Rıfat Börekçi-M. Kemal Çatışması: “Türkçe Hutbe…” Atatürk ve Din-8

*

Bu yazıda “Rıfat Börekçi-M. Kemal çatışması”nın “Türkçe Hutbe” ayağını ele alacağız. Ancak evvela hutbelerin Osmanlı’da nasıl okunduğunu kısaca izah etmeye çalışalım. Bakalım mesele; “Atatürk hutbeleri Türkçeleştirdi de anlayabildik” diye ahkam kesenlerin zannettiği gibi miymiş görelim… Esasen Osmanlı Dönemi’nde “Kürsü Şeyhliği” diye adlandırılan bir müessese vardı.[1] Ilk olarak Eyüp camiine tayin edilen Kürsü Şeyhleri daha sonra başka camilere de tayin olunmuşlardır. Bunların en mühim vazifeleri Prof. Nesimi Yazıcı’nın ifadesiyle: “cuma namazı sırasında hatip tarafından Arapça olarak okunan hutbeyi, namaz bitimindeki vaazları esnasında cemaate ‘izah ve telkin’ etmekti.”[2]

*

[1] no’lu dipnot ile ilgili… Mehmed Emin’in 1919’da Sebilürreşad Dergisi’nde neşredilen “Kürsü Şeyhleri: Selatin Şeyhliği” başlıklı makalesi…

***

Elimizdeki kayıtlara göre hutbelerin Türkçeleştirilmesi meselesi Osmanlı Dönemi’nde ilk olarak mason Ali Suavi tarafından gündeme getirilmiştir. Ali Suavi bu fikrini “Fransa”da çıkardığı “Ulum” gazetesinin 1 Mayıs 1870 tarihli nüshasında kaleme aldığı “Zemane Hutbesi” başlıklı yazısında dile getirir.[3] Hutbe meselesine devam etmeden evvel Ali Suavi hakkında kısa bir parantez açmakta fayda görüyoruz. Zira onun kişiliğinin tanınması “bazı hususların” daha iyi anlaşılmasına katkı sağlayacaktır.

Her ne kadar tarihçi Stanford Shaw; “muhakeme edilip asıldı”[4] dese de, Ali Suavi’nin 20 Mayıs 1878’de Beşinci Murad’ı kaçırıp tahta çıkarmak ve dolayısıyla da Sultan II. Abdülhamid Han’a darbe yapmak üzereyken “Yedi-Sekiz” lakaplı Hasan Paşa tarafından kafasına vurulan sopa darbesiyle öldüğü bilinmektedir.[5]

“Mason” olan Ali Suavi’nin karısı Ingilizdi ve kendisinin de Ingiliz ajanı olduğu yönünde rivayetler vardır.”[6]

Bir rivayete göre de o; “vak’a günü Çırağana hareket ederken Ingiliz olan karısına sarayı, yalıdan kontrol etmesini ve şayet bir baskına uğrayıp saray ve rıhtımın karıştığını görecek olursa bütün evrakı derhal yakmasını söylemiş ve sarayı dürbünle kontrol eden zevcesi de anın (onun) dediği gibi hareket etmiştir.”[7]

Tarihçi Ord. Prof. Enver Ziya Karal’ın yazdıkları da bu rivayetleri kuvvetlendirmektedir. Karal, Ali Suavi’nin Ingiliz yanlısı olduğunu, güzel bir Ingiliz kadınla evlendiğini ve Ingilizlerin Ikinci Abdülhamid Han’a itimat etmedikleri için darbe yapmaya kalkıştığını yazar.[8]

Ali Suavi’yi takdir eden Avukat Abdurrahman Adil beyin kaleme aldığı hal tercümesinde şu bilgiler verilmektedir:

“Çıkarmakta olduğu Muhbir gazetesinde Mısır mes’elesini kurcalıyordu. Gerek bazı vaızları ve gerek Mısır mes’elesi dolayısile yazdığı yazılar tevkifini icap ettirdi; Suavi, Kastamoniye nefyolundu (sürüldü), fakat oradan kaçarak bir Fransız vapuriyle Istanbula geldi; vapur Anadolu kavağında karantine muamelesini yaptırırken bir takrip savuştu; Rumeli sahiline çıktı, karadan Kuriye Doryan (Courrier d’Orient) gazetesi idarehanesine geldi; bu gazetenin sahibi olan Fransız Jan Piyetri’nin delaletile ve Fransız sefarethanesi (elçiliği) vasıtasiyle Avrupaya kaçırıldı; orada Mısırlı Mustafa Fazıl Paşadan yardım gördü, Londrada Muhbir gazetesini ve Pariste ise Ulum gazetesini çıkardı.”

Adil Bey’in devamında verdiği şu kişilik özellikleri “konumuz açısından” son derece dikkat çekicidir:

“Suavi mücadeleci, kendini beğenmiş, nefsine itimadı fazla, ilmine mağrur fikri inkılapçı idi. Çırağan vak’ası memlekette fiili bir inkılap yapmak veyahut muvaffak olduğu takdirde sönmeyen ihtirasını tatmin için bir hareket olmak iktiza eder.”[9]

Şimdi gelelim, “kendini beğenmiş… ilmine mağrur fikri inkılapçı… sönmeyen ihtirasını tatmin için hareket eden… ingiliz yanlısı… darbeci, mason ve Türkçe hutbe taraftarı” Ali Suavi’den M. Kemal’e…

M. Kemal’in yapmak istediği din inkılapları arasında ilk sırayı “Türkçe Hutbe” işgal etmekteydi. Hatta bu meseleyi henüz Cumhuriyet’i ilan etmeden evvel gündemine alarak Halife Abdülmecid’in biat töreninden sonra Cuma namazı için gidilen Fatih Camii’nde hutbenin Türkçe okunmasını emretmişti.[10] 1923’de Balıkesir’de yaptığı meşhur “hutbe”de ise “tamamen Türkçe olacak” diyerek adeta ultimatom veriyordu:

“Hutbeler hakkında irat edilen sualden anlıyorum ki bugünkü hutbelerin tarzı milletimizin hayatı fikriyesi ve lisaniyle ve ihtiyacatı medeniyesiyle mütenasip görülmemektedir. Efendiler, hutbe demek nasa hitap etmek, yani söz söylemek demektir. Hutbenin manası budur.(..) Binaenaleyh hutbeler tamamen Türkçe ve icabatı zamana muvafık olmalıdır ve olacaktır.”[11]

*

“Atatürk ve Din” serimizin bir önceki 7. bölümünde temas ettiğimiz üzere Ingiliz ajanı mason Dr. Abdullah Cevdet‘in Içtihad dergisinde “Timsal-i Emel” müstearıyla neşredilen “Pek Uyanık Bir Uyku” başlıklı yazının 12. maddesinde de hutbelerin Türkçeleştirilmesi gerektiği ifade ediliyordu…

***

M. Kemal’in bu ultimatom vari açıklamasının üzerinden bir sene geçmesine rağmen Diyanet Işleri Reisi Rıfat Börekçi bu yönde bir adım atmadığı gibi, Mayıs 1924’de verdiği bir beyanatta, Arapça hutbeler tanzim ettirmeyi düşündüğünü söyleyerek karşı bir çıkış yapar:

“Riyaset, Kur’an-ı Kerim ve ehadis-i şerife tercümelerinin lüzumuna kanidir. Bunun için yakında bir hey’et-i mütehassısa teşkil ederek bu mühim işi yapacaktır. Hutbeler hakkındaki kanaatimiz ise, yine hutbelerin Arapça, fakat elhan ve negamat ile değil, nesren okunarak hitamında (bitiminde) cemaate Türkçe tercümesinin söylenmesi yolundadır. Çünkü hutbeler Türkçeleştirilirse, namazlardaki kıraatin de Türkçeleştirilmesi meselesinin ortaya çıkarak hoşnutsuzluk yapması ihtimali vardır. Riyaset bu esasa göre yeniden Arapça hutbeler tanzimi hususunu düşünmektedir.”[12]

*

Diyanet Işleri Reisi Rıfat Börekçi’nin [12] no’lu dipnotta metni verilen beyanatı…

***

Dikkat edilirse M. Kemal Balıkesir’de yaptığı konuşmada, “hutbe demek nasa (halka) hitap etmek, yani söz söylemek demektir. Hutbenin manası budur” diyerek hutbeyi “ibadetin dışında” gösterdiği halde, Rıfat Börekçi, “hutbeler de zikrullahı muhtevi bir ibadettir” diyerek bu fikri reddetmiştir.

