ehlisunnnetde - PDF HADİS

ABDULHAMİD HAN

ABDÜLHAMİD HAN Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı. İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar: Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi. Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur. Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur. Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı. Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız. Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar. Rabbim Başbakanımızı korusunu2026

ehlisunnnetde

ksek Lisans Tezi Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Yrd. Doç. Dr. Harun ÖZÇELİK 2015 Her Hakkı Saklıdır TC ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI Hafize YAZICI UBEYDULLAH B. ABDULLAH ve HADİS İLMİNDEKİ YERİ YÜKSEK LİSANS TEZİ TEZ YÖNETİCİSİ Yrd. Doç. Dr. Harun ÖZÇELİK ERZURUM 2015 I İÇİNDEKİLER ÖZET............................................................................................................................. IV ABSTRACT....................................................................................................................V KISALTMALAR DİZİNİ ........................................................................................... VI ÖNSÖZ.........................................................................................................................VII GİRİŞ ...............................................................................................................................1 I. ARAŞTIRMANIN AMACI ve ÖNEMİ ....................................................................1 II. ARAŞTIRMANIN METODU ve KAYNAKLARI.................................................2 III. UBEYDULLAH B. ABDULLAH’IN YAŞADIĞI DÖNEM ................................3 IV. UBEYDULLAH B. ABDULLAH DÖNEMİNDE HADİS..................................10 A. Tâbiûn Döneminde Önemli İlim Merkezleri.........................................................11 1. Mekke ................................................................................................................11 2. Medîne ...............................................................................................................11 3. Kûfe ...................................................................................................................12 B. Tâbiûn Döneminde Hadîs Öğrenimi......................................................................12 1. Hadîs Yazan Tâbiîler.........................................................................................12 2. Hadîslerin Yazılmasını Hoş Görmeyen Tâbiîler ...............................................13 3. Ömer b. Abdülazîz’in Hadîsleri Tedvîni ...........................................................14 C. Uydurma Rivâyetlerin Ortaya Çıkışı ve İsnâdın Başlaması .............................14 D. Ulemânın Yönetimle İlişkileri...............................................................................16 BİRİNCİ BÖLÜM UBEYDULLAH B. ABDULLAH’IN HAYATI VE KİŞİLİĞİ 1.1. HAYATI..................................................................................................................17 1.1.1. Nesebi ve Künyesi............................................................................................17 1.1.2. Doğumu ve Ailesi.............................................................................................19 1.1.2.1. Kardeşleri..................................................................................................21 1.1.2.2. Eşi ve Çocukları........................................................................................23 1.2. HOCALARI ve TALEBELERİ............................................................................23 1.2.1. Hocaları ............................................................................................................24 1.2.1.1. Abdullah b. Abbâs....................................................................................24 1.2.1.2. Âişe...........................................................................................................26 II 1.2.1.3. Ebû Hüreyre..............................................................................................28 1.2.1.4. Ebû Saîd el-Hudri .....................................................................................30 1.2.1.5. Ümmü Kays bnt. Mihsân..........................................................................30 1.2.1.6. Zeyd b. Hâlid el-Cühenî ...........................................................................30 1.2.1.7. Dahhâk b. Kays.........................................................................................31 1.2.1.8. Şibl b. Hâlid..............................................................................................32 1.2.1.9. Ebû Vâkıdî el-Leysî..................................................................................32 1.2.1.10. Züfer b. Evs ............................................................................................32 1.2.2. Talebeleri..........................................................................................................34 1.2.2.1. İbn Şihâb ez-Zührî ....................................................................................34 1.2.2.2. Ömer b. Abdülazîz....................................................................................39 1.2.2.3. Ebu’z-Zinâd ..............................................................................................41 1.2.2.4. Mûsa b. Ebî Âişe.......................................................................................41 1.2.2.5. Damre b. Saîd el-Mâzinî...........................................................................42 1.2.2.6. Irâk b. Mâlik .............................................................................................42 1.3. VEFATI...................................................................................................................43 1.4. KİŞİLİĞİ ................................................................................................................44 1.4.1. Ahlâkî Kişiliği ..................................................................................................44 1.4.2. İlmî Kişiliği ......................................................................................................45 1.4.2.1. Fakîhliği....................................................................................................45 1.4.2.2. Şairliği.......................................................................................................47 İKİNCİ BÖLÜM UBEYDULLAH B. ABDULLAH’IN HADİS İLMİNDEKİ YERİ 2.1. HADÎS TAHAMMÜLÜ VE EDÂSI.....................................................................50 2.2. HADÎSLERİNİN YAZIMINA KARŞI TUTUMU .............................................51 2.3. HADÎSİ LAFZEN RİVÂYETE ÖNEM VERMESİ...........................................52 2.4. RÂVÎLERİ CERH VE TA‘DİL’İ.........................................................................52 2.5. UBEYDULLAH HAKKINDAKİ TA‘DİLLER ..................................................53 2.6. RİVÂYETLERİNİN TAHLİLİ............................................................................54 2.6.1. Rivâyetlerinin İttisal-İnkıta Açısından Durumu...............................................54 2.6.2. Mechûl/Mübhem Râvilerden Hadîs Rivâyeti...................................................55 III 2.6.3. Rivâyetlerinin Müntehasına Göre Durumu ......................................................57 2.6.4. Rivâyetlerinin İsnâd Zincirleri .........................................................................57 2.6.5. En Sahîh İsnâdları ............................................................................................58 2.7. RİVÂYET ETTİĞİ HADÎSLERİN KÜTÜBÜ TİS’A’DAKİ DAĞILIMI.......58 2.7.1. Sahîhu’l- Buhârî ...............................................................................................58 2.7.2. Sahîhu Müslim .................................................................................................59 2.7.3. Sünenü’t-Tirmizî ..............................................................................................59 2.7.4. Sünenü Ebî Dâvûd............................................................................................59 2.7.5. Sünenü’n-Nesâî ................................................................................................59 2.7.6. Sünenü İbn Mâce..............................................................................................59 2.7.7. el-Muvatta ........................................................................................................60 2.7.8. el-Müsned.........................................................................................................60 2.7.9. Sünenü’d-Dârimî..............................................................................................60 2.7.10. Değerlendirme ................................................................................................60 2.9. RİVÂYET ETTİĞİ HADÎSLERİN KÜTÜBÜ TİS’A’DAKİ RİVÂYET ŞEMASI .........................................................................................................................62 SONUÇ...........................................................................................................................63 KAYNAKÇA .................................................................................................................64 EKLER...........................................................................................................................72 EK 1. Ubeydullah b. Abdullah’ın Kütübü Tisʿa’daki Rivayetleri .............................72 ÖZGEÇMİŞ...................................................................................................................98 IV ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ UBEYDULLAH B. ABDULLAH VE HADÎS İLMİNDEKİ YERİ Hafize YAZICI Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Harun ÖZÇELİK 2015, 98 Sayfa Jüri: Yrd. Doç. Dr. Harun ÖZÇELİK (Danışman) Prof. Dr. Halis AYDEMİR Yrd. Doç. Dr. Abdulvahap ÖZSOY Bu çalışmada Ubeydullah b. Abdullah’ın hayatı ve hadîs ilmindeki yeri ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir. Çalışma giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde; çalışmanın amacı, önemi, metodu ve kaynakları üzerinde durulmuştur ve Ubeydullah’ın yaşadığı dönem hakkında bilgi verilmiştir. Birinci bölümde; hadîs alanında önemli bir yere sahip olan Ubeydullah b. Abdullah’ın kimlik bilgileri, hocaları ve meşhur talebeleri, ahlâki ve ilmi kişiliği ele alınmıştır. İkinci bölümde; Ubeydullah b. Abdullah’ın hadîs aktarma ve sened kullanmadaki yöntemi, rivâyet ettiği hadîslerin içerik bakımından tasnifi, Ulemânın Ubeydullah hakkındaki görüşleri ve Kütübü Tis’a’daki hadîslerinin sayısı ve değerlendirilmesi ele alınmıştır. Anahtar Kelimeler: Ubeydullah b. Abdullah, Hadîs, Fukahâ-ı Seb’a. V ABSTRACT MASTER THESIS UBAYDALLAH B. ABDALLAH AND HIS PLACE IN HADITH SCIENCE Hafize YAZICI Advisor: Asist. Prof. Dr. Harun ÖZÇELİK 2015, Page: 98 Jury: Asist. Prof. Dr. Harun ÖZÇELİK Prof. Dr. Halis AYDEMİR Asist. Prof. Dr. Abdulvahap ÖZSOY In this study, it is examined Ubaydallāh b. Abdallāh’s life and his place in hadith science in detail. The study consists of an introduction and two chapter. In the introduction part, we try to give some information about the research’s purpose, its importance, method, sources and Ubaydallāh’s life period. In the first part, we give information about Ubaydallāh b. Abdallāh who has an important position in hadith field, his identity information, his teachers, well-known students and his moral and scientific personality. In the second part, Ubaydallāh b. Abdallāh’s method of reporting hadith and that of the bond, the classification of the hadiths’ content he has reported, scholars’s view about Ubaydallāh and the number of his hadith in al-Kutub al-Tis’a have been issued. Keywords: Ubaydallāh b. Abdallāh, Hadith, Narrative. VI KISALTMALAR DİZİNİ AÜİFD : Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi AÜSBE : Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü b. : İbn, bin bnt. : bint Bkz. : Bakınız (c.c. ) : Celle celâlüh (Çev.:) : Çeviren DEÜSBE : Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi h. : Hicrî İFAV : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı iht. : İhtisâr eden MÜSBE : Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ö. : Ölüm tarihi (r.a.) : Radıyallâhu anh (s.a.s.) : Sallâllâhu aleyhi ve sellem SÜSBE : Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü TDV : Türkiye Diyanet Vakfı thk. : Tahkik eden tsz. : Basım tarihi yok Yay. : Yayınları VII ÖNSÖZ Günümüzde İslâmî ilimler alanında yapılan araştırmalar oldukça yoğunluk kazanmakta, bu tür ilmi teşebbüsler İslâm literatürünün zengin ve verimli olmasına katkıda bulunmaktadır. Yoğun bir bilgi malzemesine sahip olan hadîs, müstakil birçok alanda çalışma ihtiyacını hissettiren bir disiplindir. Hicri I. asır, hadîs tarihi açısından oldukça önemli bir dönemdir. Bu asırda hadîslerin yazımı başlamış ve dönemin sonuna doğru yazılı hadîs nüshaları ilim meclislerinde dolaşmıştır. Hicrî birinci asrın sonuna doğru ise hadîs rivâyet yöntemi belirlenmiş ve neticede hadîs ıstılahları oluşumu başlamıştır. Hadîs ilmi oluşum ve gelişim açısından incelendiğinde siyasî, sosyal ve kültürel bir takım faktörlerin rivâyetler üzerinde etkili olduğu görülecektir. Tâbiûn, sahâbenin hadîslerin rivâyet ve nakli konusundaki titizliğini devam ettirmiş ve bu iki nesil hadîs tarihinde kıymet ve konumu yadsınamaz bir görev üstlenmiştir. İşte bu nedenledir ki günümüzde şahıs çalışmaları ilk üç asrı anlamlandırma çabası içinde önem kazanmaktadır. Bu çalışmada, tâbiûnun büyüklerinden olan Ubeydullah b. Abdullah, hayatı ve hadîs ilmindeki yeri bakımından ele alınacaktır. Bu çalışmaya Ubeydullah b. Abdullah’ın konu edilmesinin nedeni; onun fukahâ-ı seb’a denilen fakîhler topluluğunda yer alması ve hadîs ile fıkıh ilminin birbirinden ayrılmaya başladığı kritik bir dönemde yaşamış olmasıdır. Ayrıca Abdullah b. Abbâs, Abdullah b. Ömer gibi önde gelen sahâbeye talebelik yapması ve hadîslerin tedvîninde rol onayan Zührî’nin yetişmesinde emeği geçmiş olması da bizi bu çalışmaya sevk eden unsurlardandır. Çalışma, giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde Ubeydullah b. Abdullah’ın yaşadığı dönem olan h. 1. asır ve bu asrın hadîs ilmi açısından önemine kısaca değinilecektir. Birinci bölümde, Ubeydullah b. Abdullah’ın hayatı, hocaları ve talebeleri, ahlâkî ve ilmi kişiliği konu edilecektir. İkinci bölümde ise Ubeydullah b. Abdullah’ın hadîs ilmindeki yeri ele alınmış ve bu çerçevede, Ubeydullah b. Abdullah’ın hadîs rivâyet yöntemi, mürsel hadîsleri ve Kütübü Tis’a’daki hadîslerinin sayısı ve hakkındaki ta’diller incelenmeye çalışılacaktır. VIII Araştırma konusunun hazırlanmasında hoşgörüsü ve tavsiyeleri ile yardımını esirgemeyen danışman hocam sayın Yrd. Doç. Dr. Harun ÖZÇELİK bey’e teşekkürlerimi arz ederim. Ayrıca muhtelif zamanlarda fikirlerinden istifade ettiğim değerli hocalarım Prof. Dr. Nihat YATKIN bey’e ve Yrd. Doç. Dr. Abdulvahap ÖZSOY bey’e, son olarak bu çalışmamın ortaya çıkmasında emeği geçen Prof. Dr. Halis AYDEMİR bey’e şükranlarımı sunarım. Erzurum – 2015 Hafize YAZICI 1 GİRİŞ I. ARAŞTIRMANIN AMACI ve ÖNEMİ İslâm kültür ve geleneğinin temellerini anlayabilmek, Kur’ân ve Sünneti anlayıp yorumlayabilmekle mümkündür. Sünnet Râsulullah’ın girmiş olduğu yoldur. O’ndan sonra Kur’ân ve Sünnet bize ashâb vasıtasıyla ulaşmıştır. Bu nedenle onu bize ulaştıran nesillerin hayatını incelemek; yaşadıkları asrın ilmi faaliyetleri ve o dönemde ilmi disiplinlerin geçirmiş olduğu merhaleleri bilmek açısından önem arz etmektedir. İslâm kültürünün temellerini oluşturan bu şahsiyetlerin incelenmesi, onun temellerinin ne kadar köklü olduğunu gözler önüne sermektedir. Bu çalışmamızda, Ubeydullah b. Abdullah’ın (ö. 98/716) yaşamış olduğu hicrî birinci asrın siyasî olay ve ilmî faaliyetlerini inceleyecek; hayatı, ilim tahsili, seyahatleri, hocaları ve talebeleri hakkında bilgi vermek suretiyle, O’nun ahlâkî ve ilmî kişiliğini tespite çalışacağız. Son olarak O’nun hadîs ilmi açısından takip etmiş olduğu birtakım usul ve kıstaslarına değinilecektir. Ubeydullah b. Abdullah tâbiûnun büyüklerindendir. Hicri birinci yüzyılda yaşamış değerli bir muhaddistir. Ashâb-ı Kirâm’dan birçoğu ile görüşme saadetine kavuşan Ubeydullah, başta fıkıh ve hadîs olmak üzere şiirde de dönemin önde gelen şahsiyetlerinden biridir. Nitekim dönemin bazı âlimleri tarafından fukahâ-ı seb’a’nın en âlimi olarak kabul edilmiştir. Eşini boşamış fakat daha sonra bundan pişmanlık duyarak ona sayısız şiirler yazmış ve hayatını yalnız bir adam olarak sürdürmüştür. Ubeydullah, eski eşine olan duygularını şiire dökmüşse de çokça aşk şiiri yazması dönemindeki âlimler tarafından fakîhliğine yakıştırılamamıştır. Ubeydullah onların bu sözlerine “Kalbi olan hissetmez mi?1 ” diye cevap vererek şiire olan tutkusundan vazgeçemeyeceğini ifade etmiştir. 1 el-Buhârî, Muhammed b. İsmâîl, et-Târîhu’l-Kebîr, Dâiretu’l-Me’ârifi’l-Osmaniyye, Haydarabâd, tsz., V, 385; İbn Ebî Hayseme, Ebû Bekr Ahmed, et-Târîhu’l-Kebîr, thk. Salah b. Fethî Hilal, Kâhire 2006, II, 160. 2 İlk dönem muhaddislerinde olduğu gibi hadîsçiliğinin yanında dönemin fakîhleri arasında da sayılmaktadır. Yaşadığı dönemde fıkhi görüşlerine müracaat edilerek onun fıkıhtaki üstün meziyetleri dile getirilmiştir. 