd) b. Ali b. el-Hasan Sedîdüddin Ebu’s-Senâ er-Râzî, elHımsî diye bilinir. Usûliyyûn arasında zamanının allâmesi diye tanımlanmaktadır. Müntecebüddin ve Fahreddin er-Râzî’nin de aralarında bulunduğu birçok âlim ondan ders almıştır. Bâvendî emiri Rüstem’in Rey şehrinde yaptırdığı medresede ders vermiştir.1145 el-Munkız mine’t-Taklîd ve’l-Mürşid ile’t-Tevhîd (aynı zamanda Irak’ın el-Hille şehrindeyken telif edildiği için et-Ta’lîku’l-İrâkî diye de bilinir) etTa’lîku’s-Sağîr, et-Tebyîn ve’t-Tenkîh fi’t-Tahsîn ve’t-Takbîh, Bidâyetü’lHidâye, Nakzu’l-Mûciz fi’l-Usûl li’n-Necîb, el-Mesâdır fi’l-Fıkh isimli eserleri olduğu kaydedilmektedir. Yüzyılı geçen bir ömür sürdükten sonra 585 yılında vefat ettiği tahmin edilmektedir.1146 26- İbn Şehrâşûb (ö. 588) Muhammed b. Ali b. Şehrâşûb b. Ebî Nasr b. Ebi’l-Ceyş, Reşîdüddin Ebû Cafer es-Serevî, el-Mâzendaranî, İbn Şehrâşûb diye bilinmektedir. İsnâaşeriyye’nin büyük âlimleriden biridir. 489 yılında doğmuştur. Sekiz yaşında Kuran’ı ezberlemiş, dedesinden hadis dinlemiştir. Birçok hocadan ders almıştır. Taberistan’da, Mazenderan’da tanınmış, valinin oradan ayrılmasını istemesi üzerine, halife elMüktefî döneminde (530-55) Bağdad’a gitmiştir. Ders verdi, kitap yazdı ve vaazlar verdi. Halifenin takdirini kazandı ve hil’at giydi. Kuran ayetlerini konularına göre ele 1144 İbn Şehrâşûb, a.g.e., s. 46; el-Âmilî, a.g.e., C.II, s. 105-6; et-Tahrani, a.g.e., s. 87-8; es-Sübhânî, a.g.e., C.II, s. 290-2; Mazlum Uyar, Şii Ulemanın Otoritesinin Temelleri, s. 59-60. 1145 İbn İsfendiyâr, Târîh-i Taberistân, C. II, s. 91; Tâhire Azîmzâde Tahrânî, a.g.m., s. 121. 1146 Müntecebüddin, a.g.e., s. 164; el-Âmilî, a.g.e., C.II, s. 316; el-Bahranî, a.g.e., s. 348; et-Tahrani, a.g.e., s. 295; es-Sübhânî, a.g.e., C.II, s. 330-2. 227 alıp kelam konularına da değindiği Müşabihu’l-Kur’ân ve Muhtelifuh ve ayrıca Menâkıbu Âl-i Ebî Tâlib, el-Mahzûnu’l-Meknûn fî Uyûnu’l-Funûn, Mietü’lFâide, Me’âlimü’l-Ulemâ ve el-Fusûl fi’n-Nahv gibi eserleri olduğu kaydedilmektedir. 588 yılında Haleb’te vefat etmiştir.1147 27- Fazlullah er-Ravendi (ö. 571’de hayatta) es-Seyyid Ziyâüddin Tâcü’l-İslam Alemü’l-Hüdâ Ebu’r-Rızâ Fazlullah b. Ali el-Kâşânî er-Râvendî, nesebi Hz. Ali’ye dayanmaktadır. Aralarında eş-Şey etTûsî’nin oğlu Ebû Ali ve müfessir et-Tabersî’nin de bulunduğu birçok hocadan ders almıştır. Müntecebüddin tarafından zamanının allamesi, asrının imamlarının üstadı diye nitelenmektedir. Dav’u’ş-Şihâb fî Şerhi’ş-Şihâb, et-Tıyye ilâ Mukâraneti’nNiyye, el-Erbaîn, Nazmu’l-Arûz li’l-Kalbi’l-Marûz, el-Hımâse Zâtu’l-Havâşî, Tercemeti’l-Alevî li’t-Tıbbı’r-Rızavî, et-Tefsîr gibi eserleri olduğu kaydedilmektedir. Müntecebüddin bu eserlerden bazılarını kendisine okuduğunu yazmaktadır. 571 yılında hayattaydı. Kaşan’daki kabri günümüzde de ziyaret edilmektedir.1148 Fadlullah er-Râvendî, Kâşân’da büyük bir medrese yaptırmıştır. Öğrencilerin nafakasını, hayır sahibi Mecdüddin Ebu’l-Kasım Ubeydullah b. Fadl b. Mahmud karşılıyordu. Medreseye onun ismi verilmiştir.1149 Abdulcelil Kazvînî de Kaşan ve medreselerinden bahsederken Mecdiyye Medresesini de saymakta, müderris Seyyid İmam Ziyaüddin Ebu’Rıza Fadlullah b. Ali el-Hüseynî’yi ilim ve zühdüyle övmektedir.1150 İmadüddin el-Kâtib, er-Râvendî’yi övmekte ve 533 yılında uğradığında, onun Mecdiye medresesinde vaaz ettiğini, vaazlarının hak tarafından rağbet gördüğünü ifade etmektedir.1151 28- Müntecebüddin (ö. 600’den sonra) Müntecebüddin Ebu’l-Hasan Ali b. Übeydullah b. Hasan, İbn Babeveyh elKummî er-Râzî, 504 yılında doğmuştur. Onun 600 yılında icazet verdiğine dair kayıt 1147 İbn Şehrâşûb, a.g.e., (takdim, s. 2-36) ve s. 119; Mustafa Öz, “İbn Şehrâşûb”, DİA, XX, s. 376; elÂmilî, a.g.e., C.II, s. 285-6; el-Bahranî, a.g.e., s. 340-1; es-Sübhânî, a.g.e., C.II, s. 327-9. 1148 Müntecebüddin, a.g.e., s. 143-4; et-Tahrani, a.g.e., s. 217-8; Abdülaziz et-Tabâtabâî, “Nehcü’lBelâğa Abra’l-Kurûn 5”, Türâsünâ, Kum, 1414, sayı: 35-36, s. 154-188. 1149 et-Tabâtabâî üçünün ismini vermektedir (a.g.m., s. 169). 1150 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 169; Keriman, Tabersî, C.I, s. 119; et-Tabâtabâî, “Nehcü’l-Belâğa Abra’l-Kurûn 5”, s. 162, 169. 1151 İmadüddin el-İsfahani, Harîdetü’l-Kasr, C.IX, s 67-8; et-Tabâtabâî, a.g.m., s. 169. 228 vardır.1152 Başta babası Muvaffıkuddin olmak üzere, Rey’de bir çok hocadan hadis okudu. Fihrist’indeki kayıtlardan hareketle onun bazı şehirlere seyahatler yaptığı anlaşılmaktadır. Bunlar arasında İsfahan, Bağdad, Hille, Harizm, Taberistan, Kazvin, Kâşân, Nişabur şehirleri (veya bölgeleri) vardır.1153 Abdülaziz et-Tabâtabâî onun 146 hocasının ismini sıralamaktadır. Buna karşılık öğrencileri hakkında fazla bilgi yoktur.1154 Müntecebüddin’in Kitâbü’l-Erba’în, Târîhu’r-Rey, el-Usra ve Fihrist1155 isimli eserleri olduğu kaydedilmektedir.1156 Öğrencisi Ebu’l-Kasım er-Râfi’î (ö. 623) Müntecebüddin’nin Şîa’ya nisbet edildiğini, bunun onun Kum asıllı olmasından kaynaklanmış olabileceğini, halbuki hocasının Şîa’dan uzak olduğunu, sahabenin fazileti ve onlardan yapılan rivayetlere değer verdiğini, özellikle de hulefâ-i râşidine tazim gösterdiğini kaydetmektedir. erRâfiî ondan 585/1189 yılında ders aldığını belirmiştir.1157 1152 Müntecebüddin, a.g.e., (mukaddime) s. 5. 1153 Müntecebüddin, a.g.e., (mukaddime) s. 14-8. 1154 Müntecebüddin, a.g.e., (mukaddime) s. 19-41, 42. 1155 Caferiyan’ın Fihrist’ten hareketle, özellikle Rey şehri ve çevresindeki Şîîler için yaptığı tespitler için bkz. Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 489. 1156 Müntecebüddin, a.g.e., (mukaddime) s. 43-49; el-Bahranî, a.g.e., s. 334-6; Mustafa Öz, “Müntecebüddin el-Kummî”, DİA, C. XXXII, s. 26. 1157 er-Râfi’î, et-Tedvîn fî Ahbâri Kazvîn, C. III, s. 377; Müntecebüddin, a.g.e., (mukaddime) s. 13. 229 III. BÖLÜM İSMÂİLİYYE A – SELÇUKLULAR ÖNCESİNDE İSMÂİLİYYE’YE KISA BAKIŞ İsmailîler, Şîa’nın İsnâaşeriyye kolunun da imametini kabul ettiği altıncı imam1 Ca’fer es-Sâdık’ın (ö.148/765) oğullarından en büyüğü İsmail’in2 imamametini kabul etmektedir. İsmailîler, başlangıçta iki kısma ayrılmaktaydı. İsmail’in imametini iddia edenler arasında, İsmail’in babası hayattayken ölmediğini, takıyye gereği ölmüş gibi göründüğünü ileri süren sayıca az bir topluluk vardı. Bunlara, en-Nevhahtî (ö310/922) el-İsmâiliyyetu’l-Hâlisa, 3 eş-Şehristânî ise el-İsmâiliyyetu’l-Vâkıfa demektedir.4 İsmail’in babasından önce öldüğünü, ancak kendisi için sabit olan imamet görevinin evlâtlarına intikal ettiğini, kardeşlerine geçmesinin caiz olamayacağını kabul eden diğer gruba ise İsmail’in kölesi Mübarek’e nisbetle Mübârekiyye denilmiştir. Bu görüşü benimseyenler çoğunluktaydı.5 “Mübarek”in İsmail’e verilen bir lakap olduğu, bu nedenle Mübarekiyye adlandırmasının başka bir lidere değil, doğrudan İsmail’e dayandığı da savunulmuştur.6 İmâmet İsmail b. Ca’fer’den sonra 1 İsmailiyye’ye göre beşinci imamdır. İsmailiyye Hz. Ali’nin oğlu Hasan’ı imam olarak kabul etmemektedir. Arif Tamir, el-İmâme fi’l-İslâm, s. 102. Onlara göre Hasan, “imâm-ı müstedi’” olarak kabul edilmekte ve Hüseyin imâm-ı müstekar” olarak görülmektedir. Hz. Hasan’ın imametinin sâbit olmadığını, âriyet (ödünç) kabilinden olduğunu kabul etmişlerdir. Reşidüddin, Câmiü’t-Tevârih: Kısmet-i İsmailiyân, s.14, 15; Kâşânî, Târih-i İsmâîliyye, s. 31. 2 Altıncı imam Ca’fer es-Sâdık’ın oğullarından en büyüğü İsmail’in imam olması gerekirken diğer oğlu Mûsâ el-Kâzım’ın bu görev için belirlenmesi konusunda çeşitli sebepler ileri sürülmüştür. Bunlar arasında İsmail’in babasından üç yıl önce vefat ettiği rivayeti önemli bir yer tutar. Diğer bir rivayette İsmail’in, içkiye ve kadınlara düşkünlüğü yanında Ca’fer es-Sâdık’ın kendisiyle ilgisini kestiği ve lanetlediği Ebü’l-Hattâb el-Esedî ile dostluk kurması yüzünden imametten mahrum edildiği belirtilmektedir. Bir rivayete göre ise İsmail, Ca’fer es-Sâdık’ın ölümünden (148/765] beş yıl sonra sağ olarak Basra çarşısında görülmüştür. Detaylar için bkz. Mustafa Öz ve Mustafa Muhammed eş-Şek’a, “İsmailiyye”, DİA, C.XXIII, s. 128-133; Mustafa Öz, “İsmâiliyye Mezhebi”, Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiilik Sempozyumu, İstanbul, 1993, (ss. 605- 645), s. 605. Krş. Reşîdüddin, a.g.e., s. 9-10. 3 en-Nevbahti, Fırakü’ş-Şia, Beyrut; Dâru’l-Edva, 1404/1984, s. 67-8 (tercümesi: Şiî Fırkalar, terc.: Hasan Onat ve diğerleri, Ankara 2004, s. 195-6). 4 eş-Şehristani, el-Milel ve’n-Nihal, s. 196. el-Eş’arî onların görüşlerini aktarıp bir isimlendirmede bulunmamktadır. Makâlâtu’l-İslâmiyyîn, nşr. M. Muhyüddin Abdulhamid, Beyrut:Mektebetu’lAsriyye, 1419/1999, C.I, s. 100 (tercümesi: İlk Dönem İslam Mezhepleri, Çev. Mehmet Dalkılıç ve Ömer Aydın, İstanbul, 2005, s. 56). 5 Nevbahti, Fırakü’ş-Şia, s. 68-9; eş-Şehristani, el-Milel ve’n-Nihal, s. 197. 6 Detaylar için bkz. Farhad Daftary, “The Earliest Ismāīlīs”, Arabica, Vol. 38, No. 2, (Jul., 1991), (ss. 214-245), s. 221-2; Muzaffer Tan, “İsmailiyye`nin Teşekkül Süreci”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri (İslam Mezhepleri 230 oğlu Muhammed b. İsmail el-Mektûm ile devam ettirilmiştir. İsmâiliyye imamları, Ca’fer es-Sâdık’ın ölümünden (148/765) itibaren Fâtımî devletinin ilk halifesi Ubeydullah el-Mehdî’nin Kuzey Afrika’da zuhuruna (296/908) kadar gizlenmeyi sürdürmüşlerdir (setr devresi).7 Bu devredeki “gizli imamların adları, bugüne ulaşan hiçbir erken İsmâilî kaynağında görülmemektedir.” İsmaililer arasında gizli imamların adları, sayıları, sıraları ve gerçek nesepleriyle ilgili bazı görüş ayrılıkları vardır.8 Uzun süren gizlenme dönemi, Fâtımî halifelerinin neseplerinin9 Hz. Peygamber’e ulaşıp ulaşmadığı konusunda çeşitli şüphelerin doğmasına yol açmıştır. Setr devresinde dâîler tarafından kurulup yönetilen gizli teşkilât, mezhebin yayılmasında büyük rol oynamıştır.10 Cafer-i Sâdık’tan sonra imam olarak İsmâil’i kabul ettikleri için İsmâiliyye denilen bu gruba, yedi imam kabul ettikleri için Seb’iyye, Allah’ı bilmek için nazar, istidlal ve aklı yeterli görmeyip bir muallimin talîminin gerekliliğini savundukları için Talîmiyye, Kuran’daki her kelimenin bir zâhirî anlamı olduğu gibi, bir de bâtınî anlamı olduğunu savundukları için Bâtıniyye,11 Karmat b. el-Eşas’a nisbetle Karâmita denilmektedir.12 Nitekim İsmaililer, değişik zaman ve mekanlarda farklı isimlerle anılmışlardır. Nizâmülmülk gibi Selçuklu dönemi müelliflerinin verdiği bilgilere göre İsmaililer “kendilerine her zamanda başka bir isim ve başka bir lakab vermişler, her şehir onları başka bir adla anmıştır. Mısır ve Haleb’te İsmâîlî; Kum, Kâşân, Tarihi) Anabilim Dalı, Ankara, 2005, s. 32 vd. 7 Kâşânî, Târih-i İsmâîliyye, s. 31 vd.; Mustafa Öz, Mustafa Muhammed eş-Şek’a, “İsmailiyye”, DİA, C.XXIII, s. 128-133. Detaylar için bkz. Muzaffer Tan, “İsmailiyye`nin Teşekkül Süreci”, s. 60 vd.; Panayiotis J. Vatikiotis, The Fatimid Theory of State, Lahor, 1981, s. 122. 8 Detaylar için bkz. Farhad Daftary, The Ismailis: their History and Doctrines, 2.bs., Cambridge : Cambridge University, Cambridge University Press, 2007, s. 100 (tercümesi İsmaililer, s. 166-7). Farklı nesep zincirleri için bkz. Reşîdüddin, a.g.e., s. 26; Kâşânî, a.g.e., s. 41. Bu imamların imamet dönemleri ile ilgili bkz. Hasan İbrahim Hasan, Taha Ahmed Şeref, Ubeydullah el-Mehdî, Kahire 1366/1947, s. 40-7; Muzaffer Tan, “İsmailiyye`nin Teşekkül Süreci”, s. 64-70. krş. İbn Haldûn, Târîh, C.I, s. 252, C.IV, s. 39. 9 Fatımîler’in soyları hakkında detaylar için bkz. Hasan İbrahim Hasan, Taha Ahmed Şeref, Ubeydullah el-Mehdî, s. 144 vd; Eymen Fuad Seyyid, ed-Devletü’l-Fâtımiyye fî Mısr, Kahire, 1992, s. 32-9. 10 Mustafa Öz, Mustafa Muhammed eş-Şek’a, “İsmailiyye”, DİA, C.XXIII, s. 128-133. 11 Diğer bazı isimlendirmeler ve bu isimlendirmelerin nedenleri ve detaylar için bkz. İbnü’l-Cevzî, elMuntazam, C. XII, s. 289; Reşîdüddin, a.g.e., s. 9; Kâşânî, a.g.e., s. 28-9. 12 İbn Kesir’e göre Karmatiler, haramları helal sayan Zerdüşt ve Mazdek’in peygamberliğine inanan İran (Fars) asıllı felsefelerin takipçileri olan Zındıklar ve Mülhidlerin oluşturduğu gruptur. Bunlara İsmail b. Cafer es-Sâdık’a nisbet edilmelerinden dolayı İsmailiyye, Karmat b. el-Eşas’a nisbetle Karâmita denilmiştir. Rafızî gibi gözüküp küfürlerini gizledikleri için de Bâtıniye ve ayrıca Bâbekiyye, Muhammira, Ta’lîmiyye, Seb’iyye, denilmekteydi (el-Bidâye, C.XI, s. 65-6). 231 Taberistân ve Sevzevâr’da Şîî; Bağdad, Maverâunnehir ve Gazneyn’de Karmatî; Kufe’de Mübârekî; Basra’da Râvendî, Berkaî; Gürgan’da Muhammira; Şam’da Mübeyyiza; Mağrib’te Saîdî; Lahsa ve Bahreyn’de Cennâbî; İsfahan’da Bâtınî derler. Onlar ise kendilerine Ta’lîmî derler”.13 Farklı araştırmacılar, İsmailiyye için İran (Fars) kökenli, Arap karşıtı, hatta İslam karşıtı bir hareket olarak değerlendirmişlerdir.14 İsmailiyye’nin gizli davet çalışmalarının15 neticesinde mezheplerine kazandırdıkları önemli kişilerden biri Hamdân Karmat’tır.16 Karmatî17 hareketin kurucusu kabul edilen Hamdân Karmat, Küfe yakınlarında, büyük ihtimalle 264/877- 8’te18 dâî Hüseyin el-Ahvâzî’nin19 telkinleriyle İsmâiliyye hareketine katılmış, 20 elAhvâzî’nin ölümünden ya da Sevâd bölgesini terketmesinden sonra İsmâiliyye’nin o bölgedeki dâîsi olmuştur.21 O dönemde Güney Irak’ta meydana gelen Zenc isyanı (255-270/869-883), Abbasilerin dikkatini o taraflara çekmiş olması, Hamdân 13 Tercüme ile Metin arasında bazı farklılıklarla birlikte bkz. Siyasetname, nşr. Mehmet Altay Köymen, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1999, (metin), s. 252 (çev. Bayburtlugil, s. 258). Benzer bilgiler için bkz. el-Gazâlî, Bâtınîliğin İçyüzü (Fedâihu’l-Bâtıniyye), trc. Avni İlhan, Ankara 1993, s. 7-10; İbnü’l-Cevzî, Telbîsü İblîs, (nşr.: el-Cümeylî), s. 124-8; Taha el-Velî, el-Karâmita, s. 30-43. 14 Detaylar için bkz. Vatikiotis, The Fatimid Theory of State, s. 14. 15 İsmailiyye’de davet teşkilatı hakkında bkz. W. Ivanow, Brief Survey of the Evolution of Ismailism, Bombay, 1952, s. 64; Vatikiotis, The Fatimid Theory of State, Lahor, 1981, s. 86. 16 Hamdan b. Eşas el-Karmatî (  ا أ ا ان( . 17 Karmatî kelimesi ile ilgili değerlendirmeler için bkz. et-Taberî, Târihu’l-Ümem ve’l-Mülûk, Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1987, C.V, s. 602; İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XII, s. 287 vd.; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C.VII, s. 447; Sabri Hizmetli, “Karmatiler”, DİA, C.XXIV, s. 510-4; Daftary, İsmaililer, s. 179; Arif Tamir, el-Karâmita beyne’l-İltizâm ve’l-İnkâr, Dımaşk : Dârü’tTaliati’l-Cedide, 1997, s. 52; Süheyl Zekkar, el-Câmi’ fî Ahbâri’l-Karâmita fi el-Ahsa, eş-Şam, el-Irak, el-Yemen, Dımaşk: et-Tekvîn, 2007, s. 116-120; Taha el-Velî, el-Karâmita: Evvelu Hareketin iştirakiyye fi’l-İslâm, Beyrut, 1981, s.25-9; İbrahim Ataullah el-Belûşî, Bilâdü’lBahreyn fi’l-Asri’l-Abbâsî es-sânî, Ebû Zabî, 2002, s. 75-7. 18 Hamdan’ın faliyetlerinin bu tarihten önce başlaması muhtemeldir. 260/874 yılında vefat eden elFadl b. Hâkân en-Nîsâbûrî’nin er-Redd ale’l-Kârâmita isimli eserinin varlığı dikkat çekmektedir. Hasan Bezzûn, el-Karâmita, s. 128; Abdullah Ekinci, Karmatîler, s. 140. 19 Abdülcelil Kazvînî, Yezîd el-Ahvazî ismini vermektedir. Bkz. Kitâbü’n-Nakz, s. 320. Hüseyin elAhvazî hakkında bkz. Tadrus Tarad, el-Hareketü’l-Karmatiyye fî’l-Irak ve’ş-Şam ve’l-Bahreyn ve Ehemmiyetuha’t-târihiyye, Dımaşk : Dâru Aşterut, 2002, s. 134-140. 20 İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 238-9; el-Gazâlî, Bâtınîliğin İçyüzü (Fedâihu’l-Bâtıniyye), çev. Avni İlhan, Ankara 1993, s. 7-8; Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 320; Makrizi, İttiâzü’lHunefâ, tahkik: Cemaleddin Şeyyal, Kahire, 1416/1996, C.I, s. 151; Hasan Bezzûn, el-Karâmita, s. 131; Abdullah Ekinci, Ortadoğu’da Marjinal Bir Hareket; Karmatîler Ortadoğu’da İlk Sosyalist Yapılanma, Ankara; Odak Yayınevi, 2005, s. 139-40; Farhad Daftary, “The Earliest Ismāīlīs”, s. 240. 21 Sabri Hizmetli, “Karmatiler”, DİA, C.XXIV, s. 510. 232 Karmat’ın işini kolaylaştırdı.22 Hamdân Karmat, elinde yüz bin savaşçı olduğunu söyleyip Zenc liderine, aynı mezhep23 üzere ittifak teklif etmiş, ancak sonuç alınamamıştır.24 Karmatî terimi daha sonraları, Hamdân tarafından örgütlenmeyenleri de kapsayan, bütün İsmailî gruplara, itham etmek kabilinden verilen bir ad oldu.25 Fâtımîlerin kendilerini farklı isimlendirmelerinin (el-Fâtımiyyûn) sebebi de Karmatî lakabından kurtulmak içindi.26 Dönemin İsmailiyye merkezi olan Selemiyye’de İsmailiyye liderliğine Ubeydullah geçince, gelen yazıların içeriği de değişmeye başlamıştır. Hamdân, yardımcısı Abdân’ı gönderip durumu araştırttı. Selemeyye’ye giden Abdân, Muhammed b. İsmail adına yürütülen davetin değiştirilip Ubeydullah’ın kendi adına çevirdiğini Hamdân Karmat’a bildirmiştir. Bunun üzerine Hamdân, adamlarına Selemiyye’deki (Fâtımîlerin ilk halifesi Ubeydullah el-Mehdî) adına davetin kesmelerini emretmiştir.27 Ubeydullah’ın 286/899 yılında yaptığı değişikliklere göre kendisi, huccetlikten imamlığa yükselmekteydi. Böylelikle o zamana kadar İsmaililerin/Karmatîlerin Kâim olarak bekledikleri kişinin imamlığını ve mehdiliğini de yok saymış oluyordu.28 Ubeydullah’ın getirdiği yenilik ve Hamdân ve Abdân’ın buna şiddetle karşı çıkışı, 286/899 yılında, İsmailî hareketin iki gruba bölünmesine sebep olmuştur.29 Irak ve Suriye bölgelerinde bağımsız hareket etmeye başlayan Karmatî lider Zikreveyh b. Mihreveyh’in30 (ö. 294/906-7) oğlu Hüseyin 22 Daftary, İsmaililer, s. 180; Abdullah Ekinci, Karmatîler, s. 140. 23 Kaynakların Zenc isyanının liderliğini yapan Ali b. Muhammed ile ilgili verdiği nesep zincirinden onun nesebini İmam Zeyd’en geldiğini iddia ettiği anlaşılmkatadır: Ali b. Muhammed b. Ahmed b. Ali b. İsa b. Zeyd b. Ali b. el-Hüseyn b. Ali b. Ebî Tâlib. Bkz. et-Taberî, Târih, C.V, s. 441; İbn Miskeveyh, Tecâribü’l-Ümem, C. IV, s. 397. 24 Miskeveyh, a.g.e., C. IV, s. 490; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C.VII, s. 449. 25 Hasan Bezzûn, el-Karâmita Beyne’d-Dîn ve’s-Sevre, Beyrut, [t.y.], s.128. Ayrıca bkz. Daftary, İsmaililer, s. 180; Bernard Lewis, The Origins of İsmailism, Cambridge, 1940, s. 77; Ekinci, Karmatîler, s. 140. 26 İbn Tağrîberdî, en-Nücûmu’z-Zâhira, C.IV, s. 78; Hasan Bezzûn, el-Karâmita, s. 128. 27 Makrizi, İttiaz, C.I, s. 167-8. Hasan İbraim Hasan, Taha Ahmed Şeref, Ubeydullah el-Mehdî, s. 84; kşr. Arif Tamir, el-İmâme fi’l-İslâm, s.110; Daftary, İsmaililer, s. 196-9. 28 Daftary, İsmaililer, s. 196-9; a.mlf, “The Earliest Ismāīlīs”, s. 234. 29 Daftary, İsmaililer, s. 200; a.mlf, A Short History of the Ismailis, s. 45; a.mlf, “The Earliest Ismāīlīs”, s. 241; Arif Tamir, el-İmâme fi’l-İslâm, s. 110; Abdullah Ekinci, Karmatîler, s. 161; Ali Avcu, “Karmatîler'in Doğuşu ve Gelişim Süreci”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri (İslam Mezhepleri Tarihi) Anabilim Dalı, Ankara, 2009, s. 164 vd. 30 Zikreveyh’in faaliyetleri için bkz. İbn Miskeveyh, Tecâribü’l-Ümem, C. V, s. 29. 233 290/903’te İsmaililerin merkezi Selemiyye’yi işgal etmiştir.31 Bahreyn’de Karmatî hareket, Ebû Sa’îd el-Cennâbî liderliğinde 286/899 yılında ortaya çıkmış, 32 Katif ve Ahsa’yı kısa sürede ele geçirmiştir.33 Ebû Saîd yaklaşık iki yüzyıl sürecek, Abbasiler için olduğu gibi Fâtımîler için de tehdit oluşturacak devletin temelini atmış oluyordu.34 Ebû Sa’îd Cennâbî, 302 (913-4) yılında, hamamda bir hizmetçisi tarafından öldürülmüstür.35 Taraftarları, Ebû Sa’îd Cennâbî’yi tekrar dünyaya gelecek bir veli olarak kabul etmişlerdi. Ahsa’da bulunan türbesinin kapısında, dünyaya döndüğünde binmesi için bir at hazır bekletilirdi. Nasır-ı Hüsrev bölgeyi ziyaret ettiğinde (442/1051) namazla ilgileri bulunmayıp sadece Hz. Peygamberi kabul eden Karmatiler, uzun zaman Ebû Saîdîler diye anılmıştır.36 Karmatîler, Mekke’ye 317/929’da gerçekleştirdikleri saldırıda, Haceru’lEsved’i, yerinden söküp kendi başkentleri el-Ahsa’ya götürmüşlerdi. Haceru’lEsved, 339/950 yılına kadar onlarda kalmıştır.37 Zekeriyya isimli İranlı bir genç, 319/931 yılında,38 Bahreyn’deki Karmatiler tarafından Mehdi olarak kabul edildi. Ancak bu gencin, Karmetî yöneticilerini öldürmeye varan tavırları ve aşırılıkları, proplemlere sebep olunca öldürülerek ortadan kaldırıldı.39 Bu asılsız Mehdî olayı, 31 Bazı kaynaklara göre Ubeydullah, kendisini yakalamak isteyen Abbasî yönetiminden kaçmıştı. İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C.VIII, s. 37. Krş. İbn Haldûn, Târîh, C.IV, s. 44. 32 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C.VII, s. 493, 497. 33 Daftary, İsmaililer, s. 201. 34 Makrizi, İtti’âzü’l-Hunefâ, C.I, s. 107 vd.; el-Ensârî, Tuhfetü’l-Müstefîd, C.I, s. 158-9; Daftary, İsmaililer, s. 184-5; Farhad Daftary, “The Earliest Ismāīlīs”, s. 240-1; Abdullah Ekinci, Karmatîler, s. 173. Karmatîler’in Abbasî topraklarından en fazla saldırdıkları Basra şehri ile ilişkilerinin kronolijisi için bkz. Abdülcebbâr Nâcî, Min Târîhi’l-Basrati’s-Siyâsî, Bağdad, 1990, s. 66 vd. 35 İbn Miskeveyh, Tecâribü’l-Ümem, C. V, s. 87; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C.VIII, s. 83-4; Hasan İbrahim Hasan, Taha Ahmed Şeref, Ubeydullah el-Mehdî, s. 213; Abdullah Ekinci, Karmatîler, s. 175; Mustafa Öz, “Cennâbî, Ebû Saîd”, DİA, C.VII, s. 371. 36 Bkz. Mustafa Öz, “Cennâbî, Ebû Saîd”, DİA, C.VII, s. 371. 37 İbn Miskeveyh, a.g.e., C. V, s. 279; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C.VIII, s. 207; el-Makrizi, İttiâzü’lHunefâ, C.I, s. 184-5; İbn Kesir, el-Bidâye, C.XI, s. 67; Reşîdüddin, Câmiü’t-Tevârih: Kısmet-i İsmailiyân, s. 17; Kâşânî, Târih-i İsmâîliyye, s. 18; Daftary, İsmaililer, s. 248; el-Ensârî, Tuhfetü’l-Müstefîd, C.I, s. 161- 8; Subhi Abdülmün’im Muhammed, el-Alâkâtu beyne Mısr ve’l-Hicaz : zemanü’l-Fatımiyyin ve’l-Eyyubiyyin, Kahire : el-Arabi li’l-i’lan ve’n-Neşr, [t.y.], s. 68-70; Abdullah Ekinci, Karmatîler, s. 181-5; Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 62, 64.. 38 İbnu’l-Esîr, buna benzer bir olayı 326 (937-8) yılında, Karmatî yönetiminin kendi iç hesaplaşması için yapılan bir tertip olarak anlatmakta ve bunun sonucunda Karmatîler’in artık saldırı yapamaz hale geldiğini anlatmaktadır (el-Kâmil, C.VIII, s. 351). 39 Abdülkahir el-Bağdadi, el-Fark beyne’l-Fırak, nşr.: Muhammed Muhyiddin Abdülhamid, Beyrut, 1411/1990, s. 286 (Mezhepler Arasındaki Farklar, trc. Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara : Türkiye Diyanet Vakfı, 2001 s. 222); İbn Miskeveyh, Tecâribü’l-Ümem, C. VI, s. 87; M. J. De Goeje, 234 Bahreyn Karmatileri’nin durumunu ciddi şekilde sarsmıştır. Pek çok Karmatî Bahreyn’i terk ederek, Abbâsî ve Büveyhî ordularına katılmışlardı.40 Karmatiler, Fâtımîler ile mücadelere girmiş, komutanları el-Asam, Kahire’yi kuşatmış (361/972), ancak ittifak kurduğu Bedevilerin çıkardığı isyan ve ülkesindeki iç meseleler yüzünden geri dönmüstür.41 Ebû Yakub Yusuf b. el-Hasan el-Cennâbî 366 (976-7) yılında öldü. Onun ölümünden sonra Karmatileri altı kişi ortak yönetmekteydi.42 el-Asam’ın ölümünden sonra Bahreyn Karmatileri zayıflamaya başlamıştır.43 Selçuklular bölgeye geldiklerinde Bahreyn ve çevresinde Karmatiler hüküm sürmeye devam etmekteydi. İsmailiyye mezhebini diğer bir temsilcisi olan Fâtımîler, önce Kuzey Afrika’da kurulmuş, daha sonra da Mısır’ı ve Şam bölgesinde birçok yeri ele geçirmiş veya kendisine tâbi kılmış, Yemen’de aynı zamanda Mekke ve Medine’de adına hutbeler okunmaktaydı. Şîî Büveyhîlerin elinde olan bazı bölgelerde de dâîleriyle taraftar kazanmaktaydı.44 Daha sonrki tarihlerde ise Hasan Sabbah’ın öncülük ettiği İsmaîliler, başlangıçta Fâtımîler adına, Fâtımîler içinde meydana gelen bölünme neticesinde Nizârîler kolu olarak, Selçuklu toprakları içerisinde Hazar denizinin güneyinden başlamak üzere İran’ın değişik bölgelerinde ve Şam bölgesinde faaliyetler yürütmüşlerdi. B - ŞİÎ-İSMAİLÎ FÂTIMÎLER DEVLETİ VE SELÇUKLULARLA İLİŞKİLERİ İsmailiyye’yi Yemen’de örgütleyen İbn Havşeb, İsnâaşeriyye mezhebine mensup bir ailedendi. Kerbela’da Hz. Hüseyin’in türbesini ziyareti sırasında İsmaililiğe kazandırılan İbn Havşeb, Yemen’de İsmailî dâîsi olarak önemli başarılar elde etmiştir. İleride kurulacak olan Fâtımî devleti için zemin hazırlayan Ebû Karmatiyan-i Bahreyn ve Fatımiyan (Memoires sur les Carmathes du Bahrain et les Fatimides ), Farsçaya terc.: Muhammed Bakır Emirhanî, Tahran, 1371, s. 80-4; Daftary, İsmaililer, s. 248. 40 Daftary, İsmaililer, s. 249. 41 İdris İmadüddin el-Kureşî, Uyûnul-Ahbâr: es-Sebu’s-Sâdis, 2.bs. nşr: Mustafa Galib, Beyrut:Daru’l-Endelüs, 1404/1984, s. 183; İbnü’l-Kalânisî, Târihu Dımeşk, s. 1; Makrizi, İtti’âzü’lHunefâ, C.I, s. 86, 100; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C.VIII, s. 614, 638; Daftary, İsmaililer, s. 266-8. 42 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C.VIII, s. 688. 43 el-Hudayrî, Ali b. el-Mukarreb el-Uyûnî, s. 28. 44 Dâî el-Müeyyed eş-Şîrâzî’nin Şîrâz’da yaptığı faaliyetler için bkz. Bertels, Nâsir-i Husrev ve Ismailiyyan, s. 121. 235 Abdullah eş-Şîî’yi Kuzey Afrika’ya o göndermiştir.45 İbn Havşeb’in Yemen’den gönderdiği Ebû Abdullah eş-Şîî, hac için Mekke’de bulunan Berberi Kütâme kabilesinden hacıların güvenini kazanmış, onlarla birlikte memleketlerine gitmişti (280/Ağustos 893).46 Kütâme kabilesinin desteğiyle Ebû Abdullah’ın askeri faaliyetleri netice vermiş, Ağlebîlerin başşehri Rakkâde ele geçirilmiş, 297/910 yılında Ubeydullah, “Mehdî-Lidînillâh” ve “Emîrü’l-mü’minîn” lakaplarıyla halife ilân edilmiştir.47 Kuzey Afrika’daki Fâtımî hâkimiyeti, iç barış ve güvenliği ancak dördüncü halife el-Muiz (341-365) iktidarı sırasında kavuşabilmiştir.48 Mısırlı Müslümanlar arasında, Şiilik, hiçbir zaman kök salamamıştır. İhşidiler devleti, 358/969 yılında Fustat ele geçirilerek sona erdirildi, Mısır’da Fâtımîler dönemi başladı.49 Fustat’ın kuzeyinde Fâtımî devletine başkent olacak Kahire’nin yapımına girişildi ve 378/988’de Ezher kuruldu. el-Muizz’in maddî teşvikleriyle 359/970’te Mekke ve Medine’nin yöneticileri, Fâtımîlerin hakimiyetini kabul ettiler. el-Muiz’in 362/973’te Kahire’ye gelmesiyle Afrika dönemi kapandı, Mısır dönemi başlamış oldu.50 Fâtımîlerde Hakim (ö. 411/1021) döneminde Dürzüliğin doğuşuyla İsmaililer, bir bölünme daha yaşadılar.51 Selçukluların Bağdad’a gelip Abbâsîleri himayelerine aldıkları dönemde 45 İbn Havşeb ile başlangıçta birlikte İsmailiyye için faaliyet gösterdiği Ali b. Fadl’ın, İsmailî imamına karşı gelip bağımsız hareket etmesiyle, araları açılmıştı. 299/911-2’de yapılan savaşta İbn Havşeb yenilmiş ve yapılan barış anlaşmasından sonra faalyetlerini yavaşlatmıştı. Kendisine tâbi olanların birçoğunun İsmaililği bırakıp tekrar Sünnîliğe dönmesi bölgedeki İsmailî harekete büyük zarar verdi. Onun ölümünden (302/915) sonra hareketin liderlerinin birbirine düşmesiyle, bölgede İsmailî Suleyhiler hanedanının kuruluşuna (428/1038) kadar İsmailî hareketin bir önemi kalmadı. Detaylar için bkz. İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C.VIII, s. 30 vd.; Seyfüddin el-Kasîr, İbn Havşeb ve’lHareketü’l-Fatımiyye fi’l-Yemen, Dımaşk : Dârü’l-Yenabi, [t.y.], s. 36 vd.; Reşîdüddin, Câmiü’t-Tevârih: Kısmet-i İsmailiyân, s. 18; Hasan İbrahim Hasan, Taha Ahmed Şeref, Ubeydullah el-Mehdî, 112-5; Abdullah Ekinci, Karmatîler, s. 158-9, 162; Eymen Fuad Seyyid, “İbn Havşeb”, DİA, C.XX, s. 35-6. 46 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C.VIII, s. 32. 47 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C.VIII, s. 47 vd.; Hasan İbrahim Hasan, Taha Ahmed Şeref, Ubeydullah elMehdî, s. 124 vd.; Ali Hüsnî el-Harbutlî, Ebû Abdillah eş-Şîî : Müessisü’d-Devleti’l-Fâtımiyye, el-Matbaatu’l-Fenniyyetü’l-Hadîse 1972, s. 37 vd.; Eymen Fuâd Seyyid, “Fâtımîler”, C.XII, s. 228-37. 48 Muiz dönemiyle ilgili detaylar için bkz. İdris İmadüddin el-Kureşî, Uyûnul-Ahbâr: esSebu’s-Sâdis, 2.bs. nşr: Mustafa Galib, Beyrut:Daru’l-Endelüs, 1404/1984; Reşîdüddin, Câmiü’t-Tevârih: Kısmet-i İsmailiyân, s.37; Daftary, İsmaililer, s. 258. 49 Bkz. Ali İbrahim Hasan, Târîhu Cevher es-Sıkıllî Kâidu Muiz-Lidinillah el-Fâtımî, Kahire, 1963, s. 18 vd.; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C.VIII, s. 590.. 50 Daftary, İsmaililer, s. 262-9, 273. 51 Bkz. Muhammed Abdullah İnan, el-Hâkim Biemrillah ve Esrârü’d-Da’veti’l-Fâtımiyye, 3. bs., Kahire, 1983; Daftary, İsmaililer, s. 293 vd. 236 (447/1055), Yemen’de Ebû Kâmil Ali b. Muhammed es-Sulayhî yönetimi ele geçirmiş, Mısır Fâtımî hilafetine itaatini bildirmiştir.52 Yine aynı yıl Mahmud elHafâcî, yönetimindeki Şefâsâ ve el-Ayn bölgelerinde Fâtımî halifesi Mustansır’ın adına hutbe okutmuş ve itatine girmiştir.53 Büyük Selçuklular Devleti Fâtımî sınırlarına geldiğinde, Fâtımîlerin başında 427/1036 yılında54 çocuk yaşta başa geçmiş olan sekizinci halife el-Mustansır bulunuyordu. el-Mustansır’ın dönemi (427-487/1036-1094) bütün Fâtımî halifeleri arasında en uzun olanıydı.55 Kimine göre onun döneminde devlet “çöküşe geçmişti”.56 Diğer taraftan onun devrini “zirve dönemi” olarak görenler de vardır.57 Toprak hâkimiyeti bakımından Mustansır zamanında Fâtımîler devleti küçülmeye başlamıştır.58 Onun ölümünden sonra ise Fâtımî devletinin çöküşü hızlanmıştır.59 Mustansır’ın döneminde Fâtımîler Kuzey Afrika, Mısır, Suriye, Yemen ve Hicaz bölgelerine hakimdiler, Fars bölgesinde ise taraftarları bulunmaktaydı.60 Fâtımî dâîsi el-Müeyyed’in Fars’taki faaliyetleri sonunda Büveyhî yöneticisi Ebu Kalicar, Şiraz ve Ehvaz’da el-Mustansır adına hutbe okutmuştur.61 Fâtımîlerin etkinliği İslam coğrafyasının doğu sınırlarında da hissedilmekteydi. Maverâunnehir’de Karahanlı hükümdarı Buğra Han, 436/1044 yılında İsmâiliyye mezhebine mensup birçok kişiyi öldürmüstür. Mâverâünnehir’e gelen İsmailiyye’ye mensup bir grup, Fâtımî halifesi el-Mustansır adına davette bulunmaktaydı. Davet başarılı olmuş, çok sayıda kişi davetçilerin mezhebini kabul etmiştir. Ancak bölge halkı bu durumdan hoşlanmamıştır. Hükümdar bunlardan haberdar olmuş, bunları ortadan kaldırmak istemiştir. Bölge halkından daha önce bu mezhebi kabul etmiş olanların kurtulmasını önlemek niyetindeydi. Bu mezhep mensuplarından bazılarına, “kendisinin de onların 52 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 614-5. Krş. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XV, s. 350; Farhad Daftary, A Short History of the Ismailis, s. 104. 53 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 615. 54 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 448. 55 Arif Tamir, el-Mustansır-Billah el-Fâtımî, Beyrut, 1410/1990, s. 5. 56 Daftary, İsmaililer, s. 302 vd. 57 Arif Tamir, a.g.e., s. 160. 58 Daftary, a.g.e., s. 305. 59 Reşîdüddin, Câmiü’t-Tevârih: Kısmet-i İsmailiyân, s. 77; Kâşânî, Târih-i İsmâîliyye, s. 104. 60 İdris İmadüddin el-Kureşî, Uyûnul-Ahbâr: es-Sebu’s-Sâdis, s. 329; Reşîdüddin, a.g.e., s. 67-8, 77; Kâşânî, a.g.e., s. 94-5; Eymen Fuad Seyyid, ed-Devletü’l-Fatımiyye, s. 125. 61 el-Müeyyed eş-Şîrâzî (ö. 470/1077), Sîretü’l-Müeyyed fi’d-Din Dâi’d-Duât: Tercümetü Hayatuhu bi Kalemih, tahk. Muhammed Kâmil Huseyn, Kahire 1949, s. 43-4, 54-5; Muhammed Kâmil Hüseyin, Dîvânü’l-Müeyyed, (mukaddime) s. 25-32. 237 mezheblerine girmek istediğini” söyledi. Hepsi, hükümdarın huzurunda toplandı. Buğra Han, tamamının orada olduklarını anlayınca hepsini öldürttü ve diğer yerleşim yerlerine de mektuplar gönderip oralardakilerin de öldürülmesini istedi.62 Selçukluların Fâtımîler ile ilişkileri dolaylı olarak başlamiştir. Hasankale’de 440 (Eylül 1048) yılında yapılan savaşta Selçuklular, Bizanslıları ağır bir yenilgiye uğratmıştır. Tuğrul Bey’in elçisi Şerif Ebu’l-Fadl b. Nasr b. İsmail el-Alevî’nin 441/1049-50’de İstanbul’da yürüttüğü barış görüşmeleri sonucunda yapılan anlaşma maddelerinden birine göre, İstanbul’ta Fâtımîler adına okunmakta olan hutbeye son verilecek ve bundan sonra Abbâsî halifesi ve Tuğrul Bey adına okunacaktı.63 Selçukluların dolaylı müdahil olduğu diğer bir konuda Kuzay Afrika’da hüküm süren Zîrî emiri ile ilgiliydi. 1- Kuzey Afrika’da Zîrî Emiri Muiz b. el-Bâdis Hadisesi ve SelçukluFâtımî Münasebetleri Kuzey Afrika’daki Zîrî yöneticisi Muiz b. el-Bâdîs (cدیب ب 7? ا( , Abbâsî halifesi adına hutbe okutmaya başlamış (435/1043-4), Fâtımî halifesi adına okunan hutbeye son verilmiş ve Fâtımîlerin bayrakları yakılmıştır. Abbâsî halifesi de ona hil’at göndermiştir.64 Daha sonra, Muiz’in gönderdiği bir elçisi Bağdad’da gelmiştir. Dönüşte onunla birlikte, Abbasi halifesinin İstanbul üzerinden gönderdiği elçisi Ebû Gâlib eş-Şîrâzî, Bizans yönetimi tarafından tutuklanmıştır. Muiz’in serbest bırakılmaları yönünde girişimi sonuş vermemiş, elçiler Fâtımî halifesine gönderilmiştir. Fâtımîler, elçileri sokaklarda teşhir etmişler ve Abbâsî halifesinin gönderdiği hil’at ve sancakları yakmışlardı.65 Aynı tarihlerde (443/1051) Tuğrul Bey’in elçisi de İstanbul’daydı. O, Fâtımî yönetimi sınırları içerisinde bulunan Şam ve Mısır’a yapılacak sefer için Bizans topraklarından geçiş izni istemek için oradaydı. Onun Abbâsî elçisini kurtarmak için 62 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. IX, s. 524; Barthold, Türkistan, s. 325. 63 Turan, Selçuklular Tarihi, s. 124; Ahmet Çaycı, Selçuklularda Egemenlik Sembolleri, İstanbul, 2008, s. 239. 64 İbnü’1-Esir, a.g.e., C.IX, s. 521-2. Krş. Reşîdüddin, a.g.e., s. 68; Kâşânî, a.g.e., s. 95. 65 İbnü’l-Azimi, Azimi Tarihi, s. 11; İbnü’1-Esir, a.g.e., C. IX, s. 521; Makrizi, İtti’âzü’l-Hunefâ, C.II, s. 190, 224; Eymen Fuad Seyyid, ed-Devletü’l-Fatımiyye, s. 126-7. 433/1040’tan 443/1051’e kadar değişik tarihler kaydedilmektedir. Bu tarih farklarının değerlendirilmesi ve diğer detaylar için bkz. Süleyman Genç, Besasiri İsyanı, s. 93-100. 238 girişimi, Fâtımî-Bizans anlaşması gerekçesiyle sonuçsuz kalmıştır.66 Daha sonra gönderilen elçiyle sorun çözülmüstür. Abbâsî halifesi, 402 (1011-2) yılında Fâtımîlerin nesebi hakkında bir bildiri yayınlanmış, Şîî âlimler de dahil olmak üzere, Bağdad’daki âlimlere onaylatmıştır. Buna benzer bir faaliyet 444/1052 yılında, tekrarlanmıştır.67 Tuğrul Bey 444/1052 tarihinde Ebu Ali b. el-Kebîr adlı elçisini İstanbul’a göndermiştir. Tuğrul Bey, elçisiyle gönderdiği mektubunda Fâtımîlerin nesebiyle ilgili bilgi vermiş, Kahire’deki Abbâsî elçisinin İstanbul’a getirilip serbest bırakılmasını ve Fâtımîler ile ilişkilere son verilmesi istemiştir. Girişim netice vermiş, elçiler gönderilmiştir. Bizans-Fâtımî ilişkilerinin kesilmesi ise iki sene sonra bitecek olan barış anlaşmasının süresinin bitimine tehir edilmiştir.68 Mısır’da meydana gelen büyük kıtlık sonrasında Bizans’ın göndereceği yardımın son anda gönderilmemesi Fâtımîler ile ilişkilerin bozulmasına sebep olmuştur. Bizanslılar ile çıkan savaşta, zor durumda kalan Fâtımî halifesi Mustansır, 447/1055’de bir elçi göndermiştir. Ancak elçi İstanbul’dayken Tuğrul Bey’in elçisi Abbâsî halifesi adına hutbe okutmuştur. Umduğunu bulamayan Mustansır, Kudüs’de kilisenin mallara el koyarak misillemede bulunmuş, ilişkiler iyice bozulmuştur.69 Selçuklular Bizans üzerinden olaylara müdahil olurken, Fâtımî halifesi elMustansır, Zîrî yöneticisi el-Muiz’e gönderdiği mektup ile tehdit etmiştir. 442 (1050- 1) yılından itibaren el-Muiz’in üzerine Araplar sevkedilmiş ve onunla uzun süreli savaşlar yapılmıştır.70 Ancak bu bölgede, bu tarihten sonra Fâtımîler adına hutbe okunmamıştır.71 el-Muiz b. Bâdîs, 453 (1061-2) yılında vefat etmiştir.72 4- Fâtımîlerin Komutanı Nâsıruddevle b. Hamdân ile Alparslan’ın İlişkisi Fâtımîler, Büveyhî komutanı Besâsîrî ile girdikleri ittifak ve Tuğrul Bey’in 66 Makrizi, a.g.e., C.II, s. 224; Süleyman Genç, “Besasiri İsyanı”, s. 100. 67 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C.VIII, s. 26, C.IX, s. 236, 591. Bu faaliyetin Abbasîler tarafından atılan bir iftira olarak değerlendirilmesi için bkz. Reşîdüddin, a.g.e., s. 24, 70. Krş. Kâşânî, a.g.e., s. 39, 96. Detaylı bilgi ve değerlendirme için bkz. W. Ivanow, Ismaili Tradition Concerning the Rise of the Fatimids, Calcutta, Oxford University, 1942, s. 27 vd.; Ivanov, The Alleged Founder of Ismailism, Bombay, 1946, s. 152. 68 Makrizi, a.g.e., C.II, s. 223; Abdülmecid Bedevi, et-Târîhü’s-Siyâsî ve’l-Fikrî lil-Mezhebi’esSünnî, s. 139; Süleyman Genç, “Besasiri İsyanı”, s. 107. 69 Makrizi, İtti’âzü’l-Hunefâ, C.II, s. 230; İbnü’l-Azimi, Azimi Tarihi, s. 14; Eymen Fuad Seyyid, ed-Devletü’l-Fatımiyye, s. 127-8. 70 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. IX, s. 567 vd. 71 ez-Zehebî, Târîhu’l-İslâm, C.XXX, s. 372. 72 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 15. 239 kardeşi İbrahim Yınal’ın isyanına verdikleri destek ile Selçukluları, iki büyük tehlikeyle yüzyüze bırakmışlardı.73 Sonraki tarihlerde Selçuklular da benzer şekilde Fâtımîlerin yönetiminin içinden biriyle, Nâsıruddevle b. Hamdân ile ilişki kurmuşlardı. Nâsıruddevle b. Hamdân, 459/1070 yılında Fâtımîlerin gerçek hâkimi haline gelmiş, Fâtımî halifesi Mustansır’ın siyasal gücünü elinden almıştır.74 Nâsıruddevle, 462/1070 yılında fakîh Ebû Cafer Muhammed b. Ahmed İbnü’n-Neccârî’yi Alparslan’a elçi olarak göndermiş, Mısır’da Abbasiler adına davet için kendisine yardım edilmesini istemiştir. Bu talebe olumlu cevap veren Alparslan yola çıkmış, ancak Bizans ordusunun yaklaşmakta olduğu haberini alınca geri dönmek zorunda kaldı.75 Fâtımî halifesi Mustansır, Nâsıruddevle’nin Alarslan ile yazıştığını öğrenince üzerine asker göndermiştir. Ancak Nâsıruddevle, gönderilen askerleri mağlup etmiş ve İskenderiye ve civarında Fâtımîler adına okunan hutbeye son verip Abbâsiler adına okutmaya başlamıştır.76 Ancak bu çok uzun ömürlü olamamış, Nâsıruddevle 465/1073 yılında öldürülmüstür.77 5 - Suriye Bölgesinde Hakimiyet Mucadeleleri Tuğrul Bey, Bağdad’a gelirken hedefini Şâm bölgesini ele geçirmek, Mısır’daki Fâtımî yönetimini ortadan kaldırmak olarak belirlemiştir. Ancak Besâsîrî hadisesi bu bölgenin ele geçirilmesini bir miktar geçiktirmiştir. Alparslan zamanında Haleb merkezli Şîî Mirdâsîler yönetimi Selçuklu hakimiyetini tanımıştır.78 Bölgedeki Selçuklu askerî faaliyetleri Melikşah döneminde hız kazanmıştır. Melikşah’ın komutanlarından Atsız, Suriye’ye gitmiş, Filistin bölgesinde Remleyi fethetmiştir. Nâvekiyye ( % وآS ا ( denilen79 Türkmenleri’nin komutanı olan Atsız, Kudus’e gidip şehri kuşatmıştır. Atsız, Kudüs halkı ile savaşmak istemediğini bildirmiş, Kudüs’ü Fâtımîler adına yöneten Türk asıllı vali de “ben de sizdenim” 73 Bu olaylar daha önce, ayrı başlık altında detaylı şekilde ele alınmıştır. 74 İbn Müyesser, Ahbaru Mısr, s. 36, 38; Daftary, İsmaililer, s. 304. 75 İbn Müyesser, a.g.e., s. 35-6; Makrizi, a.g.e., C.II, s. 302; Yinanç, Selçuklular Devri, s. 69-70; Ali Sevim, “Selçuklu-Mısır Fâtımî Devletleri İlişkileri”, s. 745-6. 76 Makrizi, İtti’âzü’l-Hunefâ, C.II, s. 302-3. 77 İbn Müyesser, Ahbâru Mısır, s. 38. Krş. İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 87; en-Nüveyrî, Nihâyetu’l-Ereb, C.XXVIII, s. 148. 78 Bu Hanedan hakkında daha önce bilgi verilmişti. 79 Nâvekiyye Türmenleri hakkında bkz. Ali Sevim, “Nâvekiyye Türkmenleri Sorunu”, Erdem, (Aydın Sayılı Özel Sayısı II), C. Ix, Sayı: 26, Ankara, 1996, ss. 788-792. 240 diyerek şehri teslim etmiştir. Atsız da halka zarar verilmesini önlemiş ve hutbeyi Abbasiler ve Selçuklu sultanı adına okutmaya başlamıştır. Çevredeki diğer kaleleri ele geçiren Atsız, Dimaşk’a gelip kuşatmış, buraya bağlı kasabaları tahrip etmiş ve şehre yiyecek girişini engelemiş, ancak Dimaşk alınamamıştır (463/1070-1). Atsız, Kudüs’ü aldığını ve Abbasiler adına hutbe okutmaya başladığını Bağdad’a halifeye gönderdiği mektuplarla bildirmişti (466/1073).80 Suriye bölgesinde diğer bazı Nâvekiyye Türkmenler, Fâtımilerin Akkâ komutanı Bedrulcemali ile iyi ilişkiler kurmuşlar ve ona bölgeki Arap saldırılarına karşı destek vermişlerdi. Ancak Bedrulcemâlî’den istedikleri parayı alamayınca Taberiyye bölgesine yerleşip gelirlerine el koymuşlardı. Bedrulcemâlî, Araplar ile irtibata geçip Suriye’ye geri dönmelerini istemiş ve onlarla birleşerek Taberiyye üzerine yürümüstür. Türkmenler, sayıda çok üstün olan düşmanlarına gece düzenledikleri baskınla mağlup etmişlerdi. Haleb’deki Mirdâsî emiri Mahmud, Türmenler ile irtibata geçip onları yanına çağırmıştır. Mahmud’a karşı amcası Atıyye, Kilab oğularından ve Bizans’tan aldığı destekle Haleb çevrsine düzenlediği baskınla yağmada bulunmaktaydı. Bin kadar Türkmen, Mahmud’un emrine girerken geri kalanları Taberiyye bölgesine dönmüşler, harebe hale gelmiş şehirlerde imar faaliyetlerinde bulunmuşlardı (464/1071-2).81 Mısır Fâtımî yönetimi, uzun zaman süren sıkıntılar sebebiyle Akkâ valileri olan Bedrulcemâlî’yi merkeze, Kâhire’ye çağırmışlardı. Akka’da Bedrulcemâlî’nin yerine şehri yöneten İbn Sükhâ’, Kahire dönüşü, gemisi batıp Bedrulcemâlî’nin hazinesini kaybedince, şehrin ileri gelenleriyle muzakere edip onun emrinden çıkmaya karar vermiştir. Bu sıralarda şehri muhasara eden Türmen emir Şöklü’ye (Şöklî) şehri teslim etmişti (467/1074). Şöklü, Bedrulcemâlî’nin aile fertlerini de tutuklamıştır. Atsız, Şöklü’ye haber gönderip Bedrulcemâlî’nin çocuklarını ve ele geçirdiği paranın bir kısmını istemiştir. Şöklü, Atsız’ın bu isteklerini kabul etmediği gibi gönderdiği mektupta öncekilerden farklı bir uslup kullanmıştır. Şöklü ayrıca Dımaşk’taki Fâtımî yöneticisi Muallâ b. Haydara İbn Münzev ile akrabalık ilişkisi kurdu ve bölgedeki 80 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 188; İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVI, s. 154. İbnu’l-Esîr, elKâmil, C. X, s. 68. 81 Sıbt, a.g.e., s. 173. 241 Kilab oğulları ile de anlaşmalar yaptı.82 Şöklü, Atsız ile yaptığı savaşta yenilmiştir. Atsız Dımaşk’ı muhasara etmişti (467/1075).83 Atsız karşısında mağlup olan Şöklü’nün girişimleriyle, işin içine Anadolu Selçukluları da karıştırılarak Fâtımîlerin itaatine girilerek Selçuklu komutanı Atsız’a karşı bir cephe kurulmuştur. Şöklü, (ismi belrtilmeyen) Kutalmışoğlu’na mektup gönderip Suriye’ye davet etmiş ve Selçuklu ailesinden olduğu için kendisine itaat edeceğini yazmıştır. Atsız’ı yenilgiye uğratıp Suriye’den çıkarırlarsa Fâtımilerden para geleceğini bildiriyordu. Kutalmış oğlu gelip Şöklü ile buluşmuş, Taberiyye’ye gidip Fâtımîlere itaatlerini bildirmişlerdi. Atsız, onların üzerine yürümüş ve onları mağlup etmiş ve Şöklü’yü öldürmüş, Kutalmış oğlu ve aile fertlerini esir almıştır. Şöklü’nün bir oğlu kurtulmuş, Akkâ’ya dönmüş, ancak halk tarafından şehre alınmayınca Fâtımî yönetiminin merkezine Kahire’ye gitmiştir. Akkâ şehri de halk tarafından Fâtımîlerin Sur şehri valisi Cevher el-Medenî’ye teslim edilmiş, hutbe yeniden Fâtımîler adına okutulmaya başlamıştır. Atsız’ın Melikşah’tan yardım istemesi üzerine kendisine üç bin kadar asker gönderilmiştir. (Süleyman Şah) olduğu anlaşılan İbn Kutalmış, Haleb’i kuşatmış, ancak Selçuklulara tâbi durumda olan Mirdâsî emiri Nasr, sultanın bölgedeki naibi olduğunu söyleyip bir miktar para vererek onu muhasaradan vez geçirmiştir. İbn Kutalmış, Atsız’dan Şöklü ile savaşı sırasında esir aldığı akrabalarını istemiş, Atsız da bu konuda sultan Melikşah’a mektup yazdığını, gelecek talimata göre hareket edeceğini bildirmiştir. İbn Kutalmış, Atsız’a Melikşah tarafından gönderilen üç bin kişilik askere saldırmış, drenenleri öldürmüş, diğerlerini müsadere etmiştir.84 Sultan Melikşah, Şam bölgesinin yönetimini kardeşi Tutuş’a vermeye niyetlenmiştir. Atsız, sultana yazdığı mektubunda itaatini arz etmiş ve bir kusuru olmadığı halde neden yönetimindeki bölgelerin elinden alınmak istendiğini sormuştur. Onun bu mektubundan sonra, vezir Nizamülmülk, Atsız’a çeşitli hediyeler göndermiş ve mevcut durum korunmuştur.85 Atsız’ın bölgedeki askeri faaliyetleri içinde bazen farklı gelişmeler de olmaktaydı. Atsız, Trablus ve Sur şehirlerini teslim almış, teslim alırken Fâtımîler 82 Sıbt, a.g.e., s. 191. Krş. İbn Müyesser, Ahbâru Mısır, s. 41. 83 Sıbt, a.g.e., s. 193. 84 Sıbt, a.g.e., s. 194. 85 Sıbt, a.g.e., s. 199. 242 adına okunmakta olan hutbenin değiştirilmemesi şartını da kabul etmiştir.86 Atsız daha sonra Dimaşk’ı da teslim almıştır. Fâtımîlerin Dimaşk yöneticisi Muallâ b. Haydara, şehri halka zülüm ederek yönetmekteydi, askerlerle de arası iyi değildi. Atsız’ın şehri muhasarası, şehrin ekonomisini çok kötüleştirmiştir. Şehirde askerlerin ayaklanmasına halk da destek verince Muallâ şehirden kaçmış, Banyas’a, oradan Sur’a gitmiş, tutaklanıp Mısır’a götürlüp hapsedilmiş ve hapiste ölmüstür. Dimaşk’ta şehrin ileri gelenleri İntisâr b. Yahyâ’yı kendilerine lider seçmişlerdi. Ancak muhasara altındaki şehir halkı çok zorumda kalmış, hatta ölünlerin etini yemeye başlamışlardı. Sonunda şehir eman alınarak Atsız’a teslim edilmiş (468/Haziran 1076), buna karşılık da İntisâr’a Banyas kalesi ve sahildeki Yâfâ şehri ikta olarak verilmiştir. Atsız, Dımaşk’ı teslim aldığında, Fâtımîler adına okunan hutbeye son vermiş ve Abbâsî halifesi el-Muktedî adına okutmaya başlatmış, ezanlarda Şia’nın ilavesi olan “haya alâ hayri’l-amel” ifadesinin okunmasını yasaklamıştır.87 Atsız, Dimaşk’ı teslim aldıktan sonra Mısır’ı sefer düzenlemeye karar vermiş ve yirmi bin kadar asker toplamıştır. er-Rîf şehrine vardığında Fâtımî veziri Bedrulcemâlî ile yazışıp ondan para istemiştir. Fâtımî ordusu iç çatışmalarla meşguldü. Vezir, Atsız’a para göndereceğini söylemiş, orduyu da merkeze çağırmıştır. Atsız ile birlikte olan Bedr b. Hâzim el-Kelbî, iki bin atlı ile Fâtımîlere katılmak üzere Kâhire’ye yönelmiştir. Bu arada hacca gitmek için Kâhire’ye üç bin kişi gelmiştir. Vezir Bedrulcemâlî, hac yolcularına “düşmanı defetmek hacdan daha üstündür” diyerek para ve silah dağıtmıştır. Vezir, Atsız’ın yanından kaçan Şöklü’nün babasından da Türkmenler ile yazışmasını istemiştir. Onun yazıştığı askerlerden Atsız ile araları iyi olmayan bazılarını kendi taraflarına çekmeyi başarmışlardı. Atsız, Kahire’ye doğru yola çıktı (469/Ocak 1077). Bedrulcemâlî, daha önce yazıştığı askerlerin kendilerine katılacakları beklentisindeydi. Ancak Türmenlerden Fâtımîler tarafına geçen olmamış ve Fâtımî kuvvetleri mağlup olmuş ve Kâhire’ye kaçmışlardı. Halk ağlayıp sızlayarak hilafet sarayına gelmiştir.88 Fâtımî halifesi el-Mustansır halka “ben de sizlerden biriyim, benim kapım ağlama yeri değil, camilere gidin Allah’a yalvarın, namaz kılın, oruç tutun, içki içmeye bırakın, 86 Sıbt, a.g.e., s. 198. 87 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 99-100. Krş. Sıbt, a.g.e., s. 199, 200. 88 İbnu’l-Esîr’nin rivayetine göre Atsız’ın adamları halka çok zulüm etmişlerdi (el-Kâmil, C. X, s. 104). 243 kötülüklere engel olun ki Allah’ın merhametine nail olun” demekteydi. Halk da camilere gidip, Kuran okuyup dualar etmeye başlamışlardı. Bununla birlikte halife ve vezir, el-İskenderiyye’ye gitmek için gemileri hazırlatmışlardı. Halk bu haberleri duyunca tekrar saray kapısına gelmişlerdi. Halife “ben sizinle birlikte burada kalacağım” demekle birlikte “yanımızda geçmiştekilerin yazdıklarına göre bu topraklara doğudan girilemeyecektir, girmeye kalkışan helak olacaktır” diye bir kehanette bulunmuştur. Ancak daha sonra Bedrulcemalî ordusuyla, Atsız’ın karşısına çıkmış, Atsız’dan ayrılıp kendisine katılan askerlerin de katkılarıyla galibiyete ulaşmıştır. Fâtımîler çok büyük ganimetler ele geçirmişlerdi. Halk, Fâtımî halifesine dua ediyor, halife de Allah’ın bu lutfuna şükürden bahsediyor ve kötülük işleyenlerin karşılığında canından olacağını ilan ediyordu. Bu dönemde halk da içki içip sarhoş olanları boğarak öldürmeye başlamıştır. Bundan sonra şehirde kargaşa azalmış, namazlar kılınır ve Kuran okunur olmuştur.89 Atsız, Kahire önündeki mağlubiyetinden kurtulan az sayıdaki askeriyle Gazze’ye gelmiş, halkın kendilerine saldırması üzerine Ramle’ye yönelmişlerdi. Remle’de de halkın saldırısına uğrayan Atsız ve beraberindekiler, Dimaşk’a dönmüşlerdi (469/Şubat 1077). Daha sonra Atsız’ın yanına Anadolu’dan Türkmenler gelmiştir. Şam bölgesindeki şehirlerin yöneticileri isyan etmiş, hutbeleri tekrar Fâtımî halifesi adına okutulmaya başlamışlardı. Atsız, çocuklarını ve mallarını Kudüs’te bırakmıştır. Kâdînın da aralarında bulunduğu bazı Küdüslüler, onun mallarına ve kadınlarına el uzatmışlar, mallarını paylaşmışlar, çocuklarına köle muamelesi yapmışlardı. Atsız, Türmenler ile Dimaşk’tan Kudüs’e gitti. Kudüs’e yaklaşınca elçi gönderip şehre eman verdiğini iletmiş, ancak hakaretlerle karşılık almıştır. Atsız, şehri ele geçirdiğinde kâdî ve diğer ileri gelenlerle üç bin kadar insan öldürmüstür. Remle’ye giden Atsız, orada kimseyi bulamamış, oradan Gazze’ye gelmiş ve ele geçirilen herkes öldürülmüş, el-Arîş’e, er-Rîf ve Yâfâ’da da seferler düzenlemiş ve Dimaşk’a dönmüstür. Atsız, Bağdad’a gönderdiği mektubunda Mısır’a tekrar gitmekten söz etmekteydi.90 Büyük Selçuklu sultanı Melikşah’ın kardeşi Tutuş, Şam bölgesinin yönetimine getirilmiştir. Atsız’ın Fâtımîler karşısında mağlubiyeti üzerine sultan Melikşah, 89 Sıbt, a.g.e., s. 202-4. Krş. İbnu’l-Esîr a.g.e., C. X, s. 103-4. 90 Sıbt, a.g.e., s. 204-5. Krş. İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 103. 244 Gence’de bulunan kardeşi Tutuş’a Şam bölgesine gitmesi emrini vermiştir. Yolda Atsız’ın ölmediğini, isyan eden şehirler ile meşgul olduğunu öğrenen Tutuş, durumu sultana bildirmiş, Melikşah da ona Haleb’i muhasara etmesi talimatı vermiştir. Tutuş, Haleb’e gelip Mirdasî emiri Sâbık b. Mahmûd’u muhasara etmiş, Ukaylî emiri Müslim de yardıma gelmiştir. Ukaylilerin Haleblilere yardımları anlaşılınca Tutuş, Müslim’i bölgesine geri göndermiştir. Ukayloğulları ve Kilâb oğullarının Tutuş’a yardıma gelmekte olan Türkmenlere saldırıp yağmalamışlardı.91 Fâtımî yönetimi, Nasruddevle komutasında çok sayıda askeri Şam bölgesine göndermiş, Dimaşk muhasara edilmiştir. Fâtımî kuvvetleri karşısında zor durumda kalan Atsız, Tutuş’a haber gönderip şehri teslim alması için gelmesini istemiştir. Tutuş’un bölgeye yaklaşması üzerine Nasruddevle sahil tarafına çekilmiştir. Dimaşk’ı Atsız’dan teslim alan Tutuş, daha sonra Atsız’ı yayının kirişiyle boğdurarak öldürmüştü (471/1079).92 Bölgede Selçuklu hakimiyeti Tutuş’a verildikten sonra Fâtımîler mücadele onun eliyle devam etmiştir. Tutuş, Kelb oğulları emiri Mismâr’ın Fâtımîler ile yazıştıklarını tespit edince onu tutuklamıştır. Bir av sırasından gizlenmeye çalışan birileri görülmüş, yakalanıp yapılan aramalarda Fâtımîler ile yazışmaları içeren mektupları ele geçirmişti (473/1080). Daha sonra Selçuklu kumandanlarından Artuk Bey’in şefaati ile Mismâr, serbest bırakılmıştır (475/1082).93 Fâtımîler adına Baalbek kalesini yönetmekte olan İbnü’s-Sakyal, kaleyi Tutuş’a teslim etmişti (476/1083). Tutuş, Fâtimî veziri Bedrulcemâlî’nin kızı ile evlenerek akrabalık ilişkisi kurmaya niyetlenmiş, Mısır’dan çeşitli hediyeler gelmiştir. Trablus’un Şîî yöneticisi Kâdî İbn Ammâr’ın işaretiyle bundan vaz geçmiştir.94 Tutuş, Melikşah’a Fâtımîlerin sahildeki şehirleri ele geçirdiklerini, Dimaşk’ı da sıkıştırmaya başladıklarını bildirip yardım istemiştir. Bunun üzerine Haleb’i yöneten Aksubgur ile Urfayı yöneten Bozan ona yardıma gönderilmişti (480/1087).95 Fâtımî kuvvetlerinin başında bulunan Bedrulcemâlî, bir şey elde edemeden Mısır’a geri 91 Sıbt, a.g.e., s. 214-5. 92 Sıbt, a.g.e., s. 216-7, 218. Krş. İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C. XVI, s. 192. İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 111. 93 Sıbt, a.g.e., s. 223, 230. 94 Sıbt, a.g.e., s. 237, 239. 95 Sıbt, a.g.e., s. 258. Krş. İbnu’l-Esîr a.g.e., C. X, s. 145. 245 dönmek zorunda kalmıştır.96 Fâtımîler, 482 (1089-90) yılında tekrar Suriye bölgesine gelmiş ve Sûr, Sayda, Akka ve Cübeyl şehirlerini ele geçirmişlerdi.97 Tutuş, Bağdad’a gelen sultan Melikşah’ın yanına gitmiş, Suriye bölgesinin sahil kesimini fethetmek istediğini bildirmiş, Melikşah da Haleb’i yöneten Aksungur ile Urfa’yı yöneten Bozan’ı askerleriyle birlikte Tutuş’un emrine vermiştir. Önce Müslümanlara birçok zarar vermiş olan İbn Mülâib’in elinden Hıms şehri alındı. Fâtımîmiler adına yönetilen Efâmiyye ele geçirildi ve eman dileyen yöneticisine eman verildi. Daha sonra ise Selçuklu kuvvetleri Trablus’a yürümüş, ancak İbn Ammar’ın başvurduğu hile sonrasında Tutuş ile Aksungur’un anlaşmazlığa düşmesi nedeniyle muhasara sonuçsuz kalmıştır (485/1092-3).98 Haçlıların bölgeye gelmesinden (491/1098) sonra, Fâtımîler ile Selçuklular arasına başka bir güç girmiştir. İbnü’l-Esîr’in, ihtiyatlı bir dille ifade ettiğine göre Mısır Fâtımî yönetimi, Selçuklu devletinin kuvvetini, Şam bölgesini Gazze’ye kadar istila etmelerini, aralarında başka bir yönetim merkezinin kalmamış olmasını ve hatta Atsız’ın Kâhire’yi muhasara etmiş olmasını görünce korkuya kapılmıştır. Mısır Fâtımî yönetimi, Franklara elçi gönderip Şam bölgesini ele geçirmeleri ve doğularındaki Müslümanlarla aralarına yerleşmelerini istemişlerdir.99 Bu dönemde seferlere katımış haçlı müelliflerden aktarıldığına göre, Haçlılar ile Türklere karşı ittifak için gelmiş olan Fâtımî elçileri, Antakya önlerinde aç kalan Haçlıların çıkardığı Türk şehidlerin cesetlerini gördüklerinde çok sevinmiş, hatta bir kısmının kesilen başları Fâtımî merkezine gönderilmiştir.100 Bölgedeki Selçuklu kuvvetlerini mağlup ederek Halçlıların Antakya’yı ele geçirmesini fırsat bilen Fâtımîler, Kudüs’ü kuşatmışlardı. Kırk günlük kuşatma sonrasında Fâtımîlerin eline geçen (489/1096) Kudüs, kısa süre sonra Haçlılar tarafından ele geçirildi (492/ Temmuz 1099) ve yetmiş binden fazla Müslüman halk katledildi. Fâtımî veziri Efdal’in ordusu da Haçlılar tarafından mağlup edilerek Mısır’a dönmek zorunda kalmıştır. Bu sırada Melikşah’ın oğulları sultan Berkyaruk 96 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 145. 97 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 176. 98 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s.203. Detaylar için Ammaroğulları hakkında bilgi verilen bölüme bakınız. 99 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 273. Değerlendirmeler ve detaylar için bkz. Danişmet, Türk Irkı Niçin Müslüman Oldu, s. 130 vd. 100 Danişmet, a.g.e., s. 135-36. 246 ile kardeşi Muhammed taht için birbirleriyle savaşlara girmekteydi.101 Bundan sonra Selçuklular ile Fâtımîler arasında bir başka güç Haçlılar olacaktı. Haçlılar ile mücadele sırasında Fâtımîler ile Selçukluların Suriye bölgesi yöneticilerinin işbirliği yaptıkları da olmuştur.102 6 - Hicaz Yönetimi ve Hutbe Okutma Mücâdelesi Hicaz bölgesinde hakimiyet için Ali b. Ebî Tâlib’in soyundan gelenler ile Cafer b. Ebî Tâlib soyundan gelenler arasında, 348/958 yılında meydana gelen savaşı fırsat bilen Fâtımî halifesi Muizz, elçi gönderip taraflar arasında sulhu sağlamış, ölenler için diyetleri ödemiştir. Hicaz bölgesinde 358/969 yılından itibaren hutbe, Fâtımîler adına okunmaya başlamış, bazı kısa süreli ara dönemler olsa, onlar adına okunmaya devam etmiştir.103 Bu dönemde Mekke emirleri Zeydiyye mezhebindendir. Ezanlarda ‘‘hayye alâ hayru’l-amel’’ ifadesini okutmakta, Şîa’nın simgesi olan beyaz renkli bayrak kullanmaktadır.104 Hicaz bölgesinde hutbe okutmanın maddî getirisi vardı. Mısır’da Fâtımî yönetiminin üst düzey yöneticileri arasında sürüp giden çatışmalar nedeniyle ülkede ekonomik sıkıntılar artmıştır. Nâsır-ı Hüsrev’in aktardığına göre 439/1048 yılında kıtlık nedeniyle Fâtımî merkezi hacca kafile göndermeme kararı almıştır. Kabe örtüsü gönderilmiş, Nâsır-ı Hüsrev de örtüyü götürenler ile birlikte yola çıkmıştır. Bir sonraki yıl, 440/1049’da kıtlık sebebiyle Fâtımî merkezinden yine hacı gönderilmemiştir. Ancak Fâtımî yöneticileri Mekke ve Medine emirlerine gönderilen parayı eksiksiz göndermiştir.105 Ancak kıtlık zamanla artmış, Fâtımîler adına hutbe 101 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 282-6; İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 47. 102 Örnek olarak Sûr şehrinin 518/1124 yılında muhasarası sırasında Fâtımîler ile Dimaşk’ı yöneten Tog-Tekin arasındaki iyi ilişkiler için bkz. İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 620-2. 103 359/970 yılında Bahreyn Karmatileri’nin lideri Hasan b. Ahmed el-Asam’ın girişimiyle Mekke yeniden Abbâsîler’in nufuzu altına girmişti. Ancak yapılan mücadeleler neticesinde 363/974’ten itibaren hutbe yeniden Fatımiler adına okunmaya başlanacaktır. Muiz’in ölümüyle (365/967) hutbe bir kez daha Abbasiler adına okunmaya başlamıştı. Ancak gönderilen Fatımî güçleri sayesinde bu durum kısa süreli oldu. 368’de Büveyhi kuvvetlerinin mudahalesiyle Abbasî nufûzu sağlanmıştı. Bir yıl sonra (369/970) Fatımiler’in mudahalesi geldi. Artık bundan sonra Fatımî yönetimiyle bazı sorunlar yaşansa da hutbe onlar adına okunmaya devam etti. 458/1066 yılında Abbasiler adına okutulmaya kalkışıldığında Yemen’de Fatımîler’e tabi olarak hüküm süren Suleyhiler’in mudahalesiyle yine Fatımiler adına okunmuştu. Bkz. Subhi Abdülmün’im Muhammed, elAlâkâtu beyne Mısr ve’l-Hicaz, s. 76, 80- 120. 