Ancak 21 Şubat 1925’de Kangırı Milletvekili Ahmet Talat ve Yusuf Ziya; “Türkçe bir hutbe mecmuası tertip ve neşri ile Türkçe hutbe kıraatinin mecburi tutulması hakkında” TBMM’ne bir takrir vererek Diyanet Işleri Başkanlığı’na baskı yaparlar.[13]

Bunun üzerine Türkçe hutbe meselesi TBMM’de tartışılmış, hutbenin muhtevalarının düzenlenmesi ve dilinin Türkçe olması üzerinde durulmuş ve bunun için örnek bir hutbe kitabının hazırlattırılmasına dair bir kanaat oluşmuştur. Zor durumda kalan Rıfat Börekçi 4 ay sonra, M. Kemal’in istediği gibi “tamamının” değil sadece “mev’iza” yani “vaaz ve nasihat” kısımlarının Türkçe okunmasına karar vermiş ve teşkilata tamim etmiştir.

“Reis Rifat” imzasıyla müftülüklere gönderilen 4 Haziran 1341/1925 tarih ve 3955/642 sayılı tamimde şöyle deniyordu:

“Hutbeden maksat, Cenab-ı Allah’a hamd ü sena, vahdaniyet-i ilahiyyesini ikrar, Hazreti Muhammed Sallallahi aleyhi ve sellem Efendimizin hem Allah’ın kulu hem de Resulü olduğuna şehadet etmek, insanlara Allah’a ve Resulüne itaat etmek lüzumunu hatırlatmak ve hilafına hareketten tahzir etmek, kavaid-i Islamiye ve umur-i mühimmeyi talim ve tebliğ etmek olduğu nazarı dikkate alınarak bu maksadın tamamiyle husule gelmesi için hutbelerin tarzında biraz tadilat yapmak zarureti hasıl olmuş ve bunun için de bervechi ati tarifat dairesinde bir hutbe mecmuası yazılmak karargir olmuştur.

Birinci ve ikinci hutbelerde hamd ü sena, salat u selam yine Arabi olarak ifa edilmekle beraber vasiyyet ve mev’ize kısmında başka bir şey okunmayarak itikadat, ibadat, ahlak, sa’y u amel, iktisat hakkında her hafta bir veyahut müteaddit ayat-ı kerime ve hadis-i sahiha okunduktan sonra bunlar sade ve beliğ bir ifade ile Türkçe’ye tercüme ve izah olunacak; sonra Türkçe güzel ve müfid bir dua yapılacak; daha sonra yalnız ‘Innellahe ye’muru bi’l-adl…’ ayet-i kerimesiyle hutbeye nihayet verilecektir. Bu şekil, hutbedeki maksadın husulüne daha ziyade hadim olacağından tarifat-ı anife dahilinde tertip edilecek hutbelerin nihayet-i Teşrini Evvel ibtidasına kadar Riyasete gönderilmesi ve tertip edilen hutbelerden Heyet-i Müşaverece bittetkik tercih edilecek hutbe için sahibine münasip bir mükafat verileceği tamimen beyan olunur.”[14]

*

Rıfat Börekçi’nin [14] no’lu dipnotta metni verilen tamimi…

***

Ancak aradan 9 ay geçtiği halde meselenin kemalist kadronun beklediği gibi gelişmediği anlaşılmaktadır. 7 Mart 1926 tarihli Ikdam gazetesinde yer alan bir haberde camilerde hala Arapça hutbelerin okunduğundan şikayet edilmekteydi:

“Hutbelerin Türkçe okunması hakkında Diyanet Işleri Riyaseti’nden emr-u te’kid geldiği halde, hatip efendilere tebliğ ve tamim edilmemesi yüzünden memlekette Türkçe Hutbe okunmamasına sebebiyet vermektedir. Şimdiye kadar hiçbir makamdan hutbenin Türkçe okunması lüzumuna dair sarih bir emir vürud etmemiştir. Yalnız Haziran 1341 (1925) tarihli bir tamimde hutbelerde tadilat yapılacak Türkçe bir Hutbe Mecmuası yazılmasının karargir olduğu Riyaset-i müşarün-ileyha’dan bildiriliyor, müftülüklerden de tarifata uygun hutbeler bi’t-tertib merkeze gönderilmesi isteniyordu. Bu tamimin veçhesi başka olduğundan, tebliğe medar olacak bir emr-i resmi suretinde telakki edilemeyeceği vareste-i arz-u beyandır zannederim. Böyle bir emir Istanbul’da tebliğ edilmemiş olmalıdır ki birçok camilerde hala Arapça Hutbe okunmakta olduğunu yazarak Istanbul gazeteleri şikayet etmektedir.”[15]

*

[15] no’lu dipnotta bahsi geçen haber…

***

Bundan iki ay sonra ise 16 Mayıs 1926’da mesele tekrar TBMM’ne taşındı. Zonguldak Milletvekili Tunalı Hilmi, “Hutbeler Türkçe okunacaktı, bu da karardan geçmişti. Şimdiye kadar Diyanet Işleri Reisliği ne için hazırlanmamıştır?” diye sormuş, Çankırı Milletvekili Mustafa Abdülhalik ve Antalya Milletvekili Rasih ise buna cevap olarak “Türkçe Hutbelerin hazırlandığı”nı söylemişlerdi.[16]

*

[16] no’lu dipnot ile ilgili… Tunalı Hilmi’nin “Türkçe Hutbe” meselesini Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin gündemine taşıdığına dair Meclis zaptı…

***

Nihayet 1925’te hazırlanmasına karar verilen “Türkçe Hutbe” adlı kitap takriben 2 sene sonra 1927’de neşredildi. 1927 Şubat’ında 51 adet hutbenin yer aldığı ve Diyanet’in talimatıyla Ahmed Hamdi Akseki’ye hazırlattırılan bu kitap 2005 senesinde Emine Şeyma Usta isimli bir yazar tarafından hiç alakası olmadığı halde “Atatürk’ün Cuma Hutbeleri” başlığıyla tekrar neşredildi. “Her şeyi Atatürk yaptı” zihniyetinin bir mahsulü olan bu başlık hakkında ABD Clemson Üniversitesi’nden Tarihçi Yrd. Doç. Amit Bein, “oldukça yanıltıcı bir isim” yorumunu yapmaktan kendini alamaz.[17]

Kitabın önsözünde Diyanet Işleri Başkanı Rıfat Börekçi’nin mevzu ile alakalı ve fakat ilk beyanatından biraz farklı bir görüşü yer alır:

“Buraya kadar vermiş olduğumuz izahattan anlaşılacağı üzere hutbeler de zikrullahı muhtevi bir ibadettir. Bununla beraber hutbeler, ehl-i Islamın, cemaat-i müsliminin intibahına vesile olacak mevaizi de muhtevi bulunacaktır. Hutbede bir mev’iza kısmı bulunacak ve mev’iza kısmında mukteza-yı hale göre halka dünyevi ve uhrevi muhtaç oldukları şeyler teşrih edilecek, ahkam ve adab-ı Islamiyye kendilerine anlatılacaktır. O halde hutbeler hangi lisan ile okunmalıdır ki, erkan ve adabına riayet edilmiş ve bununla beraber meşruiyetindeki hikmet de tecelli eylemiş olsun?