2 Ubeydullah, Ömer b. Abdülazîz’in hadîsleri tedvinine şahit olması hadis tarihi açısından önemlidir. Emevî halîfesi Ömer b. Abdülazîz devlet meselelerinde daima onun görüşlerine müracaat etmiş, Ubeydullah’ın vefatından sonra onun ilmi meclislerine olan özlemini dile getirmiştir. Zira Ömer b. Abdülazîz: “Her ne zaman yanlış bir iş yapacak olsam, Ubeydullah gözümün önüne gelir, sanki beni ikaz edercesine önümde durur, gözlerime bakar ve ben hemen yaptığım o işten vazgeçerim” 3 , diyerek onun üzerindeki muaazzam tesirine işaret etmiştir. Çalışmamızda asrının deryası denilen ve Zührî’nin (ö. 124/742) “Onun yanına gelince ilimden hiçbir nasibimin olmadığını gördüm” 4 dediği Ubeydullah’ın hadîs ilmine katkılarını bilmek hadîs tarihi açısından önemlidir. Ubeydullah; bu çalışmamıza konu edilerek hayatı, Emevîler döneminde ümmeti birleştirici rolü, hadîs ilmindeki yeri, döneminde hadîs ilmine yaptığı katkıları incelenmeye çalışılmıştır. Son olarak Kütübü Tis’a’da yer alan rivâyetleri incelenerek müelliflerine ve konularına göre tasnif edilmiştir. II. ARAŞTIRMANIN METODU ve KAYNAKLARI Ubeydullah b. Abdullah’ın hadîs ilmindeki yerini tespit etmeyi amaçladığımız bu çalışmamız bir monografi çalışması olduğu için, öncelikle Ubeydullah’ın hayatı hakkında bilgi veren kaynakları tespit etmeye çalıştık. Bunu yaparken önceliğimiz ilk dönem kaynaklarına başvurmak olmuştur. Ubeydullah’ın hayatıyla ilgili rivâyetleri ele alırken konuyla ilgili eserler kaynak tarama yöntemiyle incelenip derlenmeye çalışılmıştır. Kaynaklarda verilen bilgiler 2 Ebû Zür‘a, Abdurrahman b. Amr, Târîhu Ebî Zür‘a, thk. el-Kûcânî, Mecmeu’l-Luğati’l-Arabi, Dımaşk tsz., I, 407; İbn Ebî Hayseme, II, 160; el-Endelüsî, Ebu Muhammed Alî b. Ahmed, Cemheretü Ensâbi’lArab, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût 1983, II, 888; el-Fesevî, Ebû Yûsuf Ya’kûb b. Süfyân, elMa’rifetu ve’t-Târîh, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût 1999, I, 479. 3 İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem, Muhtasaru Târîhi Dımaşk, thk. Ruhiyet en-Nuhâs ve diğerleri, Dâru’l-Fikr, Dımaşk 1984, IX, 45. 4 ez-Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed, Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtu’l-Meşâhîr ve’lA‘lâm, thk. Ömer Abdüsselâm et-Tedmirî, Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, Beyrût 1993, VI, 422. 3 birbiriyle tutarlı olma derecesine göre alınarak elde edinilen bilgiler güvenilir olarak kabul edilmiştir. Çalışmamızda verilen rivâyetlerin kaynakları dipnotlarda ayrıntılı bir biçimde verilmiş, râvîlerin vefat tarihleri hicrî ve milâdi tarihleriyle birlikte verilmiştir. “Hz.” övgü ifadesi dört halîfe ve bazı kişiler hakkında kullanılmış, çoğunluğu isim veya künyeleriyle belirtilmiştir. Ayrıca “b.” kelimesinden sonra gelen bazı isimleri mecrûr olması gerektiği halde Türkçe telaffuzu zor olduğu için merfû okuduk. Araştırmamızın temel kaynaklarını Ricâl ve Tabakât kitapları, Hadîs Tarihi ve Usûlüne dair eserler ve Kütübü Tis’a oluşturmaktadır. Kendisinden en çok istifade ettiğimiz kaynaklar arasında İbn Sa‘d’ın (ö. 230/845) Tabakât’ı, Ebû İshâk eş-Şirâzî’nin (ö. 476/1083) Tabakâtu’l-Fukahâ’sı, İbn Asâkir’in (ö. 571/1176) Târîhu Medîneti Dımaşk, Zehebî’nin (ö. 748/1348) Siyeru A‘lâmi’n-Nubelâ ve Tabakâtu’l-Huffâz’ı, Mizzî’nin (ö. 742/1341) Tehzîbü’l-Kemâl’i, İbn Hacer’in (ö. 852/1449) Tezhîbü’tTehzîb’i ve İbn Hallikân’ın (ö. 681/1282) Vefayâtü’l-A‘yân’ı yer almaktadır. Usûl kitaplarından ise kullandığımız kaynaklar şunlardır: el-Hatîb el-Bağdâdi’nin (ö. 429/1037-38) el-Kifâye fî İlmi’r-Rivâye ve Takyîdu’l-İlm’i, İbn Salâh’ın (ö. 643/1245) Ulûmu’l-Hadîs’i, Süyûti’nin (ö. 911/1505) Tedrîbu’r-Râvî’si, Nurettin Itr’ın Menhecü’n-Nakd fî Ulûmu’l-Hadîs’i, Ahmet Yücel’in Hadîs Usûlü ve Abdullah Aydınlı’nın Hadîs Istılahları Sözlüğü’dür. III. UBEYDULLAH B. ABDULLAH’IN YAŞADIĞI DÖNEM Ubeydullah b. Abdullah, Hz Ömer’in hilafetinde veya daha sonraki dönemlerde doğmuştur5 . Ubeydullah b. Abdullah’ın yaşadığı dönem Hz. Ömer ile Emevi halifelerinden Ömer b. Abdülaziz dönemi arasındadır. Hz. Ebû Bekir’in vefatından sonra en önemli mesele yerine kimin geçeceğiydi. Hz. Ebû Bekir hastalanınca halifelik hususunda istişarede bulunmak için ashab ile görüşür. Hz. Ömer’i hilafete geçirdiğini belirten bir ahitnameyi Hz. Osman’a yazdırarak onu mescidde okutur ve bizzat onu halife tayin ettiğini ilan eder.6 Nitekim dört 5 ez-Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, thk. Şuayb el-Arnâûd ve diğerleri, Müessesetü’r-Risâle 1985, IV, 475. 6 Mehmet Zeki Canan, İslam Tarihi, Yelken Matbaası, İstanbul 1977, 498. 4 halifeden her birinin hilafete geliş şekli farklıdır. 7 Bunların, bedevî hayatın doğurduğu kabile asabiyetini muhafaza eden Araplar’ın8 kültürlerinde olan seçim şekilleri olduğu söylenebilir. Hz. Ömer döneminde fetih hareketleri büyük bir ivme kazanmıştır. Bir taraftan Suriye, Irak, İran, Mısır, Horasan fethedilirken, diğer yanda Kuzey Afrika’da birçok fetih gerçekleştirilmiştir. Medîne’de merkezî bir idare kuran Hz. Ömer, fetihlerle birlikte sınırları çok geniş bir coğrafyaya yayılan devleti on yıl yönetmiştir. 9 Hz. Ömer’in yönetim anlayışındaki ilkeleler şu şekildedir: İştişare, teftiş, toplum öncelikli yönetim, asabiyeti tesirsiz hale getirme, kabiliyetli yöneticileri göreve getirme. 10 Hz. Ömer Muğire b. Şube’nin kölesi Ebu’l-Lü’lü tarafından hançerlenerek çok geçmeden vefat etmiştir. Bir gayr-i müslim tarafından öldürülmesi müslümanlar arasında ciddi bir kargaşaya neden olmamıştır. Vefat etmeden önce yeni halifeyi seçmek için altı kişiden müteşekkil bir heyet kurdu. Bunlar; Abdurrahman b. Avf, Sa’d b. Ebî Vakkas, ezZübeyr b. el-Avvam ve Talha b. Ubeydullah, Osman b. Affan, Ali b. Ebî Talib idiler. 11 Şûrada Abdurrahman b. Avf hakem seçildi. Abdurrahman b. Avf, yeni halîfeyi tespit için yaptığı görüşmelerin ardından kararı açıklamak için halkı bir araya topladı. Hz Ali’yi yanına çağırarak Allah’ın kitabı, Peygamber’in (sav) sünneti ve önceki halîfelerin yolu üzerine hareket edeceği hususunda söz vermesini istedi. Hz. Ali, ilmi ve gücü yettiği kadar bu görevi yerine getireceğini bildirdi. Akabinde Hz. Osman’ı çağırarak ona da aynı teklifi sundu. Hz. Osman’dan olumlu cevap alınca “Allahım, şahit ol ki üzerimdeki emaneti Osman’ın üzerine yüklemiş oldum” sözleriyle onu halife ilân etti. 12 Hz. Osman’ın halifelik döneminde gerek doğuda gerekse batıda Hz Ömer’in başlatmış olduğu fetih harekâtı devam ettirilmiş, doğuda Hint topraklarına, batıda ise Kuzey Afrika’nın ele geçirilmesiyle birlikte Bizans’ın Afrika hâkimiyetine son verilmiştir. 13 Hz. Osman dönemi sadece parlak zaferlerin gerçekleştirildiği bir süreç değil, aynı İslâm toplumunu derinden sarsan olayların yaşandığı bir dönem olmuştur. Hz. 7 Mustafa Fayda, “Hulefâ-yi Raşidîn”, DİA, XVIII, 326. 8 Fuad Köprülü, W. Barthold; İslam Medeniyeti Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1973, 99. 9 Canan, 499. 10 Apak, 95-120. 11 Canan, 500. 12 Apak, 196-197. 13 Apak, 221. 5 Osman’ın hilafet dönemi iki kısma ayrılır: Sukûnet dönemi (h.24-29), Karışıklık dönemi (h.30- 35). Hz. Osman döneminde ortaya çıkan iç karışıklıkların altında halifenin icraatından kaynaklanan problemler, vali ve komutanların uygulamalarından kaynaklanan problemler, toplumda siyasî, sosyo-kültürel ve dinî alanlardaki değişimlerden kaynaklanan problemler yatmaktadır. 14 Hz. Osman’ın ikinci beş yılında fetihlerin durmasıyla birlikte toplumun ilgisi içe yöneldi ve insanlar bir takım hadiselerin içinde kendini buldu. Dolayısıyla Hz. Peygamber’in terbiyesi altında yetişen sahâbenin azalması, sahâbenin Medîne’den çıkışına izin verilmesi ve toplumda etnik yapının hızla değişmesiyle birlikte15 toplumda fitne baş göstermeye başladı. Kendisi hakkındaki şikâyetlerin arttığını gören Hz. Osman, bu ithamlara cevap vermiş, nitekim bazı icraatlarının yanlış olduğunu da kabul etmiştir. Hz. Osman’ı halifelikten indirmekte kararlı olan âsiler, onu savunmak için toplanan Medîneliler’in dağılmasını sağlamak ve âni bir baskınla şehirde kontrolü ele geçirmek için bir plan yaptılar. Medîne’ye girerek Hz. Osman’ın evini kuşattılar. Akşam saatlerinde bitişikteki evden içeriye girerek Kur’an okumakta olan Hz. Osman’ı öldürdü. Meşhur rivâyetlere göre Hz. Osman o sırada seksen iki yaşındaydı. 16 Hz. Osman şehid edilince Ümeyye soyuna mensup olanlar Medîne’den süratle uzaklaşmış ve böylece şehir bütünüyle isyancıların hâkimiyetine girmiştir. Daha sonra aralarında Abdullah b. Ömer ve Üsâme b. Zeyd’in de bulunduğu bir heyet yeni halife seçmek için bir araya gelmişlerdir ve neticede Ali b. Ebû Tâlib’e biat edilmiştir. Biattan sonra Hz. Ali’yi bekleyen en önemli mesele, Hz. Osman’ın katillerinin cezalandırılması idi. Ancak ortada belirli bir katil yoktu ve sayıları binleri bulan bir kalabalık “Osman’ı hepimiz öldürdük” diyorlardı. 17 Hz. Ali, önceleri Hz. Osman’a karşı muhalefeti desteklerken şimdi kendisini halife olarak tanımak istemeyen Hz. Âişe’yi, ayrıca dört ay sonra Âişe’nin saflarına katılan Talha ve Zübeyr’i itaata davet için acele kuvvet toplamak ve Basra üzerine önlerinde Hureybe mevkiinde karşılaştı. Tarihte Cemel Vak’ası adıyla meşhur olan savaş sonunda Hz. Ali galip geldi, Talha ve Zübeyr de dâhil olmak üzere pek çok müslüman öldü. Hz. Âişe’nin önderliğindeki ordu ile hilâfet ordusu basra önlerinde 14 Apak, 223. 15 Apak, 245-247. 16 İsmail Yiğit, “Osman”, DİA, XXXIII, 441. 17 Ethem Ruhi Fığlalı, “Ali”, DİA, II, 373. 6 Hureybe mevkiinde karşılaştı. Tarihte Cemel Vak’ası adıyla meşhur olan savaş sonunda Hz. Ali galip geldi, Talha ve Zübeyr de dâhil olmak üzere pek çok müslüman öldü. 18 Hz. Ali’nin ordusundaki askerler, esirlerin köle edilmesini gürültülü bir şekilde talep ettiler. Hz. Ali: “Peki Peygamber’in zevcesi, müminlerin annesi Aişe’yi kim alacak?” diyerek onların isteklerine ciddi bir şekilde tepki göstermiştir. 19 Cemel Vak’ası’ndan sonra Kûfe’ye dönen Hz. Ali, Muâviye’yi kendisine biat etmeye çağırdı. Muâviye elçiyi üç dört ay oyaladıktan sonra yine red cevabı verdi ve Hz. Ali’yi isyancıların suç ortağı olmakla itham edip Osman’ın kanını dava edeceğini tekrarladı. Savaşın kaçınılmaz hale geldiğini gören Hz. Ali Mısır, Kûfe ve Basra valilerine haber gönderip hazırlanmalarını emretti. Muâviye, Hz. Ali’nin yola çıktığını öğrenince ordusuyla birlikte Irak istikametinde yürüdü. Sıffîn ovasında iki taraf arasında çatışmalar başladı. Muâviye’nin danışmanı Amr b. Âs, ihtilâfın Kur’an’ın hakemliği ışığında çözülmesi teklifini gündeme getirerek bu sırada kaçmayı düşündüğü söylenen Muâviye ve ordusunu yenilgiden kurtardı. Teklifi uygulamaya koyan Muâviye, askerlerine Kur’an sayfalarını mızraklarının ucuna takıp karşı tarafı Kur’an’ın hükmüne çağırmalarını emretti. Bunun üzerine Suriyeli askerler mushafları mızraklarının ucuna takarak, “Ey Iraklılar! Artık savaşı bırakalım, aramızda Allah’ın kitabı hakem olsun” diye bağırmaya başladılar. Ayrıca büyük Şam mushafı da askerlerin mızraklarının ucunda havaya kaldırıldı. Bu teklif, savaştan yorulmuş ve çoğu aynı zamanda akrabaları olan dindaşlarına kılıç çekmekte tereddüt eden Hz. Ali’nin ordusundaki askerleri birbirine düşürdü. Büyük bir kısmı, bilhassa kurrâ savaşın derhal durdurulmasını istedi. Hz. Ali onlara bunun bir savaş hilesi olduğunu, Muâviye’nin Kur’an’ın hükmüne uymak değil kendi bütünlüklerini bozmak amacıyla bu işe giriştiğini söyleyip savaşa devam etmelerini istedi. Fakat savaşın durdurulmasını isteyen askerler onu dinlemedikleri gibi savaşı durdurmadığı takdirde kendisini Muaviye’ye teslim etmek veya öldürmekle tehdit ettiler. Bunun üzerine Hz. Ali savaşı durdurmak zorunda kaldı. Muaviye de maksatlarının aralarındaki anlaşmazlığı Kur’an’ın hakemliğine başvurmak suretiyle çözmek olduğunu söyledi. Buna göre iki tarafı temsil etmek üzere seçilecek iki hakem halifelik meselesini Kur’an’ın hükmüne uygun olarak çözecekti. Yaptıkları uzun görüşmeler sonucu Hz. Ali ile Muaviye’nin bu işin dışında tututmasını ve şura 18 Ethem Ruhi Fığlalı, “Ali”, DİA, II, 373. 19 Muhammed Hamidullah, İslâm’da Devlet İdaresi, trc. Kemal Kuşçu, Nur Yay., Ankara 1979, 359. 7 tarafından bir başkasının halife seçilmesini kararlaştırdılar. Bu karar önce Ebû Musa tarafından açıklandı; ancak Amr b. As alınan kararın aksine yine hileye başvurup Muaviye’yi halife tayin ettiğini bildirdi. Durumu lehine değerlendirmek isteyen Muaviye’nin kendisini Suriye’de halife ilan etmesiyle İslam toplumu ikiye bölündü. 20 Irak’taki bütünlüğü zedeleyen Hâricîler’le uğraşmak zorunda kalan Hz. Ali’nin bu müşkül durumundan faydalanmaya çalışan Muaviye, Mısır, Irak-Cezîre ve HicazYemen’e saldırı düzenlemeye başladı. 21 Hz. Ali, Sıffîn’den ayrıldıktan sonra ordusu içindeki ihtilaflar en üst düzeye çıktı. Hâricîler siyasî çekişmelerin Hz. Ali ve Muaviye’nin öldürülmesiyle ortadan kalkacağını seslendirerek Hz. Ali ve Muaviye’ye suikast düzenlediler. Muaviye’yi öldürmek üzere Şam’a gelen suikastçı korumaları tarafından etkisiz hale getirildi. Hz. Ali’yi öldürmek üzere gelen İbn Mülcem zehirli kılıcıyla onu ağır bir şekilde yaraladı. Yaralı vaziyette iki gün yatan Hz. Ali h. 4661 tarihinde vefat etti. 22 Muaviye belirli şartlarla Hz. Hasan’ın biatını alarak 661 yılında ülkenin tamamını hâkimiyeti altında topladı. Önemli iç savaşlardan çıkmış ve büyük ölçüde siyasete kaymış olan islam toplumunun başına geçen Muaviye’yi bekleyen en önemli mesele bu iki muhalefet grubunun itaat altına alınmasıydı. Irak valilerine büyük yetkiler veren Muaviye beklediğinden daha başarılı olan Ziyad b. Ebih’in uyguladığı şiddet politikasına şahsen zıt bir politika tercih etmesine rağmen göz yumdu. Diğer önemli bir bölge olan Mısır’da da emniyet ve asayiş, önceden iş birliği ettiği Amr b. As’ın başarılı idaresi sayesinde temin edilmişti. Muaviye ülkede siyasi istikrarı sağladıktan sonra uzun süreden beri durmuş olan fetihleri yeniden başlattı. Bu seferlerin ana hedefi Bizans’ın başşehri İstanbul’du. 669 yılında ilk İstanbul kuşatmasını gerçekleştirdiler; daha sonra Kapıdağ yarımadasını ele geçirerek İstanbul’a yapılacak seferler için emniyetli bir üs haline getirdiler. 23 Halifeliği kabile asabiyeti temeline dayanan bir mücadeleyle ele geçiren Muaviye’nin en kalıcı icraatı oğlu Yezid’i veliaht tayin etmesi, böylece devleti veraset kuralını esas alan bir hanedana dönüştürmesidir.24 20 İsmail Yiğit, “Sıffîn”, DİA, XXXVII, 107-108. 21 Apak, 354. 22 Apak, 369-370. 23 İsmail Yiğit, “Emevîler”, DİA, XI, 89. 24 İrfan Aycan, “Muaviye b. Ebi Süfyan”, DİA, XXX, 333, Ünal Kılıç, “Yezîd I”, DİA, XLIII, 513. 8 Muaviye’nin 60 yılı Receb (Nisan 680) ayında vefatının ardından baş şehir Dımaşk’ta ve diğer merkezlerde Yezid’e biat edildi. Bu konuda problem çıkaran tek şehir Medîne oldu. Mekke’ye sığınan Hz. Hüseyin’e elçi ve mektuplar göndererek kendisini Küfe’ye davet ettiler. Gelişmelerden haberdar olan Yezid, Basra Valisi Ubeydullah b. Ziyad’ı Küfe valiliğine getirerek isyanı önlemekle görevlendirdi. 10 Muharrem 61 Cuma günü Kerbela’da cereyan eden çarpışmalarda Hz. Hüseyin ve beraberindekilerin tamamına yakını hunharca katledildi. Yezid’in yerine geçen ve çok kısa süren halifeliği sırasında önemli bir icraatı olmayan oğlu ll. Muaviye’nin ölümünü Emevi tahtını sarsan hadiseler takip etti. Ubeydullah b. Ziyad’ın teklifi üzerine halifeliğe niyetlenen Mervan bu maksatla yapılan Cabiye görüşmelerinden halife olarak çıkmayı başardı. Mervan’ın yerine geçen oğlu Abdülmelik’i bekleyen en önemli mesele, Abdullah b. Zübeyr’in hâkimiyeti altında bulunan Arabistan ve lrak’ı itaat altına almaktı. Abdülmelik gösterdiği üstün başarıyla bütün bu karışıklıkları ortadan kaldırmaya muvaffak oldu. Abdülmelik ülkede otoritesini bütünüyle kurdu ve Ernevi saltanatının temellerini yeniden sağlamlaştırdı. Babasından her bakımdan kuvvetli bir devlet devralan Velid, başta Irak umumi valisi Haccac olmak üzere bu başarıda payları olan valileri görevlerinde bıraktı. On yıllık iktidarı döneminde Emevi Devleti’ni zamanın en büyük devleti haline getiren Velid, dedesi Mervan ve babası Abdülmelik gibi tahtını oğluna bırakmak arzusuna kapılmıştı. Kardeşinin veliahtlık hakkından feragata yanaşmaması Velid’in bu arzusuna ulaşmasını engelledi. Velid’in ölümü üzerine hilafet makamına geçen Süleyman b. Abdülmelik, Haccac tarafından hapse atılan binlerce mahkümu bırakmak ve Velid’i destekleyerek kendisini veliahtlıktan uzaklaştırmaya çalışan devlet adamlarını cezalandırmakla işe başladı. Devlete büyük hizmet vermiş vali ve kumandanları şahsi sebepler yüzünden cezalandırma hatasına düşen ve bu sebeple kabile mücadelelerini arttıran Süleyman sefahate çok düşkündü. Üç yıldan daha az süren halifeliği, Emeviler için duraklamanın başladığı dönüm noktası olarak kabul edilmektedir. Onun zamanında dikkat çeken önemli bir gelişme din adamlarının halife üzerindeki nüfuzlarının artmasıdır. Abdülmelik zamanında Kabisa b. Züeyb ve Reca b. Hayve ile başlayan din âlimlerinin halifeler üzerindeki nüfuzları, Süleyman zamanında bilhassa Reca ile yüksek bir noktaya ulaşmıştır. Nitekim 9 Süleyman ölüm yatağında iken onun telkinleriyle, yerine tayin edebileceği oğlu ve kardeşleri varken amcazadesi Ömer b. Abdülaziz gibi dindar birini veliaht göstermiştir. Hiç beklemediği bir anda halifeliğe getirilen Ömer b. Abdülaziz iyi bir dini eğitim ve öğretim görmüştü. Tahsilini tamamladığı Medîne’nin valiliğini yürüttüğü 706-712 yılları arasında şehrin en meşhur on din âliminden oluşan bir meclis kurdurmuş, önemli işleri onlarla müzakereden sonra karara bağlamıştı. Halife olarak da selefleri ve halefleri arasında çok farklı bir zihniyete sahipti. İslam dininin bütün kurallarını yaşamak ve yaşatmak için çalışan bir devlet başkanı olan Ömer b. Abdülaziz ile birlikte Hulefâ-yî Raşidin dönemindeki halifelik zihniyeti tekrar gündeme geldi. İlk dört halifeyi örnek alan bu davranışları sebebiyle Hulefa-yi Raşidin'in beşincisi sayılan Ömer idari, iktisadi ve içtimal sahalardaki icraatlarıyla da aynı çizgiyi devam ettirdi. 25 Onun en yakın danışmanları zamanın meşhur din âlimleriydi. Ülkenin çeşitli merkezlerinde yaşayan tanınmış alimierin her birinden rapor ve tavsiyeler isteyen Ömer b. Abdülaziz onların görüşlerine büyük değer verdi, uyarılarını dikkate aldı. Ömer b. Abdülaziz, halka zulmeden ve halk tarafından sevilmeyen vali ve diğer önemli devlet memurlarından büyük bir kısmını görevden alarak yerlerine bilgili, dindar, dürüst ve güvenilir kimseler tayin etti. Daha önce görev almaktan kaçınan bazı âlimler halife ile çalışmayı gönülden benimsemişlerdi. Ülkede yaşayan diğer din mensupları arasında İslam dinini yaymak için faaliyet gösteren Ömer b. Abdülaziz bu vazifeyi tebliğ heyetleriyle yürüttü. Onun bu çalışmaları sayesinde bilhassa Kuzey Afrika’da Berberiler, doğuda Maveraünnehir ve Sind bölgelerinde Türkler arasında İslamiyet hızla yayıldı. Bazı mahalli hükümdarlar halklarıyla birlikte müslüman oldular. Böylece Abdülmelik zamanında temelleri atılan ve oğlu Velid döneminde gerçekleştirilen büyük fetihler sonucunda ele geçirilen bölge halklarının tamamına yakınının İslam’a girmesiyle yeni bir mahiyet kazandı. Bu dönemde, Kuzey Afrika ve Endülüs tarihinde önemli bir yere sahip olan Serberiler ile İslam adına istikbalin hâkimi olacak Türkler’in İslamlaştırılması gibi önemli bir sonuç elde edildi. İslam dünyasının iki ucunda bulunan bu iki ırk hem daha sonra kazanılan başarıların büyük bir kısmına imza atmış hem de islam medeniyetinin gelişmesine katkıda bulunmuştur. Beşinci raşid halife olarak kabul edilen Ömer b. Abdülaziz’in halifeliği yaklaşık iki buçuk yıl sürdü. Hilafeti istişari mahiyete çevirmek ve ehil olan birinin istişari yolla halife seçilmesi sistemini yeniden 25 İsmail Yiğit, “Ömer b. Abdülaziz”, DİA, XXXIV, 53. 