104 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 460. krş. Richard T. Mortel, “Zaydi Shiism and the Hasanid Sharifs of Mecca”, International Journal of Middle East Studies, Vol. 19, No. 4. (Nov., 1987), ss. 455-472. 105 Nasır-ı Hüsrev, Sefername, s. 89, 91. 247 okutan Mekke ve Medine emirlerine gönderilen paraların kesilmesine sebep olmuştur. Mekke emiri Ebû Haşim Muhammed, Kabe’nin kandillerini bile almış, Mekke halkını müsadere etmiştir. Medine’yi yöneten Mehnâ da benzer şeyler yapmıştır. Bu iki emir Fâtımiler adına okuttukları hutbeye son vermiş, Sünnî Abbasi halifesi adına okutmaya başlamışlardı.106 Mekke şerifi Muhammed b. Ebî Hâşim’in elçisi, 462/1070 yılında sultan Alparslan’ın yanına gelmiş ve o zamana kadar Fâtımîer adına okuttuğu hutbeyi kestiğini, Abbâsî halifesi el-Kâim ve Selçuklu sultanı adına okutmaya başladığını bildirmiştir. Ayrıca İbnü’l-Esîr’e göre ezanı da Şîî usulünden, Sünnî usulüne döndürmüstür. Sultan Alparslan, Mekke emîrine hil’at ve otuz bin dinar gönderdi; ayrıca her sene on bin dinar vermeyi de vaadetti. Medine emîri de aynı uygulamayı yaparsa ona da şimdi yirmi bin dinar ve her sene için beş bin dinar vermeyi vadetmiştir.107 Abbâsî halifesi, 464/1070’de nakîb Tarrâd’ın kardeşi olan eş-Şerîf Ebû Tâlib el-Hasan b. Muhammed’i bir miktar mal ve hil’at ile Mekke emîrine göndererek, ezanı değiştirmesini, “haya alâ hayri’l-amel” ifadesinin iptal edilmesini istenmiştir. Ama Ebû Hâşîm, “bu Hz. Ali’nin ezanıdır” diyerek buna yanaşmamıştır. eş-Şerîf Ebû Tâlib, onu ikna etmiş ve ezanlardaki Şiî alâmeti kaldırılmıştır.108 Bu gelişmeler Fâtımî halifesi el-Mustansıra bildirildiğinde hiç ilgilenmemiştir. O, kendi ve yönetimindeki halkın geçim sıkıntısı derdiyle uğraşmaktaydı.109 Selçuklu sultanı Melikşah’ın Sallâr isimli bir adamı 466 (1073-4) yılında Mekke’ye gelmiş, sultanın gönderdiği paraları Mekke emiri İbn Ebî Hâşim’e teslim etmiş ve Mekke ve Medine fakirlerine yardımlar yapmıştır. Yine Kirman Selçukluları sultanı Sultanşah’ın adamı olan Eb’n-Nadîr el-Esterabâdî de Mekke’ye gelmiş ve çeşitli hayır işleri organize etmiş, imar faaliyetlerinde bulunmuştur. Mısır Fâtımî halifesinin gönderdiği elçiler ise hutbeyi Sünnî halife adına okuttuğu için Mekke emiri kınamışlardı.110 Fâtımî merkezine 466/1074’ten itibaren vezir Bedrulcemâlî’nin hakim olup 106 İbn Tağrîberdî, en-Nücûmu’z-Zâhira, C.V, s. 22. 107 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 61 krş. Makrizi, İtti’âzü’l-Hunefâ, C.II, s. 303; Reşîdüddin, Câmiü’t-Tevârih: Kısmet-i İsmailiyân, s. 74; Subhi Abdülmün’im Muhammed, a.g.e., s. 123; Daftary, İsmaililer, s. 310. 108 İbn Tağriberdî, a.g.e., C.V, s. 91; Ahmet Ocak, Selçukluların Dini Siyaseti, s. 203. 109 İbn Tağrîberdî, a.g.e., C.V, s. 23. 110 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 189-90. 248 düzeni sağlamasıyla Fâtımîler yeniden durumlarını düzeltmişlerdi.111 Makke ve Medine’de 467 (Temmuz 1075) yılında, hutbe tekrar Fâtımî halifesi Mustansır adına okutulmaya başladı. Mekke yöneticilerine Abbâsî halifesi el-Kâim ve Selçuklu sultanı Alparslan’ın ölmüş olmaları sebebiyle onlara verdikleri sözün geçerliliği kalmadığı söylenmiştir.112 Ancak Selçuklu emiri Sallâr el-Horâsânî, Mekke emiri Şerif İbn Ebî Hâşim ile görüşmüş, onunla sultan Melikşah’ın kızkardeşiyle evlenmesi hususunu konuşmuşlardı. İbn Ebî Hâşim, Fâtımî yönetiminin merkezine bir elçi göndermiş ve dönüşünde elçiden Fâtımîlerin durumunu sormuş ve durumun kötü olduğunu öğrenince Mekke’de Abbâsî halifesi ve Selçuklular adına hutbe okutmaya karar vermişti (468/Temmuz 1076).113 Ebû Tâlib b. Ebî Têmmâm ez-Zeynebî, yanında Kufe emiri Hutluh (Kutlu) Edrâz olduğu halde Mekke emirinden halife ve sultan Melikşah adına beyat almak için Mekke’ye gitmişlerdi (469/Mayıs 1077). Hac yapmışlar ve Mekke emirine hil’at giydirip geri dönmüşlerdi.114 Mekke’ye altın işlemeli büyük bir minber gönderilmiştir. Üzerinde Abbâsî halifesinin isim ve lakapları, hac ve Mekke ile ilgili ayetler yazılıydı. Ancak Mekke emiri, 470/1078’de tekrar Fâtımîler adına hutbe okutmuş, Abbâsî halifesinin gönderdiği minber parçalanarak yakılmıştır.115 Kufe’nin Selçuklu yöneticisi Kutlu Edrâz, sultan Melikşah’ın yanına gitmiş, hac yoluna harcamak için para istemiş, ancak hiçbir şey alamadan geri dönmüştü (472/Eylül 1079). Kutlu, Mekke emiri Ebû Hâşim ile hutbenin Selçuklular adına okunması için görüşmüş, ancak emir bölgede süren kıtlık sebebiyle Fâtımilerden gelen yardımların da kesilmesinden korktuğu için buna yanaşmamıştır.116 Mekke’de Sünnîlere karşı düşmanca tavırlar da sergilenmeye başlanmış, Ebû Muhammed elHıttînî (ö. 472/1079) bu tavırların kurbanı olmuştur. Mekke emîri bu Sünnî âlimi yakalattırarak ilerlemiş yaşına rağmen fena şekilde dövdürmüstür. el-Hıttınî, yediği 111 Sıbt, a.g.e., s. 187. 112 Sıbt, a.g.e., s. 193; İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVI, s. 167; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 97- 8; İbn Müyesser, Ahbâru Mısır, s. 42; Reşîdüddin, a.g.e., s. 75; Subhi Abdülmün’im Muhammed a.g.e., s. 127-9. 113 Sıbt, a.g.e., s. 199-200. Krş. Subhi Abdülmün’im Muhammed, a.g.e., s. 129. 114 Sıbt, a.g.e., s. 209. Krş. İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVI, s. 184. 115 Sıbt, a.g.e., s. 211. Krş. İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVI, s. 190; Makrizi, İtti’âzü’l-Hunefâ, C.II, s. 319; Subhi Abdülmün’im Muhammed, a.g.e., s. 130. 116 Sıbt, a.g.e., s. 215-6. 249 sopanın tesiriyle sonraki günlerde vefat etti.117 Mekke emiri, 472/1080’de Abbasiler okutup, sonra kesmiş ve Fâtımîler adına okutmuştur.118 Kufe Selçuklu emiri Kutlu, İsfahan’dan Bağdad’a gelmiş, onunda birlikte hacca gidecek olanlar Mekke’ye hareket etmişlerdi. Mekke’de Kutlu’nun bir askeriyle bir Sudanlı arasında yaşanan tartışma çatışmalara dönüşmüş, ölenler olmuştur. Mekke emiri İbn Ebî Hâşim Sudanlılara engel olup çatışmalara son vermiştir. Ayrıca emir hutbeyi de Abbâsi halifesi ve sultan Melikşah adına okutmuş ve halifenin veziri İbn Cüheyr’e durumu bildirerek para talebinde bulunmuştu (472/Haziran 1080).119 Abbasi halifesi, 479/1087 yılında hac kafilesi ile birlikte, Kabe kapısına asılması için altın ve gümüş levhalar göndermiştir. Levhalar Kabe kapısına asılmış, Fâtımî halifesinin isimleri ise sökülmüstür. Aleviler buna engel olmak istemişler ancak Mekke emiri Ebû Haşim müdahale etmiştir.120 Mekke emiri İbn Ebî Hâşim, Abbâsiler ve Fâtımîler arasındaki Mekke’de hutbe okutma mücadelesinden çok miktarda para kazanmıştır. Bir Türkmen grubu, 484/1091’de Mekke’yi ele geçirmiştir. Mekke emiri Ebû Hâşim’den verilen mallar geri isteniyordu. Gönderilen Selçuklu kuvvetleriyle şiddetli bir çarpışmaya giren emir sonunda kaçmış, Bağdad’a gitmiştir.121 Melikşah’ın ölümüne (485/1092) kadar Mekke’ye dönememiştir. Selçuklu yönetiminde taht kavgalarının sürdüğü bu dönemde Irak bölgesinde hacca giden olmamıştır. Suriye bölgesi Selçuklu yöneticisi Tutuş’un gönderdiği kafile ise bizzat Mekke emîri İbn Ebî Hâşim’in gönderdiği askerler tarafından yağmalanmıştır. Diğer Arab bedevilerinin de saldırılarına uğrayan kafileden birçok kişi hayatını kaybetmiş, sağ kalanlar perişan bir vaziyette dönmüşlerdi.122 Mekke emiri Muhammed b. Ebî Hâşim’in ölümünden (487) bahseden İbnü’l-Esîr, onun övülecek bir tarafının olmadığını özellikle kaydetmekte, hacıları yağmalaması ve katletmesini hatırlatmaktadır. Onun yerine Kâsım b. Ebî Hâşim el-Alevî’nin geçtiği anlaşılmaktadır. İspehbed b. Savtekin, 487/1094 yılında Mekke’yi ele geçirmiş, yeni emir kaçmıştır. Ancak kuvvet toplayan emir Kâsım geri 117 İbn Tağriberdî, en-Nucûmü’z-Zâhira, C.V, s. 109; İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C. XVI, s. 209 vd 118 Makrizi, a.g.e., C.II, s. 320. 119 Sıbt, a.g.e., s. 221. Krş. İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C. XVI, s. 206. 120 Sıbt, a.g.e., s.237-8. Krş. İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 158. 121 Ebü't-Tayyib Takıyyüddin Muhammed el-Fâsî, Şifâü’l-Garâm fî Ahbâri’l-Beledi’l-Harâm, Beyrut, t.y., C. II, s. 196-7. Krş. İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 200. 122 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 225. 250 dönüp İspehbed’i mağlup etmiş, İspehbed, Şam’a, oradan da Bağdad’a gelmiştir.123 Bağdad’daki Nizâmiyye fakîhlerinden olan Hz. Ali neslinden biri (Alevî), 515 yılında, Mekke’de emr-i bi’l-ma’ruf faaliyetlerine başlamış, zamanla gücü artmış ve Mekke emiri ile mücadeleye girişmiş ve kendi adına hutbe okutmaya kalkışmıştır. Ancak ona karşı zafer kazanan emir, onu Bahreyn’e sürgüne göndermiştir.124 Kâsım b. Ebî Hâşim, 517/1123 yılında vefat etmiş ve yerine daha âdil olan ve insanlara iyi davranan oğlu Ebû Füleyte geçmiştir.125 Ancak Mekke emiri Hâşim b. Füleyte b. Kâsım el-Alevî ile hac emiri Nazar el-Hâdim arasında 539/1145 yılında çatışma çıkmış, Hâşim’in adamları, Kabe’de namaz kılan ve tavaf yapan hacıları yağmalamışlardı.126 Hac emiri Nazar vefat etmiş, yerine emir Kaymaz, 545/1151 bu vazifeyle görevlendirilerek Mekke’ye gitmiştir. Genç yaşta olan Kaymaz’ı gören Mekke emiri, hacılara el uzatmaya kalkmıştır. Kaymaz, hacılara Medine’ye gitmeden dönmeyi teklif etmiş, ancak onlar kabule yanaşmamışlar, onu Sultan Sencer’e şikayet etmekle tehdit etmişlerdi. Kaymaz, hacılara, bir miktar para vererek kurtulmayı önermiş, onlar bunu da kabul etmemişlerdi. Yolda Arapların saldırısına uğrayan hacılar yağmalanmış, bir çoğu ölmüş, sağ kalanlar da memleketlerine dönme imkanlarını kaybettikleri için perişan olmuşlardı. Aralarında Irak Selçukluları sultanı Mesud’un kızı da vardı ve onun da büyük miktarda parası alınmıştır.127 Mekke’de hutbenin Abbasiler veya Fâtımîler adına okunması uygulaması istikrarlı değildi. Bazen yıl içinde değişiklikler olmaktaydı. Bu durum Selçukluların sonuna kadar devam etmiştir.128 C – FATIMİLERDE MUSTA’LÎ-NİZARÎ BÖLÜNMESİ Mısır’da 457-464 (1065-1072) yıllarında Nil Nehri’nin sularının çekilmesinin sonucunda uzun süreli kıtlıklar olmuş, sosyal problemler artmıştır. Bu dönemde aç 123 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 239-40. 124 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 595. 125 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 617. 126 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. XI, s. 103. 127 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVIII, s.77-8; İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. XI, s. 148. 128 Detaylar için bkz. Subhi Abdülmün’im Muhammed, el-Alâkâtu beyne Mısr ve’l-Hicaz, s. 131- 140; Dâmin b. Şedkem el-Medenî, Tuhfetu Lübbi’l-Lübab fî Zikri’n-Nesebi’s-Sâdeti’l-Encâb, tahkik: Seyyid Mehdi er-Recaî, Kum, 1418/1376, s. 230, 292 vd. 251 kalan insanların cesetleri yemeye başladıkları kaydedilmektedir.129 Fâtımî halifesi Mustansır’ın merkeze çağırdığı Suriye’deki Akka kalesinin Ermeni asıllı komutanı Bedr’ul-Cemalî, huzuru sağlamıştır.130 Bedrulcemâlî düzeni sağlarken oldukça sert tedbirler almıştır. En büyük oğlu kendisini öldürmeye kalkıştığı anlaşılınca onu öldürtmüstür. Ayrıca ulemadan birçoğunu öldürtmüş ve diğer bazılarını da sürgün etmiştir. Ona göre âlimler Fâtımî devletinin düşmanlarıydı. Ehl-i Sünnet’in şiarlarına yasaklar getirmiş, sabah ezanında “es-salâtu hayrun mine’n-nevm” ifadesini yasaklamış ve sahabenin faziletiyle ilgili rivayetlerde bulunanları hapsettirmiştir.131 Bedrulcemâlî 487/1094 yılında vefat etti. Onun vezirliği döneminde Mustansır’ın hiçbir yetkisi kalmamıştır. Ondan sonra da yerine oğlu Efdal getirildi.132 Bedrulcemalî’nin ölümünden üç ay sonra da halife Müstansır vefat etti (487/Aralık 1094).133 Mustansır’ın Nizâr, Abdullah, İsmail ve Ahmed isminde dört oğlu olduğu kaydedilmektedir.134 Mustansır’ın ölmeden önce, en büyük oğlu Nizâr için beyat almak istemiş, ancak vezir Efdal tarafından engellenmiştir. Efdal’in kendisine “Ermeni” diyerek bağırdığı için Nizâr’dan hoşlanmadığı kaydedilmektedir.135 Nizar, babası öldüğünde elli yaşındaydı. Efdal, kendisine bağımlı kalacağını düşündüğü en küçük oğul Ebu’l-Kâsım Ahmed el-Müsta’lî’nin tarafını tuttu. Babası öldüğünde yirmi yaşlarında olan Ahmed aynı zamanda Efdal’in kız kardeşi ile evliydi.136 Mustalî’yi başa geçiren Efdal, diğer kardeşleri getirdip onlara babalarının ölümünden önce Müstalî için nas açıkladığını söylemiş, onlar bunu kabul etmemiş, her biri hilafetin kendi hakkı olduğunu iddia etmiştir. Nizâr, kendisinde babası tarafından “veliahd olduğunu” ifade eden bir yazı olduğunu söyleyip, “onu 129 İbn Müyesser, Ahbâru Mısır, s. 35, 36, 58; İbnü’l-Azimi, Azimi Tarihi, s. 12; Daftary, İsmaililer, s. 304. 130 İbn Müyesser, a.g.e., s. 39, 53; Daftary, İsmaililer, s. 303. 131 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVI, s. 241-2. 132 İbn Müyesser, a.g.e., s. 52, 56. Mustansır’ın yönetimi döneminin başında, annesi müdahil olmuş, yirmi dört vezire görev verilmiştir (Ahbâru Mısır, s. 55). Krş. İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 235- 6. 133 İbn Müyesser, a.g.e., s. 54. Krş. İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 237. 134 İbn Müyesser, a.g.e., s. 59. 135 İbn Müyesser, a.g.e., s. 60. İbnu’l-Esîr ise el-Mustansır’ın hayattayken Nizâr’ı veliahd tayin ettiğini, öldüğünde vezir Efdal’in Nizâr’ı hal edip el-Müstalî’ye beyat ettiğini kaydetmektedir (elKâmil, C. X, s. 237). 136 Bernard Lewis, Efdal’in kızını Müstalî ile evlendirdiğini kaydetmektedir (Haşişiler, s. 49). Halbuki, Müstalî ile evlenen Efdal’in kızı değil, kız kardeşidir. 252 getireyim” diyerek huzurdan ayrılmış ve gizlice İskenderiyye’ye gitmiştir.137 Nizâr, İskenderiyye’de 488/1095’te bir isyan başlatmış, el-Mustafâ-Lidinillâh lakabıyla halifeliğini ilan etmiştir. Ancak isyanı başarısızlıkla sonuçlandı. Nizâr esir edilip hapsedildi ve hapsedildiği yer, duvar ördürülerek kapatıldı. Nizâr, orada öldü.138 Mustafa Gâlib’in bir yazma İsmâilî kaynaktan aktardığı bilgilere göre Nizâr, İskenderiyye’den tüccar kiyafetine bürünerek kaçmış, İran’a gidip Hasan Sabbah ile birlikte Nizârî devletini kurmuştur.139 Ancak tarih kaynaklarındaki bilgiler, bu iddiayı teyid etmemektedir. Böylece Fâtımî İsmailileri büyük bir bölünme yaşadı.140 İsmailiyye’nin akaidine uygun olarak büyük oğlu Nizâr’ın halife olmasını savununanlar Nizârîyye, Musta’lî billah’ı destekleyenler ise Musta’liye adını almışlardır.141 Hasan Sabbah’ın liderliğindeki İran İsmailileri, ilk İsmaililerin İsmailin atanmasına bağlı kaldıkları gibi, Mustansır’ın ilk nassının geçerliğini koruduğunu, Mustansır’ın sonradan Müstalî lehine bir vasiyet yaptığı doğru olsa bile bunun imamın ilk nassını geçersiz kılamayacağını savundular.142 Musta’liler, “ed-da’vetü’lkadîme” (eski davet) sahipleri olarak isinlendirilirken, Nizârîler, “ed-da’vetü’lcedîde” (yeni da’vet) taraftarları olarak anılmaya başlandı.143 Fâtımîlerin etki alanındaki Mısır, Yemen, Batı Hindistan İsmailileriyle Suriye İsmaililerinin çoğunluğu el-Müstalî’nin imamlığını tanırken, Selçuklu sınırları içerisindeki İran ve Irak İsmailileri ile Suriye İsmaililerinin bir bölümü Nizâr’ın yanında yer aldı. Selçuklulara karşı isyan başlatmış olan İran İsmâilîleri bu olaydan sonra Fâtımî yönetimiyle bağlarını tamamen kestiler.144 Hasan Sabah zamanla imamın hücceti 137 İbn Müyesser, Ahbâru Mısır, s. 59-60; Makrizi, İttiâzü’l-Hunefâ, C.III, s. 11. 138 İbn Müyesser, a.g.e., s. 61-2, 63; Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân, (495-589), C. VIII-I, Haydarabad, 1380/1951, s. 2, 3; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 238; İbn Kesir, el-Bidâye, C.XII, s. 158; Reşîdüddin, Câmiü’t-Tevârih: Kısmet-i İsmailiyân, s. 78; Kâşânî, Târih-i İsmâîliyye, s. 104. Ayrıca bkz. Bernard Lewis, Haşişiler, s. 49; Daftary, İsmaililer, s. 386. 139 Mustafa Gâlib, Târîhu’d-Daveti’l-İsmâiliyye, Beyrut, ty., s. 241. 140 Hodgson, The Order of Assassins, s. 62-3; Daftary, İsmaililer, s. 377; a.mlf, A Short History of the Ismailis, s. 106. 141 Abdulkerin Özaydın, “Müstansır-Billah el-Fâtımî”, DİA, C.XXXII, s. 119-121. 142 Daftary, İsmaililer, s. 490. Krş. İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 237. 143 M. Ali Büyükkara, “İsmâilî Dâî ve Fâtımî Da’vet”, s. 30; Wilferd Madelung, “İsmaililik: Eski ve Yeni Davet”, Çev. Muzaffer Tan, Dinî Araştırmalar, C. IX, Sayı: 25, Ankara, Mayıs-Ağustos 2006, s. 280-94. İbn Haldûn, “makâlâtun kadîme” ve “makâlatun cedîde” isimlendirmeleri yapmaktadır. Târîh, C.I, s. 252. 144 Daftary, İsmaililer, s. 487. krş. Mustafa Öz, “Müsta’liyye”, DİA, C.XXXII, s. 116-7; Nadir Özkuyumcu, “Müsta’lî-Billah el--Fâtımî”, DİA, C.XXXII, s. 115. 253 olarak kabul edilmiştir. İmam gizlilikte olduğu dönemde, onu hücceti temsil etmektedir.145 Hasan Sabbah’ın takipçileri için bazı kaynaklarda Sabbâhî ifadesi kullanılmaktadır.146 Nizar’ın çocukları olduğu ve bunlardan bazılarının başarısız isyanlara giriştikeri bilinmektedir. Ancak Nizâr’ın kendinden sonra kimi halef bıraktığı net değildir. Nizârîler, Nizâr’ın oğul yada torunlarından birinin Mısır’dan kaçırılarak Alamut’a gizlendiğine inanmaktaydı. Amir’in Suriye Müstalilerine gönderdiği elHidâyetü’l-Âmiriyye’de bu durum alaya alınmaktaydı. Hasan Sabbah’ın yönetimi boyunca Alamut’ta Nizâr’ın soyundan birinin bulunduğuna ilişkin bir bilgi yoktur. Muhammed b. Bozorg Ummid’in döneminde (532-557/1138-1162) bastırılan Nizârî sikkelerinde sadece Nizâr’ın adı geçmektedir. Alamut yöneticilerinin soylarını Nizâr yoluyla Fâtımîlere dayandıran soy ağacı, Muhamed b. Bozorg Ummid’den sonra düzenlenmiştir.147 Bölgeye yakın bir coğrafyada 547-554/1153-1159 yılları aralığında yazıldığı tahmin edilen148 metinde Bâtınilerin (Mülhidân) Mısır yönetimini tanıdıkları ifade edilmektedir.149 Fâtımî halifesi Müsta’lî, vezir Efdal’in elinde kukla olarak kalmış, 150 495/1101’de şaibeli bir şekilde ölmüstür.151 Yerine beş yaşındaki oğlu Ebu Ali elMansur getirildi. el-Âmir-Biahkamillah lakabını almıştır.152 el-Âmir’in halifeliğinin ilk yirmi yılı, Efdal’in tahakkümü altında geçti.153 Efdal, 515/1121 yalında uğradığı 145 Daftary, a.g.e., s. 492. 146 Ebu’l-Meâlî Muhammed el-Hüseynî, Beyânü’l-Edyân, neşr.: Abbas İkbâl, Tahran 1312, s. 37-9; Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 94, 471; Fahreddin er-Râzî, İ’tikâdâtu Firaki’l-Müslimîn ve’l-Müşrikîn, tahkik: Muhammed el-Mutasım Billah el-Badadî, Beyrut, 1986, s. 107; Seyit Murtaza b. Dai Razi, Tabsiratu’l-Avâm, s. 183; İbnu’-Esir, el-Lübâb fî Tehzîbi’l-Ensâb, neşr.: Abdullah Ömer el-Bârûdî, Bağdad, 1408/1988, C.II, s. 234; Davud İlhamî, “İsmâiliyân der Poşt-i Perde-i İstitâr ve İhtifâ”, Faslnâme Kelâm-i İslâmî, sayı: 18, (Çevrimiçi) http://lib.hadith.ac.ir/default.aspx?page=showarticle&articleid=1554, 24 Haziran 2008. 147 Daftary, İsmaililer, s. 490-1. 148 Mir Celaleddin Hüseyni Muhaddis, Mukaddime-i Nakz ve Ta’likat-ı an, [y.y.] : Çaphane-i Haydari, 1954, s. 2. 149 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s.450, 451. 150 İbnü’l-Müyesser onun için “siretini anlatmaya gerek yok, işler Efdal tarafından yürütülmekteydi” demektedir. İbn Müyesser, Ahbâru Mısır, s. 69. Krş. İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 328; Daftary, İsmaililer, s. 387. 151 İbn Müyesser, a.g.e., s. 69-70. 152 İbn Müyesser, a.g.e., s. 70; İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 328; Daftary, İsmaililer, s. 388. 153 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 328; Daftary, a.g.e., s. 388-9; Abdulkerin Özaydın, “ÂmirBiahkamillah”, DİA, C.III, s. 68. 254 bir suikastte öldürüldü.154 Suikastın onun baskılarından bunalan halife el-Âmir155 veya ondan nefret eden Nizârîler tarafından tertiplendiği kaydedilmektedir. İranlı tarihçilerin yararlandığı Nizârî kaynaklara göre bu eylem Haleb’ten giden üç fedai tarafından gerçekleştirilmiştir. Suikast haberi Alamut’a ulaşınca şenliklerle kutlanmıştır.156 Fâtımî yönetimî tarafından 516 (1122) yılı Şevval ayında157 düzenlenen bir toplantıyla imametin el-Âmir’in hakkı olduğu, Nizâr ve taraftarlarının iddiasının temelsiz olduğu açıklandı. Bu toplantıda, Müsta’lî lehine birçok şahidlik yapılmıştır. Nizâr’ın kız kardeşi, halasının (yani Mustansır’ın kız kardeşinin), “nassı Nizâr’dan alıp Müsta’lî’ye verdiğini söylediğini” duyduğuna şahitlik etmiştir. Toplantı sonrasında, konuşulanlar, el-Hidâye el-Âmiriyye158 adıyla bütün camilere gönderildi.159 Nitekim Hakim Biemrillah da önce büyük oğlu Abdurrahim adına nas ortaya koymuş, onun ölümü üzerine küçük oğlu ez-Zâhir adına değiştirmiştir. Nizrâr’ın taraftarlarına bunu neden kabul ettikleri sorulmaktaydı. Müstalî taraftarlarına göre sonraki nas önceki nassı neshetmektedir.160 Şâm’daki Nizârîlerin liderinin el-Hidâyetu’l-Âmiriyye hakkında bir reddiye yazması üzerine, Îgâ’u Savâiki’l-İrgâm isimli yeni bir risale ile cevap verildi.161 Vezir Memun, Fâtımî divanına Hasan Sabbah’a hitaben, kendisinin Nizârî görüşleri terk edip gerçeğe dönmesi için sert bir dille uyaran bir mektup yadırmıştır.162 154 İbnü’s-Sayrafî, el-Kânûn fî Dîvâni’r-Resâil; el-İşâra ilâ men nâle’l-Vezâra, tahkik: Eymen Fuad Seyyid, Kahire, 1990, s. 101; İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 589 155 el-Ömeri, Mesâlikü’l-Ebsâr, C.XXVI, s. 348. Efdal’in öldürülmesi için Âmir’e, amcaoğlu Abdülmecid’in telkiniyle hazırlanan plana dair başka bir rivayet için bkz. İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 590-1. 156 İbnü Müyesser’in onun Batıniler tarafından öldürüldüğü ile ilgili anlatımı için bkz. İbn Müyesser, Ahbâru Mısır, s. 70-1. Ayrıca bkz. Reşîdüddin, Câmiü’t-Tevârih: Kısmet-i İsmailiyân, s. 75, 133; Kâşânî, Târih-i İsmâîliyye, s. 153; Daftary, İsmaililer, s. 512. 157 Cemalüddin eş-Şeyyâl, Mecmûatü’l-Vesâiki’l-Fâtımiyye, Kahire, 2002, s. 73. 158 el-Hidâyetü’lÂmiriyye fî İbtâli Da’va’n-Nizâriyye, (eki olarak Îgâ’u Savâiki’l-İrgâm ) nşr: Asaf b. Ali Asgar Feyzî, Oxford University Press, 1938. Cemalüddin eş-Şeyyâl, Mecmûatü’l-Vesâiki’lFâtımiyye, s. 211-229; Detaylar için bkz. Bernard Lewis, “Review of al-Hidayatu’l Amiriya”, Bulletin of the School of Oriental Studies, University of London, Vol. 10, No. 1. (1939), s. 255- 257. 159 Cemalüddin eş-Şeyyâl, Mecmûatü’l-Vesâiki’l-Fâtımiyye, s. 56; İbn Müyesser, Ahbâru Mısır, s. 98 vd.; Daftary, İsmaililer, s. 390-1. Detaylar için bkz. Samuel M. Stern, ‘The Epistle of the Fatimid Caliph al–Amir (al–Hidaya al– Amiriyya) – Its Date and its Purpose”, History and Culture in the Medieval Muslim World, London, 1984, s.. 20–31. 160 el-Hidâyetü’lÂmiriyye, s.17-8. 161 eş-Şeyyâl, a.g.e.,, s. 78 vd metin için s. 230-242; Daftary, İsmaililer, s. 391-2. 162 İbn Müyesser, Ahbâru Mısır, s. 65-9. 255 Fâtımî halifesi el-Âmir Bi-ahkamillah, 524 (Ekim 1130) yılında bir grup Bâtınî tarafından öldürüldü.163 el-Âmir, öldürüldüğünde, amcasının oğlu Abdülmecid yerine geçmiştir. Ancak kendisine beyat edilmemiş, el-Âmir’in doğacak çocuğu için nâib suretinde başlamıştır.164 Mustalîler, Mustansır’dan sonra el-Mustalî ve oğlu el-Âmir döneminde bir arada yaşadılar. el-Âmir’in öldürülmesinden sonra amcasının oğlu el-Hâfız’ın165 başa geçmesiyle Müstaliler de kendi içinde Hafıziyye (veya Mecdiyye) ve Tayyibiyye diye iki gruba ayrıldılar.166 Hafıziyye kolu, Hafız’ı ve ondan sonra gelen Fâtımî halifelerini imam kabul etti. Asıl izleyici kitlesini Mısır ve Suriye’de buldu. Yemen’de ise Aden’deki Zureyiler ve Sana’daki Hamdânilerden bir kısmının desteğini aldılar. Devlet desteğinden yararlanan Hafızilik, Mısır’da Fâtımî hanedanının yıkıldığı 567/1171 yılından sonra fazla yaşamadı.167 Tayyibî kolu ise el-Âmir’den sonra oğlu et-Tayyib’i imam tanıyarak, Hafız’ın ve sonraki Fâtımî halifelerinin imametini reddetmişlerdir. Tayyibîler, Mısır’da azınlık durumunda kalmıştır. Yemen’de ise Suleyhî hanedanının desteğiyle çoğunluk tarafından kabul görmüstür. Kısa zamam sonra bir “dâi-i mutlak” başkanlığında örgütlenen Tayyibîler, Yemen’i hareketin ana merkezi haline getirmişlerdi. Daha sonra da Batı Hindistan’da varlık göstermişlerdir.168 Tayyibîlere göre el-Âmir’in öldürülmesinden (524/1130) sonra yirmi birinci imam et-Tayyib gizliliğe (setr) geçmiş ve ondan sonra günümüze kadarki imamlar, bu gizliliği sürdürmektedir. Bu gizlilik dönemi, et-Tayyib’in soyundan birinin açığa çıkışına kadar sürecektir.169 163 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 664; İbn Kesir, el-Bidâye, C.XII, s. 215; Makrizi, İtti’âzü’lHunefâ, C.III, s. 128; el-Ömeri, Mesâlikü’l-Ebsâr, C.XXVI, s. 360; Reşîdüddin, Câmiü’tTevârih: Kısmet-i İsmailiyân, s. 86; Kâşânî, Târih-i İsmâîliyye, s. 111; Abdulkerin Özaydın, “Âmir-Biahkamillah”, DİA, C.III, s. 68; Daftary, İsmaililer, s. 390. İbnü’l-Cevzî, Âmir’in Efdal’in adamları tarafından öldürüldüğünü kaydetmektedir (el-Muntazam, C.XVII, s. 257, 258). 164 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 665; el-Ömeri, Mesâlikü’l-Ebsâr, C.XXVI, s. 360. 165 Ahmet Güner, “Hâfız Lidinillâh”, DİA, C.15, s. 108-110. 166 Daftary, İsmaililer, s. 379; Samuel M. Stern, “The Succession to the Fatimid Imam al–Amir, the Claims of the Later Fatimids to the Imamate, and the Rise of Tayyibi Ismailism”, ‘ Oriens, 4 (1951), s. 193–255. tekrar basım History and Culture in the Medieval Muslim World. London, 1984. 167 Daftary, a.g.e., s. 379. 168 Daftary, a.g.e., s. 379 vd.;Büyükkara, “İsmâilî Dâî ve Fâtımî Da’vet”, s. 29-30. 169 Daftary, a.g.e., s. 380. 256 Tayyibîler, el-Âmir’in öldürülmesinden birkaç ay önce bir oğlunun olduğuna inanırlar. el-Âmir’in Süleyhî kraliceşi Melike Seyyide’ye gönderdiği, Tayyib’in Rabiulahir 524’te doğduğunu müjdeleyen mektup ile bu görüşlerini desteklerler.170 İbn Müyesser’in kaydettiğine göre 524 yılı Rabiulevvel (Şubat 1130) ayında elÂmir’in bir oğlu doğmuş, adı Ebu’l-Kâsım et-Tayyib konmuştur. Tayyib veliahd ilan edilmiş, şehirler süslenip on dört gün süren kutlamalar yapılmıştır.171 el-Âmir, 524 yılı Zilkade ayında (Ekim 1130) öldürülmüştür.172 İbn Tağriberdî’nin kaydına göre ise el-Âmir öldürüldüğünde, arkasında bir erkek çocuk bırakmamıştır. Hanımı hamileydi. el-Âmir, anne karnındaki çocuk için nassını açıklamıştır. Çocuğun doğumuna kadar Abdülmecîd kefil olacaktı.173 Ancak, çocuk kız doğmuştur.174 el-Âmir’in bir erkek çocuğunun doğacağı beklentilerinin boşa çıkması üzerine Vezir Ebû Ali, Fâtımî devletini temelden etkileyecek bir değişikliğe gitti. Vezir, Abdülmecid’i devirip hapse attırdıktan sonra, Fâtımî hanedanını tahtan uzaklaştırdığını ve iktidarın İsnâaşeriyye Şîilerinin bekledikleri on ikinci imam Mehdi’ye ait olduğunu ilan etti. Vezir Kuteyfat’ın kendisi de İsnâaşeriyye mezhebindendi. Beklenen onikinci imam adına 525 ve 526 yıllarında sikke bastırdı. Bu paralarda kendisini imamın nâibi ve halifesi diye nitelemekteydi.175 Vezir Ebû Ali, İsmailî, İmâmî, Şâfiî ve Mâlikî olmak üzere dört tane kadı atamıştır. Daha önce böyle bir uygulama yoktu.176 Ancak vezir 526/8Aralık 1131’de öldürülmüstür. Abdülmecid yeniden tahta geçirildi. Fâtımî devletinin sonuna dek bu olayın yıl dönümü “zafer bayramı” olarak kutlandı.177 Bazı kaynaklarda vezirin öldürülmesinden bahsedilirken Nizâr’ın ismini hurbelerden çıkardığı için Nizârîlerin düşmanlığını kazandığı ve onlar tarafından öldürüldüğü kaydedilmektedir.178 Bu 170 Daftary, a.g.e., s. 392. 171 Makrizi, el-Münteka min Ahbari Mısr li-İbn Müyesser, s. 109; Makrizi, İtti’âzü’l-Hunefâ, C.III, s. 128; Daftary, İsmaililer, s. 192. 172 Makrizi, a.g.e., s. 110; Reşîdüddin, Câmiü’t-Tevârih: Kısmet-i İsmailiyân, s. 86; Bernard Lewis, Haşişiler, s. 50. 173 İbn Tağriberdî, en-Nucûmü’z-Zâhira, C.V, s. 235. 174 İbn Tağriberdî, a.g.e., C.V, s. 231. Konuyu Stern detaylı bir şekilde incelemiştir. (“Succession to the Fatimid Imam al–Amir, the Claims of the Later Fatimids to the Imamate, and the Rise of Tayyibi Ismailism”, s. 193–255). 175 Daftary, İsmaililer, s. 393. Krş. İbn Müyesser, a.g.e., s. 116; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 672. 176 İbn Müyesser, a.g.e., s. 114-5. 177 el-Makrîzî, el-Hıtat (el-Mevâiz ve’lİtibâr), Beyrut, Daru Sâdır, (Bulak, 1270’ten Ofset), C. I, s. 490; Daftary, İsmaililer, s. 394. 178 Reşîdüddin, Câmiü’t-Tevârih: Kısmet-i İsmailiyân, s. 87; Kâşânî, Târih-i İsmâîliyye, s.111. 257 tarihlere kadar Nizâr’ın isminin hutbelerde okunduğu anlamına gelen bu kayıtları şüphesiz kabul etmek mümkün gözükmemektedir. Abdülmecîd, ilk başlarda yine naip olarak hüküm sürdü. 526 yılı Rabiulahir ayında Abdulmecid’in halife olduğuna dair sicil okundu.179 Hâfız lakabını almıştır. O, halifeliği babadan almamıştır. Bu durumu izah etmek için Hz. Peygamber’in amcası oğlu Ali’yi kendi halifesi olarak ataması gibi el-Âmir’in de amcası oğlunu atadığı ifade edilmekteydi.180 Ancak başlangıçta niçin naib olduğu izah edilmiyor, çocuğun akıbetinden de bahsedilmiyordu.181 Bir önceki imamın doğrudan soyundan gelmeyen Hafız’ın imamlık iddiası, Mısır ve Suriye’deki Müsta’lîlerin çoğunluğu arasında kabul gördü. Hafız’ı ve ardından gelen Fâtımî halifelerini meşru kabul eden bu İsmaililere Hafıziyye veya Mecdiyye denilmekteydi. Yemen’deki İsmaililerin çoğunluğu ile Mısır ve Suriye’deki Müsta’lilerin bazıları, el-Âmir’den sonra oğlu Tayib’i imam kabul etmişler, Hafız’ın imamet iddiasını reddetmişlerdi. Başlangıçta bu gruplar, Âmiriyye diye adlandırılmaktaydı. Zamanla Yemen’de bağımsız Tayyibî dava örgütlenmesinin kurulmasıyla Tayyibiyye adını almıştır. Mustansır’a kadar bir bütün olan Fâtımî İsmaililiği, onun ölümüyle Nizârî ve Musta’lî şeklinde ikiye ayrılmıştır. Musta’lîler 526/1132’den itibaren Hafıziler ve Tayyibîler diye bölünmüş oldu. Nizârîler, Hazar Denizi’nin güneyinde ve Suriye’nin çeşitli bölgelerinde, Tayyibîler Yemen’de, Hafızîler ise Fâtımîler devletinin hakimiyet alanlarında kendini gösteriyordu.182 Hafız 544/Ekim 1149’da vefat etti.183 Yerine geçen oğlu ez-Zâfir-Biemrillah184 on yedi yaşındaydı.185 ez-Zâfir, 549/Nisan 1154’te öldürüldü ve yerine henüz beş yaşında küçük bir çocuk olan İsa, el-Fâiz lakabıyla hilafete getirildi.186 Altı yıl 179 İbn Müyesser, Ahbâru Mısır, s. 117; Daftary, İsmaililer, s. 394. 180 Kalkaşendi, Subhü’l-A’şa, C.IX, s. 300. ( یNو 9P?ب ا9Bم 9ج أم [ ?ت Vا أن E  > ا Eآ  ب فM: Nو أم  ا iمS  J> ب أب  h G ]>اV J >% E?P9ه % ی م I9ی :& وأم  ا iمS  J> اب J% وآن % ح CkS J &حj وأمp ]م أم ب% واnسMم ی مCk oI وJ د. j وآC = أن أم  ا iمS  ه اب J &اnمم اmم بlح4م اV أم  ا iمS  ,İsmaililer ,Daftary .bkz Ayrıca ) و'9 q مU حp ر J م% J >% وE?O م E?O .9 رس ل اV ا'9اء ب% وا6ء إ % s. 394; Cemalüddin eş-Şeyyâl, Mecmûatü’l-Vesâiki’l-Fâtımiyye, s. 243 vd. 181 Daftary, İsmaililer, s. 395. 182 Daftary, a.g.e., s. 395. 183 İbn Müyesser, Ahbâru Mısır, s. 140; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s. 141; Daftary, İsmaililer, s. 397. 184 İbn Müyesser, a.g.e., s. 141. 185 Daftary, İsmaililer, s. 398. 186 İbn Müyesser, Ahbâru Mısır, s. 148; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s. 191; Daftary, İsmaililer, s. 399. 258 vezirler elinde tutsak gibi yaşıyan Faiz, 555/1160 yılında vefat etti. Yerine henüz dokuz yaşında187 olan kuzeni Âzid (Vا ی9 9j? ا ( getirilmiştir.188 Fâtımîlerin son halifesi Âzid zamanındaki vezirlik mücadelelerinde Şaver ( ورش( , Nureddin Zengi’den yardım istemiştir. Zengi, Esedüddin Şirkuh’u ( . آ ش ( askeri bir güçle birlikte Mısır’a gönderdi. Şirkuh yeğeni Selahaddin’i de yanına almıştır. Yapılan savaşlar neticesinde Şaver yeniden vezir oldu. Altı yıl vezirlik makamında kalan Şaver, Zengi’nin yine Şirkuh ile gönderdiği kuvvetlerin mudahalesiyle, halife Adıd’ın izniyle Selahaddin Eyyubî tarafından öldürüldü ve Şirkuh vezir oldu. Şirkuh’un iki ay sonra ölümüyle (564/Mart 1169) yerine Selahaddin Eyyûbî vezir oldu.189 Selahaddin Eyyûbî, vezirliğe geldikten sonra Fâtımî ordusuna yönelik bazı tedbirler aldı. Üst düzey mevkilere Mısırlılar yerine Suryelileri getirdi. Ezanın Şîî usulüne göre okunmasına son verdi. el-Ezher’de ve diğer eğitim kurumlarında İsmailiyye mezhebinin öğretimine son verdi. Başkadılığa Sünnî birini getirdi. İsmâilî fıkıhçıları Mısır’dan çıkardı, yerlerine Sünnîleri atadı.190 Halife el-Âzıd, Ağustos 1071’de ağır bir hastalığa yakalanmıştır. 10 Eylül 1171 Cuma günü Mısır’da Abbâsîler adına hutbe okundu. Üç gün sonra el-Âzıd öldü. Onun ölümüyle saraya el konarak Fâtımî halifeliğine son verildi.191 Fâtımîler meselesi hemen kapanmadı. 1174 yılında meydana çıkarılan bir komploya göre saraydaki Fâtımîler ile Haşhaşiler işbirliği içindeydi. Elebaşları yakalanıp idam edildi. Saraydaki Fâtımîler tutuklanarak başka yerlere nakledildiler. Nesilleri kesilsin diye erkekleri ile kadınları ayrılmıştır. Fâtımî hilafetinin kaldırıldığını, Selahaddin bir mektupla Nureddin Zengî’ye haber vermiştir. Nureddin de Abbâsî hlifesine bir elçi göndererek haberi iletmiş, Bağdad’da günlerce şenlik yapılmıştır.192 187 Daftary, İsmaililer, s. 399. 188 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVIII, s. 143; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s. 255. 189 el-Kalkaşendi, Subhü’l-A’şa. C.IX, s. 407; İbn Kesir, el-Bidâye, C.XII, s. 265-6, 274-6; Daftary, İsmaililer, s. 401. 190 Ebû Şame el-Makdisi, Uyûnü’r-Ravzateyn, C.I, s. 311-2; İbn Kesir, el-Bidâye, C.XII, s. 277 vd.; Daftary, İsmaililer, s. 402; Ramazan Şeşen, “Eyyûbîler”, DİA; C.XXII, s. 20-31. 191 Ebû Şame el-Makdisi, Uyûnü’r-Ravzateyn, C.I, s. 312; İbn Kesir, a.g.e., C.XII, s. 283-8; Ramazan Şeşen, Salahaddin Eyyubi ve Devlet, İstanbul : Çağ Yayınları, 1987, s. 58-9. 192 Şeşen, a.g.e., s. 59 259 D – NİZÂRÎ-İSMAİLÎLER 1-Hasan Sabah ve İran’da Nizârî Devleti İran’daki Nizârî devleti, Hasan Sabah ve ondan sonra gelen yedi halefi tarafından yönetilmiştir. Alamut dönemi Nizârî İsmaililiğinin tarihi üç dönemde incelenmektedir: (1) Nizârî devletinin 483/1090’da Hasan Sabah tarafından kuruluşundan, üçüncü yönetici Muhammed’in 557/1162’de ölümüne kadar süren başlangıç dönemi. (2) İmamlık iddiasında bulunan dördüncü ve beşinci yöneticilerin dönemini kapsayan (557-607/1162-1210), devr-i kıyamet. (3) Son üç yöneticinin devrine rastgelen dönemde kıyamet fikirlerinden ödünler verilmiş ve Sünniler ile diyolog arayışına girişilmiş ve neticede Mogollar tarafından varlıklarına son verilmiştir.193 Bizim çalışmamız ilk dönemi kapsamındadır. Bu tasnifte ikinci dönemi oluşturan devr-i kıyâmetin, yani şer’î ahkamın lağv edilmesinin, Büyük Selçukluların yıkılmasından (552/1157) kısa bir zaman sonra olması da ayrıca dikkat çekicidir. Fâtımî halifesi Mustansır’ın döneminde İran’daki İsmaililer de Fâtımîlerin imametini kabul etmişlerdi. Fâtımîlere muhalif İsmailî kolunu oluşturan Bahreyn ve Güney Irak’taki Karmatîler zayıflamıştır. Ayrıca Fâtımîler tarafından İran topraklarına gönderilen dâîler oldukça etkili çalışmalar yapmışlardı. Büveyhilerin yönetimindeki İran’ın Kuzey bölgelerindeki halktan çok sayıda insan İsmailî mezhebini benimsemiş ve Fâtımî halifesini imam kabul etmiştir.194 193 Marshall G. S. Hodgson, “The Isma’ili State”, in The Cambridge History of Iran 5: the Saljuq and Mongol, ed. J.A. Boyle, Cambridge University, 1968. s. 422; Daftary, İsmaililer, s. 472-73. 194 Fatımî dâîsi el-Müeyyed Şîrâzî’nin önce Şiraz’da daha sonra Ahvaz’da yaptığı, Büveyhî yöneticisi Ebû Kalicar’a İsmailiyye’yi kabul ettirmesi gibi bölgedeki faaliyetleri için bkz. Müeyyed eşŞîrâzî, Sîretü’l-Müeyyed fi’d-Din Dâi’d-Duât: Tercümetü Hayatuhu bi Kalemini, Takdim ve Tahkik: Muhammed Kâmil Huseyn, Kahire 1949, s. 3-74; el-Müeyyed, Dîvânu’l-Müeyyed fi’dDîn Dâ’d-Duâd, nşr. Muhammed K3amil Hüseyn, Kâhire; Dâru’l-Kutubi’l-Mısrî, 1949, (mukaddime), s. 21-34; Şirazi, el-Mecalisü’l-müeyyidiyye, tahkik Mustafa Galib Beyrut : Dârü’lEndelüs, [t.y.] (mukaddime); Verena Klemm, Memoirs Of A Mission : The Ismaili Scholar, Statesman And Poet Al-Mu’ayyad Fi’l-Din Al-Shirazi, London: The Institute of Ismaili Studies, 2003; Rachel Tranquility Howes, Al-Mu’ayyad fi al’Din al-Shirazi and the Fatimid religious propaganda organization in the age of al-Mustansir (427--487 A.H./1036-1094 C.E.) (Doktora) Unıversıty Of Calıfornıa, Santa Barbara, 2003; İmâdüddin İdris, Uyûnü’l-Ahbâr: esSeb’u’-s-Sâbi’, neşr: Ayman Fu’ad Sayyid, (The Fatimids and their Successors in Yaman : the history of an Islamic community [Arabic edition and English summary of volume 7 of Idris ‘Imad al-Din’s ‘Uyun al-akhbar] ) London: The Institute of Ismaili Studies, 2002, s. 37 vd.; Ahmet Güner, Büveyhîler’in Şiî-Sünnî Siyaseti, s. 210-227; Daftary, İsmaililer, s. 473. 260 Bölgede etkin İsmâilî isimlerden biri de Abdulmelik b. el-Attâş’tı.195 O, Fâtımîlerin Nizârî ve Musta’lî diye bölünmesinden önce, İran ve Maverâunnehir bölgeleri dâîsi olarak görev yapmaktaydı.196 Abdulmelik, Tuğrul Bey zamanında mezhebi yüzünden tutuklanmış, öldürülmek istenmiştir. Tevbe eden Abdulmelik, Rey’e gitmiş ve orada mezhebin lideri konumundaki Ebû Ali en-Nîsâbûrî ile dostluk ve akrabalık ilişkisi kurmuştur. Abdulmelik, bu mezhebin propagandasını içeren elAkîka isimli bir risale de telif etmiştir. Abdulmelik, Rey’in köylerinden birinde ölmüstür.197 Onun İsmâiliyye’ye kazandırdığı en önemli isimlerin başında Hasan Sabbah gelmektedir. a-Hasan Sabbah’ın Ailesi ve Yetişmesi Hasan Sabbah’ın hayatı hakkında bilgilerimiz, daha çok, Alamut kütüphanesindeki eserlerden, sonraki dönemde tarihçilerin koruduğu kısımlardan oluşmaktadır. Bilindiği gibi Alamut Kalesi düştüğünde Hülâgu burada bulunan kütüphaneyi veziri tarihçi Ata Melik Cüveyni’ye teslim etmiştir.198 Cüveyni’nin buradaki eserlerden istifade ettiği için Târîh-i Cihângüşâ 199 isimli eserinde Batınîler hakkında verdiği bilgiler önemlidir. Yine Reşidüddin Fazlullah Hemadânî (ö. 718/1318) de Câmiu’t-Tevârih’te200 büyük oranda Cüveynî ile benzer bilgiler vermektedir. simli eserinde Batıniler hakkında bilgiler vermiştir201. Sonraki dönemde Batıniler hakkında yazanlar genelde bu kaynaklara müracaat etmişledir202. Bu kaynaklarda Hasan Sabah ile ilgili bilgiler, kendisinin yazdığı kaydedilen203 195 İbnü’l-Esîr, İbnü’l-Attaş’ı (شsJ ب<=  ا 9J ) tabib ve İsfahan kalasinin sahibi olarak nitelemekte ve Hasan Sabbah’ın onun öğrencisi olduğunu kaydetmektedir. İbnü’1-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 317. 196 Muhammed Ali Çelûnger, “İsmâiliyân-i İsfahân”, Târîh-i İslam, sayı: 14, Kum, 1382/2003, (ss. 119-146), s. 125. bkz. Fazlullah, Câmiu’-t-Tevârîh, 197 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 102. 198 “Alamut’un fethi sırasında, bu satırların yazarı (Cüveynî), hazinede ve kütüphanelerde incelemelerde bulunup, insanlığa faydalı olan şeyleri seçip almak görevini aldı…” Ata Melik Cüveyni, Târîh-i Cihângüşâ, s. 534. 199 Cüveyni, a.g.e., s. 512 vd. 200 Reşidüddin Fazlullah-i Hemedanî, Câmiü’t-Tevârih: Kısmet-i İsmailiyân ve Fâtımiyân ve Nizârîyân ve Dâiyân ve Refîkân, yay. Muhammed Tâkî Dânişpezû, Muhammed Müderrisî Zencânî, Tahran 1977. 201 Abdulkerim Özaydın, “Hasan Sabbah”, DİA, C. XVI, s. 347-350; a.mlf., “Alamut”, DİA, C. II, s. 337. 202 Bkz. Hodgson, Marshall G. S. “The Isma’ili State”, in The Cambridge History of Iran 5: the Saljuq and Mongol, ed. John Andrew Boyle, Cambridge : Cambridge University, 1968. s. 422–82. 203 Daftary, İsmaililer, s. 474. 261 Sergüzeşti Seyyidinâ’dan204 (efendimizin başından geçenler) aktarılmaktadır.205 Cüveynî Alamut’un ele geçirilmesi sırasında kütüphaneyi incelerken “kitaplar arasında Sergüzeşt-i Seyyidinâ dedikleri Hasan-ı Sabbah’ın hayatını ve başından geçenleri konu alan bir kitap bulduğunu” kaydetmektedir. Hasan Sabbah’ın hayatını anlattığı kısma, “burada bu kitabın konumuzla ilgili olan, doğru bulduğum taraflarını nakledeceğim” diyerek başlamaktadır206. Reşidüddin207 ve (Şîî, İsnâaşerriyye mensubu tarihçi)208 Ebu’l-Kâsım Kâşânî209 (ö. 738/1337-8) Nizârîleri ele alırken aynı kaynağa dayanmaktadır. Hasan Sabah, Sergüzeşt’de aslen Güney Yemen’de hüküm süren Himyerî krallarının soyuna mensup olduğunu,210 babasının Yemen’den Kûfe’ye göç ettiğini, oradan da Kum’a gelip yerleştiğini anlatmaktadır. Hasan Sabbah, Kum’da dünyaya gelmiş, 211 aile daha sonra Kum’dan Rey’e gelerek oraya yerleşmiştir.212 Ancak Mîrhând, Nizâmülmülk’e dayanarak Tusluların onun Himyerî asıllı olduğu iddiasını reddettiklerini ve atalarının Tûs’a bağlı bir köyde oturduğunu söylediklerini,213 İbnü’l-Esîr de onun için “Râzî” ifadesini214 kullanarak Reyli olduğunu kaydetmektedir..215 İbnül-Cevzî’ye göre ise Hasan Sabbah, Merv asıllıdır.216 204 (9 س@ شCtس (bkz. Harold Bowen, ‘The Sargudhasht-i Sayyidna, the Tale of the Three Schoolfellows and the Wasaya of the Nizam al-Mulk”, JRAS (1931), s. 771-82; Nadia Eboo Jamal, Surviving The Mongols : Nizari Quhistani And The Continuity Of İsmaili Tradition in Persia, London, 2002, s. 32-3. 205 Cüveyni, a.g.e., s. 534. 206 Cüveyni, a.g.e., s. 534. 207 Reşîdüddin, a.g.e., s. 97. Reşidüddin’in eserindeki ilgili bölüm Seyyid Muhammed Devir Siyâkî tarafından ayrıca tekrar basılmıştır. Sergüzeşt-i Hasan Sabah ve Cânşînân-i Ô, 3.bs., y.y. 1385. 208 Daftary, İsmaililer, s. 465; a.mlf, The Assassin Legends : Myths of the Ismailis, London, 1994, s. 39. 209 Ebü’l-Kâsım Kâşânî, Târih-i İsmâîliyye (Bahşî ez Zübdetü’t-Tevârîh), neşr. Muhammed Taki Daniş Pejuh, Tebriz, 1964, s. 120. 210 Hasan Sabbah’ın nesep zinciri şöyle verilmektedir: el-Hasan b. Ali b. Muhammed b. Cafer b. elHüseyn b. Muhammed b. es-Sabbâh Himyerî Yemenî. Cüveyni, a.g.e., s. 535; Reşîdüddin, a.g.e., s. 97; Kâşânî, a.g.e., s. 120. 211 Reşîdüddin, a.g.e., s. 97; Kâşânî, a.g.e., 120; Marshall G. S. Hodgson, The Order of Assassins, The Hague, 1955, s. 43. Cüveyni’ye göre Hasan da Rey’de doğmuştu (Târîh-i Cihângüşâ, s. 534). Bu farklılık onun özensizliği olarak değerlendirilmektedir. Bernard Lewis, Haşişiler, s. 56, 22. dipnot. 212 Daftary, İsmaililer, s. 475; Bernard Lewis, Haşişiler, s. 56, 22. dipnot. 213 Mirhand, Tarih Ravzatu’s-Safâ, Tahran, 1339, s. 199-200. 214 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 527. 215 Detaylar için bkz. Abdülkerim Özaydın, “Hasan Sabâh”, DİA, C.XVI, s. 247-50. 216 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVII, s. 63; İbnü’l-Cevzî, Telbîsü İblîs, nşr.: es-Seyyid elCümeylî, Beyrut, 1405/1985, s. 134 (Ahmed b. Osman el-Mezîd, Riyad, 1423/2002, s. 656-7); Bernard Lewis, Haşişiler, s. 56. 262 Hasan Sabbah’ın doğum tarihini, bazı verilerden hareketlerle yaklaşık olarak tahmin etmek mümkün olmaktadır. İbnü’l-Esîr, Hasan Sabbah’ın Alamut kalesini ele geçirdiğinde yirmi altı yaşlarında olduğunu kaydetmektedir.217 Alamut kalesi 483/1090 yılında ele geçirildiğine göre Hasan Sabbah’ın yaklaşık 457 (1064-5) yılında doğmuş olması gerekmektedir. Diğer taraftan Hasan Sabbah, Sergüzeşt’te on yedi yaşına kadar atalarının mezhebi İsnâaşeriyye üzere olduğunu belirtmektedir.218 Selçuklular döneminde yaşamış olan İsnâaşeriyye mensubu âlim Abdülcelil Kazvinî, onun daha önce İsnâaşeriyye’ye mensup biri olduğunu inkar ederek, cebre inanan (mücebbir) biri olduğunu kaydetmektedir.219 İsmâiliyye mezhebine girdiği Abdülmelik İbn Attaş ile görüşmesi Ramazan 464 (1072) tarihinde olduğuna göre, bu durumda da Hasan Sabbah’ın yaklaşık 446 (1054-5) yılında doğmuş olması gerekmektedir.220 Diğer taraftan onun doğumu için 445 veya 438 yılı da verilmektedir.221 Hasan Sabah, İsnâaşeriyye Şîasını benimsemiş bir ailenin oğludur.222 Âlim kişiliğiyle tanınan babası Ali b. Muhammed İsnâaşeriyye Şîası’nın önde gelen simalarından biriydi. Oğlunun eğitimiyle yakından ilgilenmiştir.223 On yedi yaşlarındayken224 Hasan Sabah Rey’de, Mısır’daki Fâtımî yönetiminin inançlarını benimsemiş, Emir (veya Emîre) Darrâb (ابj  ام (isimli biriyle mezhebin görüşlerini konuşmaktadır. Yakalandığı ateşli hastalık neticesinde bu mezhebi kabul etmeye karar vermişti:225 “Ben atalarımın mezhebi olan Şîa’nın İsnâaşeriyye kolundandım. Rey’de Mısır Batınîlerinin mezhebinden Emîre Darrâb adlı bir kişi vardı. Onunla mezheplerimiz hakkında tartışırdık. O dâîma benim görüşlerimi çürütür, mezhebimi 217 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 527. 218 Reşîdüddin, a.g.e., s. 97. 219 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 91; Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 461. 220 Stroeva Ludmila Vladimirovna, Târîh-i İsmâiliyân der İrân, Farsça’ya tercüme: Pervin Münzevî, Tahran, 1371, s. 46. 221 Abdülkerim Özaydın, “Hasan Sabâh”, DİA, C.XVI, s. 247-49. Krş. Mustafa Galib, es-Sâiru’lHimyerî, s. 33; 222 Cüveyni, a.g.e., s. 535; Reşîdüddin, a.g.e., s. 97; Kâşânî, a.g.e., s. 121. Ayrıca bkz. Daftary, a.g.e., s. 475; Lewis, a.g.e., s. 56; Eboo Jamal, Nizari Quhistani And The Continuity Of İsmaili Tradition in Persia, s. 33. 223 Abdülkerim Özaydın, “Hasan Sabâh”, DİA, C.XVI, s. 247. 224 Reşîdüddin, a.g.e., s. 97; Kâşânî, a.g.e., s. 120. 225 ( ابj . ام (Cüveyni, a.g.e., s. 535 (Mürsel Öztürk Zerrab şeklinde yazmış); Reşîdüddin, a.g.e., s. 97; Kâşânî, a.g.e., s. 121; Daftary, a.g.e., s. 475; Lewis, a.g.e., s. 57. 263 küçük düşürürdü. O sırada benim de inancım kuvvetli değildi. Karşı koymama rağmen onun sözleri kalbimde yer ediyordu. Derken ağır ve tehlikeli bir hastalığa yakalandım. Kendi kendime, “onun mezhebinin daha doğru olduğunu” söyledim. Fakat aşırı taassubum yüzünden bu düşüncemi kimseye açıklayamadım. Kendi kendime “eğer, ecel gelirse, gerçeğe kavuşmadan öleceğim” dedim. Bende meydana gelen bu inanç değişikliği yüzünden, kimsenin müdahalesi olmadan o hastalığı atlattım. Bunun yanında Necm Serrâc ( اجس"&  ب (adlı birinden Bâtınîlerin mezhebi hakkında bilgi istedim. O bana ayrıntılı izah ve açıklamalarda bulunduktan sonra, o mezhebin sırlarını öğrendim”. 226 Hasan Sabbah, Abdülmelik İbn Attaş’ın (شsJ) mezhebe davete yetkili kıldığı Mümin adında birine beyat ederek mezhebe girmiştir. Irak dâîsi olan İbn Attaş, 464/1072 yılı Ramazan ayında Rey’e gelmiş, Hasan Sabbah’a Mısır’a Fâtımî halifesi olan el-Mustansır’ı görmeye gitmesini tavsiye etmiştir.227 Mustafa Galib, Hasan Sabbah’ın babasını, önde gelen bir İsmailî dâ’îsi olarak tanıtmakta, ancak aynı eserinde Hasan Sabbah’ın İsnâaşeriyye mezhebinden İsmailiyye’ye geçişine de yer vermektedir.228 Selçuklular döneminde yaşamış İsnâaşeriyye’ye mensup âlimlerinden Abdülcelil Kazvînî, Hasan Sabbah’ın ve babasının Mücebbir (Sünnî)229 olduğunu, Rey şehrinde Sünnilerin ikamet ettiği mahallede oturduklarını ifade etmektedir.230 Resul Caferiyan, Abdülcelil Kazvînî’nin bu ifadelerini aktardıktan sonra, Hasan Sabbah’ın Melikşah’a gönderdiği söylenen mektubu, mektuptaki “babam Şâfiî mezhebindendi” ifadesini hatırlatarak, “eğer bu mektup doğru ise” kaydıyla Hasan Sabbah’ın daha önceden Şâfiî mezhebinden 226 Cuveyni, a.g.e., s. 535; Reşîdüddin, a.g.e., s. 99; Kâşânî, a.g.e., s.120-2; Hodgson, The Order of Assassins, s. 44-5. 227 Cuveyni, a.g.e., s. 535-6; Reşîdüddin, a.g.e., s. 99; Kâşânî, a.g.e., s. 122; Daftary, İsmaililer, s. 475; Çelûnger, “İsmâiliyân-i İsfahân”, s. 127. 228 Mustafa Galib, “Hasan Sabbah’ın babası, önde gelen bir İsmailî dâ’îsiydi” ( بs'أ م  J . أب نوآ  > JسNا ةJ9 ا ( demektetedir. Ancak o, bunun için herhangi bir kaynak zikretmemektedir. O, aynı eserinde, kaynakların Hasan Sabbah’ın İsmaililiği kabul süreci ile ilgili Sergüzeşt’ten aktardıkları, İsnâ Aşeriyye Şîasından İsmailiyye’ye geçişiyle ilgili bilgilere yer vermekte, ancak kendisinin daha önceki sayfalarda yazdıklarıyla çelişen bu bilgi ile ilgili bir açıklama yapmamaktadır. (esSâiru’l-Himyeri Hasan b. es-Sabbah, 2. bs., Beyrut : Dârü’l-Endelüs, 1979, s. 33, 45-6). 229 Abdülcelil Kazvînî, Ebu’l-Hasan el-Eşarî’yi, Cebr mezhebinin kurucusu (ج hهCم Ujوا ( olarak nitelenmesinden (Kitâbü’n-Nakz, s. 158) biliyoruz ki o, Mücebbire ifadesini çoğu yerde Eşarîler için kullanmakta ve çeşitli defalar Eşariler ile Batınî-Nizariler’in (Melâhide) aynı inançları paylaştığına vurgu yapmakta ve ortaya çıktıkları çoğrafyada da ortak olduklarını savunmaktadır (Kitâbü’n-Nakz, s. 91-6, 322-4, 336-8). 230 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 91. 264 olduğunu kabul etmektedir.231 Bu mektubun sonradan uydurulmuş olduğu tespit edilmiştir.232 Hasan Sabbah’ın Rey’de emîr Abdurrezzak b. Behram’a katiplik yaptığını kaydetmektedir.233 Abdülcelil Kazvînî, Hasan Sabbah’ın evinin, Müstevfî Tâcülmülk234 ile ilişkisi olan bir sufî olduğu anlaşılan Abdürrezzak Beyyâ’ın sokağında olduğunu kaydetmektedir.235 Bazı kaynaklarda Hasan Sabbâh’ın Selçuklu veziri Nizâmülmülk ile Ömer Hayyâm’ın arkadaşı olduğu ve birlikte Muvaffak-Lidînillâh en-Nîsâbûrî’nin derslerine devam ettikleri kaydedilmektedir. Bu kayıtlara göre aralarından kim daha önce bir imkana ulaşırsa, o diğerlerine yardım edeceğine dair yeminleşmişlerdir. Nizâmülmülk, vezir olunca Hasan Sabbâh’a Rey veya İsfahan valiliği teklif etmiş, ancak o, vezirlikte ortaklık istemiştir. Hasan Sabbah, Nizâmülmülk’ün yerine göz diktmiş, bunu farkeden Nizâmülmülk, onu Sultan Melikşah’ın gözünden düşürüp saraydan uzaklaştırmıştır. Hasan Sabbâh da Mısır’a kaçmıştır.236 Ancak bu hikayenin, Hasan Sabbah ve Nizamülmülk’ün aralarındaki yaş farkları ve her birinin çocukluk devrelerini başka bölgede geçirmiş olmaları gibi sebeplerden dolayı doğru olamayacağı değerlendirilmiştir. Nizâmülmülk, 408 (1017-18) yılında doğmuştur. Hasan Sabbâh ise 438 veya 445 yılında doğduğuna göre, onların birlikte aynı hocanın öğrencisi olması uzak bir ihtimaldir.237 Mustafa Galib de bunu “hayâlî bir hikaye” diye nitelemekte, ancak o, hikayenin bazı kısımlarını kabul etmiş görünmektedir. Ona göre Hasan Sabah, devlette görev almıştır. O, Hasan Sabbah’ın 231 Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu’ der İran, s. 461 (Arapçası, s. 356). Ayrıca bkz. Bernard Lewis, The Assassins, London, 1967, s. 149. 232 Kafesoğlu, Sultan Melikşah’ın ifadelerini oldukça kısa, Hasan Sabbah’ın ise uzun, süslü ve delillerle destekli olması, mektupta isimleri geçen kişilerin meçhul olması ve verilen cevabı desteklemek üzere Hasan Sabbah’tan bir buçuk asır sonra yaşamış Sadî Şîrâzî’nin beytine yer verilmesi gibi sebeplerle, bu mektubun sonradan uydurulduğu kanaatine varmıştır (Melikşah Devri, s. 134-5, 21. dipnot); Ocak, Selçukluların Dini Siyaseti, s. 222-6. 233 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVII, s. 63; a.müellif, Telbîsü İblîs, s. 134; Makrizi, İtti’âzü’lHunefâ, C.II, s. 323; en-Nüveyrî, Nihâyetu’l-Ereb, C.XXX, s. 155. 234 Nizamülk’ün öldürülmesinden sonra Melikşah’ın veziri olmuştur. Nizamülk’ün öldürülmesiyle itham edilmiştir (Detaylar için bkz. Kafesoğlu, Melikşah Devri, s. 196-206). Bâtınîlik ile itham edilmiş ve Nizâmülmülk’ün adamları tarafından öldürülmüştür (486/Şubat 1093). (Özaydın, Berkyaruk Devri, s. 21). 235 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 91. 236 Reşîdüddin, Câmiü’t-Tevârih: Kısmet-i İsmailiyân, s. 110-2; Kâşânî, Târih-i İsmâîliyye, s. 132-34. 237 Abdülkerim Özaydın, “Hasan Sabâh”, DİA, C.XVI, s. 247. Hikayenin Türkçesi için bkz. Şerafeddin Yaltkaya, “Fatimîler ve Hasan Sabbah”, Dâru’l-Fünûn İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sene: 1, Sayı: 4, İstanbul 1926, ss. 1-44. Diğer değerlendirmeler için bkz. Kafesoğlu, Melikşah Devri, s. 129-30; Daftary, İsmaililer, s. 475-6; Bernard Lewis, Haşişiler, s. 58-9. 265 diğer bir Selçuklu veziri olan (aynı zamanda Şîî olan) Enûşirvân b. Hâlid ile arkadaşlığı hakkındaki bilgilere yer vermektedir.238 b-Mısır Yolculuğu Nizamülk’ün Hasan Sabah’ı yakalamak için gayretleri artmıştır.239 Hasan Sabah, 467 (1074-5) yılında Rey’den İsfehan’a giti.240 İsfahan’da reîs Ebu’l-Fazl’ın evinde gizlenmekteydi. Ebu’l-Fazl onun davetini kabul etmiştir. Hasan Sabbah’ın Selçuklu yönetimiyle ilgili söylediklerine inanamayan Ebu’l-Fazl, onun hasta olduğunu düşünerek, iyileştirmek için yemeklerine ilaç katmaktaydı.241 Hasan Sabbah, 469 (/1076-7) yılında Mısır’a gitmek üzere yola çıktı. Azerbaycan, Meyyâfârıkîn, Musul, Sincar, Rahbe, Dımaşk, Sayda ve Sûr üzerinden Akkâ’ya varıp deniz yoluyla Mısır’a geçti. Meyyâfârıkîn’de Sünnî âlimlerle tartışmış, ictihad hakkında ileri sürdüğü görüşler sebebiyle, kâdî, onu şehirden çıkarmıştır. Buradan Musul, Sincar, Rahbe yoluyla Dımaşk’a geçti. Bu dönemde, bölgede Selçuklu komutanlarından Atsız’ın askeri hareketleri sürmekteydi. Hasan Sabah, Dimaşk’tan Beyrut’a girmiş ve Sayda, Sur, Akka ve Kayseriyye üzerinden, Kâhire’ye deniz yoluyla gitmek zorunda kalmıştır. Kahire’ye 471’de (1078) ulaştı ve ekâbir ve eşrâf tarafından karşılandı. Dâî’d-dûad (el-Müeyyed)242 ve Şerîf Tâhir Kazvînî de bunlar arsındaydı.243 Mısır’da kaldığı sırada, İbnü’l-Esîr’e göre, halife Müstansır-Billâh ile görüşmüş 244 ve yakın ilgisine mazhar olmuştur. Müstansır-Billâh onu hüccet (vekil) seçmiş ve ileride Horasan’da kendisi adına davette bulunmasını istemiştir.245 İbnü’l-Esir, görüşmenin 479 (1086) yılında gerçekleştiğini ifade etmektedir. Halbuki Hasan Sabah, 473/1081 tarihinde Mısır’dan dönmüş, İsfahan’a ulaşmıştır.246 İbnü’l-Esîr’in verdiği tarih bakımından uyumsuz247 bu bilginin içeriği, 238 Mustafa Galib, es-Sâiru’l-Himyerî, s.33-7. 239 Kâşânî, Târih-i İsmâîliyye, s. 122. 240 Cüveyni, Târîh-i Cihângüşâ, s. 536; Reşîdüddin, a.g.e.,s. 99-101; Kâşânî, a.g.e., s. 122-3; Daftary, İsmaililer, s. 476. 241 Reşîdüddin, a.g.e., s. 112-3; Kâşânî, a.g.e., s. 134-5. 242 Daftary, İsmaililer, s. 476. 243 Reşîdüddin, a.g.e., s. 99-101; Kâşânî, a.g.e., s. 122-3; Hodgson, The Order of Assassins, s. 45-6; Daftary, İsmaililer, s. 476-7. 244 Ibnü’l-Esîr, bu görüşmeyi el-Mustansır’ın başa geçişi ve vefatını anlatırken iki defa dile getirmektedir. İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. IX, s. 448, C. X, s. 237. 245 Abdülkerim Özaydın, “Hasan Sabâh”, DİA, C.XVI, s. 247. 246 Cuveyni, Târîh-i Cihângüşâ, s. 536. 247 Daftary, İsmaililer, s. 477. 266 diğer kaynakların aktardıkları ile çelişmektedir. Hasan Sabbah’ın Sergüzeşt’inde “471 (1078-9) yılında Mısır’a ulaştım. Orada kaldığım yaklaşık bir buçuk yıl zarfında Mustansır’ın huzuruna çıkamadım. Fakat Mustansır benim orada olduğumu biliyordu. Yanındakilere defalarca beni övdüğünü duymuştum”248 demektedir. İbnü’l-Esîr’in ifadesine göre Hasan Sabbah, Mustansır’a “senden sonra imam kimdir?” diye sormuş, Mustansır da “oğlum Nizâr” diye cevap vermiştir.249 Bedrulcemali ise Mustansır’dan sonra, aynı zamanda damadı olan Müstalî’nin başa geçmesini istemektedir. İbn Müyesser’in kaydettiklerine göre Hasan Sabbah, yaptığı bir konuşma sonrası Mustansır tarafından tutuklanmış, ancak daha sonra serbest bırakılıp ikram görmüştür. Mustansır’a İsmailiyye hakkında bazı sorular sormuş ve bunların cevapları yazılı olarak verilmiştir.250 Hasan Sabah, Mısır’da bir müddet yaşadıktan sonra Kâhire’den uzaklaştırılmıştır. Önce Dimyat’a gönderilmek istenmiş, ancak halife el-Mustansır buna razı olmamıştır. Bu sırada Dimyat’ın burçlarının yıkılması, keramete yorulmuştur. Ancak bu rivayeti şüpheyle karşılamak gerekmektedir. Çünkü bu teklifin, bu tarihlerde henüz üç veya dört yaşlarda olan elMüstalî tarafından yapıldığı kaydedilmektedir.251 İskenderiyye’ye gelen (472/Ocak 1080) Hasan Sabbah, buradan bindiği geminin batma tehlikesi geçirmesi üzerine Cebele’ye dönmüş, şehrin kâdîsı ona saygı göstermiştir. Buradan dönüş yolculuğunda Haleb, Bağdad ve Huzistan’dan geçerek 473 ( Haziran 1081)’de İsfahan’a ulaşmıştır.252 c- Alamut’un Ele Geçirilmesi ve İsmâilîlerin Yayılması Hasan Sabbah, İsfahan’a döndükten sonra, dokuz yıl boyunca İran’da dolaşmıştır. Kirman ve Yezd’e giderek İsmaililiği yaymak için gayret göstermiş, Huzistan’a gitmiş ve orada üç ay kaldıktan sonra Damgan’a gitmiş, orada üç yıl kalmıştır.253 Bu yolculukları sırasında Selçuklu iktidarının güç merkezi oan İran’ın orta ve batı bölgelerinde başarılı olmasının zor olduğunu anlamış olmalıdır. Bunun 248 Cuveyni, a.g.e., s. 436; a.g.e., s. 101; Kâşânî, a.g.e., s. 123. و'ل <HS: م إمم ب?9ك؟ PEل: ابS 7ار. واnسJ  > ی?P9ون إمم ) 448 .s ,IX .C ,Kâmil-el ,Esir1-’İbnü 249 ار7 ( ve el-Kâmil, C. X, s. 237. Krş. Reşîdüddin, a.g.e., s. 77; Kâşânî, a.g.e., s. 103. 250 İbn Müyesser, Ahbâru Mısır, s. 48. 251 Rivayetin tenkidi için bkz. Vladimirovna, Târîh-i İsmâiliyân der İrân, s.60. 252 Cüveyni, Târîh-i Cihângüşâ, s. 536; Reşîdüddin, a.g.e., s. 101-3; Kâşânî, a.g.e., s. 124-5; Daftary, İsmaililer, s. 477. 253 Cüveyni, a.g.e., s. 536-7; Reşîdüddin, a.g.e., s. 103; Kâşânî, a.g.e., s. 125; Daftary, a.g.e., s. 477. 267 üzerine Hz. Ali taraftarlarının genellikle çoğunlukta olduğu Hazar Denizi’nin Güney ve Güney Batı sahillerine yönelmiştir.254 Hz. Ali’nin neslinden birçok kişinin yaşadığı ve Zeydiyye’nin yaygın olduğu Deylem, Selçukluların merkezinden uzakta ve daha önce İsmailiyye propagandası yapıldığı 255 için İsmaililik ile de tanışıktı. Hasan Sabah girişeceği harakatın en uygun merkezi olarak Deyleman’da ulaşılması zor bir kale olan Alamut’u seçti.256 Alamut kalesi, Kazvin’in yaklaşık otuz beş kilometre kuzey-doğusunda, Rudbar bölgesinde kurulmuştur.257 Bu bölge Deyleman’da Cüstani yöneticilerinin merkeziydi. Alamut kalesi, 246/860 yılında Cüstani hanedanı üyelerinden biri tarafından yaptırılmıştır.258 Kale önce Misafiroğulları’nın, onlardan Zeydîlerin denetimine girmiş, onlardan da Hasan Sabbah’ın eline geçmiştir.259 Rivayete göre Deylem meliklerinden biri avlanırken, bir kartal uçurmuş ve peşinden gitmiştir. Kartal kalenin yapıldığı yere konmuş, melik de buranın konumunu takdir edip bir kale inşa edilmesini emretmiştir. Buraya Alamut adı verilmesinin sebebi de kalenin yerinin bir kartal tarafından gösterilmesiydi. Bu kelime, Deylem lehçesinde kartal (aluh) ve öğretti (amu(h)t) kelimelerinden türemiş ve “kartalın öğrettiği” anlamına gelmektedir. Bu bölgeye ve civarına Tâlekân denmektedir. Bu bölgedede başka mustahkem kaleler vardı. Bölgenin müstelzimi 254 Daftary, a.g.e., s. 477-8. 