Hutbenin tamamen Arapça okunması, hutbelerdeki mev’izalardan müstefid olmak isteyen ve lisan-ı Arabiye vakıf olmayan müslümanların şu dindarane emeline imkan vermemektedir. Binaenaleyh hem mezahib-i aliye-i Islamiyyeye ve ile’l-yevm müslimin beyninde cari icma-i ameliyyeye muhalefet etmemek, hem de temenni edilen gayeyi elde edebilmek için hutbelerin ‘zikrullah, salatü selam gibi’ erkanı müştemil olan kısmı, lisan-ı dini olan Arabi ile eda edilerek erkan-ı hutbe tamam olduktan sonra mev’iza kısmının memleketimizde Türkçe okunması, daha doğrusu okunan ayat-ı kerime ve ahadis-i şerife mealleri Türkçe izah edilmesi muvafık görülmüş ve fakat her hatip bu yolda hutbe tertibine muktedir olamayacağına binaen, hatiplerimize bir rehber olmak üzere, şerait-i meşruasını cami olarak elli kadar hutbe numunesi tertip olunmuştur.”[18]

Rıfat Börekçi’nin 1924’deki beyanatında Arapça Hutbe taraftarı olduğu ve hatta bunun için “Arapça Hutbeler” tanzim etmeyi düşündüğü görülürken, gelen baskılardan sonra vaaz ve nasihat kısmının Türkçeleştirilmesine boyun eğdiği ve bir “ara formül”e razı edildiği anlaşılmaktadır. Bize göre onu ikna eden kişi Ahmed Hamdi Akseki olmuş ve zaten yukarıda da ifade edildiği üzere “Türkçe Hutbe” kitabını da o yazmıştır. Ayrıca CHP Tek Parti dönemi sona erip de Adnan Menderes’in Demokrat partisi iktidara gelince, tekrar Arapça Hutbe okunmasını talep eden bir Müftünün isteğini reddetmekle kalmamış, belgenin üzerine el yazısıyla; “Müftü hakkında lazımgelen şiddetli bir yazı yazılması”na dair not düşmüştü.[19] Akseki’nin tek parti zulmünün geride kalmasından istifade etmemiş olması yukarıdaki kanaatimizi perçinlemektedir.

*

[19] no’lu dipnotta bahsi edilen ve Ahmed Hamdi Akseki’nin el yazısını havi belge…

***

Bize göre Akseki’nin Hutbelerde “Vaaz ve Nasihat” kısmının Türkçe okunması lazım geldiğine dair kanaati önceden de mevcuttu. Ikinci Meşrutiyet döneminde “Sebilürreşad”da ve bu derginin ilk adı olan “Sırat-ı Müstakim”de “Hutbeler” ile ilgili sayısız yazı neşredilmişti. Mesela Halim Sabit ve Alimcan el-Idrisi tarafından kaleme alınan yazılarda “Vaaz ve Nasihat” kısmının Türkçe okunması gerektiği vurgulanıyordu.[20] Işte Ahmed Hamdi Akseki de bu derginin yazı kadrosunda yer almaktaydı. Bunların çoğu Islam’ın modernleştirilmesine taraftardı. Fakat Rıfat Börekçi bu tayfadan değildi.

Öte yandan Akseki’nin mason Muhammed Abduh’un bazı fikirlerinin tesirinde kaldığını Elmalılı Hamdi Yazır’a gönderdiği mektuplardan öğreniyoruz. Elmalılı Hamdi Yazır, “Hak Dini Kur’an Dili” adlı tefsirini yazarken bitirdiği kısımları Aksekili’ye gönderiyor, o da Diyanet’te vazifeli kimselerle bazı düzeltmeler yapıyor ve tavsiyelerde bulunuyordu. Bu suretle karşılıklı mektuplaşmalar senelerce devam etti. Aksekili’nin Elmalılı’ya gönderdiği mektuplarda tefsire müdahale etmeye çalıştığı ve Abduh’un bazı yorumlarına yer verilmesini istediği ve fakat Elmalılı Hamdi Yazır’ın bu talepleri reddettiği müşahede edilmektedir.

Mesela 1927 yılında yazdığı bir mektupta:
‘…ayet-i kerimesinde Abduh’un çok uzun bir tefsiri vardı. Bunu da görmenizi çok arzu ederdim.’ demektedir.[21]

*

[21] no’lu dipnot ile ilgili mektup…

***

18 Kasım 1934 tarihli mektubunda; “Bendeniz de tamamiyle tevfik (telfik?) taraftarıyım. Hatta biraz daha ileri giderek Cebriye ve Mu’tezile ile de tevfik etmek isterim. Bu hususta Şeyh Bahit’in kitabından pek çok istifade ettim”[22], 7 Nisan 1936 tarihli mektubunda ise; “Belki sizin de vardır, yoksa bir kere de buna bakarsanız diye Abduh merhumun ‘Amme’ cüzünü gönderiyorum”[23] dediği görülmektedir. Akseki 4 Ocak 1937 tarihli mektubunda baskının dozunu iyice artırarak; “bir kerede verilen üç talakın tek talak kabul edilip boşanma sebebi sayılmaması” şeklinde bir ifadeyle bu sorunun Hanefi mezhebine mugayir olarak Ibn Teymiye ve Ibn Kayyım’ın görüşlerine göre tefsirde halledilmesini istemekte, ayrıca Mustafa Sabri Efendi ile Zahid el-Kevseri merhumları tenkid etmektedir.[24]

Akseki’nin yaptığı baskıya gücenen Elmalılı Hamdi Yazır ancak aylar sonra, Temmuz 1937’de gönderildiği anlaşılan mektubunda şöyle der:

“Tefsire başlarken evvela bir program yapılmıştı, ona hey’etinizden bilhassa şu fıkralar derc edilmişti: Furu’da Hanefi Mezhebi, usulde Ehl-i Sünnet Mezhebi esas ittihaz edilecek, nasih-mensuh gösterilecek. Buna nazaran, benim o meselede mezahib-i erba’aya (dört mezhebe) muhalif olan Ibn Kayyım kavlinden kanaatim dairesinde kısaca olsun bahsetmeme itiraz edebilirdiniz. Halbuki zat-ı aliniz o programın hilafına olarak bana şu suali soruyordunuz: ‘Hala mezheb-i Hanefi’ye mi tabi olacağız?’ Ben buna ne diyebilirdim?”[25]

*

[22] no’lu dipnot ile ilgili…

***

*

[23] no’lu dipnot ile ilgili mektup…

***

*

[24] no’lu dipnot ile ilgili mektup…

***

*

[25] no’lu dipnot ile ilgili mektup…

***

Ahmed Hamdi Akseki’nin Muhammed Abduh’un görüşlerini teyit edip tefsirini methedici ifadeler kullanması, umumi manada da Hanefi mezhebine aykırı görüşlere, daha doğru bir ifadeyle Islam’ın yenilikçi modern yorumlarına meyletmesi, onun hem Elmalılı Hamdi Yazır ve hem de Rıfat Börekçi’den farklı bir din anlayışına sahip olduğunu göstermektedir. Dolayısıyla Türkçe Hutbe meselesinde Rıfat Börekçi’den ziyade onun verdiği kararın belirleyici olduğu anlaşılmaktadır. Zaten Akseki ta talebeliğinde Abduh’un en yakın takipçilerinden olan Reşid Rıza’nın, “Muhaveratü’l-Muslih ve’l-Mukallid” isimli eserini; “Mezahibin Telfiki ve Islam’ın Bir Noktaya Cem‘i” adıyla tercüme etmişti.[26]

Halbuki “Mezheblerin kolay taraflarını araştırarak toplamak suretiyle hareket etmek” demek olan “telfik”in muteber olmadığı hususunda icma vardır.[27] Nitekim Reşid Rıza’nın, “Muhaveratü’l-Muslih ve’l-Mukallid” isimli eseri Sultan II. Abdülhamid Han tarafından yasaklanmıştı.[28]

Bununla beraber, kemalist rejimin dinsizlik siyasetine karşı imanlı nesiller yetiştirilmesi hususunda azami gayret sarfettiğini de inkar edemeyiz. CHP Tek Parti döneminin sıkıntılı senelerinde yazılmış olan az sayıdaki dini eserlerin neredeyse tamamında onun imzası bulunmaktadır. Allah Teala taksiratını affetsin. Ancak şunu da belirtmeliyim ki, bu alanda vukufiyet sahibi ve sözüne itimat ettiğim -ismini veremeyeceğim- bir Profesör büyüğümüzün bendenize söylediğine göre Ahmed Hamdi Akseki bu görüşünden dönmüştür. Yine de herkesin bu bilgiyi kabul edip etmemek hususunda hür olduğunu eklemeliyim.