10 başlatmak isteyen Ömer b. Abdülaziz, Emevi ailesinin şiddetle karşı çıktığı bu arzusunu gerçekleştiremeden vefat etti. Yerine Süleyman tarafından veliaht tayin edilmiş olan Yezid b. Abdulmelik geçti ve hilafet yeniden saltanata dönüştü. 26 IV. UBEYDULLAH B. ABDULLAH DÖNEMİNDE HADİS Ubeydullah b. Abdullah, Hz. Ömer’in (ö. 23/644) hilâfeti esnasında dünyaya gelmiştir.27 Dört halîfe dönemi h. 11/632 yılında Hz. Ebû Bekir’in (ö. 73/692) halîfe olmasıyla başlar, h. 40/661 yılında Hz. Hasan’ın hilâfeti Emevîlere devretmesiyle son bulur. Sahâbe döneminde hadîslerin rastgele rivâyeti engellenmek istenmiş, her kişinin rastgele Hz. Peygamber’den hadîs rivâyet etmesine izin verilmemiştir. İlk dört halîfe Hz. Peygamber’den çok hadîs dinlemiş olmasına rağmen, az hadîs rivâyet etmişlerdir. Keza Hz. Ebû Bekir (r.a.) ve Hz. Ömer’in (r.a.) “az hadîs aktarma” politikası vardı. Mesela Ebû Hüreyre sahâbe içerisinde çok hadîs rivâyet etmesine rağmen Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer döneminde az hadîs rivâyet etmiştir.28 Hz. Ömer, Hz. Peygamber’in hadîslerini ihtiva eden bir sünen yazmak istemiş; daha sonra bundan vazgeçmiştir. Hz. Ömer hadîslerin yazılması konusundaki endişesini şu şekilde ifade etmiştir: “Ben sünnetleri yazdırmayı düşünmüştüm. Sizden önceki bir toplum birçok kitap yazıp, onunla meşgul oldular ve Allah’ın kitabını terk ettiler. Allah’a yemin olsun ki ben Allah’ın kitabını başka hiçbir şeyle gölgeleyemem”.29 Hz. Ömer’in hadîslerin yazımı konusundaki bu tutumu, hadîsin sıhhat derecesini anlamak içindi, yoksa hadîsi reddetmek gibi bir amacı yoktu. Böylelikle hadîslerin gelişigüzel rivâyetini önleyerek bir nevi kontrol mekanizması rolünü üstlenmekteydi.30 Hadîslerin yazılmasını hoş karşılamayan diğer sahâbe şunlardır: Ebû Mûsâ elEş‘arî (ö. 42/662-63), Zeyd b. Sâbit (ö. 45/665), Ebû Hüreyre (ö. 58/678), Abdullah b. Abbâs (ö. 58/678), Ebû Saîd el-Hudrî (ö. 74/693-94)’dir. 31 26 İsmail Yiğit, “Emevîler”, DİA, XI, 90-93. 27 ez-Zehebî, Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ, thk. Şuayb el-Arnâûd ve diğerleri, Müessesetü’r-Risâle 1985, IV, 475. 28 Ebû Zehv, Muhammed, el-Hadîs ve’l-Muhaddisûn, Dâru’l-Fikri’l-Arabî, Kâhire 1959, I, 68-70. 29 İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillah el-Kurtubî, Muhtasaru Câmii Beyâni’l-İlmi ve Fadlih, thk. Ebu’l-Eşbâl ez-Züheyrî, Riyâd 1994, I, 274. 30 Talat Koçyiğit, Hadîs Tarihi, (2. Baskı), AÜİF Yay., Ankara 1988, 43. 11 Tâbiûn, sahâbe nesli ile görüşerek hadîs toplamış ve bu hadîslerin müzakeresini yaparak bir sonraki nesle aktarmıştır. Hadîsleri yok olmaktan kurtaran tâbiûnun hadîs tarihi açısından büyük bir önemi vardır.32 A. Tâbiûn Döneminde Önemli İlim Merkezleri 1. Mekke Mekke müslümanların hicretinden sekiz yıl sonra İslâm tarihinde asıl değerine kavuşmuştur. Mekke’de Attâb b. Esîd (ö. 13/634), İkrime b. Ebî Cehil (ö. 13/634), Muâz b. Cebel (ö. 17/638), Hâris b. Hişâm (ö. 18/639), Safvân b. Ümeyye (ö. 41/661), Osmân b. Talha (ö. 42/662), Şeybe b. Osmân (ö. 59/679) gibi birçok sahâbe yerleşmişti. Mekke medresesi Abdullah b. Abbâs’ın Basra’dan dönüşünden sonra güç kazanmıştır. Hadîs hafızı olan İbn Abbâs, sahâbe içinde ilmi aktaran bir vazife üstlenmiştir. İbn Abbâs Mekke’de tâbiûndan birçoğuna hocalık yapmıştır. Bunlardan meşhur olanları; Mücâhid b. Cebr (ö. 103/721), kölesi İkrime (ö. 105/723) ve Atâ b. Ebî Rebâh (ö. 126/744)’tır. Mekke ve Medîne geçmişte ve günümüzde diğer beldelere göre daima üstün bir konumda olmuştur.33 2. Medîne Medîne, âlim sahâbenin gayretiyle teşekkül eden ilim merkezlerinin başında gelir. Çünkü burası Hz. Peygamber ve ashâbı tarafından temeli atılan ilk İslâm şehridir. 34 Medîne hadîs ilminin ana yurdudur. Hadîs ilminde önemli bir merkez olması Hz. Peygamber’in orada birçok hadîs anlatması, İslâm’ın çoğu hükmünün orada neşrinden ileri gelmektedir. Medîne Hz. Peygamber’in vefatından sonra da hadîs yurdu olma vasfını devam ettirerek İslâm devletinin başkentliğini üstlenmiş ve kendisinde ilim bereketli olmuştur. Medine; Hz. Ebû Bekr, Hz. Ömer, Kûfe’ye gitmeden önce Hz. Alî, Ebû Hüreyre, Âişe (ö. 58/678), Abdullah b. Ömer (ö. 73/692), Ebû Saîd el-Hudrî, Zeyd b. Sâbit (ö. 45/665) gibi hadîs ve fıkıhta âlim birçok sahâbeye ev sahipliği yapmıştır. 31 Ekrem Ziya Umeri, Hadîs Tarihi, (Çev.: İsmâîl Kaya), Esra Yay., Konya 1990, 14. 32 Selman Başaran, M. Alî Sönmez; Hadîs Usûlü ve Tarihi, (3. Baskı), Emin Yay., Bursa 2010, 81. 33 Ebû Zehv, I, 103. 34 Koçyiğit, 89. 12 Tâbiûn döneminde ise; Saîd b. el-Müseyyeb (ö. 94/713), Urve b. Zübeyr (ö. 94/713), Ubeydullah b. Abdullah, İbn Şihâb ez-Zührî (ö. 124/742), Sâlim b. Abdillah b. Ömer (ö. 106/725), Kâsım b. Muhammed b. Ebî Bekr (ö. 107/725), İbn Ömer’in azâdlı kölesi Nâfi‘ (ö. 117/735) gibi hadîste fıkıhta görüşlerine başvurulan birçok tâbiînin yerleşim merkezi olmuştur.35 3. Kûfe Kûfe İslâm devletinin ordugâh şehri olmuştur. Bu nedenle birçok sahâbe fetih sırasında orada bulunmuş ve vefatları da orada olmuştur. Hz. Alî, Abdullah b. Mes‘ûd (ö. 32/652-53), Sa‘d b. Ebî Vakkâs (ö. 55/675), Saîd b. Zeyd (ö. 51/671), Habbâb b. elEret (ö. 37/657-58), Selman el-Fârisî (ö. 36/656), Huzeyfe b. el-Yemân (ö. 36/656), Ammâr b. Yâsir (ö. 37/657), Berâ b. Âzib (ö. 71/690), Muğîre b. Şu‘be (ö. 50/670), Nu‘mân b. Beşîr (ö. 64/684), Ebu’t-Tufeyl Âmir b.Vâsile el-Leysî (ö. 110/720), Ebû Cuhayfe (ö. 74/693) ve daha birçok sahâbe Kûfe’de yaşamıştır. Kûfe’de uzun süre kalan Abdullah b. Mes‘ûd sahip olduğu ilimden dolayı Kûfe hadîs ekolünün önderliğini yapmıştır. Birçok sahâbe ondan ilim tahsil etmiştir. Bunlardan en meşhurları; Mesrûk b. el-Ecda‘ (ö. 63/683), Abîde b. Amr es-Selmânî (ö. 72/691)’dir.36 B. Tâbiûn Döneminde Hadîs Öğrenimi 1. Hadîs Yazan Tâbiîler İslâm’ın ilk dönemlerinde okuma-yazma bilenlerin sayısı oldukça azdı. Bu nedenle müslüman olan kişilerin, Kur’ân ile sünneti karıştırma ihtimali vardı. Okumayazma bilenlerin çoğalması, sünnet ile Kur’ân’ın karışma ihtimalini ortadan kaldırmıştır. Böylelikle sahâbeden bazıları, “sahife” denilen bir takım yazılı nüshalar edinmiştir.37 35 Ebû Zehv, I, 101-102; H. Musa Bağcı, Hadis Tarihi H. İlk Üç Asır, Ankara Okulu Yay., Ankara 2000, 112; Halis Aydemir, Rivâyetlerin Olasılığı Teorisi Işığında Nâfi‘ Mevlâ İbn Ömer, Emin Yay., Bursa 2008, 29. 36 Ebû Zehv, I, 104, Koçyiğit, 92. 37 İbrâhîm Bayraktar, Tarih Boyunca Sünnet ve Müdafaası, Şelale Yay., İstanbul 1997, 23. 13 İbn Şihâb ez-Zührî, Ömer b. Abülazîz’in emriyle hadîsleri toplamıştır. O elinde hadîs levhalarıyla hadîs hocalarının arasında dolaşır ve onlardan her duyduğu şeyi yazardı.38 Tâbiûndan hadisleri yazanlar arasında Mekhûl b. Ebî Müslim (ö. 112/730), Abdülmelîk b. Abdulazîz b. Cüreyc (ö. 150/767), Saîd b. Ebî Ârûbe (ö. 156/773), Hammâd b. Seleme (ö. 167/784), Abdullah b. el-Mübârek (ö. 181/797)39 zikredilebilir. 2. Hadîslerin Yazılmasını Hoş Görmeyen Tâbiîler Hadîslerin yazımına karşı olumsuz bir tutum tâbiûn döneminde de devam etmiştir. Nitekim Zührî: “Biz hadîslerin yazılmasını hoş karşılamazdık ta ki bu emirler bizi hadîsleri yazmaya mecbur kılncaya kadar. Sonra hiçbir müslümanı bundan mahrum bırakmamamız gerektiğini anladık” demiştir.40 Tâbiûn döneminde hadîslerin yazımına karşı olanlar; Alkame (ö. 62/682), Âbide b. Amr es-Selmânî (ö. 72/691), İbrâhîm b. Yezîd et-Teymî (ö. 92/710), Câbir b. Yezîd (ö. 93/711), Saîd b. Cübeyr (ö. 94/713), İbrâhîm en-Nehâî (ö. 96/714), Şa‘bî (ö. 104/722), Kâsım b. Muhammed (ö. 107/725), Mansûr b. el-Mu‘temir (ö. 132/750), A‘meş (ö. 148/765), Evzâî (ö. 157/774)’dir.41 Ubeydullah da hadîslerin yazılmasını hoş karşılamayan tâbiûndan biridir. Bu tutumu hadîs yazılı sahifeleri yırtmasından anlaşılmaktadır.42 Tâbiûndan birçok âlimin yaptığı gibi Ubeydullah’ın da hadîslerini ihtiva eden kitabını yırtması Accâc’ın da dediği gibi kitabının ehil olmayan kimselerin eline geçeceği endişesiyle olmuştur.43 38 İbn Kesîr, Ebû Fadl İsmaîl b. Ömer, el-Bidâye ve’n-Nihâye, thk. Alî Şîrî, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî 1988, IX, 373. 39 İbrâhîm Bayraktar, Hadîs Kaynakları Üzerine Araştırmalar, Ekev Yay., Erzurum 2001, 36. 40 İbn Kesîr, IX, 37; el-Accâc, Muhammed el-Hatîb, Usûlü’l-Hadîs Ulumuhu ve Mustalahuh, Dâru’l-Fikr, Beyrût 1989, 173. 41 İbn Abdilberr, Muhtasar, 102-105. 42 Ebû Zür‘a, Abdurrahman b. Amr, Târîhu Ebî Zür‘a, thk. el-Kûcânî, Mecmeu’l-Luğati’l-Arabi, Dımaşk tsz., I, 407; el-Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit, Takyîdu’l-İlm, Beyrût tsz., 45. 43 Accâc, 174. 14 3. Ömer b. Abdülazîz’in Hadîsleri Tedvîni Hz. Ömer hadîsleri toplatma düşüncesinden vazgeçtikten sonra Ömer b. Abdülazîz zamanına kadar bazıları hadîsleri hem ezber hem de yazı yoluyla koruyor, bazıları da sadece ezberlemekle yetiniyordu. Ömer b. Abdülazîz halîfe olunca herhangi bir hadîsin kaybolmaması çin hadîsleri toplattırmayı düşündü. Bunun üzerine birçok şehrin valisine mektup yazarak beldelerindeki hadîsleri toplamalarını emretti. Nitekim Medîne valisi Ebû Bekir b. Hazm (ö. 120/738)’a gönderdiği mektupta şöyle demiştir: “Râsulullah’ın hadîslerini, sünnetlerini araştır, yaz. Çünkü ben ilmin kaybolmasından ve âlimlerin ölmesinden korkuyorum”. Bu mektupta Amra bnt. Abdirrahmân (ö. 106/724) ve Kâsım Muhammed b. Ebî Bekir’in hadîslerinin de yazılmasını tavsiye ettiği belirtilmektedir. Bunun üzerine her bir şehirdeki âlimler hadîsleri, sünnetleri cem etmeye ve onların sahîhini sakiminden, makbulünü, merdudundan ayırt etmeye çalışmışlardır. Şöyle ki güven ve doğrulukla tanınmış âlimler hadîsi bizzat hocaların lisanından dinlemek için çeşitli seyahatler yapmışlardır. Böylece hadîsleri toplayarak sahîh, sünen ve müsned isimli eserler vücuda getirmişlerdir. Hadîslerin toplanması hususunda en büyük gayreti tâbiûn nesli göstermiştir.44 Tedvin faaliyeti sonucunda Zührî gibi ilk devir âlimleri ise her konuya ait müstakil bir bir kitap tahsis ederek o konuyla ilgili bildikleri bütün hadîsleri toplamışlardır. Bu kitaplarda Hz. Peygamber’den gelen hadîslerin yanı sıra sahâbe sözleri ve tâbiûn fetvaları da yer almaktaydı.45 C. Uydurma Rivâyetlerin Ortaya Çıkışı ve İsnâdın Başlaması Bir sözü ait olmadığı halde Hz. Peygamber’e nisbet etmeye vad’/uydurma denir. Böyle rivâyet edilen hadîse de “mevzu hadîs” denir.46 Hz. Peygamber adına hadîs uydurma teşebbüslerinin ne zaman başladığını tesbit etmek oldukça güçtür. Hadîs 44 Ebû Şehbe, Muhammed b. Muhammed, Difâun ani’s-Sünne ve Reddu Şübehi’l-Müşteşrikîn ve’lKüttâbi’l-Muâsirin, Mektebetu’s-Sünne, Kâhire 1989, 21-23; Accâc, 176-180; Koçyiğit, 200. 45 Zührî sadece Hz. Peygamber’den gelen hadîsleri yazmakla yetinmemiş, sahâbe sünnetini de yazmaya çalışmıştır. Ayrıntılı bilgi için bkz. İbn Hacer, Şihâbuddîn Ahmed b. Alî el-Askalânî, Tehzîbu’t-Tehzîb, Matbaatu Daireti’l-Meârifi’n-Nizâmiyye 1908, IX, 448; el-Mizzî, Cemâlüddîn Ebû’l-Haccâc Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yûsuf, Tehzîbu’l-Kemâl fî Esmâi’r-Ricâl, thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf, Müessesetü’rRisâle, Beyrût 1980, XXVI, 432; Başaran - Sönmez; 106. 46 es-Süyûtî, Celâlüddîn Ebu’l-Fazl Abdurrahmân b. Ebî Bekr, Tedrîbu’r-Râvi, thk. Ebû Kuteybe, Medîne tsz., I, 27. 15 uydurma işinin onun zamanında başladığı “Her kim bana bilerek yalan isnâd ederse cehennemdeki yerine hazırlansın” hadîsiyle delil getirmişlerdir. 47 İlk hadîs uydurma teşebbüslerinin Hz. Alî’nin hilâfetinde (h. 41/662) başlamıştır.48 Tâbiûn döneminde hadîs uydurma teşebbbüsleri her ne kadar yaygınlık kazansa da büyük tâbiûnun hadîs uydurmadığı bir gerçektir. Tâbiûn döneminde hadîs uydurma teşebbüsleri siyasi çekişme ve şahsi arzular nedeniyle ortaya çıkmıştır. Bu dönemde hadîs uydurma işi sonraki dönemlere nisbeten daha azdı. Çünkü bu dönemde sünneti bilen sahâbe ve tâbiûn nesli hayatta idi. Dolayısıyla uydurulan hadîsleri tesbit edip ortaya koyuyorlardı. Ayrıca bu dönemde Hz. Peygamber’e yalan isnâdı da çok fazla yaygınlık kazanmamıştı.49 Uydurma rivâyetlerin yaygınlık kazanması hadîslerin isnâdlarıyla birlikte rivâyetini gündeme getirmiştir. İsnâd; “esnede” fiilinin masdarı olup sözlükte tırmanmak, dayandırmak anlamlarına gelir.50 İsnâd, râvîler arasındaki kronolojik irtibatın bulunup bulunmaması ve râvîlerin güvenilirlik durumunu tesbit açısından büyük bir öneme sahiptir. Ayrıca müslümanların isnâdla ilgili birçok disiplin geliştirmesi açısından isnâdın müslümanlara has bir uygulama olduğu söylenebilir.51 İsnâd sorma, tâbiûnun bazı uygulamalarından bunun, rivâyeti nakleden râvîlerin geneline uygulandığını görmekteyiz. Meselâ Ubeydullah b. Abdullah Urve’yi hadîsleri isnâdlarıyla zikretmediği için eleştirmiştir. 52 Abdullah b. el-Mübârek: “İsnâd dindendir. Eğer isnâd olmasaydı, dileyen dilediğini söylerdi” ve Mâlik b. Enes: “Bu ilim dindir. Öyleyse dininizi kimden aldığınıza bakınız” demişlerdir. Yahyâ b. Saîd b. el-Kattân (ö. 198/813) ilk defa isnâdı soran kişinin Şa‘bî olduğunu söylemiştir. Daha sonra tâbiûn döneminde Hasan-ı Basrî (ö. 110/728), Saîd b. Cübeyr, İbrâhîm en-Nehâî, A‘meş, Şû‘be, Mâlik isnâd sistemini فليتبوأ مقعده من النار .bkz için metni Hadîsin 47 ,Mukaddime ,Müslim; 38 ,İlim ,Buhârî من كذب علي متعمداً 3. 48 Subhî es-Sâlih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, çev. M. Yaşar Kandemir, DİB Yay., Ankara 1973, 228. 49 el-Hatîb el-Bağdâdî, Takyîd, 417. 50 Fîrûzâbâdî, Mecdûddîn Muhammed b. Yâkûb, el-Kâmûsu’l-Muhît, thk. Muhammed Naîm, Müessesetü’r-Risâle, Beyrût 1998, 290. 51 Salahattin Polat, Hadîs Araştırmaları, İnsan Yay., (5. Baskı), İstanbul 2014, 19. 52 İbn Manzûr, XVII, 10; el-Fesevî, I, 551. 16 düzenli bir şekilde tesis etmişlerdir. Zehebî isnâd sistemini sahâbeye kadar dayandırsa bile, o; sistemli bir şekilde tâbiûn döneminde uygulanmıştır.53 D. Ulemânın Yönetimle İlişkileri İlk dört halîfenin Ubeydullah ile doğrudan bir ilişkisi olmamakla birlikte Abdülmelîk b. Mervân ve Ömer b. Abdülazîz’in hilâfeti döneminde Ubeydullah güçlü bir şahıs olmuştur. 54 Dört halîfe döneminde yönetim ulemayla olumlu ilişkiler yürütmüştür. Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer istişâreye başvurmuş, şûra içtihadı yapmışlardır. 55 Dört halîfe döneminde yönetim, âlimleri yanlarından uzaklaştırmamış; onlarla birlikte karar verme cihetine gitmiştir. Bilhassa Hz. Osmân dönemine kadar âlimlerin Medîne’den devamlı ayrılmalarına izin verilmemiştir. Bu devirde âlimler sonraki devirlerle mukayese edilemeyecek bir otoriteye sahip olmuşlardır. Bu dönemde fıkıh yönetime değil, yönetim fıkha uymuştur. 56 Ubeydullah’ın yaşadığı dönemde, yönetim ulemayla olumlu ilişkiler yürütmüş ve Ubeydullah da devlet işlerinde daima görüşlerine başvurulan biri olmuştur. 57 53 el-A‘zâmî, Muhammed Ziyâu’r-Rahmân, Dirâsât fi’l-Cerh ve’t-Ta‘dil, Riyâd 1982, 12-15. 54 Ubeydullah Abdülmelîk b. Mervan ve Ömer b. Abdülazîz döneminde halîfenin danışma meclisinde yer almıştır. Ayrıntılı bilgi için bkz. İbn Kesîr, IX, 86; Mizzî, XXI, 439. 55 Hayreddin Karaman, İslâm Hukuk Tarihi, Nesil Yay., İstanbul 1989, 113. 56 Karaman, 160. 57 İbn Ebî Hayseme, II, 103-251, 252; el-Mizzî, VIII, 10; el-Fesevî, I, 352; ez-Zehebî, Siyer, IV, 475. 17 BİRİNCİ BÖLÜM UBEYDULLAH B. ABDULLAH’IN HAYATI VE KİŞİLİĞİ 1.1. HAYATI 1.1.1. Nesebi ve Künyesi Nesebi, Ubeydullah b. Abdullah b. Utbe b. Mes‘ûd b. Ğafil b. Habîb b. Şemh b. Fâr b. Mahzûm b. Sâhile b. Kâhil b. el- Hâris b. Temîm b. Sa‘d b. Hüzeyl b. Müdrike58 b. İlyâs b. Mudar59 b. Nizâr b. Meâd b. Adnân’dır.60 Künyesi Ebû Abdillah’tır.61 Nisbesi; Medîneli olmasına nisbeten el-Medînî 62, Hüzeyl kabilesine nisbetle el-Hüzelî 63 , kör olmasından dolayı el-A‘mâ 64, el-A‘meş65 ed-Darîr66 ve el-Mekfûf67 diye isimlendirilmiştir. Kaynaklarda doğuştan mı âmâ olduğu veya sonradan mı gözlerini kaybettiği kesin olarak belirtilmemekle birlikte, bazı rivâyetlerdeki “kör oldu” 68 ve 58 İbn Sa‘d, Ebû Abdillah Muhammed, et-Tabakâtü’l-Kübrâ, thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ, Dâru’lKütübi’l-İlmiyye, Beyrût 1990, V, 193. 59 İbnü’l-Esîr, İzzüddîn Ebu’l-Hasen Alî b. Muhammed el-Cezerî, Üsdü’l-Ğâbe fî Ma’rifeti’s-Sahâbe, Dâru’l-Fikr, Beyrût 1989, III, 381. 60 İbn Mâkûlâ, Ebû Nasr Alî b. Hibetullah, el-İkmâl, Dâru'l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût 1990, I, 198. 61 İbn Sa‘d, V, 193; Buhârî, et-Târîhu’l-Kebîr, V, 386, 62 İbn Hacer, Tehzîb, VII, 23; İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, thk. Muhammed Avvâme, Dâru’r-Reşîd, Suriye 1986, I, 372. 63 Hüzeyl Mekke civarında büyük bir kabiledir. Allah’ın korumasında bir kabile olduğu söylenmiştir. Sâhile b. Kâhil Cahiliyye döneminde kabile reislerinden idi. Hüzeyl kabilesi Fil Vak’ası sırasında Kâbe’yi korumak için çalışan kabilelerle birlikte hareket etmiş ve kötü niyetinden vazgeçmeyen Ebrehe’yi Mekke’den uzaklaştırabilmek için politik yollar deneyen öncüler arasında yer almıştır. Kureyş adına Ebrehe’ye giden Abdülmuttalib’in yanındaki iki kabile reisinden biri Hüzeyl kabilesinden olmuştur. Mekke fethinin ardından Kureyş gibi Hüzeyl kabilesi de kısa süre içinde İslâm’a girmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. İbn Hacer, Tehzîb, VII, 23; İbn Hayyâd, Halîfe, et-Tabakât, thk. Süheyl Zekkâr, Dâru’l-Fikr 1993, I, 424; İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsüddin b. Ebî Bekr, Vefeyâtu’l-A’yân, thk. İhsan Abbâs, Dâru Sâdır, Beyrût 1994, III, 115; Nasuhi Ünal Karaarslan, “Hüzeyl” , DİA, TDV Yay., İstanbul 1988, XIX, 71. 64 İbn Manzûr, XX, 5. 65 el-Mizzî, XIX, 75; el-İclî, Ahmed b. Abdullah b. Sâlih, es-Sikât, thk. Abdulalîm Abdülazîm el-Büstevî, Mektebetü’d-Dâr 1985, I, 413. 66 ez-Zehebî, Tezkiretu’l-Huffâz, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût 1998, I, 62; ez-Zehebî, Târîh, thk. Ömer Abdüsselâm et-Tedmirî, Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, Beyrût 1993, VI, 421; İclî, I, 317. 67 el-Mizzî, XXXIII, 139. 68 Vâkidî “kör idi” derken İcli “kör oldu” ifadesini kullanmıştır. Mus‘ab ez-Zübeyr: “Ubeydullah b. Abdullah b. Utbe’nin gözleri görmüyordu” ve “İbn Abbâs ise hayatının sonuna doğru gözlerini yitirmişti” der. Ayrıntılı bilgi için bkz. el-Mizzî, XIX, 75; İbn Hacer, Tehzîb, VII, 23. 