255 Hasan Sabah öncesinde de İsmailiyye mezhebinden dailerin faaliyetiyle, bölgedeki bazı yöneticiler bu mezhebi kabul etmişlerdi. Maveraunnehir İsmailileri genelde Fatımîler’in merkeziyle uyumlu hareket ederken, Batı İran ve Cibal bölgesindeki İsmaililer Fatımiler ile farklı görüşteydiler. Onlar, Muhammed b. İsmail’in mehdiliğini kabul etmekteydiler. Bu görüşte olan Rey dâîleri, özellikle Ebû Hatim er-Râzî’nin (ö. 322/933-4) gayretleriyle ( bkz. Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 330; Yusuf Şevki Yavuz, “Ebû Hâtim er-Râzî”, DİA, C.X, s. 148-150), Deylem ve Azerbeycan’ı yöneten Müsafiriler yöneticisi Merzuban b. Muhammed (330-346/941-957) ve kardeşi Vehsudan’ı (330-355/941-966) kendi taraflarına kazanmayı başarmışlardı. Vehsudan tarafından 343/955 yılında bastırılan sikkeler de bunu göstermektedir. (Daftary, a.g.e., s. 202, 252 vd.; Caferiyan, eşŞia fî İran, s. 276) Yine Rey valisi Ahmed b. Ali, Deylem emiri Esfer b. Şiraveyh ve Ziyari hanedanının kurucusu Merdavic, Custani beylerinden Siyahçeşm adıyla bilinen Mehdi b. Hüsrevfuruz de bölgede İsmailiyye’yi kabul etmiş yöneticiler arasında sayılmaktadır. (Daftary, a.g.e., s. 252-3). 256 Farhad Daftary, The Assassin Legends, s. 31; a.mlf, A Short History of the Ismailis, s. 124. 257 Kalenin çoğrafî konumuyla ilgili detaylar için bkz. W. Ivanow, “Alamut”, The Geographical Journal, Vol. 77, No. 1, London, 1931, ss. 38-45; Abdulkerim Özaydın, “Alamut”, DİA, C. II, s. 337. 258 Hamdullah Müstevfî’ye göre Alamut kalesi, 246/860 yılında Dâî İlelhak Hasan b. Zeyd tarafından yaptırılmıştı (Nüshetü’l-Kulûb, s. 61). Daftary’e göre ise Cüstani hanedanı üyelerinden biri tarafından, yine bu bu tarihte yaptırılmıştı. Hasan b. Zeyd’in Taberistan bölgesindeki hakimiyetinin 250/864 yılında başladığı dikkate alındığında bu bilgi daha doğru gözükmektedir. 259 Daftary, İsmaililer, s. 479-80. 268 Şerefşah el-Caferî (ö. 484/1091),260 kalenin yönetiminde Hz. Ali neslinden (Alevî) temiz kalpli birini nâib edinmiştir.261 Alamut, Tahran’ın yaklaşık 100 kilometre Kuzey-Batısında, Kazvin’in ise yaklasık 40 kilometre Kuzey-Doğusunda yer lmaktadır.262 Elburz sıradağlarında, yaklaşık 1950 metre olan263 bir kayanın üzerinde kurulmuş olan Alamut kalesi dört yanı dağlarla çevrili olan verimli bir vadiyi kontrol etmekteydi. Alamut’a ancak dağın kuzey cephesinden geçen, dar ve sarp bir yoldan geçerek girmek mümkündü. Zorla ele geçirilmesi hiçbir zaman mümkün olmamıştır.264 Hasan Sabah, Alamut ve çevresinde oturan halkı mezhebe kazandırabilmek için önce Damgan’da, ardından Şehyarkuh’da bulunmuştur. Hasan Sabbah ayrıca Haskâ Kasrânî, Hoca Ali Hâlidân-ı Kazvinî, İsmail Kazvînî, Muhammed Cemal Razi Kiya Ebu’l-Kasım Laricanî, Ali Demâvendî ve Pâdişâh Alevî Râzî gibi dailerini Alamut bölgesine göndermiş ve insanlara Nizâr adına davette bulunmalarını istemiştir.265 Hasan Sabbah, kabiliyetli ve hendese, hesap, astronomi (nücûm), sihir vb. bilen biriydi. Nizamülmülk, Hasan Sabbah’ın halkın zayıflarını yoldan çıkaracağını söylemiştir.266 Rey şehrini Nizamülmülk’ün damadı Ebû Müslim yönetmekteydi. Hasan Sabah’ın bölgedeki faailiyetleri üzerine, vezir Nizâmülmülk, Ebû Müslim’e onu tutuklamasını emretmiş, Vali, Hasan Sabbah’ı Mısır’daki Fâtımî yönetimi lehine propaganda yürüten dâîler grubuna girmekle itham etmiştir. Hasan Sabbah, korkup Ebû Müslim’in olduğu bölgeden kaçmıştır. Hasan Sabah, takipten kurtulabilmek için değişik yerleşim yerlerinde dolaşmış, daha önce dâîler gönderdiği Deylemân bölgesine gitmek istemiştir. Bunun için önce Sârî’ye, oradan Dünbâvend’e ve Rey’in bir kasabası olan Huvâr yolundan Kazvin’e gelmiştir.267 Ebû Müslim, daha sonra, 260 Nesebi Cafer et-Tayyâr’a dayandırılan Şerefşah, Kazvin ve civarına hükmetmekteydi. Hakkında bilgi için bkz. er-Râfi’î, et-Tedvîn fî Ahbâri Kazvîn, C. III, s. 74-9. 261 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 216; Kazvînî, Âsâru’l-Bilâd, s. 301. Detaylar için bkz. W. Ivanow, Alamut and Lamasar, Tahran, 1960, s. 1; Daftary, a.g.e., s. 480. 262 Alamut’un çoğrafi konumu hakkında detaylar için bkz. Ivanow, a.g.e., s. 3-7, 30. 263 Ivanow, a.g.e., s. 38 ve kayanın planı için s. 39. 264 Daftary, a.g.e., s. 480. 265 Reşîdüddin, a.g.e., s. 103; Kâşânî, a.g.e., s. 125; Daftary, a.g.e., s. 478. 266 Kazvînî, Âsâru’l-Bilâd, s. 301. 267 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 216-7; Cüveyni, a.g.e., s. 537; Reşîdüddin, a.g.e., s. 103; Kâşânî, a.g.e., s. 125; Daftary, a.g.e., s. 478. 269 Hodâdâd Râzî isimli bir fedâî tarafından 488/1095 yılında öldürülecekti.268 Hasan Sabah Kazvin’e geldiği sırada Alamut, Sultan Melikşah’ın onayıyla, Hz. Hüseyin soyundan gelen Mehdî Alevî adında birinin elindeydi. Hasan Sabbah’ın Kazvin’e geldikten sonra Hüseyin Kâyinî’yi davet için Alamut’a göndermiştir. Alamut halkının bir bölümü, İsmailiyye mezhebine girmişlerdi. Mehdî, önce onları “kale sultan Melikşah’a ait” diyerek kaleden çıkarmış, ancak sonra yeniden içeri almıştır. Hasan Sabbah, Kazvin’de kısa bir süre ikamet ettikten269 sonra, Deyleman’a, oradan Aşkavar bölgesine, oradan da Alamut’a sınır olan Endicrûd’a gitmiş ve bir süre burada ikamet etmiştir. Burada gösterdiği zühd ve takva, halkın davetini kabul etmesini sağlamıştır. Hasan Sabbah, 6 Recep 483/4 Eylül 1090’da Alamut’a girmiştir. Ancak kimliğini gizlemiş, Dihuda ( ا9Tده ( adını kullanmıştır.270 Hasan Sabbah, kalede, zühd gürüntüsü içerisinde yaşamış, kaledekilerin çoğunluğu ona tâbî olmuştur. Kaleyi yöneten Mehdî de teberrüken onun meclisinde bulunuyordu. Durumu güçlenince Hasan Sabbah, bir gün ona kaleden çıkıp gitmesini söylediğinde, tebessüm etmiş, şaka yaptığını zannetmiştir. Bunun üzerine Hasan Sabbah, adamlarına onu kaleden çıkarmaları emrini vermiştir.271 Mehdî, Hasan Sabbah’ın gerçek kimliğini öğrendiğinde elinde seçenek kalmamış, kaleden ayrılmak zorunda kalmıştır. Hasan Sabbah, ona kalenin bedeli olan paranın ödenmesi için yazdığı bir belge vermiştir. Gelecekte Girdkuh ve Damgan bölgesinin İsmaili yöneticisi olan Reis Muzaffer’e hitaben yazılmış belgede Alamut’un bedeli olarak üç bin altının ödenmesi isteniyordu. Mehdî, Emir-dâd Habeşî’nin naibi olan Muzaffer gibi büyük bir emirin Hasan Sabbah’ın verdiği talimatı yerine getireceğine inanmamış ve yine de denemek için belgeyle onun yanına gitmiştir. Belgede yazılı olan paranın Mehdi’ye ödendiği kaydedilmektedir.272 Alamut’un alınmasıyla, o zamana kadar gizlice yürütülen faaliyetlerin sona erdirilip, “Selçuklu yönetiminin kalbini hedefleyen açık bir isyan” başlatıyor ve 268 Reşîdüddin, a.g.e., s.134; Kâşânî, a.g.e., s. 153. 269 Kâşânî, Hasan Sabbah’ın bu dönemde, bölgenin ikta sahibi Yoruntaş’ın oğlunu eğittiğine dair bir bir kayda yer vermektedir (Târih-i İsmâîliyye, s. 126). 270 Cüveyni, a.g.e., s. 537; Reşîdüddin, a.g.e., s. 104; Kâşânî, a.g.e., s. 125-6. 271 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 317. 272 Cüveyni, a.g.e., s. 537; Reşîdüddin, a.g.e., s. 104-5; Kâşânî, a.g.e., s. 125-8; Hodgson, The Order of Assassins, s. 48-9; Daftary, a.g.e., s. 479. 270 Alamut’un zaptı bu isyanın ilk darbesini temsil ediyordu.273 Hasan Sabah, Alamut’a yerleştikten sonra çalışmalarına başlamış, kalede bazı imar faaliyetlerine girişmiştir. Su kaynaklarını elden geçirmiş, Endicrûd dağından bölgeye su getirilmiş, Alamut’a sınır köyler de bundan yararlanmışlar, vadide yeni ağaçlar dikmiş ve bölgenin havasının güzelleşmesini sağlamıştır.274 Nizârî yönetimi için kale çok önemli bir unsurdu. Dönemin kaynaklarından birçoğu Nizârîler için Ehlü/Ashâbü’l-Kilâ’ ifadesini kullanmaktadır.275 Bu sebeple Hasan Sabbah imkan bulduğu her yere kale inşa ettirmekteydi: “Hasan, Alamut’a sınır bölgelerin ve oraya yakın yerlerin ele geçirilmesi için büyük çaba harcadı. Mezhebe davet konusunda başarılı olduğu yerleri kolayca topraklarına kattı. Kurduğu tehlikeli tuzaklara düşmeyenleri de katliamda bulunarak, ırza geçerek, yağma ederek, kan dökerek ve zor kullanarak kendi tarafına çekti. Ele geçirdiği kalelerle yetinmeyip, bina yapımına elverişli taş bulduğu her yere bir kale inşa ettirdi.”276 İbnü’l-Cevzî’nin ifadelerine göre Hasan Sabah, sağını solunu ayırmaktan aciz, dünya işlerinden anlamayanlara davette bulunuyordu. Bunun için seçtiği kişiye ceviz, bal, çörek otu gibi şeyler yedirerek dimağlarını etkilemekteydi. Bundan sonra Hz. Peygamberin ailesinin uğradığı zulüm ve düşmanlıklardan bahsediyor, (Hz. Ali’ye karşı) Haricilerin hayatlarını fedâ etmelerini örnek vererek “siz neden imamınıza yardım için canınızı ortaya koymaktan geri duruyorsunuz?” diyerek onları etkiliyordu.277 Bâtınîlerin ilk toplantıları olarak, Melikşah döneminde, Sâve’de on sekiz kişinin bir araya gelip bayram namazı kılmaları kaydedilmektedir. Şıhne bunları tutuklamış, sorgulamış ve serbest bırakmıştır. Sonra Bâtınîler, İsfahan’da oturan Sâveli bir müezzine mezheplerini anlatıp davette bulunmuşlar, muezzin kabul 273 Daftary, a.g.e., s. 479. 274 Reşîdüddin, a.g.e., s. 105; Kâşânî, a.g.e., s. 128; Daftary, a.g.e., s. 480. 275 es-Sem’ânî, el-Ensâb, C.IV, s. 65; Beyhakî, Târîh-i Beyhak, s. 76, 276; İbnü’l-Cevzî, elMuntazam, C.XVIII, s. 31. Ayrıca bkz. ez-Zehebî, Târîhu’l-İslâm, C.XXXVII, s. 329, C.XXXVIII, s. 77. 276 Cüveyni, a.g.e., s. 540. krş. Reşîdüddin, a.g.e., s. 107; Kâşânî a.g.e., s. 130. وآ@ س ت% E دJئ% أ% N ی9J إN I ،ًّ N ی ق ب  ش % وی S،% ومَْ N ی?ف أم ر ا 9 ، ویs?% ا " ز وا ?O ( 277 (وا   ،7 ح[ یz دمI،% A &یCآ % ح CkS م ت& J ]>أهO ب @ ا sH ] م ا }<& وا ?9وان، ح[ یP ذ = E  % İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 63-4 (ve Telbîsü İblîs, s. 134). Ayrıca bkz. İbn Kesir, elBidâye, C.XII, s. 170. 271 etmemiştir. Onun kendilerini ihbar etmesinden kormuşlar ve müezzini öldürmüşlerdi. Bu da ilk akıttıkları kandı. Bu olayın haberi vezir Nizamülmülk’e ulaşınca bununla ilgili itham edilenlerin tutuklanması talimatını vermiştir. Müezzinin öldürülmesiyle itham edilen Tâhir isimli bir marangoz tutuklanıp öldürülmüş ve ibret için ayagından tutularak cesedi sokaklarda sürüklenmiştir. Bu da ilk öldürülen Bâtınî sayılmaktadır. Bâtınî Tâhir’in babası bir vâizdi. Sultan Berkyaruk zamanında, 486/1093 yılında Bağdad’a gelmiş, hatta Basra kâdîlığına atanmıştır. Sonra Kirman’a gitmiş, çıkan bir çatışmada halk tarafından öldürülmüstür. Halk onun da Bâtınî olduğunu söylemekteydi. Bâtınîler vezir Nizamülmülk’ü öldürmüşlerdi. Bu onların ilk meşhur suikastlarıydı ve “o bir marangozu öldürdü, biz de karşılığında onu öldürdük” demişlerdi.278 Bâtınilerin ele geçirip kale edindikleri ilk yer, Kâin’de bir yerdi. Buranın yöneticisi onların mezhebindendi. Onun yanında toplanmış, güçlenmişlerdi. Kirmân’dan Kâin’e gitmekte olan büyük bir kafileye saldırıp herkesi öldürmüşler, sadece bir Türmen canını kurtarabilmiştir. Türkmen Kâin’e gidip olayı haber vermiştir. Kâin halkı, Kâdî el-Kirmânî öncülüğünde onlarla cihada koşmuşlar ancak bir sonuç alamamışlardı.279 Yine Bâtıniye’nin ele geçerdiği ilk kalelerden biri, Deylem’in nâhiyelerinden olan Rûznâz (ذوذ ا ( kalesiydi. Bu kale Melikşah’ın emirlerinden Kamac’a aitti. Kalenin muhafızı, bu mezheptendi, 483 yılında, bin ikiyüz dinar aldı ve kaleyi onlara teslim etti.280 d-Melikşah’tan Hasan Sabbah’a Elçi Selçuklu sultanı Melikşah, Hasan Sabbah’a elçi gönderip itaat etmesini, âlimleri ve emirleri öldürmeye son vermesini istemiş ve tehdit etmiştir. Hasan Sabah, sultanın elçisi yanında bir gence kendini öldürmesini işaret etti. Genç hançeriniyle kendi hayatına son verdi. Bir başkasına emretti; kendisini kaleden aşağı atıp paramparça oldu. Sonra Hasan Sabah, elçiye “sultana söyle, elimde bunlardan yirmi 278 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 313. Krş. ) İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 63. 279 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 314. 280 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 63. ez-Zehebî’nin kaydında kale, İsfahan bölgesinde Rudbar (روذب ا ( olarak kaydediliyor. Ayrıca kalenin sahibi, Melikşah’ın adamlarından Kıraç (?) (اجP ) olarak veriliyor ve bizzat onun bu mezheple itham edildiği ve Melikşah’ın vefatından sonra bin ikiyüz dinarı alıp kaleyi onun verdiği kaydedilmektedir (Târîhu’l-İslâm, C.XXXIV, s. 29). 272 bin tane var” dedi. Elçi bu gördüklerini Melikşah’a anlattığında sultan şaşırmış, bir daha onların sözünü etmemiştir.281 Bâtınîler faaliyetlerini sürdürüyorlar, bölgedeki kaleleri ele geçirmeye devam ediyorlardı. Bâtınîlerin ele geçirdikleri yerlerden biri de Ebher yakınlarındaki Vesnemkûh kalesiydi. Burayı 484/1092 yılında ele geçirmişlerdi. İnsanlara, özellikle de Ebher halkına çok eziyet çektirmişlerdi.282 İsfahan yakınlarındaki Hâlincân kalesi de Bâtınîler tarafından alınmıştır. Bu kale Nizamülkmülk’ün oğlu Müeyyidülmülk’ün yönetimindeydi, daha sonra Çavlu Sâkavû’nun yönetimine geçmiştir. O da buraya bir Türk’ü tayin etmiştir. Bâtınî olan bir marangoz, bu Türk ile arkadaşlık kurmuş, ona hediyeler vermiş, güvenini kazanmıştır. Türk kalenin anahtarlarını ona teslim etmiştir. Marangoz da bir ziyafet tertip edip Türk ve adamlarına şarap içirip sarhoş etmiş ve İsmâilî dâî İbn Attaş’ı çağırmıştır. Onun gönderdiği bir grup Bâtınî kaleyi teslim almış ve içeridekileri öldürmüstür. Kalenin yönetimine verilmiş olan Türk kaçmayı başarmıştır. Bu kalenin de ele geçirilmesiyle İbn Attaş’ın gücü daha artmış ve İsfahan halkına ait olan birçok araziyi de eline geçirmiştir.283 Bâtınîler tarafından ele geçirilen diğer bir kale de Üstûnâvend kalesiydi. Bu kale Rey ile Âmül arasında bulunuyordu. Burayı Melikşah’ın ölümünden sonra ele geçirmişlerdi. Kaleyi yöneten oradan indirilip öldürülmüstür.284 Hasan Sabbah’ın kız kardeşinin oğlu olan Ebu’l-Futûh, Erdehn kalesini ele geçrmiştir.285 Yine meşhur Girkûh kalesi de Bâtınîlerin elinde olan kalelerden biriydi.286 Huzistan’daki en-Nâzır kalesi de Bâtınîlerin elindeydi. Erracân yakınlarındaki Tunbûr kalesi, Erracân halkından olup Mısır’a seyahat edip Fâtımî dâîsi olarak geri dönmüş olan Ebû Hamza el-İskâf adlı bir ayakkabıcı tarafından ele geçirilmiştir.287 Fâris ile Huzistan arasındaki Halâdhân kalesi de Bâtınîlerin eline geçen kalelerden biriydi. Melikşah, burayı emir Üner’e ikta etmiştir. O da buraya bir dizdâr 281 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C. XVII, s. 64; İbn Kesir, a.g.e., C.XII, s. 170-1. 282 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 318. 283 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 318. Krş. İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 64. 284 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 318. 285 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 318. 286 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 319. 287 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 319; Daftary, İsmaililer, s. 485. 273 atadı. Errecân Bâtınîleri burayı satın almak istemişler ancak dizdâr bunu kabul etmemiştir. Sonunda doğrunun ortaya çıkması için münâzara yapacak birini göndermiyi teklif etmişler, dizdâr da bunu kabul etmiştir. Münazara için Deylemli birini göndermişlerdi. Dizdârın bir memlûku vardı ve kalenin anahtarları onda bunuyordu. Deylemli bu memluku kendi tarafına çekmeyi başarmıştır. Sonunda memlûk, efendisi dizdarı yakalayıp kaleyi Bâtınilere teslim etmiş, dizdar serbest bırakılmıştır.288 e-Melikşah’ın Batınîler Üzerine Asker Göndermesi Başlangıçta Hasan Sabah meselesi devlet tarafından ikta sahası içerisinde sukun ve asayişi sağlamakla sorumlu olan bir kumandana bırakılmıştır.289 Alamut bölgesi ikdası içerisinde olan Yoruntaş ( شر ی(, harekete geçti. Alamut’un çevresinde yaşayan Batınîlere sürekli saldırılar düzenledi, birçoğunu öldürdü. Alamut’ta erzak sıkıntısı baş göstermiştir. Etrafındakiler kaleyi terk etmeyi önerdiklerinde Hasan Sabah, Fâtımî halifesi Mustansır’dan talihlerinin açık olduğuna dair bir mesaj aldığı iddia ederek adamlarını direnmeye ikna etti. Bu nedenle Alamut talihli belde anlamına gelen Beldetü’l-İkbâl denmiştir.290 Yoruntaş’ın ölümü (484/1091) hareketi sonuçsuz bıraktı. Ayrıca onun ölümü Hasan Sabbah’ın akidesinin sağlamlığını ispatlayan bir delil sayılıp propaganda malzemesi yapıldı.291 Hasan Sabbah, büyük dâîlerden biri olan Kâdî Hüseyin Kâyinî’yi (Sی ' ح ( 484 (1091-2) yılında, davet faliyetlerinde bulunması için Kuhistân (ن6 ('ve Horasan sınırına göndermiştir. Daha önce orada bulunan dâîlerden biri de edîb Muhammed b. Tâhir idi. Melikşah döneminde bir grup Hüseyin Kâyinî’nin çağrısına icabet etmiş, Kuhistân halkı İsmailiyye mezhebi adına yürütülen daveti açıkça yapmaya başlamıştır.292 Horasan’ın Güneyinde engebeli bir arazi olan Kuhistan, ileriki yıllarda Batınilerin etkin olduğu bölgelerden biri haline gelecekti. Bölge halkının Selçuklu yönetiminden hoşnut olmadığı kaydedilmetedir. Bu yüzden 288 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 319. 289 M. Altay Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ankara, 2004, s. 212. 290 Cüveyni, a.g.e., s. 540; Reşîdüddin, a.g.e., s. 108; Kâşânî, a.g.e., s. 130; Daftary, a.g.e., s. 480-1. 291 Kafesoğlu, Melikşah Devri, s. 133; Abdulkadir Yuvalı, "Selçuklular Zamanında Batinilerin Faaliyetleri", Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (Elazığ 1989), Sayı 3, s.289-298. 292 Cüveyni, a.g.e., s. 540; Reşîdüddin, a.g.e., s. 107; Kâşânî, a.g.e., s. 130-1 274 Batıniler, bu bölgede gizli değil, açıktan davet yoluna gitmişlerdi.293 Kuhistân bölgesi, Sâmânîler zamanında Horasân bölgesi emirleri olan Simcîrîlerin elindeydi. Bunların neslinden olan el-Münevver, herkesin saygı duyduğu bir yöneticiydi. Gülsarığ, Kuhistan’a vali olunca insanlara zulmetmiş, elMünevver’in kızkardeşini zorla almak istemiştir. Bunun üzerine el-Münevver, İsmailîlere iltica etmiş ve onlar da Kuhistan bölgesini istila edip Hûr, Hûsef, Zevzen, Kâin, Tûn gibi yerleşim yerlerini ve çevrelerini ele geçirmişlerdi.294 Alamut ve sonrasında Kuhistân’da elde edilen başarılar, “İran İsmailileri’nin gerçek bir toprak temeline dayanan kendi bağımsız devletlerini kurması” olarak değerlendirilmektedir.295 Batınîler, büyük gelişme kaydetmiş, halktan çok sayıda taraftar edinmişlerdi. Durum, “kurulu ictimaî düzeni sarsacak dereceye gelmişti”. Bunun üzerine, daha önce, bu işin hallini yerel ıkta sahiplerine havale etmiş olan “Melikşah, meseleyi bir imparatorluk meselesi olarak ele almıştır.”296 Melikşah, 485/1092’de Rudbar ve Kuhistan bölgesindeki Batınîler üzerine asker gönderdi. Arslantaş komutasındaki Selçuklu ordusu Alamut’a doğru harekete geçti (485/Haziran 1092). Hasan Sabbah’ın yanında yetmiş-seksen kadar adamı vardı ve kaledeki erzak yetersiz durumdaydı. Hasan Sabah, Kazvin’de oturan dâ’î Dihdâr Ebû Ali Erdistânî’den yardım istedi. Ebu Ali, gerekli erzaklarla birlikte, Kazvin ve Tâlekân bölgesinden üç yüz silahlı Batınîyle kaleye girmeyi başarmışrı. Yeni güçlerle takviye olan ve Alamut çevresinde oturan Rûdbâr halkından da yardım alan Batınîler, geceleyin ani bir çıkış yaparak Arslantaş’ın ordusunu dağıtmıştır (485/Ekim 1092). Bu bozgun sonrasında Selçuklular çekilmek zorunda kalmış, ayrıca Bâtınîler, silah, giyecek, yiyecek gibi bol miktarda ganimet elde etmişlerdi.297 Melikşah, Kuhistan bölgesini emir Kızıl Sarık’a ikta etmiş ve ona Bâtınî Nizârîlere karşı mücadele etme görevi vermiştir. Kızıl Sarık komutasında Hüseyin Kâinî üzerine yürüyen ordu, Kuzeydeki Horasan ve Güneydeki Sistan bölgelerindeki Selçuklu güçlerinden takviye edilmiştir. Sistan sınırına yakın Müminabâd 293 Daftary, a.g.e., s. 481. 294 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 318. 295 Daftary, a.g.e., s. 481. 296 M. Altay Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, s. 212. 297 Cüveyni, a.g.e., s. 541; 108-9; Reşîdüddin, a.g.e., s. 108; Kâşânî, a.g.e., s. 131; Daftary, a.g.e., s. 482. 275 yakınlarındaki Dere kalesi kuşatılmıştır. Melikşah’ın ölümü (485/Kasım 1092) haberi gelince kuşatmaya son verilmiştir.298 Selçuklular tarihi için çok önemli, Bâtınîlerin önünü açan iki gelişme oldu. Bağdad’a gitmekte olan Melikşah’a eşlik eden vezir Nizamülk, Nihavend yakınlarında, sûfî kılığına girmiş Ebû Tahir Arrânî isimli bir Batınî fedaî tarafından öldürüldü (485/16 Ekim 1092).299 “Hasan Sabah ve halefleri, kendilerine karşı mücadele için emir veren veya bu mücadeleyi sevk ve idare eden Selçuklu ricalini hemen istisnasız öldürtmeye muvaffak olmuşlardı.”300 Nizâmülmülk’ten kısa bir süre sonra Melikşah’ın ölmesi (485/Kasım 1092) üzerine Alamut üzerine yeni bir sefer için yapılan hazırlıklar yarıda kaldı.301 f -Selçuklularda Taht Kavgaları ve Bâtınîlerin Güçlenmesi Nizamülmülk’ün öldürülmesi ve sonra sultan Melikşah’ın vefatı ile Bâtınîlerin işleri büyümüş, güçlenmişlerdi.302 Melikşah’ın ölümünden sonra, Selçuklu devleti, sultanın küçük yaştaki oğulları ve bunların yanında sık sık taraf değiştiren emirler arasındaki mücadelelerle on yıl kadar süren bir iç karışıklığa sürüklendi. Batınîler, iç savaşların sürdüğü bu kargaşa döneminden güçlerini pekiştirmek için yararlandılar.303 Alamut çevresindeki yerel yöneticilerden bazıları Alamut’a gelmişler, Hasan Sabbah da onlara iyi davranmış ve hil’at vermişti (486/Şubat 1093). Endecrûd’a bir grup Nizârî asker gönderilmişti (486/Mart 1093). Rey şehri âlimlerinden Zaferânî’nin öncülüğünde on bin kadar Sünnî ile Tâlekân civarında yapılan savaşta, sayıları bin kadar olan Nizârîler galip gelmiş, altı bin kadar insan öldürülmüştü (486/Nisan 1093). Nizârîler, buradan Kazvin’in Rustâk bölgesine gitmişlerdi. Pâdişâh Şir Hüsrev’i esir almışlardı. Sonrasında Selçuklu emiri Nuştekîn’in askeri 298 Cüveyni, a.g.e., s. 341; Reşîdüddin, a.g.e., s. 108, 114; Kâşânî, a.g.e., s. 131; Meliküşşuara Muhammed Taki Bahar (tashih), Tarih-i Sistan, Tahran, 1316/1935, s. 386; Hodgson, The Order of Assassins, s. 74-5; Daftary, İsmaililer, s. 482.. 299 Cüveyni, a.g.e., s. 542; Reşîdüddin, a.g.e., s. 110; Kâşânî, a.g.e., s. 132; İbn İsfendiyâr, Târîh-i Taberistân, C.II, s. 29. 300 Köymen, a.g.e., s. 217. Krş. Reşîdüddin a.g.e., s. 114; Kâşânî, a.g.e., s. 135. 301 Daftary, a.g.e., s. 482-3. 302 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 314; Hasaneyn, İran ve’l-Irak fî’l-Asri’s-Selçukî, s. 106. 303 er-Râvendî, Râhatü’s-Sudûr, s. 151; Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 512; Cüveyni, Târîh-i Cihângüşâ, s. 543; Reşîdüddin a.g.e., s. 113; Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, s. 16; Daftary, a.g.e., s. 483; İsmail Aka, “X. Yüzyıldan XX. Yüzyıla Kadar Şiîlik”, Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiilik Sempozyumu, İstanbul, 1993, (ss. 68-103), s. 75. 276 gayretleri de sonuç vermemiştir.304 Bu gelişmelerden sonra bölgede önemli bir kale ele geçirilmiştir. Lemeser (  ), Rudbar bölgesinin en büyük kalesiydi. Kazvin’in yaklaşık kırk kilometre kuzeydoğusunda ve Alamut’un batısında, Şahrud ırmağının üst kısmında bulunmaktaydı.305 Lanbasar da denen kalenin yerel yöneticisi Rasâmûc ( ج مرس( , Hasan Sabbah’ın emrine girdikten bir süre sonra, Nizârîler ile ittifakı bozarak, kaleyi Selçuklu emiri Ali Nuştekin’e vermiştir. Hasan Sabah, Kiya Bozork Ummid, Kiyâ Cafer, Kiyâ Bû Ali ve Kiyâ Gerşâsf komutasında bir birliği Lemeser’e göndermiştir. Lemeser, 489/Kasım 1096’da Nizârîlerin eline geçmiş, Kiyâ Bozork Ummid, kalenin eski yöneticisini öldürmüstür. Kalenin yönetimine getirilen Bozorg Ummid, kaleyi sağlamlaştırmış, harap olmuş, viran kalmış yerleşim yerlerinde imar faaliyetine girişmiş, su sorununu halletmiş ve bağ, bahçelerini çoğaltarak havasını güzelleştirmiştir. Bölge halkı, itaata yanaşmamaktaydı. Ancak Bozorg Ümmid, bütün köylere boyun eğdirmeyi başarmıştır. Bozorg Ümmid, Hasan Sabbah’tan sonra yerine geçmesi için Alamut’a çağrıldığı tarihe kadar, yirmi yıldan fazla kalenin yönetiminde kalmıştır.306 Lemeser’in alınmasıyla, Alamut’a Şahrud vadisinden, batı yönünden gelen yol güvenlik altına alınmış oluyordu.307 Bölgede devamlı Bâtınî saldırılarına uğrayan Ali Nuştekîn, Sencer’in yanına gidip onun hizmetine girmiş, yardım isteyip önlem alınmaması durumunda yakın zamanda köntrolün kendilerinden çıkacağını ifade etmiştir.308 Nizâriler için bu dönemde elde ettikleri en önemli kalelerden biri de Girdkûh kalesiydi. Dâmğân’ın kuzeybatısında yüksek bir kayanın üzerinde kurulmuş olan Girdkuh kalesi, Elbruz sıradağlarının Batı İran ile Horasan arasındaki anayol üzerinde stratejik bir konumdaydı.309 Reîs Müeyyidüddin Muzaffer b. Ahmed, Müstevfî, Melikşah zamanında İsfahan’da devlet hizmetinde (sâhib-i harâc) çalışıyordu. Abdülmelik Attâş’ın davetiyle Nizârîyye’yi kabul etmiştir. Halkın inancını öğrenmesi üzerine Dâmğân bölgesine göç etmiştir. Mâzenderân, Irak ve 304 Reşîdüddin, a.g.e., s. 114-5; Kâşânî a.g.e., s. 135-6. 305 Detaylar ve kalenin planı için bkz. Ivanow, Alamut and Lamasar, Tahran, 1960, s. 60 vd. krş. Daftary, a.g.e., s. 486. 306 Cüveyni, a.g.e., s. 544; Reşîdüddin, a.g.e., s. 115-6; Kâşânî, a.g.e., s. 136-7; Daftary, a.g.e., s. 486. 307 Daftary, a.g.e., s. 486. 308 Reşîdüddin, a.g.e., s. 124. 309 Daftary, a.g.e., s. 484. 277 Horasan’a yönelik ticarî faaliyetleri olmaktaydı. Eskiden harabe halinde olan Girdkûh kalesi 429 (1037-8) yılında tamir olunmuştur. Berkyaruk döneminde kale Emîrdâd Habeşî’ye verilmiş, o da gidip kaleyi teslim almış (489/1096) ve yönetimi için bir nâib tayin ettikten sonra Dâmğân’a gelmiştir. Reis Muzaffer, hayli mal sahibi olmuş ve Selçuklu yöneticileri ile iyi ilişkiler kurmuş, özellikle Emîrdâd Habeşî’nin güvenini kazanmıştır. Emîrdâd Habeşî, Dâmğân’daki paralarını kaleye göndermiş, bunun için Muzaffer’e görev vermiştir. Muzaffer, onun nâibi olarak kaleye gitmiştir. Muzaffer, yönetimi ele alınca bazı tedbirler aldı. Kaleyi kendi kaynaklarıyla yaşayabilecek hale getirmek için çalıştı. Rivayete göre kalede su çıkarmak için oldukça derin bir kuyu kazdırmasına rağmen su çıkmamıştır. Daha sonra, Muzaffer’in ölümünden sonra, meydana gelen bir deprem neticesinde su çıkmıştır.310 Berkyaruk, 493/1100 yılında, Sencer’e karşı savaşa girmiştir. Emîrdâd Habeşî de Berkyaruk’un yanındaydı. Ayrıca beş bin kadar Bâtınî, Berkyaruk’un saflarında yer almıştır. Berkyaruk’un kuvvetleri yenilmiş, Emirdâd Habeşî bir köye kaçmış, ancak bir Türkmen tarafından yakalanıp, karşı tarafın komutanlarından Emir Bozkuş’a teslim edilmiş ve öldürülmüstür.311 Habeşî’nin oğlu İsmail ise 507/1113 yılında Gürgân’da kendi akrabaları tarafından öldürülmüstür. Girdkûh’ta Habeşî’nin nâibi olan Muzaffer, hazineyi, Nizârîyye davetinin hizmetinde harcamış, bir kısmını Alamut’a göndermiş, Alamut’u Hasan Sabbah’a teslim etmek zorunda kalan Mehdî Alevî’ye, ödeme yapmıştır. Kaledeki kırk yılı bulan yönetimi boyunca Hasan Sabbah’ın talimatlarına uydu. Sultan Sencer, Horasan’dan Irak’a (Rey şehrine) gelmiş, isyan eden (526/1132) yeğeni Mesud, onun itaatine girmiştir. Sultan Sencer’in Horasan’a dönmüş ve kalenin durumunu araştırmamıştır. Dâmğân’a geldiğinde, Hasan Sabbah’ın emriyle Muzaffer bir ziyafet vermiş, hediyeler takdim etmiştir. Muzaffer’in ölümünden312 sonra yerine, bir dönem Alamut’ta bulunmuş olan oğlu Şerefüddin geçmiştir.313 Bâtınîlerin yoğun faaliyet yürüttükleri bir başka yer İsfahan’dı. Melikşah’ın 310 Cüveyni, a.g.e., s. 544; Reşîdüddin, a.g.e., s. 105, 116-8; Hodgson, The Order of Assassins, s. 86- 7; Daftary, a.g.e., s. 484-5. 311 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 296-7. 312 Muzaffer’in ölüm tarihi olarak 498 yılı verilmektedir (Reşîdüddin, a.g.e., s. 120; Kâşânî, a.g.e., s. 141). Ancak bu tarihten sonraki olaylar ile ilişkisi anlatıldığı, kalede kırk yıl görev yaptığı gibi bilgiler bu tarihin doğru olmamasını gerektirmektedir. 313 Reşîdüddin, a.g.e., s. 120; Daftary, a.g.e., s. 484-5. 278 ölümünden sonra Terken Hatun oğlu Mahmûd’un tahta geçmesi için mücadeleye girişmiş, Berkyaruk, onları İsfahan’da kuşatmış, daha sonra oradan ayrılmıştır. Bundan sonra şehirde Bâtıniyye’nin görüşlerinin açıkça propagandası yapılmaya başlamış, şehrin her tarafına yayılmışlardı. Bir araya gelen Bâtınîler, kendilerine muhalif olanların mallarını çalmaya ve canlarına kıymaya başlamışlar, çok sayıda öldürülenler olmuştur. Öyle ki, bir insan her zamanki evine dönüş saatinde gelmemiş ise öldürüldüğü kabul ediliyor ve taziyesi için oturuluyordu. İnsanlar tek başlarına kalamaz olmuşlardı. Bir müezzin, komşusu olan bir Bâtınî tarafından alıkonmuş, Bâtınî onu evinin çatısına çıkararak, müezzinin evindeki ailesinin nasıl ağlayıp dövündükleri seyrettirmiş, müezzin korkudan hiçbir şey söyleyememiştir.314 Öldürmek istedikleri kişileri özürlü bir adamın yardım talebiyle yönlendirdiği yerlere çekiyorlar ve orada işini bitiriyorlar, cesetleri kuyuya atıyorlardı.315 İsfahan’da durum bu hale geldiği bir dönemde, Bâtınîlerin gizli bağlantıları ortaya çıktı. Bir adam, arkadaşının evinde daha önce görmediği elbise, silah gibi bazı malzemeleri görüp halka haber vermiştir. Böylece Bâtınilerin yaptıkları suikastler gün yüzüne çıkmıştır. İsfahan halkı Şâfiî fakîh kâdî Ebû’l-Kâsim Mes’ûd b. Muhammed el-Hocendî öncülüğünde harekete geçti. Kazdıkları büyük bir çukurda ateş yakmışlar ve ele geçirdikleri Bâtınîleri buraya atmışlardı.316 Bir evde hasırın üzerinde oturan bir kadın bulmuşlardı. Kadın oturduğu yerden ayrılmıyordu. Kadını oradan kaldırdılar. Hasırın altında bir kuyu ve içerisinde kırk kadar ceset bulmuşlardı. Kadın öldürüldu, ev ve mahalle ateşe verildi.317 İsfahanlı âlim Ahmed b. Muhammed 486 (1093) yılında Bâtıniler tarafından öldürülmüstür.318 Bâtıniler, sultan Melikşah tarafından yaptırılmış olan İsfahan kalesini ele geçirmişlerdi. Bir av sırasında av köpeklerinin peşinden buraya gelen Melikşah'a yanındaki yeni Müslüman olmuş Bizanslı, kendi ellerinde böyle bir yer olması durumunda, oraya bir kale yaptıracaklarını söylemiştir. Nizamülmülk’ün karşı çıkmasına rağmen Melikşah, buraya bir kale yapımını emretmiştir. Melikşah vefat edip Terken Hatun İsfahan’ı ele geçirince, Melikşah’ın atamış olduğu Dizdâr’ı 314 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 314. Krş. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVII, s. 63. 315 Bkz. İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C. XVII, s. 63. 316 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 314-5. 317 İbnü’l-Cevzî a.g.e., C. XVII, s. 63; ez-Zehebî, Târîhu’l-İslâm, C.XXXIV, s. 28. 318 İbnü’l-Cevzî a.g.e., C.XVII, s. 6. 279 kalenin yönetiminden uzalaştırmış ve yerine Deylemli Ziyâr isimli birini getirmiştir. Ziyâr’ın ölümünden sonra kalenin yönetimine Gâssân Hûzî isimli biri gelmiştir. Bölgedeki Bâtınîlerin lideri Ahmed b. Attaş, kalenin yöneticiyle iletişime geçti ve yanında kalıp kendisine güvenmesini sağladı. Kalenin yöneticisi öldüğünde Ahmed, burayı ele geçirdi. Yollar kesilmeye, mallar ve canlar alınmaya başladı.319 Şah-diz kalesi, Muhammed Tapar döneminde, uzun bir kuşatma sonrasında geri alınacaktır.320 Emir Bilge Bey Sermez, İsfahan’da sultan Muhammed’in sarayında Bâtınîler tarafından öldürüldü (493/Ağustos 1100). Bâtınilere karşı ihtiyatlı davranır, genelde zırh giyerdi. Öldürüldüğü gün zırh giymemiştir. İki Bâtınî’nin saldırısına uğradı. Bâtınilerden biri öldürürlükten diğeri kurtulmayı başarmıştır.321 Rey şehrinde de bir emir öldürülmüş (493/1100), Nizamülmülk’ün oğlu Fahrulmülk’ün huzuruna getirilen Bâtınî, sorgusundan bir sonuç alınamadan öldürülmüştür.322 Bâtınilerin görüşlerini ele alıp çürüten eserler de telif etmiş olan Gazzâlî, 488 (Kasım 1095) yılından itibaren Bağdad’ı terkederek323 inzivâya çekilmiş, 499 yılında, özellikle vezir Fahrulmülk’ün ısrarı üzerine tedrîs hayatına geri dönmüstür. Onun on yıl kadar süren münzevî hayatı bazı araştırmacılar tarafından Bâtınîlerden korktuğu için Bağdad’ı terketmesi olarak değerlendirilmişse de pek kabul görmemiştir.324 Gazzâlî’nin Bağdad’ı terk etmesinden üç ay kadar önce sultan Berkyaruk, bir Bâtınî suikasti teşebbüsünde yaralanmıştır. Ancak Gazzâlî’nin Badad’daki Nizamiyye medresesinden ayrıldıktan sonra gittiği Kudüs ve Şam diyarı, Bâtınî tehdidi açısından daha güvenli değildi. Ayrıca Gazzâlî sonraki yıllarda da Bâtınîler ile mücadeleden geri durmamıştır.Vezir Fahrulmülk’ün ricasıyla yeniden ders okutmak için Nisabur’a gelmiştir. Bu dönemde de Bâtınî tehdidi sona ermiş değildi. Gâzzâlî’nin şehre gelişinden henüz üç ay geçmeden vezir Fahrulmülk, Bâtınîler tarafından ödürülmüştü (Muharrem 500/Eylül 1106)325 Bâtınîlerin Sistan bölgesinde de faaliyet yürütmek istemişler, ancak ağır 319 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 215-6. Krş. Reşîdüddin, Câmiü’t-Tevârih: Kısmet-i İsmailiyân, s. 120-1; Kâşânî, Târih-i İsmâîliyye, s. 142. 320 Detaylarına ileride ediğinilecektir. 321 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 301. Krş. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 54-5; Naseem Ahmad, Religion and Politics in Central Asia under the Saljuqs, s. 170. 322 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 55. 323 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 18, 124-7; İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 252. 324 Detaylar için bkz. İ. A. Çubukçu, Gazzalî ve Batınîlik, Ankara, 1964, s. 9, 12-13. 325 Hüseyin Zeerinkub, Medreseden Kaçış, s. 108, 209, 2227-30. 280 kayıplar vermişlerdi. Sistan’a 489/1096 yılındaa gelen Nizârîler (kaynağın ifadesinde Karâmita) ile Sistanlılar arasında meydana gelen savaşta bin dört yüz Nizârî öldürülmüş, bir tane de Sistanlı hayatını kaybetmiştir.326 495 yılında Derek’te (درق ( Ebu’l-Hasan Kâdî isimli âlimi öldürmüşlerdi.327 Bir Nizârî ordusu, 526/1132 yılında tekrar Sistan’a gelmiştir. Ancak kaynağımız bu konuda detay vermiyor.328 Nizârîlerin bu bölgedeki askeri faaliyetleri Selçuklulardan sonra da devam etmekteydi.329 Bâtınîler, Bağdad’da da kendilerini hissettirmekteydi. Huzistan’daki kalelerinden Bağdad’a gelmiş olan bir Batınî öldürülmüştü (490/1097). Batınînin mezhebi hakkında iki kişi şahitlik etmiş, fakihler de katline fetva vermişlerdi. Bu fakihlerden biri de onların şiddetli aleyhtarı olan İbn Akîl’di. Bâtınî, İbn Akîl’e “ben de Lâ ilâhe illa Allah dediğim halde beni nasın öldürürsünüz?” dediğinde İbn Akîl, ölümle karşı karşıya geldiklerinde yaptığı bu ikrarın fayda etmeyeceğini savunmaktaydı.330 Bâtınîler, devlet adamlarını düzenledikleri suikastlerle öldürmekteydi. Sultan Berkyaruk’un annesinin vezirliğini yapan Abdurrahman es-Sümeyramî, 490/1096 yılında bir Bâtınî tarafından öldürülmüş, Bâtınî de canından olmuştur. esSümeyramî, Hz. Ali’nin meşhedini yağmalatmak ile itham edilmektedir.331 Yine aynı yıl Nizamülmülk’ün memlükü Erkuş da bir Bâtinî tarafından öldürülmüş, kâtili Bâtınî de öldürülmüstür. Bu yıl içinde (490/1096) öldürülenlerden biri de Selçukluların büyük emirlerinden Porsuk’tu. Porsuk, Tuğrul Bey’in adamlarındandı ve Bağdad’a şıhne tayin edilmiştir.332 Sultan Berkyaruk, Emir Üner’i Fars bölgesine vali atamıştır. Yerel kabileler ona itaat etmemişlerdi. Kirman Selçukluları sultanı İranşah’tan yardımını da sağlayan yerel güçler, Emir Üner’i mağlup etmişlerdi. Emir Üner, İsfahan’a dönmüstür. İsfahan’da Bâtıniyye yayılmış, Emîr Üner, kendini onlarla mücadeleye adamıştır. Berkyaruk tarafından vezirlikten azledilmiş olan Nizamülmülk’ün oğlu 326 Meliküşşuara (tashih), Tarih-i Sistan, s. 388; Yakub Âjend, "Karmatiyân-ı Îrân", Faslname-i Târîh-i İslam, sayı: 9, s. 74. 327 Meliküşşuara (tashih), a.g.e., s. 389; Yakub Âjend, a.g.m., s. 74. 328 Meliküşşuara (tashih), a.g.e., s. 391. 329 Bkz. Tarih-i Sistan, s. 392 vd. 330 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 39. 331 Reşîdüddin, a.g.e., s.137; Kâşânî, a.g.e., s. 157. 332 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 270, 271; Anonim, Mücmelü’t-Tevârîh ve’l-Kısas, s. 409. 281 Müeyyidülmülk, Emir Üner’in yanına gelmiş, onun ve yanındakilerin Berkyaruk’tan uzaklaşmaları, Melikşah’ın diğer oğlu Muhammed ile yazışmaları için çaba göstermiştir. Emir Üner, askerleriyle İsfahan’dan Rey tarafına gitmiş ve sultan Berkyaruk’u itaatten çıkmakla tehdit edip Müeyyidülmülk’ten sonra vezirliğe getirilmiş olan Mecdülmülk’ün kendisine gönderilmesini istemiştir. Üner, iftar ettiği sırada Harezm tarafından üç Türk’ün (muhtemelen Bâtınî)333 saldırısıyla öldürülmüştü (492). Onun öldürülmesiyle savaş hazırlığı yapan Berkyaruk, rahatlamış, vezir Mecdülmülk el-Belâsânî sevinmiştir. Ancak çok geçmeden Mecdülmülk de öldürülecekti.334 Batınîlik başka bölgelerde aşağıdan yukarıya doğru yayımaya çalışırken Kirman’da doğrudan hükümdar bu cerayana kapılmıştır.335 Kirman halkının Selçukluların hakimiyeti zamanında genellikle Ehl-i Sünnet mezhebine bağlı kaldıkları, çoğunluğunun Hanefî, az sayıda da Şâfî olduğu kaydedilmektedir.336 Kirman Selçukluları hükümdarı Bahâüddevle İranşah b. Turanşah (490-4/1097- 1101), Bâtıniyye’yi kabul etmiştir. Kâkâ Belîmân (ن< بآآ ( isimli kötü itikadlı ve siretli biri, İranşah’a haramları helal sayıp işlemesi ve bazı kâdî ve âlimleri öldürmesi için cesaret vermekteydi.337 Diğer bir kayda göre ise İranşah’ı bu yönde etkileyen Huzistân’da katiplik yapmakta olan Ebu Zur’a isimli biriydi.338 Kâkâ Belîmân, sultan İranşah’ın Bâtınî (ilhâd) itikadı benimsemesini sağladı. Halkın çok itibar ettiği Ahmed b. el-Hüseyn el-Belhî isimli Hanefî fakîh sultanın tertibiyle öldürülmüstür. Halk sultana gelip bu âlimin katilini sormuştur. Atabek Nasîrüddevle’nin nasihat ve telkinleri sultan İranşah’ı bu itikattan döndürememiştir. Hatta Atabek’in öldürülmek istenmiş, ancak Atabek beş yüz kadar atlı ile kaçıp İsfahan’a gitmiştir.339 Sultanın itikadındaki bu değişimden emirler de hoşnut olmamışlardı. Askerlerin başındaki 333 Özaydın, Berkyaruk Devri, s.55 (252. Dipnot). 334 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 281-2. Krş. İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 50. 335 M. A. Köymen, “Kirman Selçukluları Tarihi”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. II, sayı: 1, s. 34. 336 Erdoğan Merçil, Kirman Selçukluları, Ankara, 1989, s. 184; Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 449. 337 Efdalüddin el-Kirmânî, Bedâiü’l-Ezmân fi Vekâii Kirmân, dirase ve terceme Süreyya Muhammed Ali, Kahire, 2000, s. 70. 338 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 320. Bu kaynakta sultanın ismi Tîrânşah b. Tûrânşah şeklindedir. 339 İbnü’1-Esir’in “sâhibü ceyş” diye netelediği kişi ile Atabeg ile aynı kişi olmalıdır. Her ikisi de İsfahan’a kaçmış olduğu kaydedilmekte, ancak yanlarındaki asker sayısı gibi bazı farklılıklar kaydedilmektedir (el-Kâmil, C. X, s. 321). 282 komutanlar, Kadı Cemâlüddin Ebûl-Meâlî’ye gitmiştir. İranşah’ın Batıniliği (ilhâd) seçtiği için tahtan indirildiğine (hul’), kanının helal olduğuna, Alah’a isyan olan yerde sultana (mahlûk) itaat edilemeyeceğine ve halkın ayaklanmasına fetvâ verilmiştir. İranşah muhasara edilmiş, Batıniler öldürülmüstür. İranşah, kâdîya tevbe ettiğini ilettiyse de ehl-i ridde sayılıp tevbesinin geçersiz olduğuna ve öldürülmesine hükmedilmiştir. İranşah, geceleyin kaçmış ancak gittiği yerde öldürülmüstür.340 Nîzârîler, Fâtımî yönetim merkezi Kâhire’de de suikastlere karışmaktaydı. Devlete hakim durumda olan vezie Efdal, 515/1121 yalında uğradığı bir suikastte öldürüldü.341 Suikastın onun baskılarından bunalan halife el-Âmir342 veya ondan nefret eden Nizârîler tarafından tertiplendiği kaydedilmektedir. İranlı tarihçilerin yararlandığı Nizârî kaynaklara göre bu eylem Haleb’ten giden üç fedai tarafından gerçekleştirilmiştir. Hasan Sabah eylemin başarıyla yerine getiridiği haberini alınca Alamut’ta şenliklerle kutlamıştır.343 Hasan Sabah, Efdal’in öldürülmesine sevinmişlerdi. Halife el-Âmir ve yeni vezir Memun’u da öldürmek arzusundaydı. Mısır’daki ikamet eden taraftarlarına elçiler göndermekte, maddi destekte bulunmaktaydı.344 Efdal’den sonra vezirliğe gelen Memun, aldığı casusluk tedbirleri ile Alamut’tan yola çıkanlardan önceden haberdar olabilmekteydi.345 g-Batınilere Karşı Askeri Tedbirler Berkyaruk’un ömrü kardeşleri ve diğer taht talipleriyle mücadeleyle geçti. Onun bu mücadeleleri sırasında ordusuna sızan Batınî güçlerden de yararlandığı anlaşılmaktadır. Ancak bu durum ordusunun ve bizzat kendisinin Batınî ithamına 340 el-Kirmânî, Bedâi, s. 70-71. İranşah’ın ürülmesiyle ilgili biraz farklı bir anlatım için bkz. İbnü’1- Esir, el-Kâmil, C. X, s. 321. Ayrıca bkz. Muhammed b. İbrahim, Târâh-i Selçûkiyân-ı Kirmân:Ttevarihi Âl-i Selçûk, neşr. M.T. Houtsma. Leiden : E. J. Brill, 1886, C.I, 24-5; Erdoğan Merçil, Kirman Selçukluları, Ankara, 1989, s. 52-5; aynı müellif, “Kirman Selçukluları”, Türkler, ed. H.C. Güzel ve diğerleri, Ankara, 2002, C. IV, (ss. 760-3), s. 761; Ahmed Ali Han Veziri, Târîh-i Kirmân, tashih: Bastani Parizi, Tahran, 1961, s. 363; Ali Sevim ve Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, s. 308-9; Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, s. 218; Hodgson, The Order of Assassins, s. 87; Daftary, İsmaililer, s. 485. 341 İbnü’s-Sayrafî, el-İşâra ilâ men nâle’l-Vezâra,, s. 101; İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 589 342 el-Ömeri, Mesâlikü’l-Ebsâr, C.XXVI, s. 348. Efdal’in öldürülmesi için Âmir’e, amcaoğlu Abdülmecid’in telkiniyle hazırlanan plana dair başka bir rivayet için bkz. İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 590-1. 343 İbnü Müyesser’in onun Batıniler tarafından öldürüldüğü ile ilgili anlatımı için bkz. İbn Müyesser, Ahbâru Mısır, s. 70-1. Ayrıca bkz. Reşîdüddin, a.g.e., s. 75, 133; Kâşânî, a.g.e., s. 153; Daftary, a.g.e., s. 512. 344 İbn Müyesser, a.g.e., s. 97. 345 İbn Müyesser, a.g.e., s. 98; Daftary, a.g.e., s. 512 283 maruz kalmasına sebep olmuş, 346 veziri Mecdülmülk’ün aynı ithamla linç edilerek öldürülmesine engel olamamıştır. Ancak Berkyaruk’a yönelik bu ithamın doğru olmadığı anlaşılmaktadır. Berkyaruk, bir Batınî (melâhide) suikast girişiminden yaralı kurtulmuştu (488/1095).347 Sicistanlı suikastçi yakalanmış, dövülünce kendisine yardım eden iki kişiyi ele vermiştir. Kendilerine bu iş için kimin emir verdiği öğrenilememiş, fillerin ayakları altında öldürülmelerine karar verilmiştir. Bunun üzerine birisi “beni bırakın, size her şeyi haber vereceğim” dediğinde, diğeri “nasıl olsa öldürüleceğiz, sırları ifşa ederek Sicistan halkını rezil etme” demesi üzerine o da konuşmamış, fillerin ayakları altında ezilerek öldürülmüşlerdi.348 Berkyaruk Bâtınîlere yönelik harekete geçmiş, Ebher yakınlarındaki Vesnemkûh kalesi, geri alınmıştır. Bu kale 484/1092 yılında Bâtınîlerin eline geçmiştir. Ebher halkına çok eziyet çektirilmiş, halk Berkyaruk’tan yardım istemiştir. Sultan Bâtınîleri sekiz ay kadar muhasara ettikten sonra 489/1096 yılında kaleyi geri almıştır. Bu sırada ele geçirilen Bâtınîlerin hepsi öldürülmüstür.349 Berkyaruk’un veziri Ebu’l-Mehâsin Abdülcelil el-Eaz ed-Dihistânî, Muhammed Tapar’ın İsfahan’da muhasara edildiği sırada, bir Bâtınî tarafından öldürülmüştü (495/Aralık 1101).350 Alamut menşeli bilgileri aktaran eserlere göre edDihistânî, sultanın izni olmadan Kiyâ Fahrâver Esedabâdî’yi, davette bulunduğu gerekçesiyle, bir grup yandaşıyla birlikte öldürdüğü için Hasan Sabbah’ın gönderdiği fedâî tarafından öldürülmüstür.351 Bâtınîler çok sayıda emiri öldürmüşlerdi. Bunların çoğunluğu da sultan Berkyaruk’a muhalif ve onunla taht için mücadele eden kardeşi Muhammed tarafına destek veren emirlerdi. Sultan Berkyaruk’un düsmanları bu cinayetlerden onu 346 Detaylar için bkz. İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 322; Özaydın, Berkyaruk Devri, s. 91-2; Abdülkerim Özaydın, “Sultan Berkyaruk Devrinde (1092-1104) Bâtınîlerle Yapılan Mücâdeleler”, Prof. Dr. Fikret Işıltan’a 80. Doğum Yılı Armağanı, İstanbul 1995, s. 184-5. 347 er-Râvendî, Râhatü’s-Sudûr, s. 140; Naseem Ahmad, Religion and Politics in Central Asia under the Saljuqs, s. 170. 348 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 17-8; İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 251-2; Yazıcızade Ali, Tevārih-i Āl-i Selçuk, s. 76; Özaydın, Berkyaruk Devri, s. 85; Ali Sevim ve Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, s. 147. 349 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 318. 350 Bündârî, Zübde, s. 90; İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 77; Anonim, Mücmelü’t-Tevârîh ve’lKısas, s. 410; İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 335. İbnü’1-Esir, daha önce vezir tarafından öldürtülmüş olan Ebû Sa’îd el-Haddâd’ın bir adamı tarafından öldürüldüğüne dair başka bir rivayeti de nakletmektedir. 351 Reşîdüddin, a.g.e., s. 120; Kâşânî, a.g.e., s. 141-2. 284 sorumlu tutmakta ve onu Bâtınîlere meyletmekle itham etmekteydi. Berkyaruk’un kardeşi Muhammed’e karşı galip gelip onun veziri Müeyyidülmülk’ü öldürdüğü savaş (494/Nisan 1101) sonrasında Bâtınîler, ordu içinde de yayılmaya başlamıştır. Bazı askerlerin kendi mezheplerine girmelerini sağlamışlardı. Zamanla çoğalmaya ve güçlenmeye başlamış, kendilerine karşı çıkanları ölümle tehdit eder, muhalifleri onlardan korkar olmuştur. Emîr ve komutanlar ve hatta vezir, evinden elbisesi altına zırh giymeden çıkmaya cesaret edemiyordu. Sultanın adamlarına huzura silahlarıyla girmelerine izin verilmiştir. Sultan Berkyaruk’a Bâtınîlerin cinayetlerinin telafisi imkansız hale gelmeden önce önünün alınması hususu istişareyle ifade edilmiş, bu durum sebebiyle insanların kendisini bunların mezhebine meyletmekle itham ettikleri anlatılmıştır. Taht için rakibi olan kardeşi Muhammed’in askerleri, savaş sırasında onlara “Bâtinîler” diye bağırmaktaydı. Durumun böyle bir hal almasından sonra, sultan Berkyaruk, Bâtinîlerin öldürülmelerine izin vermiştir.352 Sultan Berkyaruk, 494/1101 yılında, Bâtinî/Nizârîlere karşı harekete geçti. Sekiz yüzden fazla kişi öldürülmüstür. Öldürülenlerin malları da araştırıldı. Durum halifeye de yazıldı. Bu mezheple itham edilenler tutuklanmaktaydı. Aynı itham ile karşılaşma korkusundan kimse de tutuklananları sahiplenip savunamıyordu. İnsanlar, kin besledikleri kişileri, bu mezheple itham ediyorlardı.353 Yezd yöneticisi Muhammed b. Düsmanziyâr, Bâtınîlerin komutanlarından olmakla itham edilmiştir. Muhammed kaçmış, ancak ertesi gün yolunu şaşırmış bir vaziyette ele geçirilip öldürülmüş, malları yağmalanmıştır. Bâtınîler ile ilişkisi olmadığı halde, düşmanları tarafından öyle gösterilip öldürülenler de oluyordu. Bunlardan biri de Tikrit’i yöneten Keykukâd’ın oğluydu. Buna rağmen babası sultan Berkyaruk’a itaate devam etmiştir.354 Âne şehirndeki halk da Bâtıniyye mezhebinden olmakla itham edilmekteydi. Şehrin ileri gelenleri, halife el-Muktedî döneminde Bağdad’a getirilmiş ve bu itham kendilerine sorulmuştur. Onlar bunu kabul etmeyince salıverilmişlerdi.355 Taht için mücadele veren Muhammed’in veziri Müeyyidülmülk öldürülmüş, 352 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 322. Krş. İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 65. 353 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C. XVII, s. 62-3; İbnü’1-Esir a.g.e., C. X, s. 323; Abdülkerim Özaydın, a.g.m., s. 182. 354 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 323. 355 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 323. 285 mallarının musadere edilmesi için Bağdad’a Ebû İbrahim el-Esedâbâdî elçi olarak gönderilmiştir. O da Bâtınîlerin liderlerinden biriydi. el-Esedâbâdî, tutuklanıp hapsedildi. Öldürülmek istendiğinde “beni öldürdünüz diyelim, kalelerdeki ve şehirlerdekileri de öldürebilecek misiniz?” demiştir. el-Esedâbâdî, öldürülünce kimse namazını kılmamış ve cesedi surların dışına atılmıştır. el-Esedâbâdî’nin oğlu da karargahta diğer Bâtınîler ile birlikte öldürülmüstür.356 Nizamiyye medresesinde müderris olan İlkiyâ Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed el-Herrâsî (ö. 504/1110), Bâtınî olmakla itham edilmiş, sultan Muhammed Tapar da tutuklanmasını emretmişti (495/1101). Hanbelî âlim İbn Akîl gibi bazı kişiler, onun dinin doğruluğuna şahidlik etmişlerdi. Halife el-Mustazhir, salıverilmesini istemiş, onun itikadının doğruluğu ve ilimde derecesinin yüksekliğine şahidlik etmiştir. Böylelikle el-Herrâsî hapisten kurtulmuştur.357 Hasan Sabbah’ın da İlkiyâ diye lakabının olması, aralarında benzerlik ile el-Herrâsî’nin bu ithama maruz kalması şeklinde bir izahla, el-Herrâsî’nin bu ithamdan uzak olduğu ifade edilmektedir.358 Bununla birlikte, el-Herrâsî’nin, el-Gazzâlî’nin fetvasının hilafına, Yezid b. Muaviye’in fıskına ve kötülenmesine cevaz veren fetvasının olduğu bilinmektedir.359 Bazı emirlerin gayretleriyle, Bâtınîlere karşı sonuçlar elde edilmekteydi. RamHürmüz ve Erracan bölgesini yöneten Çavlu Sakavû, yaptığı bir planla, adamlarını Bâtınî olmuş gibi onlar arasına sızdırmış, Porsuk’un oğullarıyla düştüğü anlaşmazlık nedeniyle bölgesinden ayrılıyormuş gibi yapmıştır. İçlerine sızdırdığı adamlarının kışkırtmasıyla Bâtınîler, seçme bir grup ile onun üzerine sefere çıktıklarında (494/1101), üç kişi hariç tamamı öldürülmüstür.360 Sencer’in emirlerinden Bozkuş, 494/1101 yılında, büyük bir orduyla Kuhistân’da Tabes’te Bâtinileri yağmaladı, çok sayıda Bâtınî'yi öldürdü ve uğradıkları yerleri tahrip etti. Tabes’i muhasara edip mancınıklarla taşa tuttu. 356 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 323. 357 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C. XVII, s. 74, 122; İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 323, 484; İbn Kesir, elBidâye, C.XII, s. 184. 358 ez-Zehebî, Târîhu’l-İslâm, C. XXXV, s. 94. 359 İbn Kesir, a.g.e., C.XII, s. 185. krş. İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-Ayân, tahkik; İhsan Abbas, Beyrut, Dâru Sâdır, 1397/1977, C. III, s. 287-8 ; Kâtib Çelebî, Mîzânü’l-Hak fî İhtiyâri’l-Ehak ( İslamda Tenkid ve Tartışma Usulü), sadeleştirenler: Süleyman Uludağ, Mustafa Kara, İstanbul; Marifet yay., 1990, s. 97-8. 360 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 319-20; İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 64-5; Özaydın, Berkyaruk Devri, s. 90-1; Özaydın, a.g.m., s. 183-4. 286 Surların büyük kısmı tahrip olmuş, Tabes halkı zor durumda kalmıştır. Kale alınmak üzereydi ancak Tabes halkı Bozkuş’a rüşvet verip ordan uzaklaşmasını sağlamışlardı. Bâtınîler surlarını onarmışlar, silah ve erzak ihtiyaçlarını temin etmişlerdi.361 Emir Bozkuş, 497/1101 yılında, çok sayıda asker toplamış, gönüllülerin de katılımıyla, tekrar Kuhistan’da Tabes’e yürümüstür. Bu sefer Nizârîlerin büyük zarara uğramalarına sebep olmuştur. Tabes’i ve buraya komşu olan köyleri, kaleleri tahrip etmiş, birçoğunu öldürmüş, yağmalamış ve kadınlar esir alınmıştır. Sultan Sencer’in adamlarının işaretiyle onlara eman verilmişti: Kale yapmayacaklar, silah satın almayacaklar, hiç kimseye kendi itikadlarınının davetini yapmayacaklardı. İnsanların çoğu bu emanı kötü bulmuş ve sultan Sencer’i bundan dolayı tenkid etmişlerdi.362 Sultan Sencer, Abbâsî halifesi tarafından Bâtınîlere eman vermekle itham edilmiş, buna karşılık Sencer, halifenin vezirine hitaben yazılmış (527/Temmuz 1133) mektupta, bu ithamı reddetmiş ve bu hususta yaptığı faaliyetleri anlatmıştır. Sultan Sencer, Bâtınilere aman verdiği yolunda halifenin kendisi hakkındaki sözlerine cevap verirken, Bâtınîler ile yaptığı mücadeleler sırasında onlardan sayısız kişiyi öldürttüğünü kaydetmekteydi. Ancak Bâtınilerin tecavüz, öldürme, hilelere başvurduklarını, ileri gelen birçok imam ve emiri öldürdüklerini, yolları emniyetsiz hale getirdiklerini anlatmıştır. Müslümanları doğru yoldan çıkardıklarını, gece baskınları ve ani hücumlarla yerleşim yerlerine saldırdıklarını ve kervanları vurduklarını ifade edip bu sebeple Müslüman halkın, tanınmış kişilerin bunlardan şikayetlerinin iletildiğini kaydetmiştir. Bunların ricalarıyla, devletin de onlara, propaganda (davet) yapmamaları, büyük şehirlere yerleşmemeleri, raiyyetlikle meşgul olmaları ve yolları emin tutmaları şartlarıyla eman verdiğini yazmaktaydı. Bundan önce, onlarla komşu olan Müslüman halk, onlardan çok korktukları için, isteyerek veya istemeyerek onların mezhebini kabul etmek zorunda kalmaktaydı. Bu durumda onların zararları daha da yaygın hale gelecekti. Bu anlaşmadan sonra, hiç kimse onların mezhebine iltica etmemiş, onların halkı kendi mezheplerine davete kudretleri kalmamış, hatta daha önce onların mezhebine girmiş 361 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 324. 362 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 378-9. ( Nو ،ًSHح ن Sی N &6أ& 6< J طوی ،ا Sمiی نlب رواأش "Sس بBGأ إن& A Ayrıca . )یون سMح،ً وN ی9J ن أح9اً إ [ PJئ9ه&، EzT آ  م ا Sس هCا اfمن، وهCا ا H>، وP . J ]>سS" bkz. Reşîdüddin, a.g.e., s. 123; Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, s. 151; Abdurrahman Acar, “Sencer`in Din Siyaseti”, s. 153. 287 olanlardan geri dönenler olmuştur. Ayrıca mektuptaki tespite göre Irak’ta Horasan’dan çok daha fazla Bâtınî’nin bulunmaktadır. Sencer’i tenkid eden halife ve o tarafın yöneticilerinin, kendi verdiği mücadelenin yüzde birini vermiş olmaları gerekirdi. Ancak bunu yapmamamışlardı, yapsalardı etkisi görülebilirdi.363 Nizârîler, 489/1096 yılından itibaren Rudbar, Kumis ve Kuhistan bölgelerinde birçok kaleyi ele geçirmişlerdi. Selçukluların merkezi olan İsfahan’da başdâ’î Abdulmelik İbn Attaş oturmaktaydı. Selçukluların taht müccadelesiyle, iç kargaşaya düştükleri dönemde, Abdülmelik İbn Attaş’ın oğlu Ahmed’in öncülüğünde faaliyetlerini hızlandıran Nizârîler, İsfahan’ın yaklaşık sekiz kilometre güneyinde bir dağ üzerinde bulunan Şahdiz kalesini ele geçirerek en büyük başarılarından birini elde ettiler. Rivayetlere göre çoğunluğu Deylem asıllı ve Şîî eğilimli olan Şahdiz askerlerinin çocuklarına hoca olan Ahmed, zamanla çocukların babalarını Nizârîliğe çekerek 494/1100 yılında kaleyi ele geçirmiştir. Ahmed’in otuz bin kadar kişiyi Nizârîliğe kazandırdığı kaydedilmektedir.364 Eskiden Dizkuh denilen Şahdiz kalesi, Melikşah döneminde yeniden yaptırılmıştı ve İsfahan’ın güvenliğini sağlamak açısından önemli bir konumdaydı. Şahdiz’in ele geçirilmesi Selçukluların itibarına da bir darbeydi. Ayrıca önemli miktarda vergi kaybı söz konusuydu. Nizârîler, İsfahan’a otuz kilometre yakınlıktaki Kalencan kalesini de ele geçirmişlerdi.365 Bazı emirlerin Bâtınîler ile mücadelesi de uzun süren taht kavgası ile kesintiye uğramaktaydı. Emir Yınal b. Anuştekîn, Berkyaruk’tan ayrılmış, Bâtınîler ile cihad ile meşgul olmaya başlamıştır. Berkyaruk ile kardeşi Muhammed arasındaki dördüncü savaşta Muhammed’in yanında yer almıştır.Berkyaruk tarafında olan Âbeh şehrinin (Şîî)366 yöneticisi Surhâb b. Keyhüsrev ed-Deylemî, Emir Yınal’ın saflarına saldırıp mağlup edince, savaş Berkyaruk’un galibiyetiyle sonuçlanmıştır (494/1102).367 363 Abbas İkbal, “Nâme-i Sultân Sencer be Vezîr-i Halîfe el-Müsterşid Billah”, s. 145 vd. Detaylar için bkz. Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, s. 226-7. 364 Reşidüddin, Câmi’, C. II-IV, s. 69-70; Yazıcızade Ali, Tevārih-i Āl-i Selçuk, s. 82-3; Daftary, İsmaililer, s. 498. 365 Daftary, a.g.e., s. 498. 366 Abdülcelil Kazvînî, Surhab b. Keyhüsrevi, Şîî yöneticilerden saymaktadır. Kitâbü’n-Nakz, s. 208, 508. krş. Muhsin el-Emin, ‘Ayânü’ş-Şîa, C. VII, s. 193. 367 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 332. 288 Beyhak reisi Be’l-Hüseyn, 498/1105 yılında, Dâmğanlı bir fedâinin eliyle öldürülmüstür.368 Beyhak yakınlarındaki Turaysîs’te Bâtınîler, iyice güclenmişler, yağma ve talanlar yapmışlar, çok sayıda insan öldürmüş, kadınları esir almışlardı. Sultanların taht kavgası sebebiyle, kendileriyle uğraşmamasından faydalanıyor, istedikleri kişiyi öldürüyorlardı. Mâvurâunnehir, Horasan ve Hindistan’dan hac için Huvâru’r-Rey’de toplanmış olan kafilelere düzenledikleri saldırıyla çok sayıda insan öldürmüşler, her şeylerini ganimet almışlardı.369 Şâfiî mezhebinden dönemin önde gelen âlimlerinden Rey şehrinde müderrislik yapan Ebû Cafer b. el-Meşşât, 498/1105 yılında, verdiği vaaz sonrasında kürsüden inerken bir Bâtınî tarafından öldürülmüstür.370 Yine Hanefî kâdî EbûlAlâ Sâid b. Ebî Muhammed en-Nîsâbûrî, 499/1106 yılında, bir Bâtınî tarafından İsfahan camiinde öldürülmüstür.371 Berkyaruk’tan sonra Selçuklu tahtına gayretli bir Sünni olan Muhammed Tapar geçmiştir. Sencer devletin doğu kısmını yönetiyor ve Belh’te bulunuyordu. 498/1105’ten 511/1118’e kadar on üç yıl tahtta kalan Muhammed Tapar, devletin düzenini yeniden sağladı. Onun ve Sencer’in aldığı tedbirler sayesinde belki de Batınilerin yayılması önlenmiştir. Tapar, tahta geçişinin ilk iki yılında gerçekleştirdiği harakatlarla Batıni isyanını kontrol altına almayı başardı.3