Diyanet Işleri Başkanlığı’nın razı olduğu bu “ara formül”e rağmen Sadettin Kaynak, M. Kemal’in Diyanet’e sormadan verdiği bir talimatla 5 Şubat 1932 günü Süleymaniye Camii’nde hutbenin “tamamını” Türkçe okur ve bu haber gazetelere manşet olur.[29]

*

[29] no’lu dipnotta sözü edilen haber… Sadettin Kaynak’ın başı açık ve smokin üstünde paltosu olduğu halde Süleymaniye minberinde iken çekilmiş bir resmi…

***

Fakat Diyanet’in onaylamadığı bu uygulama devam etmez ve dolayısıyla Rıfat Börekçi-M. Kemal çatışmasının “Türkçe Hutbe” ayağında her iki tarafın taviz verdiği görülse de Rıfat hocanın direnişi ve dirayeti sayesinde tamamının Türkçeleştirilememesi ona artı puan kazandırır.

.

**********

.

KAYNAKLAR:

.

[1] Mehmed Emin, “Kürsü Şeyhleri: Selatin Şeyhliği”, Sebilürreşad Dergisi, cild 17, sayı 427-428, Haziran 1335, sayfa 88-89.

[2] Nesimi Yazıcı, “Osmanlı Son Döneminden Cumhuriyet’e Hutbelerimiz Üzerine Bazı Düşünceler”, Ankara Üniversitesi Ilahiyat Fakültesi Dergisi, Özel Sayı, 1999, sayfa 213.

[3] Ali Suavi, “Zemane Hutbesi”, Ulum Gazetesi, 29 Muharrem 1287/1 Mayıs 1870.

[4] Stanford J. Shaw-Ezel Kural Shaw, History Of The Ottoman Empire And Modern Turkey, Volume 2, Cambridge University Press, 1977, sayfa 189. Şu ifade: “Ali Suavi was tried and hanged.”

Bu yanlışa söz konusu eserin Türkçe tercümesinde -en azından bir dipnot ile olsun- işaret edilmemiş olması bizi hayrette bıraktı doğrusu. Bakınız;

Stanford J. Shaw-Ezel Kural Shaw, Osmanlı Imparatorluğu ve Modern Türkiye, cild 2, (Tercüme eden: Mehmet Harmancı), E Yayınları, 3. Baskı, Istanbul 2010, sayfa 436.

[5] Ali Suavi vakasından üç gün sonra Beşiktaş inzibatına memur Çorumlu Yedi-Sekiz Hasan paşanın hadiseye dair Padişaha takdim ettiği 21 Cemaziyyelevvel tarihli raporundan nakleden; Ismail Hakkı Uzunçarşılı, “Ali Suavi ve Çırağan Sarayı Vak’ası”, Belleten Dergisi, cild 8, sayı 29, Türk Tarih Kurumu, Ocak 1944, sayfa 111-112.

[6] Sina Akşin ve diğerleri, Türkiye Tarihi 3 / Osmanlı Devleti 1600-1908, Cem Yayınevi, Istanbul 1988, sayfa 165.

[7] Ismail Hakkı Uzunçarşılı, “Ali Suavi ve Çırağan Sarayı Vak’ası”, Belleten Dergisi, cild 8, sayı 29, Türk Tarih Kurumu, Ocak 1944, sayfa 92, dipnot 1.

[8] Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, cild 8, Türk Tarih Kurumu, 6. Baskı, Ankara 2007, sayfa 500. (1. Baskı: 1962) Bu ingiliz kadının Ali Suavi’nin ölümünden sonra bir ermeni ile evlenerek Paris’te yaşamaya başlamış olması da üzerinde düşünülmesi lazım gelen bir başka ilginç noktadır. Bakınız; Avukat Abdurrahman Adil, Hadisat-ı Hukukiyye Mecmuası, cüz 12, sayfa 168’den nakleden: Ismail Hakkı Uzunçarşılı, “Ali Suavi ve Çırağan Sarayı Vak’ası”, Belleten Dergisi, cild 8, sayı 29, Türk Tarih Kurumu, Ocak 1944, sayfa 76, dipnot 2.

[9] Avukat Abdurrahman Adil, Hadisat-ı Hukukiyye Mecmuası, cild 1, cüz 11, sayfa 143-147’den nakleden: Ismail Hakkı Uzunçarşılı, “Ali Suavi ve Çırağan Sarayı Vak’ası”, Belleten Dergisi, cild 8, sayı 29, Türk Tarih Kurumu, Ocak 1944, sayfa 75, dipnot 1.

[10] Atatürk’ün Bütün Eserleri, cild 14, (1922-1923), Kaynak Yayınları, 2. Baskı, Istanbul 2007, sayfa 156. Ali Fuad Paşa’nın anlattığına göre, 19 Kasım 1922’de halife seçilen Abdülmecit Efendi’nin 24 Kasım 1922 günü Topkapı Sarayı’ndaki Hırka-i Şerif Dairesi’nde gerçekleştirilen biat töreninden sonra Cuma namazı için gidilen Fatih Camii’nde, Müfid Efendi tarafından ilk defa olarak hutbenin tamamı Türkçe okunmuştu. Bakınız; Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatıralar, cild 1, Temel Yayınları, Istanbul 2002, sayfa 177-179. 7 Ocak 1923 günü de Halife’nin arzusu üzerine ikinci hutbe Türkçe okunmuştur. Bakınız; Atatürk’ün Bütün Eserleri, cild 14, (1922-1923), Kaynak Yayınları, 2. Baskı, Istanbul 2007, sayfa 219.

[11] Atatürk’ün Bütün Eserleri, cild 15, (1923), Kaynak Yayınları, Istanbul 2005, sayfa 118.

[12] Diyanet Işleri Reisi’nin Beyanatı, Ileri Gazetesi, 13 Mayıs 1924.

[13] TBMM Zabıt Ceridesi, Devre 2, Cild 14, Içtima 61, 21 Şubat 1925, sayfa 220.

Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi Yrd. Doç. Dr. Murat Kılıç, “Cumhuriyetin Ilk Yıllarında Devlet ile Vatandaş Arasında Bir Iletişim Aracı Olarak Hutbeler” (Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, Cilt 17, Sayı 35, Yıl 2017, sayfa 142) başlıklı makalesinde “22 Şubat 1925” tarihini, Prof. Dr. Gotthard Jaescke ise “Yeni Türkiye’de Islamlık” (Bilgi Yayınevi, Ankara 1972, sayfa 44) adlı eserinde “23 Şubat 1925” tarihini verir, ki ikisi de hatalıdır. Doğrusu, yukarıda da yazdığımız üzere “21 Şubat 1925″tir.

[14] Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, 051.0.0.0/2.6.1.

[15] Ikdam Gazetesi, 7 Mart 1926.

[16] TBMM Zabıt Ceridesi, Devre 2, Cild 25, Içtima 100, 16 Mayıs 1926, sayfa 171.

[17] Amit Bein, Osmanlı Uleması ve Türkiye Cumhuriyeti, (Tercüme eden: Bülent Üçpunar), Kitap Yayınevi, Istanbul 2013, sayfa 173, dipnot 50.

Ayrıca Emine Şeyma Usta yine yanlış olarak hutbe kitabının Rıfat Börekçi tarafından yazıldığını belirtir. Halbuki kitabı Ahmed Hamdi Akseki kaleme almıştır. Bakınız; Ismail Kara, Şeyhefendinin Rüyasındaki Türkiye, Dergah Yayınları, 10. Baskı, Istanbul 2019, sayfa 36. Ayrıca bakınız; Ismail Kara, Cumhuriyet Türkiyesi’nde Bir Mesele Olarak Islam, cild 1, Dergah Yayınları, 6. Baskı, Istanbul 2014, sayfa 70. Başka bir kaynak: Nesimi Yazıcı, “Osmanlı Son Döneminden Cumhuriyet’e Hutbelerimiz Üzerine Bazı Düşünceler”, Ankara Üniversitesi Ilahiyat Fakültesi Dergisi, Özel Sayı, 1999, sayfa 215.

[18] Ahmet Hamdi Akseki, Yeni Hutbelerim, cild 1, Cumhuriyet Matbaası, Istanbul 1936, sayfa 5.