18 “gözleri kör olduktan sonra vefat etti” 69 ifadesi kör olmasının doğuştan değil, sonradan meydana geldiğini göstermektedir. Ubeydullah b. Abdullah büyük Arap kabilelerinden Hüzeyl’e mensuptur.70 Ubeydullah kureyşli değildir71; fakat soyu Hz. Peygamber’in baba tarafından soyu olan Müdrike b. İlyâs ile kesişir. Müdrike’nin diğer oğlu Huzeyme’nin soyundan Kinâne ve Esed kabileleri türemiştir. Kureyş kabilesi Kinâne boyuna mensuptur; dolayısıyla Hüzeyl ile Kureyş arasında yakın bir akrabalık bağı olmuştur. Akrabalık ve bunun yanında komşuluk, Câhiliyye döneminden itibaren bu iki kabile arasında kuvvetli bir dayanışma olmuştur. Özellikle İslâm öncesinde ve Mekke’nin fethine kadar geçen sürede Hüzeyl Kureyş’in siyasî nüfuzu altında kalmıştır.72 Şairliğiyle ünlü olan Hüzeyl kabilesinden yetmişe yakın şair çıkmıştır.73 Ubeydullah’ın baba tarafından dedesi Utbe b. Mes‘ûd’dur. Utbe b. Mes‘ûd’un kardeşi ilk müslümanlardan olan Abdullah b. Mes‘ûd’dur.74 Abdullah b. Mes‘ûd müslüman olunca annesi Ümmü Abd ve büyük kardeşi Utbe b. Mes‘ûd75 da ilk müslümanlar arasına katılmışlardır. 76 Abdullah b. Mes‘ûd; cüssesi küçük fakat kendini belli eden, akıllı biriydi. Kur’ân’ı Kâbe’de ilk defa sesli olarak o okumuştur.77 Süheyli İbn Vehb’in Câmi adlı eserinde Utbe b. Mes‘ûd’un Kur’ân’ı “Mushaf” olarak isimlendiren ilk kişi olduğunu nakletmiştir.78 Medîne’ye hicrette muhacirler arasında yer alan79 Utbe, Hz. Peygamber’den herhangi bir rivâyeti nakletmemiştir.80 Abdullah ve Hevn adında iki oğlu olan81 Utbe, Hz. Ömer’in hilâfetinde vefat etmiştir.82 69 İbn Hibbân, Ebu Hâtim Muhammed b. Hibbân, es-Sikât, Haydarabâd 1973, V, 63. 70 İbn Hallikân, III, 116. 71 el-Mizzî, XX, 18. 72 Karaarslan, XIX, 70. 73 el-Endelüsî, I, 198. 74 Ayşe Elmalı, Abdullah b. Mes‘ûd ve Hukukî Kişiliği (Yayınlanmamış Doktora Tezi), DÜSBE, İzmir 2009, 18. 75 İbn Ebî Hayseme, I, 397. 76 Elmalı, 19. 77 el-Makdisî, Muhattar b. Tâhir, Kitâbu’l-Bed‘ ve’t-Târîh, Beyrût tsz., V, 97. 78 es-Süheylî, Ebu’l-Kâsım Abdurrahman b. Abdillah, er-Ravdu’l-Unf, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrût 1992, VI, 10; İbn Vehb, Ebû Abdullah, Tefsîru’l-Ku’rân min el Câmii İbn Vehb, thk. Mîklûş Mevrânî, Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî 2003, III, 26. 79 İbn Sa‘d, IV, 94. 80 İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî, el-Muntazam fî Târîhi’l-Umem ve’l-Mulûk, thk. Muhammed Abdulkâdir Ata, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût 1992, VII, 29. 81 el-Endelüsî, I, 88. 82 İbn Sa‘d, IV, 94; İbnü’l-Cevzî, IV, 94. 19 1.1.2. Doğumu ve Ailesi Ubeydullah b. Abdullah, Hz. Ömer (ö. 23/644)’in hilâfeti döneminde doğmuştur.83 Ubeydullah’ın babası, künyesi Ebû Ubeydillah84, Ebû Abdirrahmân85 olarak bilinen Abdullah b. Utbe’dir. A‘mâ86 olan Abdullah b. Utbe’nin kaynaklarda sahâbeden olduğu belirtilmekle birlikte, Hz. Peygamber’den hadîs nakledip nakletmediği tartışma konusu olmuştur. Nesâî ve Ukaylî Abdullah b. Utbe’yi Hz. Peygamber’den rivâyet ettiği bir hadîs sebebiyle sahâbe arasında zikretmiştir. “Râsulullah bizi aralarında İbn Mes‘ûd, Ca‘fer b. Ebî Tâlib, Abdullah b. Arafe, Ebû Mûsâ el-Eş‘ârî, Osmân b. Maz‘ûn’un bulunduğu seksen kadar kişiyle Necâşî’ye gönderdi. Ca‘fer b. Ebî Tâlib onların sözcülüğünü yaparak, “Allah bize içimizden bir peygamber gönderdi ve yalnız Allah’a kulluk etmemizi, namaz, zekâtı emretti…” demiştir. 87 İbn Abdilberr (ö. 463/1071) İstîâb’ında Abdullah b. Utbe’nin Habeşistan’a hicret edenler arasında olması bir yana, o zaman doğmuş bile olamayacağını ifade etmiştir. Bir rivâyette Abdullah b. Utbe, “Râsullullah beni yanına aldı ve başımı okşadı” diyerek O’ndan bir hatırasını nakletmektedir. Buhârî ise tâbiûn neslinden olduğunu söylemiştir.88 Dârekutnî (ö. 385/995) Hz. Peygamber zamanına yetiştiğini89, Zehebî (ö. 748/1348) ise Tehzîb’inde onun Hz. Peygamber dönemine yetiştiğini, beş veya altılı yaşlarda onu gördüğünü, nitekim Hz. Peygamber’den rivâyetlerinin de olduğunu ifade etmiştir.90 Abdullah b. Utbe’nin, Hz. Peygamber’i görmedim ama Hz. Ömer’i gördüm dediği de kaynaklarda geçmektedir.91 83 ez-Zehebî, Siyer, IV, 475. 84 en-Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref, Tehzîbu’l-Esmâ ve’l-Luğa, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût tsz., I, 278. 85 el-Mizzî, XV, 269; es-Sehâvî, Şemsüddîn Muhammed b. Abdurrahmân, et-Tuhfetu’l-Latîfe, Beyrût 1993, II, 58. 86 İbn Ebî Hayseme, II, 160. 87 İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, III, 306. 88 en-Nevevî, I, 278. 89 el-Bacî, Ebu’l-Velîd Süleyman b. Halef, et-Ta‘dîl ve’t-Tecrîh, thk. Ebû Lübâbe Hüseyin, Riyâd 1986, II, 843. 90 Ubeydullah’ın kardeşi Hamza babasına Rasulullah’tan ne hatırladığını sorduğu zaman, “Beş, altılı yaşlarında Rasulullah beni odasına götürdü. Eliyle başımı okşayarak bana ve zürriyetime dua etti” diye cevap vermiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. el-Mizzî, XV, 269; en-Nevevî, I, 278. 91 el-Buhârî, et-Târîhu’l-Evsat, thk. Mahmûd İbrâhîm Zâyid, Mektebetü Dâri’t-Türâs, Kâhire 1977, I, 68. 20 Bu rivâyetlerden Abdullah b. Utbe’nin Habeşistan hicreti sonrasında doğduğu fakat Hz. Peygamber’in zamanına yetişmiş olduğu çıkarılabilir. Böylece O’nun sahâbe neslinden olduğunu ifade edebiliriz. Kaynaklarda Hz. Ömer’in onu devlet işlerinde görevlendirdiği yer almaktadır, bu da Abdullah b. Utbe’nin Hz. Peygamber’i gördüğüne delalet eder.92 Nitekim Hz. Ömer, Peygamber’den 13 yıl sonra vefat etmiştir. Hz. Ömer’in hilâfetinde devlet işlerinde görevlendirilen birinin 13 yıl önce de yaşamasının muhtemel olacağı ifade edilebilir. Hz. Ömer’in hilâfetinde valilik görevini üstlenen93 Abdullah b. Utbe, Mervân b. Hakem döneminde de idari işlerde görevlendirilmiştir. Mervân onu sahâbenin Hz. Peygamber’den duyduğu fetvalarını toplamakla görevlendirmiştir.94 Bunun üzerine Abdullah b. Utbe, Sebîa bnt. Haris’in Hz. Peygamberden duyduğu bir hadîsi nakletmesi için Ömer b. Abdullah b. Erkam’a bir yazı yazmıştır.95 Bu iş birkaç sahâbenin rivâyetini96 almak şeklinde cereyan etse de, hadîslerin tesbitinde tedvin dönemine zemin hazırlayan önemli bir durumdur. Burada hadîslerin tesbiti sistemli bir hareket olmamış, halîfe tarafından ihtiyaç nisbetinde yapılmıştır. Abdullah b. Utbe; Hz. Ömer, amcası Abdullah b. Mes‘ûd, Sebia el-Eslemi’den hadîs nakletmiş, kendisinden ise başta iki oğlu Ubeydullah ve Avn olmak üzere Humeyd b. Abdirrahmân, İbn Sîrîn, es-Sebîî gibi şahsiyetler rivâyette bulunmuştur. İbn Sa‘d; sika, hadîsi ve fetvası çok, fakîh biri olarak nitelemiştir.97 İbn Hibbân ise Sikât’ında zikretmiştir. 98 Abdullah b. Utbe Kûfe’de h. 74/694 yılında Bişr b. Mervân valiliğinde,99 Abdülmelîk b. Mervân’ın hilâfeti esnasında vefat etmiştir.100 92 el-Mizzî, XV, 269; en-Nevevî, I, 382; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, III, 306. 93 el-Mizzî, XXII, 455. 94 İbn Rahaveyh, Ebû Ya‘kûb İshâk b. İbrâhîm, Müsnedü İshâk b. Rahaveyh, thk. Abdulğafûr b. Abdulhâk el-Belûşî, Mektebetu’l-Îmân, Medîne 1991, V, 190. 95 İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillah el-Kurtubî, el-İstîâb fî Ma‘rifeti’l-Ashâb, thk. Alî Muhammed el-Becâvî, Dâru’l-Cîl, Beyrût 1992, II, 586. 96 Abdullah b. Utbe Sebîâ bnt. Haris’in Hz. Peygamber’den duyduğu fetvaları almıştır. Ayrıntılı bilgi için bkz. İbn Rahaveyh, V, 189. 97 en-Nevevî, I, 278. 98 İbn Rahaveyh, II, 110; el-Mizzî, XV, 270. 99 el-Mizzî, XV, 270. 100 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târîh, thk. Ömer Abdusselâm Tedmirî, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrût 1997, III, 418; İbn Sa‘d, V, 44. 21 Ubeydullah’ın annesi ümmüveleddir.101 Fukahâ-ı seb’a’dan annesi ümmüveled olanlardan biri de Kâsım b. Muhammed b. Ebî Bekir’dir.102 1.1.2.1. Kardeşleri Ubeydullah’ın Avn, Hamza, Nâciye,103 Abdurahman104 olmak üzere dört kardeşi vardır. Hamza, Nâciye ve Abdurrahmân ile ilgili kaynaklarda herhangi bir bilgi bulunmamakla birlikte Avn ile ilgili rivâyetler yoğunluktadır. Avn; Kûfe’nin âbid, edîb, fakîh ve kurrâlarındandır.105 Çok geniş bir ilme sahip olan Avn, Abdullah b. Abbâs, Ebû Hüreyre gibi sahâbenin büyükleriyle görüşmüştür.106 Muhammed b. Sa‘d onu Kûfe’nin üçüncü tabakasında zikretmiştir. Alî b. el-Medinî ise Avn’ın Ebû Hüreyre’nin arkasında namaz kıldığını nakletmiştir.107 Avn b. Abdullah; Ebû Fahte Saîd b. Alâka, Sevr b. Ebî Fahte, Saîd b. elMüseyyeb, Âmir eş-Şa‘bî, Abdullah b. Abbâs, Abdullah b. Utbe, Abdullah b. Ömer, Abdullah b. Amr, Yûsuf b. Abdillah b. Selâm, Ebû Bürde b. Ebî Mûsâ el-Eş‘arî, Ebû Hüreyre, Esmâ bnt. Ebî Bekr, Âişe, Ümmü’d-Derdâ’dan hadîs rivâyet etmiştir. Abdullah b. Mes‘ûd’dan mürsel rivâyetleri vardır. Avn’ın sahâbeden rivâyet ettiği hadîslerin mürsel olduğu söylenmiştir.108 Avn’dan rivâyet edenler İshâk b. Yezîd el-Hüzelî, İsmaîl b. Ebî Hâlid, Ca‘fer b. Rebîa, Hammâd b. Humeyd el-Medinî, kardeşi Hamza b. Abdillah, Hanzala b. Ebî Süfyân el-Cemhî, Zeyd el-Ammî, Saîd b. Ebû Saîd el-Makberî, Saîd b. Ebî Hilal elMısrî, Ebû Hâzim Seleme b. Dînar, Şerîk b. Abdillah b. Ebî Nemr, Şeybe b. el-Müsâvir, Abdullah b. Velîd el-Mezinî, Abdurrahmân b. Abdillah el-Mes‘ûdî, Abdurrahmân b. 101 Ümmüveled, cariyenin efendisinden çocuk doğurmasına denir. Ümmüveled, çocuğunu doğurduktan veya efendisinin ölümünden sonra hürriyetine kavuşabilirdi. Bunun örnekleri çoktu. Mesela, Hz. Peygamber’in cariyesi Mariya, oğlu İbrâhîm doğduktan sonra hürriyetine kavuşmuştur. Cariyeden dünyaya gelip, babaları tarafından kendilerine hürriyet verilen çocuklara hecîn denilirdi. Bu çocuklar diyet ve mirasta diğerleriyle eşit kabul edilmezdi. Nitekim bir cariye olan Ubeydullah’ın annesinin de çocuklarını doğurduktan sonra hürriyetine kavuştuğunu söyleyebiliriz. Ayrıntılı bilgi için bkz. İbn Hibban, V, 63; es-Sehâvî, II, 228; Demircan, Adnan, İslâm Tarihinin İlk Döneminde Arap-Mevâlî İlişkisi, Beyan Yay., İstanbul 1996, 37; Hamza Aktan, “İstîlâd”, DİA, TDV Yay., İstanbul 2001, XXIII, 361. 102 Aktan, 361. 103 el-Endelüsî, I, 197. 104 el-Mizzî, XXII, 456. 105 İbn Hacer, Tehzîb, VIII, 172; ez-Zehebî, Siyer, V, 103. 106 İbn Es‘ad, Ebû Muhammed Afîfuddîn, Mir’âtu’l-Cenân, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût 1997, I, 190. 107 el-Mizzî, XXII, 456. 108 el-Mizzî, XXII, 454. 22 Muhammed b. Abdillah b. Abdu’l-Kârî, Abdulazîz b. Ubeydillah b. Hamza b. Süheyb, Ebu’l-Âmîs Utbe b. Abdillah el-Mes‘ûdî, Amr b. Merre, Îsâ b. Ömer en-Nahvî, Katâde, Kurra b. Hâlid, Mâlik b. Meğûl, Mücâhid b. Saîd, Muhammed b. Sevke, Muhammed b. Aclân, İbn Şihâb ez-Zührî, Mis‘âr b. Kudâme, Matraf b. Ma‘kel eş-Şakrî, Ma‘n b. Abdirrahmân el-Mes‘ûdî, Mûsâ b. Ebî Îsâ et-Tahhân ve kardeşi Îsâ et-Tahhân, Mûsâ elCühenî, Ebû Süheyl Nâfi‘ b. Mâlik el-Asbahî, Ebû Hanîfe, Nevfel b. Furat, Yahyâ b. Cabir et-Tâî, Yahyâ b. Abdillah b. Bahîr b. Rîsan, Yahyâ b. Abdirrahmân es-Sekafî, Ya‘kûb b. Abdillah el-Eşec, Ebû İshâk eş-Şeybânî, Ebu’z-Zübeyr el-Mekkî, Haşimoğulları’nın mevlâsı Ebû Alkame’dir.109 Avn, Medîne’nin edîb ve fakihlerinden idi.110 Zühd ve takvâ sahibi bir kişiydi.111 Mürciîliğe meyletmiş, fakat daha sonra o görüşten dönmüştür.112 Buna Mürciîlerin şu sözü sebep olmuştur: “Bizden olmayanlar kardeşimiz değildir ve onların kanları bize helaldir”. 113 Avn dünya hayatına meyletmezdi. Hizmetçisine kızdığı zaman, “Efendine benzedin. Sen bana asi oluyorsun, ben de Allah’a asi oluyorum” derdi. Öfkesi iyice arttığı zaman “Git, Allah için artık hürsün” derdi. 114 Avn’a, “Müminin en iyi günü nasıldır?” diye sorulunca söyle cevap verir: “Rabbine ondan razı olarak ona ulaştığı gündür. Nice nimet verilen kişi vardır ki o şükreden değildir, nice imtihan edilen kişi de vardır ki sabreden değildir”. 115 Avn’ın dokunaklı bir sesle Kur’ân okuyan Beşre adında bir cariyesi vardı. Bir gün ona, “Ey Beşre! Kardeşlerime de Kur’ân oku” dedi. Beşre dokunaklı sesiyle Kur’ân okuyunca Avn’ın kardeşleri elbiselerini başlarına geçirerek ağlamaya başladı. Bunun üzerine Avn, sesinin güzelliğinden dolayı Beşre’ye bin dinar vererek onu azâd etti.116 Yahyâ b. Maîn,117 Ahmed b. Sâlih,118 İclî ve Nesâî,119 Avn’ın sika olduğunu söylemiştir. Buhârî Avn’dan hadîs rivâyetinde bulunmamıştır.120 Avn’ın sahâbeden 109 el-Mizzî, XXII, 453-55. 110 ez-Zehebî, Siyer, V, 104. 111 İbnü’l-Cevzî, VII, 227. 112 İbn Kuteybe, Ebû Muhammed b. Abdillah b. Müslim, el-Meârif, thk. Dâru’l-Meârîf, Kâhire 1992, I, 250; İbn Hacer, Tehzîb, VIII, 172. 113 İbn Manzûr, XX, 7. 114 İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım Alî, Târîhu Dımaşk, thk. Amr b. Ğarabe el-Umrevî, Dâru’l-Fikr 1995, L, 17. 115 İbn Manzûr, XX, 8. 116 ez-Zehebî, Siyer, V, 105. 117 en-Nevevî, Tehzîb, II, 41. 23 rivâyetlerinin mürsel olduğu söylenmiştir. Halîfe Mervân, oğlu Muhammed’i Avn’a ilim öğrenmesi için göndermiştir.121 Kaynaklarda Avn’ın h. 100/719 veya h. 110/720 ile 120/730 yılları arasında vefat ettiği söylenmektedir.122 1.1.2.2. Eşi ve Çocukları Kaynaklarda Ubeydullah’ın boşamış olduğu ‘Asme adında bir eşinden bahsedilmektedir. ‘Asme güzelliği dillere destan olacak kadar güzel bir kadındı. Rivâyetlerde ‘Asme şu şekilde anlatılmaktadır: “Hüzeyl kabilesinden bir kadın Medîne’ye geldi. Güzelliği insanların aklını başından alacak kadardı. İnsanlar ona ilgi göstermeye başladı. Ubeydullah da o kadına bir şiir yazdı”. 123 Ubeydullah ‘Asme ile evlendikten sonra kızgınlık anında onu boşamış daha sonra ona olan sevgisinden dolayı ona sayısız şiirler yazmıştır. Ubeydullah’ın eşine olan bu sevgisi, çevresindeki insanlar tarafından ayıplanmış, fakîhliğine yakıştırılmamıştı. Ubeydullah ‘Asme’ye olan sevgisini başta fukahâ-ı seb’a olmak üzere herkese anlatmıştır.124 . Ubeydullah’ın boşadığı eşi ‘Asme tekrar Ubeydullah’a dönmemiştir. ‘Asme’den Abdullah adında bir oğlu olmuştur. 125 1.2. HOCALARI ve TALEBELERİ Ubeydullah b. Abdullah, büyük tâbiûnun ikinci126 veya üçüncü tabakası içinde zikredilmektedir.127 Dolayısıyla hadîs aldığı râvîlerin büyük bir kısmı sahâbeden oluşmaktadır. Bu bölümde Ubeydullah’ın Kütübü Tis’a’da hadîs rivâyetinde bulunduğu hocaları zikredilecektir. 118 ez-Zehebî, Siyer, V, 104. 119 el-Aynî, II, 424. 120 İbn Hacer, Tehzîb, VIII, 172. 121 ez-Zehebî, Siyer, V, 104. 122 İbn Hacer, Tehzîb, VIII, 173; ez-Zehebî, Siyer, V, 105. 123 el-İsfehânî, Ebu’l-Ferec, el-Eğânî, thk. Semîr Câbir, Dâru’l-Fikr, Beyrût tsz., IX, 173. 124 İbn Asâkir, XXXXVII, 66; el-Mizzî, IX, 298. 125 el-İsfehânî, IX, 173. 126 el-Mizzî, XIX, 74. 127 el-Mizzî, XXXI, 436. 24 1.2.1. Hocaları 1.2.1.1. Abdullah b. Abbâs Ubeydullah b. Abdullah’ın hadîs rivâyetinde bulunduğu hocaların başında Abdullah b. Abbâs gelmektedir. Rivâyetlerinin büyük bir kısmını İbn Abbâs’tan almış, onun ilmi birikiminden son derece istifa ederek hadîslerin intikalinde büyük bir rol oynamıştır. Ubeydullah, İbn Abbâs’tan Hz. Peygamber ile yaşadığı birçok olayı öğrenme imkânı elde etmiştir.128 İbn Abbâs’ın muâsırlarını aşan ilmi birikimine hayranlığını şu şekilde dile getirmiştir: “İbn Abbâs kadar sünneti iyi bilen, rey’i kuvvetli, isabetli görüşü olan kimseyi görmedim”.129 Ubeydullah, İbn Abbâs’ın Kur’ân hakkında sorulan soruları şiirden yardım alarak cevapladığını nakletmektedir.130 Sahâbe arasında yaşı küçük olmasına rağmen öne çıkan İbn Abbâs, önde gelen sahâbe tarafından görüşüne daima müracaat edilmiştir.131 Ubeydullah, İbn Abbâs’ın tüm ilimlere hakim olduğuna şöyle işaret etmiştir: “Ondan daha âlimini, daha fâkîhini, Kur’ân’ın tefsiri konusunda daha bilgin kimseyi görmedim. Arapçayı, şiiri, matematiği ve ferâizi bilirdi. Fıkıh, te’vil, meğâzi, şiir, Arap savaşları olmak üzere her gün farklı bir ilme oturur, o konuyu derinlemesine öğrenip o konuda herkese bilgi verme düzeyine ulaşıncaya kadar ilim edinirdi.” Nitekim onun fıkhı Hz. Peygamber’in ona yaptığı duayla sabittir. Hz. Peygamber onu bağrına basarak “Allah’ım onu dinde fakîh kıl” diye dua etmiştir.132 Ubeydullah’a “fışkıran deniz” denilmesinin nedeni hocası İbn Abbâs’tan aldığı ilmi birikimden olsa gerektir. İbn Abbâs’ın tüm ilimlerde üstün olması şu şekilde ifade edilmiştir: “Bazı kimseler Abdullah b. Abbâs’a şiir, bazıları ensâb, bir başka kimseler ise Araplar’ın İslâm’dan evvelki tarihlerini öğrenmek için gelirlerdi. Hiçbir grup yoktu 128 Ubeydullah Hz. Peygamber’in rüyasına varınaya kadar birçok olayı İbn Abbâs’tan öğrenme imkânı bulmuştur. Ayrıntılı bilgi için bkz. el-Buhârî, Megâzî, 76. 129 en-Nevevî, I, 276. 130 Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh eş-Şeybânî, Fedâilu’s-Sahâbe, thk. Vasiyullah Muhammed Abbâs, Beyrût 1983, II, 957. 131 Hz. Ömer müşkil meselelerde İbn Abbâs’ın görüşünü alırdı. Ayrıntılı bilgi için bkz. İbn Hacer, elİsâbe fî Temyîzi’s-Sahâbe, thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd ve diğerleri, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût 1995, IV, 127. 132 en-Nevevî, Tehzîb, I, 276. 25 ki ona gelmiş olmasın. O; geniş bir vadi misali, çeşitli ilim pınarından insanları kana kana içirmekteydi”.133 İbn Abbâs ilme çok önem vermiş, ilim öğrenmenin en iyi zamanının da küçük yaşta olduğunu ifade etmiştir. Ubeydullah, İbn Abbâs’ın bu konuda çok meşhur olan şu sözünü nakletmektedir: “Küçük yaştaki çocuğun ezberlemesi taş üzerine nakşetmek, büyüdükten sonra öğrenmek ise su üzerine yazı yazmak gibidir”.134 İbn Abbâs Râsulullah’la yaşadığı olayları içtenlikle Ubeydullah’a anlatmıştır. Nitekim kırtas hadîsesini Ubeydullah, İbn Abbâs’tan şöyle rivâyet etmektedir: “Perşembe günü geldiği zaman, İbn Abbâs: “Ah! Perşembe nedir bilir misin? dedi ve ağladı. Sonra sözünü şöyle tamamladı: Hz. Peygamber, “Bana bir sahife getirin de size bir şeyler yazayım ve benden sonra sapıtmayasınız dedi”.135 Yine Ubeydullah Âişe’den duyduğu rivâyetlerin arka planını da İbn Abbâs’tan öğrenme imkânı bulmuştur. “Râsulullah’ın hastalığı şiddetlenip de ağrıları artınca, hastalığını benim evimde geçirmek için diğer eşlerinden izin istedi ve bu izin ona verildi. Sonra iki kişi onu kollarından tutup kaldırdı. O durumda Râsulullah’ın ayakları yere değiyordu. Onlardan biri Abbâs, diğeri de bir başkasıydı”. Ubeydullah bu olayı Abdullah bin Abbâs’a anlattığında, İbn Abbâs; “Âişe’nin adını söylemediği o adamın kim olduğunu biliyor musun?” dedi. Ben de “Hayır!” dedim. Bunun üzerine İbn Abbâs; “O, Alî b. Ebî Tâlib idi” dedi. 136 Bu rivâyette görüldüğü üzere Ubeydullah hadîsin mübhem kalan kısımlarını İbn Abbâs’tan öğrenmiştir. Ubeydullah ilmini geniş bir vadi olarak adlandırılan İbn Abbâs’a 137 borçludur. Ubeydullah’a neseb, meğâzi ve şiir ilimlerini öğreterek bazen ona sorular sorarak onu talim etmiştir. Bir keresinde İbn Abbâs Ubeydullah’a Kur’ân’da toplu olarak inen son sûreyi sormuş ve Ubeydullah da Nasr sûresini söyleyince onu tasdik etmiştir.138 133 Nihat Yatkın, Abdullah b. Abbâs ve Hadis İlmindeki Yeri, Yayınevi yay., Ankara, 2012, 38. 