(1) – İsfehan’da Şah-Diz Kalesinin Geri Alınması

İsfahan’da ve Şahdiz kalesini ele geçiren Nizârîlerin faaliyetleri oldukça

güçlenmiştir. Bundarî’nin genişçe yer verdiği faaliyetleri içerisinde ilginç detaylar

yer almaktadır. Sultan Berkyaruk ile Muhammed’in taht için mücadele ettikleri fetret

devrinde, Bâtınîlerin (mülhid) durumu kuvvetlenmiş ve şehre dâiler dağılmıştır.

İsfahan’da Abdülmelik (İbn) Attaş vardı. Şiilikle itham edilmiştir. İsfahan’ın ileri

gelenleri, onu takip ediyorlardı. Abdülmelik kaçarak Rey şehrine gitmiş, orada Hasan

Sabah’ın yanına varmıştır. Abdülmelik İbn Attaş’ın yazısı meşhurdu. İsfahan’da

onun el yazısı ile bir çok kitap vardı. Abdülmelik’in Ahmed adlı bir oğlu vardı.

Babasının zamanında manifaturacılık yapardı ve kendini babasının mezhep ve

akidesini beğenmiyormuş ve ondan uzakmış gibi gösterirdi. Babası kaçtığı zaman

 

368 Reşîdüddin, a.g.e., s. 122; Kâşânî, a.g.e., s. 144.

369 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 392-3. Krş. Reşîdüddin, a.g.e., s. 122.

370 İbnü’1-Esir a.g.e., C. X, s. 393.

371 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 415.

372 Daftary, İsmaililer, s. 506. Krş. İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 527.

 289

ona dokunan olmamıştır. Sultan Melikşah’ın yaptırıp “Şah-diz” adını vermiş olduğu

kale, sultanlar bulunmadığı zamanlarda, hazine, silah deposu, küçük uşaklarla saray

kızlarının bulunduğu bir yer olarak hizmet vermekteydi. Deylemlilerden bir grubun

muhafazası altında bulunuyordu. Kaleye ayrıca Dij-Kuh kalesi denmekteydi. Ahmed,

uşakların eğitimi (muallimlik) ile kalede kendine yer edinmiştir. Her zaman şehre

iner, kızlar için elbiseleler alırdı. Deylemliler ile yalnız başına oturup dosluk ederdi.

Onlar da işe yakın (aynı fikirde) idiler. Zamanla hepsi, Ahmed’in telkin ve

propagandasını kabul etmiş, o, kaleye hakim olmuştur. Bundan sonra şehrin dışında,

Deşt-i Gôr civarında, bir davet ocağı kurdu. Her gece şehirden bir cemaat gelip

daveti kabul ediyordu. Her biri kendi mahallesinde bir topluluğu, davet ocağına

getirmeyi kararlaştırdılar. Nihayet otuz bin kişi bu daveti kabul etti.

Bu dönemde, Alevî Medenî denen gözleri görmeyen birinin yaptıkları, onların

Bâtınîlerin kullandıkları yöntemler için dikkat çekici bir örnektir. Bu adam, günün

sonunda, sokağın başında duruyor, elinde asasıyla “kim bu körün elini tutar, bu

sokaktaki evinin kapısına götürürse, Allah onun günahlarını bağışlasın” diye dua

ediyordu. Sokak dar ve karanlıktı. Onun evi en sonunda bulunuyordu. Evin içinde bir

kuyu vardı. Biri onu evinin kapısına götürdüğünde, bir takım insanlar götüreni eve

çekerler ve başı aşağı kuyuya sarkıtırlardı. Kuyuda yeraltı odalarına açılan delikler

vardı. Böylece dört-beş ay geçti. Şehirdeki gençlerden birçoğu kayboldu. Bir gün, bir

dilenci kadın, bu evden sadaka isterken bir inilti duydu, “Allah hastalarınıza şifa

versin” dedi. Evde bulunanlar kadının durumu anlayacağından korkmuş, ekmek

vermek bahanesi ile onu içeri çekmek istemişlerdi. Kadın korkup kaçmış ve “falan

evde sesler duydum ve bir takım insanlar bana hücum ettiler” diye bağırmıştır.

Şehirde bir gürltüdür koptu, halk evin önünde toplandı. Eve girip köşe bucak

aramaya başladılar. Yer altı odasının yolu bulundu. Orada bazısı öldürülmüş, bazısı

duvarda çarmıha gerilmiş, ölmek üzere olan dört-beş yüzden fazla insan gördüler.

Herkes bir dostunu veya akrabasını buluyordu. Alevî-i Medenî ile karısı yakalandı,

Bazar-ı Leşker’de yakıldı.

Sultan Muhammed, iç meseleleri halledip İsfahan’a geldiğinde Bâtınîler,

oldukça kuvvetlenmiş durumdaydı. Pek çok zahire ve sayısız miktarda silahı kaleye

götürmüşlerdi. İsfahan halkının da yardımıyla, kale yedi yıl süren kuşatma

 290

sonrasında alınmıştır.373

Sultan Muhammed Tapar, taht mücadelelerini bitirince, Bâtınîler ile

mücadeleyi en önemli işi edinmiştir. İlk olarak da İsfahan’daki Şahdiz kalesinden

başlamıştır. Kuşatma öncesinde asker içerisindeki Bâtınî taraftarları, Anadolu

Selçuklu sultanı Kılıç Arslan’ın Bağdad’ı ele geçirdiği haberini yaydılar. Sultan bu

konudaki haberlerin aslının olmadığının netleşmesine kadar bekledi.374 Sultan,

kalenin karşısındaki bir dağda konaklayıp muhasaraya başladı (500/2 Nisan 1107).

İsfahan ve çevreşinden Bâtınîlerden intikam almak isteyen halk da gelmiştir. Kalenin

bulunduğu dağın çevresi sarıldı. Her gün bir komutanın muhasarayı sürdürmesi

kararlaştırıldı. Muhasara şiddetlenip Bâtınîler yiyecek sıkıntısına düşünce Ahmed b.

Abdilmelik b. Attâş çeşitli oyalama taktiklerine başvurdu. Bâtınîler “Allah’a,

kitaplara, peygamberlerine, ahiret gününe, Hz. Muhammed’in getirdiklerinin doğru

olduğuna inanan, ancak imamet konusunda muhalif olan bir grub ile sultanın sulh

yapıp itaatlerini kabul etmesi ve onları her türlü ezadan koruması caiz midir?”

sorusuna fukahâ ne demektedir diye yazmışlardı. Fukahânın çoğunluğu bunun câiz

olduğu cevabını vermiş, Şâfiî âlim Ebu’l-Hasan Ali b. Abdirrahman es-Semencânî,

onlarla savaşılması gerektiğini savunmuştur. Onların imamlarının haramı helal kılma

yetkisinin olduğunu kabul etmeleri, bu hükmü gerektirmekteydi. Bâtınîler, sultandan

kendileriyle münâzara yapacak birilerini göndermesini istemişlerdi. İsfahan’daki

Hanefîlerin şeyhi ve kâdîsi olan Ebu’l-Alâ Sâid b. Yahyâ ve seçilen diğer âlimler

gönderilmiştir. Bunlar kaleye çıkıp onlarla münazara yapmış, ancak çıktıkları gibi

dönmüşlerdi. Çünkü Bâtınîlerin bundan maksatları, zaman kazanmaktı. Sultan ısrarla

muhasarayı devam ettiriyordu. Bunun üzerine Bâtınîler, halkın kendi can ve

mallarına zarar vermelerinden korktuklarını, kaleyi teslim etmeleri karşılığında,

kendilerini himaye için İsfahan yakınlarındaki Hâlincân (ن"S

:) kalesininin

verilmesini istemişlerdi. Ayrıca onların şart koşup sultanın kabul ettiği şartlardan biri

de günlük tahsisat gönderilmesiydi. Sultan bunu da kabul etmiş ve taşınmaları ve

kaleyi teslim etmeleri için Nevruz’a kadar mühlet vermiştir. Ancak onların

maksatları zaman kazanmaktı. Sultanın veziri Sa’dülmülk, onların her türlü

 

373 er-Râvendî, Râhatü’s-Sudûr, s. 151 vd.; Reşidüddin, Câmi’, C. II-IV, s. 70-72; el-Yezdî, elUrâza, s. 84; Yazıcızade Ali, Tevārih-i Āl-i Selçuk, s. 82-4.

374 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 431-2.

 291

ihiyaçlarını gönderiyordu. Bâtınîler, gıda ihtiyaçlarını depolamaya başlamışlardı.

Ayrıca gönderdikleri adamlarıyla savaşta gayretli davranan emirlerden birine

suikaste kalkışmışlar, ancak sadece yaralayabilmişlerdi. Bunun üzerine sultan,

Hâlincân kalesinin tahrip edilmesini emretmiş

375 ve tekrar muhasaraya başlamıştır.

Bâtınîler, kaleden çıkaracakları bazılarını, kendi ellerinde olan Erracân’daki en-Nâzır

kalesine, bir kısmını da Tabes’e göndereceklerini, bunların oraya ulaşıncaya kadar

himaye edilmesini istemişlerdi. Bu gönderilenlerin gittikleri yerlere salimen ulaştığı

haberini alıncaya kadar da kalede kalacaklar, haber geldiğinde kendileri de Hasan

Sabbah’ın yanına, Alamut’a gideceklerdi. Sultan bunu da kabul etmiş, kaleden

inenler gidecekleri yerlere ulaştırılmıştır. Sultan da kaleyi alıp tahrip etmiştir. Ancak

gidenlerin ulaştıkları haberi gelince İbn Attâş, elinde kalan es-Sin ( 

ا (kalesini

teslime yanaşmamış, sözünde durmamış, sultan hucum emrini verdi (25 Haziran).

İbn Attaş, yanında az sayıda kalan adamıyla sabırla direniyordu. Eman verilmiş bir

adamının Selçuklulara yol göstermesiyle kale ele geçirildi. Kaçmayı başaran az

sayıdaki Bâtınî dışında hepsini öldürüldü. Selçukluların eline geçmemek için İbn

Attaş’ın karısı kendisini surlardan aşağı atmıştır. İbn Attaş sağ olarak ele geçirildi.

İsfahan sokaklarında dolaştırıldıktan sonra canlı canlı derisi yüzüldü. Ele geçirilen

oğlu da öldürüldü. Kafaları halifeye gönderildi. İbn Attaş on iki yıl kadar bir süredir

bölgede hakim durumdaydı.376 Şahdiz yenilgisinden sonra Nizârîlerin İsfahan

bölgesindeki faaliyetleri sona ermiştir.377

Ubeydullah Hatîbî, Sadreddin Hocendî gibi İsfehan’ın ileri gelenleri, vezir

Sa’dülmülk’ü Bâtınî olmakla itham etmekteydiler. Sultan vezirine güvenmekte, bu

ithamlara inanmamaktaydı. Şahdiz kalesinin muhasarası sırasında Batınî Ahmed

Attaş’ın vezir Sa’dülmülk ile haberleşmeleri ve Sultan’a yapılmak istenen suikast

planının ortaya çıkması üzerine, vezir Sa’dülmülk İsfehan kapısında asılmıştır.378

 

375 el-Hüseynî, Ahbâr, (Lugal), s. 55; Muhammed b. Mahmud, Selçuk-Nâme, C.II, s. 41; Daftary,

İsmaililer, s. 508.

376 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 430-4; el-Hüseynî, Ahbâr, (Lugal), s. 55; Muhammed b. Mahmud,

Selçuk-Nâme, C.II, s. 41; İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 101-2; Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân, (8/1) s.

19; İbn Kesir, el-Bidâye, C.XII, s. 178; Reşîdüddin, a.g.e., s. 120-2; Kâşânî, a.g.e., s. 142-3;

Anonim, Mücmelü’t-Tevârîh ve’l-Kısas, s. 411; Hodgson, The Order of Assassins, s. 95-6;

Hodgson, “The Isma’ili State”, s. 446; Daftary, İsmaililer, s. 507-8.

377 Daftary, İsmaililer, s. 508.

378 er-Râvendî, Râhatü’s-Sudûr, s. 156; el-Hüseynî, Ahbâr, (Lugal), s. 58; Muhammed b. Mahmud,

Selçuk-Nâme, C.II, s. 43; İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. IX, s. 437; Reşîdüddin a.g.e., s. 122; ; el-Yezdî,

 292

Enûşirvân, Hatîbî’yi vezirin ölümüne sebep olmakla suçlanmakta, vezir temize

çıkarılmaktadır. Vezir Sa’dülmülk, Hatîbî ile Batınî reisi Ahmet arasında yazışmalar

olduğunu biliyordu. Bununla ilgili bir hile tertipleyip, Hatîbî’nin yazısını taklid

etmiş, Batınilere yönelik bir mektup yazmıştır. Ancak bu yazı ele geçince, durumu

izah edemediği için asılmıştır.379

Şîî yazarlara göre devlet büyükleri ona hased etmişler, onların etkisinde kalan

sultan sonunda onun katline ferman vermiştir. Ertesi gün pişman olmuş ve saygılı bir

bir şekilde defnedilmesini sağlamıştır. Abdulcelil Kazvînî, Sa’dülmülk için “Şîî

İmâmî Usûlî” vasıflarını kullanır.380

Muhammed Tapar Şahdiz’i ele geçirdikten sonra Eracan’daki Nizârî kalelerini

de Fars atabegi Fahreddin Çavlı’ya yıktırdı. Bu olaydan sonra Fars ve Huzistan

sınırındaki Nizârî etkinliği neredeyse sona erdi. Muhammed Tapar’ın isteği üzerine,

bölgenin hicri 498-510 yılları arasındaki çoğrafi ve tarihi durumunu yazan İbn Belhî

Farsname’sinde daha o dönemde günay batı İran’daki İsmailî kalelerinin geçmişte

kalmış yerler olarak bahsetmektedir.381

Muhammed Tapar’ın Bâtınîler ile mücadelesi Irak’a ve Şam bölgesine382 de

uzanmıştır. Berkyaruk’un veziri (Şîî) Mecdülmülk el-Balasânî, Bağdad’ın kuzeyinde

Dicle kıyısındaki Tikrit’in yönetimini Keykubad b. Hezâresb ed-Deylemî adlı İsmailî

birine vermiştir. Vezir, 492/1099 yılında Batınîlik ithamıyla parçalanarak

öldürülmüstür.383 Sultan Muhamed Tapar, Tikrit’i Bağdad şıhnesi Aksungur

Porsukî’ye ikta etmiştir. Porsukî, on iki yıldır Nizârîlerin elinde bulunan Tikrit

kalesini, yedi aydan fazla muhasara etti. Zor durumda kalan Keykubat, kaleyi teslim

etmek için (İsnâaşeriyye Şiasından olan) Mezyedi Emiri Sadaka’ya elçi gönderdi.

Sadaka, gelip kaleyi teslim almış (500/1106), Aksungur Porsukî bir şey elde

 

el-Urâza, s. 89; Yazıcızade Ali, Tevārih-i Āl-i Selçuk, s. 84-5; Abdülkerim Özaydın,

Muhammed Tapar Devri, s. 79-81.

379 Bündârî, Zübde, s. 93-5. krş. İbnu’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi, C.X, s. 350.

380 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 86 ve dipnot. Ayrıca bkz. s. 221; Nurullah Şüşteri,

Mecâlisü’l-Mü’minîn, C.II, s. 457; Keriman, Tabersî, C.I, s. 115.

381 İbn Belhî, Farsname, s. ed. Guy Le Strange, R. A. Nicholson, (London 1921’den tıpkıbasım),

Tahran, 1384, 148, 158 [Fesâyî, s. 351], Arapça, s. 136. Detaylar için bkz. Daftary, İsmaililer, s.

508.

382 Detaylarına ileride değinilecektir.

383 er-Râvendî, Râhatü’s-Sudûr, s. 142; İbn Haldûn, Târîh, C.V, s. 26; Özaydın, Berkyaruk Devri,

s. 13-15; Ali Sevim, Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, s. 157-8; Daftary, İsmaililer, s.

485.

 293

edemeden bölgeden ayrılmıştır.384 Keykubâd, kaleyi teslim ettikten sekiz gün sonra

ölmüstür. Keykubâd, Bâtıniyye’ye mensuptu. Onun ölümü, Sadaka için saadetti.

Çünkü o, Sadaka’nın yanında uzun süre kalacak olsa Sadaka’nın mezhebi ve itikadı

hakkında bazı zanlar oluşacaktı.385

(2) – Alamut Üzerine Seferler

Muhammed Tapar diğer bölgelerde Nizârîlere karşı elde ettiği başarılardan

sonra mezhebin Alamut’un da içinde bulunduğu çok sayıda kaleye sahip olduğu,

Rudbar bölgesine yöneldi. Muhammed Tapar, Tabaristan ve Gilan hakimi Bavandiler

emiri Hüsamüddevle’nin de yardımıyla Ali Nuştekin ve diğer emirler 500 (1106-7)

yılında, on iki bin kadar bir kuvvet göndermiş, ancak iklim koşullarının da etkisiyle

başarılı olamamıştır.386

Sultan Muhammed, veziri Ahmed b. Nizamülmülk komutasında bir kuvveti,

Hasan Sabbah ve yanındak İsmaililer ile savaşmak üzere Alamut’a göndermişti

(503/Ağustos 1109). Kale muhasara edilmiş, ancak kışın bastırmasıyla bir şey elde

edilemeden geri dönmüşlerdi. Birkaç ay sonra (Şaban ayında) Batıniler, camiye

giden vezire suikast düzenledi. onu boynundan yaralamışlardı. Bir miktar hasta yatan

vezir iyileşti. Yakalanan Bâtınî, hapsedilmiş, şarap içirilerek sarhoş edildikten sonra

konuşturulmuştur. Onun el-Memûniyye mescidindeki bir grup arkadaşının ismini

vermesi üzerine hepsi tutuklanıp öldürüldü.387

Alamut’a karşı sefer görevi, 503/1109 yılında Save yönetici Anüştiğin Şîrgîr’e

verildi. Onunla birlikte birçok emir ve Gilan ve Deylemân askerleri de vardı.388

Kelam kalesi, 505 (Kasım 1111) yılında ele geçirildi. Kalenin yöneticisi Ali b. Musa

ve yanındakilere eman verilip Alamut’a gitmelerine izin verildi. Yine Kazvin

yakınlarındaki Bîre kalesi, Ahmedil’in dostu olan kale yöneticisi Emîr İshak’tan

 

384 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 420; Abdülkerim Özaydın, Muhammed Tapar Devri, s. 86; elHilli, Târîhü’l-Hille, C.I, s. 26; Hodgson, The Order of Assassins, s. 95; Hodgson, “The Isma’ili

State”, 445-6; Daftary, İsmaililer, s. 506.

385 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 420.

386 Reşîdüddin, Câmiü’t-Tevârih: Kısmet-i İsmailiyân, s. 125; Kâşânî, Târih-i İsmâîliyye, s. 146;

Daftary, İsmaililer, s. 508.

387 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 477-8. Krş. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 117; Sıbt,

Mir’âtü’z-Zemân, (8/1) s. 30; Özaydın, Muhammed Tapar Devri, s. 82. Krş. Reşîdüddin, a.g.e.,

s. 124; Kâşânî, a.g.e., s. 145-6; Daftary, İsmaililer, s. 508.

388 Bu kuşatmaya katılanlar için bkz. Reşîdüddin, a.g.e., s. 126-7; Kâşânî, a.g.e., s. 147.

 294

teslim alınmış, içindekilerin Alamut’a gitmelerine müsaade etmiştir.389 Bu arada

Ebu’l-Abbas Erricânî (Zengânî) isimli bir âlim gelerek, Hasan Sabbah ile münazara

da bulunmuştur.390 Şirgir, yıllarca düzenli olarak Rudbar bölgesinin ekinlerini tahrip

etti. Lemeser ve diğer kaleleri kuşattı. Nizârîler için oldukça zor bir dönem olmuştur.

Alamut’takiler, eman dileyip kadınlarını ve çocuklarını saldırılardan uzak olan

Girdkûh gibi kalelere göndermişlerdi. Kaledeki yetişkin erkekler için de eman verilip

bir yol açılmasını istemişler, ancak buna izin verilmemiş, hepsinin açlıktan ölmeleri

için geri kaleye gönderilmişlerdi. Tükenme noktasına gelmiş Alamut’ta Hasan

Sabbah, adamlarına günlük bir parça ekmek ve üç ceviz verebilmekteydi. Şirgir,

kaleyi almak üzereyken sultan Muhammed Tapar’ın ölüm haberi geldi (511/1118).

Kuşatmanın devam etmesi yönünde Şirgir’in ısrar ve çabaları sonuç vermedi.

Selçuklu komutanları bölgeyi terk etti. Kuşatmayı kaldırmak zorunda kalan Şirgir,

geri çekilirken birçok kayıp verdi. Selçuklu ordusunun geride bıraktığı erzak ve

ağırlıkları da Nizârîlerin eline geçti. Alamut ve Nizârîler, toptan mağlup olmaktan

böylece kurtulmuş olmuşlardı.391

Bazı kaynaklara göre gizli bir İsmailî olan Selçuklu veziri Kıvamüddin edDergazinî, Şirgir’in ordusunun dağılmasını sağlayarak Selçukluların zaferini

önlemekte büyük bir rol oynamıştır.392 Muhammed Tapar’ın yerine Irak Selçukluları

tahtına geçen oğlu Mahmud, vezir Ebu’l-Kâsım el-Ensâbâdî’nin korkutması

sebebiyle, Şirgir ve oğlunu öldürttü (525/1131).393

Bu dönemde Nizârîlerin suikastleri de devam ediyordu. Beryaruk’a ve Sencer’e

vezirlik yapmış olan Nizamulmülk’ün oğlu Fahrulmülk, 500 (Eylül 1106) yılında

Aşûrâ günü, Nîsâbûr’da, sufî kılığına girmiş olan bir Batınî’nin verdiği yazıyı

 

389 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 527-8. Krş. Reşîdüddin, a.g.e., s. 127; Kâşânî, a.g.e., s. 147-8.

390 Ebu’l-Abbas, dünyada Yemen gibi başka yerlerde İsmailiyye mezhebi mensupları olduğunu, ancak

onların müslümanları öldürmediklerini söylemiştir. Hasan Sabbah, Allah’ın akılla bilinebileceği

görüşüne karşı olduğunu söylemişti. Ayrıca Kuran hakkında sorulduğunda Hasan Sabbah, onun

Allah’ın kelamı olduğunu vurgulamış ve kendi ifadesiyle “Kaderiyye gibi bidatçilerin onu

yaratılmış kabul ettiklerini” söyleyerek, bidatçilerin dalâlette olduğunu belirtmişti. Ayrıca Ebû

Nasr (Mansur) lakaplı başka bir âlim gelip, Kiyâ Bozork Ummîd gibi dâîler ile başta “kurtuluşa

eren fırka” olmak üzere çeşitli konularda münazara etmişti. Detaylar için bkz. Reşîdüddin, a.g.e.,

s. 127-31; Kâşânî, a.g.e., s. 148-51.

391 el-Hüseynî, Ahbâr, (Lugal), s. 57; Muhammed b. Mahmud, Selçuk-Nâme, C.II, s. 42; Cüveyni,

Târîh-i Cihângüşâ, s. 545-6; Reşîdüddin, a.g.e., s. 126-32; Kâşânî, a.g.e., s. 147-52; İbnü’1-Esir,

a.g.e., C. X, s. 527-9; Anonim, Mücmelü’t-Tevârîh ve’l-Kısas, s. 411; Daftary, İsmaililer, s.

509.

392 Bündârî, Zübde, s. 119.

393 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 670. Krş. Daftary, İsmaililer, s. 509.

 295

okurken öldürüldü. Rivayete göre vezir, rüyasında Hz. Hüseyin’i görmüstür. Rüyada

Hz. Hüseyin ona “acele et, bu gece bizim yanımızda iftar et” demiştir. Bu rüya

üzerine, vezire evinden çıkmaması tavsiye edilmiştir. Günü oruçlu geçiren

Fahrulmülk, ikindi vaktı bulunduğu odadan çıkıp, hanımının bulunduğu eve

gidiyordu. “Müslümanlar gitmiş, zulme uğrayanın elinden tutacak kimse

kalmamış…” diye bağıran birini duydu. Onu yanına çağırıp halini sordu. O kişi,

vezire bir kağıt verdi. Vezir Fahrulmülk kağıdı incelerken, Bâtınî haçerini çıkarıp

onu öldürdü. Bâtınî yakalanmış, Sencer’in huzurunda “kendisine bu işin sultanın bazı

adamlarının yaptırdığını” söylemiştir. Onun bu iftirasıyla, suçsuz bazı kişiler

öldürüldü. Bâtınî, vezirin kabri başında uzuvları parça parça edilerek

öldürülmüstür.394

Nisabur kâdîsı Hanefî âlim Ebu’l-Alâ Sâ’id b. Muhammed, 502 (Mayıs 1109)

yılı Ramazan bayramında camide, bir Bâtınî tarafından öldürülmüstür. Yine İsfahan

kâdîsı Ubeydullah b. Ali, 502/1108 yılında, Hemedân’da, Bâtınîler tarafından

öldürülmüştür. O, Bâtınîler konusunda faal biriydi ve onlardan korunmak için zırh

giymekteydi. Şâfiî fakîh Ebu’l-Mehâsin Abdülvâhid er-Rûyânî et-Taberî de aynı yıl

içerisinde (502/ğustos 1108) Bâtıniler tarafından öldürülmüştür. Ebu’l-Mehâsin,

vezir Nizamülmülk tarafından saygı görmekteydi.395

Maraga ve diğer Azerbeycan bölgelerini yöneticis olan Ahmedil b. İbrahim b.

Vehsûdân, Sultan Muhammed’in sarayındaydı. Yanında Atabek Tog-Tekin

oturuyordu. Bir kişi, elinde bir yazı ile ağlayarak yanlarına gelmiştir. Ahmedil’in

yanına gelen Bâtınî, bu yazının sultana iletilmesini istedi. Ahmedil kağıdı alırken

adam, bıçağıyla ona saldırmış, ancak Ahmedil, onu altına almıştır. Bir diğer Bâtınî

bıçağıyla Ahmedil’e vurmuş, ancak her ikisi de kılıçtan geçirilmiştir. İki arkadaşının

da öldürülmesini görmesine rağmen, insanları şaşkınlık içinde bırakarak, üçüncü bir

Bâtınî, Ahmedil'e saldırıp onu öldürdü. Asıl hedefin, sultanın Tog-Tekin’i öldürmek

istemesi olduğu zannedilmiştir. Çünkü Bâtınîler tarafından öldürülmüş olan Musul

emiri Mevdûd’un katlinden o sorumlu tutulmaktaydı. Ancak faillerin Batınî olduğu,

 

394 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 99, 104; İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s.418-9; Sıbt,

Mir’âtü’z-Zemân, (8/1) s. 21-2; İbn Kesir, el-Bidâye, C.XII, s. 179; Anonim, Mücmelü’tTevârîh ve’l-Kısas, s. 412.

395 İbnü’l-Cevzî, a.g.e.,C.XVII, s. 113; İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 471, 472, 473; ez-Zehebî, Târîhu’lİslâm, C.XXXV, s. 14, 15, 59, 63-4; Kazvînî, Âsâru’l-Bilâd, s. .

 296

sultanın Tog-Tekin’i öldürmek için bir tertibe girmediği anlaşılınca bu vehim ortadan

kalktı (510/Mayıs 1116).396

(3) – Saldırmazlık Dönemi

Muhammed Tapar döneminde ağır darbeler yiyen Nizârîler, onun ölümünden

sonra devletin yeniden içine düştüğü taht mücadeleleri döneminde, rahatlamışlardı.

Irak Selçuklularının başına geçen Tapar’ın oğlu Mahmud, on dört yıllık (511-25/

1118-31) saltanı boyunca taht üzerinde hak iddia eden birçok rakibiyle uğraşmak

zorunda kaldı.397 Büyük Selçuklu sultanı Sencer, Muhammed Tapar’ın ölümü üzerine

yas tutmaya başlamıştır. Sencer, hatiplerden Muhammed’in iyi hasletlerini

anlatmalarını istemiştir. Bunların başında da Bâtınîler ile yaptığı savaşlar

gelmektedir.398

Muhammed Tapar’ın ölümünden sonraki dönemde Nizârîler ile Selçuklular

arasındaki durum, pat durumu (stalemate) olarak değerlendirilmektedir.399 Nizârîlere

karşı Muhammed Tapar döneminde başlatılan büyük saldırı, onun ölümüyle tümüyle

sona ermiştir. Ancak Nizârîlerin genel hareketi de aynı şekilde sona ermiştir.

Nizârîler çok büyük kayıplar vermiş, özellikle şehirlerde çok sayıda taraftarları

öldürülmüstür. İsfahan çevresindeki ve Elbruz ve Zagros sıradağlarındaki birçok

kalelerini yitirmişlerdi. Gerçekte Nizârîler, Selçuklulara karşı isyanlarında fiilen

başarısızlığa uğramışlardı.400 Çoğunlukla Rudbar, Kumis ve Kuhistan bölgelerinde

ellerinde kalmış kaleleri, artık ilk dönemde yaptıkları gibi, davalarını yeni bölgelere

yaymak için kullanamıyorlardı. Nizârîler, ellerindeki bölgeleri korumak

peşindeydiler.401

Hasan Sabah, 511/1118’den sonra daha barışçı bir hayat sürdü. Muhammed

Tapar’ın ölümünden sonra Şirgir tarafından ele geçirilen kalelerden bazılarını geri

aldı. Irak, Azerbeycan, Mazenderan, Gilan ve Horasan bölgelerindeki dava

faaliyetlerine hız verdi. Bu dönemde Sultan Sencer’in mezhebe gösterdiği

hoşgörüden bahsedilmektedir. Rivayete göre bir sabah uyandığında baş ucunda bir

 

396 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 516; Anonim, Mücmelü’t-Tevârîh ve’l-Kısas, s. 411.

397 Daftary, İsmaililer, s. 510.

398 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 549.

399 Hodgson, The Order of Assassins, Hodgson, The Order of Assassins, s. 99, 145 (“The Isma’ili

State”, s. 428, 447).

400 Daftary, İsmaililer, s. 510-1.

401 Daftary, a.g.e., s. 511.

 297

hançer gören ve daha sonra Hasan Sabah tarafından “isteseydik o hançeri senin

göğsüne saplardık” mesajı alan Sencer’in bundan sonraki siyasetinin değiştiği

kaydedilmektedir.402 Cüveyni, Sencer tarafından Nizârîlere hitaben dostça ilişkiler

sürdürmeyi talep eden menşûrlar/fermanlar gördüğünü kaydetmektedir.403

 

Bazı kaynaklar, sultan Muhammed Tapar’ın vefatından sonra, Zilhicce 511’de

(Mart-Nisan 1118) sultan Sencer’in İbrahim Sehlevî’yi ( ي< 6س ( sulh talebiyle

Alamut’a gönderdiğini kaydetmektedir.404

Sultan Sencer, Batıniler ile “kale yapmamaları, silah satın almamaları ve

mezheplerine davette bulunmamaları” şartlarıyla sulh yapmıştır (497).405 Özellikle

fukahâ bu anlaşmadan dolayı Sencer’i ayıplamış ve sultanı onlar ile dost olmakla

itham etmişlerdi.406

Muhammed Tapar’ın ölümünden sonra yerine geçen Mahmud’un üzerine

yürüyen Horasan meliki Sencer, onu mağlûp etmişti (513/Ağustos 1119). Sencer’in

Rey şehrine geldiğinde ordusunda binlerce Bâtınî’nin bulunduğu kaydedilmektedir.407

Büyük Selçuklu sultanı Sencer ile bir saldırmazlık durumu olmasına rağmen,

bu dönemde Bâtınîlerin bazı faaliyetleri olmuştur. Bâtınîler, 515/1121 yılında

geceleyin en güzel ve en büyük camileren biri olan İsfahan camiini yakmışlardı.

İçerisinde bulunan beş yüz kadar Mushaf da yanmıştır. Bunlar arasında Übey b.

Ka’b’ın hattı olduğu söylenen bir Mushaf da vardı.408

Irak Selçukluları sultanı Mahmud’un veziri el-Kemâl Ebû Tâlib Ali b. Ahmed

es-Sümeyremî, 516/1122 yılında, Bâtınîler tarafından öldürülmüstür. Vezirin halka

zulmeden birçok uygulaması olmuştur. Vezir, sultan ile Hemedân’a gitmek için

büyük bir alay ile yola çıkmıştır. Humartekîn et-Tutuşî’nin yaptırdığı Medrese

çarşısından geçmekteydi. Geçilen yer dar olduğu için adamları öne geçmiştir. Bir

Bâtınî hançeriyle vezire bir darbe indirdi, ancak hançer bineğine isabet etmiştir.

 

402 Reşîdüddin, a.g.e., s. 123; Kâşânî, a.g.e., s. 144.

403 Daftary, İsmaililer, s. 511-2.

404 Reşîdüddin, a.g.e., s. 132; Kâşânî, a.g.e., s. 153.

405 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 378-9 ( ،ًSHح ن Sی N &6أ& 6<

J طوی ،ا Sمiی نlب رواأش "Sس بBGأ إن& A

 .( وN یون سMح،ً وN ی9J ن أح9اً إ

[ PJئ9ه&، EzT آ

 م ا

Sس هCا اfمن، وهCا ا

H>، وP . J ]>سS"

Ayrıca bkz. Reşîdüddin, a.g.e., s. 123; Kâşânî, a.g.e., s. 144; Köymen, İkinci İmparatorluk

Devri, s. 151; Abdurrahman Acar, “Sencer`in Din Siyaseti”, s. 153; es-Sâidî, Cühûd, s. 550.

406 Reşîdüddin, a.g.e., s. 123; Kâşânî, a.g.e., s. 144.

407 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 172; Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân, (8/1) s. 77.

408 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 194. Krş. İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 595.

 298

Bâtınî Dicle’ye doğru kaçmış, vezirin adamları da peşinden gitmiş, orası boş

kalmıştır. Başka bir Bâtınî, hançerini vezire saplamış ve onu bineğinden aşağı çekip

birkaç darbe daha vurmuştur. Geri dönen vezirin adamları iki Bâtınînin saldırısı

üzerine geri dönüp kaçmışlardı. Yanına geldiklerinde veziri koyun gibi boğazlanmış

olarak bulmuşlardı. Vezir, otuzdan fazla yara almıştır. Vezirin kâtili olan Bâtınî

öldürülmüstür.409

h - Hasan Sabah’ın Ölümü

Hasan Sabah 518/1124 yılı Mayıs ayında hastalanmıştır. Lemeser kalesinden

Kiya Bozork Ummid’i çağırarak kendisinden sonra veliahd tayin etmiştir. Aynı

zamanda Nizârî davasını yönetmekte ona yardımcı olacak üç kıdemli Nizârîye daha

görev verdi: Dihdar Ebû Ali Erdistanî, Nizârî silahlı güçlerinin komutanı Kiya Ebû

Cafer410 ve Hasan Adem Kesranî. Hasan Sabah, 518/1124 yılı Haziran ayında vefat

etti.411 Dehhudâ Ebû Ali, diğer Nizârî kalelerine giderek, Kiyâ Bozorg Ummid için

ahidlerini almış, bağlılıklarını sağlamıştır.412

Hasan Sabah, katı kuralcıydı. Alamut kalesini ele geçirdikten sonra ölünceye

kadar kaleden aşağı inmedi. Sadece iki defa sarayının damına çıkmıştır. O

hayattayken Alamut’ta kimse içki içememiş, müzik aleti çalamamıştır. Karısı ve

kızlarını Girdkuh’a gönderirken geçimlerini sağlamak için yün eğirmeleri şartını

koşmuştur. İki oğlunu idam ettirdi. Oğullarından Muhammed içki içme suçundan

idam edilmiştir. Diğer oğlu Hüseyin haksız yere Kuhistan Hüseyin Kainî’nin

öldürülmesinde cinayetle suçlanmıştır. Suçsuz olduğu idam edildikten sonra

anlaşılmıştır. Yöneticiler görevde oldukları dönemde yanlarına kadın

yaklaştırmazlardı.413 Hasan Sabah, gündüz sâim (oruçlu), gece kâim, kitab okumak ve

memleketin işlerini idare etmekle meşguldü.414 Nizâr’ın ölümünden sonra gizli

imamın hücceti sayılmıştır. Nizârîler, efendimiz (seyyidna) dedikleri Hasan Sabbah’a

 

409 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 212-3; İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 601; İbn Kesir, el-Bidâye,

C.XII, s. 203, 205; Ali Sevim, Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, s. 236.

410 Hasan Sabbah’ın ölümünden önce ordunun başına atadıklarından biri olan Kiyâ Bâ Cafer 519

(Kasım 1125) yılında vefat etmişti. Nizârîler’in birçok yeri ele geçirmelerinde askeri komuta

etmişti. Kâşânî, a.g.e., s. 157. Krş. Reşîdüddin, a.g.e., s. 138.

411 Ölüm tarihinin günüyle ilgili farklı kayıtlar vardır. bkz. Cüveyni, Târîh-i Cihângüşâ, s. 547;

Reşîdüddin, a.g.e., s. 133; Kâşânî, a.g.e., s. 153; Daftary, İsmaililer, s. 513. Krş. İbnu’l-Esîr,

a.g.e., C. X, s. 625.

412 Reşîdüddin, a.g.e., s. 138.

413 Cüveyni, a.g.e., s. 544-5, 547; Reşîdüddin, a.g.e., s. 123-4; Kâşânî, a.g.e., s. 145.

414 Cüveyni, a.g.e., s. 547; Kâşânî, a.g.e., s. 154.

 299

çok büyük saygı duyuyorlardı.415

Kitabını yaklaşık 560/1165 yıllarında tamamlamış olan İsnâaşeriyye’ye

mensup Abdülcelil Kazvînî, Cibal ve Kuhistan bölgesinde Sabbâhiyan ve Mülhidân

dediği taraftarlarının, Nizâr ve Hasan Sabbah adına sikke bastırdığını ve hutbe

okuttuklarını kaydetmektedir.416

Alamut’a dayanan kaynaklar, Hasan Sabah devrinde suikaste uğrayan kırk

sekiz kişinin ismini vermektedir. Listenin başında Nizâmülmülk yer almaktatadır:417

Maktûl Maktul’ün Kimliği Fedâî Tarih

Nizâmülmülk Büyük Selçuklu Veziri Ebû Tâhir Errânî Deylemî 485/Ekim 1092

Erkuş Melikşâhî Emîr Sipahdâr Abdurrahman Horasânî 488/1095

Leber (?) Kâdîsı Birâder Kâtil Sermern (?) 491/497-8

Üner Melikşâhî Emîr Sipehdâr Hasan (Hüseyn) Hârezmî 489/1096

Abdurrahman Kazvînî Refîkî Horasânî 490/1096-7

Ebû Müslim Rey şehri yöneticisi Hodâdâd Râzî Fedâî 488/1095

Porsuk Melikşâhî Emir sipahdâr Horasan

şıhnesi

Refîk Kuhistânî 488/1095

Siyahpûş Emir 489/1096

Geçmiş (?) Erkuş’un damadı ve

halefi

İbrahim Demâvendî 489/1096

Serzen (?) Melikşâhî Emir Sipâhsalâr İbrâhim Horâşânî 490/1097

Hâdî Kiyâ Alevî Gîlân’da (Zeydî) lider

(imam)

İbrahim ve Muhammed

Kûhî

490/1097

Ebu’l-Feth Dihistânî Berkyaruk’un Veziri Gulâmî Rûsî (?) 490/1097

İskender Sûfî Kazvînî Nizâriyye aleyhine

fetva veren

Refîkî Kuhistânî 490/1097

Sungurça Dihistân valisi Muhammed Dihistânî 491/1098

Ebu’l-Muzaffer Hocendî İsfahan müftüsü Efu’l-Feth Secezî (?) 491/1098

Ebu’l-Fazl Râzî (İsnâaşeriyye âlimi)418 Abdullah Gâzî 490 (1)/1097-8

Ebû (Naîm) Amîd Müstevfî-yi Rey Rüstem Demâvendî 492/1098-9

Ebû Cafer Meşâtî Râzî Rey müftüsü Muhammed Demâvendî 492/1098-9

Ebû’l-Kasım Kazvin Kerc (?)

müftüsü

Hasan Demâvendî 492/1098

 

415 Daftary, İsmaililer, s. 514; a.mlf., The Assassin Legends, s. 32.

416 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 503.

417 Reşîdüddin, a.g.e., s. 134-7; Kâşânî, a.g.e., s. 153-7.

418 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 97.

 300

Ebu’l-Hasan Beyhak Reisi Fedâî Hâcî Demâvendî

Ser-libârî (?) Alamut’tan kaçan Refîkî Kazvînî 492/1098-9

Ahmed b. Nizamülmülk419 Vezir Hüseyin Kuhistânî 499/1105-6

Abdurrahman Kazvinî Refîkî Horasânî 499/1105-6

Mevdûd Emir 500/1106-7

Sermez Emir 493/1099-100

Ebu’l-Ferec Karatekîn 492/1099

Fahrulmülk Vezir (500/1106)420

Ebû Ahmed Devletşâhî Kuhistânî Bâde-Refîk 505/1111

Abdullah İsfehânî Kâdî Ebu’l-Abbâs NakîbMeşhedî 493/1099

Ebu’l-Alâ İsfehan müftüsü Refîkî 495/1101-2

Ebu’l-Kâsim İsferâzî Reîs-i Beyhak Muhammed Beyârî (?) 495/1102

Mehmeşâd (?) Nisâbur’da

Kerrâmîlerin başı

Abdülmelik Râzî 496/1102-3

Sebbâk (?) Cürcânî Hâricî âlim Hasan Serrâc 513/1119

Ebu’l-Alâ Âlim Muhammed Sayyâd

Atabeg Mevdûd Diyarbekir, Şam yönet. Fedâî (507/1113)421

Tâcülmülk Sadî Dört Refîk

Ahmedil Emir Abdülmelik Râzî, dört kişi (510/1116)422

Muntehâ Alevî Cürcân müftüsü Hasan Dâybârî (?) 494/1100-1

Efdal Fâtımî veziri Halebli üç refîk (515/1121)423

Sümeyramî Vezir

Emir Üner Horasan yöneticisi Ebu’l-Hayyân Dihistânî

Gerşâsf Cerbâdegânî Refîkî fedâî 515/1121

Tuğrul Mahallî Dâmgân valisi İsfendiyâr Demâvendî

Abdullatîf Hocendî Şâfiîlerin reisi Fedâî

Aksungur Ahmedilî Emir Fedâî 527/1133424

Kirman kadısı Hasan Serrâc Fedâî 493/1099

Aksungur Porsukî Emir Fedâî

Emîr Zâhid Sultan Muhammed’in

hocası

Muhammed Sayâd

 

419 Ahmed b. Nizamülmülk, 503/1109 yılında yapılan suikast grişiminde yaralanmış, ancak

kurtulmuştu. İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 478.

420

 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s.418-9.

421

 İbnü’l-Kalânisî, Târihu Dımeşk, s. 298.

422 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 516.

423 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 589.

424 Bu tarih Hasan Sabbah’ın ölümünden (518/1124) sonraki bir tarih olmaktadır.

 301

i - Hasan Sabah’ın Görüşleri

İsmailiyye’nin zaman ve mekan farkına göre farklı itikatları olduğu, çeşitli

dönemlerde ve bölgelerde yazılmış eserlerinden anlaşılmaktadır.425 Bazı

araştırmacılar İsmailiyye için Bâtıniye isimlendirmesini doğru bulmamaktadır.

İsmaililer, bâtını hak kabul etmektedirler, ancak zâhiri de kabul ederler. Bâtın ile

birlikte zâhire inanmayı da vacib saymışlardır. el-Müeyyed eş-Şîrâzî “bâtın ve zâhir

ile birlikte amel eden bizdendir, bunlardan biri ile amel edip diğeriyle etmeyen

bizden değildir” demiştir.426 İbn Haldun, Bâtınî isimlendirmesini (şer’î kuralları

yorumlamakla ilgisini kurmadan) bâtın ve mestûr imamların kabul edilmesi sebebine

bağlamaktadır.427 Bununla birlikte Hasan Sabbah’ın “her tenzîlin tevîli, her zâhirin

bir Bâtını olduğunu” kabul ettiği kaydedilmektedir.428 Bundan dolayı da onun

taraftarlarına da Bâtınî denmiştir.429

Dönemin Sünnî yazarlarının da ifade ettikleri gibi Nizârîler “ed-davetü’lcedîde” diye adlandırılan bir örğetiyi temsil ediyorlardı. “Ta’lîm” denen bu öğreti

aslında eskiden beri var olan bilginin yetkili biri tarafından öğretilmesi anlamına

gelmekteydi. Hasan Sabbah’ın talim konusunu ele aldığı Fusûl-i Erbaa günümüze

ulaşmasa da, içeriği hakkında, İranlı tarihçiler430 ve Şehristanî’den431 epey bilgi

edinilebilmektedir.432 Bu prensip sebebiyle gruba Ta’lîmiyye adı verilmiştir.433

 

425 Muhammed Kamil Hüseyin, İsmailiyye akaidinin tesbitinin güçlüğünü ifade etmekte ve onların

zaman ve mekan farklarına göre farklı itikatları olduğunu çeşitli dönemlerde ve bölgelerde

yazılmış eserlerine atıflarla ortaya koymaktadır (Tâifetu’l-İsmâiliyye, Kahire 1959, s. 147-53,

177). Benzer görüşleri Mustafa Gâlib de ifade etmektedir (İbrahim b. el-Hüseyn el-Hâmidî,

Kenzü’l-Veled, tahkik: Mustafa Gâlib, Beyrut, 1971, s. 7).

426 Hüseyin, Tâifetu’l-İsmâiliyye, s. 148; Mustafa Gâlib, Tarîhu’d-Daveti’l-İsmâiliyye, Beyrut, ts.,

s. 39. Benzer görüşler ve değerlendirmesi için bkz. Kemalüddin Nuruddin Mercûnî, Mevkıfü’zZeydiyye ve Ehli’s-Sünne min el-Akidedi’l-İsmâiliyye ve Felsefetihâ, Beyrut, 2009, s. 98.

427 İbn Haldûn, Târîh, C:I, s. 252.

428 Reşîdüddin, Câmiü’t-Tevârih: Kısmet-i İsmailiyân, s. 106. Krş. Kâşânî, Târih-i İsmâîliyye, s.

129.

429 Kâşânî, a.g.e., s. 129. Dönemin İsnâ Aşeriyye mensubu müellifi Abdülcelil Kazvinî’ye göre

şeriatın bir zâhiri, bir de bâtınî yönü olduğunu kabul etmek, Bâtınîler ve Sabbâhilerin

(Sabbâhiyân) mezhebidir. Bu müslümanların mezhebi değildir. Bundan dolayı onlara Bâtınî

denmektedir. Abdülcelil Kazvînî, bu konuların detayları için Saîd Reşîd Râzî’nin Fusûl isimli

eserine yönlendirmektedir (Kitâbü’n-Nakz, s. 471-2). Reşîdüddin er-Râzî (ö. 530?) hakkında kısa

bilgi ve ilgili literatür için, bu çalışmada İsnâ Aşeriyye âlimleri hakkında bilgi verilen ilgili bölüme

bakınız.

430 Reşidüddin, a.g.e., s. 105-7; Kaşanî, a.g.e., s. 128-9.

431 eş-Şehristani, el-Milel ve’n-Nihal, s. 231-5 (tercümesi, s. 175). İbn Haldûn da bu konuda

Şehristanî’ye atıf yapmaktadır (Târîh, C. I, s. 252).

432 Daftary, İsmaililer, s. 514-5. Daftary’ye göre Sencer’in dostluğunu kazanmış bir Eşarî bilgini olan

Şehristanî, yazdıklarında tarafsız bir tutum sergilemişti. Onun çağdaşlarından bazıları, Batıni

 302

Hasan Sabbah’a göre “hakk”ın alameti tevhîd (birlik), “bâtıl”ın alameti ise

çokluktur (kesret). Hasan Sabbah, birliğin ta’lîm ile sağlanacağını savunmakta, aklın

kullanılmasının (rey) ise farklı fırkalara sebep olduğunu, birliğin (cemâat) imamla

mümkün olduğunu savunmaktadır. Talim öğretisinin temeli, dinin sadece yetkili

muallimler tarafından öğretileceği esasına dayanmaktadır. Bu yetkili muallim de

imamdır. Allah’ı bilmek, akıl ve akıl yürütme (nazar) ile olmaz. Dinî gerçekleri

öğrenmek için akıl yeterli değildir. Bunun için insanlar bir otoriteye ve öğreticiye

ihtiyaç duyacaklardır. Bu öğretmenin yetkili ve güvenilir olması gerekmektedir. Bu

kişi, imamdır.434 Ulaşılabilecek bir imamın olmadığı dönemde onun hücceti, imamın

yetkilerini kulanacaktır. Hasan Sabah imamın hüccetidir.

435

Bu prensipten hareket eden Hasan Sabah, halka (avâm) ilimlerle meşgul

olmayı, havassa ise kendisinin içeriğini bildiği dışındaki eski ulemanın kitaplarını

okumayı yasaklamıştır. Allah’a iman konusunda “bizim ilahımız, Muhammed’in

ilahıdır” demekle yetiniyor, detaya girilmesini eleştiriyorlardı. Şehristânî, onlarla

yaptığı münazaralar sırasında “bunu senden mi öğreneceğiz” gibi cevaplarla

karşılaştığını ve onlara “ilim kapısını kapattınız, teslimiyet ve taklit kapısını açtınız”

dediğini kaydetmektedir.436 Cüveynî de onların mezhebinin “amacı aklı ve ilmi devre

dışı bırakmak olup hurafeler yığınından başka bir şey değildir”437 demektedir.

İsmaililere göre Muhammed b. İsmail’in neslinden, kendinden önceki imam

tarafından hakkında nas olan, masum bir imamın varlığı zaruridir. Bu prensip

 

olmak ve onlara hizmet etmekle suçlamışlardı. Nasırüddin Tusî de Eşari’nin dâ’i’d-du’ad

derecesinde bir İsmaili olduğunu söyleyenlerdendir. Şehristanî, Tusî’nin dayısına hocalık etmiştir.

Şehristanî’nin eserlerindeki bazı görüşleri ve kullandığı ıstılahlar onun İsmaili yorumundan

etkilendiğini savunanlar için delil olmuştur. İsmaililer, s. 515-6.

433 es- es-Sem’ânî, el-Ensâb, C:I, s. 468.

434 el-Gazâlî, Fedâihu’l-Bâtıniyye, tahkik: Abdurrahman Bedevî, Kahire, 1964, s. 17, 37, 47, 77

[Bâtınîliğin İçyüzü, s. 25-6, 45-80]. (İsmâilî dâî Ali İbnü’l-Velîd’in (ö. 612/1215) el-Gazzâlî’ye

cevap verirken “dinin sadece imam-ı masumdan alınabileceğine” dair değerlendirmeleri, bununla

birlikte aklın bir alet olarak değer taşıdığını, yok saymadıklarını ifade ettiği kayıtlar için bkz.

Dâmiğu’l-Bâtıl ve Hatfü’l-Münâdıl, tahkik: Mustafa Gâlib, Beyrut, 1982, C. I, s. 264, 273, 332);

eş-Şehristani, a.g.e., s. 232-3 (tercümesi, s. 175); Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 94;

Cüveyni, Târîh-i Cihângüşâ, s. 538; Reşidüddin, a.g.e., s. 106; Kâşânî, a.g.e., s. 129; Hodgson,

“The Isma’ili State”, 435-6; Daftary, a.g.e., s. 516-8. Ta’lîm nazariyesine benzer görüşlerin Hasan

Sabbah’tan başka İsmailî müellifler tarafından ortaya konan tespitler için bkz Mercûnî,

Mevkıfü’z-Zeydiyye, s. 58 vd.

435 Daftary, a.g.e., s. 516-8.

436 eş-Şehristani, a.g.e., s. 234-5 (tercümesi, s. 177).

437 Cüveyni, a.g.e., s. 540.

 303

İsmailiyye mezhebinin temel ilkesidir.438 Karmatiler, İsmail b. Cafer’i imam olarak

kabul etmemektedir. Onlar Cafer Sadık’tan sonra yedinci imam olarak, Cafer’in oğlu

İsmaili atlayıp, torunu Muhammed’i imam kabul etmektedirler.439 Nizârî geleneğe

göre ise Hz. Hasan atlanarak, Hz. Ali’den sonra Hz. Hüseyin ikinci imam kabul

edilerek sayı Muhammed b. İsmail ile yediye tamamlanmaktadır. Hz. Hasan geçici

bir emanetçi kabul edilmektedir. Mustalîlere göre ise Hz. Ali atlanarak Hz. Hasan

birinci imam olarak kabul edilmektedir. Hz. Ali bu listenin üstünde (esâsü’l-imâme)

bir konumdadır.440

Selçuklular döneminde, 547-554/1153-1159 tarihlerinde yazılan bir kaynağa

göre Batıniler, (Mülhidân) şeriata itimad etmemekte, onu şerhetme yetkisinin

Mısır’daki efendilerine ait olduğunu kabul etmekteydi.441 Abdülcelil Kazvînî’nin

yaklaşık 560/1165 yılında tamamladığı eserinde verdiği bilgilere göre İsnâ Aşeriye,

kendi imamlarının gâib olduğunu kabul etmesine rağmen Bâtınilerin (melâhide)

imamları Mısır’da zâhirdir.442 Halbuki Abdülcelil Kazvînî, yine aynı eserinde Cibal

ve Kuhistan bölgesinde “Sabbâhiyan ve Mülhidân” diye nitelediği taraftarlarının,

Nizâr ve Hasan Sabbah adına sikke kestiğini ve hutbe okuduklarını

kaydetmektedir.443

 

Abdülcelil Kazvînî, Bâtınîlerin (mülhid) şer’î kurallara iman etmediğini

kaydetmektedir. Onlar, âlemin kadîm olduğunu kabul etmektedir. Dolayısıyla bir

yaratıcısının olduğunu kabul etmemektedir. Peygamber gönderilmesini kabul

etmemektedir. Ahirette tekrar dirilmenin muhâl olduğunu kabul etmektedir. Hz.

Muhammed’in getirmiş olduğu şeriata iman etmemektedir. Dinin temellerini (usûl)

de, furûunu da, hiçbir hükmünü kabul etmemektedir. Kazvinî’nin kaydına göre

Alamut’ta bizzat şahid olan birinden aktardığına göre Nizârîler cenazesini namazını

kılmadan defnetmişlerdi. Onlar, ahirette yeniden dirilmeye inanmamaktadır. Çünkü

onlar, namaza ve oruca inanmamaktadırlar.444

Abdülcelil Kazvinî’nin eserini telif ettiği tarih Nizârî lider Hasan’ın “devr-i

 

438 Hüseyin, a.g.e.,s. 153.

439 Daftary, “The Earliest Ismāīlīs”, s. 229.

440 Daftary, a.g.m., s. 230.

441 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 450, 453.

442 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 466.

443 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 503.

444 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 453. 464, 606.

 304

kıyamet”i ilan edip (559/1164) şer’î kuralları lağvettiği tarihin hemen sonrasına

rastlamaktadır. Ayrıca bununla ilgili tarih kitaplarında, Nizârî İsmâililerin “devr-i

kıyâmet”i başlatan lideri Hasan ile ilgili kayıt dikkat çekmektedir. “Babasının yerine

geçtiği ilk günden itibaren Hasan Sabbah’ın zamanından beri uygulanmakta olan

İslamî ve şer’î kuralların çiğnenmesine ses çıkarmadı ve bizzat kendisi de o

konularda, dine aykrı yenilikler koydu.”445

Daha önce kaydedildiği gibi, muhalifi olduğu aşikar olan müelliflerin, Hasan

Sabbah’ın koyu dindarlığı ile ilgili yazdıklarına işaret edilmiştir. Diğer taraftan

İbnü’l-Esîr onların ilk toplantıları olarak Sâve’de on sekiz kişinin bir araya gelip

bayram namazı kılmalarını kaydetmektedir.446 Nizâr ve Hasan Sabbah adına hutbe

okutulduğu kaydedilmektedir.447 Ezan ile ilgili benzer bir durum söz konusudur.