[19] 7.10.1950 tarih ve 337 sayılı karardan nakleden; Hicret K. Toprak, Mihrap Minber ve Devlet – Tek Parti Döneminde Diyanet Işleri Başkanlığı, Küre Yayınları, Istanbul 2019, sayfa 144.

[20] Bu konuyla ilgili tartışmalar için bakınız; Recai Doğan, “Cumhuriyet Öncesi Dönemde Yaygın Din Eğitimi Açısından Hutbeler”, Dini Araştırmalar Dergisi, cild 1, sayı 2, yıl 1998, sayfa 515-526.

[21] Necmi Atik, Son Müfessir Elmalılı’nın Mektuplaşmaları, Mahya Yayıncılık, Istanbul 2021, sayfa 39.

[22] Necmi Atik, Son Müfessir Elmalılı’nın Mektuplaşmaları, Mahya Yayıncılık, Istanbul 2021, sayfa 54

[23] Necmi Atik, Son Müfessir Elmalılı’nın Mektuplaşmaları, Mahya Yayıncılık, Istanbul 2021, sayfa 62

[24] Necmi Atik, Son Müfessir Elmalılı’nın Mektuplaşmaları, Mahya Yayıncılık, Istanbul 2021, sayfa 66-69.

[25] Necmi Atik, Son Müfessir Elmalılı’nın Mektuplaşmaları, Mahya Yayıncılık, Istanbul 2021, sayfa 76.

[26] Süleyman Hayri Bolay, “Akseki, Ahmet Hamdi,” TDV Islam Ansiklopedisi, Türk Diyanet Vakfı, Istanbul 1989, cild 2, sayfa 293–294.

[27] Ekrem Buğra Ekinci, Islam Hukuku, Arı Sanat Yayınevi, Istanbul 2006, sayfa 195-197.

[28] Kemal H. Karpat, Islam’ın Siyasallaşması, Istanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 4. Baskı, Istanbul 2010, sayfa 440.

[29] Milliyet Gazetesi, 6 Şubat 1932.

.

**********

.

Kadir Çandarlıoğlu

https://www.instagram.com/kadir_candarlioglu_gercektarih

https://instagram.com/belgelerlegercektarihcom

.

Rıfat Börekçi Neden Diyanet Işleri Reisi Yapıldı? Atatürk ve Din-6

Rıfat Börekçi Neden Diyanet Işleri Reisi Yapıldı? Atatürk ve Din-6

*

M. Kemal’in Diyanet Işleri Başkanlığı’na Rıfat Börekçi’yi getirmesinin sebeplerinden birisi hiç şüphesiz onun Ankara’nın “ileri gelen aileleri üzerinde sevgi ve saygıya dayalı bir otoritesi” olmasındandı.[1] Onun 1907’den, Sultan II. Abdülhamid Han döneminden beri Ankara Müftüsü olarak görev yaptığı göz önünde bulundurulursa hem alimler, hem esnaf ve hem de halk tarafından gösterilen sevgi ve saygının sebebi kolayca anlaşılır. Bundan dolayıdır ki, 6 Ekim 1919 günü, daha M. Kemal Ankara’ya bile gelmemişken, Rıfat Hoca meşru haklarımızı müdafaa etmek gayesiyle milli bir alayın teşkil edilmesine karar verdiğinde[2] gönüllü nefer toplama çalışmaları kısa bir zaman içerisinde tamamlanmış ve 29 Ekim 1919’da Ankara Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurulmuştu.[3]

*

[2] no’lu dipnot ile ilgili… Irade-i Milliye Gazetesi:

“Evvelki gün mitingi müteakip müftü Efendi (Rıfat Börekçi) Hazretleri’nin delalet ve irşadıyla ledelhace hakk-ı meşrualarını müdafaa zımnında (ihtiyaç görüldüğü takdirde, meşru haklarımızı müdafaa için) milli bir alayın teşkili tensip edilmiş…”

***

Her ne kadar o kendisini alaya “gönüllü nefer” olarak yazdırmak istemişse de, alayın “fahri komutanlığı ve sancaktarlığına” getirilmiştir.[4]

Rıfat Hoca aynı zamanda Nakşibendi tarikatına mensuptu. Bu hususta “Iş Bankası” tarafından yayınlanan “Hemşehrimiz Atatürk” adlı kitapta şu malumat verilir:

“Ankara’da türlü tarikatlara ait tekkeler ve onların şeyhleri mevcut olmakla beraber, nakşi tarikatı bunların belli başlılarındandı; Rıfat Efendi de bu tarikatın bir müntesibi idi. Nakşilerin halk arasında yaygın şefleri vardı; Ankara’ya ilk gelen işgal kuvvetleri Samanpazarı’nda işi azıtıp kadınlarımıza saldırmağa kalkışınca, mütevazı dükkanında ticaret yapan Nakşi şeyhi Sadullah Seyhan, halkı ayaklandırmış, saldırganlığı önlemişti; bu olayın günü kesinlikle tespit edilmiş değildir.”[5]

M. Kemal ve arkadaşlarının Ankara’ya geldiklerinin ilk haftasında Müftü Rıfat Börekçi’nin önderliğinde toplanan 46.500 liralık büyük bir yardımın yanında, Ankara Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin 13 Kasım 1919 ila 2 Ağustos 1920 tarihleri arasındaki harcama tutarı olan 1.331.487 (Bir-milyon-üçyüz-otuzbirbin-dörtyüz-seksenyedi) kuruşun büyük bir kısmı da yine M. Kemal başkanlığındaki Heyet-i Temsiliye’ye verilmiş ve diğer Milli faaliyetler için sarfedilmiştir, ki o dönem için bu meblağ oldukça büyük sayılırdı.[6]

Kendisine çok yardımı dokunmuş, halkın kalbinde taht kurmuş ve en mühimi de siyasette gözü olmayan böyle bir profili M.Kemal’in “kullanmak” istemesinden daha tabii bir şey olamazdı. Acaba kullanabildi mi?

*

[6] no’lu dipnot ile ilgili… Ankara Müdafaai Hukuku Milliye Cemiyeti Heyeti Merkeziyesinin makbuzat ve masarifatını mübeyyin defterden rastgele seçilmiş birkaç sayfa…

***

Bütün bu bilgilerden de anlaşılacağı üzere Rıfat Börekçi öyle basit, şahsiyetsiz, dirayetsiz ve tavizkar bir yapıya sahip olmadığı gibi yüksek mevki, makam, mansıp ve şan, şöhret peşinde koşan bir menfaatperest de değildi. Buna rağmen onun aleyhinde ortaya atılan 3 hadise vardır. Buna itham da denilebilir… Nereden bakıldığına bağlı… Bu bölümde bütün ithamların yersiz olduğunu ispatlayıp gelecek bölümlere sağlam bir zemin hazırlamaya çalışacağız. Itham da sayılabilecek iddialardan birini daha evvel biz de web sitemizde paylaşmış ve fakat kaynağını tetkik etme imkanı bulamadığımız için hiçbir yorum yapmamıştık.[7] Burada ilk olarak bu konuyu masaya yatıracağız…

Birinci hadiseyi değerli bir araştırmacı büyüğümüz Burhan Bozgeyik’in dört ayrı kitabında tespit edebildim. Hadisenin nakledildiği kaynak ise Ahmet Kabaklı’nın 15 Ağustos 1990 tarihli Tercüman gazetesinde çıktığı belirtilen yazısıdır. Onun kaynağı ise şifahi yani sözlüdür ve şöyle başlar: “Falih Rıfkı Atay, aralarında Prof. Tahsin Banguoğlu’nun da bulunduğu bir grup milletvekiline Hilafetin nasıl kaldırıldığını şöyle anlatırmış…”

Buna göre M. Kemal’in has adamlarından Falih Rıfkı Atay, hilafetin kaldırılması kararının alınışının şahidi olarak şunları anlatmaktadır:

“Atatürk, o akşam biz devrimcileri sofraya çağırdı. Yemeğin bitimine doğru, ‘Çocuklar, yarın hilafeti kaldırıyoruz’ dedi.

Çılgınca alkışladık, sevinç içinde ‘Bunu sizden başkası yapamaz Paşam!’ dedik.