134 el-Hatîb el-Bağdâdî, el-Câmi li Ahlâki’r-Râvî ve Âdâbi’s-Sâmi’, thk. Mahmûd ed-Duhân, Riyâd tsz., I, 310. 135 et-Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed, el-Mu‘cemü’l-Kebîr, thk. Hamdî b. Abdulmecîd esSelefî, Mektebetü’l Ulûm ve’l-Hikem, Medîne 1983, XI, 445. 136 el-Buhârî, Vudû’, 44. 137 İbn Hacer, el-İsâbe, IV, 128. 138 ez-Zehebî, Târîh, I, 272. 26 Kaynaklarda Ubeydullah’ın İbn Abbâs ile olan yakınlığı İkrime ile karşılaştırılmıştır. Osmân b. Sa‘d, İbn Maîn’e “İbn Abbâs’a İkrime mi yoksa Ubeydullah mı daha yakındır?” diye sormuş. İbn Maîn ikisi arasında bir ayrım yapmayarak ikisinin de İbn Abbâs’a yakın olduğunu ifade etmiştir.139 Ubeydullah, İbn Abbâs ile arkadaşlık etmiş;140 zaman zaman onunla şakalaşmıştır.141 İbn Abbâs Tâif’te 68 yılında vefat etmiştir.142 İbn Abbâs naklettiği 1660 hadîsin bir kısmını bizzat Hz. Peygamber’den duymuş, bir kısımını da ise Hz. Ömer, Alî, Muâz, babası Abbâs, Abdurrahmân b. Avf, Ebû Süfyân, Ebû Zer, Übey b. Kâ‘b, Zeyd b. Sâbit ve diğer sahâbeden öğrenmiştir. Muteber hadîs âlimleri onun rivâyet ettiği hadîslere önem vermişlerdir. Kendisinden 197 kişi hadîs rivâyet etmiştir. Çok hadîs rivâyet etmiş olmanın yanında hadîs öğretimine de önem veren İbn Abbâs “İlmi ancak şahitliğini kabul ettiğiniz kişilerden öğreniniz” diyerek bazı tâbiûn hakkında cerh anlamı taşıyan değerlendirmeler yapmıştır. 143 Çok hadîs rivâyet etmesi sebebiyle müksirûn ismini alan İbn Abbâs’ın Bâkî b. Mahled’in Müsned’inde mükerrerleriyle birlikte 1660 hadîsi, Kütübü Tis’a’da ise mükerrerlerle birlikte 6114 hadîsi bulunmaktadır.144 İbn Abbâs’ın Ubeydullah tarikiyle Kütübü Tis’a’da 56 rivâyeti vardır.145 1.2.1.2. Âişe Âişe de Ubeydullah b. Abdullah’ın rivâyette bulunduğu sahâbedendir. Hz. Peygamber’in hastalığı, ifk hadîsesi gibi Âişe’nin vâkıf olduğu konuları Ubeydullah onun lisanından dinlemiştir. Âişe, Hz. Peygamber ile ilgili hususlarda sahâbenin her türlü sorularını cevaplandırmaya çalışmıştır. Bu yönüyle sahâbe arasında hadîste bir otorite sayılırdı. 139 İbn Hacer, Tehzîb, VII, 270. 140 el-Belâzûrî, Ahmed b. Yahyâ, Cümelun min Ensâbi’l-Eşrâf, thk. Süheyl Zekkâr, Dâru’l-Fikr, Beyrût 1996, XI, 242. 141 ez-Zehebî, Siyer, IV, 476, Endelüsî, II, 888. 142 Subhî es-Sâlih, 317. 143 İ. Lütfü Çakan, Muhammed Eroğlu; “Abdullah b. Abbâs b. Abdülmuttalib”, DİA, TDV Yay., İstanbul 1988, I, 77. 144 Mustafa Karataş, Hadîs Rivâyet Tarihi, Ensar Neşriyat, İstanbul 2014, 100. 145 Ayrıntılı bilgi için bkz. Ubeydullah b. Abdullah ve Hadis İlmindeki Yeri Ek 1. 27 Sahâbenin rivâyet ettiği hadîsler Âişe’nin eleştiri süzgecinden geçer, gerektiğinde onları düzelterek ilaveler yapardı. Ubeydullah doğrudan Âişe’den rivâyet etmekle yetinmemiş onun rivâyetlerinin bir kısmını da yaşça akranı olduğu146 Urve’den almıştır. Bunlar merfû rivâyetler olduğu gibi içlerinde mevkûf rivâyetler de vardı. Emevîler döneminde iç karışıklıklarla birlikte Âişe’den rivâyet etmenin zorlaştığı görülür. Zîra Ebu’l-Esved’in naklettiği rivâyette şöyle bir olay geçmektedir: ، فقال: ما يضحكك ؟ فقال: إنك ً عبيد هللا يضحك، فظن عروة إمنا ذلك من عبيد هللا استهزاء حتدثين عن عائشة وحتملين على املأل، وإن غريك حييلنا على املغاليس. “Bir gece Ubeydullah Urve’ye gider. Urve ona Âişe’den aldığı rivâyetleri anlatmaya başlar. Ubeydullah bunun üzerine gülmeye başlar ve şöyle der: “Sen bize Âişe’den hadîs rivâyet etmekle bunu halka anlatmaya yönlendiriyorsun. Başkaları da bizi cahil insanlara yönlendiriyorlar”.147 Bu ve benzeri rivâyetlerden hareketle şöyle bir analiz yapmamız mümkündür: Zübeyr b. Avvâm’ın oğlu Abdullah’ın Emevîlere karşı ayaklanması ve bunun sonucunda ortaya çıkan iç savaşlar neticesinde Zübeyr b. Avvam’ın faziletleri hakkındaki rivâyetler halk arasında dillendirilmemeye çalışılıyordu. Nitekim yukarıda da Ubeydullah Âişe’den rivâyet etmekte çekindiğini belirtmiştir. Bunun halk tarafından yanlış anlaşılabileceğinden korkmuştur. Sonuç olarak Âişe’den rivâyet etmedeki çekince Zübeyr b. Avvâm’ın faziletleri konusunda olanlardır. Âişe, hareket noktasını Kur’ân ve Sünnet’in teşkil ettiği tenkidleriyle İslâm kültürüne kendi müşahede ve düşüncelerini katmış, pek çok meselede İslâm cemiyetini aydınlatan bir ilim ve fazilet meşalesi olmuştur.148 146 el-Aynî, II, 274. 147 İbn Asâkir, XXXX, 258; el-Fesevî, I, 551. 148 Mehmet Said Hatiboğlu, Müslüman Kültürü Üzerine, Avrasya Yay., Ankara 2004, 27; Hatiboğlu, İslâmi Tenkid Zihniyeti ve Hadîs Tenkidinin Doğuşu, Otto Yay., Ankara 2015, 47. 28 Âişe Hz. Peygamber’den 2210 hadîs rivâyet etmiştir. Bunların 174’ü Sahîhayn’da, 83’ü yalnız Buhârîde, 71’i yalnız Müslim’de, kalan 1964’ü ise diğer kitaplardadır. 149 Ubeydullah’ın Âişe tarikiyle Kütübü Tis’a’da tarikiyle toplam 10 rivâyeti vardır.150 1.2.1.3. Ebû Hüreyre Tam ismi Abdurrahmân b. Sahr b. ed-Devsî b. Abdillah b. Zehrân b. Ka‘b Hâris b. Ka‘b b. Mâlik b. Nasr b. el-Ezdî b. Ğavs’tır. 151 Cahiliye döneminde Abduşems olan ismi İslâmla birlikte Abdullah veya Abdurrahmân olarak değiştirilmiştir.152 Hz. Peygamber tarafından kendisine “Kediciklerin babası” anlamına gelen Ebû Hüreyre lakabı verilmiştir.153 Hudeybiye anlaşması ve Hayber fethi yılları arasında müslüman olarak Suffa ashâbına katılmıştır.154 Ebû Hüreyre’nin Hz. Peygamber ile üç yıllık bir beraberliği olmuştur.155 Bu süre içerisinde Hz. Peygamber’den azami derecede istifade etmiş ve ilimde büyük bir yetkinliğe ulaşmıştır. Ebû Hüreyre’ye yöneltilen bir takım eleştirilerin olduğunu görmekteyiz. Bunlardan biri de çok hadîs rivâyet etmesidir. Bununla ilgili tartışmalar Ebû Hüreyre’nin hayatında iken başlamış ve bizzat kendisi bu eleştirilere cevap vermiştir. Bunlardan biri şöyledir: “Muhacir kardeşlerimiz ticaret işleriyle Ensar kardeşlerimiz bağ bahçe işleriyle uğraşırken, ben karın tokluğuna Râsulullah’ın yanında bulunur ve ondan hadîs öğrenirdim”.156 Âişe, Ebû Hüreyre’ye “Râsulullah’tan ne çok hadîs rivâyet ediyorsun” deyince O: “Beni ne kadın ne yiyecek ne de başka bir şey meşgul etti. Çok hadîs rivâyet etmem bundandır” diye cevap verir. Bunun üzerine Âişe, “Umulur ki dediğin gibidir” diyerek şaşkınlığını belirtir.157 149 Zebidî, Zeynüddîn Ahmed, Sahîh-i Buhârî Muhtasârı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi, (Çev. Ahmed Naim), DİB Yay., Ankara 1980, 26. 150 Ayrıntılı bilgi için bkz. Ubeydullah b. Abdullah ve Hadis İlmindeki Yeri Ek 1. 151 İbn Abdilberr, el-İstîâb, IV, 1768. 152 İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, V, 318. 153 İbn Abdilberr, el-İstîâb, IV, 1770. 154 İbn Manzûr, XXIX, 181. 155 İbn Hacer, el-İsâbe, VII, 348. 156 İbn Manzûr, XXIX, 188. 157 İbn Manzûr, XXIX, 196. 29 Kaynaklarda onun hadîs ezberi konusunda Hz. Peygamber’in duasını aldığı ve böylece ondan duyduğu hiçbir hadîsi unutmadığı zikredilmektedir. Âshabın hıfz konusunda en iyilerinden olduğu ifade edilmiştir.158 Tâbiûn içinde Ebû Hüreyre’nin rivâyet ettiği hadîslerin tamamını yazanlara rastlamaktayız. Mervân bunlardan biridir. Onun rivâyet ettiği hadîsleri yazarak bir kitap halinde toplamış daha sonra bu yazma işinden onu haberdar etmiştir. Ebû Hüreyre Mervân’a, “Onları bana oku” diyerek hadîsleri ona arz etmesini söyler ve onlardan bir kısmını imha eder diğerlerine ise rivâyet etme izni verir.159 Bu rivâyetten anlaşılacağı üzere bazıları bu yazma işini Ebû Hüreyre’den habersiz olarak yapmakta daha sonra yazılanları ona arz etmektedir. Rivâyetlerde göze çarptığı üzere bir kısım âlimler Ebû Hüreyre’nin rivâyetlerinin alınıp alınamayacağını tartışma konusu yapmıştır. Fakat bir kısım âlimler Ebû Hüreyre’nin rivâyetlerinden kaynaklanan bazı hataların kendisinden değil, daha sonra hadîsi nakleden kişilerden kaynaklandığını belirtmiştir.160 Ebû Hüreyre 5374 hadîsiyle en çok rivâyet eden sahâbenin ilkidir. Bunların 335’i Sahîhayn’da, 93’ü yalnız Buhârî’de, 189’u yalnız Müslim’de, kalan 4757’si de diğer hadîs kitaplarında geçmektedir.161 Ahmed Muhammed Şâkir’e göre Ebû Hüreyre’nin rivâyet ettiği hadîslerin mükerrerleri çıkarılınca geriye 1579 hadîsi kalmaktadır. Eğer o üç yıllık zaman diliminde 1500 civarında hadîsi dinleyip öğrendiyse bu Ebû Hüreyre için pek fazla sayılmaz.162 Vefat tarihi olarak h. 57/677, 58/678, 59/679 yılları verilmiştir. Akîk’te vefat etmiş cenazesi daha sonra Medîne’ye getirilmiştir.163 Ubeydullah’ın Ebû Hüreyre’den Kütübü Tis’a’da toplam 14 hadîsi vardır.164 158 İbn Abdilberr, el-İstîâb, IV, 1771; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, V, 318. 159 İbn Manzûr, XXIX, 191. 160 İbn Lehîa bunlardan biridir. Şu‘be ve İbrâhîm en-Nehâî ise Ebû Hüreyre’nin tedlis yaptığını ve rivâyet ettiği her hadîsin alınmayacağını belirtmektedir. Ayrıntılı bilgi için bkz. İbn Manzûr, XXIX, 198. 161 Zebidî, 25. 162 el-A‘zamî, Muhammed Mustafa, İlk Devir Hadîs Edebiyatı, (Çev.: Hulûsi Yavuz), İz Yay., İstanbul 1993, 36. 163 İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, V, 321. 164 Ayrıntılı bilgi için bkz. Ubeydullah b. Abdullah ve Hadis İlmindeki Yeri Ek 1. 30 1.2.1.4. Ebû Saîd el-Hudri Sa‘d b. Mâlik b. Sinân b. Sa‘lebe b. Ubeyd b. el-Ebhur’dur.165 Hendek ve Bey‘atu’r-Rıdvân’a katılmıştır.166 Ebû Saîd el-Hudrî müksirûnun yedincisidir.167 Ebû Saîd el-Hudrî’nin 1170 hadîsi vardır. Bunların 43’ü Buhârî ile Müslim’de, 26’sı yalnız Buhârî’de, 52’si yalnız Müslim’de, 1049’u ise diğer hadîs kitaplarında bulunmaktadır. 168 Hz. Peygamber’in hadîslerini bilmede ashâb içinde Ebû Saîd el-Hudrî’den daha iyisi yoktu.169 Müctehid fakîhlerden biriydi.170 74 yılında 50 yaşında vefat etmiştir. 171 Ubeydullah’ın Ebû Saîd el-Hudri’den Kütübü Tis’a’da toplam 5 hadîsi vardır.172 1.2.1.5. Ümmü Kays bnt. Mihsân Ümmü Kays bnt. Mihsân b. Hursân Esedoğullarındandır. Sahâbî olan Ümmü Kays, meşhur İslâm savaşçılarından olan173 Ukkâşe b. Mihsân’ın kız kardeşidir.174 Hz. Peygamber’den hadîs rivâyetleri vardır. Kendisinden başta Ubeydullah b. Abdullah olmak üzere kölesi Ebu’l-Hasen, Vâbise b. Ma‘bed, Adiy b. Dinâr, Ebû Ubeyde b. Abdillah b. Zem‘a ve daha başkaları rivayette bulunmuştur.175 Ubeydullah’ın Ümmü Kays’tan Kütübü Tis’a’da toplam 2 hadîsi vardır.176 1.2.1.6. Zeyd b. Hâlid el-Cühenî Künyesi Ebû Abdirrahmân, Ebû Talha olan Zeyd b. Hâlid başta Rasûlullâh (s.a.s.) olmak üzere ashâbın birçoğundan rivâyette bulunmuştur. Bunlar arasında, Hz. Osman, 165 İbn Abdilberr, el-İstîâb, IV, 1671; ez-Zehebî, Siyer, III, 168. 166 ez-Zehebî, Siyer, III, 169. 167 Subhî es-Sâlih, 317. 168 Zebidî, 26. 169 el-Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, thk. Mustafa Abdulkadir Atâ’, Beyrût 1997, I, 193. 170 ez-Zehebî, Siyer, III, 169. 171 İbn Abdilberr, el-İstîâb, IV, 1672; İbn Asâkir, XX, 399. 172 Ayrıntılı bilgi için bkz. Ubeydullah b. Abdullah ve Hadis İlmindeki Yeri Ek 1. 173 İbn Sa‘d, III, 68. 174 İbn Abdilberr, el-İstîâb, IV, 1951. 175 İbn Hacer, el-İsâbe, VIII, 453. 176 Ayrıntılı bilgi için bkz. Ubeydullah b. Abdullah ve Hadis İlmindeki Yeri Ek 1. 31 Ebû Talha el-Ensârî, Âişe sayılabilir. Kendisinden ise oğlu başta olmak üzere Ubeydullah b. Abdullah, Bişr b. Saîd, Saîd b. el-Müseyyeb, Abdullah b. Kays, Abdullah b. Yezîd, Ebû Amre el-Ensârî, Ubeydullah el-Hevlânî, Ubeyde b. Süfyân, Atâ b. Ebî Rebâh olmak üzere birçoğu hadîs rivâyet etmiştir.177 Mekke’nin fethinde komutanlık yapmıştır.178 Medîne’de 58 yaşında h. 87/706 yılında vefat etmiştir. 179 Ubeydullah’ın Zeyd b. Hâlid el-Cühenî’den Kütübü Tis’a’da toplam 4 hadîsi vardır. 180 1.2.1.7. Dahhâk b. Kays Künyesi Ebû Üneys, Ebû Abdirrahmân olan râvînin tam ismi Dahhâk b. Kays b. Hâlid el-Fihrî el-Kureşî’dir. Fâtıma bnt. Kays’ın kız kardeşidir. Muâviye döneminde sâhibü’ş-şurta görevine getirilmiş, daha sonra h. 63/673 yılında Kûfe valiliğine getirilmiştir.181 Muâviye’den yaşça büyük olan Dahhâk b. Kays koyu bir Muâviye taraftarıdır ve Sıffîn savaşında onunla birlikte yer almıştır.182 Başta Rasûlullâh (s.a.s.) olmak üzere Hübeyb b. Mesleme, Ömer b. el-Hattâb’tan hadîs rivâyetinde bulunmuştur. Kendisinden ise Hasan el-Basrî, Saîd b. Cübeyr, Semmâk b. Harb, Abdurrahmân b. Ebî Leyla, Abdülmelîk b. Umeyr, Urve b. Zübeyr, Muhammed b. Abdillah b. Hâris ve daha başkaları rivayette bulunmuştur.183 Hz. Peygamber’in vefatından altı yıl önce h. 5/626 yılında doğmuştur. Hz. Peygamber’den hadîs işitmiştir.184 Ubeydullah Kütübü Tis’a’da kendisinden 2 hadîs rivâyet etmiştir.185 177 el-Mizzî, 10, 63. 178 İbn Hacer, Tehzîb, III, 410. 179 İbn Sa‘d, IV, 256. 180 Ayrıntılı bilgi için bkz Ubeydullah b. Abdullah ve Hadis İlmindeki Yeri Ek 1. 181 İbn Abdilberr, el-İstîâb, II, 745. 182 el-Mizzî, XXIII, 280. 183 el-Mizzî, XXIII, 279. 184 el-Mizzî, XXIII, 280. 185 Ayrıntılı bilgi için bkz. Ubeydullah b. Abdullah ve Hadis İlmindeki Yeri Ek 1. 32 1.2.1.8. Şibl b. Hâlid Şibl b. Hâlid sahâbîdir.186 İsmi hakkında ihtilaf olmakla birlikte Şibl b. Ma‘bed de denilmiştir. Ubeydullah’ın, Kütübü Tis’a’da Şibl b. Hâlid’den 1 rivâyeti vardır.187 1.2.1.9. Ebû Vâkıdî el-Leysî Künyesiyle meşhur olan Ebû Vâkıdî el-Leysî’nin ismi, el-Hâris b. Avf’tır.188 Medînelidir ve Bedir savaşına katılmıştır.189 Başta Rasûlullâh (s.a.s.) olmak üzere, Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer’den rivayette bulunmuştur. Bedir ve Mekke’nin fethine katılmıştır. Kendisinden de Büsr b. Saîd, Süleyman b. Yesâr, Ubeydullah b. Abdullah, Sinan b. Ebî Sinan, Abdullah b.Ubeyd, Urve b. Zübeyr, Atâ b. Yesâr, Saîd b. el-Müseyyeb, Ebû Merre ve daha başkaları rivayette bulunmuşur. Kütübü Sitte’de rivayetleri mevcuttur.190 Mekke’de h. 68/687 yılında 65 yaşında vefat etmiştir.191 Ubeydullah’ın, Kütübü Tis’a’da Ebû Vâkıdî el- Leysî’den 1 rivâyeti vardır.192 1.2.1.10. Züfer b. Evs Tam ismi Züfer b. Evs b. el-Heddesân en-Nasrî’dir. Medînelidir. Sahâbi olduğu söylenmiştir. Buhârî ve İbn Ebî Hâtim eserlerinde herhangi bir rivâyetine yer vermemiştir.193 Ebu’s-Senâbil, Ba‘kek, Kıssa Sebîa el-Eslemî’den rivayette bulunmuş, kendisinden ise Ubeydullah b. Abdullah rivayette bulunmuşur. Nesâî’de Ubeydullah b. Abdullah’tan bir hadîsi vardır.194 186 İbn Hayyâd, I, 82. 187 Ayrıntılı bilgi için bkz. Ubeydullah b. Abdullah ve Hadis İlmindeki Yeri Ek 1. 188 İbn Abdilberr, el-İstîâb, II, 745. 189 el-Buhârî, et-Târîhu’l-Kebîr, II, 258. 190 ez-Zehebî, Siyer, II, 575. 191 el-Mizzî, XXXIV, 387. 192 Ayrıntılı bilgi için bkz. Ubeydullah b. Abdullah ve Hadis İlmindeki Yeri Ek 1. 193 İbn Hacer, Tehzîb, III, 327. 33 Kütübü Tis’a’da ismi geçen diğer râviler şunlardır: Abdullah b. Zem‘a, Abdullah b. Utbe, Abdurrahmân b. Abdulkâri, Fâtıma bnt. Kays, Abdullah b. Huzeyfe, Ümmü Seleme, Abdullah b. Mes‘ûd, Meymûne bnt. Hâris, Râide’dir. Bunların Ubeydullah b. Abdullah’tan Kütübü Tis’a’da 1’er rivâyeti vardır.195 Kütübü Tis’a’da ismi geçmeyen ancak diğer kitaplarda bulunan diğer râviler ise şunlardır: Nu‘mân b. Beşîr, Şibl b. Hâlid el-Mezinî, Mes‘ûr b. Mahreme, Hz. Ebû Bekir, 196 Hz. Ömer, 197 Hz. Osmân,198 Ebû Süfyân el-Medinî, 199 İyâs b. Abdillah, 200 Câbir b. Abdillah, 201 Hüzeyfe b. Üseyd, 202 Zeyneb bnt. Abdillah (Abdullah b. Mes‘ûd’un eşi), 203 Saîd b. Cübeyye, 204 Safiye bnt. Ebî Ubeyd, 205 , Abdullah b. el-Hâris b. Nevfel,206 Samitetu’l-Leysiyye, 207 Muâviye b. Ebî Süfyân,208 Ümmü’d-Derda’, 209 Hâlide bnt. el-Esved, 210 Amre bnt. Abdirrahmân,211 İyâs b. Abdillah ed-Devsî, 212 Üsâme b. Zeyd, 213 , Abdullah b. Huzeyfe, 214 İskender kralı Mukavkıs, 215 Damre b. Saîd b. Ebî Hanne, 216 Saîd b. Ebî Hind, 217 Abdullah b. Huzâfe’nin annesi, 218 Talhâ b. Yahyâ b. 194 Ayrıntılı bilgi için bkz. Ubeydullah b. Abdullah ve Hadis İlmindeki Yeri Ek 1. 195 Ayrıntılı bilgi için bkz. Ubeydullah b. Abdullah ve Hadis İlmindeki Yeri Ek 1. 196 İbn Asâkir, I, 371. 197 Ahmed b. Hanbel, Müsnedü Ahmed b. Hanbel, thk. Şu‘ayb el-Arnâûd, Müessesetü’r-Risâle, Beyrût 2001, I, 358. 198 el-Hâzimî, Zeynüddîn Ebû Bekir Muhammed b. Mûsa, el-İ‘tibâr fi’n-Nâsih ve’l-Mensûh, Haydarabâd 1940, I, 70. 199 Ahmed b. Hanbel, Müsned, XXXXIV, 364. 200 et-Taberânî, el-Mu‘cemu’l-Kebîr, I, 270. 201 eş-Şâfiî, Ebû Abdillah Muhammed b. İdrîs b. Abbâs b. Osman el-Kureyşî, Müsned, Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, Beyrût 1980, I, 169. 202 İbn Asâkir, XXVIII, 266. 203 Ahmed b. Hanbel, Müsned, XXV, 493. 204 en-Neysâbûrî, Muhammed b. Abdullah Hâkim, el-Müstedrek ala’s-Sahihayn, thk. Mustafa Abdulkadir Atâ, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût 1990, I, 174. 205 et-Taberânî, el-Mu‘cemu’l-Kebîr, XXIV, 332. 206 İbn Kâni‘, Ebu’l-Hüseyin Abdulbâkî, Mu‘cemu’s-Sahâbe, Medîne 1998, I, 176. 207 et-Taberânî, el-Mu‘cemu’l-Kebîr, XXIV, 331. 208 et-Taberânî, el-Mu‘cemu’l-Kebîr, XIX, 331. 209 et-Taberânî, el-Mu‘cemu’l-Evsat, thk. Târık b. Avdullah b. Muhammed, Kâhire tsz., VII, 323. 210 et-Taberânî, el-Mu‘cemu’l-Kebîr, XXV, 95. 211 İbn Ebî Hayseme, II, 13. 212 İbn Sa‘d, II, 233. 213 İbn Abdilberr, el-İstîâb, I, 77. 214 İbn Hacer, el-İsâbe, IX, 295. 215 İbn Hacer, el-İsâbe, IX, 295. 216 el-Mizzî, XIII, 321. 217 en-Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb, es-Sünenü’l-Kübrâ, thk. Hasan Abdulmun‘im, Beyrût 2001, VI, 413. 218 Ubeydullah, hanım sahabîlerden olan Abdullah b. Huzâfe’nin annesinden tek bir hadis rivâyet etmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. İbn Hacer, Takribu’t-Tehzîb, I, 762. 34 Talhâ el-Medinî, 219 Salîm b. Ebî Ümeyye et-Temimî, 220 İbn Âmir b. Mâlik b. Nadle elCeşmî, 221 Zeyneb bnt. Ebî Seleme, 222 Zeyd b. Sehl b. el-Esved223dir. 1.2.2. Talebeleri Ubeydullah b. Abdullah’tan başta Zührî olmak üzere birçok kişi hadîs rivâyet etmiştir. Önce hadîslerin tedvin edilmesine büyük bir yeri olan, Ubeydullah’a “fışkıran deniz”224 diyen ve onun ilmini kendi ilminde toplamaya çalışan İbn Şihâb ez-Zührî’yi ve önemli birkaç hocasını tanıtıp diğerlerinin isimlerini zikredeceğiz. 1.2.2.1. İbn Şihâb ez-Zührî Zührî’nin hayatına ve hadîs dünyasındaki yerine kısaca değinip, onun Ubeydullah ile olan ilişkileri üzerinde ayrıntılarıyla duracağız. Zührî’nin nesebi, Muhammed b. Müslim b. Ubeydillah b. Abdillah b. Şihâb b. Abdillah b. el-Hâris b. Zühre b. Kilâb b. Mürre el-Kureşî ez-Zührî’dir.225 Dedelerinin anne tarafından biri savaşta müşrik ordusunda öldürülmüştür. Yine dedelerinden Abdullah b. Şihâb savaşta Hz. Peygamber’in yüzünü yaralamış, fakat daha sonra müslüman olmuştur.226 Fakih, hâfız, Medîneli Hicaz ve Şam âlimi olup ümmetin en bilginlerindendir.227 Zührî’nin doğum yılı olarak h. 50/670, 51/671, 60/680, 80/700 gibi rakamlar verilmiştir. Ölüm tarihi olarak ise h. 132/741, 132/742, 125/743 gibi rakamlar verilmiştir. Ebû Ubeyde, İbnü’l-Medînî ve Amr b. Alî; Zübeyr b. Bekkâr’ın Ramazan’ı da ilave ederek hesapladığını söyler.228 Öldüğünde 72 yaşında olduğuna göre h. 52/672 yılında doğmuş, h. 124/742 yılında vefat etmiştir diyebiliriz. 