Selçuklular döneminde yazılan bir kaynakta Sünni yazar, Râfiziler ile Batıniler

arasındaki benzerliklerden bahsederken Âlamut’ta yaşayan Batınîlere benzerlik

işareti olarak ezanlarda “hayru’l-amel”in448 aşikara okunmasını da gündeme

getirmektedir.449

 

2-Kiya Bozorg Ummid Dönemi (518-32/1124-38)

Kiyâ Bozorg Umid, Deylem’in ekâbirindendi. O, Hasan Sabbah’ın nâibi olarak

ordunun başındaydı. Kiyâ Bozorg Umid, şer’î kuralları (merâsim-i şerîat) muhafaza

etmekteydi. On dört yıllık (518-32/1124-38) iktidarı döneminde Hasan Sabah’ın

siyasetini (nehc-i sâbık) sürdürmüstür.450

Kiyâ Bozorg Umid, Rudbar bölgesinin yerlisi olduğu için çevresi ile güçlü

ilişkilere sahipti. O, bölgedeki yöneticilerden kimiyle dostça geçinmiş,

İsnâaşeriyye’yi kabul etmiş olan Bavendiler ile aralarında savaşlar olmuştur.451

Büyük Selçuklu yönetimiyle ilişkileri için ise Cüveynî, “Bozork Ummîd’in hüküm

sürdüğü devir Sultan Sancar’ın devri olduğu için onların kalelerini yıkmak ve

 

در اوایO ج< س ب% جي 9ƒر، ب% ه و'@ رس م شJ و ' اJ9 اسMم را ک% از J96 ح Gح ا

7ام ,ن  د9ي، م„ و ) 445

دکم ي

 

ت و@ داشم 7یج „E) Cüveyni, a.g.e., s. 551 (metin, neşr. Muhammed Kazvinî, Leyden,

1937, C. III, s. 225). Krş. Reşîdüddin, a.g.e., s. 164; Kâşânî, a.g.e., s. 184.

446 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 313.

447 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 503.

ح J ]>:

 ا

?O 448

449 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 172.

450 Cüveyni, a.g.e., s. 547; Reşîdüddin, a.g.e., s. 137-8; Kâşânî, a.g.e., s.157.

451 Bavendiler yöneticisi Şah Gazi Rüstem’in oğlu Nizarilerin suikastiyle öldürülmüş, kendisi de böyle

bir girişimden kurtulmuştu. O her fırsatta Nizariler’e düşmanlığını göstermekteydi. Daftary, a.g.e.,

s. 519.

 305

evlerini başlarına uçurmak için kimse ciddi bir çaba harcamadı” diye yazmaktadır.452

Bozorg Ümîd’in başa geçtiği yıl (518/1124) Nizârîler Âmid’de kayıplar

vermiştir. Melikşah zamanında, Hasan Sabbah’ın daveti, Rey’den İsfehan’a ve

Hemedan’a, bütün Kuhistan beldelerine, Dıyarbakır, Şam ve Mısır sınırlarına kadar

ulaşıyordu.453 Mervanoğulları tarafından yönetilen Diyarbakır bölgesi, 478/1085

yılından itibaren doğrudan Selçuklu yönetimine bağlı hale gelmiştir.454 Âmid halkı,

518/1124 yılında, sayısı oldukça artmış olan İsmaililere karşı ayaklanıp, yediyüz

kadarını öldürdü. Bu hadiseden sonra, bölgede onların durumu zayıflamıştır.455

Âmid’in yöneticisi olan Timurtaş b. İlgâzî, 547 (1152-3) yılında vefat etmiştir.456

Bazı kaynaklar, Timurtaş’ın yedi yüz kadar Nizârîyi öldürdüğünü ifade edip bir grup

Nizârî tarafından öldürüldüğünü kaydetmektedir.457

Nizarîlerin faaliyetleri hilafet merkezi Bağdad’ı da tedirgin etmekteydi.

Bağdad’da divana ulaşan mektuplarda Dımaşk’tan gelen bir kâfile içerisinde

Bâtınîler olduğu ve devlet büyüklerine suikast düzenleme niyetinde oldukları

bildirilmiştir. Yapılan araştırma sonrasında onlardan bir grup tutuklanmış, bir kısmı

da asılarak idam edilmişti (Şaban 518/1124). Bağdad’da Şâmlılara benzeyen kim

bulunursa tutuklanıp öldürüleceği ilan edilmiştir. Tutuklananlar arasında onlara para

yardımında bulunanlar ve Abkarâ kadısı İbn Eyyub da vardı. Yanında Bâtıniyye’nin

kitapları bulunmuştur.458

Irak Selçuklularının veziri Dergezinî, Batınîler ile işbirliği yaparak, kendine

siyasi rakip olabilecek bazı kişileri öldürmüstür. Sultan Sencer’e elçi olarak

gönderilen kadı Zeynü’l-İslam Ebû Sad Muhammed b. Nasr b. Mansur el-Herevî

böyle bir tertip sonucu 518/1124 yılında öldürülmüstür.459

Büyük Selçuklu yönetimi, Sencer’in veziri Ebû Nasr’ın talimatıyla 520/1126

 

452 Cüveyni, a.g.e., s. 548.

453 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 511.

454 Yinanç, Selçuklular Devri, s. 148 vd.

455 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVII, s. 224; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 625; İbn Kesir, elBidâye, C.XII, s. 207; Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân, (8/1) s. 113; Hodgson, The Order of Assassins, s.

101; Daftary, a.g.e., s. 520.

456

 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. XI, s. 175.

457 Reşîdüddin, a.g.e., s. 86.

458 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVII, s. 225. Sıbt, kâfilenin geldiği yer olarak Horasan veya

Dimaşk olmak üzere iki rivayet olduğunu kaydetmektedir. Mir’âtü’z-Zemân, (8/1) s. 113.

459 Bündârî, Zübde, s. 137; İbnü’l-Esir, onun 519 yılında öldürüldüğünü yazmaktadır (el-Kâmil, C. X,

s. 630); İbn Kesir, el-Bidâye, C.XII, s. 208. Ayrıca bkz. Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s.

333 ( ve 5. dipnot), 513.

 306

yılında, Rudbar ve Kuhistan’daki Nizârî kalelerine asker göndermiştir. Vezir Ebû

Nasr Ahmed b. el-Fadl Kâşânî, onların nerede bulunurlarsa öldürülmelerini,

mallarına el konulmasını ve kadınlarının esir alınmasını emretmiştir. Turaysis’e

(…

ی (bir ordu gönderilmiştir. Çok sayıda kişi öldürülmüş, malları ganimet olarak

alınmıştır. Nisabur’a bağlı Beyhak’ın Taraz köyündeki liderleri el-Hasan b. Semîn,

kendini minareden atarak ölmüstür.460 Daftary’e göre ordu pek fazla başarılı

olamadan geri dönmüstür.461 Ancak kaynaklar, on iki bin kişinin öldürüldüğünü

kaydetmektedir.462 Yine de Kuhistan Nizârîleri, 523/1129 yılında Sistan’a bir ordu

gönderebilecek güçteydi.463

Bu askerî harakatın emrini veren vezir Ebû Nasr, 521/1127 yılında, Batıniler

tarafından öldürülmüstür.464 Vezirin seyisi olarak işe başlayan iki Batınî fedaisi, iyi

hizmetleri ve dindarlıkları ile vezirin güvenini kazanmış, atlarını kontrol eden veziri

bıçaklamak suretiyle öldürmüşlerdir.465 Irak Selçukluları sultanı Mahmud’un veziri,

Batıniliğe meyilli olduğu kaydedilen Dergezinî’nin466 Batınileri suikastlerde

kullandığı,467 vezir Mu’înüddin’in öldürülmesinde de onun çabaları olduğu

kaydedilmektedir. Mu’înüddin onun Irak’ta vezirlik etmesini istemiyordu. Dergezenî

de onun üstünlükleri yanında kendi noksanlıklarının ortaya çıkacağını bildiğinden bu

seyis fedai işini planlamıştır.468 Muhtemelen bu suikast sonrasında, 521/1127 yılında,

Sultan Sencer’in Alamut halkından onbinden fazla kişiyi öldürdüğünü

kaydedilmektedir.469

Irak Selçukluları sultanı Mahmud tarafından, 520/1126 yılında, Anuştegin

Şirgir’in yeğeni Asil, Alamut tarafına gönderilmiş, ancak Asil yenilerek geri

dönmüstür. Aynı yıl içerisinde gönderilen başka bir Selçuklu ordusu mağlup olmuş,

komutan Temurdoğan, esir alınmıştır. Temurdoğan, bir müddet Alamut’ta hapiste

 

460 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 631-2; Hodgson, The Order of Assassins, s. 101-2.

461 Daftary, İsmaililer, s. 520.

462 Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân, (8/1) s. 125. İbnü’l-Cevzî, “Sencer’in on iki bin Bâtıniyi öldürdüğü haberi

geldi” şeklinde 521 yılı olayları arasında kaydetmektedir (el-Muntazam, C. XVII, s. 244).

463 Daftary, a.g.e., s. 521.

464 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 647 ; Hodgson, a.g.e., s. 102; Daftary, a.g.e., s. 521.

465 Abbas İkbal, el-Vezâra fî Ahdi’s-Selâcika, s. 372; Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, s. 151-4

ve 151’de 3. dipnot, 154’de 2. dipnot. Krş. Abdurrahman Acar, “Sencer`in Din Siyaseti”, s. 101,

158-161.

466 Bündârî, Zübde, s. 119.

467 Bündârî, a.g.e., s. 137.

468 Bündârî, a.g.e., s. 138-9, 242.

469 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 647; İbn Kesir, el-Bidâye, C.XII, s. 212.

 307

kalmış, sultan Sencer’in ricasıyla serbest bırakılmıştır. Bâtınîler tarafından

Talikan’daki Mansura gibi yeni kaleler ele geçirilmiş, Saadetkuh, Meymundiz470 gibi

kaleler yapılmaya başlanmıştır.471

 

Bâtınîlik muhaliflere hakaret edilirken kullanılan bu vasıf haline gelmiştir.

Abbâsî halifesi el-Müsterşid, Şîî Mezyediler emiri Dübeys ile melik Tuğrul’un

Bağdad’a saldırıları sebebiyle asker toplayıp savaşa girmiştir. Halifenin askeri

faaliyetlerini denetim altına almak için Bağdad’a gelen (520/Ocak 1127) Irak

Selçukluları sultanı Mahmud’u Bağdad’a sokmamak için savaşa giren halifenin

taraftarı, Selçuklu askerlerine, nehrin karşı tarafında bulundukları sırada ağır

ifadelerle küfretmekte ve “ey Bâtınîler, ey Mülhidler, emüru’l-müminîne isyan

ettiniz, akitleriniz geçersiz, nikahlarınız fasid oldu” diyorlardı.472

 

Sultan Muhammed, Bâtınîler ile barış yapma girişiminde bulunmuştur.

Yarankuş Bâzdâr’ı İsfehan’dan elçi olarak göndermiş ve Alamut’tan güvenecekleri

birini göndermelerini ve onunla sulh için görüşmek isteğini iletmiştir. Bozorg

Ummid, bunun için Hace Muhammed Nâsihî Şehristanî’yi göndermişti (523/1129).

Muhammed Nâsihî, sultanın huzuruna çıkmış ve sulh için görüşmüstür. Muhammed

Nâsihî, sultanın huzurundan çıktığında İsfahan çarşısında kavga çıkmış, elçi ve

yanındaki heyette bulunanlar öldürülmüşlerdi. Sultan onların öldürülmeleri için emir

vermediğini söylemiştir. Bozorg Umid, faillerin kısasen öldürülmelerini istemiş, aksi

halde intikam ile tehdit etmiştir. Ancak sultan buna iltifat etmemiştir. Nizârîler,

Kazvin’e saldırarak dörtyüz kadar kişiyi öldürmüş ve çok miktarda ganimet elde

etmişlerdi. Bu olay, Kazvin halkı ile Nizârîler arasında sık sık savaşa neden olan bir

kan davası halini aldı.473 Sultan Mahmud’un 524/1130 yılında, Lemeser’a gönderdiği,

sayısı otuz bini bulan ordu da bir sonuç elde edemedi.474 İbnü’l-Esîr’in 524 yılı

olayları arasında Sultan Mahmud’un Alamut kalesini ele geçirdiğini kaydetmesi

 

470 Meymündüz kalesi hakkında detaylar için bkz. Ivanow, Alamut and Lamasar, s. 75.

471 Reşîdüddin, a.g.e., s. 139-9; Kâşânî, a.g.e., s. 158-9; Daftary, İsmaililer, s. 520.

472 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 236, 242; İbn Kesir, a.g.e., C.XII, s. 211.

473 Bu olaydan önce de Kazvin yöneticileri Bâtınîler ile mücadele halindeydi. Kazvin’in ıktâ sahibi

olan Yarankuş Bâzdâr, 520/1126 yılında Nizârîler’i mağlup etmişti. Yarankuş, bir sene sonra elçi

göndererek sulh talep etmişti. Ancak daha sonra Nizârîler’in üzerine tekrar askeri harakatlar

gerçekleştirmişti (Reşîdüddin, a.g.e., s. 139-40; Kâşânî, a.g.e., s. 158-9).

474 Reşîdüddin, a.g.e., s. 140; Kâşânî, a.g.e., s. 159; Hodgson, The Order of Assassins, s. 102;

Daftary, İsmaililer, s. 521; Hüseyin Kayhan, Irak Selçukluları, s.113.

 308

doğru olmasa gerektir.475 Sultan Mahmud’un 525/1131’de ölümünden sonra

kardeşleri ve oğlu Davut arasıda meydana gelen taht mücadelesi,476 Nizârîler için

rahat bir dönem olmasına sebep olmuştur.477

Bu dönemde Deylemân’da Ebû Hâşim Alevî, Zeydîlerin imamı davasındaydı.

Horasan’a kadar geniş bölgelerde davasını yaymak için mektuplar göndermekteydi.

İnsanları Nizârîlere karşı da hasım haline getirmeye çalışmaktaydı. Bozorg

Ummid’in gönderdiği nasihat-nameye, Ebû Haşim, onları küfür, ilhâd ve zındıklık ile

itham eden cevaplar vermiş, münazara etmeleri durumunda küfürlerini ortaya

çıkaracağını bildirmiştir. Alamut’tan Gilan’a gönderilen Nizârî ordusu, Zeydî

ordusunu yenilgiye uğratarak Ebû Haşim’i esir etmişti (526/Aralık 1131). Alamut’a

getirilen Ebu Haşim, “Allah’ın bilinmesi (marifet-i Hodâ) akıl ile olduğuna göre

Peygamber’e neden ihtiyaç duyulmuştur. İnsanlar bunu akıl ile gerçekleştirdiklerine

göre senin imametine ne gerek var” gibi konuşmaların geçtiği tartışmalar yapmıştır.

Ebu Haşim, yaptıklarından tevbe ettiğini söylemiş ve onlar için dâî olmayı teklif

etmesine rağmen kabul edilmemiş ve ona ölüm geldiğinde yapılan tevbenin kabul

edilemeyeceği söylenmiştir. Ebu Haşim, onlara, daha önce ne durumda olduklarını,

Kuran ve şeriaate göre hükmettiklerini belmediğini öylemiştir. Nizârîler, onun bu

özrünü de Allah’ın akılla bilemeyeceğinin ve talîmin gerekliliğinin delili olarak

kullanmışlardı. Ebu Haşim, Nizârîleri küfürle suçlamış olması (veya kendi küfrünü

ikrar etmiş olması), mülümanların öldürülmesine cevaz vermesi, kendi adına imamet

iddiasında bulunması ve mülümanların imamlarıyla alay etmiş olması gerekçeleriyle

idamına hükmedilmiştir. O, “her ne ceza buyurulursa mutahakım” demiş ve idam

edilmiştir.478

Irak Selçukluları sultanlarının taht mücadeleri sırasında veya iktidarda nufûz

mücadelelesi gereği devlet adamları öldürülmekteydi. Mesud, taht için mücadele

ederken Aksungur Ahmedilî’nin desteğini görmüş ancak sonrasında nüfuzu altında

kalmıştır. Ahmedilî 527/1133 yılında öldürülmüstür. İbnü’l-Cevzî, sultan Mesud’u,

 

475 (ت 

ا '<? د Bم نs>

ا<= م (İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 666.

476 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVII, s. 264, 270; İbnu’l-Esîr a.g.e., C. X, s. 669, 674.

477 Daftary, a.g.e., s. 521.

478 Kâşânî, a.g.e., s. 160-4. Krş. Reşîdüddin, a.g.e., s. 141; Hodgson, a.g.e., s. 103; Daftary, a.g.e., s.

521-2.

 309

onu öldürtüp, Batıniler tarafından öldürülmüş gibi göstermekle479 itham ederken,

diğer kaynaklar, onu Batınîlerin öldürdüğünü kaydetmektedir.480

Sultan Mesud’a savaşta yenilen Tuğrul, yenilgiyle ilgili vezirini suçladığında,

vezir Derguzînî “Alamut kalesi halkına, Aksungur ve sizin düşmanlarınız ile

savaşmaları ve dünyayı onların başına dar etmeleri için emir verdim” dedi. Sultan

Tuğrul, vezirin Batınî olduğunu anlayınca, onu idam ettirdi.481

Bu dönemde Büyük Selçuklu yönetimi Bâtınîlere karşı kayıtsız kalmakla

suçlanmaktaydı. Sultan Sencer, Abbâsî halifesi tarafından Bâtınîer’e eman vermekle

itham edilmiş, buna karşılık Sencer, halifenin vezirine hitaben yazılmış

(527/Temmuz 1133) mektupta, bu ithamı reddetmiş ve bu hususta yaptığı faaliyetleri

anlatmıştır.482

Sultan Sencer’in askerleri emir Erkuş komutasında 528 yılında, Horasan’da

Girdkûh kalesini muhasara etmişlerdi. Muhasaranın uzamasıyla kale halkının erzaı

bitmiş, savaşacak hali kalmamıştır. Kale fethedilmek üzereyken Erkuş oradan

ayrılmıştır. Erkuş’un çok miktarda para ve çok kıymetli hediyeler aldığı için oradan

ayrıldığı söylenmiştir.483

Bu dönemde Abbâsî halifesi de askerî faaliyetler içerisine girdi. Halife elMüsterşid, Irak Selçukluları hükümdarı Mesud ile 529/1135 yılında girdiği svaşta

mağlup olup esir düşmüş ve suikast ile öldürülmüştür. Bu suikast için de Bâtınîlerin

adı geçmektedir. Halife savaşa çıkmadan önce fetva almıştır. Bu fetvaya göre

Sencer’in Nizârîler ile sulh yapmış olmasından dolayı, “Horasan halkının ilhâd ve

küfre (cuhd) düştüğü” ve öldürülmeleri gerektiği ifade ediliyordu.484 Sultan Mesud ve

diğer Selçuklu erkanı, Sencer tarafından gönderilen elçilik heyetini karşılarken,

Batınîler esir halifenin çadırına girip onu öldürmüşlerdi. Yirmiden fazla yerinden

yaralamışlar, burnunu ve kulalarını kesmişler ve soyup çıplak bir halde

 

479 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVII, s. 275; Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, s. 215.

480 Bündârî, Zübde, s. 158. İbnu’l-Esîr, onun Bâtinîler tarafından öldürüldüğünü kaydetmekle birlikte,

onun öldürülmesinde sultan Mesud’un eli olduğunun da söylendiğini kaydetmektedir (el-Kâmil,

C. X, s. 686).

481 el-Hüseynî, Ahbâr, (Lugal), s. 72-3; Muhammed b. Mahmud, Selçuk-Nâme, C.II, s. 59; Bündârî,

Zübde, s. 158.

482 Abbas İkbal, “Nâme-i Sultân Sencer be Vezîr-i Halîfe el-Müsterşid Billah”, Yâdigâr, sayı:39-40,

Tahran, 1327 (1948), (ss. 134-155), s. 145 vd. Detaylar için bkz. Köymen, a.g.e., s. 226-7.

483 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. XI, s. 18.

484 Kâşânî, Târih-i İsmâîliyye, s. 164.

 310

bırakmışlardır. Askerler döndüğünde Bâtınîleri öldürdü. Ayrıca onları yaktıkları

söylenmiştir. Ancak bazılarının kaçmayı başardığı da kaydedilmektedir.485 Olay

üzerine Alamut’ta bir hafta bayram yapıldı.486 Alamut’taki Nizârîlerin kütüphanesini

görme imkanı bulmuş olan Ata Melik Cüveyni, halife Müsterşid’in Batınîler

tarafından öldürülmesini anlatırken, “Sencer’in devletinin düşmanı olan kötü kalpli

kişilerin” halifenin öldürülmesinde Sencer’i suçladıklarını belirtmekte ve “Sultan

Sancar’ın huyunun iyiliği, soyluluğu, Hanefi mezhebinin ve hilafet makamının

güçlendirilmesi konularında harcadığı çabaları” hatılatıp “bu tür asılsız suçlamaların

onun doğru ve büyük sahsiyetine hiçbir zarar veremeyeceğine”487 vurgu yapmaktadır.

Konuyu etraflıca ele alan Özgüdenli, vardığı sonucu şöyle ifade etmektedir: “Bu

hususta, akla en yakın ihtimal, halifenin, Sultan Mesud’un amcası Sultan Sencer’e

danıştıktan sonra, onun onayıyla, elçilik heyetine gizlice yerleştirilmiş bir Bâtınî

veya hâssa grubu tarafından katledilmiş olmasıdır. Zira her iki sultanı da bu yola

sevkedecek sebepler az değildir.”488

Aynüddevle (Yemînüddevle) Harzemşah, sultan Mesud’un yanına gelip

Nizârîler ile mücadele etmek istediğini öylemiştir. Sultan da ona, emir Yarankuş’un

iktalarını vermiştir. Harzemşah, Kazvin’e geldiğinde Yarankuş isyan edip Nizârîlere

sığınmıştır. Harzemşah, Nizârîlere elçi göndermiş ve Yarankuş’un onların düşmanı

olduğunu hatırlatıp kendisinin ise dost olmak istediğini, sultan Mesud’un o bölgeyi

kendi yönetimine verdiğini, Yarankuş’un kendisine verilmesinin onların iyiliğine

olacağını iletmiştir. Bozor Ummid, kendisine sığınan birinin hasmına

gönderemeyeceği cevabını vermiştir. Nizârîler, 530/1136 yılından itibaren bu

bölgeye sık sık saldırılarda bulunup, insanları öldürüp, hayvanları ganimet alıp

 

485 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 298-9; İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. XI, s. 28; Reşîdüddin, a.g.e.,

s. 141-2; Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 416; Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân, (8/1) s. 156-7; İbn

Kesir, el-Bidâye, C.XII, s. 222-4; İbn Haldûn, Târîh, C.V, s. 71; Kâşânî, a.g.e., s. 164-5; Köymen,

a.g.e., s. 280.

486 Cüveyni, a.g.e., s. 548-9; Daftary, a.g.e., s. 522

487 Cüveyni, a.g.e., s. 534.

488 Halife el-Müsreşid’in öldürülmesi olayı hakkında geniş bilgi, bu konuda Selçuklu sultalarının

itham edilmesi, kaynaklarda geçen bilgilerin detaylı bir değerlendirilmesi için bkz. Osman

Özgüdenli, “Selçuklu Hilafet Münasebetlerinde Bir Dönüm noktası: Halife el-Müsterşid’in Katli

Meselesi”, Ortaçağ Türk-İran Tarihi Araştırmaları, İstanbul, 2006, s. 111-46. Yukarıdaki

sonuç yerine kaydedilen ifade için bkz. s. 136. (Makalenin daha önce yayınlandığı yer: İstanbul

Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Sayı 39, İstanbul 2004, s. 1-35); aynı müellif,

“Müsterşid Billah”, DİA, C. XXXII, (ss. 145-7), s. 146. Ayrıca bkz. Bündârî, Zübde, s. 164;

Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, s. 280-4;

 311

dönüyorlardı.489

Kiyâ Bozorrg Ummmid, 532/ Şubat 1138’de öldü.490 Kiyâ Bozorrg

Ummmid’in döneminde suikaste uğrayıp kayda giren kişiler arasında Abbâsî halifesi

el-Müsterşid, Fâtımî halifesi el-Âmir ve Sencer’in veziri Kaşanî gibi dönemin en

yetkili isimleri dikkat çekmektedir:491

Maktûl Maktul’ün Kimliği Fedâî Tarih

Ebû Saîd Herevî Kâdî Muhammed Verâmidî (?),

Muhammed Dâmgânî

522(6)/1128(32)

Mevlâ-yı Cemşîd Ayrılan Dâî Ebû Nuaym Enderârî 520/1126

Hasan Gurgânî İmâmet iddiacısı Mansûr Bendârî (?),

İbrahim Cerabâdî (?)

527/1132-3

Muhtas Kâşî Sencer’in veziri Muhammed Kûhic (?) 528/1134

el-Âmir b. Mustalî Fâtımî halifesi Yedi refîk 524/1130

(Tacülmülk Börü ) Atabeg’in oğlu,

Dimaşk valisi

Ömer ve Muhammed

Dihistânî

524/1130

Ebû Hâşim Zeydî imam Fedâî 526/1132

Devletşâh Alevî İsfahan nakîbi Abdullah Mugânî 528/1134

Aksungur Ahmedîlî Merâğa yöneticisi Ali Dihistânî, Muhammed 528/1134

Reis-i Tebriz Bû Saîd Kâyini, Ebu’lHasan Ferâhânî

528/1134

Müsterşid Abbâsî halifesi On dört refîk 529/1135

Hasan b. Ebi’l-Kâsim Kazvin müftüsü Muhammed Gercî (?)

Süleyman Kazvinî

529/1135

Hasan Gergânî (?) Temîcân (?)

vilayetinden

Ebû Mansur kşîdî, İbrahim

Harâbâdî

527/1133

3-Muhammed b. Kiyâ Bozork Ummid (532-57/1138-62) ve Sonrası

Bozork Ummid, ölümünden üç gün önce, yerine oğlu Muhammed’i veliahd

tayin etmiştir.492 Muhammed’in liderliğinin tartışmasız kabul edilmesiyle, Nizârî

yönetiminde soydan geçme geleneği kurulmuş oldu.493

Muhammed’in yönetiminin ilk yıllarında (533/1139 ve sonrası), komşu yerel

 

489 Reşîdüddin, a.g.e., s. 142; Kâşânî, a.g.e., s. 165-6. Krş. Daftary, a.g.e., s. 532-3.

490 Cüveyni, a.g.e., s. 549; Reşîdüddin, a.g.e., s. 144; Kâşânî, a.g.e., s. 166.

491 Reşîdüddin, a.g.e., s. 144-5; Kâşânî, a.g.e., s. 167-8.

492 Cüveyni, a.g.e., s. 549; Daftary, a.g.e., s. 534.

493 Daftary, a.g.e., s. 535.

 312

yöneticiler ile çatışmalara giren Nizârîler bazı kaleleri ele geçirerek veya inşa ederek

topraklarını genişletmişlerdi. Nizârîler, Deylemân bölgesine asker sevkedip

Saâdetkûh’u ele geçirmişler, kale inşa etmişlerdi. Saaâdetkûh’un yönetimine Kiyâ

Muhammed b. Ali Hüsrev Fîrûz getirilmiştir. Ayrıca Gürcüler üzerine de seferler

düzenlemişlerdi. Ele geçirdikleri ve imar ettikleri yerlerden biri de Mübârekkûh idi.

Emir Nâmâver (?) b. Keykâvûs, 534/1139 yılında Gilân’da yaptırdığı bir kaleyi

Nizârîlerin hizmetine sunmuştur. Bu kalelerin çoğu Nizârî komutan Kiya

Muhammed b. Ali Hüsrev Firuz’un gayretleriyle elde edilmiştir. Bozorg Ummid’in

kardeşi Kiya Ali diğer bir önemli komutandı.494

Bu dönemde Nizârîlerin adının geçtiği önemli bir suikat Abbâsî halifesî erRâşid’in öldürülmesiydi. er-Raşid, babasının yerine halife olmuş,

495 babası elMüsterşid gibi Irak Selçuklu sultanı Mesud ile sorunlar yaşamış, Bağdad’ı terk etmek

zorunda kalmıştır. er-Râşid, halifelikten uzaklaştırılıp yerine amcası el-Müktefî (535-

55/1136-60) getirilmiştir.496 Hatta bir kayda göre “Sultan Mesud, halifeye haber

gönderip kendisini tanımadığını ve yerine Ali evladından birini halife ilan edeceğini

bildirmiştir.”497 Halifelikten alındıktan sonra er-Râşid, Sultan Mes’ud’un

muhalifleriyle işbirliğine girmiş, ancak bir sonuç alamamıştır. er-Râşid, İsfahan’da

bulunduğu sırada, dört Nizârî fedaisi tarafından (532/Haziran 1138) öldürüldü.498

İsfahan halkı da Nizârîleri öldürmüşlerdi. er-Râşid’in ölüm haberi ulaşınca Alamut’ta

bir hafta bayram yapıldı.499 Bazı kaynakların kaydına göre “halife Raşid, (Nizariler

tarafından öldürülen) babasının (el-Müsterşid’in) öcünü almak için Mülhidlerle

savaşa çıkmıştır. Yolda hastalanmış, o halde İsfahan’a varmıştır. Orada pusuda

bekleyen fedaîler tarafından bıçaklanarak öldürülmüstür.”500 Köymen ise “Bağdad’da

bulunan halifelerin hiçbirini Batıniler öldürmüyor, fakat, Bağdad hudutlarını aşarak

başka ülkelere geçtikleri zaman, iki halifeyi de arka arkaya Batıniler öldürüyor. Bunu

 

494 Reşîdüddin, a.g.e., s. 147; Kâşânî, a.g.e., s. 169. Daftary, a.g.e., s. 535.

495 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 299, 300; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s. 28.

496 İbn Kesir, el-Bidâye, C.XII, s. 225.

497 Aldülkerim Özaydın, "Râşid-Billah", DİA, C.XXXIV, s. 465-6.

498 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s. 42, 62. İbnü’l-Cevzî, er-Râşid’in Bâtınîler tarafından

öldürüldüğünü kaydetmekle (el-Muntazam, C.XVII, s. 328) birlikte ayrıca zehir içtiği ve

hizmetçileri tarafından öldürüldüğü şeklinde üç rivayet olduğunu kaydetmektedir (el-Muntazam,

C.XVII, s. 332).

499 Cüveyni, a.g.e., s. 549; Bündârî, a.g.e., s. 166; Daftary, a.g.e., s. 536. krş. İbn Kesir, a.g.e., C.XII,

s. 228, 229.

500 Cüveyni, a.g.e., s. 550. Krş. Reşîdüddin, a.g.e., s. 146-7; Kâşânî, a.g.e., s. 168-9.

 313

mantıken kabul etmeye imkân yoktur. Bizce Râşid, siyasî ihtiraslarının kurbanı

olmuştur ve Sultanlar tarafından ortadan kaldırılmıştır” diye yazmaktadır.501

Bu dönemde önemli devlet adamlarına yönelik başka suikastler de olmuştur.

Sultan Sencer’in adamlarından el-Mukarreb Cevher, devletin bütün işlerine

hükmeder hale gelmiş bir emirdi. Rey şehri de onun iktaları arasındaydı ve şehri

onun adamlarından Abbas yönetmekteydi. Cevher, 534 (1139-40) yılında Bâtınîler

eliyle öldürülmüstür. Kadın kılığına girmiş Bâtınîler, Rey şehrinde, Cevher’den

yardım istemişlerdi. Cevher, onların söylediklerini dinlemek için durmuş, Bâtınîler

de onu öldürmüşlerdi. Cevher öldürülünce, Abbas, asker toplayıp Bâtınîler üzerine

yürümüstür. Çok sayıda Bâtınî öldüren Abbâs, daha önce onlara kimsenin yapmadığı

kadar zarar vermiştir. Abbas, ölünceye kadar, öldürmeye ve belderini tahrip etmeye

devam etmiştir.502 Alamut, kalesini de muhasara etmiştir. Onların bir köyüne girmiş,

içerideki erkek, kadın, çocuk, herkesi yakmıştır.503 Onun öldürdüğü Nizârî sayısının

yüzbini geçtiği kaydedilmektedir. Hatta öldürülen Nizârîlerin kafalarından bir minare

yaptırdığı ve müezzinlerin bu minareden ezan okudukları kaydedilmektedir.

Nizârîler, onun zamanında hayatlarından emin değillerdi.504 İsmailî/Nizârîlerin

komutanlarından İbrâhim es-Sehâvî, 536 (1141-2) yılında ölmüstür. Abbas’ın oğlu,

onu tabutu içerisinde yakmıştır.505 Bazı kaynaklara göre Nizârîler, Kiyâ Hasan b.

Abdilcabbâr’ı Sencer’e elçi göndererek, Abbas’ın şerrinin önlenmesini istemişlerdi.

Bağdad’da bulunan Abbas’ın, Sencer’in işaretiyle Irak Selçukluları sultanı Mesud’un

emriyle, 541/Nisan 1147’da idam edilip başının Horasan’a gönderildiği

kaydedilmektedir.506 Diğer tarih kaynaklarına göre, kuvvetli emirlerin nüfuzunu

kırmak isteyen ve bu maksatla emir Abdurrahman b. Togayürük’ü ortadan kaldıran

Sultan Mes’ûd, bir müddet sonra Abbas’ı da Bağdad’da öldürtmüstür. Abbas önce

Bağdad’a defnedilmiş, kızının gönderdiği adamlar ile cesedi Rey şehrine nakledilip

oraya defnedilmiştir.507 Ayrıca aynı kaynaklara göre, sonraki Rey valisi Aksungur

 

501 Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, s. 305.

502 İbnü’1-Esîr, a.g.e., C. XI, s. 76-7. Krş. İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C. XVIII, s. 6.

503 İbnü’1-Esîr a.g.e., C. XI, s. 117. Krş. İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C. XVIII, s. 53.

504 Bündârî, Zübde, s. 176; el-Hüseynî, Ahbâr, (Lugal), s. 79.

505 İbnü’1-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s. 89.

506 Reşîdüddin, a.g.e., s. 148-9, 155; Kâşânî, a.g.e., s. 170, 176; Daftary, a.g.e., s. 537.

507 İbnü’1-Esîr, a.g.e., C. XI, s. 116-7. Krş. İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C. XVIII, s. 49, 52-3; İbn Kesir, elBidâye, C.XII, s. 237, 538. ayrıca bkz. İbn Haldûn, Târîh, C.V, s. 79; Bündârî, Zübde, s. 196;

Faruk Sümer, “Abbas”, DİA, C. I, s. 17.

 314

Fîrûzkûhî’nin 544/1149 yılında, Tâlekân bölgesindeki, bizzat Kiyâ Bozorg’un

544/1149 yılında askeriyle gidip imarıyla meşgul olduğu yeni bir kale olan508 Erjeng

(†ارژ ( kalesindeki Nizârîler üzerine sefere çıkmış olması, değişen çok şeyin

olmadığını göstermektedir. Yine sultan Mesud’un Muhammed ile sulh yaptıktan

sonra, Nizârîlere karşı harekete geçmek için anlaşması ve Erjeng kalesine saldırmış

olması da benzer bir durumu göstermektedir. Bu askeri harakat bir ay kadar

sürmüstür.509 Yine Rey valisi olan emir İnânc, 546/1151 yılında askerleriyle Nizârîler

üzerine sefere çıkmıştır. Ancak Nizârîler, elçi gönderip kendilerinin bu bölgede

kalmak için sultan Sencer’den ahid aldıklarını bildirmeleri üzerine Emir İnanc, geri

dönmüstür.510 Nizârîler de kısa aralıklarla, Rey ve Kazvin’in köylerine saldırıp

yağmalarda bulunuyorlardı. Bunlardan511 biri olarak, Erjeng kalesinden Nizârîler,

548/1154 yılında Rey’in dağlık bölgelerinde gelip, oralarda bulunan Türkmenlerden

çok sayıda hayvanı ganimet alarak geri dönmüşlerdi. Nizârîlerin Rey köylerine

saldırıları sonraki yıllarda da sürmüstür. Rey’in köylerini yağmaladıkları 550/1155

yılındaki saldırıda komutanları Kiya Hasan Ali’ydi.512

Alamuta yakın olan Kazvin de sıkça Nizârî saldırılarına maruz kalmaktaydı.

Kazvin valisi Kutluğ-aba, sultanın işaretiyle, 535/1141 yılında, Alamut tarafına

sefere çıkmış ancak mağlup olmuştur. Nizârîler savaş sonrasında çok miktarda

ganimet de elde etmişlerdi.513 Bu savaş sonrasında Nizârîler birçok defa Kazvin’e

saldırmışlardı. Kiyâ Sâlâr komutasındaki Lemser Nizârî ordusu, 537/1143 yılında

Kazvin’e saldırdığında yetmiş kadar insanı öldürmüş ve çok sayıda hayvan ganimet

alarak dönmüstür.514 Kutluğ-aba, 538/1143 yılında, Nizârîlerin üzerine yürümüş,

çetin bir savaş olmuş ve her iki taraftanda çok sayıda insan öldürülmüstür. Nizârîler

Kazvin yakınlarına yüksek surları olan bir kale inşa etmeye başlamışlardı. Kutluğaba buna engel olmak için çevre bölgelerden de aldığı destekler ile çok sayıda

askerle onların üzerine yürümüş ancak başarılı olamamış, Nizârîler kaleyi

 

508 Reşîdüddin, a.g.e., s. 155.

509 Reşîdüddin, a.g.e., s. 156; Kâşânî, a.g.e., s. 177.

510 Kâşânî, a.g.e., s. 178.

511 Kısa süre aralıklarla, tarihlendirmelerde kronoji sırası değişebilen çok sayıda saldırı, bu

saldırılarda elde edilen ganimet olarak hayvan sayılarına varıncaya kadar detaylar için bkz.

Reşîdüddin, a.g.e., s. 157-9; Kâşânî, a.g.e., s. 179-81.

512 Reşîdüddin, a.g.e., s. 157-8; Kâşânî, a.g.e., s. 179-80.

513 Reşîdüddin, a.g.e., s. 149; Kâşânî, a.g.e., s.170-1.

514 Reşîdüddin, a.g.e., s. 153; Kâşânî a.g.e., s. 174.

 315

tamamlamışlardı. Sonraki yıl (539) bir grup Nizârî Kazvin’e baskın yapmış, Kazvin

askerini karşılık vermiş ve takibe koyulmuş, ölünler olmuştur.515

Selçuklu yöneticilerine yönelik saldırılardan başka, bu dönemde dikkat çekici

bir gelişme olmuştur. Bölgede yaşayan ve Nizârîlerin davetine olumlu cevap verip bu

mezhebe girmiş olan Mezdekîler, 536/1142 yılı Ramazan ayında kendi dinlerinin

propagandasını yapmaya başlamışlardı. Bunlara Parsiler (Pârsiyân) denmekteydi.

Bölgede İslam yayılınca Müslümanolmuş gibi görünmüş, Şîî olmuşlardı. Ancak

hangi mezheb üstün duruma gelirse, o mezheptenmiş gibi görünüyorlardı. Bölgede

Nizârîler güçlenince de “bu mezhep haktır” diyerek onlara tâbi olmuşlardı. Efendileri

Dehhudâ Keyhüsrev’in de bunu desteklediği söyleniyordu. Ancak Dehhudâ,

513/1119 yılında ölmüş, yerine oğulları Ebu’l-Alâ ve Yusuf geçmiştir. Bu kardeşler,

makam talep eder olmuşlardı. Nizârîlerin lideri Muhammed, onlara ne kadar nasihat

ettiyse de fayda etmemiştir. Bu inancı kabul etmiş olan birkaç kişi yakalanmış,

işkence altında itiraflar alınmıştır. Ebu’l-Alâ ve Yusuf da tutuklanmış, tevbe

ettiklerini söylemelerine rağmen kabul edilmeyerek öldürülmüşlerdi (537/Ekim

1142). Bir yıl boyunca bu inancı kabul etmiş olanlar takip edilmiş ve tespit edilenler

öldürülmüstür.516 Parsîlerin namaz, oruç gibi dinî emirlerin gereksizliğini savunmak,

haramları helal kabul etmek gibi ithamlarla suçlanmarı ve öldürülmelerine karşılık,

yaklaşık, yirmi yıl kadar sonra (559/1164), bizzat dönemin Nizârî imamı, benzer bir

uygulamayla, devr-i kıyameti başlatıp, şerî kuralları geçersiz sayacaktı.

Sultan Mesud’un ordusu Rûdbâr bölgesine gelmişti (538/Temmuz 1143). Ordu,

Rudbâr ile Kazvin arasında yedi gün kadar kalmış, bölgedeki ekinler ateşe

verilmiştir. Ayrıca Lemser bölgesine gelen askerler, meyve ağaçlarını tahrip etmiş,

daha sonra geri dönmüstür. Azarbeycan bölgesini yönetmiş olan Irak Selçukluları

sultanı Davud, Nizârîlere karşı sert bir siyaset izlemekteydi. Davud, 538/1143

yılında, Suriye’den gönderilen dört fedâî tarafından517 öldürülmüştür.518 Esasen sultan

Mesud, Davud’a Suriye bölgesine gidip Haçlılar ile mücadele etmesini emretmiştir.

 

515 Reşîdüddin, a.g.e., s. 154; Kâşânî, a.g.e., s. 175.

516 Bu bilgilere yer veren kaynaklar, ayrıca Mezdekîler’in özet tarihi, şerî ilkeleri ortadan kaldırıp

haramları helal sayan anlayışları gibi konularda da bilgi vermektedir. bkz. Reşîdüddin, a.g.e., s.

149-153; Kâşânî, a.g.e., s. 171-4.

517 Reşîdüddin, a.g.e., s. 154; Kâşânî, a.g.e., s. 175; Daftary, a.g.e., s. 536-7.

518 Bündârî, Zübde, s. 178; el-Hüseynî, Ahbâr, (Lugal), s. 79; Kâşânî, a.g.e., s. 182. Reşîdüddin’e

göre 537 yılında öldürülmüştü (Câmiü’t-Tevârih: Kısmet-i İsmailiyân, s. 161).

 316

Rivayete göre bu bölgeye hâkim durumda olan Zengî, Bâtınîler ile anlaşarak onun

öldürülmesini sağlamıştır.519 Nizârîler için idam kararı veren Tiflis, Hemedan ve

Kuhistan kadıları da suikastlerle öldürülmüstür.520

Sultan Sencer’in üçüncü Harezm seferi (542/1147) öncesinde, Selçuklu

elçisinin haberdar etmesiyle, Sencer’e suikast düzenlemeleri için Harzemşah Atsız’ın

gönderdiği iki Bâtınî, amaçlarına ulaşamadan, ele geçirilip öldürülmüşlerdi.

Suikastçileri ihbar eden elçi, Atsız tarafından öldürülmüş, elçisinin öldürülmesi

seferin sebeplerinden biri olmuştur.521

Sultan Sencer, 544 (Aralık 1149) yılında Rey şehrine geldiğinde İsfehsâlâr Ali

Tûsî’yi Kiyâ Hüseyin b. Abdilcebbâr ile Alamut’a göndermiştir. Selçuklu elçisine

“Sizin inancınız nedir?” diye sorulmuştur. O, verdiği cevapta “Allah vardır, birdir ve

onun akılla bilinmesi gerekir…” gibi cevaplar vermiştir.522

Emir Aksungur komutasındaki Selçuklu kuvvetleri 535 (Mayıs 1141) yılında

Turaysis’teki Nizârîler üzerine sefer düzenlemişlerdi. Bir sene sonra ise yine

Aksungur ile birlikte Emir Kamac, Taraz’daki Nizârîlerden bir grubu öldürmüstür.523

Nisabur’un kasabalarından biri olan Turaysis yaklaşık 530 yıllarına kadar âlimlerin

yetiştiği bir bölgeydi. Şehrin amîdi Mansur (Mesud) b. Mansur ez-Zûrabâdî, ataları

gibi burayı yönetmekteydi. Bâtınîler, Kuhistan ve Zûzen bölgelerini istilâ etmişlerdi.

Mansur, onların yönetimindeki yerlerin sınırlarına ulaşmasıyla korkuya kapılmış ve

Türklerden yardım istemiştir. Türklerden bir grup ona yardım için elmiştir. Ancak

onların bu bölgede kendi kazançları uğruna gerçekleştirdikleri kötü uygulamalar ve

düşmana karşı yeterli gayreti göstermemeleri sonucunda Mansur, Şâfiîî mezhebinden

olmasına rağmen Bâtınîlere iltica etmiş, bölgedeki kaleler ve diğer emlak onların

eline geçmiştir. Mansur, ölümü yaklaşınca, cenazesinin Şâfiî biri tarafından

yıkınmasını vasiyet etmiştir. Oğlu Alâüddin Mahmud’a Sünnî alâmetleri yeniden

diriltmesini vasiyet etmiştir. Alaüddin Mahmud, 545/1150 ylında,524 Abbâsî halifesi

adına hutbe okunmasını ve (Abbâsîlerin simgesi olan) siyah rengin giyilmesini

 

519 Ali Sevim ve Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, s. 256.

520 Daftary, İsmaililer, s. 537.

521 Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, s. 346.

522 Reşîdüddin, a.g.e., s. 156; Kâşânî, a.g.e., s. 178.

523 Beyhakî, Târîh-i Beyhak, s. 276.

524 Kâşânî, bu hutbe okutma girimini 498 yılında ve girişimde bulunanı da Türeysis yöneticisi

Alâüddin Muhammed b. Mesud olarak kaydetmektedir (Târih-i İsmâîliyye, s. 144).

 317

emretmiş, hatip de onun emrini yerine getirmiştir. Amcası, akrabaları ve onlarla

birlikte hareket edenler ayaklanmış, minberi kırıp hatîbi öldürmüşlerdi.525 Mahmud,

mektup yazıp Nisâbur halkından Bâtınîler ile mücadelesi için yardım istemiş, ancak

kendisine yardım edecek kimseyi bulamamıştır. Mahmud, Nisabur’a gelmiş, bölge

Bâtınîlerin elinde kalmıştır. Yakub el-Hamevî (ö. 626/1229) kendi döneminde, halen

bölgenin Bâtınîlerin elinde olduğunu kaydetmektedir.526

Emir Küçük, Sultan Sencer’in bir grup askerinin başında, 546 (1151-2) yılında

Horasan’dan Turaysis üzerine yürümüstür. Selçuklu askerleri, Bâtınîlerin ellerindeki

beldeleri işgal ve tahrip etmiş, yağmalarda bulunmuş, kadınları esir almış, meskenleri

yakmış ve sâlimen geri dönmüşlerdi.527

Bu dönemde Nizârîler, Kuhistan’ın doğusunda, bu günki Afganistan’daki Gur

bölgesine sızmak için gayret göstermişlerdi. Gur sultanı Alauddin Cihansuz’un (544-

56/1149-61) isteği üzerine Nizârîler, bu bölgede faaliyete geçmişlerdi. Ancak onun

yerine geçen oğlu Seyfeddin Muhammed, Alamut’tan gönderilen liderleriyle birlikte

Nizârîleri öldürmüstür.528

Büyük Selçuklu sultanı Sencer’in Oğuzlar karşısında hezimete uğrayarak, esir

düşmesinden (548/Nisan 1153) sonra bölgedeki emirlerin de Oğuzlar ile

uğraşmasından istifadeyle İsmaililer. harekete geçmişlerdi. Kuhistan’dan sayıları

yedi bini bulan bir İsmailî topluluğu, 549/1154 yılında Horasan’a doğru sefere

çıkmıştır. Havâf ve çevresine yönelen İsmailîleri emir Ferruhşah b. Mahmud elKâsânî (Kâşânî), adamlarıyla karşılamış, ancak onlara gücünün yetmeyeğini

anlayınca uzaklaşmıştır. Ferruhşah, Horasan’ın en büyük ve cesur emirlerinden olan

Muhammed b. Üner ile yazışarak durumu ona bildirmiştir. Emir Muhammed b. Üner,

bir grup emir ve çok sayıda asker ile yola çıkmıştır. Onlar, Ferruhşah ile birleşip,

İsmâililer ile savaşa girmişler, aralarında uzun süren savaş neticesinde İsmaililer

mağlup olmuşlardı. İsmailîlerin çoğu ve liderleri öldürülmüş, bir kısmı da esir

alınmış, az sayıda kurtulan olmuştur. Kalelerini koruyacak kimse kalmamıştır.

 

525 el-Hamevî, Mucemu’l-Buldân, C.IV, s. 37; İbnü’1-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s.151-2. krş.

Reşîdüddin, a.g.e., s. 89; Kâşânî, a.g.e., s. 113; Daftary, a.g.e., s. 537.

526 el-Hamevî, Mucemu’l-Buldân, C.IV, s. 37.

527 İbnü’1-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s. 157. İbn Kesir, 546 yılında, sultanın Bâtınî bögelerine sefere

çıktığını, birçok kişiyi öldürüp salimen geri döndüğünü kaydetmektetedir. Ancak seferin hangi

bölgelere yönelik olduğundan bahsetmemektedir (el-Bidâye, C.XII, s. 246).

528 Daftary, a.g.e., s. 535.

 318

Askerler, Oğuzlar ile meşgul olmasalardı, buraları meşakkatsiz ele geçirmeleri ve

Müslümanları rahatlatmaları mümkün olabilecekti.529

İsmailîler, 551/1156 yılında Horasan’da Tabes üzerine yürümüşlerdi. Burada

büyük başarılar elde etmişlerdi. Sultanın önde gelen devlet adamlarından bir grubu

esir almışlar, mallarını yağmalamışlar, içlerinden bazılarını da öldürmüşlerdi.530

Bâtınîlerin bu dönemde kayda geçen önemli bir saldırısı da hac kafilesine

yönelik olmuştur. Hacca gitmekte olan Horasanlılar yola çıkmışlar, Bistam-ğâr’a

gelmişlerdi (552/1157). Önce Taberistan’a gitmekte olan Horasanlı askerler, bunların

mallarını almışlardı. Yolcular tekrar yola koyulduklarında İsmailîler ile

karşılaşmışlar ve onlarla büyük bir savaş yapmışlar, ancak liderlerinin öldürülmesi

üzerine teslim olup eman dilemişlerdi. İsmailîler onların silahlarını almış ve çok az

bir kısmı hariç hepsini öldürmüşlerdi. Öldürülenler içerisinde önde gelen âlimler

(eimme) ve zahidler de vardı. Bu İslam beldeleri, özellikle de Horasan için büyük bir

felaketti ve neredeyse her beldede yas tutulmasına sebep olmuştur. Bu olayın ertesi

günü, yaşlı bir adam (şeyh) ölü ve yaralılar arasında dolaşıp “ey Müslümanlar, ey

hacılar, mülhidler gitti, ben Müslüman biriyim, su içmek isteyen varsa içireyim”

diyor ve ses verini öldürüyordu. Kaçıp kurtulan birkaç kişi dışında herkes

öldürülmüstür.531

Semarkandlı âlim, muhaddis, fakîh ve vâiz Ebu’l-Leys en-Nesefî, 552/1157

yılında hacca gitmiş, dönüşte uğradığı Bağdad’da üç ay kadar kalmıştır.

Memleketine giderken Kûmis civarında Bâtınîler (Ehl-i Kılâ’) tarafından yolları

kesilmiştir. Bâtınîler içlerinde en-Nesefî gibi çok sayıda tanınmış âlimin de

bulunduğu kafileye saldırıp büyük bir katliam yapmışlardı.532

Bâtınîlerin merkezine en büyük darbelerden biri, bir Şîî yöneticiden,

İsnâaşeriyye koluna mensup olan Bâvendîler hükümdarı Şah Gazi Rüstem b.

Alaüddevle’den gelmiştir. Mazanderan ve Gilan’da hâkim olan Bavendiler

hükümdarı Rüstem’in oğlu Girdbazu 537/1142’de Nizârî fedaileri tarafından

öldürülmüstür.533 Resul Caferiyan, Batıniler ile Sultan Sencer arasında anlaşma

 

529 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. XI, s. 198-9. Krş. Reşîdüddin, a.g.e., s. 90; Kâşânî, a.g.e., s. 114.

530 İbnu’l-Esîr a.g.e., C. XI, s. 216.

531 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. XI, s. 225.

532 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVIII, s. 120.

533 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 97; Urmevî, Tâlikât-i Nakz, C. I, s. 330; Daftary,

 319

olduğunu söyleyip, Batınîlerin bu suikasti için Sencer’i suçlamaktadır.534 Rüstem,

552/1157’de ordusunu toplayıp yola çıkmıştır. Hiç kimseye seferin nereye

yapıldığını söylememiştir. Dar geçitlerden geçip suratle İsmaililerin elindeki

Alamut’un bulunduğu bölgeye gitmiş, baskın düzenleyip köyleri ateşe vermiştir. Pek

çok kişiyi öldürmüş, mallarını ganimet almış, kadınlarını esir etmiş, çocuklarını köle

olarak alıp pazarlarda satmıştır. İsmaililer perişan olmuşlar, o güne kadar benzerini

görmedikleri musibete maruz kalmıştır. Yurtları uzun yıllar tamir edilemiyecek kadar

tahrip olmuştur.535

Sultan Sencer’in ölümüyle (552/Mayıs 1157) Büyük Selçuklu Devleti’nin sona

ermesinden sonra da Nizârîlerin eylemleri devam etmekteydi. Köymen’in ifadesiyle

“İmparatorluğun doğuşu büyük bir hadiseydi; çöküşü de öyle oldu. İmparatorluk

kuruldu; İslam dünyasını tanzim etti. Battı; bütün Orta ve Yakın Doğu karışıklık

içinde kaldı.”536

Nizar’ın ölümünden beri gizli imamın açığa çıkıp kendilerini kurtarmasını

bekleyen Nizârîler arasında çok sayıda genç Nizârî, daha Muhammed b. Bozorg

Ummid hayattayken 520/1126’da doğan Hasan, Hasan Sabbah’ın geleceğini vaat

ettiği imam olduğunu kabul etmekteydiler. Muhammed, oğlunun hareketlerine tepki

gösterdi. Halka “Hasan, benim oğlumdur. Ben ise bildiğiniz gibi imam değilim.

Bizim aslımız Deylem’dendir. Kim, onun sözlerine kulak verir ve ona inanırsa, kafir

ve dinsiz olur” demiştir.537 Muhammed, bu r Nizârîlere karşı önlemler almış,

Alamut’ta iki yüz elli kadarını birden öldürmüş, bir o kadarını da sürgüne

göndermiştir. Bu durum karşısında Hasan, kendisine ve takipçilerine isnad edilen

görüşleri inkar etmiştir.538 Ancak görüşlerini değiştirmemişti, sadece uygun zamanı

bekliyordu.539

Muhammed b. Bozorg Ummid, 557 (Şubat 1162) yılında ölmüstür. Hasan

Sabbah ve babası Bozorg Ummid’in yanına gömüldü. Daha önceden veliahd

 

İsmaililer, s. 537.

534 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 79, 600.

535 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s. 224. Ayrıca bkz. Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 172; Keriman,

Tabersî, C.I, s. 141.

536 Köymen, a.g.e., s. 465.

537 Cüveyni, a.g.e., s. 550-1.

538 Cüveyni, a.g.e., s. 551; Reşîdüddin, a.g.e., s. 162-3; Kâşânî, a.g.e., s. 183-4.

539 Daftary, İsmaililer, s. 538-9.

 320

belirlenmiş olan Hasan, onun yerine geçmiştir.540 Muhammed b. Bozorg Ummid

döneminde de başta Abbâsî halifesi er-Râşid olmak üzere birçok önde gelen isim

Nizârîler tarafından öldürülenler arasında yer almıştır:541

Maktûl Maktul’ün Kimliği Fedâî Tarih

er-Râşid Abbâsî halifesi Dört refîk 532/ 1138

Dihistan kâdîsı İbrahim Dâmgânî 533/1138-9

Nizârîlerin

öldürülmelerine fetva

veren Kuhistan kâdîsı

İbrahim Hanife’i Dâmgânî 533/1138

Nizârîlerin

öldürülmelerine fetva

veren Tiflis kâdîsı

İbrahim Büveyh-i Dâmgânî 533/1138-9

Yeminü(/Aynü)ddevle Harzemşah 534/1140

Hemedân kâdîsı İsmâil Hârezmî 534/1139

Nâsıruddevle b. Mühelhil Hüseyn Kirmânî (Simnânî) 535/1140

Mukarrab Cevher Sencer’in emiri 535/1141

Emir Abbas Rey valisi 541/1147

Mahmud Tarakî (?) âlim Belkâsim Cevzî 535/1140-1

Sultan Davud Irak Selçukluları sultanı Şâm bölgesinden dört refîk 537/1143

Aksungur Sencer’in Terşîz valisi Süleyman ve Yusuf 540/1146

Gerşâsf Gürcülerin emiri 537/1143

Gerdbâzû b. Ali b. Şehriyâr Mâzenderân padişahı 537/1142

Nizarilerin bu tarihten sonraki durumunu, konumuz kapsamı dışında

kalmaktadır. Ancak bütünlük için kısaca özetleyeceğiz.

Muhammed’in yerine geçen Hasan, otuz beş yaşındaydı. “Babasının yerine

geçtiği ilk günden itibaren Hasan Sabbah’ın zamanından beri uygulanmakta olan

İslamî ve şer’î kuralların çiğnenmesine ses çıkarmadı ve bizzat kendisi de o

konularda, dine aykrı yenilikler koydu.”542

Muhammed’in oğlu olduğuna inanılan Hasan, başa geçtikten yaklaşık iki

buçuk yıl sonra, 559/1164 yılı Ramazan ayında “kıyamet” denen bir devri başlatarak,

 

540 Cüveyni, a.g.e., s. 550-1; Reşîdüddin, a.g.e., s. 159; Kâşânî, a.g.e., s. 181; Daftary, a.g.e., s. 539.

541 Reşîdüddin, a.g.e., s. 160-1; Kâşânî, a.g.e., s. 182.

در اوایO ج< س ب% جي 9ƒر، ب% ه و'@ رس م شJ و ' اJ9 اسMم را ک% از J96 ح Gح ا

7ام ,ن  د9ي، م„ و ) 542

دکم ي

 

ت و@ داشم 7یج „E) Cüveyni, a.g.e., s. 551 (metin, neşr. Muhammed Kazvinî, Leyden,

1937, C. III, s. 225). Krş. Reşîdüddin, a.g.e., s. 164; Kâşânî, a.g.e., s. 184.

 321

gizli imamın yandaşlarına gönderdiği yeni talimatları açıkladı ve taraftarlarından

şeriatın yükümlülüklerini kaldırdığını ilan etti.543 Daftary’e göre kıyametin ilanı

şeriatın hükümlerini geçersiz kılmak değil, dönemin imamınca şeriatın çağa uygun

bir yorumunu geliştirme girişimi olmalıdır.544 Böylece Hasan, imamın halifesi,

hucceti ve dâîsi oluyordu. Onun sözleri imamın sözleri gibi kabul edilip itaat

edilecekti. Bu ilanın yapıldığı 17 Ramazan, o tarihten sonra Nizârîler tarafından her

yıl “kıyamet bayramı (îd-i kıyâm)” olarak kutlandı.545 Hasan “eğer bir kimse kıyamet

devrinde şeriatin hükümlerini yerine getirir, cismânî ibadetleri ve gelenekleri devam

ettirirse, onu cezalandırmak, öldürmek, taşlamak (recm) ve işkence etmek şart olur”

demekteydi. Birçok Nizârî, onlardan ayrılıp göç etmişlerdi. “Bilhassa çok sayıda

insan Kuhistan’dan kalkıp Horasan’a yerleşmiştir.”546

Nizariler, 559-607/1164-1220 arasında kırk altı yıl sürecek kıyamet dönemine

girmişlerdi. Hasan, kıyameti ilan ettikten sonra, görünüşte Muhammed b. Bozorg

Ummid’in oğlu sayılsa da, gerçekte Nizâr’ın soyundan gelen “zamanın imamı” ve

“kâimu kıyâme” olduğunu ima ediyordu. Onun döneminde Nizârîler, hızla çöküşe

geçmişlerdi. Hasan 561 (Ocak 1166) yılında, Büveyhî hanedânı soyundan ve

İsnâaşeriyye Şiası’ndan olan kayınbiraderi547 Hasan b. Nâmâver tarafından

öldürülmüstür.548

Hasan’ın yerine geçen oğlu Muhammed, babasının siyasetini sürdürdü. Babası

ve kendisi için açıkça imamlık iddiasında bulundu. Hasan’ın Muhammed b. Bozorg

Ummid’in oğlu değil, Nizâr’ın gizlice Alamut yakınlarındaki bir köye sığınmış

torununun soyundan geldiğini öne sürdü. Nizârîlere göre Fâtımî halifesi elMustansır’ın ölümünden bir yıl sonra, 488/1095’de, Kadı Ebu’l-Hasan Saîdî adında

biri, Nizâr’ın torunlarından el-Mühtedî’yi gizlice Mısır’dan Alamut’a götürmüstür.

Bu sırrı bilen tek kişi olan Hasan Sabah, imamın torununu korumaya almış, kimliğini

gizli tutarak Alamut’un eteğindeki köye yerleştirmiştir. Bu kişinin oğlu ya da torunu,

Muhammed b. Bozorg Ummid’in bilgisi dışında, onun yeni doğan oğluyla

 

543 Cüveyni, a.g.e., s. 551-2; Hodgson, The Order of Assassins, s. 148 vd.; Hodgson, “The Isma’ili

State”, s. 457 vd.

544 Daftary, İsmaililer, s. 544.

545 Cüveyni, a.g.e., s. 552; Reşîdüddin, a.g.e., s. 165; Kâşânî, a.g.e., s. 185; Daftary, a.g.e., s. 540

546 Cüveyni, a.g.e., s. 557. Krş. Reşîdüddin, a.g.e., s.169.

547 Daftary, İsmaililer, s. 543, 545.

548 Cüveyni, a.g.e., s. 557-8.

 322

değiştirilmiş ve bir süre sonra Nizârîlerin başına geçmiştir. Bir başka kabüle göre ise

Nizâr’ın soyundan gelen birinin hamile karısı, Muhammed b. Bozorg Ummid’in

korumasına verilmiş ve Hasan bu kadından dünyaya gelmiştir. Nizârîler arasında

sonradan yayılan soy kütüğü Hasan b. el-Kâhir b. Mühtedî b. Hâdî b. Nizâr

şeklindedir.549

Muhammed’in hayatının son yıllarında büyük oğlu Hasan ile araları açılmıştır.

İmamet için babasının nassını alan Hasan daha o hayattayken Sünni yöneticiler ile

ilişkiye geçmiştir.550 Muhammed 607 (Eylül 1210) yılında öldü veya zehirlenerek

öldürüldü.551 Yerine geçen III. Hasan, kıyamet öğretisini redderek, Sünnî İslam

anlayışına bağlılığını ilan etmiştir. Abbâsî halifesiyle irtibata geçmiş, bundan sonra

ona nev-müslim (yeni Müslüman) denmeye başlanmıştır. Muhammed’in annesi,

609/1213 yılında, Abbâsî halifesin de desteğiyle hacca gitmiştir. Kazvin’den

Alamut’a davet edilen ulemanın kütüphanede inceleme yapıp Sünnîliğe ters olan

bütün kitapların yakılmasına izin verilmiştir.552 Nizârîler, Şâfiî mezhebini kabul

etmişlerdi. III. Hasan, on bir yıllık iktidardan sonra 618 (Kasım 1221) yılında vefat

etmiştir. Vezir, Hasan’ın ölümünün zehirlenmekten kaynaklandığını savunarak, onun

Sünnî eşlerini ve kız kardeşini idam ettirmiştir.553

Hasan’ın yerine dokuz yaşındaki Alaüddin lakabıyla III. Muhammed geçmiştir.

Hasan’ın ölümünden sonra, Nizârîler Sünnîlik kararlarını hiçbir zaman geri

almamamışlardı. Ancak onlar, yavaş yavaş Sünnî uygulamaları bırakmıştır. Böylece

kıyamet dönemi görüşleri yeniden canlanmıştır.554 Alaüddin, bir doktorun uyguladığı

tedavi sonrasında aklî proplemler yaşamaya başlamıştır. Cüveynî’nin kaydına göre

tedavisiyle ilgilenen doktorlar, “akıl yetmezliği ve bilgi eksikliğnin bir imama nisbet

 

549 Cüveynî, ağır bir ifadeyle Hasan’ın Kadı Ebu’l-Hasan Saîdî’nin Bozork Ummid’in karısıyla

yaptığı zina sonucunda doğduğu iddiasını doğru kabul etmektedir. Detaylar için bkz. Târîh-i

Cihângüşâ, s. 553-6; Reşîdüddin, a.g.e., s. 168 vd.; Kâşânî, a.g.e., s. 186 vd.; Daftary, İsmaililer,

s. 546-7; Arif Tamir, el-İmâme fi’l-İslâm, s. 105. Kitabını 560 yılında yazan Abdülcelil Kazvînî,

“mülhidlerin imamının Mısır’da zahir olduğunu” kaydetmektedir (Kitâbü’n-Nakz, s. 466).

Gazzâlî, gâib imamdan söz etmektedir (el-Munkız, çev. Hilmi Güngör, Ankara, 1960, s. 47

[tercüme eden İsna Aşeriyye ve on ikinci imamın gaybetini hatırlatıp Nizariler için gaybetin niçin

söz edildiğinin hakkında açık bilgi olmadığı notunu düşmüştür.]). krş. Daftary, İsmaililer, s. 491,

49. dipnot.

550 Cüveyni, a.g.e., s. 559.

551 Cüveyni, a.g.e., s. 559.

552 Cüveyni, a.g.e., s. 559-562. Krş. Reşîdüddin, a.g.e., s. 174; Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu’ der İran,

s. 458.

553 Cüveyni, a.g.e., s. 562; Daftary, İsmaililer, s. 565-9.

554 Cüveyni, a.g.e., s. 563.

 323

edilmesi mümkün olmadığından”, teşhislerini söylemeleri durumunda öldürülme

korkusuyla, onun hasta olduğunu söyleyememişlerdi. “Hastalığı giderek ilerleyince

onu zincire vurmuşlardı.”555

Bu dönemde Nizârî yönetiminde de Moğollar tedirginliği yaşanmaktaydı.

Alaüddin’in hayatının sonlarına doğru, Moğollar sıkıştırmaya başlamış, Alauddin ile

Ruknüddin ve devlet adamları arasında teslim olma konusunda ihtilaflar çıkmıştır.556

Zaman zaman koyunların yanına giden Alaüddin 653/1 Aralık 1255 tarihinde

Şirkuh’ta, ağıllarının bitişiğindeki bir kulubede öldürülmüş olarak bulundu. Çok

sayıda kişi idam edildikten sonra Alaüddin’in devamlı yanında bulundurduğu Haseni

Mazenderanî tarafından öldürüldüğü ortaya çıkmıştır. Mazanderânî ve çocuklarından

bazıları öldürüldü.557

Alaüddin’in otuz dört yıllık yönetiminden sonra yerine Rükneddin Hürşah

geçmiştir. “Yönetimi altındaki bütün vilayetlerin halkının Müslümanolması ve

yolların güvenli tutulması konusunda çaba harcadı”.558 Moğol valisine elçi

göndererek teslim olmaya hazır olduğunu bildirmiştir. Ancak gelişmeler onun

istediği gibi olmamış, Moğollarla Nizârîler savaşa girmişlerdi.559 Birçok sefer giden

gelen elçiler ve oyalama taktikleri sonuçsuz kalmış, Hürşah, Nasîruddîn et-Tûsî’nin

işaretiyle,560 654/19 Kasım 1256’da teslim oldu. Hürşah’ın talimatıyla kırk kadar kale

boşaltılarak yıkıldı. Alamut ve Lemeser’ın komutanları, bir dönem, kaleleri teslim

etmemişler, ancak sonunda onlar da teslim olmuşlardı. Hürşah, 655/9 Mart 1257’de,

Büyük Kağan’a gönderilmek üzere Moğolistan’a yola çıkarıldı. Ancak huzura kabul

edilmemiş, Alamut’un teslimini sağlayamadığı için hakaretlere uğramıştır. Dönüş

yolunda kuzeybatı Moğolistan’daki Hangay sıradağlarının kıyısında boynu vurularak

öldürülmüstür. Hürşah’ın Moğolistan’dan ayrılmasından hemen sonra, İran’da

tutuklanmış olan Nizârîler, topluca öldürülmüşlerdi. Hürşah’ın ailesi ve yakınları da

 

555 Cüveyni, a.g.e., s. 563.

556 Cüveyni, a.g.e., s. 565.

557 Cüveyni, a.g.e., s. 555-6; Daftary, İsmaililer, s. 569-89.

558 Cüveyni, a.g.e., s. 568.

559 Cüveyni, a.g.e., s. 569.

560 Zahirüddin Mar’aşi, Târîh-i Taberistân ve Ruviyyan ve Mazenderan, neşr. Muhammed Hüseyin

Tesbihi, 2. bs., Tahran: Müessese-i Matbuat-ı Şark, 1966, s. 33; Ebü’l-Feth Kutbüddin Musa b.

Muhammed b. Abdullah el-Yuninî, Zeylu Mir’âti’z-Zamân, Haydarabad: Dâiretü’l-Maârifi’lOsmaniyye, 1954, C.I, s. 86; H. Ahmet Özdemir, Moğol İstilası ve Abbasi Devleti’nin Yıkılışı :

(Cengiz ve Hülagu dönemleri (612-656/1216-1258), İstanbul : İz Yayıncılık, 2005, s. 245.

 324

kılıçtan geçirilmiştir.561

Cüveynî’nin aktardığına göre “Cengiz Han’ın koyduğu ve daha sonra da

geçerliliğini koruyan bir yasaya göre, İsmaililerden beşikteki bir çocuğun bile canlı

bırakılmaması gerekiyordu.” Moğollar, Rüknüddin Hürşah’ın aile fertlerini

öldürmüşler, “böylece Rükneddin’in soyundan kimse kalmamiştir.” Rükneddin’in de

öldürülmesiyle “ondan ve sülalesinden dünyada eser kalmadı, tarihe karışıp dillerde

destan oldular ve anlatılan bir hikâye halini aldılar.”562

Daftary’nin kaydettiğine göre ise İran Nizârîleri tümüyle yok olmamıştır. Hem

Rudbar bölgesinde, hem de Kuhistan’da önemli sayıda Nizârî Moğollardan

kurtulmayı başarmışlardır. Nizârî liderliği, Hürşah’ın oğlu ve nass sahibi Şemsüddin

Muhammed’i kaçırmayı ve saklamayı başarmıştır. Böylece Nizârî imamlar soyu

devam etmiştir. Hayatta kalmak derdinde olan Nizârî toplumu, tasavvuf şemsiyesi

altına sığınmıştır.563

4 - Suriye’de Nizârî-Haşîşîler

Suriye bölgesinde Selçuklular adına emir Atsız, bir çok yeri fethetmiştir.

Fâtımîler karşısında zor durumda kalınca sultan Melikşah’tan yardım istemiş,

Melikşah kardeşi Tutuş’u Suriye bölgesine göndermiştir. Tutuş, 471/1079’dan

itibaren Atsız’dan yönetimi devralmış ve onun başa geçmesiyle Suriye Selçukluları

da kurulmuştur.564 Melikşah’ın ölümünden sonra Tutuş, Büyük Selçuklu tahtına

geçmek için mücadeleye girişmiş, sultan Berkyaruk ile girdiği mücadelede

488/1095’te öldürülmüstür.565 Onun ölümünden sonra Şam bölgesinde her şehir,

diğerleri ile rekabet halinde olan bir yöneticinin elinde kalmıştır. Haçlıların bölgeye

gelmesiyle (490/1097’den itibaren) bölgedeki siyasi dengeler, daha da karmaşık bir

 

561 Cüveyni, Târîh-i Cihângüşâ, s. 571-7; Hodgson, “The Isma’ili State”, s. 482; Daftary, İsmaililer,

s. 589-96; Moğollar’ın Nizârî kalelerini ele geçirişleriyle ilgili detaylar için bkz. H. Ahmet

Özdemir, Moğol İstilası ve Abbasi Devleti’nin Yıkılışı : (Cengiz ve Hülagu dönemleri (612-

656/1216-1258), İstanbul : İz Yayıncılık, 2005, s. 237-47.