Peki öyleyse, dedi Atatürk. Geçin öbür odaya, yazın bir takrir. Ben onu hocalara imzalatayım. Yani Hilafetin kalkmasını hocalar istemiş olsun.

Geçtik yazdık. Sabah Atatürk, eliyle Meclis’e getirdi, odasına çıktı. Hocaların kendi aralarında toparlanarak, bu ‘Hilafeti ilga takririne’ ateş püskürdüklerini Atatürk’e biz haber verdik. Hocalar aşağıda hala bağırışıp çağırıyorlardı. Gazi, bunun üzerine öfkelenerek:

‘Çağırın bana aşağıdan Rıfat Hocayı.’

Çağırdılar. Hoca hem öfkeli, hem sıkılgandı. M. Kemal yüzüne bile bakmaksızın:

‘Hoca şu takriri imza et’, dedi.

‘Ama paşam, Hilafetin ilgası gibi ciddi bir konuda, müzakere filan olmaksızın… Sonra biz, din adamları bunu istemi…’

‘Hoca imza et dedim, keyfini bozarım sonra..’

O günlerde Istiklal Mahkemeleri, her gün birçok kişiyi sallandırmakta zaten… Sonradan Diyanet Işleri Başkanı olan Rıfat [Börekçi] Hoca biraz yutkundu, ama mecburen imzaladı. Üzgün, öfkeli bir halde aşağı inince hocalar etrafını sardılar. Onun, ‘Şöyle bağırdı, böyle zor kullandı’ demesine vakit bırakmadan:

‘Neee? Yoksa takriri imzaladın mı?’ Diye bağırdılar. Hoca:

‘Canım, imza değil de, ne yaparsın! Şöyle bir boktan Rıfat attık işte.”[8]

*

Haya sahibi alimler arasında geçtiği ileri sürülen, “…oktan imza attık” gibi inandırıcılıktan uzak ve edep sınırlarını zorlayan muhabbeti paranteze alıp bir yana bırakmamız halinde bile bu vak’anın yaşanmış olma ihtimali çok zayıftır. Zira Falih Rıfkı ve Ahmet Kabaklı’nın kitaplarında böyle bir bilgiye tesadüf etmedim. Ayrıca Rıfat Börekçi’den “hangi sıfatla” ve “hangi takrire” imza atması istenmektedir? O sırada henüz Diyanet Işleri Başkanlığı kurulmadığından Rıfat hoca Reis değildi… Milletvekili de değildi. Bu sebeple de bir takrire imza atması söz konusu olamazdı. Acaba bu takririn yani kanun teklifinin TBMM’de görüşülmeden evvel şer’iyye encümenine havale edilmesinden ve bunun üzerine yaşanan bir münakaşadan mı bahsediliyor? Öyle ise o sırada Şer‘iyye ve Evkaf Vekili Mustafa Fevzi Efendi idi… Dahası, Meclis’te okunan takrirde onun zaten imzası bulunmaktaydı. Çünkü Milletvekiliydi. Rıfat hoca ise Şer‘iyye ve Evkaf Vekaleti Heyet-i Iftaiyye üyesiydi. Kaldı ki, Hilafetin kaldırılmasıyla ilgili kanun teklifi TBMM’nin 3 Mart 1924 tarihli içtimaında -Kastamonu Milletvekili Halit Bey’in itirazına rağmen- encümene havale edilmeden derhal müzakereye konularak kabul edilmişti.[9] Dolayısıyla bu takririn Rıfat hocanın önüne gelmesi teorik olarak mümkün değildir.

*

[9] dipnot ile ilgili… Hilafetin ilgasıyla ilgili kanun teklifinin encümene havale edilmeden derhal müzakereye konulduğunu gösteren Meclis tutanağı…

***

Bu nakil daha başka cihetlerden de tenkide tabi tutulabilir fakat biz buna lüzum görmüyoruz. Son tahlilde nakledilen söz konusu bilginin bu haliyle kabul edilmesi mümkün görünmemektedir.

Gelelim ikinci hadiseye…

“Iletişim Yayınları” tarafından neşredilmiş olan “Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce” serisinin “Kemalizm” başlıklı ikinci cildinde yer alan Hasan Ünder’e ait “Atatürk Imgesinin Siyasal Yaşamdaki Rolü” adlı makalede “kaynak belirtilmeden” nakledildiğine göre; “Şapka devrimi günlerinde bir gün, Ankaralı din adamları Rıfat Börekçi’yi ziyaret ederek:

‘Seninkini gördün mü? Nihayet bize şapkayı da giydirdi’ diye şikayette bulunmak isterler. Rıfat Börekçi’nin verdiği cevap şudur:

‘- Efendiler, onun her yaptığı doğrudur. Eğer dininizi değiştirin derse, tereddüt etmeyin, onda da bir hikmet vardır.”[10]

Evvela hiçbir alimin “Eğer dininizi değiştirin derse, tereddüt etmeyin, onda da bir hikmet vardır” gibi bir lakırdı etmeyeceği izahtan varestedir. Fakat daha da garibi, yukarıda da ifade ettiğimiz gibi böyle ciddi bir yayında bile konuya dair herhangi bir kaynağın zikredilmemiş olmasıdır. Ancak söz konusu hadise ile ilgili bir kaynak mevcuttur, lakin “şifahen” yani sözlü olarak ve bir kişiden gelmektedir. Bu da hiç şüphesiz kesin bir hüküm vermemize mani teşkil eder. Uzun yıllar Türk Tarih Kurumu Genel Müdürlüğü yapmış olan Uluğ Iğdemir bu hadiseyi “Yılların Içinden” adlı hatıralarında “Saffet Arıkan’dan işitmiştim”[11] diye nakleder. Saffet Arıkan ise şapka inkılabı günlerinde CHP Genel Sekreteri’ydi. Ancak onun bu hadiseye bizzat şahit mi olduğu yoksa başkasından mı duyduğuna dair herhangi bir malumat verilmiyor. Bize göre şahit olmasına imkan ve ihtimal yoktu. Zira hocaların CHP Genel Başkanı M. Kemal’i, CHP Genel Sekreteri’nin yanında, “Seninkini gördün mü? Bize şapkayı da giydirdi” diye şikayet edeceklerini düşünmek saflıktan da öte bir anlayışsızlık olur. Üstelik şapka karşıtlarının dar ağaçlarında sallandırıldığı günlerde…

Kaldı ki kitabın ilk baskısı 1976 senesinde gerçekleşmiş. Fakat kitap, Uluğ Iğdemir’in daha evvel yayınlanmış yazılarının bir araya getirilmesinden oluşuyor. Bahse konu olan bilginin yer aldığı yazı ise ilk olarak “Sümerbank Dergisi”nin 29 sayılı ve 1963 tarihli nüshasında yer almıştır.[12] Halbuki Rıfat Börekçi 1941, Saffet Arıkan ise 1947’de vefat etmişler… Teyit veya tekzip etme imkanına sahip değildiler.

Dolayısıyla nakledilen bilginin ciddiye alınacak bir tarafı yoktur. Ayrıca Rıfat hocanın M. Kemal’i kastederek “onun her yaptığı doğrudur” minvalinde bir söz sarfetmeyeceğini gelecek bölümlerde delilleriyle ortaya koyacağız. Hatta bu yazıda vereceğimiz bir misalde bile görülebilir.

Rıfat Börekçi aleyhindeki ithamların üçüncüsü ise kıymetli büyüğümüz, baş tacımız Sadık Albayrak’tan gelmektedir. “Şeriat’ten Laikliğe” namlı kitabının 331’inci sayfasında isim vermeden din ve diyanette reform yapmak isteyen devlet otoritesinin arayıp bulduğu ilmi kariyere sahip “uşak”lardan bahseden muhterem ağabeyimiz, bir sonraki sayfada 26 Nisan 1926 tarihli Akşam gazetesinde çıktığı ve Rıfat Börekçi’ye ait olduğunu iddia ettiği şu beyanata yer verir:

“Arapçaya vukuf ve rusuhu olan ulemadan mürekkeb bir heyet Kur’an-ı Kerim’i terceme edecek. Kur’an-ı Kerim’in Türkçe’ye tercemesinden sonra namazlar da Türkçe olarak eda edilecek ve diğer Kur’an-ı Kerim tercemelerinin satışı men olunacaktır.”[13]

Yalnız kitapta gazetenin küpürü verilmemiş… Biz de söz konusu nüshaya ulaşamadık, fakat Rıfat Börekçi’nin “Türkçe Namaz”a asla taraftar olmadığı, bilakis şiddetle karşı çıktığı bilinmektedir.