219 İbn Hacer, Tehzîb, V, 27. 220 İbn Hacer, Tehzîb, III, 431. 221 İbn Hacer, Tehzîb, VIII, 82. 222 el-Mizzî, XXXV, 185. 223 el-Mizzî, X, 76. 224 ez-Zehebî, Târîh, VI, 422. 225 İbn Hacer, Tehzîb, IX, 445. 226 İbn Hacer, el-İsâbe, IV, 112. 227 İbn Hacer, Tehzîb, IX, 445; ez-Zehebî, Siyer, V, 326. 228 İbn Hacer, Tehzîb, IX, 397. 35 İbn Şihâb’ın ilmi câmiada bu kadar ön plana çıkmasının nedeni, öncelikle fukahâı seb’a’nın ilmini kendisinde toplamış ve hepsinin en bilgini halîne gelmiş olmasıdır. Nitekim Zührî arı misali bütün âlimlerden çiçek toplamıştır. Zührî’nin ilimleri kendisinde topladığı birçok âlim tarafından ifade edilmiştir: Amr b. Dinâr, Zührî’den hadîsi açıklayıcı daha iyisini görmedim, demiştir. İbn Irâk’a, “Medîne’nin en bilgini kimdir?” diye sorulunca: “Saîd b. el-Müseyyeb, Urve b. Zübeyr ve Ubeydullah’ı sayar ve kanaatimce hepsinin en bilginlerini Zührîdir, çünkü o hepsinin ilmini kendisinde toplamıştır” diyerek cevap verir.229 Leys: “Zührî’den daha ilmi toplayıcı kimseyi görmedim. Terğîb ve terhîb konusunda anlattığı zaman ondan daha iyisi yoktur, Peygamberler ve Ehl-i Kitab’tan anlatınca ondan daha iyisi yoktur. Arap tarihinden ve nesebler hakkında anlatınca ondan daha iyisi yoktur. Kur’ân ve hadîs hakkında anlattığı zaman onunla ilgili bütün ayrıntıları en son şekliyle anlatırdı” demiştir.230 Ömer b. Abdülazîz Zührî’nin döneminin en âlimi olduğunu şu sözlerle ifade etmiştir: “Size Zührî yeter. Çünkü geçmiş sünneti ondan daha iyi bilen kalmadı”.231 Sa’d İbrâhîm şöyle demiştir: “Zührî meclislere gelirdi, yaşlı ve genç herkese soru sorardı, Sonra Ensar’ın evlerine gelirdi, orada da genç, orta yaşlı, yaşlı herkese soru sorardı. Ta ki kuş besleyen kadınlara bile sormaya çalışırdı”.232 Zührî, “Doğu tarafından bilmediğimiz hadîsler gelmeseydi ne bir hadîs yazardım ne de yazılmasına izin verirdim”233 demiştir. Zührî, fukahâ-ı seb’a’dan ilim almıştır. Zührî ilim aldığı hocalarını şu şekilde ifade etmektedir: “Üç kişiden ilim taleb ettim. İnsanların en fakîhi olan Saîd, dipsiz kuyu gibi bir ilmi olan Urve, dilediğim ilmi onun yanında bulduğum Ubeydullah”.234 Ubeydullah’tan ilmi ve fıkıh235 taleb eden Zührî, “İlimden yeterince nasibimi aldığımı düşünürdüm ta ki Ubeydullah’ın yanına oturuncaya kadar. O sanki bir denizdi,236 bitip 229 İbn Hacer, Tehzîb, IX, 448., 230 İbn Kesîr, IX, 375; el-Mizzî, IX, 449. 231 İbn Kesîr, IX, 375; el-Mizzî, IX, 449; İbn Hacer, Tehzîb, IX, 449. 232 İbn Kesîr, IX, 374; İbn Hacer, Tehzîb, IX, 449. 233 el-Hatîb el-Bağdadî, Takyîd, 107. 234 İbn Ebî Hayseme, II, 161. 235 Moğoltay b. Kılîç, Ebû Abdillah, İkmâlu Tehzîbi’l-Kemâl fî Esmai’r-Ricâl, thk. Ebû Abdirrahmân Âdil b. Muhammed, Kâhire 2001, IX, 38. 236 ez-Zehebî, Târîh, VI, 422. 36 tükenmeyen bir ilmi onda bulmuştum” 237 diyerek Ubeydullah’ın eşsiz ilmini dile getirmiştir. Zührî Ubeydullah’a tuzlu su götürmeye varıncaya dek onunla arkadaş olduğunu belirtir.238 Zührî, Ubeydullah’a geldiği zaman Ubeydullah kapıdan cariyesine: “Kim geldi?” diye sorardı. O da: “Hizmetçin A‘meş” derdi. Cariyesi İbn Şihâb’ı hizmetçisi zannederdi.239 Ubeydullah’ın ilminden büyük ölçüde istifade eden Zührî, artık ondan öğreneceği bir ilim kalmadığına kanaat getirince ondan uzaklaşmaya başlamıştır.240 Zührî’nin hadîs rivâyetinde bulunduğu hocaları şunlardır: Ubeydullah b. Abdillah, Hamza b. Abdillah, Sâlim b. Abdillah, Saîd b. el-Müseyyeb, Süleymân b. Yesâr, Talhâ b. Abdillah, Abdullah b. Ebî Bekr, Abdillah b. Ka‘b, Abdurrahmân b. Ka‘b, Abdurrahmân b. Abdillah b. Ka‘b, Abdullah b. Abdillah b. Utbe, Ubeydullah b. Abdullah b. Ebî Sevr, Abdullah b. Muheyrîz, Âbbad b. Ziyâd, Ubeyd b. es-Sibak, Urve b. Zübeyr, Ubeydullah b. İyâz, A‘rec, Atâ b. Ebî Rebâh, Alkame b. Vakkâs, Alî b. elHüseyn, Alî b. Abdillah b. Abbâs, Anbese, Yahyâ b. Saîd, Kâsım b. Muhammed, Muhammed b. Hâmid, Nu‘mân b. Beşîr’in iki oğlu, Nâfi‘, Ebû Bekr b. Abdirrahmân, Huseym b. Ebî Sinan, Nafi‘ b. Ebî Enes, Yezid b. el-Es’em, Ebû Bekir b. Süleymân, İbn Ezher’in kölesi Ebû Ubeyd, Amra bnt. Abdirrahmân, Hârice b. Zeyd, Humeyd, Ebû Seleme, Abdurrahmân b. Avf’ın iki oğlu, Abdullah b. Ömer, Abdullah b. Ca‘fer, Rebîa b. Abbâd, Mesûr b. Mahreme, Abdurrahmân b. Ezher, Abdullah b. Âmir, Sehl b. Sa‘d, Enes, Câbir, Ebu’t-Tufeyl, Sâib b. Yezîd, Mahmûd b. Rebî‘, Muhammed b. Lübeyd, Sa‘lebe b. Ebî Mâlik, Sinîn b. Ebî Cemîle, Ebû Ümâme b. Sehl, Kabîse b. Züeyb, Mâlik b. Evs, Ebû İdris el-Helvâni, Abdullah b. Hâris, İbrâhîm b. Abdillah, Âmir b. Sa‘d, İsmâîl b. Muhammed, Ca‘fer b. Amr, Abdullah b. Muhammed, Husayn b. Muhammed, Üsâme’nin azâdlı kölesi Hermele, Ubâde b. Sâmit’tir.241 H. 1. asır ve daha sonraki zamanlarda ilim öğrenmek, âlimlerin ders halkalarına katılmakla mümkündü. Hadîs talebeleri ilim öğrenmek için seyahat ederlerdi. Hadîs ilminde buna “er-rıhle fî talebi’l-hadîs” denir.242 İşte İbn Şihâb fukahâ-ı seb’a’nın 237 el-Endelüsî, II, 888. 238 ez-Zehebî, Siyer, IV, 478; İbn Manzûr, XXXXI, 369. 239 el-Endelüsî, II, 888. 240 İbn Asâkir, LV, 316. 241 İbn Hacer, Tehzîb, IX, 446-447. 242 Aydınlı, Abdullah, Hadis Istılahları Sözlüğü, İFAV Yay., İstanbul 2009, 255. 37 ilmini toplamış ve yeterince ilim aldığını düşündüğü zaman bir başka âlimden istifade etmeye çalışmıştır. Nitekim Zührî, “İnsanlardan hiçbiri bu ilmi benim gösterdiğim kadar yaymadı ve onun için çaba göstermedi” 243 diyerek hadîs alma ve onu neşretme konusunda gösterdiği büyük gayretini ifade etmiştir. İbn Şihâb, hadîsleri yazıya geçirmesiyle hadîs dünyasında şöhret bulmuştur. Ebu’z-Zinâd şöyle der: “Biz helalleri ve haramları yazıyorduk. Zührî ise onlarla ihticâc edinceye kadar işittiği her şeyi yazıyordu. Sonunda onun, insanların en âlimi olduğunu gördüm.” Sâlih b. Keysân ise: “Zührî ve ben ilim talebesiydik. Bana, gel sünnetleri yazalım dedi ve Hz. Peygamber (s.a.s.)’den gelen her şeyi yazdık. Sonra, gel sahâbeden gelenleri de yazalım dedi. O yazdı, ben yazmadım. Neticede, o başardı, ben ise kaybedenlerden oldum” 244 demiştir. Zühri’ye mevâlîden hadîs almadığı yönünde eleştiriler vardır. Abdullah b. Ömer’in azatlı kölesi olan Nâfi’den hadîs almadığı iddia edilmiştir.245 Emevîler dönemine bakıldığı zaman Arap ırkçılığının tesirinde kalan bazı çevrelerde mevâlîyi hakir gören bir anlayış bulunuyordu. Nitekim bazı kaynaklarda bu anlayışa sahip olan Araplar’ın yolda mevâlî ile aynı hizada yürümedikleri, alaylarda önlerine geçmelerine izin vermedikleri, onlarla aynı sofraya oturmadıkları, camilerini ayırdıkları, onların mesleklerine aşağılayıcı bir gözle baktıkları, kızlarını mevâlînin erkeklerine vermekten kaçındıkları ve arkalarında namaza durmaktan çekindiklerine dair rivâyetler nakledilmektedir. 246 Bu nedenle mevâlîye böyle bir yaklaşımın sergilendiği bir dönemde Zührî hakkında böyle bir eleştiri yöneltilmesi gayet doğaldır. Fakat Zührî’nin hadîs alma prensibi açısından İbn Ömer’den rivâyet etme imkânı bulduğu yerlerde Nâfi’’den hadîs rivâyet etmediği, hadîsi birinci kaynaktan elde etmeye gayret ettiği şeklinde anlaşılmalıdır. Dolayısıyla kaynaklarda İbn Ömer’den işittiği hadîslerin sayısı tartışılmaktadır.247 O dönemde hadîs rivâyeti ile ilgili olarak üzerinde durulan konulardan biri “iksâru’l-hadîs” meselesidir. İksâru’l-hadîs, çok hadîs rivâyet etme anlamına 243 İbn Hacer, Tehzîb, IX, 449. 244 İbn Hacer, Tehzîb, IX, 448; Mizzî, XXVI, 432. 245 A‘zamî, İlk Devir Hadîs Edebiyatı, 259. 246 İsmail Yiğit, “Mevâlî”, DİA, TDV Yay., Ankara 2004, XXIX, 425; Demircan, 72. 247 İbn Hacer, Tehzîb, IX, 446-47; el-Mizzî, XXVI, 432. 38 gelmektedir. Zührî Yûnus b. Zeyd’e şöyle söylemiştir: “İlmi (hadîsi) çoğaltma. Onu geceleri ve belirli günlerde al”.248 Nitekim Zührî bu konuya değinen ilk kişi değildir. Bilakis iksâru’l-hadîsle ilgili sahâbe dönemine dayanan tartışmalara şahit olmaktayız. Ebû Hüreyre’ye çokça hadîs rivâyet ettiğine dair ithamlar vardır.249 Bu ithamlar Zührî’nin hadîs rivâyetine dair bu sözünden anlaşılan şu üç ihtimalin altını çizmek gerekir: İlk husus, Zührî burada hadîs rivâyetini azaltmayı kastetmektedir. İkincisi, hadîsleri bağlamından kopararak rivâyet etmeye karşı çıkmaktadır. Üçüncüsü ise münker hadîsleri rivâyet etmeyi kerih görmektedir. Rivâyetin öncesine dönecek olursak Yûnus b. Zeyd ile ilgili olarak kendisiyle ihticâc edilmeyen hadîslerden çokça anlattığı hatta bazen bir mesele hakkında münker hadîs bile rivâyet etmekten çekinmediği ifade edilmektedir. Dolayısıyla Zührî’nin Yûnus b. Zeyd’e yönelttiği bu eleştiri muhtemelen onun münker hadîs rivâyet etmesiyle ilgili olmalıdır. Zührî’nin Kütübü Tis’a’da Ubeydullah tarikiyle toplam 98 rivâyeti vardır. Nitekim sözlü kültürün hâkim olduğu bir coğrafyada yazıya bakış olumsuz olmuştur. Rivâyet kültürünün yaygınlık kazandığı bu coğrafyada yazı ezberle eş değer tutulmuştur. Zührî’nin yazdırdığı rivâyetlerin tamamını ezberlediği rivâyetlerde şu şekilde aktarılmaktadır: “Bir keresinde Hişâm b. Abdülmelîk Zührî’den çocuklarına hadîs yazdırmasını istedi. O da kâtibine dört yüz hadîsi yazdırdı. Sonra da hadîs ehline çıkıp dört yüz hadîsten bahsetti. Sonra Hişâm Zührî’ye o kitabın kaybolduğunu söyledi. Sonra Zührî o dört yüz hadîsi tekrar ona aktardı. Hişâm birinci kitabı çıkarıp baktığında hiçbir harfini şaşırmadığını gördü. Bunu yapmadaki amacı Zührî’nin hıfzını imtihan etmekti”.250 Yine yazmanın kerih görülmesiyle ilgili Zühri’nin şöyle dediği rivâyet edilmiştir: “Bu emirler bizi hadîs yazmaya zorlayıncaya kadar hadîsi yazmayı hoş karşılamazdık. Fakat nihayetinde insanları bundan mahrum bırakmamamız gerektiğini anladık.251 Zührî’nin buradaki sözü oryantalistler tarafından Zührî’nin Emevîler lehine hadîs uydurduğu şeklinde anlaşılmıştır. Oryantalistler metindeki “el-hadîs” kelimesinin başındaki “el” takısını görmezlikten gelerek bu sonuca ulaşmışlardır. Halbuki Zührî bu 248 İbn Manzûr, XX, 5; İbn Asâkir, LXXIV, 304. 249 Özsoy, Abdulvahap, “Ebû Hüreyre’ye Yönelik İksâru’l-Hadîs Eleştirisine Farklı Bir Bakış”, AÜİFD, sayı: 41, 2014, 240. 250 İbn Hacer, Tehzîb, IX, 449. 251 İbn Kesîr, IX, 373. 39 sözüyle sahâbeden rivâyet ettikleri ve herkesin bildiği merfû hadîsleri yazmaya zorlandıklarını ifade etmiştir.252 1.2.2.2. Ömer b. Abdülazîz Tam ismi Ömer b. Abdülazîz b. Mervân b. Hakem b. Ebi’l-Âs el-Kureşî elEmevî’dir. Künyesi Ebû Hafs’dır.253 H. 61/681 veya 63/683 yılında254 Mısır’ın Helevan köyünde doğdu. Annesi Âsım b. Ömer b. el-Hattâb’ın kızıdır. Dolayısıyla anne tarafından Hz. Ömer’in torudur. Eşi amcası Abdülmelîk b. Mervân’ın kızı Fâtıma’dır. Velîd b. Abdülmelîk hilâfetinde h. 86/705 ve h. 93/712 yılları arası Medîne’de valilik yapmıştır. 255 Süleyman b. Abdülmelîk’in vefatından sonra h. 99/718 yılında256 hilâfete geçmiş, 29 aylık bir halîfeliği olmuştur.257 Babası Abdülazîz b. Mervân, Enes, Abdullah b. Ca‘fer b. Ebî Tâlib, İbn Kârız, Yûsuf b. Abdillah b. Selâm, Âmir b. Sa‘d,258 Sâib b. Yezîd, Saîd b. el-Müseyyeb, Urve b. Zübeyr, Ebû Bekir b. Abdirrahmân, Ebû Seleme b. Abdirrahmân259 gibi tâbiûnun birçok önemli isminden hadîs rivâyet etmiş, kendisinden ise Zührî, Yahyâ b. Saîd, Mesleme b. Abdülmelîk, Recâ‘ b. Hayve, 260 Ziyâd b. Habîb, Süleymân b. Dâvûd, Abdülmelîk b. Tufeyl, Muhammed b. Münkedir, Velîd b. Hişâm hadîs almıştır.261 Medine tâbiûnun üçüncü veya dördüncü tabakasında zikredilmiştir.262 Kur’ân’ı küçük yaşta ezberledi. Zühd ve takvâ sahibi biriydi. Her ne zaman ölümü hatırlasa ağlardı.263 İki yıl halîfelik yaptıktan sonra h. 101/720 yılında 93 yaşındayken Şam’da 252 Mustafa Sıbâî, İslâm Hukukunda Sünnet, (Çev.: Kamil Tunç), Girişim Yay., İstanbul 1989, 196. 253 el-Mizzî, XXI, 432-3. 254 el-Mizzî, XXI, 436. 255 es-Süyûtî, Târîhu’l-Hulefâ’, thk. Hamdî ed-Dermerdâş, Mektebetü Nizâr, Mekke 2004, I, 172. 256 es-Süyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, I, 173. 257 el-Mizzî, XXI, 433-4. 258 es-Süyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, I, 172. 259 el-Mizzî, XXI, 433-4. 260 es-Süyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, I, 172. 261 el-Mizzî, XXI, 433-4. 262 el-Mizzî, XXI, 436. 263 el-Mizzî, XXI, 437. 40 vefat etti. Ömer b. Abdülazîz, İslâm dünyasında ve çoğu kaynakta “Beşinci Halîfe ve II. Ömer” olarak anılmıştır. 264 Ömer b. Abdülazîz zühd ve takvâ sahibi bir halifeydi. Zâhid olması hususunda “Cennet hilâfetten daha faziletlidir” diyerek ahireti dünya nimetlerine öncelediğini ifade etmiştir.265 Ömer b. Abdülazîz adalet hususunda Hz. Ömer’e en çok benzeyendi. 266 Cömert bir halîfeydi ve fakirlere ulaşmaya çalışırdı. Hilâfete geçmeden 40 bin dinarı olan Ömer b. Abdülazîz, vefat edince 400 dinar bırakmıştır. 267 Ömer b. Abdülazîz, ulemayla olumlu ilişkiler yürütmüş ve yönetimde âlimlerin görüşünü almıştır. Nitekim onun hakkında: “Emevî halîfeleri içinde Ömer b. Abdülazîz’in örneği Firavun zamanında bir müslüman gibidir”268 denilmiştir. Ubeydullah hayatta olsaydı ben onun görüşünden asla çıkmazdım. Onun gibi bir meclisin olmasını çok isterdim” 269 demiştir. “Sika”, “hadîsi çok”, “adil imam” denilerek ta‘dil edilmiş ve övülmüştür.270 Ubeydullah b. Abdullah Ehl-i Beyt’e yapılan hakaretin durdurulmasında öncü bir rol oynamıştır. Ömer b. Abdülazîz Ubeydullah’ın uyarılarıyla birlikte Emevîlerin, minberde Hz. Alî’ye sövdürme adetine son vermiştir. Tüm şehirlere mektup yazarak bunun kaldırılmasını emretmiştir. Fakat Ömer’e bunu fark ettiren çeşitli olaylar vardır. Ömer, Medîne’ye vali tayin edildiğinde Ubeydullah b. Abdullah orada bulunmakta idi. Emevîlerin Hz. Alî hakkında söylediğinin benzerini Ömer b. Abdülazîz’inde söylediğini Ubeydullah’a bildirmişlerdir. Bunun üzerine Ubeydullah’la Ömer arasında şu olay gerçekleşmiştir: Ubeydullah, “Allah kendilerinden razı olduğu halde Bedir ve Bey’atü’r-rıdvân ehline gazaplanmayı ne zaman öğrendin?” deyince, Ömer böyle bir şey yapmadığını ifade eder. Bunun üzerine Ubeydullah: “Alî hakkında bana ulaşanlar nedir?” diye sorar. Ömer: “Allah affeylesin senden de özür dilerim” diyerek 264 Süfyân es-Sevrî beş halîfenin olduğunu söylemiştir: Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer, Hz. Osman, Hz. Alî, Ömer b. Abdülazîz. Ayrıntılı bilgi için bkz. es-Süyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, I, 172; Yiğit, “Ömer b. Abdülazîz”, DİA, TDV Yay., İstanbul 2007, XXXIV, 55. 265 el-Mizzî, XXI, 443. 266 es-Süyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, I, 173. 267 es-Süyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, I, 175. 268 es-Süyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, I, 174. 269 el-Buhârî, et-Târîhu’l-Kebîr, V, 386. 270 el-Mizzî, XXI, 436. 41 pişmanlığını belirtir ve bu uygulamaya son verir.271 Bu olaydan sonra o güne kadar uygulanan adeti terk etmiş ve hutbede Ehl-i Beyt’e hakaretin yerine “Şüphesiz ki Allah, adaletli davranmayı, iyilikte bulunmayı ve akrabalara yardım etmeyi emreder. Fuhşu, kötülüğü ve zulmü yasaklar. Allah sizlere düşünüp yapmanız için öğüt verir” 272 ayetinin okunmasını emretmiştir. 1.2.2.3. Ebu’z-Zinâd Künyesi Ebû Abdirrahmân, Ebu’z-Zinâd273 olan râvînin tam ismi Abdullah b. Zekvân el-Kureşî’dir. Babası Zekvân, Hz. Osman’ın hanımı Remle bnt. Şeybe’nin veya kızı Âişe’nin kölesiydi. Hz. Ömer’in katili Ebû Lü’lü’ün kardeşi olduğu da kaynaklarda geçmektedir. H. 65 yılında doğmuştur. Enes b. Mâlik, Ebû Ümâme, Ebân b. Osman, Urve b. Zübeyr, Hârice b. Zeyd, Ubeydullah b. Abdullah, Ubeyd b. Huneyn, Alî b. Hüseyin, Ebû Seleme b. Abdirrahmân, Kasım b. Muhammed, Abdurrahmân el-A‘rec, Âişe bnt. Saîd, Murakki‘ b. Sâfî, Muhammed b. Hamza, Şa‘bi, Süleymân b. Abdirrahmân’dan rivâyette bulunmuştur. Kendisinden de başta oğlu Abdurrahmân olmak üzere İbn Aclân, İbn İshâk, Mâlik, Leys, Verka b. Ömer, Süfyân es-Sevrî, Zâide, Şuayb b. Ebî Hamza, Muğîre b. Abdirrahmân, Saîd b. Ebî Hilal, Süfyân b. Uyeyne ve daha başkaları rivayette bulunmuştur.274 Yahyâ b. Muîn, İclî, Ebû Hâtim sika olarak nitelemişlerdir. H. 130/747 yılında Ramazan ayında 66 yaşında iken vefat etmiştir.275 1.2.2.4. Mûsa b. Ebî Âişe Tam ismi Ebu’l-Hasen el-Kûfî Mûsa b. Ebî Âişe’dir. Kûfe’nin âbid ve âlimlerindendir.276 271 İbn Asâkir, XLV, 136. 272 4. Nahl, 90. 273 el-Mizzî, XXXV, 59. 274 ez-Zehebî, Siyer, VI, 161. 275 İbn Hacer, Tehzîb, V, 203. 42 Ubeydullah b. Abdullah, Hafs b. Ebî Âsım, Saîd b. Cübeyr, Süleyman b. Sard, Süleyman el-Basrî, Abdullah b. Şeddâd b. el-Hâd, Amr b. Harîs, Amr b. Şuayb, Ğaylan b. Cerîr, Mücâhid, Yahyâ b. el-Cezzâr’dan hadîs rivâyetinde bulunmuştur. Kendisinden ise İsrâîl b. Yûnus, Cerîr b. Abdilhâmid, Hasan b. Sâlih, Hakem b. Beşîr, Zâide b. Kudâme, Süfyân es-Sevrî, Süfyân b. Uyeyne, Şerîk b. Abdillah, Şu‘be b. el-Haccâc, Ubeyde b. Hâmid, İmran b. Yahyâ, Kays b. er-Rebî‘, Mâlik b. Meğûl, Muhammed b. Şurahbîl, Ebu’l-Ahves, Ebû İshâk el-Fezârî, Ebû Avâne ve daha başkaları rivayette bulunmuştur. Süfyân es-Sevrî, Yahyâ b. Maîn “sika” olarak nitelemiş,277 İbn Hibbân Sikât’ında zikretmiştir.278 1.2.2.5. Damre b. Saîd el-Mâzinî Medîneli olan Damre b. Saîd el-Mâzinî el-Ensârî, Ubeydullah b. Abdullah ve Ebû Saîd el-Hudrî’den rivâyette bulunmuş, kendisinden ise Mâlik ve Süfyân b. Uyeyne rivâyet etmiştir. 279 1.2.2.6. Irâk b. Mâlik Tâbiûndan olan Irâk b. Mâlik el-Ğıfârî el-Medinî, Âişe, Ebû Hüreyre, Talha b. Ubeydillah el-Huzâî, Abdullah b. Ömer, Abdulmelik b. Ebî Bekir, Ubeydullah b. Abdullah, Urve b. Zübeyr, İbn Şihâb ez-Zührî, Nevfel b. Muâviye, Ebû Bekir b. Abdirrahmân, Ebû Seleme b. Abdirrahmân, Hafsa bnt. Abdirrahmân’dan rivâyette bulunmuş,280 kendisinden ise başta oğlu Hüseym olmak üzere Büşeyr b. el-Eşec, Hakem b. Uteybe, Hâlid b. Ebi’s-Salt, Abdullah b. Ebî Seleme, Osmân b. Ebî Süleyman, Süleyman b. Yesâr ve Zührî rivâyet etmiştir.281 İclî, Ebû Zür‘a, Ebû Hâtim “sika” olarak nitelemiştir. Dehr orucu tutan zâhid bir tâbiîdir282 . Medîne’de Yezîd b. Abdülmelîk’in hilâfetinde vefat ettiği söylenmiştir. 276 ez-Zehebî, Siyer, VI, 293. 277 el-Mizzî, XXIX, 90-1. 278 İbn Hacer, Tehzîb, X, 352. 279 el-Mizzî, II, 495. 280 el-Mizzî, XIX, 546. 281 el-Buhârî, et-Târîhu’l-Kebîr, VII, 88. 282 el-Mizzî, XIX, 547. 