562 Cüveyni, Târîh-i Cihângüşâ, s. 5767.

563 Daftary, İsmaililer, s. 605; Nadia Eboo Jamal, Surviving The Mongols: Nizari Quhistani And

The Continuity Of İsmaili Tradition in Persia, s. 84 vd. Krş. W. Ivanow, Brief Survey of the

Evolution of Ismailism, E.J. Brill Leiden, 1952, s. 18; Mustafa Öz, “Nizârî İsmaili Mezhebinde

Ağa Hanlar Dönemi”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü (İlahiyat Fakültesi), İstanbul, 1986, s. 13

564 İbnü’l-Kalânisî, Târîhu Dımaşk, s. 176 vd.; İbn Müyesser, Ahbâru Mısır, s. 42-6; Daftary,

İsmaililer, s. 309; Detaylar için bkz. Ali Sevim, “Atsız”, DİA, C.IV, s. 92-3.

565 Özaydın, Berkyaruk Devri, s.28-46; Ali Sevim, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, s. 137-60

 325

hale gelmiştir.566 Tutuş’un oğullarından Rıdvan (488-507/1095-1113) Haleb’i; Dukak

(488-497/1095-1104) Şam’ı yönetmeye başladı.567

Suriye’deki o dönemdeki siyasal bölünmüşlük ve halkın çok çeşitli din ve

mezheplere mensup olması, Nizârîler için uygun bir ortam oluşturmaktaydı.

Bölgedeki Müslümanları arasında çok sayıda Nusayrî, Dürzî, İsna Aşerî ve İsmailî

Şîî bulunuyordu. Suriye’deki Selemiyye üçüncü/dokuzuncu yüzyıldaki İsmaililiğin

merkeziydi. Dördüncü/onuncu yüzyılın ikinci yarısından itibaren bölge, Fâtımîlere

bağlı hale gelmiştir.568 Ebû Bekr İbnü’l-Arabî (ö.543/1148), seyahatleri sırasında

(485-495/1092-1101 yılları arasında)569 Akdeniz sahillerinin mülhid dînî gruplar,

Bâtınî mezhepler ve İmâmiyye taraftarları ile dolu olduğunu kaydetmektedir.570 Yine

onun Akka şehrinde başından geçenleri anlatırken verdiği bilgilerden anlıyoruz ki

İmâmiyye’nin lideri olan Ebu’l-Feth el-Akkî, İsmailiyye reisi ile birlikte İbnü’lArabî’ye karşı “talîm” nazariyesini savunmaktadır.571 Suriye Nizârîleri’ne, diğer

isimlendirmelere ilave olarak, Haşîşî denmekteydi.572 Bernard Lewis’e göre “Haşîşî

sadece Suriyeli İsmaililere atfedilmiş yöresel bir isimdir.” Haşîşî isminin uyuşturucu

mübtelası olmaktan ileri geldiği görüşü veya suikastçıların görevlerini başarıyla

tamamlamaları durumunda kendileri için vaad edilen cenneti önceden tatmaları için

gizliden haşhaş içirildiği gibi ifadeler Marco Polo’nun anlattığı

573 ve başka

kaynaklarda da yer alan, cennet bahçeleri hikayesine dayandırılmaktadır. Bernard

Lewis’e göre “bu hikaye, neredeyse tamamen gerçek dışıdır.” Haşhaş kullanımı ve

haşhaşın tesiri o dönemde de bilinmekteydi. Ne İsmaili yazarlar, ne de ciddi Sünnî

yazarlar bu grubun haşhaş kullandığını öne sürmüştür. Bu isimlendirme, grubun

 

566 Ali Sevim, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, s. 179-223; Lewis, Haşişiler, s. 142-3; Daftary,

İsmaililer, s. 499.

567 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 246. Detaylar için bkz. Ali Sevim, a.g.e., s. 161-78, 243 vd.

568 Bernard Lewis, Haşişiler : İslam’da Radikal Bir Tarikat, 2.bs., çev. Kemal Sarıözen, İstanbul :

Kapı Yayınları, 2007, s. 141-2; Daftary, İsmaililer, s. 499-500.

569 Saîd A’râb, Maa’l-Kâdî Ebî Bekr İbni’l-Arabî (Muhtasaru Tertîbi’r-Rihle li’t-Terğîb fi’l-Mille

ile birlikte), Beyrut:Daru’l-Garbi’l-İslâmî, 1407/1987, s. 71; Ahmet Baltacı, “İbnü’l-Arabî, Ebû

Bekir”, DİA, C.XX, s. 488-91.

570 Ebû Bekr İbnü’l-Arabî, el-Avâsım min el-Kavâsım, nşr. Ammar Tâlibî, ed-Devha, 1413/1992, s.

45-6.

571 İbnü’l-Arabî, el-Avâsım, s. 46, 48, 51, 55.

572 Bkz. İbn Kesir, el-Bidâye, C.XII, s. 287. Bu isimlendirmeye yer veren diğer kaynaklar için bkz.

Farhad Daftary, The Assassin Legends, s. 37, 89 vd.

573 Marco Polo, The Travels of Marco Polo the Venetian, London-New York, 1914, s. 73 vd.

(Dünyanın Hikaye Edilişi, Çev. Işık Ergüden, İstanbul, 2003, s. 117 vd.).

 326

tavırları ve inançlarını hakir görmenin bir ifadesidir.574 Marco Polo, Nizârîlerin

devletlerinin Moğollar tarafından ortadan kaldırılmasından on yedi yıl sonra bölgeye

uğramıştır.575

Suriye’deki İlk Nizârî liderlerinin başlangıç dönemindeki tarihlerini üç

aşamada ele almak mümkündür: Nizârîler, 507/1113 ve 524/1130 yıllarında başlayan

ilk iki dönem boyunca, önce Haleb’te, sonra Şam’da iki rakip Selçuklu yöneticisinin

desteğinden yararlandılar. Üçüncü dönemde ise o zamanki adı Cebel Behra olan bu

gün ise Cebel Ensariyye denen dağlık bölgede birçok kaleyi ele geçirmeyi başardılar.

Suriye’deki Nizârîler de Alamut’taki Nizârîler gibi merkez olarak kullanacakları

mustahkem kaleler ele geçirmeye çalıştılar, aynı şekilde suikastlere başvurdular ve

kendi çıkarlarına uygun gördüklerinde yerel yöneticilerle ittifaklar kurdular. Ancak

Suriye Nizârîlerinin işleri İran’dakilerden çok daha zordu. İlk kalelerine ele

geçirebilmek için yarım yüzyıl kadar uğraşmak zorunda kalmışlardı.576

a-Hakim el-Müneccim Dönemi

Kaynaklarda Suriye’deki Nizârîlerin ilk lideri olarak Hakim el-Müneccim’in

ismi geçmektedir. On ikinci yüzyılın başında Haleb’te ortaya çıktı. Şehrin Selçuklu

yöneticisi Rıdvan’ın himayesini sağlamıştır. Haleb’te Sünnî nufustan fazla Şîî nufus

yaşamaktaydı. Nizârîler, Haleb’e yakın olan Cebelü’s-Summak kalesine girmişlerdi.

Bölgedeki rakip emirlere karşı Nizârîlerin gücünden istifade etmek isteyen Rıdvan,

onlara yardımcı olmakta,577 onların açıkça davette bulunmalarına izin vermekteydi.

Hekim Müneccim, sultanın meclislerinde boy göstermeye başlamıştır. Siyasi

hesaplarla hareket eden Rıdvan’ın kendisinin de İsmaililiği kabul etmiş olması

ihtimalinden söz edilmektedir.578 Rıdvan, Nizârîlerin açıkça faaliyetlerini

yürütmelerine izin vermiş, faaliyetleri için dâru’d-dava dedikleri bir merkez

kurmalarına engel olmamıştır.579 Dinî hassasiyeti az biriydi ve birçok işinde

 

574 Lewis, Haşişiler, s. 12, 16, 17. Detaylar için bkz. Mustafa Öz, “Haşîşiyye”, DİA, C.XVI, s. 418-9.

575 Daftary, The Assassin Legends, s. 108.

576 Lewis, a.g.e., s. 143-4; Daftary, İsmaililer, s. 501.

577 İbn Haldûn, Târîh, C.V, s. 177.

578 Daftary, İsmaililer, s. 502; Abdülkerim Özaydın, “Selçuklular Zamanında Suriye’deki Bâtınî

Faaliyetleri”, Türklük Araştırmaları Dergisi, XII, İstanbul 2002, s. 199. Ali Sevim’in karşı

görüşleri için bkz. Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, s. 202.

579 Sıbt, İbnü’l-Cevzî, “Rıdvan’ın övgüye değer bir sireti yoktu. Haleb’te ilk “dâru’d-da’ve”yi o,

yaptırdı” demektedir. Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân, (8/1) s. 46; Hodgson, The Order of Assassins, s.

90; Nasseh Ahmad Mirza, a.g.e., s. 8; Daftary, İsmaililer, s. 502.

 327

Bâtınîlerden yardım almaktaydı.580

Hekim Müneccim’in Rıdvan’a Fâtımilerin mezhebini güzel gösterdiği

kaydedilmektedir.581 Ayrıca Fâtımî merkezinden gelen elçiler de bol miktarda para ve

Dimaşk’ı ele geçirebilmesi için asker gönderme vadinde bulunmaktadır. Rıdvan dört

hafta kadar Fâtımîler adına hutbe okutmuş, ancak daha sonra buna son vermiş ve

Abbâsî halifesine gönderdiği elçiyle de özrünü beyan etmişti (490/1097).582 Hekîm

Müneccim, bir Nizârî kabul edilmekle birlikte, Nizârîlerin düşmanı oldukları

Müsta’lî lehinde hutbe okutma çabasına girmiş olması, açıklanması zor bir durum

olmaktadır.

Rıdvan’ın rakibi Humus yöneticisi Cenahüddevle, 496/ 7 Mayıs 1103’te Cuma

namazı sırasında üç İranlı fedai taafından öldürülmüstür. İbnü’l-Adîm (ö. 660/1262)

“bu suikast olayını, Cenahüddevle ile arası açık olan Rıdvan’a hoş görünüp

yakınlığını kazanmak isteyen İsmailî reisi Ebû Tâhir düzenlemişti” demektedir.

Cenahüddevle’nin öldürülüşü, el-Hakîm’in teşvik ve düzenlemesiyle gerçekleşmiştir.

Bu suikastin Rıdvan’ın emir ve rızası ile yapıldığı da söylenmiştir. Bâtınî elMüneccim, bu olay üzerinden bir ay geçmeden ölmüştür.583 Humus’ta meydana gelen

tedirginlik ve şehirdeki Türklerin şehri terk etmeleri neticesinde, şehir neredeyse

Haçlıların eline düşüyordu. Rıdvan’ın kardeşi Şam yöneticisi Dukak’ın

müdahalesiyle şehir kurtarılabildi.584

b-Ebû Tâhir

el-Hakim’in ölümünden sonra yerine mesleği kuyumculuk olan İranlı dâî Ebû

Tâhir es-Sâiğ (ˆئH

ا ( geçti.585 Ebû Tahir de Rıdvan’ın desteğinden yararlanmaktaydı.

Haleb’in güneyindeki Cebelü’s-Summâk’ı ele geçirmek istiyordu. Sermin şehri gibi

 

580 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 499.

581 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 270

582 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 270; Ayrıca bkz. İbnü’l-Adim, Buğye, (A.Sevim), s. 93; İbn Haldûn,

Târîh, C.V, s. 171; Reşîdüddin, a.g.e., s. 79; Kâşânî, a.g.e., s. 105; Nasseh Ahmad Mirza, Syrian

Ismailism, Surrey : Curzon Press, 1997, s. 7; Özaydın, “Selçuklular Zamanında Suriye’deki Bâtınî

Faaliyetleri”, s. 201.

583 İbnü’l-Adim, Buğye, (A.Sevim), s. 79 (ve Zübdetu’l-Haleb, C.II, s. 142). krş. İbnü Kalanisi, Zeylü

Târihu Dımeşk, s. 142; Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân, (8/1) s. 3-4; İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 345;

Hodgson, The Order of Assassins, s. 90-1; Lewis, Haşişiler, s. 144; Daftary, İsmaililer, s. 502;

Özaydın, “Selçuklular Zamanında Suriye’deki Bâtınî Faaliyetleri”, s. 201.

584 Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân, (8/1) s. 3; Daftary, İsmaililer, s. 502.

585 İbnü Kalanisi, Zeylü Târihu Dımeşk, s. 149.

 328

bazı yerlerde halk desteğini sağlamışlardı.586

Efâmiyye ( 

مEأ( 587 valisi Halef b. Mulâib588 ( hJMم ب ‰<:( , 499/1106 yılında,

bir grup Batınî tarafından öldürüldü.589 Haleb’e bağlı Sermin, Haçlıların eline

geçmiştir. Halkı aşırı Şîî idi. Haçlılar burayı ele geçirince halk değişik bölgelere

dağıldı. Sermin Kâdîsı (aynı zamanda Bâtınî dâîsi olan Ebu’l-Feth es-Sermînî, diğer

bir kayda göre İbnü’l-Kınıc),590 İbn Mülâib’in yanına gitti ve ondan ikram gördü ve

güvenini kazandı. Kâdî, ona karşı bir hile düşünmüstür. Bölgede Bâtıniyye’nin lideri

Ebû Tâhir’e mektup yazıp İbn Mülâib’e suikast düzenlemek ve Efâmiyye’yi ona

teslim etmek üzere anlaşmıştır. Ancak İbn Mülâib’in Mısır’dan gelen oğlu, kâdînın

planlarından bahsetmiş ve kendisine ulaşan haberleri babasına bildirmiştir. İbn

Mülâib, kâdîya bu haberleri ve suçlamaları söylediğinde verdiği cevaplardan tatmin

olarak tedbir alma gereği duymamıştır. Kâdî, Ebû Tâhir’e tekrar yazdığı mektupta

Sermin halkından üç yüz kişiyi göndermesini istemişt, bunlara Haçlıların atlarından

ve silahlarından verilmesini, onların İbn Mülâib’e gelip kendilerini Haçlılar ile gaza

yapmış ve ganimet elde etmiş gibi takdim etmelerini, melik Rıdvan’ın kendilerine

kötü davrandığı için ondan ayrılıp buraya geldiklerini söylemelerini istemiştir. Plan

uygulamaya konmuş, İbn Mülâib’in yanına gelen grup yanlarındakileri takdim etmiş,

o da bunları kabul edip Efâmiyye’ye yerleştirmiştir. Bir gece iplerle kaleye tırmanan

Serminliler, İbn Mülâib’i ve diğer aile fertlerini öldürmüşlerdi. Oğullarından biri

 

586 Daftary, İsmaililer, s. 502-3.

587 Şam bölgesi sahilinde, Hıms’a bağlı, kalesi olan bir yerleşim yeri. el-Hamevî, Mucemu’l-Buldân,

C.I, s. 227.

588 Halef b. Mulâib’in geçmişte Selçuklu yönetimiyle sorunları olmuştu. Hıms şehrinin hakimiydi ve

etrafa çok zararı dokunan biriydi, adamları yol kesiyordu. Gelen şikayetler üzerine Melikşah

bölgedeki yöneticilerinden onun muhasara edilmesini istemişti. Selçuklu kuvvetleri burayı ele

geçirmiş ve İbn Mulâib, Melikşah’ın yanına gönderilip hapsedilmişti. Melikşah’ın ölümünden

sonra Terken Hatun onu serbest bırakmış, İbn Mulâib de Mısır’a Fâtımiler’in merkezine gitmişti.

Selçuklu meliki Rıdvan’ın Efâmiye naibi Fâtımîler’in mezhebine meyilliydi. Fâtımîler’e haber

gönderip kaleyi onlara teslim edeceğini bildirmişti. Mısır’da ikamet etmekte olan İbn Mülâib bu

işe tâlip oldu ve kalenin kendisine verilmesi durumunda Haçlılar ile mücadele edeceğini bildirdi.

Fâtımîler ondan rehinler alarak kaleyi ona teslim etmişlerdi. Ancak İbn Mülâib, Fâtımiler’e itaat

etmedi, rehinlerinin öldürülme tehdidin de aldırış etmemişti. Bölgede yine yol kesen bir grup

toplandı ve böylece çok miktarda mal da edindi. İbnü’l-Adim, Buğye, (A.Sevim), s. 79-85; İbnu’lEsîr, el-Kâmil, C. X, s. 408-10.

589 İbn Müyesser, Ahbâru Mısır, s. 76; Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân, (8/1) s. 16. Halef b. Mülâib’in daha

önceki dönemde Selçuklular ile ilişkisi ve öldürülüşü için bkz. İbnü’l-Adim, Buğye, (A.Sevim), s.

79-85; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 408-10.

590 İbnu’l-Esîr, Sermin’in Haçlılar’ın eline geçmesiyle burada yaşayan halkın dağıldığını, kâdînın da

İbn Mülâib’in yanına geldiğini ve bu olayları onun planladığını kaydetmektedir (el-Kâmil, C. X, s.

408). İbnü’l-Kalânisî, onu Ebu’l-Feth es-Sermînî (Târîhu Dimeşk, [S. Zekkar], s. 242), İbnü’lAdim ise İbnü’l-Kınıc (ŠSP

ا اب (diye isimlendirmektedir ( Buğye, [S. Zekkâr], C. VII, s. 3357).

 329

kaçmayı başarmıştır. Efâmiyye’deki gelişmeleri haber alan Bâtınî lider Ebû Tâhir

oraya gelmiştir. Kalenin kendisine tesliminde şüphesi yoktu. Ancak kâdî kaleyi ona

teslim etmemiştir. Öldürülen Halef’in oğlu Musbih, sığındığı Haçlı yönetimine

kalenin durumunu anlatmış ve alınması için teşvik etmiştir. Kale 500 yılında

Haçlıların eline geçmiştir. Ebu’l-Feth öldürülmüş, Ebû Tâhir ise para vererek

kurtulmuş ve Haleb’e dönmüstür.591 Efâmiyye, daha sonra 545/1150 yılında

Nureddin b. Zengî tarafından ele geçirilmiştir.592

Büyük Selçuklulara tâbi olan Rıdvan’ın Haleb’te işbirliği yapmakta olduğu

sultan Muhammed Tapar’ın dikkatini çekmiş ve o, bu hareketinden dolayı şiddetli bir

şekilde kınanmıştır. Bunun üzerine Rıdvan, Efâmiyye’nin ele geçirilmesinde büyük

emeği olan Eb’l-Feth’in kardeşi Ebu’l-Ganâim ve yandaşlarını Haleb’ten çıkarmış ve

hatta bunlardan bazılarını öldürmüştü (501/1107-8). Böylece Haleb’te serbestçe

faaliyet gösteren Batınilerin bir kısmının eylemlerine son vermiştir. Ancak Haçlıların

elinden kurtulan Ebû Tahir’in faaliyetlerine engel olma cesaretini gösterememiştir.593

Rıdvan’ın da çağrısıyla 505/1111’de Haçlılar ile savaşmak için gelen Büyük

Selçuklu ordusunun Haleb önlerinde bazı yağmalamalarda bulunması üzerine

Rıdvan, Haleb’in elinden alınacağı korkusuna kapılmıştır. Bazı savunma tedbirleri

alan Rıdvan bu sırada Batınileri de surlara yerleştirmiştir. Rıdvan’ın bu hareketi

üzerine Selçuklu ordusu başka bir bölgede konaklamıştır. Sonuçta Haçlılara karşı bir

başarı elde edilemeden ordu dağılmıştır.594

Büyük Selçuklu sultanı Muhammed Tapar, Bâtınîlere karşı büyük bir harakat

başlatmış, Rıdvan’ın yönetimi altındaki Sünnî halk, bölgedeki Bâtınî faaliyetlerinden

rahatsızlıkları artmıştır. Bu gelişmeler, Rıdvan’ın yönetiminin sonlarına doğru

Nizârîlere karşı tutumunun değiştirmesine sebep olmuştur. Fakîh ve tüccar olan

Hocendli Ebû Harb İsa b. Zeyd, yanında büyük bir miktarda mal ile Haleb’e gelmişti

 

591 İbnü’l-Kalânisî, Târîhu Dimeşk, s. 242-3; İbnü’l-Adim, Buğye, (S. Zekkâr), C. VII, s. 3354

[(A.Sevim), s. 79-85]; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 408-10. Ayrıca bkz. İbn Müyesser, Ahbâru

Mısır, s. 76;; Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân, (8/1) s. 16-7; İbnü’l-Adim, Zübdetü’l-Haleb, C.II, s. 151-

2; İbn Haldûn, Târîh, C.V, s. 217; Lewis, Haşişiler, s. 145-7; Nasseh Ahmad Mirza, Syrian

Ismailism, s. 8-9; Daftary, İsmaililer, s. 503. Detaylar için bkz. Ali Sevim, Suriye ve Filistin

Selçukluları Tarihi, s. 202-4; Özaydın, “Selçuklular Zamanında Suriye’deki Bâtınî Faaliyetleri”,

s. 200.

592 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s. 149.

593 Ali Sevim, a.g.e., s. 204.

594 İbnü’l-Adim, Zübdetü’l-Haleb, C.II, s. 159; Ali Sevim, a.g.e., s. 217-8; Özaydın, a.g.m., s. 202;

Daftary, İsmaililer, s. 504.

 330

(505/Eylül 1111). Bu zat, İsmaililere karşı çok sert davranır, onlara karşı mücadele

edenlere pek çok para vermek suretiyle yardım ederdi. Ahmed b. Nasr er-Râzî adlı

bir Bâtınî’nin kardeşi onun adamları tarafından öldürülmüstür. Horasan’dan onunla

beraber gelmiştir. Bu Batınî Haleb’e gelince Bâtinî reis Ebu’l-Feth’i buldu. Ebu’lFeth, Ridvan’ın katına çıkarak, onu, Ebû Harb’ın mallarını almaya teşvik etmiştir.

Rıdvan bunu kabul etmiştir. Ebu’l-Feth, bu işi yapmayı üstlenen adamlarını

gönderdi. Ahmed b. Nasr er-Râzî, tüccara saldırmış, ancak adamları, Batınileri

öldürmüstür. Ölümden kurtulan tüccar “güvenilir kimselerin yanına geldik, o bize

öldürecek kimseler gönderdi” demiştir. Onun bu süzü Rıdvan’a iletilmiştir. Şehirdeki

Sünnîler de tüccara gidip olayı kınamışlardı. Sünnî ve Şîî gençler, Bâtınî gençlere

saldırıp onları öldürmüşlerdi. Bu durum Rıdvan’a bildirildiğinde onlara müdahale

etmeye cearet edemedi. Tüccar Ebû Harb, bir süre daha Haleb’te kalıp bölgedeki

diğer yöneticilere mektuplar yazarak başından geçenleri anlatmıştır. Bu yöneticiler

Rıdvan’a elçiler göndererek tüccara yapılanlardan dolayı onu kınamışlardı. Bu

gelişmeler üzerine Rıdvan olayı kınamış ve bu zat hakkında kötü niyetinin

olmadığına yemin etmiştir. Tüccar Ebû Harb, Rıdvan’a gelen elçiler ile Haleb’ten

ayrıldı. Elçiler onun yol güvenliğini sağladılar, o önce Rakka’ya, daha sonra da

memleketine gitmiştir. Rıdvan, bu davranışıyla halkın gözünden düşmüstür.595

Rıdvan 507/10 Aralık 1113’te ölmüstür. Ali Sevim’e göre Haçlı istilası

nedeniyle sürekli buhranlar içerisinde kalan Rıdvan, hiçbir taraftan yardım alamamış,

İran’dan gelerek Haleb’e yerleşen Batıniler ile işbirliği yapmak ve böylece Haçlı

baskısına karşı biraz daha güçlü bir duruma gelmek zorunluluğunu duymuştur. O,

hiçbir zaman samimi olarak ne bir Şîî, ne de bir Batınî yanlısı olmuştur. Ancak

içinde bulunduğu şartlar kendisini Batıniliğin yardımına muhtaç hale getirmiştir.596

Rıdvan’ın ölümünden sonra genç yaşta babasının yerine geçen Alparslan,

önceleri Nizârîlere karşı babasının siyasetini devam ettirmiştir. Haleb ile Bağdad

yolu üzerindeki Balis yakınlarındaki bir kaleyi onlara vermiştir. Ancak kısa süre

sonra İsmaililere karşı geniş çaptı bir harakat başlattı. Kaynakların ifadelerine göre

sultan Muhammed Tapar gönderdiği mektupla ondan bu yönde isteklerde

 

595 İbnü’l-Adim, Buğye, (A.Sevim), s. 91-2; İbnü’l-Adim, Zübdetü’l-Haleb, C.II, s. 161-3; krş.

Nasseh Ahmad Mirza, Syrian Ismailism, s. 10; Daftary, İsmaililer, s. 504; Özaydın, a.g.e., s.

202.

596 Ali Sevim, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, s. 202.

 331

bulunmuştur.597 Haleb’teki askeri gücün başındaki İbn Bedî’ de onu bu yönde teşvik

etmekteydi. Alparslan, harakat ile İbn Bedî’yi görevlendirdi. Nizârîlerin reisi Ebu

Tâhir ve önceki yönetici Müneccim’in kardeşi de dahil, birçok Nizârî öldürüldü. Bir

kısmı tutuklanmış, diğerleri mallarına el konularak salıverilmiştir.598 Bazı Bâtınîler,

Haçlıların arasına katılmıştır.599

Haleb’teki Nizârîlerin silahlı kanadının komutanı Hüsameddin b. Dumlaj,

Rakka’ya kaçmış, orada ölmüstür. Balis’teki kalenin komutanı İbrahim el-Acemi,

Munkızoğulları’nın hakimiyetindeki, Asi Irmağı üzerinde bulunan Afamiye ve

Hamat arasındaki Şeyzer kalesine sığındı. 507/1114 baharına dek, Haleb, Sermin,

Efâmiyye ve diğer yerlerden kaçan yüz Nizârî, Şeyzer’e sığınmış bulunuyordu.

Şeyzer halkının komşu Hıristiyanların bayram kutlamalarına katılmak için kaleden

ayrılmalarını fırsat bilen Nizârîler, kaleyi ele geçirmek istemişlerdi. Ancak geri

dönen Munkızoğulları hepsini öldürmüstür.600

Bu olay, Nizârîlerin Suriyedeki başlangıç dönemini sona erdirmiştir. Suriye’de

kalıcı bir üs ele geçirmeyi başaramamışlardı. Ancak Cebelü’s-Summak, Cezr, Sezyer

ve Sermin arasındaki Benû Uleym bölgelerinde çok sayıda kişi mezhebe

kazandırılmıştır.601

c-Behram

Suriye Nizârîleri 507/1113 yılındaki ağır kayıptan sonra Haleb’i üst olarak

kullanmayı bırakıp Güney Suriye’ye yönelmişlerdi.602 Ebû Tahir’in idamından sonra

Suriye Nizârîleri’nin başına Behram geçmiştir. Behram da selefleri gibi İran’lıydı.

İsmailî olduğu gerekçesiyle 494/1101’de sultan Berkyaruk’un emriyle Bağdad’da

idam edilen el-Esedabadî’nin603 yeğenidir. Dayısının idamı üzerine Irak’tan Suriye’ye

kaçmış ve bir İsmâilî dâîsi olmuştur. Değişik beldelerde dolaşmıştır. Taraftarı

 

E4h ا

<sن مB9 ب م<= ش. إ

[ أ

h أرسMن و'ل 

:% آن وا

9ك ) 168 .s ,II.C ,Haleb-l’Zübdetü ,Adim-l’İbnü 597

 .( یT

S E ا

S

، وأ@ و

9ي lEحh أن تP>6&

598 Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân, (8/1) s. 47-8; İbnü’l-Adim, Zübdetü’l-Haleb, C.II, s. 168-9; İbnu’l-Esîr,

el-Kâmil, C. X, s. 499; Özaydın, “Selçuklular Zamanında Suriye’deki Bâtınî Faaliyetleri”, s. 203-

4; Lewis, Haşişiler, s. 148-9; Daftary, İsmaililer, s. 505.

599 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 499.

600 Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân, (8/1) s. 45-6; İbnü’l-Adim, Zübdetü’l-Haleb, C.II, s. 169; Daftary,

İsmaililer, s. 505.

601 İbnü’l-Kalânisî, Târihu Dımeşk, s. 302; Lewis, Haşişiler, s. 149; Daftary, İsmaililer, s. 505.

602 Daftary, İsmaililer, s. 522-3.

603 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 304, 323. İbn Haldûn, onun ismini “Ebû İbrahim el-Esterabâdî ( 

ذياس!ا" #اهإ أ “( şeklinde vermektedir. İbn Haldûn, Târîh, C.V, s. 31.

 332

çoğalmıştı, ancak Behram kimliğini gizlemekteydi. Bir müddet Haleb’te ikamet

etmiştir. Haleb’i yöneten İl-Gâzî, halkın onun ve taraftarlarının şerrinden

korkmasından güç almak istemiştir. Çünkü onlar, kendilerine muhalefet eden ve

durdurmaya çalışanları öldürmekteydi.604

Bu dönemde gerçekleştirdikleri suikastlerden biri Musul yöneticisi emir

Mevdud’un öldürülmesiydi. Selçukluların Musul yöneticisi Mevdud, Tog-Tekin ile

birlikte Haçlılara karşı önemli başarılar elde etmişlerdi. Mevdûd, askerlerini baharda

tekrar toplanmak üzere memleketlerine göndermiştir. Mevdûd Dimaşk’ta camiden

çıkarken bir Bâtınî tarafından öldürülmüştü (507/Eylül 1113). Bazı kaynaklar, olayla

ilgili Dimaşk yöneticisi Tog-Tekin’i suçlamaktadır. Ancak Sıbt, bu iddianın doğru

olmadığını kaydetmektedir.605 Ayrıca Şâm bölgesindeki Bâtınîler, ondan korktukları

için bu suikasti düzenledikleri de kaydedilmektedir.606

 

Emir Mevdûd’un yerine atanan emir Aksungur el-Porsukî ile savaşan ve

Selçuklu kuvvetlerine karşı isyan etmiş olan İl-Gâzî, Tog-Tekîn’in yanına Dimaşk’a

gelmiştir. Tog-Tekîn, Mevdûd’un öldürülmesinin kendisine nisbet edilmesinden

dolayı korkmaktaydı. el-Porsukî emrindeki Selçuklu kuvvetlerine karşı, Tog-Tekîn,

İl-Gâzî ile birlikte, Haçlılar ile ittifak yapmıştır.607 Tog-Tekîn, daha sonra Bağdad’a

gelmiş (509/1115) olan sultan Muhammed Tapar’ın huzuruna varıp kendisini

affettirmiştir.608

Haleb’te az da olsa Nizârî kalmış ve bölgeyi 512/1118’de ele geçiren Artuklu

hükümdarı İl-Gâzî ile ilişki kurmuşlardı.609 Haleb’te uğradıkları kötü sonun baş

sorumlularından İbn Badi, iki oğlu ile birlikte Nizârîler tarafından öldürüldü

(513/1119).610 Haleb’teki Nizârî varlığı, İlgazî’nin yeğeni ve varisi Belek’in

517/1124’te liderlerini tutuklayıp, malları mülklerini satıp kenti terk etmelierini

 

604 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 632; Lewis, Haşişiler, s. 150; Daftary, İsmaililer, s. 523.

605 Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân, (8/1) s. 51; İbnü’l-Kalânisî, Târihu Dımeşk, s. 298; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C.

X, s. 496-7; İbn Kesir, el-Bidâye, C.XII, s. 188; Nasseh Ahmad Mirza, Syrian Ismailism, s. 9;

Daftary, İsmaililer, s. 504.

606 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 497.

607 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 501-3. Detaylar için bkz. Coşkun Alptekin, Dimaşk Atabekliği (TogTeginliler, İstanbul, 1985, s. 49, 50, 68-9, 71 vd.

608 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 514. Detaylar için bkz. Alptekin, a.g.e., s. 75-7.

609 Nasseh Ahmad Mirza, Syrian Ismailism, s. 11.

610 İbnü’l-Adim, Zübdetü’l-Haleb, C.II, s. 186-7; Lewis, Haşişiler, s. 150; Daftary, İsmaililer, s.

523.

 333

emetmesiyle son buldu.611

Nizariler, 514/1120 yılında Kalatü’ş-Şerif’i İl-Gâzî’den istemişlerdi. Kaleyi

onlara vermek istemeyen İl-Gâzî, olumsuz da cevap vermemiş, kalenin yıkılmasını

emretmiştir. Kalenin yıkılmasına nezaret eden Kadı İbnü’l-Heşşâb, daha önce

Haleb’te Nizârîlerin öldürülmesine karışmış, 519/1125’te Nizârî fedaileri tarafından

öldürülmüstür.612

Fâtımîler tarafından 516 (1122) yılı Şevval ayında613 düzenlenen bir toplantıyla

imametin el-Âmir’in hakkı olduğu, Nizâr ve taraftarlarının iddiasının temelsiz

olduğu açıklanmıştır. Bu toplantıda, Nizâr’ın kız kardeşi, halasının (yani

Mustansır’ın kız kardeşinin), nassı Nizâr’dan alıp Müsta’lî’ye verdiğini söylediğine

şahitlik etti. Toplantı sonrasında, el-Hidâye el-Âmiriyye614 adıyla bir metin yazılmış

ve bütün camilere gönderilmiştir.615 Şâm’daki Nizârîlerin liderinin bir reddiye

yazması üzerine, Îgâ’u Savâiki’l-İrgâm isimli yeni bir risale ile cevap verilmiştir.616

Bu bilgiler, Fâtımîlerin, Mısır ve Suriye’deki Nizârî faaliyetlerinden duydukları

korkuyu göstermektedir. Vezir Memun, Hasan Sabbah’a hitaben, kendisini, Nizârî

görüşleri terk edip gerçeğe dönmesi için sert bir dille uyaran bir mektup

yadırmıştır.617

Daha önce Musul yöneticisi Mevdud’u öldürmüş olan Nizârîler, yeni yönetici

Aksungur Porsuki’yi de öldürmüşlerdi. Porsukî, rüyasında kendisine köpeklerin

saldırdığını, içlerinden birini öldürmesine rağmen diğerlerininden kurtulamadığını

görmüstür. Rüyasını anlattığında, dışarı çıkmaması tavsiye edilmiştir. Porsukî, Cuma

namazına gitmek istemiş, ancak yoğun ısrarlar üzerine evde kalmaya karar vermiştir.

 

611 Özaydın, a.g.m., s. 204; Daftary, İsmaililer, s. 523.

612 Özaydın, “Selçuklular Zamanında Suriye’deki Bâtınî Faaliyetleri”, s. 205; Daftary, İsmaililer, s.

523.

613 Cemalüddin eş-Şeyyâl, Mecmûatü’l-Vesâiki’l-Fâtımiyye, s. 73.

614 el-Hidâyetü’lÂmiriyye fî İbtâli Da’va’n-Nizâriyye, (eki olarak Îgâ’u Savâiki’l-İrgâm ) nşr: Asaf

b. Ali Asgar Feyzî, Oxford University Press, 1938. Cemalüddin eş-Şeyyâl, Mecmûatü’lVesâiki’l-Fâtımiyye, Kahire, 2002, s. 211-229; Detaylar için bkz. Bernard Lewis, “Review of alHidayatu’l Amiriya”, Bulletin of the School of Oriental Studies, University of London, Vol. 10,

No. 1. (1939), s. 255-257.

615 Daftary, İsmaililer, s. 390-1; Cemalüddin eş-Şeyyâl, a.g.e., s. 56; İbn Müyesser, Ahbâru Mısır, s.

98 vd. Detaylar için bkz. Samuel M. Stern, ‘The Epistle of the Fatimid Caliph al–Amir (al–Hidaya

al– Amiriyya) – Its Date and its Purpose, ‘ Journal of the Royal Asiatic Society (1950), s.. 20–31.

tekrar basımı için: History and Culture in the Medieval Muslim World, London, 1984.

616 Daftary, İsmaililer, s. 391-2; Cemalüddin eş-Şeyyâl, Mecmûatü’l-Vesâiki’l-Fâtımiyye, s. 78 vd

metin için s. 230-242.

617 İbn Müyesser, Ahbâru Mısr, s. 65-9.

 334

Evde Kuran okumak istediğinde Allah’ın takdiri ile ilgili ayeti okuduğunda, her

zamanki gibi Cuma namazı için Camiye gitmiştir. Camide namaz kılarken on kadar

kişinin saldırısına uğramış, bunlardan üç tanesini yaralamasına rağmen

öldürülmekten kurtulamamıştır (520/1126). Halep’te bulunan Porsukî’nin oğlu

İzzüddin Mes’ûd, Musul’a gidip şehrin yönetimini ele almış, Bâtınîleri araştırmaya

başlamıştır. Onlarla bir ayakkabıcının ilişkisi olduğunu öğrenmiş, ona ihsanda

bulunacağını vaat etmesine rağmen konuşturamamıştır. Ancak Bâtınîlerin uzun

zamandır, Porsukî’yi öldürmek için fırsat kolladıklarını ve fırsatı ele geçirdiklerinde

de onu öldürdüklerini söyleyen ayakkabıcı elleri ve ayakları kesilmiş ve taşlanarak

öldürülmüstür.618 Bu konuda Irak Selçuklularının veziri Dergezinî, Batınîler ile

işbirliği yaparak, bu suikastı tertip etmekle itham edilmektedir.619 Bu olayla ilgili

kaydedilen bir rivayet olaylarda yer alan fedâîlerin arka plandaki destekleri hakkında

önemli ip uçları vermektedir. Porsukî’yi öldüren Batınîlerden birinin annesi, oğlunun

da bu olayda öldürüldüğü için gözlerine sürme çekerek sevincini göstermiştir. Ancak

oğlunun sâlimen geri döndüğünü görünce üzüntüden karalar giymiş, saçını

kesmiştir.620

Behram, Haleb’te bulunduğu sırada, Tog-Tekîn ile arası iyi olan İl-Gâzî ile

dostça ilişkiler kurmuştur. İl-Gâzî’den bir mektup getiren Behram, 520/1126 yılında

Şam’da ortaya çıktı. Bu mektup sayesinde Şam’da yönetimin himayesini

sağlanmıştır. Kimliğini açıklayan Behram, mezhebinin porapagandasını (da’vet)

yapmaya başlamıştır. Taraftarları çoğalmıştır. Tog-Tekîn’in veziri Ebû Ali Tahir b.

Sad el-Mezdekânî (el-Mergînânî) de, (onun mezhebinden olmamakla birlikte)621

onlardan güç almak için yardım etmekteydi. Dimaşk halkının çoğunlukla Ehl-i

Sünnet mezhebindendi ve Behram’ın propagandasını yaptığı mezhebe şiddetle karşı

duruyorlardı. Behram, halkının kendisine karşı tavırlarından çekindiği için kendisi ve

 

618 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 633-5; İbnü’l-Adim, Buğye, (A.Sevim), s. 133; İbnü’l-Kalânisî,

Târihu Dımeşk, s. 341; Sıbt, 519 yılı içerisinde anlatmaktadır. Mir’âtü’z-Zemân, (8/1) s. 116-7.

krş. İbn Kesir, el-Bidâye, C.XII, s. 209, 210; Reşîdüddin, a.g.e., s. 67-8, 77; Kâşânî, a.g.e., s. 111;

Daftary, İsmaililer, s. 524. İbnü’l-Cevzî, Porsukî’nin öldürülmesini 519 yılında ele almaktadır (elMuntazam, C.XVII, s. 230).

619 Bündârî, Zübde, s. 137.

620 İbnü’l-Adim, Buğye, (A.Sevim), s. 134; İbnü’l-Adim, Zübdetü’l-Haleb, C.II, s. 235 ( أم % 

نوآ

J "ز E> س?@ بPO ا

سP و'O م وhA J

>% وآ@ '9 J> @أن ابS6 م?6& Eح@ واآB @>وج<@ مورة E G>6

 .ı150-1 .s ,Haşişiler ,Lewis .Krş .)ابS6 ب?9 أیم س

ً lEح67 ذ

=، وج7ت ش?ه وس دت وج66

621 İbnü’l-Kalânisî, Târîhu Dımaşk, s. 342.

 335

taraftarlarının sığınabileceği bir kale istemiştir. Vezirin de girişimiyle Bânyâs (س#'

) kalesi ona teslim edilmişti (Zilkade 520/1126). Behram’ın kaleye yerleşmesiyle her

taraftan gelen mezhep mensupları onun yanında toplanmıştır. Onların etrafa

verdikleri sıkıntılar çoğalmış, özellikle Ehl-i Sünnet mensupları, âlimler zor durumda

kalmışlardı. Onların yönetimdeki etkinlikleri ve mezhep mensuplarının şerlerinden

korkuları sebebiyle aleyhlerine hiçbir şey söyleyemiyor, hiç kimse onlar aleyhine bir

şey yapmıyordu.622

Halkın çoğunluğu Dürzî, Nusayrî ve Bedevîlerden oluşan Baalbek’e bağlı Vadi

et-Teym ("#

ا وادي ( bölgesi, Nizârîler için elverişli bir yerdi. Buranın yöneticisi

Barak b. Cendel (ل9Sج ب قب(, bir ihanet sonucu esir edilip öldürülmüstür. Behram,

onun öldürülmesinden sorumlu tutuluyordu. Behram, 522/1128 yılında bölgeyi ele

geçirmek için Banyas’tan çıktı. Banyas’ta yerine İsmail isimli birini vekil

bırakmıştır. Ancak Barak’ın kardeşi Dahhak b. Cendel, hazırlıklıydı. Yapılan savaşta

Nizârîler yenilmiş ve Behram öldürülmüstür. Behram’ın başı, Fâtımilerin merkezi

Kahire’ye gönderilmiştir.623

d-İsmail el-Acemî

Behram’ın Banyâs’ta yerine vekil bıraktığı İsmail el-Acemî624 selefinin

siyasetini sürdürdü. Dimaşk’ta Tog-Tekîn’in veziri olan el-Mezdekânî de ona destek

çıkmaktaydı.625 Tog-Tekîn ölüp (522/Şubat 1128), yerini Tacülmülk Börü (522-

6/1128-32) aldığında da vezir Mezdekânî, yerini korumaya devam etmekteydi.626

Vezir, Dimaşk’ta İsmaililerin liderliğine Ebu’l-Vefâ isimli birini getirmiştir.

Onun durumu kuvvetlenmiş, Dimaşk’ta yaşayan Müslümanları tahakkümü altına

almıştır. Onun hükmü, şehrin hakimi olan Tâcülmülk Börü’den daha fazlaydı. Vezir,

Haçlılar ile ilişkiye geçip Dimaşk’ı onlara teslim etmeyi, karşılığında da Sûr şehrinin

kendisine teslim edilmesini istemiştir. Aralarında vardıkları anlaşmaya göre Cuma

 

622 İbnü’l-Kalânisî, a.g.e., s. 342-3; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 632. Ayrıca bkz. Sıbt, Mir’âtü’zZemân, (8/1) s. 118; Hodgson, The Order of Assassins, s. 104-5; Daftary, İsmaililer, s. 524;

Özaydın, “Selçuklular Zamanında Suriye’deki Bâtınî Faaliyetleri”, s. 205.

623 İbn Müyesser, Ahbâru Mısır, s. 106; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s.656; ez-Zehebî, Târîhu’l-İslâm,

C. XXXVI, s. 16; Lewis, Haşişiler, s. 152; Nasseh Ahmad Mirza, Syrian Ismailism, s. 12-3;

Daftary, İsmaililer, s. 525; Özaydın, “Selçuklular Zamanında Suriye’deki Bâtınî Faaliyetleri”, s.

206.

624 İbnü’l-Kalânisî, Târihu Dımeşk, s. 353.

625 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 656.

626 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 652.

 336

günü plan uygulanacak, İsmaililer caminin kapılarını tutacak ve Haçlılar gelip şehri

ele geçirinceye kadar kimsenin dışarı çıkmasına izin vermeyeceklerdi. Ancak planı

haber alan Tâcülmülk Börü, veziri huzura çağırmış, yalnız kaldıklarında da veziri

öldürüp kafasını kalenin kapısına astırmıştır. Bu gelişmede şehrin valisi Müferric b.

Hasan es-Sufî ve komutan Yusuf b. Firuz’un teşvikleri söz konusuydu. Ayrıca

tellallar bağırttırılarak şehirde bulunan Bâtınîlerin öldürülmesi istenmiştir. Onlardn

altı bin kadar kişi öldürülmüştü (523/Eylül 1129). İsmail Acemî, Banyas’ı Haçlılara

teslim edip onlara sığınmış ve 524/1130 yılında onlar arasında ölmüştür.627 Haçlılar,

planlarını uygulama imkanı bulamamışlardı. Vezirin ve İsmâilîlerin öldürülmelerine

üzülmüşlerdi. Kalabalık bir orduyla Dımaşk’ı muhasara etmişler, ancak büyük bir

mağlubiyete uğramışlardı.628

 

Bu olaylar Suriye Nizârîleri’nin ikinci dönemini sona erdirdi ve harekette yeni

bir dağılma sürecine sebep oldu.629 Ancak Nizârîler bu yapılanların da intikamını

almak için suikast silahına başvurmuşlardı. Börü ve yardımcıları güvenlik önlemleri

almışlardı. Ancak Alamut’tan gönderilen fedailer tarafından hançerlendi (525/1131).

Aldığı yaralar yüzünden bir yıl sonra vefat etti.630 Börü’nün oğlu Semsülmülûk, 527

(Aralık 1132) yılında Banyâs kalesini Haçlılardan geri almıştır.631

e-Ebu’l-Feth ve Sonrası

Nizariler, Şam’da 523/1129’da uğradıkları büyük kayıptan sonra Nusayrilerin

yaşadığı ve çok sayıda kale barındıran Hama ile Akdeniz sahilleri arasındaki632 dağlık

bölgeyi kapsayan Cebelü’l-Behra tarafında faaliyete girişmişlerdi. Nizârî hareketin

şehirlerden kırsala taşındığı bu dönemdeki durumları hakkında oldukça az bilgi

mevcuttur. İsmail Acemî’den sonra Ebu’l-Feth liderleri olmuş, Cebelül-Behra

bölgesinde faaliyetlerini yoğunlaştırmışlardı. 527/1132-3 yılında Kehf yöneticisi

 

627 İbnü’l-Kalânisî, Târihu Dımeşk, s. 356; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 656-7; İbnü’l-Cevzî, elMuntazam, C.XVII, s. 254; İbn Kesir, el-Bidâye, C.XII, s. 214; Sıbt, on bin rakamını vermektedir

(Mir’âtü’z-Zemân, (8/1) s. 130); Nasseh Ahmad Mirza, Syrian Ismailism, s. 12; Bernard Lewis,

Haşişiler, s. 152-3; Özaydın, “Selçuklular Zamanında Suriye’deki Bâtınî Faaliyetleri”, s. 206.

628 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 657-8.

629 Daftary, İsmaililer, s. 525-6.

630 Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân, (8/1) s. 136, 143; İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 670, 679-80; Nasseh Ahmad

Mirza, Syrian Ismailism, s. 13; Bernard Lewis, Haşişiler, s. 153; Daftary, İsmaililer, s. 526;

Özaydın, “Selçuklular Zamanında Suriye’deki Bâtınî Faaliyetleri”, s. 207.

631 İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. X, s. 684.

632 Nasseh Ahmad Mirza, Syrian Ismailism, s. 14.

 337

Seyfülmülk b. Amrun’dan Kadmus kalesini satın aldılar.633 Böylece bölgede ilk

mekanlarını elde ettiler.634 Seyfulmülk’ün oğlu Musa taht kavgaları yaşamaktaydı ve

rakiplerinin eline geçmemesi için Kehf kalesini de Nizârîlere satmıştır. 531/1136

yılında Nizârîler, Haçlıların elindeki Kariba kalesini ele geçirdiler. Benî Munkız

adına Misyâf kalesini yöneten Sungur’u, 535/1140-1’de hileyle kaleden indirip

öldürmüş ve kaleyi ele geçirmişlerdi.635 Hama’nın kırk kilometre kadar batısında

bulunan Misyaf, bundan sonraki tarihlerde Suriye Nizârîlerinin merkezi oldu.

Ardından Nizârîler, Cebelü Behra’da bir dizi kaleyi ele geçirdiler. Bu bölgedeki

Nizârîlerin sayısının atmış bine, ellerindeki kale sayısının da ona ulaştığı

kaydedilmektedir.636

Suriye Nizârîleri’nin lideri Behram öldürüldüğünde, başı Kahir’ye

gönderilmiştir.637 Onun öldürülmesi Fâtımî sarayında sevinçle karşılanmıştır. Fâtımî

halifesi el-Âmir, 524/ Ekim 1130 yılında bir grup Nizârî tarafından öldürüldü.638 Bu

olay iki İsmailî grup arasındaki düşmanlığı daha da artırdı.639

Suriye Nizârîleri, Musul’un Selçuklu valisi Zengi b. Aksungur’un 522/1118’de

Haleb’i almasıyla daha da zor durumda kalmışlardı. Zengi’nin yerine 543/1148’de

başa geçen Nureddin Mahmud, o tarihe kadar Haleb’te Şîî usule göre okunan ezanı,

Sünnî usule göre okutmaya başlatmıştır.640 Daftary’e göre bu uygulama, genelde

Haleb Şiilerine ve özelde İsmaillere karşı savaş ilanıydı. Bu nedenle 544/ Haziran

1149’da Nureddin’e karşı Haçlılar arasında Nizârîler de savaşa katılmışlardı. İnab’da

yapılan savaşta Nizârîlerin komutanı Ali b. Vefa da öldürülmüstür.641 Bazı kaynaklar,

Haçlılar ile Bâtınilerin çok defa beraber hareket ettiklerini kaydetmektedir.642

 

633 İbnü’l-Adim, Zübdetü’l-Haleb, C.II, s. 251-2; İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. XI, s. 8; İbn Kesir, el-Bidâye,

C.XII, s. 219.

634 Daftary, İsmaililer, s. 527.

635 Bazı kaynaklar kalenin ismini Misyât (ت#+(

şeklinde vermektedir İbnu’l-Esîr, a.g.e., C. XI, s. 79;

Kâşânî, a.g.e., s. 112.

636 Daftary, İsmaililer, s. 527-30.

637 İbn Müyesser, Ahbâru Mısır, s. 106; İbnü’l-Kalânisî, Târihu Dımeşk, s. 353; Daftary, İsmaililer, s.

525.

638 Makrizi, İttiaz, C.III, s. 128; Reşîdüddin, a.g.e., s. 86; Bernard Lewis, Haşişiler, s. 154;

Abdulkerin Özaydın, “Âmir-Biahkamillah”, DİA, C.III, s. 68; Daftary, İsmaililer, s. 390.

639 Daftary, İsmaililer, s. 390, 526.

640 Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân, (8/1) s. 199.

641 Daftary, İsmaililer, s. 530-1 krş. Özaydın, “Selçuklular Zamanında Suriye’deki Bâtınî

Faaliyetleri”, s. 207.

642 Yusuf Ziya Yörükan, Müslümanlıkta Dini Tefrika (İslam Tarihinde Ortaya Çıkmış Ayrılıkçı

Görüşler), yayına haz. Türkan Turgut / Turhan Yörükan, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2009, s. 144,

 338

Sultan Sencer’in 552/ 9 mayıs 1157’de, 73 yaşında vefat etmesiyle Büyük

Selçuklu İmparatorluğu da tarih sahnesinden çekilmiş oldu.643 Suriye bölgesindeki

Nizârîler ise varlıklarını devam ettirmekteydi. Alamut’tan gönderilen Râşidüddin

Sinan,644 onların en ünlü lideriydi.645 Irak’tan 570 (1174-75) yılında el-Bâb ve Buzâ’a

bölgelerine gelen Seneviye ( ی S

ا (denilen on bin kadar kişi, buradaki İsmâilîlerden

on üç bin kadarını öldürmüş, kadın ve çocuklarını esir almış, aldıkları ganmetler ile

Irak’a dönmüşlerdir. Selahaddin Eyyûbî de İsmailîlerin beldelerine asker gönderip

birçoğunu öldürmüş ve yerleşim yerlerini ateşe vermiştir.646 Sûr şehri başpiskoposu

William’ın 1175’ten birkaç yıl sonra Haçlı seferleri vakayinamesinde yazdığına göre

Haşîşîler, “Sûr bölgesinde ve Tartus piskoposluğu bölgesinde, kendilerine bağlı

köylerle beraber on tane mustahkem kaleye sahiptiler, nufusları altmış bin

civarındaydı.”647 Selahaddin Eyyûbî, 571 (1176) yılında, Haleb’in kuzeyindeki

Azâz’da, ordusuna sızan Haşhaşîlerin suikastinden kurtulmuştur. Selahaddin,

572/1176 yılında onların merkezleri olan Misyâf kalesini kuşatmış, ancak araya

girenlerle iletilen sulh talebini kabul etmiştir.648 Râşidüddin Sinan 588/1192’de

ölmüştür.649 Suriye Nizârîleri’ni, Memluklular sultanı Baybars (658-76/1260-77)

kesin olarak boyun eğdirmiştir.650

 

192.

643 Köymen’in ifadesiyle “İmparatorluğun doğuşu büyük bir hadiseydi; çöküşü de öyle oldu.

İmparatorluk kuruldu; İslam dünyasını tanzim etti. Battı; bütün Orta ve Yakın Doğu karışıklık

içinde kaldı.” Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, s. 399 vd., 465; Kafesoğlu, “Selçuklular”,

İA, C.X, s. 375

644 Hakkında bkz. Bernard Lewis, “Kamāl al-dīn’s biography of Rāšid al-dīn Sinān”, Arabica, cilt:13,

No. 3, (Oct., 1966), . 225-267; Lewis, Haşişiler, s. 157 vd.; Abdullah Nâsırî, “Râşidüddin Sinân:

Pîşvây-ı Bozorg-ı İsmâiliyân-ı Şâm der Asri Salîbî”, Faslnâme Târîh-i İslâm, sayı:7, Kum, 1380,

ss.147-168.

645 Daftary, İsmaililer, s. 555 vd.

646 Sıbt, Mir’âtü’z-Zemân, (8/1), s. 329. Krş. Şeşen, Salahaddin Eyyubi ve Devleti, s. 448; Daftary,

a.g.e., s. 557.

647 Lewis, Haşişiler, s. 5.

648 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. XI, s. 419, 436; Sıbt, a.g.e., (8/1), s. 335; Şeşen, a.g.e., s. 70-3, 96;

Lewis, a.g.e., s. 162-4; Daftary, a.g.e., s. 556 vd.

649

 İbn Tağrîberdî, en-Nücûmu’z-Zâhira, C. VI, s. 106.

650 Baybars’ın İsmailiyye’ye yönelik faaliyetlerinin detayları için bkz. Nasseh Ahmad Mirza, Syrian

Ismailism, Surrey : Curzon Press, 1997, s. 60 vd. ayrıca bkz.Lewis, a.g.e., s. 173-4; Daftary,

a.g.e., s. 559-98. Şam bölgesi İsmailileri kalelerinin lideri Esedüddin, 619/1222 yılında vefat

etmiş, yerine kardeşi Selahüddin geçmiştir. Bir müddet sonra o da vefat edince diğer kardeşleri

Tâcüddin geçmiştir. Daha sonra ise bu yönetim, Alamut tarafından azledilmiş ve yerlerine

Muhyiddin el-Acemî isimli biri getirilmişti (Ebu’l-Fezâil el-Hamevî, et-Tarihu’l-Mansûrî, s. 96).

Fuat Köprülü, Nusayriler’i İsmailî bakiyeleri diye nitelemektedir. Ona göre “bunlar eski

Haşişiyyun’un ahfadıdır.” (Fuad Köprülü, Türk Tarih-i Dinisi, haz. Metin Ergun, Ankara, 2005,

s. 139) Yusuf Ziya Yörükan, İsmailiyye ile Bektaşilik arasında ilgi kurmaktadır. İsmail’in oğlu

 339

E- KARMATİLER

Karmatiler, siyasi hâkimiyetlerini, önceki dönemler kadar etkin olmamakla

birlikte, Büyük Selçuklu sultanı Melikşah dönemine kadar sürdürmüşlerdi.

Selçuklular döneminde, 442/1051 yılında, Karmatilerin651 hakimiyetindeki bölgelere

uğrayan Nasır-ı Hüsrev,652 Lahsa’yı ziyaret etmiştir. Onun verdiği bilgilere göre bir

Arap emiri, Lahsa’nın kapısına kadar gitmiş, orada bir yıl kalmış, dört kaleden birini

almıştır. Bir hayli çapulda bulunan emir, Karmatîlere bir şey yapamamıştır. Nâsır-ı

Hüsrev ile görüşen emir, Karmatîler için “dinsiz” demektedir. Nâsır-ı Hüsrev’e göre

“Bedevîler de dinsizlik bakımından Lahsalılardan geri kalmazlar”.653

Lahsâ, ova üstüne kurulmuş bir şehirdir. Oraya nerden gidilirse gidilsin büyük

bir çöl asılması lazımdır. Bütün şehir, köyü kale içinde bir yerdir. Çevresine birbiri

ardına gelmek üzere dört sağlam kale yapılmıştır. Şehirde büyük su kanalları vardır,

her biri beş değirmen döndürebilir. Bütün bu sular dışarıya akmaz, şehirde harcanır.

Büyük şehirlerde ne varsa Lahsa’da da hepsi var. Şehirde yirmi binden fazla asker

var.

Nasır-ı Hüsrev’in (“rivayet ettiler” kaydıyla verdiği bilgilere göre)

Kârmatîlerin önceki dönem yöneticisi Ebû Saîd Cennâbî şerif olarak kabul

edilmektedir. “Oranın padişahı bir şerifmiş, halkı Müslümanlıktan çevirmiş. Sizden

namazı, orucu kaldırdım deyip, onları kendisine davet etmiş ve müracaat edeceğiniz

 

Muhammed sekizinci imamdır. Bektaşilikte de kavukların sekiz dilimli olması, Hacı Bektaş

Zaviyesi’nde binaların sekiz imam rumuzunu taşıyan tarzda yapılmasının sebebi budur.

Velâyetname’de her fırsatta sekiz imamdan ve sekizinci imamın aşkından bahsedilmektedir.

Bektaşiliğe oniki imam fikri Safeviler devrinden sonra girmiştir (Yörükan, Müslümanlıkta Dini

Tefrika, s. 40, 108-9). Baba İshak ve Hacı Bektaş, Bâtınî dâîleridir (a.g.e., s. 125). Yörükan,

Batıniliği üçe devreye ayırmaktadır: Fatımî halifesi Mustansır öncesi ve sonrasını, kadîm ve cedid

diye ilk iki devreyi oluşturmaktadır. Yörükan Alamut’un Moğollar tarafından yıkılmasından

sonrasına da “Batınilikte sonuncu devre” demektedir. Ona göre bu devreye Türk Batıniliği veya

Anadolu Aleviliği adı verilebilir. Bu, Alamut’un yıkılmasıyla kaçarak Anadolu’ya sığınan

Batıniler tarafından Türkler – çoğunlukla da Türkmenler - arasında faaliyete geçilmesiyla başlayan

harekettir. Bu hareketin başladığı tarihlerden sonra mezheplere ve İslam fırkalarına dair yeni

eserler yazılmadığı için Anadolu Türk Batıniliği veya Alevilik, tarih sahifeleri ve ilim sahası için

karanlıkta kalmıştır (Yörükan, Anadolu’da Alevîler ve Tahtacılar, s. 89, 471). Gerçi Yörükan’a

göre İsmailî adı altında Suriye Araplarında ve Hindistan’daki Alevilik, benimsenen görüşler

bakımından Türk Aleviliğinden farklıdır (Yörükan, Şamanizm, s. 110).

651 Karmatiler hakkında İsmailiyye’den genel olarak bahsedilen girişte bilgi verilmiştir.

652 O, seyahatnamesinde “ben katipliği iş edinmiştim. Padişaha ait mallara ve işlere bakan bir

adamdım. Divan işleriyle uğraşırdım. 437 yılında Horasan emiri Çağrı Beydi” demektedir. Nasır-ı

Hüsrev, Sefername, s. 3; Bertels, Nâsir-i Husrev ve Ismailiyyan, s. 174. Ayrıca Gazneliler

yöneticileriyle ilişkileri için bkz. Bertels, a.g.e., s. 170; bkz. Ivanow, Problems in Nasir-i

Khusraw`s Biography, s. 13.

653 Hüsrev, a.g.e., s. 131-32.

 340

kişi ancak benim demiş. Adı Ebû Sa’îd’miş.” Karmatîlerin Ebû Saîd’e gösterdikleri

saygının bir başka ifadesi de kendilerini ona nisbet etmeleridir. O şehir halkına “ne

mezheptensin?” diye soruldu mu “Ebû Saîdîyiz” derler. Namaz kılmazlar, oruç

tutmazlar fakat Hz. Muhammed’in peygamberliğini ikrar ederler. Ebû Sa’îd onlara

“ben yine size geleceğim, yani ölümünden sonra tekrar dirilip geleceğim” demiştir.

Mezarı Lahsâ şehrindedir. Ona güzel bir türbe yapmışlar.

Bu dönemde Karmatîler, Ebû Saîd’in vasiyeti gereği altı kişinin ortak yönetimi

ile idare edilmektedir. Ebû Saîd, oğullarına “ben gelinceye kadar daima,

oğullarımdan altı kişi bu padişahlığı sürdürsünler, korusunlar, halkı adaletle idare

etsinler, birbirlerine aykırı harekette bulunmasınlar.” diye vasiyette bulunmuştur.

Onların büyük bir sarayı vardır ve onlar bu sarayda hüküm sürmektedir. Nasır-ı

Hüsrev’in komnumuz için önemli olan gözlemlerini -kısmen özetleyerek- aşağıya

kaydedelim:

Bir tahtları var, altı padişah da o tahtta oturuyor. Birbirleriyle ittifak

ederek buyruk veriyorlar. Altı vezirleri var. Bu altı padişah bir tahtta, altı vezir de

başka bir tahta oturup ne iş olursa birbirleriyle danışarak görüyorlar. O zaman

onların bin tane zenci ve Habeş, parayla alınmş köleleri vardı, ziraatte

bulunuyorlar, bağ-bahçe yetiştiriyorlardı. Bu padişahlar halktan öşür olarak bir

şey istemiyorlar. Halktan biridi yoksul oldu, yahut borçlu düştü mü işi düzene

girinciye kadar ona bakıyorlar. Biri birisine borç para verse verdiğinden fazla

istemiyor. Şehirlerine bir garip gelse, sanat biliyorsa, ona yetişecek kadar sermaye

veriyorlar. Lazım gelen aletleri alıp işe başlıyor. Borcunu verecek hale geldiğinde

ne kadar aldıysa onu veriyor. Birisinin malı mülkü harabolmuş, yaptırmaya

kudreti yoksa, kullarını yollayıp orasını yaptırıyorlar, mal sahibinden hiçbir şey

istemiyorlar. Lahsa’da değirmenler var, padişahın mülkü. Değirmenlerde halk

için un öğütülüyor, halka veriliyor, karşılık için bir şey alınmıyor. Değirmenin

tamir masrafı, değirmencilerin ücretleri, hep padişahın malından verilmektedir. O

padişahlara “seyitler”, vezirlerine “ şaire” diyorlar.

Lahsa şehrinde Cuma camisi yok, hutbe okunmuyor, namaz kılınmıyor.

Ancak orada bir İran’lı, bir mescid yaptırmış. Adamın adı Ahmed oğlu Ali.

Müslüman ve hacı. Zengin bir adam. Şehre gelen hacılara bakıyor… birisi namaz

kılarsa dokunmuyorlar, fakat kendileri kılmıyorlar.

 341

Padişah atına binip çıktığında kim ona bir söz söylerse tatlılıkla cevap

veriyor ve tevazu gösteriyor. Asla şarap içmiyorlar. Eğerlenmiş, gemi vurulmuş bir

at, daima Ebû Said’in mezarının kapısında beklemede. Nöbetle bu atı değiştiriyorlar.

Gece gündüz hep böyle bekliyorlar. Ebû Saîd kalkınca bu ata binecekmiş. Ebû Saîd

oğullarına “ben gelir de siz beni tanımazsanız, gelenin ben olduğumu anlamak için

kılıcımla boynuma vurun. Bensem ölürüm” dediğini anlattılar. Bu usulü, kimsenin

Ebû Saîd’im diye iddiaya kalkışmaması için koymuş.

Lahsa’da kedi, köpek, eşek, öküz, koyun vesaire gibi bütün hayvanların

etleri satılmadadır. Ne eti satıyorlarsa, başını ve derisini o hayvanın etinin yanına

koyuyorlar, bu suretle satın alan, ne eti aldığını anlıyor. Köpeği, otlamış koyun gibi

besliyorlar. Öyle semizliyor ki yürüyemiyecek bir hale geliyor. Ondan sonra kesip

yiyorlar... Lahsa’da o kadar hurma olur ki hayvanları bile hurmayla besler semirtirler.

Bir Arap emiri, Lahsa’nın kapısına kadar gitmiş, orada bir yıl oturmuş, o

dört kalenin bir tanesini almış, bir hayli çapulda bulunmuş, fakat bir şey elde

edememiş, onlara bir şey yapamamıştır. Beni görünce “yıldız bilgisine göre acaba

Lahsa’yı alabilr miyim, alamam m? Onlar dinsiz” diye sordu. Ben, maslahata uygun

neyse söyledim. Bence bedevilerde dinsizlik bakımından Lahsa’lılardan hiç de geri

kalmazlar. Bedeviler arasında öyle adamlar vardır ki bir yılda bir kere bile suya elini

sokmuyor. Ben bu anlattığım şeyi uydurma rivayetlere göre söylemiyorum,

gördüğümü söylüyorum.”654

Nâsır-ı Hüsrev’in gözlemlerini aktardığı tarihlerden sonrası için Selçuklular

döneminde Karmatiler ile ilgili bilgiler, genellikle Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin Mir’âtü’zZemân655 isimli eseri ve İbn Mukarrab’in (ö. 629/1232) Divan’ı ve ona yapılan kısa

Şerh’deki bilgilere dayandırılmaktadır.656 Bu kaynakların aktardığına göre

 

654 Nasır-ı Hüsrev, Sefername, s. 127 vd.

655 Sıbt, İbnü’l-Cevzî, Mir’âtü’z-Zemân fî Târîhi’l-Ayân, (448-480/1056-1086), yay. Ali Sevim,

(Belgeler, Türk Tarih Belgeleri Dergisi, C. XIV, Sayı: 18, 1989-1992, Ankara, 1992, ss. 1-260).

656 Bu şerhin ilgili bölümünü Ali Sevim yayınlamıştır. "Sultan Melikşah Devrınde Ahsâ ve Bahreyn

Karmatiler’ine Karşı Selçuklu Seferi", Belleten, Ankara 1960, C.XXIV, sayı 94, s. 209-232

(metin, s. 225-232). (Yazması: Princeton Ünv. Kitaplığı, Garret Arabic, No 44). Michael J. de

Goeje tarafından daha önce bu kaynak konu edilmesine rağmen, Ali Sevim’in ifadelerine göre

özellikle isimlerde, bazı okuma yanlışları yapılmıştır. Daha sonraki ona atıf yapan çalışmalarda

yanlışların da tekrarlandığı görülmektedir. Michael J. de Goeje, “La fin de l’empire des Carmathes

du Bahrain”, Journal Asiatique, 9 série, 5 (1895), s. 1-30. Ali Sevim şerhin müellifini tespit

edemediğini ifade etmektedir. Bu şerhi, el-Ensârî, Tuhfetü’l-Müstefîd’inde ek olarak Min

Ahbâri’l-Bahreyn adıyla yayınlamıştır (C.I, s. 421-41). Bu yayında şerhin müellifinin Nâsır b.

Muhammed İbn Lâhık olduğu ve 1194’te (1780 m.) yazıldığını öğreniyoruz. Ayrıca bu yayından

Selçuklular öncesinde bölgede karmatiler ile yerel yöneticilerin mücadesini içeren bölümler de yer

 342

Karmatîler, önce kendi yönetimindeki yerli liderlerin muhalefetiyle karşı karşıya

kalmışlar, sonra da Selçukluların askerî destekleriyle yönetimden uzaklaşrılmışlardı.

Katif ve el-Ahsa ile çevresinde bulunan Karmatiler, kimse adına hutbe

okutmuyordu. Cuma veya cemaatle namaz kılınmıyor, ancak orada medfun bulunan

Ebû Said el-Cennâbî’yi tazim için teravih namazı kılınıyordu. İçlerinde Ebû Said’in

neslinden gelen seyyidler (دة

ا ( denen bir grup bulunmaktaydı. Bunlar namazlarını

kılmakta ve batıl mezhepleri ibtal etmek için çaba harcamaktaydı. Onların Benî

Senber’den altı tane vezirleri vardı, onları değiştirmiyorlardı. Çünkü Ebû Said ortaya

çıktığında, bu aile ona destek olmuşlar ve vezirlik onlarda riyaset değerlerinde olmak

üzere anlaşmışlardı.657 Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin (458/1066 yılı kayıtlarında) aktardığına

göre Karmatiler, Ehl-i zimme’den cizyeyi düşürmüş, peygambere salavat getirmeyi

yasaklamış, getiren olursa dövülmektedir. Ebû Said’in kendilerine döneceğine

inanmaktaydılar. Kabri başında eğerli bir at ve silahlarını hazır bekletmektedirler.658

İbn Mukarreb’in (ö. 629/1232)659 Divân’ında660 verdiği bilgiler göre Karmatiler,

namazı ve orucu ibtal etmişler, cami yapmadıkları gibi var olanları da yıkmışlardı.

Muharrem’in onuncu gecesine tesadüf eden nîrûz gecelerinin ( وز

S

ا 

 ( 

 

 

evvelinde, akraba veya mahrem tanımadan kadın-erkek bir araya geliyorlardı (

.661( ا

ش ش

1 – Bahreyn’de Karmatî Hezimeti

Karmatilerin yönetiminin sona erdirilmesi süreci, yine bu bölgede yaşayanların

verdiği mücadele ile başlamıştır. Bahreyn’de halk, 458 (1066) yılında662 yönetimi ele

 

almaktadır.

657 Zekkar, Süheyl Zekkar, el-Câmi’ fî Ahbâri’l-Karâmita fi el-Ahsa, eş-Şam, el-Irak, el-Yemen,

Dımaşk: et-Tekvîn, 2007, s. 246.

658 Bkz. Zekkar, el-Câmi’, s. 246.

659 İbn Mukarrab hakkında bkz. Ali b. Abdülazîz el-Hudayrî, Ali b. el-Mukarreb el-Uyûnî: Hayâtuhû

ve Şi’ruh, Beyrut : Müessesetü’r-Risâle, 1981, s. 57-98; Ahmed Musâ el-Hatîb, Şi’ru Ali İbnu’lMukarrab el-Uyûnî: Dirâse Fenniyye, Riyad, 1404/1984, s. 31-83; Fazl b. Ammar el-Ammârî,

İbn Mukarrab ve Târîhü’l-İmârati’l-Uyuniyye fî Biladi’l-Bahreyn, Riyad : Mektebetü’tTevbe, [t.y.], s. 157-169.

660 Ali İbnu’l-Mekarreb el-Uyunî, Divanu Ali b. Mukarreb el-Uyunî, 2. bs., Beyrut : el-Mektebetü’lİslâmiyye, 1968.

661 el-Ammârî, İbn Mukarrab, s. 36-7. Krş. el-Hatîb, Şi’ru Ali İbnu’l-Mukarrab, s. 219.