Nitekim 3 Mayıs 1926 günlü Vakit gazetesinde çıkan ve; “Diyanet Işleri Reisi namazın Türkçe kılınamıyacağını söylüyor” başlığıyla verilen mülakatında gayet açık ve net ifadeler kullanmıştır:

Muhabir; “Namaz Türkçe kılınacak mıdır?”

Rıfat Börekçi; “Namaz Türkçe kılınamaz ve namazda elfaz-ı Arabiyye’nin telaffuz edilmemesine imkan yoktur.”

Muhabir; “Kur’an-ı Kerim Türkçe’ye tebdil edildiği zaman da mı kılınmayacaktır?”

Rıfat Börekçi: “Namaz meselesi başkadır. Namazda Arapça lafz-ı kıraati okumaya memuruz. Kur’an-ı Kerim’in Türkçe’ye tercümesinden sonra da biz yine Arap kıraatiyle namaz kılmaya mecburuz. Hutbede okunacak bir-iki surenin manasını Türkçe ezberleyip söylemek mümkündür. Lakin namazda gayri mümkündür ve Arapça okunacaktır.”[14]

*

Rıfat Börekçi’nin [14] no’lu dipnotta bahsi geçen mülakatı: “Namaz Türkçe kılınamaz ve namazda elfaz-ı Arabiyye’nin telaffuz edilmemesine imkan yoktur…”

***

Istanbul Göztepe camii imamı Cemalettin Efendi’nin 19 Mart 1926’da Cuma namazını Türkçe olarak kıldırması üzerine onu görevden alan Rıfat Börekçi, gazeteye verdiği mülakatta ne kadar samimi ve kararlı olduğunu bu vesileyle göstermiş oluyordu.[15]

*

[15] no’lu dipnot ile ilgili… Rıfat hocanın, Türkçe namaz kıldıran imamı görevden alma kararı…

***

Rıfat Börekçi’nin yoğun bir baskı altında verdiği bu karar, gerçekten her türlü takdirin üstündedir. Zaten kararın duyulması üzerine hemen M.Kemal’in kalemşörleri tarafından hedef haline getirilecek, ancak hiçbir şekilde geri adım atmayacaktır. O dönem Diyanet’in içinde bulunduğu kötü şartları ve maruz kaldığı kemalist baskıyı Prof. Dr. Cemil Koçak şöyle özetler:

“O dönemde Diyanet Işleri Başkanlığı’nın denetiminin sorun olduğu anlaşılıyor. Diyanet Işleri Başkanlığı laik uygulamanın önemli bir aktörüdür. Zaten Diyanet Işleri Başkanlığı da dinsel muhalif çıkışları dikkatle izliyor. Ama öbür yandan kurum da şiddetli bir gözetim altında… Onun da kendine göre problemleri var. Mesela kadro talep ediyor. Vaizlerin maaşları düşük, mekanları yetersiz… Daha çok örgütlenmek istiyorlar. Tüm bunlara karşı merkezi iktidarın Diyanet Işleri Başkanlığı’nı nasıl denetlemeye çalıştığını ve onun genişleme ihtiyaçlarına karşı nasıl set vurduğunu görüyoruz.”[16]

Prof. Dr. Ejder Okumuş ise bu konuda şunları yazar:

“Diyanet, kurulduğu 1924’ten 1950’ye kadar geçen sürede, yani tek partili dönemde genel olarak devletin din politikasının yansımalarının görülebildiği katı bir dini dönemi tecrübe etmiştir. Tek partili dönem, Türkiye’de halkın dindarlığına, Diyaneti de aşacak şekilde belki de en çok müdahale edildiği bir dönemdir.”[17]

“Laiklik Teorileri Açısından 1938-1950 Dönemi Türkiyesi’nde Laiklik Anlayışı“ adlı kitapta geçen aşağıdaki sözler kurulan baskının boyutunu göstermesi bakımından zikre değer:

“Kemalist yönetim dinin eğitsel, sosyal ve kültürel boyutlarını yasaklamanın da ötesine geçmiş, bizatihi Islam dinini reforme etme ve dini tatbikata müdahale etme gayretinde olmuştur. Mesela Başbakanlık, vaazların içeriğini bir müddet sıkı denetime tabi tutmuştur.”[18]

Bütün bu baskılara göğüs geren Diyanet mensupları, toplumu rejimin zulmünden korumaya çalışmıştır. Dr. Necmi Uyanık ve Okt. Serdar Kara’nın birlikte hazırladıkları eserden naklediyorum:

“Ezan konusunda idare tarafından açılan bu davalara ve açılan soruşturmalara, Diyanet Işleri Başkanlığı’nın pek sıcak bakmadığı, mümkün mertebe bunları engellemeye çalıştığı söylenebilir. Diyanet Işleri Başkanlığı, bireyin ibadet alanına müdahale eden katı laiklik uygulamalarından rahatsız olan halkla, yine bu konuda titiz davranan bürokrat kadro arasında arayı bulmaya çalışan bir kurum olmuştur.” Bu satırların devamında, Diyanet’in, “idari baskıya karşı durmaya çalıştığı” yazar.[19]

Devlet ile Diyanet arasında yaşanan bu gizli çatışmaya 1929’da Istanbul Çemberlitaş Imam-Hatip Mektebi’ne kaydolmuş olan Muhittin Ergüneş’in gözünden bakalım:

“Atatürk ‘Dinde Reform’ istiyordu. Babama teklif geldi. Darü’l-Hilafe’de müderris olanlardan birisi Atatürk’ün yakın adamlarından biriydi. Babamla bağda komşuydu. Atatürk o zaman Ankara Müftüsünü (Rıfat Börekçi’yi) Diyanet Işleri Başkanı yaptı. O da Atatürk’ün isteklerini kabul etmiyor.”[20]

Rıfat Börekçi yeri geldiğinde kemalist rejimin idari kadrosuna tatlı dille ricalarda bulunur, yeri geldiğinde ise basına tavizden uzak kararlı açıklamalar yapar ve bazen de rejimi oyalar ve böylelikle geri adım attırırdı.

Dücane Cündioğlu’na göre Türkçe ibadet reformu meselesinde, “siyasi merkezin harekatındaki tutukluğun, her defasında geri adım atmak zorunda kalmasının” en temel sebebi “Rıfat Börekçi’nin şahsında Diyanet Işleri Reisliği’nin bu tür reform teşebbüslerine karşı takip ettiği ‘ince siyaset” neticesinde oluş(turul)an “gizli muhalefet”ti.[21]

Yukarıda sıraladığımız sebeplerden dolayı genelde Diyanet Işleri mensuplarının, özelde ise Rıfat Börekçi’nin tenkid edilmesini doğru bulmuyoruz. Çünkü onlar, binlerce insanı gözünü kırpmadan dar ağaçlarında sallandıran, acımasız ve amansız din düşmanlığı yapan bir rejime karşı mücadele etmek gibi bir yükün altına girdiler. “Artık din bitti” diyerek bazıları gibi ümitsizliğe kapılıp köşelerine çekilmediler… Tam tersine, taşın altına ellerini değil, başlarını koymaktan dahi çekinmediler. Halkın imanını korumaya çalıştılar… O yıllara ait hatıraları okuyan bir kimsenin göz yaşlarını tutabilmesine imkan yoktur. Bu öyle bir dönemdi ki, Islam’da laiklik olur mu, din ile devlet ayrılır mı, şeriat hükümlerinin tenfizi veya halifenin nasbı gibi konu, kuram ve kavramlara girecek ne vakitleri ne de takatları vardı. Teşbihte hata olmaz… Yaşadıkları dönem, Hz. Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem Efendimizin Devlet kurduğu “Medine” devri ile değil, Mekkeli müşriklerin zulmüne maruz kalındığı ve “Kur’an okumanın” bile yasaklandığı “Mekke” devriyle kıyaslanabilir.