43 Kütübü Tis’a’da Ubeydullah b. Abdullah’ın rivâyette bulunduğu diğer râvîler şunlardır: Ebû Bekir b. Ebi’l-Cehm’dir. Kütübü Tis’a dışında diğer kitaplarda Ubeydullah b. Abdullah’ın rivâyette bulunduğu diğer râvîler şunlardır: Ubeydullah b. Abdullah’tan hadîs rivâyetinde bulunan diğer talebeleri şunlardır: Avn Abdurrahmân b. Muhammed b. Abdillah b. Abdulkârî, Hasîf b. Abdirrahmân el-Cezerî, Sa‘d b. İbrâhîm, Ebü’z-Zür‘â el-Ceşmî, Sâlim Ebu’n-Nadr, Talha Abdülmecîd b. Süheyl b. Abdirrahmân b. Avf, Sâlih b. Keysân, Abdullah b. Ubeyde b. er-Rebizî, Saîd b. Ebî Hind el-Fezarî, 283 Abdullah b. Ubeyde b. Neşîd,284 , İshâk b. Yesâr, 285 Sa‘d b. İbrâhîm b. Abdirrahmân’dır.286 1.3. VEFATI Tabakât kitaplarında Ubeydullah b. Abdullah’ın vefat tarihi Alî b. Hüseyin ile karşılaştırmalı olarak verilmiştir. Buna göre Ubeydullah b. Abdullah, Alî b. Hüseyin’den önce Medîne’de vefat etmiştir. 287 Ubeydullah b. Abdullah’ın vefat tarihi 94/712, 95/713, 98/716, 99/717, 100/718, 102/720 yılları verilmiştir.288 Alî b. Hüseyin’in vefat tarihi ise; h. 92/710,289 93/711,290 94/712,291 95/713, 292 98/716,293 99/717, 294 100/718,295 102/720296 yılları verilmiştir. Görüldüğü gibi ikisinin de vefat tarihiyle ilgili verilen yıllar nerdeyse aynıdır. Ubeydullah b. Abdullah’ın Alî b. Hüseyin’den önce vefat ettiği297 kabul edilecek olursa, 283 el-Mizzî, XIX, 74. 284 İbn Hacer, Tehzîb, V, 309. 285 el-Mizzî, II, 495. 286 el-Mizzî, X, 242. 287 el-Buhârî, et-Târîhu’l-Kebîr, V, 385. 288 el-Bacî, II, 888. 289 İbn Asâkir, XLI, 414. 290 İbn Manzûr, I, 2355. 291 Alî b. Hüseyin, Said b. Müseyyib ve Ebû Bekir b. Abdirrrahmân’ın vefat ettiği 94 yılı “fakihler senesi” olarak isimlendirilmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. el-Mizzî, XXXIII, 117. 292 el-Mizzî, XIX, 75, el-Endelüsî, II, 888. 293 Vâkıdî, Muhammed b. Abdullah b. Numeyr ve Tirmizî 98 yılında vefat ettiğini ifade etmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. ez-Zehebî, Siyer, IV, 479; İbnü’l-Cevzî, VII, 29; Kılîç, IX, 35. 294 el-Buhârî, et-Târîhu’l-Kebîr, V, 386. 295 İbn Manzûr, I, 2355. 296 eş-Şîrâzî, Ebû İshâk İbrahîm b. Alî, Tabakâtu’l-Fukahâ, thk. İhsân Abbâs, Beyrût 1970, I, 61; İbn Ebî Hayseme, II, 166. 297 Yahyâ b. Bekir’den nakledilen bir görüşe göre Ubeydullah b. Abdullah Alî b. Hüseyin’den önce 94 veya 95 yılında vefat etmiştir. Bir başka rivâyette de Alî b. Hüseyin’in vefatından önce 94 yılında vefat 44 Ubeydullah h. 94/712 yılında, Alî b. Hüseyin ise h. 94/712 yılından sonra vefat etmiştir denilebilir. Fakat Buhârî Alî b. Hüseyin’in h. 94/712 veya h. 95/713 yılında vefat ettiğini nakletmiştir.298 İbn Hibbân ve Muhammed b. Cerîr et-Taberî ise h. 98/716 yılını zikretmiştir. Tirmizî h. 98/716 yılında,299 Alî b. el-Medinî ise h. 99/717 yılında vefat ettiğini söylemiştir.300 1.4. KİŞİLİĞİ 1.4.1. Ahlâkî Kişiliği Ubeydullah tâbiûnun büyüklerindendir. İbadetlerine düşkün, takvâ sahibi, ilim ve amellerinde son derece ihlaslı bir kişidir. Amellerine riya girmesinden çok korkardı. Namazlarına çok düşkün oluşuyla bilinmiş, namazı esnasında ister halîfe isterse başkası gelsin onu asla kısaltmamıştır. Onun bu hassasiyeti rivâyetlerde şu şekilde geçmektedir: “Hz. Hüseyin’in torunu Alî b. Hüseyin Ubeydullah’a bazı şeyler sormak için gelir ve Ubeydullah namazı oldukça uzun tutar. Alî b. Hüseyin bunun üzerine kalkar ve gider. Namaz bitince Ubeydullah’a, Peygamber kızının oğlu sana geliyor sen ise onu bu kadar bekletiyorsun, denilerek kınandı. O da bunun üzerine şöyle cevap verdi: Allahım! Beni affet. Bir şeyi isteyen adam onun zorluğuna göğüs germek zorundadır”. 301 Ubeydullah Kur’ân-ı Kerim’e ve Hz. Peygamber (s.a.s)’e sıkı sıkı bağlı idi. Çevresindeki insanlara fıkıh bilgilerini anlatarak onları irşad etmeye çalışırdı. Allah’ın haram kılmış olduğu işler yapıldığında Allah için kızardı. Nitekim o Ehl-i Beyt’e yapılan hakareti engellemiştir. Ubeydullah, aynı zamanda çok cömert birisiydi. Borç isteyen kişilere borç verirdi. Nitekim Meymûne’ye ödemeyeceğini bildiği halde üç yüz dirhem borç vermiştir.302 ettiği söylemiştir. Ya’kûb b. Abdurrahman babasından Alî b. Hüseyin’in Ubeydullah’ın tabutunu taşıdığını nakletmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. el-Fesevî, I, 218, 223. 298 el-Mizzî, XIX, 76; el-Buhârî, et-Târîhu’l-Kebîr, V, 386. 299 el-Mizzî, XIX, 76. 300 el-Mizzî, XIX, 76. 301 İbn Manzûr, XXXXI, 368; ez-Zehebî, Siyer, IV, 478; el-Fesevî, I, 545. 302 el-Hâtîb el-Bağdâdî, el-Kifâye fî İlmi’r-Rivâye, thk. Ebû Abdillah es-Sûrakî, Medîne tsz., I, 138. 45 Hakkında, yaşadığı dönemden günümüze kadar ulaşan haberlere bakıldığında Ubeydullah b. Abdullah’ın ilmiyle âmil, ibadet ve taatle meşgul bir şahsiyet olduğu açıkça görülmektedir. 1.4.2. İlmî Kişiliği Ubeydullah b. Abdullah, fakîh ve muhaddislerin yetiştiği bir aile çevresinde öğrenim görmüştür. Ubeydullah, babası, babasının amcası Abdullah b. Mes‘ûd ve İbn Abbâs gibi sahâbeden hadîs rivâyet etmiştir. Ubeydullah, tâbiûnun içerisinde hadîsi en iyi bilen, hadîs alma ve rivâyet etme hususunda üstün bir konumda olmuştur. Nitekim Atâ b. es-Sâib şöyle demiştir: “Medîne’ye gelince Medînelilere en âlim kişinin kim olduğunu sordum. Bana Ubeydullah’ı gösterdiler”. 303 1.4.2.1. Fakîhliği Ubeydullah b. Abdullah, Medîne’de görüşüne başvurulan yedi fukahâdan biridir. Bişr b. Mervân Kûfe’de vali iken Ubeydullah b. Abdullah orada kadılık yapmıştır.304 Ubeydullah b. Abdullah, Medine’de “fukahâ-ı seb’a” adıyla meşhur olan yedi fakîhten biridir.305 Tâbiûn dönemindeki âlimler çoğunlukla fıkıhta şöhret bulmuşlardır. Kaynaklarda Medine fakîhleri olarak altı, yedi ve on kişinin ismi verilmektedir. Yedi fakîh olarak şu isimler zikredilmektedir: Saîd b. el-Müseyyeb (ö. 94/713), Urve b. Zübeyr (ö. 94/713), Kâsım b. Muhammed (ö. 107/725), Ebû Bekir b. Abdirrahmân (ö. 94/713), Ubeydullah b. Abdullah (ö. 98/716), Hârice b. Zeyd (ö. 100/718), Süleymân b. Yesâr (ö. 107/725).306 Bunlara Sâlim b. Abdillah (ö. 106/725), Kabîsa b. Züeyb (ö. 86/705), Ebân b. Osmân (ö. 105/723) eklenerek fakihlerin on kişi olduğu belirtilmiştir.307 Medinenîn fakîhleri ilk olarak on kişi ile anılmış, daha sonra fetva verme konusunda yetkin olan yedi kişi halîfenin hüküm verme konusunda resmi bir görev yüklemesiyle birlikte “fukahâ-ı seb’a”olarak şöhret bulmuştur. Nitekim İbn 303 Moğoltay b. Kılîç, IX, 38. 304 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târîh, III, 397. 305 ez-Zehebî, Tezkire, I, 62. 306 İbn Ebî Hayseme, II, 103, 251, 252; el-Mizzî, VIII, 10; el-Fesevî, I, 352; ez-Zehebî, Siyer, IV, 475. 307 İbnu’l-Cevzî, VII, 30. 46 Abdilber Ubeydullah’ın Medîne’nin ilk on fakihi, daha sonra ilk yedisi içinde yer aldığını ifade etmektedir.308 Fukahâ-ı seb’a, dönemin ilim meclisi fonksiyonunu üstlenmiş, adeta halîfenin danışma meclisi haline gelmişti. Nitekim Ömer b. Abdülazîz, Medine fakîhlerinden on kişiyi yanına çağırarak onlara birbirlerine hak üzere yardımcı olmalarını ve görüşlerine başvurulmadan herhangi bir hüküm vermeyeceğini bildirdi.309 Fukahâ-ı seb’a kendi içinde de birbirlerinin görüşlerini alır, fikir alışverişinde bulunurlardı.310 Hz. Peygamber’in hadîslerini her biri farklı kişilerden dinler ve bunları birbirlerine anlatırlardı.311 Ubeydullah fukahâ-ı seb’a ile istişare eder ve görüşlerini onlarla paylaşırdı.312 Fukahâ-ı seb’a’nın meşhur olması dönemin şiirlerine de yansımıştır. Gerek Ubeydullah kendi şiirlerinde gerekse diğer şairler bu yedi fakîhin ilmini dile getirmişlerdir.313 Fukahâ-ı seb’a’ın yedinci kişisi hakkında ihtilaf edilmiştir. Abdullah b. elMübârek yedinci kişinin Ebû Bekr b. Abdirrahmân b. Haris b. Hişâm olmayıp Sâlim b. Abdillah olduğunu söylemiştir. 314 Ebu’z-Zinâd ise yedinci kişiyi Sâlim b. Abdillah olarak kabul etmiştir.315 Zührî fukahâ-ı seb’a’dan dört kişinin de “bahr/deniz” olduğunu ifade etmiştir. Bunlar: Saîd b. el-Müseyyeb, Urve b. Zübeyr, Ebû Seleme b. Abdirrahmân, Ubeydullah b. Abdullah.316 Ubeydullah fıkıhta önde gelen bir tâbiî olduğu için birçok konuda fetvasına rastlamak mümkündür: 1. Husayn b. Abdurrahmân Ubeydullah’ın öğle ve ikindi namazlarında işitilebilecek kadar sesli okuduğunu nakletmiştir.317 Ubeydullah’ın bu davranışının 308 İbn Hacer, Tehzîb, VII, 24. 309 İbn Kesîr, IX, 86; el-Mizzî, XXI, 439. 310 İbn Asâkir, XV, 394; el-Mizzî, X, 150. 311 el-Buhârî, et-Târîhu’l-Evsat, I, II. 312 İbnü’l-Cevzî, VII, 30. 313 İmâduddîn, Ebu’l-Fidâ İsmâîl b. Alî, el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer, Mısır tsz., I, 202; İbn Ebî Hayseme, II, 161, 162. 314 el-Fesevî, I, 471. 315 el-Fesevî, I, 352. 316 Ebû Zür’a, I, 407; İbn Ebî Hayseme, II, 160; el-Endelüsî, II, 888; el-Fesevî, I, 479. 47 kaynağını sahâbe uygulamalarında bulmaktayız. Nitekim Abdullah b. Amr b. el-Âs,318 Abdullah b. Mes‘ûd, Habbâb b. el-Eret, Enes b. Mâlik ve Saîd b. Cübeyr de öğle ve ikindi namazlarında işitilebilecek kadar sesli okumuşlardır.319 2. Hür bir kadın erkek köleyi satın alır ve onunla evlenirse nikâhları geçersiz olur; eğer köleyi azad ederse nikâhları devam eder, adamın mehir vermesi, kadının da iddet beklemesi gerekmez.320 3. Sahip olduğu su kaynağını çevresindeki insanlara satmak helal değildir.321 4. Nikâh öncesinde yapılan talak için herhangi bir şey gerekmez.322 5. Bayram namazlarında imam dokuz tekbir alır, acelesi olması durumunda yedi tekbir alır.323 6. Ölen birinin vasiyeti üzerine onun yerine hac yapılabilir. Nitekim Ubeydullah’ın annesi ölmeden önce kendi yerine hac yapılmasını çocuklarına vasiyet eder. Ubeydullah’ın kardeşleri durumu İbn Abbâs’a sorunca ölen annelerinin yerine hac yapabileceklerini söylemiştir.324 7. Ramazan ve Kurban bayramı öncesi gusletmek gerekir.325 8. İ‘tikaf yapmaya nezirde bulunan kişi ölünce onun yerine i‘tikaf yapılabilir.326 9. Bayram günü minberde tekbir almak sünnettir, İmam hutbe irad etmeden önce dokuz tekbir alır. Son hutbeye ise yedi tekbir ile başlar.327 1.4.2.2. Şairliği Ubeydullah b. Abdullah’ın edebiyatta bilhassa şiirde ileri düzeyde bir yetkinliği vardı. Nitekim onun kabilesi olan Hüzeyl, birçok şairin varlığıyla bilinmekteydi. Kaynaklarda onun fasih bir şair olduğu geçmektedir.328 317 Abdürrezzâk, Ebûbekir Abdürrezzâk b. Hemmâm es-San‘ânî, el-Musannef, thk. Hubeybi’r-Rahmân el-A‘zamî, el-Mektebu’l-İslâmî, Beyrût 1403, II, 230. 318 Abdürrezzâk, II, 230. 319 Abdurrahman Candan, Fukahâ’nın Kur’ân Tasavvuru, Düşün Yay., İstanbul 2012, 158. 320 Abdürrezzâk, VII, 259. 321 İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdillah b. Muhammed, el-Musannef, thk. Kemâl Yûsuf el-Hût, Riyâd 1989, IV, 351. 322 el-Fesevî, I, 558. 323 Abdürrezzâk, III, 290. 324 Abdürrezzâk, IV, 353. 325 İbn Ebî Şeybe, I, 500. 326 İbn Ebî Şeybe, II, 339. 327 Abdürrezzâk, III, 290. 48 Ubeydullah b. Abdullah tam anlamıyla şair ruhluydu. Kendisini müteessir eden her durumda duygularını şiirle dile getirirdi. Ömer b. Abdülazîz’in hilâfetinde ona şiirle öğüt vermesi, boşadığı eşine sayısız şiirler yazması, öğrencisi İbn Şihâb’a kızdığı zaman şiirle cevap vermesi329 onun şiir konusundaki yetkinliğini göstermektedir. Şiirlerinin büyük kısmını boşadığı eşi ‘Asme’ye yazmıştır. ‘Asme’ye yazdığı şiirlerinden biri şudur: ي ... ِ ُ َديّل ِ م ي ِك اي أَُّم الصب ُّ ب ُ وح ُّي شهيدِ َشهيدي أبو بكر وأ ُد عي َ َقى بكم وس ةُ ما أل َ و ْ ُر بن حممد ... وع ُ ْدِي القاسم َج ويعلم و ُد عي ُ ْدِي لنا وي ب ُ ه ... وخارجةٌ ي َ ُن علم ي سليما ِ ْخف ويعلم ما أُ ُد ي ِ َل يبِ عندي طار ٌف وت َي ... فللح ُ ْخَب َسأيل عَّما أقول فَ ت مىت ت “Ey çocuğumun annesi! Aklımı başımdan alırcasına sevdim, Şahit oldu sevgime Ebû Bekr, o ne güzel bir şahittir. Kâsım b. Muhammed de aşkımı biliyor, Sende bulduklarımın bilgisi Saîd ve Urve’dedir. Sevgimden sakladıklarımın bilgisi Süleymân’dadır, Hârice ise bunları ortaya çıkarıyor ve tekrar ediyor. Bende sana karşı bitmez tükenmez bir sevgi var”. 330 Zührî’ye “Ubeydullah şiir söyler miydi?” diye sorulunca, “Göğsü olanın hissetmemesi mümkün mü?” demiştir.331 Ömer b. Abdülazîz ve Abdullah b. Amr b. Osmân, Ubeydullah’a selam vermeyince onlara şu mısraları yazar: ً من الكَب ال تعجبا أن تؤتيا وتكلما ... فما حشي األقوام شرا وهذا تراب األرض منه خلقتما ... وفيها املعاد واملصري إىل احلشر 328 İbnü’l-Cevzî, VII, 29. 329 el-Kurtubî, Ebu’l-Velîd Muhammed b. Ahmed, el-Beyân ve’t-Tahsîl, thk. Muhammed Haccî ve diğerleri, Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, Beyrût 1998, XVII, 169. 330 İbn Ebî Hayseme, II, 161, 162. 331 İbn Ebî Hayseme, II, 160. 49 ً مثلي ً ...كمثلك إين مبتغ صاحبا أاب عمروكن مثلي أو ابتغ صاحبا “İhanet edilmekten şaşırmayın, Nice kavimler vardır ki kibir şerriyle doldurulmuştur. Siz ikinizin yaratıldığı işte bu topraktır, Varılacak yer, haşra dönüş işte ondadır. Ey Ebû Amr! Ya benim gibi ol, ya da kendin gibi birini bul, Şüphesiz ben, kendim gibi birinin arayıcısıyım”.332 Ubeydullah’ın şiire olan düşkünlüğü çevresindeki insanlar tarafından fakîhliği ve ilmi kişiliğine yakıştırılmayınca, “Öğüren kişi kendisini kusmaktan alamaz” diyerek cevap vermiştir. 333 Günümüzde Ubeydullah b. Abdullah’ın şiirlerinin özelliğini anlatmak üzere bir kitap telif edilmiştir.334 332 el-Belâzûrî, XI, 242. 333 el-Belâzûrî, XI, 242; İbn Ebî Hayseme, II, 161. 334 İbrâhîm Sabrî Mahmûd Râşid, Fakîh Şair Ubeydullah b. Abdullah b. Utbe b. Mes‘ûd’un Şiirleri, Suudi Arabistan, 2010. 50 İKİNCİ BÖLÜM UBEYDULLAH B. ABDULLAH’IN HADİS İLMİNDEKİ YERİ 2.1. HADÎS TAHAMMÜLÜ VE EDÂSI Ubeydullah b. Abdullah rivâyet ettiği hadîslerin büyük bir çoğunluğunu hocalarından semâ yoluyla tahammül etmiştir. Ubeydullah’ın talebeleri de ondan yine aynı şekilde çoğunlukla semâ yoluyla tahammül etmişlerdir. Şöyle ki Ubeydullah hicri ikinci asrın yaygın bir kullanım şekli olan335 “an” sîgasını rivâyetlerinin çoğunda kullanmıştır. Bu sîga 454 rivâyetinde geçmektedir. Bu sîga ile en çok rivâyet ettiği hocası İbn Abbâs’dır. Ubeydullah b. Abdullah’ın talebeleri arasında bu sîga en fazla kullanılan sîga olup toplam 525 rivâyette geçmektedir. Ubeydullah’ın “an” sîgasını kullandığı rivâyetlerden biri şöyledir: “An İbn Şihâb an Ubeydillah b. Abdillah b. Utbe an İbn Abbâs”. 336 An’ane sîgası râvînin hadîs naklettiği şeyhiyle bizzat görüşüp görüşmediğini ortaya koymadığı için bazı muhaddislerce mahzurlu görülmüştür.337 Müslim muan’an senedli hadîsleri muttasıl saymıştır. Buhârî ise an’ane ile rivâyet edilen hadîslerin muttasıl olabilmesi için râvî ile şeyhinin muâsır olmasıyla birlikte en az bir kere likâlarının da sabit olmasını şart koşar. Çünkü ona göre an’ane yoluyla rivâyet edilen hadîsi kabul etmek için râvî ile şeyhinin bir araya geldikleri sabit olmasa bile muâsarat yeterlidir.338 Ubeydullah rivâyetlerinin 20 tanesinde ise çoğunlukla semaya delalet eden “ahberanâ/ahberenî” sîgasını kullanmıştır. Buhârî’de 7 tane “ahberahu”; Müslim’de 2 tane “ahberahu”, 1 tane “ahberetnî”, Tirmizî ve İbn Mâce’de 1 tane “ahberahu”; Müsned’de 5 tane “ahberanî”; Nesâî’de 4 tane “ahberanî” lafzı kullanılmıştır. Kendisinden rivâyet eden öğrencileri 92 rivâyette “ahberanî” lafzını kullanmışlardır. 335 Ahmet Yücel, Hadîs Usulü, İFAV Yay., İstanbul 2012, 85. 336 el-Buhârî, İlim, 18. 337 Bünyamin Erul, “Hicrî II. Asırda Rivâyet Üslûbu (1)”, AÜİFD, sayı: 1, 43. 338 İbn Hacer, en-Nüket alâ Kitâbi İbni’s-Salah, thk. Rebi b. Hâdî, Medîne 1984, I, 383; es-Süyûtî, I, 69; Accâc, 316. 51 Rivâyetlerinde “ahberanî” sîgasını mechûl halde kullanmaması onun rivâyet ettiği hadîslerin hocasından doğrudan duyduğuna delalet etmektedir. Nitekim mechûl bir sîga olan “uhbirtu” tabirine Kütübü Tis’a’da hiç rastlanmamıştır. Ubeydullah b. Abdullah rivâyetlerinin 3 tanesinde ise semâ bildiren “haddesenî” sîgasını kullanmıştır. Kendisinden rivâyet edenler ise 41 defa “haddesenî/haddesena” sîgasını kullanmışlarıdır. Ubeydullah’ın haddesenî sîgasını kullandığı bazı isnâdlar şunlardır: “An Zührî an Ubeydillah b. Abdillah haddesenî İbn Abbâs”.339 “An Zührî kâle ahberanî Ubeydillah b. Abdillah b. Utbe kale haddesenî İbn Abbâs”.340 “An Zührî an Ubeydillah b. Abdillah kale haddesenî İbn Abbâs”.341 Ubeydullah rivâyetlerinin 7 tanesinde semâ ifade eden “semi’tu” sîgasını kullanmıştır. Kendisinden rivâyette bulunan talebeleri ise bu sîgayı 7 kez kullanmışlardır. Bu sîga İbn Abbâs’tan rivâyet ettiği hadîslerde çoğunlukla kullanılmaktadır. Semi’tu sîgasını kullandığı isnâdlardan biri şudur: “An Ubeydillah b. Abdillah kâle semi’tuhu an Âişe kâlet”.342 Ubeydullah semâ yoluyla tahammül etmiş olduğu bir hadîsi daha sonra başka bir sahâbeye arz ederek onu tahkik ettirmiştir. Nitekim o Âişe’den semâ yoluyla tahammül etmiş olduğu Hz. Peygamber’in hasta olup namaz kıldırması için yerine Hz. Ebû Bekir’i tayin ettiğini bildiren hadîsi Abdullah b. Abbâs’a arz etmiş ve onun onayını almıştır.343 Bu vakıa Ubeydullah’ın arz metodunu zaman zaman uyguladığını göstermektedir. 2.2. HADÎSLERİNİN YAZIMINA KARŞI TUTUMU Yazılı hadîs nüshalarının imha edilmesine karşı ilk teşebbüsleri sahâbe döneminde görmekteyiz. Nitekim kaynaklarda Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer’in kendi döneminde 339 el-Buhârî, Megâzî, 9. 340 el-Buhârî, Tefsîr, 56. 341 el-Buhârî, İ’tisâm, 67. 342 Müslim, Salât, 274. 343 el-Buhârî, Ezan, 51; Müslim, Salât, 90. 52 yazılan hadîsleri yaktırdığına dair bilgiler yer almaktadır. Bu kaynaklar bilginin yanlışlığına da değinmiştir.344 Ubeydullah da hadîslerinin yazılmasını hoş karşılamamış ve onları yırtmıştır. Ubeydullah’ın hadîslerinin imlasına karşı tutumu, Yakûb b. Abdirrahmân’ın babasından naklettiği bir rivâyette şu şekilde dile getirilmektedir: حدثنا سعيد بن منصور قال: حدثنا يعقوب بن عبد الرمحن عن أبيه قال: حضرت عبيد هللا بن عبد يكتبون ما يقول، فلما أراد أن يقوم، قال له عمر: ً هللا، دخل على عمر بن عبد العزيز، فأجلس قوما ،ً قال: ما هو اي ابن عبد العزيز ؟ قال:كتبنا ما قلت. قال: وأين هو ؟ فجيء به فخزق. صنعنا شيئا “Ubeydullah b. Abdullah’a gittik. Ömer b. Abdülazîz oraya girdi. Bir topluluk oturmuş Ubeydullah’ın söylediğini yazıyordu. Kalkmak istediklerinde Ömer b. Abdülazîz ona, Biz bir şey yaptık ama; ne dersin, dedi. Ubeydullah, Yaptığınız şey nedir?, diye sorunca; Ömer b. Abdülazîz, Senden duyduklarımızı yazdık, dedi. Ubeydullah yazdıkları şeyi istedi ve onu yırttı”. 345 2.3. HADÎSİ LAFZEN RİVÂYETE ÖNEM VERMESİ Ubeydullah’ın, “Duymuş olup da ezberlemeyi dilediğim her hadîsi mutlaka ezberledim” 346 sözü onun hadîsleri lafzen ezberlemeye önem verdiğini ve talebelerine aynı yolu takip etmelerini tavsiye ettiğini göstermektedir. Nitekim Ubeydullah tarikiyle rivâyet edilen hadîsler, genelde aynı lafızlarla rivâyet edilmişlerdir. Meselâ, İçinde köpek ve suret bulunan eve meleklerin girmeyeceğini bildiren hadîs347 her tarikte aynı lafızlarla rivâyet edilmiştir. 2.4. RÂVÎLERİ CERH VE TA‘DİL’İ Ubeydullah b. Abdullah tespitlerimize göre sadece Urve b. Zübeyr hakkında “yesriku’l-hadîs” diyerek onu hadîs hırsızlığı ile cerh etmiştir ki bu, cerhin üçüncü 344 Özsoy, Hicrî I. Yüzyıl Hadîs Tenkîd Kriterleri ve İlgili Rivâyetlerin Değerlendirilmesi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), AÜSBE, Erzurum 2011, 123. 