662 Bu bilgileri, Sıbt İbnu’l-Cevzî, Garsu’n-Nime’den aktarmaktadır. Süheyl Zekkar’ın Karmatiler ile

ilgili klasik kaynaklardan yaptığı derlemeler arasında yer almaktadır. el-Câmi’ fî Ahbâri’lKarâmita fi el-Ahsa, eş-Şam, el-Irak, el-Yemen, Dımaşk: et-Tekvîn, 2007, s. 244-7. Sıbt, ’ın

eserinin 448-480/1056-1086 yıllarını kapsayan Ali Sevim’in neşrinde, (Selçuklular ile ilgili

kısımları ihtiva ettiği için) Karmatiler ile ilgili bilgiler atlanmıştır. Bkz. Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim),

 343

geçirip, Ebu’l-Behlûl663 isimli birini kendilerine emir yapmışlardı.664 Mısır’daki

Fâtımî yönetimi adına okunmakta olan hutbeye son verilmiş, Abbâsî halifesi adına

okunmaya başlamıştır. Karmatilerin ona karşı aldığı tedbirler sonuçsuz kalmıştır.665

Ebu’l-Behlûl ve kardeşi Ebu’l-Velîd dindar insanlardı. Karmatilerden ayrılmış,

halkı onlar aleyhine kışkırtmışlardı. Üç bin dinar kadar harcama yaparak, yolcuların

ve yabancıların Cuma namazı kılabilmeleri için bir cami yaptırmışlardı. Caminin

yapımı tamamlanınca Ebu’l-Velîd minbere çıkıp, Abbâsî halifesi el-Kâim adına

hutbe okumuştur. Karmatiler, bunu bir bid’at olarak değerlendirmiş ve bu kardeşlerin

etkinliklerini sona erdirmek istemiş, namazın hutbesiz kılınmasını kararlaştırmışlardı.

Onlar da buna karşılık, Karmatilere “biz tüccar ve yolcuları buraya çekmek için bu

harcamaları yaptık. Eğer hoşunuza gitmediyse yaptığımız harcamaları ve bu iş için

verdiğimiz emeğin karşılığını ödeyin” diye yazmışlardı. Karmatiler, onlara olumlu

bir cevap vermiş, bu bölgenin halkı bu kardeşlere meyletmeye başlamıştır.666

Besâsîrî hadisesi sırasında, halifenin Bağdad’dan çıkarılması (451/1059)

üzerine muhalifler, “adına hutbe okuduğunuz kişinin iktidarı sona ermiştir. Hutbe

Mısır’daki Fâtımiler adına olmalıdır” demekteydiler.667 Ancak onlar, Abbâsî halifesi

el-Kâim adına hutbe okumaya devam etmişler ve Karmatî yönetimine hediye

göndererek bu duruma itiraz etmemelerini istemişlerdi. Gelen cevapta diledikleri gibi

hutbelerini icra etmelerine izin verilmiştir.668

Ebu’l-Behlûl’ün durumu kuvvetlenmiştir. Karmatiler, naiblerine halkı

müsadere etme emri vermiş, ancak nâib bunu yapmamıştır. Bölge halkı, Ebu’l-

 

s. 145.

663 Ebu’l-Behlûl el-Avâm b. Muhammed b. Yusuf ez-Zeccâc, Abdülkays kabilesi yöneticilerinden

biriydi. Bkz. Abdurrahman b. Müdeyris el-Müdeyris, ed-Devletü’l-Uyûniyye fî’l-Bahreyn (469-

636 h. / 1076-1238 m), Riyad : Dâretü’l-Melik Abdülazîz, 1422, s.

664 Ebû’l-Behlûl’ün bu başarılarına çok kısa olarak el-Ensârî, (İbnü’l-Mukarreb’in Divanı şerhine

atıfla) değinmektedir. el-Ensârî, Tuhfetü’l-Müstefîd, C.I, s. 178-9.

665 Bkz. Zekkar, el-Câmi’, s. 244; Abdurrahman Bedevi, Mezahibü’l-İslamiyyin, Beyrut: Dârü’l-İlm

li’l-Melayin, 1997, s. 893.

666 Zekkar, el-Câmi’, s. 244. krş. İbn Lâhık, Min Ahbâri’l-Bahreyn, (el-Ensârî, Tuhfetü’l-Müstefîd,

C.I’de ek), s. 423-4; Abdurrahman b. Müdeyris el-Müdeyris, ed-Devletü’l-Uyûniyye fî’l-Bahreyn

(469-636 h. / 1076-1238 m), Riyad : Dâretü’l-Melik Abdülazîz, 1422, s. 73; İbrahim Ataullah elBelûşî, Bilâdü’l-Bahreyn fi’l-Asri’l-Abbâsî es-sânî, Ebû Zabî: el-Mecmaü’s-Sekafi, 2002, s. 131.

667

 İbn Haldûn, Bayreyn Karmatîlerinin Fâtımîler (el-Ubeydiyyûn) adına davet yürüttükleri ve onlara

itaat ettiklerini kaydetmektedir (Târîh, C. IV, s. 15). Detaylar ve bu görüşün tenkidi için bkz. Ali

Avcu, “Fatımî-Karmatî İlişkisine Dair Bazı Mülahazalar”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat

Fakültesi Dergisi, Cilt:13, Sayi:2, ss. 243-65

668 Bkz. Zekkar, el-Câmi’, s. 244-5; İbn Lâhık, a.g.e., s. 424; el-Müdeyris, a.g.e., s. 74.

 344

Behlûl’ü başlarına seçmiştir. Onların sayısı, üç (otuz)669 bin kadardı. Bu sırada yeni

bir vali gelmiş ve Ebu’l-Behlûl’ü tutuklamak istemiş, ancak taraftarları buna engel

olmak için savaşa tutuşmuştur. Adada İbn Ebi’l-Uryan isimli etkili biri vardı. Onun

da Ebu’l-Behlûl’e katılmasıyla, yapılan savaşta yeni vali’nin birçok adamını

öldürülmüş ve vali kaçmıştır.670

Karmatilerin veziri Ebû Abdullah İbn Sinber (Şinber),671 oğullarından birini,

oradaki mal ve silahları alması için göndermiştir. Ebu’l-Behlul ve İbn Ebi’l-Uryan,

bunu haber almış ve gizlenmişlerdi. Vezirin oğlu ile giriştikleri savaşta, Karmatilerin

kırk kadar adamını öldürmüşler ve yanında bulunan beş bin dinar ve diğer şeyleri ele

geçirip yandaşlarına dağıtmışlardı.672 Durumu öğrenen vezir, İbn Ebi’l-Uryan’a

yanaşmak istedi. Onunla gizlice yazışarak çok miktarda para gönderdi ve adaya vali

tayin etti. Ona olumlu cevap veren İbn Ebui’l-Uryan, kendisine asker gönderilirse

Ebu’l-Behlûl’ü öldüreceği haberini göndermiştir. Bundan haberdar olan Ebu’l-Behlûl

ve taraftarları, bir planla, İbn Ebi’l-Uryan’a suikast düzenemişlerdi. Onun adamları,

önce onun ölümünden Ebu’l-Behlûl’ü sorumlu tutmalarına rağmen, inkar ettiğinde

bir şey diyememişlerdi.673

Vezir, İbn Ebu’l-Uryan ile anlaştıkları şekilde, gemilerle askerlerini getirmiştir.

İbn Ebi’l-Uryan’ın öldürülmesinden haberi yoktu. Savaşmadan adadan ayrılmayı

bekliyordu. Ancak durum onun beklediği gibi gelişmemiş, yapılan savaşta vezir

yenilmiş, sahile doğru kaçmıştır. Ebu’l-Behlûl’ün kuvveti daha da arttı. Kardeşi

Ebu’l-Velîd’i vezir tayin etti. Abbâsî halifesine bir fetihname gönderdi.674 Gönderdiği

mektupta, bölgedeki bütün Karmatilere son vermek için yardım istemekte, kendi

hakim olduğu bölgede Hanefî mezhebi üzere amel edildiğini haber vermekteydi.675

Katîf’te ortaya çıkan Yahyâ b. El-Ayyâş, şehirdeki Karmati yönetimine son

vermiştir. Karmatiler, ondan şehri geri almaya uğraşmışlarsa da netice

 

669 İbn Lâhık, a.g.e., s. 425.

670 Zekkar, el-Câmi’, s. 245; İbn Lâhık, a.g.e., s. 424-5; el-Müdeyris, a.g.e., s. 75.

671 İbn Lâhık, a.g.e., s. 426.

672 Zekkar, el-Câmi’, s. 245; İbn Lâhık, a.g.e., s. 426; el-Müdeyris, a.g.e., s. 75.

673 Zekkar, el-Câmi’, s. 245; İbn Lâhık, a.g.e., s. 426-7; el-Müdeyris, a.g.e., s. 75-6.

674 Zekkar, el-Câmi’, s. 246. krş. İbn Lâhık, a.g.e., s. 427; el-Ensârî, Tuhfetü’l-Müstefîd, C.I, s. 178-

9; el-Hudayrî, Ali b. el-Mukarreb el-Uyûnî s. 28; el-Müdeyris, a.g.e., s. 76-7; el-Belûşî,

Bilâdü’l-Bahreyn, s. 133-4; Mey Muhammed Halife, Min Sevadi’l-Kufe ile’l-Bahreyn; elKarâmita min Fkra ilâ Devle, Beyrut : el-Müessesetü’l-Arabiyye, 1999, s. 322, (ekler, s. 357).

675 el-Müdeyris, a.g.e., s. 77; el-Belûşî, a.g.e., s. 134.

 345

alamamışlardı. Yahya ölünce yerine oğlu Zekeriyyâ geçmiştir. Uvâl’ı ele geçiren

Zekeriyya, Ebu’l-Behlûl’ü öldürülmüstür.676

2 - Selçukluların Karmatîler ile Mücadelesi

Selçuklu hükümdarı Melikşah döneminde, bölgedeki yerel yöneticilerin

talebiyle, Karmetiler üzerine asker gönderilmiş ve bölgedeki Karmatî yönetimi

ortadan kaldırılmıştır.

a-Kiçkine’nin Seferi

Karmatilerin hakim oldukları bölgelere ilk Selçuklu seferi 468/1075 yılında

gerçekleştirildi.677 Bu tarihlerde, bölgedeki Katif ve Üval adasında Yahya b. elAbbas678 hakim durumdaydı.679 Yahya’ın adamları ve Katif şehri ileri gelenlerinden

bazıları, Sultan Melikşah’ın komutanlarından Kiçkine’nin hizmetinde bulunan

İbnü’z-Zerrad ile Basra’da görüşmüşlerdi. Onlar, Ibnü’z-Zerrad’a “Eğer Sultan,

Yahya b. el-Abbas’a ikiyüz atlı verecek olursa o, bu kuvvet ve kendi askerleriyle

Ahsa’yı Karmatilerden alacak, sultan adına hutbe okutacak ve her yıl düzenli devlete

gereken vergiyi gönderecektir”680 diyerek tekliflerini dile getirmişlerdi. İbnü’z-Zerrad

onlara bu hususta gereken teşebbüse girişeceğini söylemiştir. O daha sonra İbn

Mahâriş el-Ukaylî’nin adamlarından Gudâf ( اف9I ) adlı bir bedevinin de yardımını

temin etti. Katîfliler ve Gudâf ile birlikte Katîf’e giderek bizzat emîr Ibn Abbas ile

durumu yeniden müzakere etti. Yapılan müzakere sonunda İbnü’z-Zerrad bu hususta

onlara teminat verdi. İbnü’z-Zerrâd durumu Sultan Melikşah ve veziri

Nizâmülmülk’e bir mektupla bildirdi ve sonra Basra’ya döndü.681

İbnü’z-Zerrad bu teşebbüsünde, başarılı olamamıştır. Ancak Sultan

Melikşah’ın Saray Hacibi Kiçkine’yi, Karmatilerin hakim oldukları bölgeleri

fethetmenin pek güç olmadığını anlatmıştır. Bunun üzerine Kiçkine, Sultan Melikşah

 

676 el-Ensârî, a.g.e., C.I, s. 179; el-Hudayrî, a.g.e., s. 31; el-Müdeyris, a.g.e., s. 78.

677 İbn Lâhık, Min Ahbâri’l-Bahreyn, s. 439.

678 el-Ensârî, Yahya’nın Katîf’e sahip olduğuna değinmekte ancak bunun için Selçuklular’ın

gönderdiği askerden bahsetmemektedir. Ayrıca el-Ensârî, Yahyâ b. el-Ayyâş şehlinde

vermektedir. el-Ensârî, Tuhfetü’l-Müstefîd, C.I, s. 179. krş. el-Müdeyris, ed-Devletü’l-Uyûniyye

fî’l-Bahreyn, s. 78.

679 Ali Sevim, "Sultan Melikşah Devrınde Ahsâ ve Bahreyn Karmatiler’ine Karşı Selçuklu Seferi",

Belleten, Ankara 1960, C.XXIV, sayı 94, s. 209-232. Ali Sevim bu makalesinin bir özetini Ünlü

Selçuklu komutanları : Afşin, Atsız, Artuk ve Aksungur isimli eserinde özetlemiştir. (Ankara :

Türk Tarih Kurumu, 1990, s. 50-58).

680 Ali Sevim, a.g.m., s. 210.

681 İbn Lâhık, a.g.e., s. 435; Ali Sevim, a.g.m., s. 211.

 346

ve Nizâmülmülk’ün müsaadesini aldı. O, bölgenin fethi için hazırlıklara girişmiştir.

Basra’da bulunan İbnü’z-Zerrad’a haber gönderdi. Bunun üzerine İbnü’z-Zerrad

ikinci defa Katîf’e gidip döndükten sonra Bağdad’a hareket etti.682

Bağdad şıhnesi Sâduddevle Gevherâyin, bölgedeki bedeviler üzerinde etkisi

olan biriydi. İbnü’z-Zerrad, Karmati seferi için Gevherâyin ile de anlaşmayı başardı.

Yapılan anlaşmaya göre Sâduddevle, savaşa katılmayacak, Arapların yardımını

sağlıyacak ve onların herhangi bir sebeple aleyhlerine yapabilecekleri bir

ayaklanmayı engellemek için Basra’da kalacaktı.683 İbnü’z-Zerrad ve Gudâf elBedevî, İsfahan’dan Basra’ya gelmiş olan Kiçkine ile birleştiler. Karmatilerden

alacakları ganimetlerin paylaşımı önceden belirlenmiştir.684 Basra’dan çöl yolu ile

Katîf’e doğru hareket ettiler. Cebelü Senam (مSس ( denilen yere yaklaştıklarında bu

bölgede oturan ve daha önce kendilerinin yardım tekliflerine olumlu cevap vermiş

olan Müntefik aşiretinin yardımını bekliyorlardı. Fakat bu sırada aynı bölgede oturan

Kays ve Kubâs ( ث ( 'kabilelerinin hücumlarına maruz kaldılar. Müttefikler, önce

yenilmiş olmalarına rağmen sonra Bedevileri, bozguna uğratmış, mallarını

yağmalamış, çok sayıda kadın esir almıştır. Fakat Kiçkine, bunları ait oldukları

kabilelere geri gönderdi.685 Kiçkine’nin bu davranışından çok memnun olan bu iki

kabile, Karmati seferi için kendisine hizmete hazır olduklarını söylediler. Başlarında

kumandanlariyle birlikte üçyüz kadar silâhlı süvariyi Kiçkine’ye gönderdiler. Katîf’e

yaklaştıklarında Kiçkine, Katîf emîri Yahya b. el-Abbâs’a “Karmatilerle mücadele

için kuvvetleriyle birlikte gelmekte olduğu” haberini gönderdi. Fakat Kiçkine’nin

gelişinin, kendi menfaatlarına zarar vereceğini anlayan İbn Abbas, bu haberi iyi

karşılamamıştır. Ona, “daha önce İbnü’z-Zerrad vasıtasiyle yaptığımız anlaşmaya

göre Sultan, bana sadece ikiyüz atlı gönderecekti, ben de bu kuvvetleri kendi

askerlerim gibi kumanda edecektim… Eğer bana maiyetindeki askerleri verirsen,

senin Basra’ya sağ salim dönmeni temin ederim. Ben de bu kuvvetlerle Ahsa’ya

Karmâtilere karşı hücuma geçer, burasını aldıktan sonra Halife ve Sultan adına hutbe

okutur ve her yıl da muntazaman bir miktar vergi gönderirim. Benim bu teklifime

razı olmaz da mutlaka Karmati hareketine kumanda etmek istersen, işte çöl, istediğin

 

682 İbn Lâhık, a.g.e., s. 436; Ali Sevim, a.g.m., s. 211.

683 İbn Lâhık, a.g.e., s. 436; Ali Sevim, a.g.m., s. 212.

684 İbn Lâhık, a.g.e., s. 436; Ali Sevim, a.g.m., s. 212.

685 İbn Lâhık, a.g.e., s. 436-7; Ali Sevim, a.g.m., s. 213.

 347

yere gidebilirsin” şeklinde bir haber gönderdi.686 Kiçkine ile İbn Abbas arasında

birkaç defa mektuplar gidip gelmiş, bir anlaşmaya varılamamıştır. Sonuçta iki taraf

silâha sarıldı. Bu çarpışmayı Kiçkine kuvvetleri kazanmış ve epeyce de ganimet elde

etmişlerdi.687 Ancak İbn Abbas hileye başvurdu. Bir taraftan Kickine’ye sulh

teklifleri sunarken, diğer taraftan da gizlice Kays ve Kubas kabileleriyle anlaştı.

Onlara, Kiçkine kuvvetlerinin bütün ağırlıklarını yağmalattırmayı başardı.

Kiçkine’nin yiyecek ve develeri tamamen yağma edilmiştir. Kiçkine yağmacılara

karşı harekete geçmişse de İbn Abbas’ın hücuma başlaması üzerine perişan bir halde

çöle kaçmaya mecbur kaldı. Bir müddet sonra, muhtemelen bir Arab kabilesi reisi

olan Şebane b. el-Şebanat adında birisi, aç ve susuzluktan bitkin bir halde bulunan

Kiçkine ve adamlarının imdadına yetişti. Şebane’nin adamları onlara yiyecek ve deve

sattılar. Kiçkine, Şebane’nin kabilesinden ihtiyaçlarını temin ettikten sonra

beraberindekilerle birlikte perişan bir halde 468/1076 yılının sonlarına doğru

Basra’ya gelebildi.688

Kiçkine’nin kölesi İbnü’z-Zerrad’ın teşvikiyle, müttefiklerinin de katılarak

Karmâtilere karşı hazırlanmış olan bu hareket, Katîf emîri Yahya b. el-Abbas’ın

menfaatlerine göre hareket etmesi, muhalefeti ve hattâ Kikçine kuvvetleriyle

çarpışması sebebiyle başarılı olamamış, Karmatilere karşı hiçbir harekete

girişilmeksizin sona ermiştir.689

b-Artuk Bey’in Seferi

Abdullah b. Ali el-Uyunî,690 Ahsa’nın güney kısmında bulunan el-Uyûn

yöneticileri ile akrabaydı. Karmatilere karşı yıllardır yalnız başına mücadele

etmekteydi. Dört yüz kişilik bir kuvvetle, seksen Karmati reisinin idare ettiği Ezd ve

Âmir-Rebia kabilelerinden oluşan büyük bir Karmati ordusunu yenmişti (462/1069-

70). Bu yüzden Arablar arasında büyük bir şöhrete kavuşmuştur.691 Kuvvetlerinin

 

686 İbn Lâhık, a.g.e., s. 437; Ali Sevim, a.g.m., s. 214; el-Belûşî, Bilâdü’l-Bahreyn, s. 135.

687 İbn Lâhık, a.g.e., s. 438; Ali Sevim, a.g.m., s. 215.

688 İbn Lâhık, a.g.e., s. 438-9; Ali Sevim, a.g.m., s. 215.

689 Ali Sevim, a.g.m., s. 215-6; Abdurrahman Bedevi, Mezahibü’l-İslamiyyin, Beyrut: Dârü’l-İlm

li’l-Melayin, 1997, s. 894; el-Müdeyris, ed-Devletü’l-Uyûniyye fî’l-Bahreyn, s. 79-80.

690 bkz. el-Ensârî, Tuhfetü’l-Müstefîd, C.I, s. 179; el-Ammârî, İbn Mukarrab, s. 46-7; el-Müdeyris,

ed-Devletü’l-Uyûniyye fî’l-Bahreyn, s. 83; el-Belûşî, Bilâdü’l-Bahreyn, s. 148.

691 Ali Sevim, a.g.m., s. 216.

 348

azlığı sebebiyle Ahsa’yı alamayacağını anlayan Abdullah, 469 yılında692 Büyük

Selçuklu Sultanı Melikşah ve veziri Nizâmülmülk ile temasa geçti.693 Abdullah,

“Karmatilerle uzun zamandır mücadele ettiğini, Ahsa ve Bahreyn’de hutbeyi Abbasi

Halifesi ve Sultan adına okutmak için mücadeleye devam edeceğini” bildiriyor ve

bunun için de “kendisine yardım edilmesini” istiyordu. Sultan Melikşah, Abdullah’ın

teklifini kabul etmiş, bu iş için Artuk Bey’i görevlendirmiştir.694

Artuk Bey 469/1076 yılında Sultan Melikşah’ın emriyle Hulvan bölgesine

tâyin edilmiş ve kendisine Ahsa ve Bahreyn bölgelerindeki Karmatileri tedib görevi

verilmiştir.695 Artuk Bey, yedi bin kişilik bir kuvvetle Katîf’e doğru hareket etti.

Ordusunu bir çöl seferi için hazırlamak, ihtiyaclarını temin etmek için Basra’ya

uğradı.696 Basra’ya varan Artuk Bey’in kuvvetleri, şehir dışında bulunan her şeyi

yağmaladı. Halk, şehrin bütün kapılarını kapatmıştır. Fakat üç gün geçtikten sonra

şehirde su sıkıntısı baş göstermiş, şehrin ileri gelenlerinden bir heyet Artuk Bey’e

gelmiştir. Artuk Bey “burada kalmak niyetinde olmadığını, Karmatilerle savaş için

Ahsa’ya gideceğini, fakat binek devesine, su taşımak için hayvana, un, arpa,

hurmaya ve paraya ihtiyacı olduğunu, bunları almadan buradan gitmiyeceğini”

söyledi. İstenenlerin büyük bir kısmı, kısa zaman içerisinde temin edildi. Artuk Bey,

469/1077 Ocak’ta Katîf’e hareket etti.697 Yaptıklarının cezasız kalmıyacağmı bilen

Katîf emîri Yahya b. Abbas,698 Artuk Bey’in yaklaşmakta olduğunu haber alınca

şehri boşaltıp Oval adasına sığındı. Mukavemetle karşılaşmadan Katîf’i ele geçiren

Artuk Bey, burada pek fazla kalmadı. Abdullah b. Ali ile savaşa devam eden,

Ahsa’da kalelerine sığınmış olan Karmatileri Abdullah’la birlikte muhasaraya

başladı. Kendilerini kalelerinde Abdullah’a karşı yıllarca savunan Karmatiler, Artuk

 

692 el-Ensarî, 466 yılında mektup yazdığını kaydetmektedir (Tuhfetü’l-Müstefîd, C.I, s. 179).

693 İbn Lâhık, Min Ahbâri’l-Bahreyn, s. 428; Ali Sevim, a.g.m., s. 216; el-Müdeyris, a.g.e., s. 86-7;

el-Belûşî, a.g.e., s. 149.

694 İbn Lâhık, a.g.e., s. 428; Ali Sevim, a.g.m., s. 217; Zekkar, el-Câmi, s. 157; el-Hudayrî, Ali b. elMukarreb el-Uyûnî, s. 29-30.

695 Krş. Yinanç, Selçuklular Devri, s. 89.

696 İbn Lâhık, Min Ahbâri’l-Bahreyn, s. 428; Ali Sevim, a.g.m., s. 217. Krş. Sıbt, Mir’ât, (Ali

Sevim), s. 201.

697 İbn Lâhık, a.g.e., s. 428; Ali Sevim, a.g.m., s. 217; Zekkar, el-Câmi’, s. 247. Krş. Sıbt, Mir’ât,

(Ali Sevim), s. 201-2.

698 el-Ensârî’nin kaydına göre Yahya vefat etmiş, yerine oğlu Zekeriyyâ geçmişti. Selçuklu kuvvetleri

geldiğinde Oval adasına sığınan Zekeriyya’ydı. Tuhfetü’l-Müstefîd, C.I, s. 179. krş. el-Belûşî,

Bilâdü’l-Bahreyn, s. 150.

 349

Bey’in kuşatmasından bir müddet sonra, müdafaadan vazgeçip sulha yanaştılar:699 (1)

Karmatîler, memleketlerinde Abbâsî Halifesi ve Büyük Selçuklu Sultanı adına hutbe

okutacak, (2) savaş tazminatı olarak istenilecek miktar parayı ödemeğe razı

olacaklar, (3) kendilerinden istenilecek miktar parayı temin için bir ay kadar

muhasara kalkacak, (4) sulh şartlarına sadık kalacaklarını ispat için on üç canlı rehine

vereceklerdi.700

Artuk Bey, rehineleri aldıktan sonra muhasarayı kaldırdı. Fakat Karmatiler,

muhasaranın kaldırılmasından istifade ederek, civar bahçelerde gizlenmiş bulunan

yiyecekleri kaleye naklettiler. Türkmenlerin, çok sıcak, yiyecek ve içeceği kıt olan

bu bölgede uzun zaman kalmaya tahammül edemiyeceklerini düşünüyorlardı.

Kalelerine çekilip yeniden savumaya başladılar. Artuk Bey, durumu anlayınca, almış

olduğu rehinelerden bir kısmını öldürtüp bir kısmım da hapsettirdi. Onların eline

yeniden yiyecek maddelerinin geçmemesi için civardaki köyleri yağma ettirdi. Fakat

bilhassa Türkmen askerlerinin sıcaklara dayanamamaları ve yurtlarına dönmek

istemeleri yüzünden Artuk Bey buradan ayrılmak zorunda kaldı. Abdullah ile yaptığı

anlaşma neticesinde tekrar geri dönmek üzere, kardeşi Alpkuş’un kumandasında

ikiyüz atlı bırakmıştır. Artuk Bey maiyetindeki diğer kuvvetlerle, yolda birçok Arab

kabilelerini yağmalayarak Basra’ya dönmüştür. Buradan Bağdad’a gelen Artuk Bey

Halife Muktedi Biemrillah’ın huzuruna çıkmış, Ahsa ve Bahreyn Karmatilerine karşı

giriştiği savaşı anlatmıştır. Halife, Artuk Bey’in Karmatilere karşı giriştiği mücadele

için bir teşekkür nişanesi olarak tevki yazılmasını emretti. Ayrıca çeşitli hediyeler

takdim edildi.701

Artuk Bey, Vasıt yolu ile Basra’ya hareket etti. Yolda Ahsa’da bırakmış

olduğu kardeşi Alpkuş’tan mektup getiren bir ona ulaştı. Gelen habere göre Artuk

Bey’in ayrılmasından sonra Karmatiler, rakiplerinden elli kat daha büyük bir kuvvet

toplamışlardı. Ancak bozguna uğrayan Karmatilerin önemli bir kısmını öldürülmüş,

 

699 Ali Sevim, a.g.m., s. 217; el-Müdeyris, ed-Devletü’l-Uyûniyye fî’l-Bahreyn, s. 88.

700 İbn Mukarrab, 221 a, 229 b; Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 202; İ. Kafesoğlu, Melikşah Devri, s. 39;

Zekkar, el-Câmi’, s. 247; el-Ensârî, Tuhfetü’l-Müstefîd, C.I, s. 180; el-Belûşî, Bilâdü’lBahreyn, s. 151; el-Hudayrî, Ali b. el-Mukarreb el-Uyûnî s. 30; el-Müdeyris, a.g.e., s. 88. Ancak

kaynaklarımızdan bazıları, anlaşma maddesi olarak sadece para ödenmesinden bahsetmktedir.

701 İbn Lâhık, Min Ahbâri’l-Bahreyn, s. 429-31; İbn Mükarrab, 230 a; Kafesoğlu, Melikşah Devri,

s. 39; el-Ensârî, Tuhfetü’l-Müstefîd, C.I, s. 180-1; el-Belûşî, Bilâdü’l-Bahreyn, s. 152; elHudayrî, a.g.e., s. 30; el-Müdeyris, a.g.e., s. 88-90. Krş. Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 202, 211.

 350

geri kalanları da kalelerine sığınmak zorunda kalmıştır. Karmatiler hayatlarına

dokunulmamak şartiyle sulh istemişler, onların bu teklifini kabul eden Abdullah

kaleye girmiştir. Fakat Türkmen askerlerinin kendisiyle birlikte kaleye girmelerine

müsaade etmemiştir.702

Abdullah, zaferden sonra Karmatilere müsamaha göstermiş ve hiçbirine zarar

vermeksizin serbest bırakmıştır. Karmatiler, bölgedeki diğer bedevi kabilelerini

Abdullah’a karşı kışkırtmış, yapılan savaş sonunda Türkmen ve Arap süvarileri

tarafından yine mağlup edilmişlerdi (470/1077). Bu savaşta çok miktakda ganimet ve

esir ele geçirilmiştir. Abdullah, Alpkuş’u ve emrindeki Türkmen askerlerini

kazanılan zaferden elde edilenlerden mahrum etmiştir. Bu yapılanlara tahammül

edemeyen Alpkuş, Abdullah’a karşı gelmiş, araları açılmıştır. Hâkimiyetin

Alpkuş’un eline geçmesinden korkan Abdullah, onu hapse attırmış ve çok geçmeden

de orada öldürtmüştü (470).703

Bölgede Karmatî yönetimine son verilmesine rağmen yerine gelen Uyûnîlerin

Selçuklular ve Abbâsîlere bağlılıklarının da net olmadığı anlaşılmaktadır. Uyûnîler,

Yemen’de hakim durumda ve Fâtımîler adına hutbe okutmakta olan Süleyhiler704 ile

ilişkiye geçmişlerdi. Bölgede Karmatîlerden sonra, yine İsmailî olan başka bir

yönetim olan Fâtımîlerin etkinliği söz konusu olmaktaydı.705 Fâtımî halifesi elMustansır adına, Suleyhî hükümdarı Ebu’l-Hasan Ahmed’e (ö. 477/1084) 469

(Kasım 1076) yılında gönderilen bir sicilde, Ahsa’ya hakim olan Abdullah b. Ali, elAlevî nisbesiyle vasıflanmakta ve hizmet ve taat için gayret gösterdiği ifade edilip elMustansır adına davet için yaptıklarından dolayı övülmektedir. Abdullah b. Ali,

Suleyhî hükümdarının naibi olarak görülmektedir.706

Abdullah b. Ali’nin bu tutumu üzerine Selçuklular, bölgeye tekrar asker

göndermiştir. Alpkuş’un, Abdullah tarafından öldürülmesinden sonra, asıl adı

 

702 Ali Sevim, a.g.m., s. 221. krş. el-Müdeyris, a.g.e., s. 90 vd. el-Ensârî, Artuk Bey’e ulaşan

mektubun bir kısmını vermektedir. Ancak o, mektuptan sonra Abdullah’ın bölgedeki diğer

faaliyetlerinden bahsetmekte, Türkmenlerin maruz kaldıkları muameleden söz etmediği gibi Artuk

Bey’in geri dönüp Abdullah’ı muhasarasından da bahsetmemektedir. el-Ensârî, a.g.e., C.I, s. 181

vd.

703 krş. İbn Lâhık, a.g.e., s. 441; el-Müdeyris, a.g.e., s. 97; el-Belûşî, a.g.e., s. 154; el-Hudayrî, a.g.e.,

s. 31.

704 Yemende hükümm süren Suleyhiler (1047-1138) hakkında bkz. Cengiz Tomar, “Suleyhîler”, DİA,

C. XXXVII, s. 480-81.

705 Daftary, İsmaililer, s. 332.

706 Abdülmünim Mâcid, es-Sicillâtü’l-Mustansıriyye, Kahire, ts. s. 179 (54. Sicil).

 351

kaydedilmeyen, fakat Artuk Bey olduğu tahmin edilen Rüknüddin,707 ikibin kişilik

bir atlı kuvvetiyle Abdullah’tan kardeşinin intikamını almak maksadiyle Ahsa’ya

yürümüş ve onu kalesinde kuşatmaya başlamıştır. Diğer taraftan Ahsalılar da

Rüknüddin’e boyun eğmiş ve birçok Arab emirleri de Abdullah’a karşı Rüknüddin’e

yardım etmiştir. Bir yıl gibi uzun süren bu muhasaradan sonra Rüknüddin,

Abdullah’a “öldürdüğü Alpkuş’un kanının diyeti olarak büyük oğlunu kendisine

verdiği takdirde muhasaradan vazgeçip geri döneceğini” bildirdi. Abdullah “bunu

kabul edemiyeceğini, Alpkuş’un kanının bedelinin bir mislini verebileceğini”

söyledi. Durumu öğrenen Abdullah’ın büyük oğlu Ali, kendiliğinden gidip

Rüknüddin’e teslim oldu.708 Bunun üzerine Rüknüddin kuşatmayı kaldırıp Ali ile

birlikte Ahsa’dan ayrılmıştır (471/ 1078). Rüknüddin’in muhasarayı kaldırmasından

sonra Abdullah, muhasara sırasında Rüknüddin’e yardım etmiş olan emirlere

herhangi bir harekette bulunmamış, onları affettiğini ilân etmiş ve nihayet onlarla

barış yapmayı kendi siyasetine uygun bulmuştur.709 Rüknüddin’in yanında bulunan

Ali, bir müddet hapiste kaldıktan sonra, Bahreyn’e dönmüstür. Daha sonraki

dönemlerde Selçuklular, Alparslan’ın kardeşi Kârût Bey b. Dâvûd komutasında,710

Uyûnî yönetimi üzerine tekar asker göndermiş, ancak Uyûnî onları iyi karşılamış ve

Umman tarafına yönlendirmiştir.711

3 - Telyâ Hadisesi

Selçuklu sultanı Melikşah döneminde Karmatilere yönelik seferlerle, onların

bölgelerindeki yönetimlerine son verilmesine rağmen, bölgede harekete hazır aynı

zihniyette güçlerin varlığı anlaşılmaktadır. Telyâ hadisesi bu tespiti

desteklemektedir. en-Nîl’in köylerinden olup edep ve nucûm ilmini bildiğini

söyleyen bir adam, 483 (1090-1) yılında Bağdad’a gelmiştir. Bağdadlılar ona Telyâ

(

>ت ( lakabı vermişerdir. Telyâ kendisinin el-İmamü’l-Mehdî olduğunu iddia

 

707 Ali Sevim’in tahmini onun Artuk bey olduğu yönündedir. el-Müdeyris ise onun Kirman’daki

Selçuklu yöneticisi Rüknüddin Sultanşah (468-77/1074-84) olduğunu yazmaktadır. ed-Devletü’lUyûniyye fî’l-Bahreyn, s. 97. el-Belûşî ise komutanın ismini Rüknüddevle şeklinde

kaydetmektedir Bilâdü’l-Bahreyn, s. 155.

708 krş. el-Ammârî, a.g.e., s. 42; el-Müdeyris, a.g.e., s. 98. el-Belûşî’ye göre ise taraflar arasında sulh

gerçekleşmişti. Bilâdü’l-Bahreyn, s. 155.

709 Krş. İbn Lâhık, Min Ahbâri’l-Bahreyn, s. 441.

710 el-Belûşî, a.g.e., s. 155.

711 el-Müdeyris, a.g.e., s. 98; el-Belûşî, Bilâdü’l-Bahreyn, s. 155-6.

 352

ediyordu.712

 

Telyâ, ikamet ettiği handan bazı eşyaları çalmıştır. Hızsızlıkla itham edildiği

için şehirden ayrılmasına izin verilmemiş, ancak daha sonra ilmine saygı için

salıverilmiştir. Telyâ, el-Ahsâ yakınlarında oturan Benû Âmir’den bir Arab emirin

yanına gitmiştir. Emire “senin ecdadın (Karmatîler) hacılara şunları yapmıştı” deyip

onu Basra’yı yağmaya teşvik etmiştir. Bu dönemde Sultan Melikşah’ın heybetinden

çekinildiği için şehirlerde az sayıda askerin bulunması yeterli oluyordu. Asker

sayısının azlığına rağmen şehrin amîdinin yaptığı savunma sayesinde onlar şehre

girememişlerdi. Ancak ihanet şayiası üzerine amîd şehri terk edince, Araplar şehre

girip yağmalamıştır. Basra’nın ilk vakıf kütüphanesi yanmış, vakıf eserleri tahrip

olmuştur. Basra’daki olayların haberleri Bağdad’a ulaşınca Saduddevle Gevherayin

ve Şîî Mezyediler emiri Sadaka Basra’ya gitmiş, ancak Arapların oradan

ayrılmasından sonra ulaşabilmişlerdir. Telyâ, daha sonra Bahreyn’de yakalanmış,

sultan Melikşah’a götürülmüş, Bağdad’da halka teşhir edildikten sonra asılmıştır

(484/1091).713

 

712 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVI, s. 289, 292.

713 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 183-4. Krş. İbnü’l-Cevzî, a.g.e., C.XVI, s. 295.

 353

IV. BÖLÜM

ZEYDİYYE

A - Selçuklu Hakimiyetindeki Bölgelerde Zeydiyye

Zeydiyye, İmam Ali Zeynü’l-Âbidîn b. Hüseyin b. Ali’den sonra Zeyd’in

imametini kabul eden Şiîlerdir. İsnâaşeriyye ve İsmâiliyye, Ali Zeynü’l-Âbidîn’den

sonra onun diğer oğlu Cafer-i Sâdık’ın imametini kabul etmektedir. Zeydiyye’ye

göre Hz. Peygamber’in kızı Fâtıma neslinden olup imamet iddiasıyla mücadeleye

girişen (hurûc eden), âlim, zâhid, cesur ve cömert olan herkes imam olabilir, bu

kişiye itaat edilmelidir.1

Mezhebin adına nisbet edildiği Zeyd, Emevî halifesi Hişam b. Abdilmelik

zamanında,2

 122/740 yılında, Kufe’de isyan etmiştir. Zeyd, taraftarlarının vefasızlığı

sonucunda başarısız olmuş ve hayatını kaybetmiştir. Gizlice gömülen cesedinin yeri

haber alınıp çıkarılmış ve başı halife Hişam b. Melik’e gönderilmiştir. Kufe’de çıplak

olarak asılan vücüdu, Hişam’ın ölümüne kadar asılı kalmıştır.3

 Zeyd’in oğlu Yahya,

Kufe’den kaçarak Horasan bölgesine gitmiş, ancak o da Cüzcan’da öldürülmüştür

(125/743).4

 Yahya b. Zeyd’in Türkler arasında da tesirleri olduğu kaydedilmektedir.5

Zeydîler, Emeviler ve Abbasiler döneminde meydana gelen birçok isyana

katılmışlardır. Hüseyin b. Ali’ye 169/786 yılında Medine’de biat edildikten sonra,

Mekke ile Medine arasında Fahh („E) denen yerde yapılan savaşla, isyan

 

1

 eş-Şehristânî, el-Milel ve’n-Nihal, s. 38, 179-80, (tercümesi, s. 141-42). Krş. İbnü’n-Nedîm, elFihrist, s. 226.

2

 Dönemi (105-125/724-743) yıllarını kapsamaktadır.

3

 et-Taberî, Târih, C.IV, s. 193; el-Mes’ûdî, Murûcu’z-Zeheb, 4.bs., neşr. Muhammed Muhyiddin

Abdülhamid, Kâhire, 1384/1964, C.III, s. 217; Ebu’l-Ferec el-İsfehânî, Mekâtilu’t-Tâlibiyyîn,

neşr. Seyyid Ahmed Sakr, Kum, 1316, s. 130-9; el-İmâm en-Nâtık Bilhak Ebû Talib Yahyâ b. elHüseyn el-Hârûnî, el-İfâde fî Târîhi’l-Eimmeti’s-Sâde, neş.: İbrahim b. Mecdiddin el-Müeyyedî,

Yemen, Sada, 2001, s. 45-49; Yaşaroğlu, “Taberistan Zeydîleri”, s. 34-7; Ahmed Şevki İbrâhim elAmerracî, el-Hayâtü’s-Siyâsiyye ve’l-Fikriyye li’z-Zeydiyye fî’l-Meşriki’l-İslâmî (132-365 /

749-975), Kahire, 2000, s. 48-76; İsa Doğan, “Zeydiyye Mezhebi”, Milletlerarası Tarihte ve

Günümüzde Şiilik Sempozyumu, İstanbul, 1993, (s. 557-95), s. 563; Mustafa Öz, “Zeyd b.

Zeynelâbidîn ve Zeydiyye”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 19, İstanbul,

2000, s. 43-58. Abdülkâhir el-Bağdâdî’nin İmam Zeyd’i Ehl-i Sünnet kelamcılarından biri olarak

sayması dikkat çekicidir (Usûlü’d-Dîn, thk. Ahmed Şemsüddin, Beyrut, 1423/2002, s. 333; Yusuf

Ziya Yörükan, İslam Akaid Sisteminde Gelişmeler, yay. haz. Turhan Yörükan, Ankara; Kültür

Bakanlığı, 2001, s. 39).

4

 et-Taberî, Târih, C.IV, s. 232-3; el-Mes’ûdî, Murûcu’z-Zeheb, C.III, s. 225; Ebu’l-Ferec elİsfehânî, a.g.e., s. 145; el-Hârûnî, el-İfâde, s. 52-4; Yaşaroğlu, “Taberistan Zeydîleri”, s. 38.

5

 Yörükan’a göre Yahya b. Zeyd’in döneminde Zeydiyye mezhebi bir müddet Türkler arasında

yaygınlık kazanmış, ancak bir müddet sonra, Türklerde Zeydilik, daha çok yaygınlaşan Sünniliğe

yerini terk etmiştir (Müslümanlıkta Dini Tefrika, s. 31.

 354

bastırılmıştır.6

 Ancak Ali evlâdından, tarihte büyük rol oynayacak olan iki kişi kaçıp

kurtulmayı başarmışlardır. İdrîs b. Abdullah, Kuzey Afrika’ya kaçmış ve Fas’ta İdrisîler

Devleti’nin (789-985) temellerini atmıştır.7 Yahya b. Abdullah, İran’a kaçmıştır.8

 Yine

onun evladından9

 Ali b. Hammûd tarafından 407/1016 yılında Endelüs’te bir yönetim

kurulmuştur.10

Yahya b. Abdullah, Türk hakanın hâkimiyetinde olan Mâverâünnehir’e bir müddet

himaye görmüştür.11 Bir müddet Deylemde bulunup himaye gören Yahya, iyi muamele

göreceğine dair teminat alınarak halife Hârûn er-Reşîd’e teslim edilmiştir. Ancak bir

müddet sonra halife onu hapsetmiş ve hapsedilmesinin üzerinden fazla bir zaman

geçmeden ölmüştür.12 Yahya’nın Deylem’e gitmesi, kendisinden sonraki Alevîlerin de

doğuya, özellikle Taberistan ve Deylem’e, iltica etmelerinin yolunu açmıştır.13

Medine’de yaşayan Muhammed b. el-Kasım,14 Zeydiyye’nin Cârûdiyye koluna

mensuptu.15 Dışarıdan gelen Ehl-i beyt taraftarlarının teşvikiyle Horasan bölgesine

giden Muhammed b. el-Kasım, Tâlekan şehrinde isyan etmiştir. Sonunda yakalanıp

Sâmerrâ’da hapsedilmiş (219/834), Tâlekan’dan gelen birkaç taraftarı, onu hapisten

kurtarmıştır.16 Daha çok Horasan, Taberistan, Deylem ve Kûfe’de kendisine taraftar

bulmuştur. Taraftarları onun ölmediğine ve bir gün döneceğine inanıyorlardı.17

Zeydîler, Taberistan bölgesinde devlet kurmayı başarmışlardır. Hasan b.

Zeyd’in, Irak’ta Abbâsilere karşı, Yahya b. Ömer liderliğinde, başarısız Zeydî

 

6

 et-Taberî, Târih, C.IV, s. 600; el-Mes’ûdî, Murûcu’z-Zeheb, C.III, s. 336; el-Hârûnî, el-İfâde, s.

70-3; Yaşaroğlu, “Taberistan Zeydîleri”, s. 38.

7

 Sa’dûn Abbas Nasrullah, Devletu’l-Edârise fi’l-Mağrib, Beyrut, 1987, s. 59 vd.; Mahmud İsmail,

el-Edârise, Kahire, 1991, s. 47 vd.; Mehmet Azimli, “Ehl-i Beyt’in Kurduğu İlk Devlet: İdrisîler”,

Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. V, sayı: 1, Diyarbakır, 2003, s. 1-14;

Muhammed Rezûk, “İdrîsîler”, DİA, XI, s. 495-7.

8

 Yaşaroğlu, “a.g.t., s. 55.

9

 H. İbrahim Hasan, İslam Tarihi: Dinî-Siyâsî-Kültürel-Sosyal, Çev. İsmail Yiğit ve diğerleri,

İstanbul, 1997, C. IV, s. 95.

10 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C.IX, s. 269 vd.; H. İbrahim Hasan, a.g.e., C. IV, s. 94 vd.

11 Ebu’l-Abbas el-Hasenî, Kitâbu’l-Mesâbîh, (Ahbâru Eimmeti’z-Zeydiyye fî Taberistân ve

Deylemân ve Cîlân, Beyrut, 1987 içerisinde ss. 53-75) s.56-57; Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der

İran, s. 298.

12 el-Hasenî, a.g.e., s. 63.

13 Yaşaroğlu, a.g.t., s. 59.

14 Muhammed b. Kasım b. Ömer b. Ali b. Hüseyin b. Ali b. Ebî Tâlib.

15 el-İsfehânî, Mekâtilu’t-Tâlibiyyîn, s. 465.

16 et-Taberî, Târih, C.V, s. 207; Mes’ûdî, Mürûc, C.IV, s. 52; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. VI, s. 442-3;

Caferiyan, a.g.e., s. 273.

17 Mes’ûdî, a.g.e., C.IV, s. 52; el-Eş’arî, Makâlâtu’l-İslamiyyîn, neşr. Muhammed Muhyiddin

Abdülhamid, Beyrut, 1419/1999, C.I, s. 141.

 355

ayaklanması (250/864)18 sonrasında can güvenliği için Rey taraflarına gitmiştir.19

Bölgedeki Tâhirî yönetiminin halkın topraklarına el koymak istemesi nedeniyle,

Taberistan-Deylem sınırında halk ayaklanmıştır. Ayaklanmanın öncüleri Hasan b.

Zeyd ile irtibata geçip başlarına geçmelerini istemişlerdi. O da bu isteğe olumlu

cevap vermiş, Rûyân’a gitmiştir. Kendisine “ed-Dâî el-Kebîr” unvanı verildi

(250/Ekim 864).20 Şair Ebü’l-Gamr Hârûn b. Muhammed, Hasan b. Zeyd Âmül’e

girdiği zaman okuduğu şiirinde ‘‘yüzler aydınlandı, Caferiler Zeydîleşti’’ifadelerine

yer vermiştir. el-Cüşemî, “Ca’ferîler Zeydîleşti (  ?"

ا 9ی7ت ” ( ifadesini “Hz.

Cafer’in imametini kabul edenler, Zeyd b. Ali’nin imametine döndüler” diyerek

açıklamaktadır.21 Hasan b. Zeyd bölgeye tamamen hâkim olduktan sonra, valilerine

bir yazı göndererek, Zeydî prensiplerin bütün Taberistan’da uygulanmasını

emretmiştir.22 Hanefî (ashâb-ı rey) âlim Cafer b. Ahmed el-Bâhilî eş-Şehid elEsterâbâdî’yi, Ehl-i Bayt’e buğzettiği gerekçesiyle hapsetmiş, hapiste ölmesi üzerine

de Cürcan’da astırmıştır. Esterâbâd’dan bir grup onun cesedini çalmış ve gömdükleri

yeri gizli tutmuşlardır.23

Hasan b. Zeyd, yirmi yıla yakın hüküm sürdürmüştür. Yetmiş yaşlarında

270/884 yılında, Âmül’de vefat etti.24 Yerine kardeşi Muhammed’in geçmesini

vasiyet etmiştir. Ancak damadı Ebü’l-Hüseyin Ahmed, yönetime el koydu.

Kendisine ‘el-Kaim bi’l-Hak’ unvanı verilmişi.25 Ancak onun hakimiyeti on ay kadar

 

18 İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C.VII, s. 126.

19 Yaşaroğlu, “Taberistan Zeydîleri”, s. 69.

20 İbn İsfendiyâr, Târîh-i Taberistân, nşr. Abbâs İkbâl, Tahran, 1320, s. 229; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil,

C.VII, s. 130; Mustafa Öz, “Hasan el-Alevî”, DİA, C.XVI, s. 287.

21 el-Cüşemî, Nuhab min Kitâbi Cilâi’l-Ebsâr, s. 128. Hasan b. Zeyd, Şîa’nın İmâmiyye kolundan

olanlara karşı baskı uyguladığı kaydedilmektedir. Resul Caferiyan, “Teşeyyu der Cürcan ve

Esterbad”, Keyhan-ı Endişe, s. 25.

22 Bu talimat özetle şunları içermekteydi: (1) İtikadî ve amelî konularda sadece Kitap, Sünnet ve Hz.

Ali’den gelen sağtam rivayetlere uyulması, (2) Hz. Ali’nin ümmetin en üstünü olarak

benimsenmesi, (3) insanların, cebir ve teşbihi bakul etmekten alıkonulması, tevhid ve adl

prensiplerinin benimsetilmesi, Allah ve Emirü’l-mü’minin düşmanlarının faziletine dair rivayetten

menedilmeleri, (4) Namazda besmelenin açıktan okunması, (5) Kunut dualarının sabah namazında

okunması (6) Cenaze namazının beş tekbirle kılınması (7) Mest üzerine meshin terk edilmesi, (8)

Ezan ve ikamete “hayya alâ hayri’l-amel” cümlesinin eklenmesi. Bu emirlere muhalefet edenlerin

cezalandırılacağı da ifade edilmekteydi. İbn İsfendiyâr, a.g.e., s. 240; Cüşemî, 128; Yaşaroğlu,

“Taberistan Zeydîleri”, s. 80-1.

23 es-Sehmî, Târîhu Cürcân, tahk. Muhammed Abdülmuid Han, Beyrut, 1987, s. 521; Caferiyan,

a.g.e., s. 303.

24 et-Taberî, Târih, C.IV, s. 589; Ebû İshak İbrahim b. Hilal es-Sâbî, et-Tâcî, s. 20; İbn İsfendiyâr,

a.g.e., s. 249; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C.VII, s. 407.

25 es-Sâbî, et-Tâcî, s. 20; İbn İsfendiyâr, a.g.e., s. 249; Mar’aşî. 138; Muhsin el-Emin, ‘Ayânü’ş-Şîa,

 356

sürebildi. Başa geçen Muhammed’e, “ed-Dâî es-Sağîr” unvanı verilmiştir.26

Tahiriler (821-873), Zeydîlerin bölgeye hakim olmalarına engel olamamıştır.27

Taharilerden sonra Saffariler (861-1003) de Zeydîler ile mücadeyi devam ettirmişlerdir.28

Sâmânîlerin Saffarileri mağlup edip (287/900)29 bölgeye hakim olmasından sonra

Zeydîler ile Sâmânîlerin mücadeleleri başlamıştır. Zeydî lider Muhammed, Horasan’ı

almak için girdiği savaşta yaralanmış ve bir kaç gün sonra ölmüştür. Ordusu ise

tamamen dağılmış, bir çoğu kılıçtan geçirilmiştir (287/3 Ekim 900)30. Muhammed’in

oğlu ve halefi Zeyd, savaştan sonra esir edilerek Sâmânîlerin başşehri Buhara’ya

götürülmüştür.31 Böylece, bölgede on dört yıl sürecek olan Sâmânî hâkimiyeti

başlamıştır.32

Taberistan’da Zeydî devleti kurulmasından sonra, değişik yerlerden birçok Ehli Beyt mensubu bölgeye göç etmiştir. Hasan b. Utruş

33 da bu dönemde Taberistan’a

gelmiştir.34 Muhammed b. Zeyd’in ölümünden sonra Utruş, Deylem’e geçmiş,

35

yoğun bir propaganda faaliyetine başlamıştır. Henüz Müslümanolmayan Deylem ve

Gîlân halkının, büyük oranda, Zeydiyye mezhebi üzere İslâm’ı kabül etmesini

sağladı.36 Zamanla insanlardan zekât ve öşür almaya başlamıştır. Baştan beri

kendisine destek olan bölgenin yöneticisi Cüstân b. Vahsudân, bu durumdan

huzursuz oldu. Aralarında çıkan savaşta, Cüstân mağlup olup boyun eğmek zorunda

kalmıştır.37 Böylece Utrûş Deylemliler tarafından imam ilân edilmiş, ‘‘en-Nâsır li’lhak’’ lakabını almıştır.38. Taberistan’ı tekrar ele geçirmek isteyen Utruş, birçok sefer

 

C. IX, s. 338.

26 Yaşaroğlu, a.g.t., s. 95.

27 et-Taberî, Târih, C.IV, s. 364; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C.VII, s. 248.

28 et-Taberî, a.g.e., C.IV, s. 499; İbnu’l-Esîr, a.g.e., C.VII, s. 268.

29 Usta, Sâmânîler, s. 97.

30 et-Taberî, a.g.e., C.V, s. 635; Ebû Ali Miskeveyh, Tecâribü’l-Ümem, C. V, s. 16; İbn İsfendiyâr,

Târîh-i Taberistân, s. 257; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C.VII, s. 504; Usta, Sâmânîler, s. 99-100.

31 et-Taberî, Târih, C.V, s. 635; Burada Taberistan’daki arkadaşlarına yazdığı acıklı şiirler Emîr

İsmail’e gösferilince çok duygulandı ve onu serbest bıraktı. Lâkin Zeyd Taberistan’daki karışıklar

sebebiyle buraya dönmedi. Ebû İshâk es-Sâbî’nin yaşadığı dönemde, Zeyd’in nesli hala Buhara’da

yaşamakta idi es-Sâbî, et-Tâcî, s. 22.

32 Yaşaroğlu, a.g.t., s. 101.

33 Utrûş kısmî sağır demektir. Sem’ânî, el-Ensâb, C.I, s. 184.

34 el-İmâm en-Nâtık Bilhak Ebû Talib, el-İfâde, s. 85.

35 el-Hasenî, Kitâbu’l-Mesâbîh, s. 72.

36 Mes’ûdî, Mürûc, C.IV, s. 373; eş-Şehristânî, el-Milel ve’n-Nihal, s. 183, (tercümesi, s. 143).

37 es-Sâbî, et-Tâcî, s. 24.

38 es-Sâbî, a.g.e., s. 23. Bu imamlık sadece devlet başkanlığı olarak kabul edilmelidir. Zira

Muhammed imam değil dâî idi. Bu durumda Utrûş Taberîstan-Deyleman Zeydîleri’nin ilk imamı

 357

düzenledi39. Bölgede Samanî valisinin değiştirilmesiyle başlayan istikrarsızlıktan da

istifadeyle, Taberistan’ı almayı başarmıştır (301/913).40

Yaşlanan el-Utrûş oğullarından herhangi birini değil de Hasan b. Kasım’ı41

halef tayin edip yönetimi ona devretti. İnşa ettirmiş olduğu medreselerde dersler

verdi. el-Utrûş 304 (917) yılında yetmiş dokuz yaşında Âmül’de vefat etti ve burada

defnedildi42. Hasan b. Ali el-Utrûş zamanında hemen tamamı İslâmiyet’i kabul eden

Gîlan ve Deylemli liderlerin çoğu, daha sonra irtidad etmişlerdir.43

 

el-Utrûş’tan sonra Zeydîlerin başına geçen Hasan b. Kasım’a “ed-Dâî ile’lhak” verildi. Hasan b. Kasım, her zaman güçlü bir iç muhalefetle mücadele etmek

zorunda kalmıştır. Bu muhalefetin başını Utruş’un oğulları çekiyordu. Zeydîlerin

emrinde olan Deylemli liderlerin gücü giderek artmıştır. Bu liderler amaçlarına

ulaşabilmek için Hz. Ali neslini birbirlerine karşı kullanmaktaydı.44 Hasan b.

Kâsım’ın 309/921 yılında Leyla b. Numan komutasında gönderdiği ordusu,

Sâmânîler ile yaptığı savaşları kazanarak Horasan’ın merkezi Nisabur’u ele

geçirmiştir. Zor durumda kalan Sâmânîlerin Karahanlılardan yardım almak zorunda

kaldığı savaşlarda Zeydî kuvvetler Merv’e kadar ulaşmış, ancak Merv civarında

mağlup olmuş, komutanları idam edilmiştir. Bu mağlubiyet, Zeydî yönetimde birçok

iç karışıklığa sebep olmuştur.45 Togan, Zeydîlerin bu savaşına “Horasan’da Alevî

isyanı” demektedir. Togan’a göre “Türkler arasında İslamiyetin; …Şîî, Alevilik ve

tasavvuf kanallarından girdiği muhakkaktır.”46

Bölgedeki Zeydî yönetime yine Sâmânîler son verdi. Bazı yerel güçlerle

işbirliği yapan Sâmânî ordusu ile yapılan savaş sırasında Dâî Hasan b. Kasım

yaralanmış, kaçıp saklanmış, ancak yeri tespit edilip öldürülmüştür (Ramazan

316/928)47. Onun öldürülmesiyle Zeydîler, Taberistan’daki hâkimiyetlerini tamamen

 

olmaktadır.

39 İbn İsfendiyâr, Târîh-i Taberistân, s. 263.

40 İbn İsfendiyâr, a.g.e., s. 268-9; el-İmâm en-Nâtık Bilhak, el-İfâde, s. 90; el-Hasenî, Kitâbu’lMesâbîh, s. 73; es-Sâbî, et-Tâcî, s. 26.

41 Ebû Muhammed Hasan b. Kasım b. Hasan b. Ali b. Abdurrahman eş-Şecerî b. Kasım b. Hasan b.

Ali b. Ebî Tâlib.

42 el-İmâm en-Nâtık Bilhak, el-İfâde, s. 94; İbn İsfendiyâr, a.g.e., s. 275.

43 Mes’ûdî, a.g.e., C. IV, 375.

44 es-Sâbî, et-Tâcî, s. 34.

45 Usta, Sâmânîler, s. 125 vd.

46 Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, s. 77-78; Biçer, Türklerin İslamlaşma Süreci, s. 70.

47 es-Sâbî, a.g.e., s. 36-37; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C.VIII, s. 189; Usta, Sâmânîler, s. 135-7.

 358

kaybetmiş ve Taberistan’ın daha kuzey-batısına olan Gîlân-Deyleman bölgesine

çekilmek zorunda kalmışlardı. Sonraki tarihlerde Zeydîler, hâkimiyet mücadeleleri

sebebiyle, hiçbir zaman aralarında tam bir birlik oluşturamamış, aralarda uzun süreli

kesintiler olmakla birlikte, çok sayıda müstakil küçük hanedanlıklar kurmuşlardır.48

B - Selçuklular ve Bölgesel Zeydî Yönetimler

Selçuklular bölgeye geldiklerinde, Hâdî el-Hukaynî’nin (S

PB

ا (Deyleman’da;

Ebü’r-Rızâ el-Kîsumî’nin ise Gîlân’da Zeydîlerin başında bulundukları

anlaşılmaktadır. Selçuklular bölgeye geldiklerinde, hakim güç olan Bâvendîlerin

İspehbediyye kolu, Sârî merkez olmak üzere Taberistan, Gîlân, Rey ve Kûmis’te

hüküm sürmekteydi.49 Bâvendîler, Tuğrul Bey zamanında Selçuklulara tabiî

kılınmışlardı (433/1041-2).50

Tuğrul Bey, Cürcan (نtt) yoluyla Taberistan’a gelmiş, vergi toplayıp, her

nahiyeye özel bir naib atamıştır. Bavendî yöneticisi İspehbed Kârin’in yönettiği

yerlerde bir değişiklik yapmamıştır. Tuğrul Bey daha sonra Rey’e gitmiştir.51

Bündarî’nin ifadesiyle “Tuğrul Bey Deylem illerinde o kadar define ve hazine buldu

ki onlar sayesinde darlık günleri geçti. Bu suretle Tuğrul Bey büyüdü ve mevkii

sarsılmaz hale geldi.”52 Çağrı Bey 441/1049 yılında Taberistan ve Rey’e ulaşmış ve

Ziyarî Veşmgir’in elindeki bölgeleri ele geçirmiştir.53

Tuğrul Bey, Deylem dağları yakınındaki el-Kerm (et-Tarm) kalesinin hakimi

olan Cüstân b.el-Merzubân’ın hanedan içi çekişmeler sırasında yardım istemesi

üzerine kaleyi kuşatmıştır. Cüstan’ın hanımı ve oğlu Müsâfir, düzenledikleri tertip ile

kalenin yönetimini ele geçirmişler ve Cüstan da Tuğrul Bey’den yardım istemiş ve

kaleyi Selçuklu yönetimine teslim edeceği sözünü vermiştir. Müsâfir’in haber

gönderip para teklif etmesi üzerine muhasara kaldırılmıştır (454/1062). Müsafir bir

süre sonra kardeşi Nuh ile girdiği iktidar mücadelesini kaybetmiş ve öldürülmüştü

(457/1065). Şemîrân bölgesini Müsâfir’in oğlu yönetmeye başlamıştır. Tuğrul Bey’in

ölümünü fırsat olarak görmüstür. Sâve emiri Surhâb b. Kâmrev ed-Deylemî, sultan

 

48 Yaşaroğlu, a.g.t., s. 130 vd.

49 Erdoğan Merçil, “Bâvendîler”, DİA, V, s. 214-216.

50 Erdoğan Merçil, “Büyük Selçuklu İm paratorluğu Tarihi”, Türkler, Ankara; Yeni Türkiye

Yayınları, 2002, C.IV, (ss. 597-633) s. 602.

51 İbn İsfendiyâr, Târîh-i Taberistân, C.II, s. 18, 26 (Arapça s. 331).

52 Bündârî, Zübde, s. 6.

53 İbn İsfendiyâr, a.g.e., (İngilizce terc. s. 235.)

 359

Alparslan’dan et-Tarm bölgesinin yönetiminin Cüstan’ın çocuklarından alınıp

kendisine verilmesini istemiştir. Nuh’u elçi gönderip tehdit etti ve Sultandan eman

dilemesini söyledi. Nuh geldiğinde onu tutukladı ve et-Tarm’a gitti ve kalenin

teslimini istedi. Ancak hiçbir sonuç alamadan geri dönmüstür.

54

Madelung’a göre Selçuklu yönetiminin Taberistan ve Elburz sıradağlarının

güneyine yayılması, Deylem ve Gilan’daki Zeydi faaliyetlerine önemli bir engel

olmamıştır. Ancak yüzyılın sonlarında Nizârî İsmaililerin bölgede yayılması, Zeydi

topluluğu gittikçe artan bir baskı altına almıştır.55 Kaynaklarda Zeydî yöneticiler ile

Selçukluların doğrudan ilişkileri hakkında pek fazla bilgi bulanmamaktadır. Sultan

Sencer, Büyük Selçukluların sultanı olunca, Mazenderan-Taberistan bölgesini

doğrudan kendisine bağlamış, Gilan ve Deylaman bölgesini, yeğeni Tuğrul’a ikta

etmiştir.56

Dönem hakkında bilgi veren klasik kaynaklar, Alamut kalesinin Hasan

Sabbah’ın eline geçmeden önce Mehdî-i Alevî isimli biri tarafından Melikşah adına

yönetilmekte olduğunu kaydetmektedir.57 Kaynaklar, bu yöneticiyi “Alevî” diye

nitelerken, araştırmacılar onu Zeydî yöneticilerden biri saymaktadırlar.58 Bu örnekte

olduğu gibi, Zeydîlerin bazı bölgeleri Selçuklular adına yönettiği anlaşılmaktadır.

Bazı araştırmacılara göre bölgedeki Zeydi hakimiyeti, 1126 senesinde Alamut

İsmailileri karşısında mağlup olmalarıyla sona ermiştir.59 Ancak bu tarihten sonra da

onların bölgede faal oldukları anlaşılmaktadır.

Selçuklu sultanı Sencer zamanında, Büyük Selçuklulara tâbi olan

İsnâaşeriyye’ye mensup Bavendiler yöneticisi Rüstem ile yine Büyük Selçuklulara

bağlı olan Irak Selçukluları sultanı Mesud60 arasında savaş olmuştu (521/1128).

 

54 Sıbt, Mir’ât, (Ali Sevim), s. 108-9.

55 W. Madelung, “The Minor Dynasties of Northern İran” The Cambridge History of Iran 4, ed.

R.N. Frye, Cambridge : Cambridge University, 1975. s. 222.

56 Bündârî, Zübde, s. 128; el-Hüseynî, Ahbâr, (Lugal), s. 63; Köymen, a.g.e., s. 14 ve 2. dipnot.

57 Cüveyni, Târîh-i Cihângüşâ, s. 537 (metin, C.II, s. 193); Reşîdüddin, Câmiü’t-Tevârih: Kısmet-i

İsmailiyân, s. 104-5; Kâşânî, Târih-i İsmâîliyye, s. 125-8.

58 Daftary’e göre Alamut kalesi Zeydilerin denetimindeyken, onlardan Hasan Sabbah’ın eline

geçmiştir. (İsmaililer, s. 480). Hekimyân da Taberistan Zeydilerini ele aldığı eserinde, Mehdî

Alevî’yi sonraki dönem yöneticilerinden biri olarak saymaktadır. Hekimyân, Aleviyan-ı

Taberistan, Tahran, 1348, s. 116.

59 Henry Laoust, İslâm’da Ayrılıkçı Görüşler, çev.: Ethem Ruhi Fığlalı/ Sabri Hizmetli, İstanbul,

1999, s. 151.

60 521 yılında Sultan Sencer ile Irak Selçukluları sultanı Mahmud’un buluşması sırasında, Mesud da

Mahmud’un yanındaydı. Sencer, Mesud’u Cürcan valiliğine getirmişti. Faruk Sümer, “Mes’ûd b.

 360

Zeydî yöneticilerinden biri olarak sayılan61 Seyyid Kiyâ Bozork Dâ’î’l-Hakk Mehdî,

bu savaşta Rüstem’e Beş bin kişilik Deylemliyle birlikte destek vermiştir.62 Seyyid

Kiyâ’nın Rüstem ile iyi ilişkileri vardı.63 Seyyid Kiya Bozork’un oğlu Rıza, dönemin

Bavendî yöneticisi olan İspehbed Erdeşir (568-602) tarafından Deylem’in yöneticisi

yapılmıştır.64

Yukarıda Selçuklulara bağlı Bavendîler ile Zeydîler arasındaki ilişkileri

gösteren bu bilgilerden başka, kaynaklarda yerel Zeydi yöneticilerinin BatınîNizariler ile mücadelelerini içeren bilgilere rastlanmaktadır. Deyleman’da Zeydîlerin

imamı olan Ebû Haşim Alevî, Horasan bölgesine de mektuplar yazarak faaliyet

yürütmekteydi65. Bu dönemde Horasan Selçukluların yönetimindeydi. Alamut’ta ise

Batınî Nizârîlerin başında Bozorg Ümmid bulunmaktaydı. İddiasından vaz geçmesi

için Bozorg Ümmid’in gönderdiği mektuba, Ebû Haşim, onları küfre sapmakla itham

eden cevaplar vermiştir. Alamut’tan Gilan’a gönderilen Nizârî ordusu, Zeydî

ordusunu yenilgiye uğratarak Ebû Haşim’i esir aldı (526/ 1131). Alamut’a getirilen

Ebu Haşim, Nizârîler ile münazaralar gerçekleştirdi ve sonunda idam edildi.66

Selçuklular bölgeye geldiklerinde, Deyleman’daki Zeydîlerin başında, Medine

yakınlarında bir köy olan Hukayna’dan ayrılarak Âmül’e yerleşen Hukaynîlerden

Hâdî el-Hukaynî’nin olduğu anlaşılmaktadır. el-Hukaynî, Rûyân’da imam adayı

olarak ortaya çıkmış ve Rûyân ulemâsının biatını almıştır.67 Hâdî el-Hukaynî

Bâtınîlere şiddetle karşı çıkıyordu. Onlarla sulh yapma niyetinde olanları da

eleştirmiştir. Lanca ulemâsından Kadı Mervân adlı âlimin Bâtınîler ile barış

yapılabileceğini söylemesi el-Hâdî’nin itirazlarına sebep olmuştur.68 Alamut

kalesinden gönderilen bir Haşîşî, Rûyân’ın Kecûr şehrinde, Hâdî’yi suikastla

 

Muhammed Tapar”, DİA, C.XXIX, s. 349.

61 Hekimyân, a.g.e., s. 116.

62 İbn İsfendiyâr, Târîh-i Taberistân, C. II, s. 69 (Arapça, s. 371); Abdürrefi’ Hakikat Refi’, Tarih-i

Cümbüşha-yı Mezhebi der İran, C.II, Tahran, 1376, s. 757. Hekimyân, bu buluşma için hatalı

olarak 483 tarihini vermektedir. Sultan Mesud bu tarihten elli yıl kadar önce öldürülmüstür.

Aleviyan-ı Taberistan, Tahran, 1348, s. 116.

63 Hekimyân, a.g.e., s. 116.

64 Hakikat, a.g.e., C.II, s. 757; Hekimyân, a.g.e., s. 116.

65 Kaşanî, Târih-i İsmâîliyye, s. 160.

66 Reşîdüddin, a.g.e., s. 141; Kaşanî, a.g.e., s. 160-4; Daftary, İsmaililer, s. 521-2.

67 Humeyd el-Muhallî, min Kitâbi’l-Hadâiki’l-Verdiyye tî Menâkibi Eimmeti ez-Zeydiyye, s. 325.

Krş. el-Müeyyed Billah, Tabakâtü’z-Zeydiyyeti’l-Kübrâ, C. II, s. 716.

68 Yûsuf el-Gîlânî, Kitâb Vasale ilâ el-Hemdânî, s.145.

 361

katletti.69 Suikastın ardından Hâdî’nin naşı Kelâr’a götürülmüş ve Heşkîr (yahut

Heşkîn) adlı köyde defnedilmiştir70. Hâdî’nin ölüm tarihi ihtilaflıdır. Bir görüşe göre

430’da (1038) imamet makamına gelmiş 470’de (1077) vefat etmiştir. Diğer bir

görüşe göre ise 440 (1048) yıllarında vefat etmiştir.71 Hasan Sabbah’ın 483/1090’da

Alamut’u ele geçirdiği

72 dikkate alındığında, Hâdî’nin öldürülme tarihi, her iki

tarihten de daha geç bir dönemde olması daha doğru olacaktır. Daha çok Alamut

kaynaklarına dayanan tarihçiler ve Gîlân’da imâmet için davette bulunduğundan

bahsettikleri Hâdî Kiyâ-i Alevî diye ismini zikrettikleri birinin İbrahim ve

Muhammed Kûhî isimli fedâîler tarafından, 23 Recep 490 (Temmuz 1097) tarihinde

öldürüldüğünü kaydetmektedir.73 Nitekim el-Müeyyed Billah, el-Hukaynî’nin 490

yılı Receb ayında şehid edildiğini kaydetmektedir.74

İmam Ebü’r-Rızâ el-Kîsumî, Hâdî el-Hukaynî ile çağdaştı ve Gilan’daki

Zeydîlerin başında bulunmaktaydı. el-Hukaynî gibi el-Kîsumî de Bâtınîlere karşıydı.

Hâdî el-Hukaynî vefat edince el-Kîsumî Deyleman’ı da alarak hâkimiyet sahasını

Taberistan sınırına kadar genişletmiştir.75. Yemen Zeydîleri’nin imamı el-Mansûr

Billâh Abdullah b. Hamza, er-Risâletü’l âlime bi’l-edilleti’l-hâkime adlı eserinde

Bâtınîler ile ilişki kurmaya cevaz vermeyen Zeydî âlimlerden bahsederken Hâdî elHukaynî ve Ebü’r-Rızâ el-Kîsumî’ye de yer vermekte ve her ikisinin de Bâtînîlerle

uzun yıllar mücadele ettiklerini kaydetmektedir76. Hâdî el-Hukaynî, Zeydiyye’nin

Kasımî koluna, Ebü’r-Rızâ el-Kîsumî ise Nâsırî koluna tâbiydi77

.