345 Ebû Zür’a, I, 407; el-Hatîb el-Bağdâdî, Takyîd, 45. 346 İbn Ebî Hatim, er-Razî, el-Cerh ve’t-Ta‘dîl, Beyrût 1952, V, 320; en-Nevevî, I, 312; el-Mizzî, XIX, 16; ez-Zehebî, Siyer, IV, 477. 347 Bu hadîsin rivâyetleri için bkz. el-Buhârî, Bed’ü’l-Halk, 7, 17. Diğer örnek için bkz. el-Buhârî, Bed’ü’l-Vahy, 1; Bed’ü’l-Halk, 6. 53 tabakasında yer alır.348 Böyle bir râvînin rivâyet ettiği hadîs hiçbir surette alınmaz.349 Nitekim Zührî ile Ubeydullah arasında geçen şu konuşma bu durumu ortaya koymaktadır: قال الزهري: كنا عند عمر بن عبد العزيز وهو وايل املدينة مث صرت إىل عبيد هللا بن عبد هللا بن عتبة فقال : هل من معه به خَب فأسأله األمر ؟ هل كان عمر يكتب ؟ فقال عروة : نعم كان يكتب فقال : آبية ماذا ؟ قال : بقوله : لوال أن يقول الناس : زاد عمر يف القرآن خلططت آية الرجم بيدي . فقال عبيد هللا : هل مسى عروة من حدثه ؟ قلت : ال فقال عبيد هللا : فإمنا صار عروة ميص مص البعوضة متأل بطنها وال يرى أثرها يسرق أحاديثنا ويكتمنا . أي : إين أان حدثته. “Ömer b. Abdülazîz Medîne valisiyken onun yanındaydık. Sonra Ubeydullah’a gittik. Bize Ömer b. el-Hattâb yazıyor muymuş? diye sordu. Ben de Urve’nin, insanlar Ömer Kur’ân’a ekleme yapıyor demeyeceklerini bilsem recm ayetini kendi ellerimle eklerdim, sözünü anlattım. Urve bu hadîseyi anlatırken bunu kimden aldığını söyledi mi? diye sordu. Hayır! dedim. Ubeydullah bunun üzerine, Urve sineğin kanı emmesi gibi bizim hadîslerimizi emip karnına dolduruyor ve ondan hiçbir iz bırakmıyor. Hadîslerimizi çalıyor ve onları gizliyor. O hadîsleri ben ona anlattım”. 350 Târîh, ilel ve cerh-ta‘dil kitaplarını incelemelerimiz sonucunda Ubeydullah b. Abdullah yalnızca hocası İbn Abbâs hakkında ta‘dil ifadesi kullanmıştır. 351 2.5. UBEYDULLAH HAKKINDAKİ TA‘DİLLER Ubeydullah b. Abdullah, tâbiûnun önde gelen isimlerinden biridir. Başta hadîs olmak üzere birçok alanda otorite kabul edilmiş ve âlimlerin birçoğu onun ilminden istifade etmekten kendini alamamıştır. Birçok âlim ve münekkid, onun güvenilirliğine ve ilmi şahsiyetine vurgu yapmıştır. Ubeydullah b. Abdullah’ın hakkında yapılan tek cerh, mürsel rivâyet etmesidir.352 Nesâî, Yahyâ b. Maîn,353 İbn Sa‘d,354 Vâkıdî,355 İclî,356 348 Accâc, 276. 349 Aydınlı, 331. 350 İbn Manzûr, XVII, 10; el-Fesevî, I, 551. 351 en-Nevevî, I, 276. 352 Moğoltay b. Kılîç, IX, 39. 353 İbn Hacer, Tehzîb, V, 36. 354 ez-Zehebî, Târîh, II, 1287. 54 Ebu Zür‘a 357 onu “sika” olarak nitelemişlerdir. İbn Hibbân onu Sikât’ında zikretmiş,358 Zehebî ise Târîh’inde “imam”, “hüccet”, “hafız”, “müctehid” olarak nitelemiştir.359 2.6. RİVÂYETLERİNİN TAHLİLİ 2.6.1. Rivâyetlerinin İttisal-İnkıta Açısından Durumu Hadîsler isnâdında inkıta bulunup bulunmamasına göre muttasıl ve munkatı olmak üzere ikiye ayrılır. İsnâdda inkıta olması sebebiyle zayıf olan hadîsler; munkatı, mürsel, muallak, mu‘dal ve müdelles olmak üzere beşe ayrılır.360 Ubeydullah b. Abdullah’ın Kütübü Tis’a’da rivâyet ettiği tespit edilen 198 (tekrarsız) rivâyetinin sekiz tanesi munkatı, geriye kalanlarının tümü muttasıldır. Ubeydullah rivâyetlerinin büyük çoğunluğunu muttasıl olarak rivâyet ederken yer yer mürsel, munkatı ve muallak hadîslere de rastlanmaktadır. Rivâyetlerinin genelinde an‘ane yöntemiyle hadîs rivâyet ederken zaman zaman “ahbaranî, haddesenî veya semi’tu” gibi rivâyet sîgalarını kullandığı görülmektedir. Hocası ve talebeleri arasındaki rivâyet sîgaları sayıca hesaplanarak bir sıralama yapılarak bir değerlendirme yapılmaya çalışılmıştır. Ubeydullah’ın itham edildiği hususlardan biri de mürsel hadîs rivâyet etmesidir. Hadîs kaynaklarında Ubeydullah’ın doğrudan Hz. Peygamber (s.a.s)’den yaptığı nakillerin yanı sıra, Abdullah b. Mes‘ûd ve Hz. Ömer, Zeyd b. Sâbit,361 Ammâr b. Yâsir’den yaptığı munkatı rivâyetler dikkat çekmektedir. Nitekim Dârekutnî Ubeydullah’ın Zeyd b. Sâbit’ten sema ve rivâyetinin olmadığını ifade etmiştir. 362 Ubeydullah’ın rivâyetlerinin çoğu muttasıldır, ancak bazıları munkatı’dır. Nitekim Ubeydullah’ın rivâyet ettiği şu hadîs bazı tariklerden mürsel olduğu için Dârekutnî tarafından tenkid edilmiştir: “Bir adam Hz. Peygamber’e şöyle dedi: Benim müslüman 355 İbn Hacer, Tehzîb, VII, 23; ez-Zehebî, Siyer, IV, 476; es-Süyûtî, Tabakâtu’l-Huffâz, Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, Beyrût 6992, I, 39. 356 İbn Hacer, Tehzîb, VII, 23; ez-Zehebî, Siyer, IV, 476. 357 İbn Hacer, Tehzîb, VII, 23; el-Mizzî, XIX, 75. 358 İbn Hacer, Tehzîb, VII, 22. 359 ez-Zehebî, Târîh, II, 1137. 360 Itr, Nurettin, Menhecü’n-Nakd fî Ulûmi’l-Hadîs, Dâru’l-Fikr, Beyrût 1997, 367. 361 İbn Hacer, Tehzîb, VII, 22. 362 Moğoltay b. Kılîç, IX, 39. 55 bir cariyem var. Onun güvenilir biri olduğunu görürsem azad edeceğim. Bunun üzerine Hz. Peygamber cariyeye: Allah’ın bir olduğuna şehadet eder misin? diye sordu. Cariye, Evet! dedi. Benim Allah’ın Peygamberi olduğuma şehadet eder misin? diye sordu. Cariye, Evet! dedi. Ölümden sonra dirilişe iman ettin mi? sorusuna da cariye, Evet! deyince Hz. Peygamber efendisine, Onu azad edebilirsin, dedi”. 363 Nitekim rivâyet şu râvîler tarafından nakledilmiştir: - Malîk Zührî Ubeydullah Hz. Peygamber,364 - Yezîd, el-Mes‘ûdî, Avn b. Abdullah b. Utbe, Ubeydullah b. Abdullah, Ebû Hüreyre, Hz. Peygamber,365 - Ma‘mer, Zührî, Ubeydullah, Hz. Peygamber,366 - Avn– Abdullah b. Utbe – Ebû Hüreyre - Hz. Peygamber,367 - Avn – Ubeydullah b. Abdullah – Ebû Hüreyre - Hz. Peygamber.368 Görüldüğü gibi Ubeydullah’ın Muvatta ve Musannef’teki rivâyetleri mürsel, 369 diğerleri muttasıldır. Ancak Ubeydullah’ın bu hadîsi Ebû Dâvûd’un Sünen’i ve Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inde muttasıl olarak rivâyet edilmiştir. İsnâddan düşürülen sahâbe râvîsi ise Ebû Hüreyre’dir. 2.6.2. Mechûl/Mübhem Râvilerden Hadîs Rivâyeti Ubeydullah’ın Kütübü Tis’a’da değerlendirilmesi gereken bir konu da onun rivâyetlerinde mechûl râvîlere yer vermiş olmasıdır. Mübhem; isim, künye veya lakabı belirtilmeksizin fulan, recul, imre’eh, şeyh şeklinde zikredilen kimsedir. Senedde bir râvînin bu şekilde zikredilmesi, hiç zikredilmemesi gibidir.370 Senedinde müphem râvînin bulunduğu hadîs başka bir 363 Abdürrezzâk, IX, 174. 364 Mâlik b. Enes, II, 405. 365 Ahmed b. Hanbel, Müsned, XIII, 285. 366 Abdürrezzâk, IX, 174. 367 Ebû Dâvûd, Eymân, 19. 368 Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 291; et-Taberânî, el-Mu‘cemu’l-Evsât, III, 95. 369 ed-Dârekutnî, Ebu’l-Hasan Alî b. Ömer, İlelu’l-Dârekutnî, thk. Mahfûzurrahmân Zeynullah, Riyâd 1985, IX, 29-30. 370 Aydınlı, 190. 56 tarikten rivâyet edilerek müphem olan bu râvînin ismi belirlenmedikçe rivâyeti zayıf addedilir. Çünkü böyle bir râvînin ismi belirlenmeyince adil olup olmadığı bilinemez. Dolayısıyla mechûl bir râvî olarak kalır. Mübhem râvînin ismi, hadîsin başka tariklerinde isminin açıkça zikredilmesiyle bulunabilir.371 Mübhem hadîs başka bir tarikten müfesser olarak rivâyet edilrse munkatı olmaktan çıkar.372 Bazı âlimlere göre mübhem hadîs munkatı hadîsin bir çeşidi olup,373 mübhem râvînin rivâyeti kabul edilmez. Bu mechûl râvîlerin sayısı dörttür. Ubeydullah’ın Kütübü Tis’a’da mechûl râvîlerden rivâyeti şu kalıplardadır: “Haddesenî raculun min ehli’l-ilmi enne Ümme Abdillah b. Huzâfe kâlet” 374 . “An Ubeydillah b. Abdillah enne reculen min ashâbi’n-Nebî haddesehu semia Râsulullah”375 . “An İbn Şihâb kâle haddesenî Ubeydullah b. Abdillah b. Utbe b. Mes‘ûd enne raculen min ashâbi Râsulillah haddesehu ennehu semia Râsulullah”.376 “An Zührî haddesenî Ubeydullah b. Abdillah b. Utbe b. Mes‘ûd enne raculen min ashâbi’n-nebî haddesehu ennehu semia’n-nebî”.377 Bu hadîsi Abdurrezzak b. el-Hemmâm,378 Ahmed b. Hanbel,379 Nesâî ve Taberânî eserlerinde Ubeydullah b. Abdullah tarikiyle sahâbî râvîsi mechûl olarak tahrîc etmişlerdir. Araştırmalarımız sonucunda Taberânî Ubeydullah tarikiyle bu mechûl sahâbî râvîsinin ismini Ebû Saîd el-Hudrî olarak tahrîc etmiştir. İsnâdda mechûl râvîlere yer vermiş olması, Ubeydullah’ın rivâyetleri için bir kusur olarak görülebilirse de hem bu râvîlerin sayısının dördü geçmemesi, hem de 371 İbn Cemâa, Muhammed b. İbrâhîm, el-Menhelu’r-Revî, thk. Muhyiddîn Abdurrahmân Ramazan, Dâru’l-Fikr, Dımaşk 1406, 46. 372 es-San‘ânî, Muhammed b. İsmaîl, Tavdîhu’l-Efkâr, thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhâmid, elMektebetü’s-Selefiyye, Medîne tsz., I, 315. 373 İbnü’l-Mulakkin, Sirâcüddîn Ömer b. Alî, el-Mukni‘ fî Ulûmi’l-Hadîs, thk. Abdullah b. Yûsuf elCüdey‘, Riyâd 1993, 141. 374 Müslim, Fedâil, 627. 375 en-Nesâî, Salât, 9. 376 Ahmed b. Hanbel, III, 441. 377 Ahmed b. Hanbel, V, 295. 378 Abdürrezzâk, II, 253. 379 Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 441; V, 295. 57 hatırlayamadığı veya ismini unuttuğu kişileri rivâyetlerinde belirttiği için aslında bu durum onun güvenilirliğinin bir sonucu olarak görülmelidir. 2.6.3. Rivâyetlerinin Müntehasına Göre Durumu Kütübü Tis’a çerçevesinde yapılan araştırmada Ubeydullah b. Abdullah’tan gelen rivâyetlerin çoğunun merfû olduğu görülmüştür. Kütübü Tis’a’da tespit edilen rivâyetleri bu açıdan incelendiğinde; Buhârî’de yer alan rivâyetlerden 155’i merfû, 14’ü mevkûf; Müslim’de 64’ü merfû, 3’ü mevkûf; Tirmizî’de 32’si merfû, 2’si mevkûf; Nesâî’de 64’ü merfû, 7’si mevkûf; Ebû Dâvûd’da 46’sı merfû, 1’i mevkûf; Ahmed b. Hanbel’de 136’sı merfû, 58’i mevkûf, 1’i maktû; Dârimî’de 28’i merfû, 1’i mevkûf; İbn Mâce’de 36’sı merfû, 1’i mevkûf; İmam Mâlik’te 35’i merfû, 8’i mevkûf ve 1’i maktû hadîs bulunmaktadır. Ubeydullah b. Abdullah’tan gelen rivâyetlerin çoğu merfû hadîsten oluşmaktadır ve bunların büyük kısmını İbn Abbâs’tan rivâyet etmiştir. 2.6.4. Rivâyetlerinin İsnâd Zincirleri Bu bölümde Ubeydullah b. Abdullah’ın hocaları ve talebeleri dikkate alınarak Kütübü Tis’a’daki isnâd zincirlerini belirteceğiz. Kütübü Tis’a çerçevesinde yapılan araştırmada Ubeydullah b. Abdullah’ın rivâyetleri en çok “……Zührî – Ubeydullah – İbn Abbâs” kanalıyla nakledildiği görülmüştür.380 İkinci olarak en çok kullanılan rivâyet zinciri “……Zührî – Ubeydullah – Âişe” den oluşan seneddir.381 Üçüncü olarak da “……Zührî – Ubeydullah – Ebû Hüreyre” isnâd zincirinin en fazla kullanıldığı tespit edilmiştir.382 380 Ubeydullah b. Abdullah’ın İbn Abbâs kanalıyla 264 rivâyeti vardır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Ubeydullah b. Abdullah ve Hadîs İlmindeki Yeri Ek1. 381 Ubeydullah b. Abdullah’ın Âişe kanalıyla 65 rivâyeti vardır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Ubeydullah b. Abdullah ve Hadîs İlmindeki Yeri Ek1. 382 Ubeydullah b. Abdullah’ın bu Ebû Hüreyre kanalıyla 53 rivâyeti vardır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Ubeydullah b. Abdullah ve Hadîs İlmindeki Yeri Ek1. 58 2.6.5. En Sahîh İsnâdları Hadîs usûlünde isnâdlar çeşitli açılardan taksime tabi tutulmuştur. Bunlardan biri de isnâdın en sahîh ve en zayıf olma ölçütüne göre sınıflandırılmıştır.383 Esahhu’l-esânîd, hadîslerin isnâd açısından bir sınıflamasıdır. İsnâdlar en sahîh ve en zayıf oluşu bakımından senedinde yer alan râvîleri en sika olanlarına “esahhü’lesânîd”, en zayıf olanlarına da “evhe’l-esânîd” denmiştir. 384 Sahâbe veya belde açısından çeşitli esahhü’l-esânîdler vardır. Sahâbeden Hz. Ömer, Hz. Alî, Âişe, Sa‘d b. Ebî Vakkâs, İbn Mes‘ûd, İbn Ömer, Ebû Hüreyre, Ümmü Seleme, Abdullah b. Amr b. As, Ebû Mûsâ el-Eş‘arî, Enes b. Mâlik, İbn Abbâs, Câbir b. Abdillah, Ukbe b. Âmir, Ebû Zer ve İbn Abbâs’ın bulunduğu isnâdları zikredebiliriz. Hz. Ömer ve İbn Abbâs tarikiyle rivâyet edilen hadîslerin en sahih isnâda sahip olanları sırasıyla şu isnâdla rivâyet edilenlerdir: Hz. Ömer – İbn Abbâs – Ubeydullah – Zührî. İbn Abbâs – Ubeydullah – Zührî. Nesâî ise Hz. Peygamber açısından bir sınıflama yaparak Hz. Peygamber’den gelen en güzel senedler dört şekildedir diyerek bunları şu şekilde vermiştir: Zührî – Alî b. Hüseyin – Hüseyin b. Alî – Alî b. Ebî Tâlib – Hz. Peygamber. Zührî – Ubeydullah – İbn Abbâs – Hz. Peygamber. Eyyûb – Muhammed – Ubeyde – Hz. Peygamber. Mansûr – İbrâhîm – Alkame – Abdullah – Hz. Peygamber. 385 2.7. RİVÂYET ETTİĞİ HADÎSLERİN KÜTÜBÜ TİS’A’DAKİ DAĞILIMI 2.7.1. Sahîhu’l- Buhârî Ubeydullah’ın rivâyetlerini tespit ettiğimiz kaynakların başında Buhârî’nin Sahîh’i gelmektedir. Bu eserde Ubeydullah’ın 55 rivâyeti vardır. Mükerrer hadîs sayısı 383 Özsoy, Şu‘be İbnu’l-Haccâc ve Hadisçiliği, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), AÜSBE, Erzurum 2004, 101. 384 Raşit Küçük, “İsnad”, DİA, TDV Yay., İstanbul 2001, XXIII, 158. 385 İbn Hacer, Tehzîb, IX, 448. 59 ise 101’dir. Mükerrerleriyle birlikte toplam 156 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerden 150’si merfû, 10’u ise mevkûftur. Sahîhu’l Buhârî’de Ubeydullah tarikiyle rivâyet edilen hadîslerin büyük bir kısmı Abdullah b. Abbâs tarikiyle rivâyet edilmiştir. Şöyle ki 55 rivâyetin 34’ü İbn Abbâs’tan rivâyet edilmiştir. Mükerrerleriyle birlikte 156 rivâyetin ise 90’ı İbn Abbâs’tan rivâyet edilmiştir. Bu rivâyetlerin 82’si merfû olarak, 8’i mevkûf olarak rivâyet edilmiştir. 2.7.2. Sahîhu Müslim Sahîhu Müslim’de Ubeydullah’ın rivâyet ettiği hadîslerin sayısı 41’dir. Mükerrer hadîs sayısı ise 11’dir. Mükerrerleriyle birlikte toplam 52 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerden 49’u merfû 3’ü mevkuftur. 2.7.3. Sünenü’t-Tirmizî Sünenü’t-Tirmizî’de Ubeydullah’ın rivâyet ettiği hadîslerin sayısı tekrarsız olarak 20’dir. Bu rivâyetlerden 19’u merfû, 1’i ise mevkûftur. 2.7.4. Sünenü Ebî Dâvûd Ubeydullah’ın rivâyetlerini içeren başka bir eser de Ebû Dâvûd’un Sünen’idir. Sünenü Ebî Dâvûd’da Ubeydullah’ın rivâyet ettiği hadîslerin sayısı 29 olup, 5 mükerrer hadîsi vardır. Mükerrerleriyle birlikte toplam 34 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerden 32’si merfû 2’si mevkûftur. 2.7.5. Sünenü’n-Nesâî Sünenü’n-Nesâî’de Ubeydullah’ın ait 40 rivâyeti vardır. Mükerrer hadîs sayısı ise 9’tir. Mükerrerleriyle birlikte toplam 49 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerin hepsi merfûdur. 2.7.6. Sünenü İbn Mâce Sünenü İbn Mâce’de Ubeydullah 33 hadîs rivâyeti vardır. Mükerrer hadîslerinin sayısı ise 2’dir. Mükerrerleriyle birlikte toplam 35 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerden 34’ü merfû 1’i mevkûftur. 60 2.7.7. el-Muvatta Mâlik’in el-Muvatta’sında Ubeydullah’ın 16 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerden 12’si merfû 4’ü ise mevkûftur. 2.7.8. el-Müsned Ubeydullah b. Abdullah’ın rivâyetlerinin çokça bulunduğu eserlerinin başında Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’i gelmektedir. Bu eserde Ubeydullah’a ait 75 rivâyeti vardır. Mükerrer hadîslerinin sayısı ise 85’tir. Mükerrerleriyle birlikte toplam 160 rivâyeti vardır. Bu rivâyetlerden 151’ü merfû 9’u mevkûftur. 2.7.9. Sünenü’d-Dârimî Ubeydullah b. Abdullah’ın rivâyetlerinin yer aldığı diğer bir eser, Dârimî’nin Sünen’idir. Bu eserde Ubeydullah’ın 21 rivâyeti vardır. Mükerrer hadîs sayısı ise 3’tür. Mükerrerleriyle birlikte toplam 24 rivâyeti vardır. Bunlardan 23’ü merfû, 1’i mevkuftur. 2.7.10. Değerlendirme Fukahâ-i Seb’a’nın rivâyetleri incelendiğinde en çok hadîs rivâyet eden kişinin Urve b. ez-Zübeyr olduğu görülmektedir. Nitekim Fukahâ-i Seb’a’nın Kütübü Sitte’deki rivâyetlerinin dağılımına bakıldığında şöyle bir tablo ortaya çıkmaktadır: 1- Saîd b. el-Müseyyeb: Sahihu’l-Buhârî’de 181, Sahîhu Müslim’de 122, Sünenü’t-Tirmizî’de 54, Sünenü’n-Nesâî’de 138, Sünenü Ebî Dâvûd’da 79 ve Sünenü İbn Mâce’de 100 rivâyet bulunmaktadır. Dolayısıyla Saîd b. el-Müseyyeb’in Kütübü Sitte’de toplam 674 rivâyeti bulunmaktadır.386 2. Urve b. ez-Zübeyr: Kütübü Tis’a’daki toplam rivâyet sayısı 2707’dir. Sahihu’lBuhârî’de 589, Sahîhu Müslim’de 355, et- Sünenü’t-Tirmizî’de 136, Sünenü’n-Nesâî’de 259, Sünenü Ebî Dâvûd’da 232 ve Sünenü İbn Mâce’de 162, Mâlik’in Muvatta’sında 386 Sarı, Halil, Fukahâ-i Seb’a ve Hadîsteki Yeri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), UÜSBE, Bursa 1996, 27. 61 139, Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inde 738, Sünenü’d-Dârimî’de 97 rivâyeti bulunmaktadır. 387 3. Ebû Bekir b. Abdirrahman: Kütübü Tis’a’daki toplam rivâyet sayısı 160’tır. Sahihu’l-Buhârî’de 19, Sahîhu Müslim’de 19, Sünenü’t-Tirmizî’de 9, Sünenü Ebî Dâvûd’da 14, Sünenü’n-Nesâî’de 13, Sünenü İbn Mâce’de 8, Mâlik’in Muvatta’sında 17, Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inde 53, Sünenü’d-Dârimî’de 8 rivâyeti vardır. 388 4. Kâsım b. Muhammed: Kütübü Tis’a’daki toplam rivâyet sayısı 532’dir. Sahihu’l-Buhârî’de 74, Sahîhu Müslim’de 58, Sünenü’t-Tirmizî’de 17 Sünenü Ebî Dâvûd’da 34, Sünenü’n-Nesâî’de 54, Sünenü İbn Mâce’de 32, Mâlik’in Muvatta’sında 72, Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inde 146, Sünenü’d-Dârimî’de 28 rivâyeti vardır. 389 5. Ubeydullah b. Abdullah: Kütübü Tis’a’daki toplam rivâyet sayısı 330’dur. Sahihu’l-Buhârî’de 55, Sahîhu Müslim’de 41, Sünenü’t-Tirmizî’de 20, Sünenü Ebî Dâvûd’da 29, Sünenü’n-Nesâî’de 40, Sünenü İbn Mâce’de 33, Mâlik’in Muvatta’sında 16, Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inde 75, Sünenü’d-Dârimî’de 21 rivâyeti vardır.Konu bakımından mükerrer olanlar dikkate çıkarılırsa toplam 111 rivâyeti vardır. 6. Süleyman b. Yesâr: Kütübü Tis’a’daki toplam rivâyet sayısı 182’dir. Sahihu’lBuhârî’de 6, Sahîhu Müslim’de 11, Sünenü’t-Tirmizî’de 13, Sünenü Ebî Dâvûd’da 17, Sünenü’n-Nesâî’de 13, Sünenü İbn Mâce’de 13, Mâlik’in Muvatta’sında 62, Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inde 34, Sünenü’d-Dârimî’de 13 rivâyeti vardır.390 7. Hârice b. Zeyd: Sahihu’l-Buhârî’de 7, Sahîhu Müslim’de 1, Sünenü Ebî Dâvûd’da 4, Sünenü’n-Nesâî’de 5 ve Sünenü İbn Mâce’de 2 rivâyeti bulunmaktadır. Sünenü’t-Tirmizî’de tespit edilemedi. Toplam rivâyet sayısı 19’dur.391 387 Fikret Özçelik, Urve b. Zübeyr ve Hadîs İlmindeki Yeri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), SÜSBE, Erzurum, 2012, 388 Ömer Faruk Yıldırım, Ebû Bekir b. Abdurrahman’ın Hayatı ve Hadis İlmindeki Yeri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), SÜSBE, Sakarya 2006, 44-6. 389 Merve Özcan, Kâsım b. Muhammed’in Hayatı ve Hadis İlmindeki Yeri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), SÜSBE, Sakarya 2006, 71-3. 390 Abdulalim Adıgüzel, Süleyman b. Yesâr ve Hadis İlmindeki Yeri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), AÜSBE, Erzurum 2015, 42

Bugün 677 ziyaretçi (1704 klik) kişi burdaydı!

Bu web sitesi ücretsiz olarak Bedava-Sitem.com ile oluşturulmuştur. Siz de kendi web sitenizi kurmak ister misiniz?

Ücretsiz kaydol