Bu dönemde Zeydî imam olarak ismi geçen biri de el-Utrûş’un soyundan gelen

Hüseyin en-Nâsırdır.78 Hüseyin, dini ilimleri öğrenmiş ve Hevsem ileri gelenlerinden

biat almış, imam olmuştur. (432/1040). Zamanla hâkimiyet sahası Gîlân’da Come

köyünden Gilekcan’a, Deylem’de ise Gilekcân’dan henüz Bâtınîlerin eline geçmemiş

 

69 el-Gîlânî, Kitâb, s. 146; el-Muhallî, a.g.e., s. 329.

70 el-Gîlânî, Kitâb, s. 146.

71 Hasan Yaşaroğlu, (el-Muhallî, min Kitâbi’l-Hadâiki’l-Verdiyye, s. 325. Naşirin 1 nolu dipnotuna

atıfla)”ikinci görüş daha isabetli bulunmaktadır” diye yazmaktadır..

72 Cüveyni, Târîh-i Cihângüşâ, s. 537; Reşîdüddin, a.g.e., s. 104-5; Kâşânî, a.g.e., s. 125-8; İbn

İsfendiyâr, a.g.e., C.II, s. 26-7; Hodgson, The Order of Assassins, s. 48-9; Daftary, İsmaililer, s.

479.

73 Kâşânî, a.g.e., s. 135. Krş. Reşîdüddin, a.g.e., s. 155.

74 el-Müeyyed Billah, Tabakâtü’z-Zeydiyyeti’l-Kübrâ, C. II, s. 1193.

75 el-Gîlânî, Kitâb, s. 151.

76 el-Mansûr-Billâh, er-Risâletü’l-Âlime, s. 167.

77 el-Mansûr-Billâh, a.g.e., s.167.

78 Ebû Abdullah Hüseyin b. Ebî Ahmed b Hüseyin b. Hasan b. Ali b. en-Nâsırü’l-Kebîr.

 362

olan Alamut kalesine, doğuda da ise Taberistan sınırındaki Rûyân’a kadar

uzanmıştır79. Nâsırî mezhebine göre köylerde cuma namazı kılınmıyordu. Hüseyin

en-Nâsır, Utrûş’un bu içtihadını değiştirerek köylerde de camiler inşa ettirdi ve cuma

namazı kılınmasını emretti80. Taberistan İstehbedi ile aralarında muhtelif savaşlar

meydana gelmiştir. Hüseyin en-Nâsır fakir ve yoksullara, dul ve yetimlere karşı

oldukça şefkatliydi. Onun Kuran ezberletmeye verdiği önem sebebiyle Gîlân,

çevrede en çok hafız yetiştiren bölge olmuştu81. Hüseyin en-Nâsır 472 (1080) yılında

Hevsem’de vefat etmiş, Ebû Abdullah Muhammed Mehdî ed-Dâî’nin kabri yanına

defnedilmişti82

.

Yine Selçukluların bölgeye hâkim olduğu dönemde Zeydiyye’nin müftüsü,

önde gelan âlimi diye nitelenen el-Emâlî müellifi el-Mürşid Billah Yahya b. elMuvaffık, Zeydî liderlerden biri olarak sayılmaktadır. Birçok âlimden hadis dinlemiş

ve bir çoğu da ondan rivayette bulunmuştur.83 Öğrencilerinden Ahmed b. el-Hasen

el-Ezûnî (ö. yaklaşık 540), el-Mürşid Billah’tan el-Emâlî isimli eserini 473 (1081)

yılında dinlemiştir.84 479’da yılında85 Rey’de vefat eden el-Mürşid Billah, Aga

Bozork et-Tahrânî’nin verdiği bilgilere göre, Cürcan’da Zeydiyye’nin imamlarından

biriydi. Babası el-Muvaffık, en-Nâsır Lilhak el-Hevsemî’den (ö. 470) sonra başa

geçmiştir. el-Mürşid’den sonra da Ebû Talib Yahya b. Ahmed (ö. 520) başa

geçmiştir. et-Tahrânî “el-Mürşid Billah da hicri V. yüzyılın başlarında başa geçmiş

olmalı” tahmini,86 sonlarına doğru şeklinde düzeltmek gerekecektir. Onun faaliyet

alanları arasında Cil (Gilân), Deylem, Rey ve Cürcan şehirlerinin isimleri

geçmektedir.87 Rey ve Cürcan şehirlerinin Tuğrul Bey’den itibaren Selçuklu

 

79 el-Gîlânî, Kitâb, s. 153; el-Muhallî, min Kitâbi’l-Hadâiki’l-Verdiyye, s. 322.

80 el-Gîlânî, a.g.e., s. 153; el-Muhallî, a.g.e., s. 323.

81 el-Muhallî, a.g.e., s. 324.

82 el-Gîlânî, a.g.e.,, s. 154. Onun ölümünden yaklaşık bir asır sonra kabri yıkık bir vaziyette idi. Hicrî

600’lerde Zeydî bilgin Yûsuf el-Gîlânî Yemen’e yazdığı mektubunda Yemen Zeydîleri’nin imamı

el-Mansûr-Billâh Abdullah b. Hamza’dan (ö. 614/1217) bu kabrin tamir ettirilmesini talep

ediyordu (el-Gîlânî, Kitâb, s. 154).

83 ez-Zehebî, Târîhu’l-İslâm, C.XXXII, s. 285-6

84 el-Müeyyed Billah, Tabakâtü’z-Zeydiyyeti’l-Kübrâ, C. I, s. 104.

85 Mecdüddin b. Muhammed b. Mansur el-Müeyyidî, et-Tuhaf Şerhu’z-Zülef, 3.bs., San’a, 1417/1997,

http://almahatwary.org/tohaf-13.pdf, 29.11.2008. s. 2; el-Mürşid Billah, Kitâbu’l-Emâlî, Beyrut:

Âlemu’l-Kütüb, 1403/1983, (takdim), s. 3; ez-Zehebî, Târîhu’l-İslâm, C.XXXII, s. 286.

86 Aga Bozork et-Tahrânî, ez-Zerîa ilâ Tesânîfi’ş-Şîa, 3.bs., Beyrut, 1983, C.II, s. 317. et-Tahrânî bu

bilgileri verirken h. 1033’te vefat etmiş olan el-Emir Muhammed b. Mustafa el-Kânî’nin

Buğyetü’l-Havâtır isimli eserine atıf yapmaktadır.

87 el-Müeyyidî, et-Tuhaf, aynı yer.

 363

toprakları içerisinde olduğunu bilinmektedir.

Ebû Tâlib el-Hârûnî el-Ahîr,88 502’de (1108) Gîlân’da Lahican kasabasına

bağlı Come köyünde ortaya çıkmıştır.89 Bütün Gîlân halkı kendisine biat etmiştir. Bu

dönemde Süleyman es-Sâirî, ilim ve siyasette söz sahibi bir kimse idi. O, Ebû Tâlib’e

biat etmeyince Lahicanlılar da onu desteklemişlerdir. Bunun üzerine Ebû Tâlib,

Lahican’a saldırarak şehri tahrip etmiştir.90 Ebû Tâlib, Lahican’dan sonra Hevsem’i

de hâkimiyeti altına aldı. Cürcân’dan gelen Şerif Hasan el-Alevî adındaki Hz. Ali

soyundan biri ile mücadeleleri oldu91. Ancak sonraki dönemde insanların mallarına

ve canlarına yönelik yaptıkları, hoşnutsuzluklara sebep olmuştur.92 Ebû Tâlib,

Bâtınîlere karşı tavizsizdi. Muhallî’nin naklettiğine göre Ebû Tâlib, bir günde bin

dörtyüz Bâtınî’yi katletmişti93. Bâtınîlerin birçok kalelerini ele geçirmiştir. Hasan

Sabbâh’ın meşhur Alamut kalesinin etrafına köyler kurdurarak, kaleyi muhasara ve

kontrol altına almaya çalışmaktaydı. Ebû Tâlib, Bâtınî-Nizarilerin suikastlerinden

korunabilmek için on dört yıl, namaz hariç, bulunduğu kalenin dışına tek başına

çıkmaya cesaret edememiştir.94 Ebû Tâlib 520 (1126) yılında Tenhicân’ın Feytûk

köyünde vefat etmiştir. Vefatından önce kabrinin gizli tutulmasını emretmiştir.

Bâtınîlerin bu bölgeyi ele geçirmeleri halinde kabrini açıp cesedini yakacaklarından

endişe ediyordu. Bu yüzden kabrinin yeri bilinmemektedir.95 Ebû Tâlib el-Ahîr,

Yemen’deki Zeydîler ile de irtibat kurmuştur. Zeydî âlim Ali b. Hamza b. Ebî

Hâşim’e (ö. 477/1085) gönderdiği mektup ile Yemen topraklarında Yemen’de

ayaklanmaları için teşvik etmiştir.96 Bu âlimin ölüm tarihi dikkate alındığında, bu

girişimin Gilan’daki ortaya çıkışından önceki bir tarihte olduğu anlaşılmaktadır.

Ebû Tâlib’in ölümünden sonra Gîlân ve Deyleman’da bir çeyrek yüzyıl kadar

fetret dönemi yaşandı. Lahican’da Eşref b. Zeyd adında Hz. Ali soyundan biri, 544

(1149) yılında, imamlık iddiası ile ortaya çıkmıştır. Ancak zamanın ünlü bilgini Ebû

 

88 Yahya b. Ahmed b. Ebü’l-Kasım b. el-Müeyyed-Billâh el-Hârûnî.

89 el-Gîlânî, Kitâb, s. 155.

90 el-Gîlânî, Kitâb, s. 155

91 el-Gîlânî, Kitâb, s. 156; el-Muhallî, a.g.e., s. 333.

92 Yûsuf el-Gîlânî Peygamber neslinden ve ölmüş biri hakkında böyle kötü şeylerden bahsetmemek

gerektiğini ifade ederek detay vermekten kaçınmaktadır el-Gîlânî, Kitâb, s. 156.

93 el-Muhallî, a.g.e., s. 333.

94 el-Muhallî, a.g.e., s. 334.

95 el-Gîlânî, Kitâb, s. 157; el-Muhallî, a.g.e., s. 335.

96 el-Müeyyed Billah, Tabakâtü’z-Zeydiyyeti’l-Kübrâ, C. II, s. 736.

 364

Yûsuf b. Ali el-Hankincî onun imametine karşı çıkmış, bu da Eşref b. Zeyd’in

etkinliği zayıflatmıştır. Eşref b. Zeyd, imamlığını ilân ettikten birkaç yıl sonra vefat

etmiştir.97

Eşref b. Zeyd’in ölümünden sonra Gîlân’da yine bir fetret dönemi yaşandı.

Daftary, Deylemli bir Alevi Zeydi emir olan Kiya Bozork ed-Daî Rüstemdar’dan (ö.

551/1156), detay vermeksizin bahssetmektedir.98 Horasan’dan Ali b. Muhammed elHasanî adında Hz. Ali soyundan biri gelmiş, 560’lı yıllarda imamet iddiasına

başvurmaksızın, faaliyetlerini yürütmüstür. Gerek itikadî, gerekse amelî yönden

Zeydiyye’nin kurucusu Zeyd b. Ali’nin izinden gitmekteydi.99 Ondan bir müddet

sonra da Muhammed b. İsmail ed-Dâvûdî el-Hasanî adında, Hz. Ali soyundan başka

biri, imamlık iddiasıyla ortaya çıkmıştır. Onun imamlık iddiasından sonra Gîlân

ulemâsı ikiye bölünmüstür. İki gurup arasındaki mücadele yaklaşık otuz yıl devam

etmiş ve bu durum Gîlân’da İslâmiyet’in iyice zayıflamasına yol açmıştır.100

 

Bölgedeki Zeydiyye varlığı, Safevî Devleti’nin Şîa’nın İsnâaşeriyye kolu

lehine uyguladığı siyasetle son bulmuştur. Safevî Devleti’nin, İsnâaşeriyye Şiîliğini

resmî mezhep olarak kabul ettikten sonra, temel hedeflerinden biri de bu mezhebi,

yegane meşrû dinî hareket olarak, ülkenin her tarafına yaymaktı. Bunun için diğer

gruplar bastırılmıştır.101 Bölgedeki son Zeydî hanedan Âl-i Kârkiyâ (760-998/1359-

1590) Gîlân’ın Biyepîş bölgesinde (Lâhîcân’da) hüküm sürmüştür. Hz. Ali neslinden

olan yöneticileri başlangıçta Zeydiyye mezhebine mensuptu.102 Âl-i Kârkiyâ

hanedananının yönetimindeki bölgedeki mezheb değişimi, Safevî yönetimindeki

diğer bölgelere göre gecikmeli de olsa, İsnâaşeriyye’yi, bir bakıma mecburen,

kabullenmekle sonuçlanmış gözükmektedir. Bu hanedan, Akkoyunlulardan kaçırılan

Safevîlerin kurucusu Şah İsmail’i, Lâhicân’da gizlemiş, himaye etmiştir. Safevîler,

Şah Abbas başa geçince (996/1587) bölgeyi hakimiyetleri altına almak istemişler,

 

97 el-Gîlânî, Kitâb, s. 158.

98 Daftary, İsmaililer, s. 519.

99 el-Gîlânî, a.g.e.,, s. 159.

100 el-Gîlânî, a.g.e.,, s. 160.

101 Mazlum Uyar, Şiî Ulemanın Otoritesinin Temelleri, İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2004, s. 111.

102 Mar‘aşî, Târîh-i Gîlân, s. 18, 38, 41, 45, 111; Ali b. Şemsiddin b. Hâcî Hüseyn Lâhicî, Târîh-i

Hânî, nşr. Menûçihr Sütûde, Tahran; Bunyad-i Ferhenk-i İran, 1352, s. 339; Hasan Şeriatî

Fûkolâyî, Hukûmet-i Şîî Âl-i Kiyâ der Gîlân, Kum, 1388, s. 67-8, 75-6, 157; Hüseyn

Hüseyniyan Mukaddem Heyet, Târîh-i Teşeyyu’: Dovlethâ, Hânedânha ve Âsâr-i İlmî ve

Ferhengî-yi Şîa, 4. bs. Kum, 1386, C. II, s. 155; Tahire Azimzade, “Sâdât-i Kiyâ ve Teşeyyu-i

İmâmiyye”, Mutâlaât-i İslâmî, sayı: 69, Meşhed, 1384, (ss. 209-26), s. 16-7.

 365

daha önce İsnâaşeriyye’yi kabul ettiği anlaşılan hanadanın son hükümdarı II. Han

Ahmed, Osmanlı’ya sığınmıştır (1000/1592). Osmanlı kroniklerinde ve bunları esas

alan araştırmacıların kayıtlarına göre Âl-i Kârkiyâ yöneticilerinin mezhepleri SünnîŞâfiî’dir.103

C - Karahanlılar ve Zeydiyye

Karahanlılar, zamanla Selçukluların tâbî haline gelmiştir. Ebû Dülef’in

Karahanlılar ile ilişkilendirilen Türklerden Bagraç (Buğraç) kabilesi hakkında

yazdıkları dikkat çekicidir. Ebû Dülef, 341 (952) yılından önce yazıldığı

104 anlaşılan

risalesinde dolaştığı bölgeler hakkında bilgiler vermektedir. Onun verdiği bilgiler,

bazı araştırmacılar tarafından şüpheyle karşılanmıştır.105 Ebû Dülef’in kaydettiğine

göre Bagraç (Buğraç) kabilesinin kudretli hükümdarları vardı. Bu hükümdarlar “Alevî

olduklarını ve Yahya b. Zeyd’in neslinden geldiklerini” söylemekteydi. Ayrıca “onlara

göre Zeyd Arapların hükümdarı, Ali b. Talib ise ilahıdır.”106 Şeşen, Buğraç/Bagraç (

اج

ا ( kabilesiyle Karahanlıların kastedildiğini kaydetmesine107 karşılık Sarıkaya’ya

göre bu izahı kabullenmek mümkün görünmemektedir.108 Ebû Dülef, şu bilgileri

vermektedir:

Buğraç kabilesinin kudretli hükümdarları vardır. Bu hükümdarlar Alevî

olduklarını ve Yahya b. Zeyd’in neslinden geldiklerini söylerler. Onların yanında

tezhipli bir mushaf vardır. Bu mushafın üzerinde Zeyd için yazılan mersiyelerden

bazı beyitler bulunur. Buğraçlar bu mushafa ibadet ederler. Onlara göre Zeyd

Arapların hükümdarı, Ali b. Talib ise ilahıdır. Başlarına ancak bu Alevî’nin

 

103 Selânikî Mustafa Efendi, Târîh-i Selânikî, haz. Mehmet İpşirli, 2. bs., Ankara: Türk Tarih

Kurumu, 1999, s. 252, 255, 271, 295, 297; H. Mustafa Eravcı, “Mustafa Ali's Nusret-nâme”,

(Basılmamış Doktora Tezi), Edinburgh Üniversitesi, 1998, C. II s. 209; Kütükoğlu, Bekir

Kütükoğlu, Osmanlı-İran Siyasî Münasebetleri (1578-1612), İstanbul, 1993, s. 67-8.; İ.H.

Uzunçarşılı, “Osmanlı Devletine İltica Etmiş Olan Kâryeka Hânedanından Ahmed Han Nerede

Vefat Etti?”, Belleten, Cilt: XXVIII - Sayı: 109, Ankara, 1964, (ss. 73-83), s. 75; Yılmaz Öztuna,

İslam Devletleri, 2. bs., Ankara; Türk Tarih Kurumu, 1996, s. 751.

104 Ebû Dülef Misar b. El-Mühelhil el-Hazrecî, er-Risâletu’l-Ûlâ li-Ebî Dülef, nşr. Merizen Said

Useyrî, Mekke, 1416/1996, (takdim), s. 17.

105 Bu araştırmacılar ve bu konudaki şüpheleri hakkındaki detaylar için bkz. İnci Koçak, “Mis’ar b.

Mühelhil”, DİA, C.XXX, s. 176-7.

106 Ebû Dülef, er-Risâletu’l-Ûlâ li-Ebî Dülef, s. 43-4; İbn Fadlan, İbn Fadlan Seyahatnamesi, terc.:

Ramazan Şeşen, İstanbul, 1975, (Ebû Dülef’in risalesinden) s. 85. Ayrıca bkz. Emel Esin,

İslamiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslama Giriş, İstanbul, 1978, s. 154; Yörükan,

Anadolu’da Alevîler ve Tahtacılar, s. 413, 416.

107 İbn Fadlan, İbn Fadlan Seyahatnamesi, terc.: Ramazan Şeşen, İstanbul, 1975, [Ebû Dülef’in

risalesinden] s. 85. Şeşen’in dipnotu.

108 Sarıkaya, Anadolu Aleviliğinin Tarihî Arka Planı (XI-XIII. Asırlar), s. 107, 126. dipnot.

 366

sülalesinden gelen birini tayin ederler. Bu kabilenin mensupları göğe baktıkları

zaman ağızlarını açarlar, gözleri dışarı fırlar. ‘‘Arapların hükümdarı oradan iner,

oraya çıkar’’ derler. Zeyd sülalesinden gelen hükümdarlar, kendilerine has alamet

olarak, sakallıdırlar.’’109

Ebû Dülef’in bu kayıtlarına karşılık, kaynaklardaki bilgiler ve yapılan

araştırmalar Karahanlıların mezhebi hakkında farklı sonuçlar ortaya koymaktadır.

Karahanlılar âlimlere çok değer vermekteydi110 ve bu dönemde fukahanın yazdıkları

eserlere bakıldığında, neredeyse tamamen Hanefi âlimlerin eserlerinden

oluşmaktaydı.111 Bu coğrafyada telif edilmiş olan Yusuf Has Hâcib’in eserinde dört

halifeye medhiyelerde bulunması da dikkat çekicidir.112 Bununla birlikte kaynaklarda

Karahanlılar ile ilgili bilgiler arasında Alevî şeklinde vasıflanan bazı kişilerin adları

da geçmektedir. Karahanlı sultanı Tamgaç (Tafgâc) Han İbrahim, âlimlere çok itibar

etmekteydi. Ebû Şucâ’ el-Alevî “sen hükümdar olmaya layık değilsin” deyince evine

kapanıp tahttan ferağat etmeye karar vermiştir. Ancak halkın ısrarıyla bu kararından

geri dönmüstür. Tamgaç (Tafgâc) Han, 453/1061 yılında Abbâsî halifesi el-Kâim’e

bir elçi göndererek (Besâsîrî hadisesi sonrasında) tekrar makamına döndüğü için

tebriklerini iletmiştir.113 Selçukluların Maverâünnehir’e akınları Tamgaç Han İbrahim

döneminde başlamıştır. Alparslan’ın 1064 yılında sefere çıkmıştır. Ülkesinin istilası

üzerine Han, Abbâsî halifesine heyet gönderip Alparslan’ı şikayet etmiş, ancak bir

netice elde edememiştir.114 Bu kayıltlardan da anlaşıldığı gibi, Tamgaç Han dönemin

Sünnî lideri olan Abbâsî halifesi ile ilişki içerisindeydi.

Diğer bir kayda göre Melikşah, 482/1098 yılında Belh’i almış, Semarkant’ı

kuşatmıştır. Karahanlı ordusunun komutanlarından biri Alevî nisbeliydi. Bu

komutanın oğlu Belh’in alınması sırasında esir edilmiştir. Melikşah’ın oğlunu

öldürmekle tehtit etmesi üzerine bu komutan kendi bölgesindeki savunmayı gevşek

 

109 Ebû Dülef, er-Risâletu’l-Ûlâ li-Ebî Dülef, s. 43-4; İbn Fadlan, İbn Fadlan Seyahatnamesi, terc.:

Ramazan Şeşen, İstanbul, 1975, (Ebû Dülef’in risalesinden) s. 85. Ayrıca bkz. Emel Esin,

İslamiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslama Giriş, s. 154; Yörükan, Anadolu’da

Alevîler ve Tahtacılar, s. 413, 416.

110 Barthold, Türkistan, s. 332.

111 Bu konudaki detaylar için bkz. Ziya Kavakcı, XI. ve XII. Asırlarda Karahanlılar Devrinde

Mavara’ al-Nahr İslam Hukukçuları, s. 305.

112 Sırayla dört halife hakkında meziyetlerini sayarak övgüde bulumaktadır (Kutadgu Bilig, çev.

Reşid Rahmeti Arat, 3. bs., Ankara, 1985, C. II, s. 15-6).

113 İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. IX, s. 300; Barthold, a.g.e.,, s. 332.

114 Barthold, a.g.e.,, s. 334-5.

 367

tutmuş, bu durum, Melikşah’ın şehri almasını kolaylaştırmıştır. Esir alınan Karahanlı

hükümdarı Ahmed Han İsfahan’a gönderildi.115 Melikşah, Ahmed Han’ın yanına

Deylemlileri vermiştir. Bu Deylimliler, itikadlarını ona güzel göstermişler ve ibâha

inancına meylettirmişlerdi. Ahmed Han, Semerkand’a döndüğünde bazı şeyleri helal

gördüğüne delalet eden tutumlar göstermiştir. Adamları onun bu durumundan

hoşlanmamış ve onu öldürmeye karar vermişlerdi. Kâsân kalesi muhafızı Tuğrul

Yinal Bey ile haberleşip onu isyan etmiş gibi göstermiş ve Ahmed Han’ın isyanı

bastırmak için kaleden çıkmasını sağlamışlardı. Ahmed Han, kaleden çıkınca

askerler onu tutuklamış ve Semerkant fakihleri ve kadıları onu zındıklıkla itham

etmiş, Ahmed Han suçlamayı kabul etmese de bir grubun aleyhte şahitliğiyle

mahkum ve idam ettirmişlerdi (488/1095).116

 

Başka bir kayda göre müderris ve fakîh olup şehirde etkin olan bir Alevî,

Semerkant şehrinin yöneticisi ile işbirliğiyle, Selçuklulara tâbi durumdaki

Karahanlılara isyan etmiş, Karahanlı yönetiminin Sencer’den yardım istemiştir.

Bunun üzerine 524/1130 yılında sefere çıkan Sencer’e isyanın bertaraf edildiği ve

Alevî’nin öldürüldüğü haber verilerek, seferden dönmesi istenmiştir. Ancak Sencer’e

Karahanlı yönetiminin tertibiyle gerçekleştirilmek istenen bir suikast ortaya

çıkarılmış ve bunun üzerine Semerkant kuşatılarak alınmıştır.117

Örneklerde “Alevî” diye nitelenen bu kişilerin mezheplerini tespit imkanı

olmamıştır. Ebû Dülef’in eseri hakkında arştırmacıların şüpheleri olduğunu hatırda

tutmakla birlikte, o tarihlerde Sâmânîler ile doğuda mücadele halinde olan

Karahanlıların, Sâmânîler ile batı sınırında Hazar Denizi’nin Güneyinde mücadele

halinde olan Zeydîlere sempati duymuş olaları da düşünülebilir.

D - Selçuklular Döneminde Zeydî Gruplar

Selçuklular döneminde yaşamış olan eş-Şehristanî’nin kaydına göre İmam

Zeyd, Mu’tezile’nin önde gelen âlimi Vâsıl b. Ata’ya usûl konularında öğrencisi

olduğu için “Zeydiyye mensuplarının hepsinin Mu’tezile olduğunu”

kaydetmektedir.118 O, Zeydiyye’yi üç grupta toplamaktadır: (1) Cârûdiyye, (2)

 

115 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 172; Barthold, a.g.e.,, s. 338.

116 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 243-4. Krş. Barthold, a.g.e.,, s. 339; Kavakcı, a.g.e., s. 3.

117 İbnü’1-Esir, a.g.e., C. X, s. 661; Barthold, a.g.e.,, s. 3; Köymen, İkinci İmparatorluk Devri, s.

159.

118 eş-Şehristânî, el-Milel ve’n-Nihal, s. 38, 41, 180, (tercümesi, s. 141-42). Ayrıca bazı

 368

Süleymaniye, (3) Salihiyye ve Bütriyye.

Cârûdiyye, Hz. Peygamber’in Hz. Ali’yi ismen olmasa bile, vasıflarını ifade

ederek nassla imam yaptığını, Ebu Bekir’i Halife seçenlerin küfre girdiğini kabul

etmekteydi.119

Yine dönemin kaynaklarından Ebu’l-Muîn en-Nesefî, “Rafıza’dan

Zeydiyye”,120 “Zeydiyye cümlesinden Rafıza’dan Carudiyye”121 ifadelerini

kullanmakta ve onların “imametin, Hz. Ali’nin oğulları Hasan ve Hüseyin’e, miras

olduğunu iddia ettiklerini” kaydetmektedir.122 O, bu gruba “Râfıza” derken, diğer

halifelerin imametini kabul etmeyişlerinden dolayı böyle isimlendirmiş olmalıdır.

Süleymaniye ise ümmetin şura yoluyla imam seçmeye hakkı olduğunu, Hz. Ali

varken, Hz. Ebû Bekir ve Ömer’in imam seçilmesinin hata olduğunu, ancak bu

hatanın küfrü gerektirmediğini savunmaktadır. Ancak onlar Hz. Osman’a ta’n

etmekte, onu ve Hz. Ali ile savaşan diğer bazı sahabileri kafir saymaktaydır.123

Salihiyye ve Bütriyye, Hz. Osman’ın Müslümanmı, yoksa kâfir mi olduğu

hakkında duraksayıp (tevakkuf) hüküm vermemektedir. Bunlara göre daha üstün rıza

göstermişse, daha aşağıda birinin imameti caizdir. Hz. Ali de Hz. Ebû Bekir’in

imametine razı olmuştur.124 eş-Şehristânî (ö. 548/1153) zamanında bu grubun rey ve

ictihadla bir ilgileri kalmamıştırr. Usûl konularında Mu’tezile’nin esaslarını aynen

benimsemekte, Mu’tezile bilginlerine, Ehl-i Beyt imamlarından daha büyük saygı

göstermektedirler. Fıkhî (furû) konularında, (bazı konularda eş-Şâfiî ve Şîa’ya

uymakla birlikte) Ebû Hanife’nin mezhebini benimsemişlerdir.125

Selçuklular döneminde yaşamış olan es-Sem’ânî’ye (ö. 562/1167) göre

Zeydiyye, İmâmiyye’den daha hayırlıdır. Çünkü onlar daha faziletli varken ondan

daha aşağı durumdakinin imametini de caiz görmekte, Hz. Ali’yi daha üstün

 

araştırmacılar, Zeydiyye’nin Şîa’nın bir alt fırkası olmadığını, bir Mu’tezilî akım olduğunu

savunmaktadır. Bkz. Muhammed Ammâra, Teyyârâtü’l-Fikri’l-İslâmî, Beyrut, 1998, s. 119.

Deyaylar için bkz. Mercûnî, Mevkıfü’z-Zeydiyye, s. 24. Buna karşılık el-Malatî, Mu’tezile’nin

Bağdad kolunu, Zeydiyye’nin bir alt grubu olarak tasnif etmektedir (et-Tenbîh ve’r-Red, tahkik:

M. Zâhid el-Kevserî, Kâhire, 1997, s. 34). Krş. Mercûnî, a.g.e., s. 31.

119 eş-Şehristânî, a.g.e., s. 184, (tercümesi, s. 143-4).

120 Ebu’l-Mu’în en-Nesefî, Tabsiratü’Edille, thk: Hüseyin Atay, Ankara : Diyanet İşleri Başkanlığı,

2004, C.I, s. 508.

121 en-Nesefî, a.g.e., C.II, s. 447.

122 en-Nesefî, a.g.e., C.II, s. 447.

123 eş-Şehristânî, a.g.e., s. 186, (tercümesi, s. 145).

124 eş-Şehristânî, a.g.e., s. 187-8, (tercümesi, s. 146).

125 eş-Şehristânî, a.g.e., s. 189, (tercümesi, s. 147).

 369

saymalarına rağmen Hz. Ebu Bekir ve Ömer’in imametini de geçerli

saymaktadırlar.126

Dönemin kaynaklarından Abdülcelil Kazvînî’nin Kitabü’n-Nakz isimli

eserinde verdiği bilgilere göre Zeydiyye grubu, Allah hakkında adl ve tevhîd

esaslarını, peygamberlerin ismetini kabul etmekte, Hz. Peygamber’den sonra Hz.

Ali’yi hak imam sayıp onun hakkında nass-ı hafîyi (gizli nass) ve O’nun

masumiyetini kabul etmektedir. Hz. Ali, Hasan, Hüseyin ve Zeynelabidin’den sonra

oğlu Zeyd’in imametini savunmaktadırlar. Fıkıhları çoğunlukla Ebû Hanîfe’nin fıkhı

gibidir. Rey şehrinde tanınmış medreseleri vardır. Şehirdeki fukahanın çoğunluğu bu

mezheptendir.127

E – Selçuklular Döneminde Zeydîlerin Yoğun Oldukları Yerler

Büyük Selçuklular döneminde Yemen, Tâif, Mekke, Kufe, Cîlân (Gîlân)

bölgeleri ve Deylemân dağlarının çoğunluğu ve Kuzey Afrikanın (bilâd-i mağrib)

bazı bazı bölgeleri Zeydiyye mezhebi mensupları yaşamaktadır.128

Hasenî biri olan Mekke emiri de Zeydiyye mezhebindendir. Ezanlarda ‘‘hayye

alâ hayru’l-amel’’ ifadesini okutmaktadır. Mekke emiri beyaz bayrak

kullanmaktadır. Bağdad’daki hilafet merkezi bu uygulamalara karışmamaktadır.129

İbn Kesir (ö. 774/1373) de “Mekke’nin çoğunluğu günümüze kadar Zeydi

mezhebininden olmuştur” diye yazmaktadır.130

İbn Cübeyr, 578 (1183) yılında çıktığı yolculuğu sırasında verdiği bilgilere

göre Mekke’de beş imam namaz kıldırmaktaydı; dördü Ehl-i Sünnet’in dört

şubesinden, biri de Zeydiyye’dendir. Her grub kendi imamının arkasında namaz

kılmaktadır. Önce Şâfiîler, makâm-ı İbrakim’in arkasında, namazlarını kılmaktadır.

Ancak akşam namazlarında, zamanın darlığından, aynı zaman diliminde kılındığı

için her grubun imamının sesi diğerininkine karışmakta ve cemaatin yanılmasına

sebep olmaktadır. Buranın yöneticileri olan şerifler, Zeydiyye mezhebindendir.

Onlar, ezana “hayya alâ hayri’l-amel” ifadesini ilave etmektedir. İnsanlarla bir araya

 

126 es-Sem’ânî, el-Ensâb, C.III, s. 188.

127 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 458, 492; Keriman, Tabersî, C.I, s. 100.

128 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 324, 458, 493; Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 448.

129 Abdülcelil Kazvînî, a.g.e., s. 460. krş. Richard T. Mortel, “Zaydi Shiism and the Hasanid Sharifs of

Mecca”, International Journal of Middle East Studies, Vol. 19, No. 4. (Nov., 1987), ss. 455-

472.

130 İbn Kesir, el-Bidâye, C.IX, s. 361.

 370

gelmemektedirler. Namazlarını, imamların namazlarını bitirmelerinden sonra

kılmaktadırlar.131

Rey şehrinde Zeydîler vardır ve tanınmış medreseleri bulunmaktadır. Şehirdeki

Zeydîler takiyye ile amel etmemektedirler. Rey şehrindeki seyyid ve nakiblerin

çoğunluğu bu mezhebe inanmaktaydı. Rey köylerinden Venek, Ken ve Ferahzâd

köyleri Zeydîdir. Bu dönemde Rey’deki Zeydîler kendi medreselerine sahiplerdi.132

Zeydî âlim Abdulvehhâb b. Ebi’l-Alâ es-Semmân, 496 (1103) yılında, Rey’deki elCâmiu’l-Atîk’te, Zeydî âlim olan Ali b. el-Hüseyn b. Merdek’ten133 el-Müeyyed

Billah’ın Emâlî isimli eserini rivayet etmektedir. Senedinde Abdulvehhâb’ın da yer

aldığı bir rivayet kaydında ise 540 (1146) yılı tarih olarak kaydedilmekte ve mekan

olarak Medresetü Şucâüddin isimli bir medrese kaydedilmektedir.134 el-Câmiu’lAtîk’teki rivayetin, aynı tarih kaydıyla, diğer bir Zeydî âlim olan el-Hasan b. Ali elFerzâdî (ö. 525’ten sonra)için kaydedilmesi,135 burada muhtemel bir ders halkasının

diğer bir üyesine işaret olarak alınabilecektir. Zeydî âlim İbrahim b. İsmâil elEsterâbâdî’nin bir öğrencisi, 595 yılında Rey’in el-Hay isimli köyünde esSemmân’ın Emâlî isimli eserini dinlediği nakletmiştir.136

Belh şehrinde nakîb olan Zeydî âlim Ebu’l-Hasen Ali b. Ebî Tâlib el-Belhî’den

oğlu el-Hasen 466 yılında rivayet dinlemekteydi.137 Belhî’nin oğlu el-Hasen’den de

527 yılında rivayet kaydı bulunmaktadır.138

Nasır-ı Hüsrev’in 442/1051 yılında uğradığı Yemâme hakkında verdiği

bilgilere göre şehrin emirleri, eskiden beri Ali soyundandır. Bu bölgeyi kimse

Zeydîlerin elinden alamamıştır. Çünkü yakınlarında kuvvetli bir yönetici

bulunmamaktadır. Zeydî mezheplerine mensupturlar. Kamet getirirken

‘‘Muhammedun ve Aliyyun hayru’l-beşer’’ ve ‘‘Hayye alâ hayri’l-amel’’ ifadelerini

de kulanmaktadırlar. Nasır-ı Hüsrev’in bu bölgeye ulaşırken tasvir ettiği çoğrafi

 

131 İbn Cübeyr, Rihle, Beyrut, Dâru Sâdır, ts, s. 78; Yâsir Ahmed Nûr, “Ahvâlü’l-Hicâz fî Dav’i

Rihleti İbn Cübeyr”, Dirâsâtü Târîhi’l-Cezîrati’l-Arabiyye (el-Kitâbü’s-Sâdis), Riyad,

1429/2008, (ss. 183-216), s. 191.

132 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 458, 460, 461; Hüseyin Keriman, Rey-i Bâsitan, C.II, s.

57; Keriman, Tabersî, C.I, s. 125, 134-36; Caferiyan, Târîh-i Teşeyyu der İran, s. 449.

133 el-Müeyyed Billah, Tabakâtü’z-Zeydiyyeti’l-Kübrâ, C. II, s. 735.

134 el-Müeyyed Billah, a.g.e., C. I, s. 580.

135 el-Müeyyed Billah, a.g.e., C. I, s. 318.

136 el-Müeyyed Billah, a.g.e., C. I, s. 67.

137 el-Müeyyed Billah, a.g.e., C. II, s. 721

138 el-Müeyyed Billah, a.g.e., C. I, s. 310.

 371

şartların bölgeye doğal bir koruma sağladığı anlaşılmaktadır. Alevî yöneticilerin üç

yüz, dört yüz atlı çıkarabilmeleri kuvvetli adamlar olarak tavsif edilmelerine

yetmektedir.139 Bu dönemde Yemâme’de Benû Uhaydir hüküm sürmekteydi.

Nesepleri Hz. Hasan ile Hz. Ali’ye ulaşan Uhaydirîler, 252/866 yılında bölgeye

hakim olmuşlar ve hicri beşinci yüzyılın ikinci yarısında ortadan kaldırılmışlardır.

Uhaydirîlerin Selçuklular ile ilişkilerine dair herhangi bir bilgi bulunmamaktadır.

Selçukluların Bahreyn Karmatilerine yönelik harakatı sonrasında, Bedevîler arasında

meydana gelen yer değiştirmelerin Uhaydirîlerin de sonunu getirdiği tahmin

edilmektedir.140

F – Yemen’de Zeydîler ve Bağdad ile İlişkileri

Yemen’deki Zeydî yönetim içerisinden çıkan Mutarrifiyye141 grubunun

gündeme getirdiği proplemlerin cevaplandırılması için, Mu’tezile’nin mirasından

yararlanmıştır. Selçukluların son döneminde, İmam Mütevekkil Allallah Ahmed b.

Süleyman142 zamanında, Kadı Cafer b. Ahmed b Abdisselam (ö. 573),143 önce hac için

540/1146 yılında Mekkeye gelmiş olan Irak Mu’tezilesinin önde gelen âlimi Zeyd b.

Hasan el-Beyhakî144 ile bir araya gelmiştir. Kadı Cafer’in aracılığı ile el-Beyhakî,

Zeydî yönetim tarafından Yemen’e davet edildi. el-Beyhakî, yanında Mu’tezilî

eserlerle Yemen’e gitti. Kadı Cafer, el-Beyhakî’den Mu’tezile ilgili ders almıştır.

Ancak el-Beyhakî’nin Yemen’deki kalış süresince aldığı derslerle yetinmeyip onunla

birlikte bilgisini artırmak için Irak’a yola çıkmıştır. Ancak Beyhakî yolda vefat

 

139 Nasır-ı Hüsrev, Sefername, s. 127. Bu hanedan ile ilgili düşülen nota (s. 249’da s. 133 için not)

göre Yemame’de hüküm süren şerifler Tabataba ailesindendir. Bu sülale’nin banisi İmam Yahyâ

el-Hâdî, Hz. Hüseyin’in torunlarındandır.

140 Ebu’l-Abbas Ahmed el-Kalkaşandî, Nihâyetü’l-Ereb fî Ma’rifeti Ensâbi’l-Arab, tahkik: İbrahim

el-Enbârî, Beyrut, 1980, s. 89-90; İbn Haldun, Târîh, C.IV, s. 98-99; Abdullah al-Askar, alYamama in the Early İslamic Era, Riyad, 2002, s. 139-40. Bu hanedan hakkında detaylar için

bkz. Fehd b. Abdilaziz ed-Dâmiğ, “ed-Devletü’l-Uhaydıriyye”, Mecelletü’t-Târîhi’l-Arabi, sayı:

30, (Çevrimiçi), http://www.attarikh-alarabi.ma/Html/ADAD30partie5.htm, 27 Nisan 2010.

141 Bu grup hakkında bkz. Abdülganî Mahmûd Abdülati, es-Serâü’l-Fikrî fî’l-Yemen beyne’zZeydiyye ve’l-Mutarrafiyye (dirase ve nusus), Kahire, 2002; Ali Muhammed Zeyd, Teyyâratu

Mu’tezileti’l-Yemen fî’l-Karni’s-Sâdis el-Hicrî, San’a, 1997, s. 64 vd.; Yusuf Gökalp, Zeydilik,

s. 171 vd.; DT Gochenour, The Penetration of Zaydi Islam into Early Medieval Yemen, Ph.D.

thesis, Harvard University, 1984, s. 190 vd.

142 Andülfettah Ahmed Fuad, el-İmâm ez-Zeydî Ahmed b. Süleyman ve Ârâühü’l-Kelâmiyye,

Riyad, 1986, s. 7 vd.; el-Müeyyed Billah, Tabakâtü’z-Zeydiyyeti’l-Kübrâ, C. I, s. 132.

143 el-Müeyyed Billah, Tabakâtü’z-Zeydiyyeti’l-Kübrâ, C. I, s. 273; Ahmed Mahmûd Subhi, ezZeydiyye, 3.bs., Beyrut, 1991, s. 183; Yusuf Gökalp, “Zeydilik ve Yemen’de Yayılışı”,

(Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2006, s., s.

165.

144 el-Müeyyed Billah, Tabakâtü’z-Zeydiyyeti’l-Kübrâ, C. I, s. 446.

 372

etmiştir. Kadı Cafer, Beyhakî’nin öğrencileri ve diğer Mu’tezile âlimlerinden dersler

almaya devam etti. Onun Kufe, Rey, Deylem gibi bölgeleri dolaştığı

kaydedilmektedir.145 Kadı Cafer, Yemen’e dönerken yanında bir çok Mu’tezile

kitabını da getirmiştir. Birçok araştırmacının ifadesine göre Yemen’e ilk defa bu

dönemde Mu’tezile eserleri girmiştir.146

G - Dönemin Önde Gelen Zeydî Âlimleri

Selçuklular döneminde birçok Zeydî âlim yaşamıştır.147 Bunlardan haklarında

kaynaklarda bilgi bulunanlardan öne çıkan bazıları hakkında bilgi vermekle

yetinilecektir.

Abdüsselam b. Muhammed el-Kazvînî, Mu’tezilî ve müfessirdi. Fıkıh

konularında (furû) Zeydiyye mezhebinin görüşlerini takip etmekteydi. 393 yılında

Kazvin’de doğmuştur. Kadı Abdülcebbar’dan ders almıştır. Yediyüz cilt olduğu

söylenen büyük bir tefsiri vardı. Bağdad’da ikamet etmekteydi. Şam’a ve Mısır’a

seyahet etmiştir. Bu seyahatinden döndüğünde, Nizamülk’e beraberinde getirdiği

kitaplardan hediye etmiş, Nizamülk de bu kitapları Bağdad Daru’l-Kütüb’üne

vakfetmiştir. Mu’tezilî oluşuyla övünür, bu vasfını açıkça ortaya kor, Nizamülk ile

görüşmek istediğinde ‘‘Kazvinli Mu’tezilî Ebû Yusuf’’ denilerek izin alınmasını

söylerdi. Ebû Yûsuf, 488/1095 yılında Bağdad’da vefat ettmiştir.148

es-Seyyid Ebu’l-Feth Nasr b. el-Mehdî el-Venekî, 468 yılında Rey’de

doğmuştur. Nesebi, Hz. Hüseyin’e ulaşmaktadır. Zeydiyye mezhebindendi.

Bağdad’da Kadi Ebû Yusuf Abdüsselam b. Muhammed el-Kazvînî’den hadis

dinlemiştir. Sem’ânî de ondan Rey’de ders almıştır.149 O, Rey şehrinin Hanefî kadısı

 

145 Ali Muhammed Zeyd, a.g.e., s. 130-143.

146 Ahmed Mahmûd Subhi, a.g.e., s. 183; Yusuf Gökalp, a.g.t.,s. 165.

147 Selçuklular döneminin önde gelen âlimlerinden Ebû Hâmid Muhammed el-Gazzâlî’nin de Zeydî

olarak öldüğü rivayetine (el-Müeyyed Billah, Tabakâtü’z-Zeydiyyeti’l-Kübrâ, C. II, s. 1070)

dayanarak Zeydî sayılması gibi, Zeydî âlimler hakkında bilgi veren kitaplarda isimleri sıralanan

birçok Zeydî âlimin başka kitaplarda diğer mezheplere nisbetle kaydedilebilmektedir.

148 el-Müeyyed Billah, Tabakâtü’z-Zeydiyyeti’l-Kübrâ, C. I, s. 563; es-Subkî, Tabakâtu’şŞâfiiyyeti’l-Kübrâ, C.V, s. 121-2; Abdüsselam b. Abbâs el-Vecîh, ‘Alâmü’l-Müellifîne’zZeydiyye, Amman, 1420/1999, s. 548; İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, C. X, s. 253. Ayrıca bkz. İbnü’lCevzî, el-Muntazam, C.XVII, s. 21-2; Seyfullah Kara, “Selçuklu Türkleri’nin Mezhepler Arası

Barışı Sağlamaya Yaptıkları Katkılar”, s. 386.

149 es-Sem’ânî, a.g.e.,C.V, s. 616-7. Urmevî, el-Venekî’nin 478 yılında vefat ettiğini kaydetmektedir

(Tâlikât-i Nakz, C. II, s. 1127-28). Ancak es-Sem’ânî’nin verdiği doğum tarihi dikkate

alındığında, henüz on yaşındayken vefat etmiş olması gerekecektir ki bunun doğru olmaması

gerekir.

 373

Hasan Esterâbâdî’nin itimad ettiği, şahadetini onayladığı Şiîlerden biri olarak

sayılmaktadır.150

Yahya b. el-Hüseyn Ebu’l-Hüseyn el-Hasanî, Zeydiyye mezhebinin müftüsü

diye netelenmektedir. Özellikle usûl ve hadis hakkında bilgili olan Zeydî âlim 479

(1086-7) yılında vefat etmiştir.151

Ebû Sa’d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme el-Hâkîm el-Cüşemî,

Beyhak’a bağlı Cüşem köyünde 413/1022 yılında doğmuştur. Öğrenimini Beyhak ve

Nîşâbur’da tamamladı. Kâdî Abdülcebbâr’ın öğrencileri ve Zeydiyye imamlarından

Nâtık-Bilhakk’ın öğrencilerinden dersler almış, Hanefî âlimlerden Hanefî fıkhı

okumuştur. Zemahşerî gibi âlimler de ondan ders almışlardır. Önce Hanefî fıkhına

yönelen Cüşemî, daha sonra Zeydî fıkhını benimsemiş, itikadî konularda ise

Zeydiyye ve Mu’tezile’nin görüşlerini kabul etmiştir. Cüşemî, hayatının sonlarına

doğru Mekke’ye gitti. Cebriyye fırkası hakkında yazdığı Risâletü’ş-Şeyh Ebî

Mürre ilâ ihvâni-hi’1-Mücbire adlı eserinden dolayı, bu fırkanın mensupları

tarafından 494 (Mayıs 1101) yılında Mekke’de öldürülmüştür.152 Onun bu eserinin

değişik coğrafyalar da kabul gördüğü anlaşılmaktadır. İsnâaşeriyye’ye mensup

Abdülcelil Kazvînî (560’ta hayatta), insan iradesi ve cebir konusunu tartışırken elCüşemî’nin Risâletü İblîs isimli eserine atıf yapmaktadır.153

Mekke’da yaşayan diğer bir Zeydî âlim olan Ulâ b. İsâ el-Hasenî’nin (ö. 556)

nesebi Hz. Hasan ile Hz. Ali’ye kadar ulaşmaktadır. Mutezilî âlim ez-Zemahşerî’den

birçok kitap için icazet almıştır. Bunlar arasında Cüşemî’nin kitaplarından bazıları da

yer almaktadır. Ondan da Kâdî Cafer b. Ahmed, 555 (1160-61) yılında icazet

almıştır. Mutarrife’yi reddetmek için çaba göstermiştir. el-Beyhakî’ye Irak’tan gelip

Yemen’de bu gruba karşı hakkı savunması için çağrıda bulunmuştur.154

Hamza b. Hibetullah b. Muhammed b. el-Hasan eş-Şerîf el-Alevî el-Hasenî en-

 

150 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 638.

151 İbnü’l-Cevzî, a.g.e.,C.XVI, s. 266.

152 Hâkim el-Cüşemî, Risâletü İblis ilâ İhvânihi’l-Menâhîs, nşr. Hüseyin el-Müderrisî, Beyrut

1415/1995, (mukaddime), s. 9-15; Adnan Zerzûr, el-Hâkim el-Cüşemî ve Menhecühû fi’tTefsîr, Dimaşk, 1971, s. 65 vd.; el-Müeyyed Billah, Tabakâtü’z-Zeydiyyeti’l-Kübrâ, C. II, s.

891 vd.; Ahmed Mahmûd Subhî, ez-Zeydiyye, s. 228-254; Mustafa Bilgin, Tefsirde Mu’tezile

Ekolü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa,

1991, s. 207-213; es-Sübhânî, Mu’cemü Tabakâti’l-Mütekellimîn, C.II, s. 228-9; el-Vecîh,

‘Alâmü’l-Müellifîne’z-Zeydiyye, s. 819.

153 Abdülcelil Kazvînî, Kitâbü’n-Nakz, s. 470.

154 el-Müeyyed Billah, Tabakâtü’z-Zeydiyyeti’l-Kübrâ, C. II, s. 774-75.

 374

Nîsâbûrî, Ebu’l-Ganâim b. Ebi’l-Berakât, çok hadis dinlemiş ve rivayet etmiştir. 429

yılında doğmuştur. Takvalı sahibi biriydi ve şerefli bir nesebi vardı. Zeydî mezhebine

mensuptu. 523/1129 yılında vefat etmiştir.155

Ebu’l-Berakât Ömer b. İbrahim el-Hüseynî (ö.539/11459), Kufe’de

Zeydiyye’nin önde gelenlerinden biri (şeyh) ve imamıydı.156 O, 442/1051 yılında

Kufe’de doğmuş, Kufe ve Bağdad’da hadis dinlemiş, Şam bölgesine yolculuk etmiş,

Haleb ve Dimaşk’ta ikamet etmiştir.157 Zeydiyye’nin Cârûdiyye koluna mensup

olduğu kaydedilmektedir.158 Cünüplükten dolayı yıkanmadığı ve Hz. Aişe’nin adı

anıldığında yanında dua ifade eden ibareler kullanıldığında, “Ali’nin düşmanına dua

ediyorsun” dediği kaydedilmektedir.159 Neseb olarak da mezhep olarak da Zeydîydi.

Özellikle nahiv ve luğat bilginiydi. es-Sem’ânî’nin babası ve kendisinin de içinde

bulunduğu birçok kişi ondan hadis dinlemiştir. es-Sem’ânî, onun aklı ve fazileti

hakkında övgü dolu ifadeler kullanmaktadır. Ebu’l-Berakât, ‘‘ben Zeydî nesebli ve

Zeydî mezhebindenim, ama sultanın mezhebi olan Hanefî mezhebi üzerine fetvâ

veririm’’ demekteydi.160 Kaynaklarda onun için ‘‘Hanefî’’ nisbesine de yer

verilmektedir.161

Ebu’l-Berakât, Kufe’de Ebû İshâk es-Sebî’î Mescidi’nin imamıydı. es-Sem’ânî

de Kufe’de olduğu zamanlarda, Ebu’l-Berakât’tan ders okumak için bu mescidde

ikamet etmekteydi.162 Ebu’l-Berakât, Kufe’de 539/1145 yılında vefat etmiştir.163

Cenaze namazına otuz bin kadar kişi katılmış, Hz. Ali neslinden olanların (Alevî)

 

155 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam, C.XVII, s.255; İbnü’1-Esir, el-Kâmil, C. X, s. 660.

156 es-Sem’ânî, el-Ensâb, C.IV, s. 7; C.V, s. 499. Krş. el-Müeyyed Billah, Tabakâtü’z-Zeydiyyeti’lKübrâ, C. II, s. 830.

157 İbnü’l-Cevzî, a.g.e.,C.XVIII, s. 41.

158 İbnü’l-Cevzî, a.g.e.,C.XVIII, s. 41; Hamevî, Mucemu’l-Üdebâ, C.XV, s. 257; el-Vecîh,

‘Alâmü’l-Müellifîne’z-Zeydiyye, s. 734. Bu kayıtlardan ayrıca “hicri II. asırdan sonra

Cârûdiyye’den eser kalmadığı” yönündeki genellemelerin tamamen doğru olmadığı

anlaşılmaktadır. Detaylar için bkz. Mercûnî, Mevkıfü’z-Zeydiyye, s. 28.

159 İbnü’l-Cevzî, a.g.e.,C.XVIII, s. 41-2.

160 es-Sem’ânî, el-Ensâb, C.III, s. 188. krş. es-Sübhanî, Mevsûa, C.VI, s. 213. ez-Zehebî bir eserinde,

onun bu ifadesini es-Sem’ânî’nin aktardığı şekliyle yer verirken (Siyeru ‘Alâmi’n-Nübelâ, C.XX,

s. 145), başka bir eserinde Ebu’l-Berakât’ın bu sözünü ‘‘Zahiran Ebû Hanife’nin görüşüne göre

fetvâ vermekteyim, dedem Zeyd’in mezhebini din edinmekteyim’’ ( hهCوب اهŒ

Sی9ت ي9ج <J ب 9زی ( şeklinde biraz farklı şekilde aktarmaktadır. ez-Zehebî, el-İber fî Haberi men

Guber, Beyrut, 1405/1985, C.II, s. 457.

161 ez-Zehebî, Siyeru ‘Alâmi’n-Nübelâ, C.XX, s. 145; İbn Kutlubûğâ, Tâcü’t-Terâcim, neşr.

Muhammed Hayr Ramazan Yusuf, Dimaşk;Daru’l-Kalem, 1413/1996, s.221-2.

162 es-Sem’ânî, el-Ensâb, C.III, s. 218.

163 es-Sem’ânî a.g.e.,C.III, s. 189; İbnü’l-Cevzî, a.g.e.,C.XVIII, s. 42.

 375

tanınmış kabristanı olan el-Mesbele’ye defnedilmiştir.164 Şerhu’l-Luma’,

165

Tashîhu’l-Ezan bi-Hayye alâ Hayri’l-Amel isimli eseri vardı.166

Fırat yakınındaki el-Hadîse bölgesinin halkı Nusayriydi.

167 Ebu’l-Berakât’ın

kendisinden aktarılan bir rivayete göre O, Şam’dan gelip el-Hadise’ye girmiş, adı

sorulduğunda, ‘‘Ömer’’ cevabını aldıklarında halk, onu öldürmeye kalkışmışlardı.

Ebu’l-Berakât, kendisinin Kufeli olduğunu ve Hz. Ali’nin soyundan geldiğini

söyleyerek canını kurtarmıştır.168

Kufe’deki Zeydî âlimlerden biri de el-Hasen b. Ali İbn Mülâib el-Esedî’di (ö.

550’den sonra). Birçok hocadan ders almıştır. Tanınmış öğrencilerinden biri Kâdî

Cafer’di.169

Muste’în Billah Ali b. Ebî Tâlib el-Âmulî, fakîh ve nesep bilgini bir âlimdi.

Taberistan ve Âmul’ün nakibiydi. Deylem’de Zeydiye ona beyat etmiştir. en-Nâtık

Bilhakk’tan rivayette bulunmuştur. 472 yılında vefat etti.170

 

164 İbnü’l-Cevzî, a.g.e.,C.XVIII, s. 42.

165 et-Tahrânî, ez-Zerîa, C.XIV, s. 47.

166 et-Tahrânî, ez-Zerîa, C.XXVI, s. 211.

167 el-Hamevî, Mucemu’l-Buldân, C.II, s. 230.

168 es-Sem’ânî, el-Ensâb, C.V, s. 499. es-Sem’ânî, diğer bir rivayetinde şehrin ismini "Âne" olarak

vererek, halkının Hz. Ali’nin uluhiyetine inanan Nusayriler olduğunu ve Ömer b. İbrahim’in

kendisinin Hz. Ali soyunda Zeydî neseb ve mezhebinden olduğunu anlatarak kurtulduğu

aktarmaktadır. el-Ensâb, C.IV, s. 119; krş. el-Hamevî, Mucemu’l-Buldân, C.II, s. 230.

169 el-Müeyyed Billah, Tabakâtü’z-Zeydiyyeti’l-Kübrâ, C. I, s. 316-17.

170 İsmail b. Hüseyin b. Muhammed el-Mervezi, el-Fahrî fî Ensâbi’t-Tâlibiyyn, thk. Seyyid Mehdi

Racii, Kum 1409h., s. 151, Dâmin b. Şedkem el-Medenî, Tuhfetu Lübbi’l-Lübab fî Zikri’nNesebi’s-Sâdeti’l-Encâb, thk. Seyyid Mehdi er-Recaî, Kum, 1418/1376, s. 185; es-Sübhanî

(işrâf), Mevsûatu Tabakâti’l-Fukahâ, C.V, s. 228.

 376

SONUÇ

Büyük Selçuklular, Müslümanoldukları tarihlerde Sâmânîler ile ilişkiye

geçmişlerdir. Sâmânîler Sünnî ve Hanefî ve Mâtürîdî mezhebine mensup olup, devlet

işlerini Hanefî âlimlerin görüşlerine göre halletmekteydiler. Selçukluların mezhep

tercihlerinde, Müslüman oldukları coğrafya belirleyici etki olduğu anlaşılmaktadır.

Bu dönemde ilişkiye geçilen Karahanlılar ve Gazneliler yöneticilerinin

müslümanlığında Sâmânîlerin etkisi söz konusuydu. Bu devletlerin yöneticileri Sünnî

ve Abbâsî halifesinin imametini kabul etmekteydi. Bu dolaylı olarak Şîa karşıtlığı

anlamına da gelmekteydir. Selçuklular, Müslümanolup, Müslümantoplumlarla

ilişkiye girdikleri dönemde Mısır’daki Fâtımî halifesi Şîa’nın İsmailiyye koluna

mensup ve onların temsilcisiydi. Abbâsî halifesi de, Selçukluların Bağdad’a

hakimiyetine kadar, bir asra yakın bir zamandır yine Şîî bir yönetim olan

Büveyhîlerin hâkim olduğu Bağdad’a bulunuyordu. Selçuklular da Abbâsî halifesine

bağlılığını bildirmiş ve Sünnî tarafta yer almıştır. Sultan Alparslan, Erdem isimli

komutanının katip olarak hizmete aldığı Hurdâbe isimli Şîîye (Râfızî) “sen Bağdad

halifesi hak değildir diyorsun” diyerek huzurundan attırmıştır. Selçuklular,

başlangıçta dolaylı, zamanla aktif bir şekilde Şîa karşıtı bir siyaseti benimsemiştir.

Selçukluların siyasi şartların gereklerine göre dönemin Şîî yöneticileriyle iyi

ilişkileri olmuştur. Tuğrul Bey, Şîî Büveyhî hükümdarı Ebû Kâlîcâr ile barış

anlaşması yapmış ve onun kızıyla evlenmiştir. Çağrı Bey’in kızı da Büveyhi

hükümdarının oğlu Ebû Mansur ile evlenmiştir. İtaatlerini arzeden Musul merkezli

Şîî Ukaylî yönetimi ve Hille merkezli Şîî Mezyediler yöneticilerin kendi yönettikleri

yerlerdeki hakimiyetlerine onay verilmiştir. Selçukluların Bağdad’a girmesinden

sonra çıkan çatışmalarda Şîî Kerh mahallesi halkı, Selçuklu askerlerini muhafaza

etmişlerdir. Bunun üzerine huzura davet edilen Şiîlerin temsilcisi nakîbü’l-Aleviyyîn

Adnan’a teşekkür edilmiş ve mahallenin korunması için asker tahsis edilmiştir.

Abbâsî halifesinin veziri İbnü’l-Müslime’nin Bağdad’daki Şiîleri rencide edecek

simgesel girişimleri ve (kaynakların ifadesiyle) onları yok etmek istemesine karşılık,

onları Tuğrul Bey’in veziri Kundurî korumaya çalışıyordu.

Abbâsî halifesi ve özellikle de veziri İbnü’l-Müslime ile Büveyhî kumatanı

Besâsîrî’nin arasındaki, Selçukluların Bağdad’a gelmesinden önce var olan

 377

düşmanlık, Selçukluların Bağdad’a çağrılmalarının da temel sebebi olmuştur.

Selçukluların Bağdad’a hakimiyetinden sonra da Besâsîrî en önemli sorun olmaya

devam etmiştir. Besâsîrî, Fâtımîler ile irtibata geçmiş, Tuğrul Bey’in kardeşi İbrahim

Yınal’ın da isyan ettirilmesi sağlanmıştır. Bu isyanla Tuğrul Bey ve askerlerinin

Bağdad’dan uzaklaşması sağlanarak, Bağdad Besâsîrî tarafından ele geçirilmiştir.

Abbâsî halifesi tutuklanmış, Bağdad’da bir yıl kadar Fâtımîler adına hutbe

okutturulmuştur. Bağdad’daki Şiîler, Besâsîrî’yi sevgi gösteriyle karşılamış, değişen

güç dengesini fırsat bilerek, şehirdeki Sünnîlere büyük zararlar vermişlerdir. Daha

önce Selçuklu hakimiyetini kabul etmelerine rağmen, güce göre saf değiştiren Şîî

Ukaylî ve Şîî Mezyedî yöneticileri, Besâsîrî ve Fâtımîlerin tarafına geçmiştir. Tuğrul

Bey, çok önemli hizmetler görmüş olan kendi kardeşini öldürmüş, Abbâsî halifesini

tekrar makamına oturtmuş ve Besâsîrî de öldürülmüştür.

İlk Selçuklu sultanı Tuğrul Bey zamanında Hanefî hassasiyeti, Şiîlerin, ayrıca

diğer mezheplerin, hatta Şafiî/Eşarilerin de mihraplardan lanetlenmesine varan

uygulamalara sebep olmuştur. Selçuklu sultanı Alparslan da samimi bir Hanefîdir.

Veziri Nizâmülmülk, taassub derecesinde Şâfiî/Eşarîdir. Nizâmülmülk’ün

vakfiyeleriyle kurulan medreselerde Şafiî/Eşarî görüşleri okutulmuştur. Ancak

Nizâmülk, Şîa’ya karşı ihtiyatlı ve tedbirli bir vezirdi. Onun bu tutumu, Şîî-İsmâilî

bir fedâînin suikastiyle öldürülmesine sebep olmuştur. Büyük Selçuklular,

kendilerinden önce hüküm sürmüş olan Şîî Büveyhilerin tesirine karşı dikkatliydiler.

Bizzat Nizâmülmülk’ün ifadeleriyle, ilk sultanlar Tuğrul Bey ve Alparslan

zamanında Şîa mensuplarının devlet kademelerinde görev almamasına özen

gösterilmiştir. Sultan Alparslan, bir komutanın emrinde bir katibin vazife yapmasına

bile rıza göstermemiştir. Huzurunda sorgulanan kâtip Hurdâbe’nin “ben Bâtınî değil,

Şîîyim” savunmasına, “Rafızî mezhebi o kadar iyi midir ki, onu Bâtınî mezhebine

kalkan yapıyorsun?” diyerek karşılık vermiştir. Ancak durum zamanla değişmiş,

devletin artık güçlendiği kabul edilerek, Melikşah döneminden itibaren Şîa’nın

özellikle İsnâaşeriyye kolu mensupları da istihdam edilir olmuştur. Melikşah’ın

ölümünden sonra küçük yaştaki çocukları arasında çıkan/çıkarılan taht kavgaları,

devlet otoritesini zayıflatırken, her grup, bu durumu fırsat olark değerlendirmiştir.

Bundan sonra Şiîler en yüksek yönetim kademesi olan vezirliğe de gelebilmiştir.

Şîî/İsmailî Fâtımî halifeleri, Selçukluların hâkimiyetinden önce, onların hakim

 378

oldukları coğrafyalarda, dâîler eliyle davet faaliyeti yürütmekteydi. Selçukluların

Fâtımî sınırlarına gelmesiyle, ilk sultan Tuğrul Bey’in kardeşi İbrahim Yinal,

Fâtımîler ile irtibatlı olarak yönetimi ele geçirme teşebbüsünde bulundu ancak

başarısız oldu. Anadolu Selçukluları sultanı Süleyman Şah, Fâtımîlere bağlı

Trablusşam bölgesi yöneticileri Şîî Ammaroğulları ile ilişkiye geçti. Suriye Selçuklu

yöneticisi Tutuş, Selçuklu komutanı Artuk Bey ve Selçuklulara tâti durumda olan

Musul merkezli Şîî Mirdasiler yöneticisi Şerefüddevle ile işbirliğiyle Fâtımîlera

manevi bağlılık için bir teşebbüste bulunmuştur. Ancak gelişmeler bu planın

gerçekleşmesine imkan vermedi. Tutuş’un oğlu Rıdvan birkaç hafta hutbeyi Fâtımî

halifesi adına okuttu. Ancak gelen tepkiler üzerine yeniden Abbasiler adına okutmak

zorunda kaldı. Kirman Selçukluları sultanı İranşah, Batıniliği kabul etmişti. Kadının

verdiği fetvayla, umeranın öncülüğünde halk ayaklanıp İranşah’ı öldürmüştür.

Aşırı Şîî-İsmâilî Karmatîlerin Bahreyn ve civarındaki yönetimleri, eski aktif

tarihlere göre oldukça sönük bir şekilde olsa da Selçuklular dönemine kadar

sürdürmüşlerdir. Sultan Melikşah döneminde, Selçuklu komutanlarından Artuk

Bey’in komutasındaki Selçuklu kuvvetleryle, yerel Arap yöneticilerin mücadeleleri

sonucu Karmatî yönetimine son verilmiştir.

İsnâaşeriyye’ye mensup bir ailenin çocuğu olan Hasan Sabbah, Rey şehrinde

İsmâiliyye’yi kabul ettikten sonra Kâhire’ye gitmiştir. Daha önce İsmâilî dâîler

Hamdân Karmat’ın Kufe ve çevresinde, Ebû Sa’îd Cennâbî’nin Bahreyn’de, İbn

Havşeb’in Yemen’de, Fâtımî devletinin temellerini atan Ebû Abdullah Şîî’nin

Mağrib’te yaptıkları gibi Hasan Sabbah da İsmailiyye ve Fâtımî halifesi elMustansır’ın bir dâîsi olarak Selçuklu sınırları içinde faaliyete başlamıştır. Ancak elMustansır’ın ölümünden sonra Hasan Sabbah’ın halef kabul ettiği Nizâr yerine,

küçük kardeşi Müsta’lî’nin başa getirilmiştir. Müsta’lî’nin yönetimini tanımayan

Nizâr’ı destekleyen Nizârîler ve onların lideri konumuna gelen Hasan Sabbah, yeni

Fâtımî yönetimiyle irtibatını kesmiştir. Melikşah’ın ölümünden sonra yaşanan uzun

süreli fetret devri, Selçuklu devletini yıpratmış ve değişik gruplar bu dönemi fırsat

olarak değerlendirmişlerdir. Hasan Sabbah ve halefleri liderliğindeki Nizârîler,

Selçukluları uzun süre uğraştırmıştır. Sultan Melikşah döneminden itibaren başlayan

askerî mücadele, Melikşah’ın ölümünden sonra başlayan taht kavgaları döneminde

kesintiye uğramış ve Nizârîlere yeni fırsatlar sunmuştur. Melikşah’ın en büyük oğlu

 379

Berkyaruk’un askerleri arasından binlerce Nizârî yer almıştır. Bu durum Sultan

Berkyaruk’un Bâtınîlik ile itham edilmesine seep olmuş, ancak onların bir suikast

girişiminde yaralı kurtulan Berkyaruk’un emriyle birçok Bâtınî öldürülmüş veya

tutuklanmıştır. Özellikle Sultan Muhammed Tapar’ın gayretleriyle, bazı bölgelerde

tamamen ortadan kaldırılmış, genel olarak yayılmaları durdurulmuşsa da sonuları

getirilememiştir. Sultan Sencer döneminde, Nizârîler ile uzun süreli çatışmasız

zaman aralıkları olmuş, kale yapmamak, silah satın almamak ve kimseye kendi

itikadlarınının davetini yapmamak üzere emân verilmiştir.

Selçuklu yönetimi tarafından, Hasan Sabbah ve haleflerinin liderliğindeki

Nizârîyye mensupları ile Şîa’nın diğer grupları İsnâaşeriyye ve Zeydiyye mensupları

ayrı tutulmuş, Nizârîlere karşı, askeri tedbirler de dahil olmak üzere, birçok tedbir

alınırken diğerlerinin faaliyetlerine çok da müdahale edilmemiştir.

Büyük Selçuklular döneminde İsnâaşeriyye mensubu emirler kendi bölgelerini

yönetmeye devam etmiştir. Musul merkezli Ukaylîler, Hille merkezli Mezyedîler,

Haleb merkezlî Mirdâsîler, Trablusşam merkezli Ammârîler, Taberistan merkezli

Bâvendîler eliyle kendi emirliklerine sahipti. Özellikle Hille merkezli Mezyedîler

emirleri, Abbâsî halifesine karşı bir denge olarak muhafaza edilmiştir. Selçuklulara

karşı savaşa kalkışan Abbâsî halifesi el-Müsterşid’in esir edilip bir Bâtınîler

tarafından öldürülmesi sonrasında, Mezyedî emiri Dübeys’in öldürülmesini

kaynaklar, varlık sebebinin ortadan kalkmasıyla ihtiyacın kalmaması olarak

değerlendirmektedir.

Bu dönemde birçok İsnâaşeriyye mesubu âlim derslerine ve teliflerine devam

etmiştir. Bazı şehirlerdeki İsnâaşeriyye’ye ait medrese sayısı onu geçmekteydi.

Bâtınîlere karşı fikrî mücadelelerde İsnâaşeriyye mensubu âlimler de katkıda

bulunuyor, yazdıkları reddiyeler ve yaptıkları münazaralar ile onların görüşlerini

tenkid ediyorlardı. Onlar kendilerinin Bâtınîlerden farklı olduklarını özellikle

veurgulama gereği duyuyorlardı. Çünkü dönemin algısına göre İsnâaşeriyye

Bâtıniyye’ye giden dehliz sayılmaktaydı.

Büyük Selçuklular döneminde Zeydîler hakkında daha az bilgi bulunmaktadır.

Hadise olmadıkça, kayıt da olmadığı gerçeğinden Zeydîlerin Selçuklu yönetimiyle

çok sorun yaşamadıkları tahmin edilebilir. Dönemin itibar gören Zeydî âlimlerinin

önde gelen biri olan Ebu’l-Berakât Ömer’in “Zeydî nesep ve mezhepli olduğunu,

 380

ancak fetvayı sultanın mezhebine göre verdiğini” söylediğine dair kayıtlar bunu

destekler nitliktedir. Diğer bazı Zeydî âlimler gibi, Ebu’l-Berakât’ın Sünnî ve

İsnâaşeriyye mensubu çok sayıda öğrencisi vardı. Ebu’l-Berakât öldüğünde de

cenazesine otuz bini bulan sayıda insan katılması da ayrıca dikkat çekmektedir.

Selçuklulardan önce Taberistan’da kurdukları devletleri sona ermiş olan Zeydî

imamlar, Deylem-Gilan bölgesinde yönetimlerine devam etmekteydi. Bu bölgelerin

Selçuklu yönetimine girmesine rağmen bu Zeydî imamların Selçuklu yöneticileriyle

ilişkileri hakkında detaylı bilgi bulunmamaktadır. Alamut’un Hasan Sabbah

tarafından ele geçirilmesi ve İsmailî-Nizârî güçlerin bölgede güçlenmesiyle,

bölgedeki Zeydî imamlar onlarla mücadeleye girişmiş, bazı Zeydî imamlar, Nizârîler

tarafından suikaste uğrayarak öldürülmüştür. Bu açıdan, Nizârîler, Selçuklular gibi

Zeydî imamların da ortak düşmanlarıydı. Bölgedeki Selçuklulara tâbi durumdaki

İsnâaşeriyye mezhebini mensubu Bâvendîler ile Zeydî imamların iyi ilişkileri olduğu

anlaşılmaktadır.