O yüzden hüküm verirken bütün bu gerçekleri göz önünde bulundurarak verelim.

Allah Teala izin verirse gelecek bölümlerde “Devlet-Diyanet” veya özelleştirirsek; “M. Kemal-Rıfat Börekçi” çatışmasına dair daha muşahhas somut deliller ortaya koymaya çalışacağız.

.

**********

.

KAYNAKLAR:

.

[1] Abdurrahman Kaplan, Kurtuluş Savaşı’nın Manevi Reisi Mehmet Rıfat Börekçi, Hitabevi Yayınları, Ankara 2014, sayfa 282. Gazeteci Nizameddin Nazif Tepedelenlioğlu’na göre de Rıfat hoca, “pek büyük bir siyasi önem”de ve “halk üzerindeki nüfuzu ile oradaki Kolordudan mutlaka daha çok kudretli bir rol oynıyan muhterem bir zat” idi. Bakınız;

Yeni Istanbul Gazetesi, 12 Kasım 1967 tarihli nüshadan “tenkidsiz” nakleden; Kadir Mısıroğlu, Kurtuluş Savaşında Sarıklı Mücahidler, Sebil Yayınevi, Istanbul 1969, sayfa 218-220. Kadir Mısıroğlu’na göre Rıfat Börekçi, M.Kemal’i, “maddi olarak Sultan Vahideddin’den sonra ilk ciddi surette destekliyenlerden biri olmuştur.” (sayfa 218)

[2] Irade-i Milliye Gazetesi, 7 Ekim 1919.

[3] Ali Sarıkoyuncu, Milli Mücadelede Din Adamları, cild 1, Diyanet Işleri Başkanlığı Yayınları, 6. Baskı, Ankara 2012, sayfa 146.

[4] Recep Çelik, Milli Mücadele’de Din Adamları, cild 1, Emre Yayınları, Istanbul 1999, sayfa 274.

[5] Hazırlayan: Naşit Hakkı Uluğ, Hemşehrimiz Atatürk, Iş Bankası Yayınları, 2. Baskı, Istanbul 1973, sayfa 39.

[6] Hazırlayan: Naşit Hakkı Uluğ, Hemşehrimiz Atatürk, Iş Bankası Yayınları, 2. Baskı, Istanbul 1973, sayfa 91, 307. Ankara Müdafaai Hukuku Milliye Cemiyeti Heyeti Merkeziyesinin makbuzat ve masarifatını mübeyyin defterin tamamı için bakınız; sayfa 290-317.

[7] Bahsi geçen yazının kaynaklarını o dönem tetkik etme imkanı bulamadığımız için web sitemizde “yorumsuz” olarak paylaşmıştık: https://atomic-temporary-34931856.wpcomstaging.com/2012/06/30/m-kemal-hoca-imza-et-dedim-keyfini-bozarim-sonra-hilafetin-kaldirilmasi/

[8] Tespit edebildiğimiz kadarıyla Burhan Bozgeyik bu hadiseyi şu 4 kitabında nakletmiştir:

-Islam Birliği Üzerine Oynanan Oyunlar, Timaş Yayınları, Istanbul 1993, sayfa 50-51.

-Kim Cumhuriyetçi Bediüzzaman mı M. Kemal mi?, Timaş Yayınları, Istanbul 1993, sayfa 229-230.

-Bize Nasıl Zulmettiler, Çile Yayınları, Istanbul 1994, sayfa 66-67.

-Işte Zulmün Belgesi, Erhan Yayın Dağıtım, Istanbul 1999, sayfa 45-46.

[9] TBMM Zabıt Ceridesi, Devre 2, Cild 7, Içtima 2, 3 Mart 1924, sayfa 17-18.

Ayrıca bakınız; M. Kemal Atatürk, Nutuk, Türk Devrim Tarihi Enstitüsü, Milli Eğitim Basımevi, 9. Baskı, Istanbul 1969, cild 2, sayfa 849.

[10] Hasan Ünder, “Atatürk Imgesinin Siyasal Yaşamdaki Rolü”, (Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce cild 2 / Kemalizm) içerisinde, Iletişim Yayınları, 6. Baskı, Istanbul 2009, sayfa 155, dipnot 5.

[11] Uluğ Iğdemir, Yılların Içinden, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1976, sayfa 29. Uluğ Iğdemir’in bazı olayları doğru hatırlamadığı da bir gerçektir. Mesela yine aynı hatıralarının 403. sayfasında, Abdülkadir Kemali Bey’in Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kurucularından olduğunu yazmaktadır. Fakat bu doğru değildir, tam tersine Abdülkadir Kemali Bey o sırada kendi partisini kurmaya çalışmıştı. Bakınız; Meral Demirel, Abdülkadir Kemali Bey, Istanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Istanbul 2006, sayfa 167.

[12] Uluğ Iğdemir, “Devlet Adamı, Düşünür ve Insan Atatürk’ten Bazı Anılar”, Sümerbank Dergisi, cild 3, sayı 29, Ankara 1963.

[13] Sadık Albayrak, Türkiye’de Islamcılık Batıcılık Mücadelesi / Şeriat’ten Laikliğe, Sebil Yayınevi, Istanbul 1977, sayfa 231-232.

Aynı ifadeler 36 sene sonra yapılan baskıda da geçmektedir. Bakınız; Sadık Albayrak, Türkiye’de Islamcılık Batıcılık Mücadelesi / Şeriat’ten Laikliğe, Iz Yayıncılık, Istanbul 2013, sayfa 273-274.

[14] Vakit Gazetesi, 3 Mayıs 1926, sayfa 1 ve 4.

[15] Halil Altuntaş, Kur’an’ın Tercümesi ve Tercüme ile Namaz Meselesi, Diyanet Vakfı Yayınları, 4. Baskı, Ankara 2006, sayfa 105-106, 191.

[16] Cemil Koçak, Resmi Tarihe Meydan Okuyorum, Timaş Yayınları, Istanbul 2014, sayfa 123-124.

[17] Ejder Okumuş, “Tek Parti Dönemi Dini Tanzim Stratejisi”, Türkiye’de Tek Partili Yıllar (1923-1950) Bir Dönem Panoraması içerisinde, Pınar Yayınları, Istanbul 2021, sayfa 379.

[18] Emrah Şimşir, Laiklik Teorileri Açısından 1938-1950 Dönemi Türkiyesi’nde Laiklik Anlayışı, Ekin Yayınevi, Ankara 2017, sayfa 87-88.

[19] Diyanet Işleri Başkanlığı Müşavere Heyeti Kararları, 24.9.1945, 17.7.1946 ve 26.12.1947 tarihli kararlardan nakleden; Necmi Uyanık-Okt. Serdar Kara, Birinci Cumhuriyet Dönemi Din-Siyaset ve Toplum Ilişkileri Üzerine (1923-1960), Palet Yayınları, Konya 2016, sayfa 35.

[20] Yusuf Güney, Şu Imam Hatipler / Olaylar-Belgeler-Tanıklar, Akçağ Yayınları, Ankara 2016, sayfa 29.

[21] Dücane Cündioğlu, Bir Siyasi Proje Olarak Türkçe Ibadet 1, Kitabevi Yayınları, Istanbul 1999, sayfa 75-76.

.

**********.

Lozan Zafer mi yoksa Uzlaşma mı? Yanar Döner Dilber!

*

***

Prof. Dr. Ilber Ortaylı’nın dün yani 14 Ağustos 2022 tarihli Hürriyet gazetesindeki köşesinde yayınlanan “Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucu antlaşması: Lozan” başlıklı yazısında, “Lozan Antlaşması bir zaferdir” deniyor.[1]

*

Ilber Ortaylı’nın [1] no’lu dipnotta zikri geçen Hürriyet’teki köşe yazısı…

***

Halbuki 2012’de neşredilen “Yakın Tarihin Gerçekleri” adlı kitabında Lozan’nın ne zafer ne de hezimet olduğunu söyleyip bir “ara formül” bularak “Uzlaşma” demişti:

“Hala bu antlaşmanın zafer mi, hezimet mi olduğu konusunda tartışmalar devam ediyor. En doğru sözü tarihçiler söylüyor: Lozan bir uzlaşmadır. Yeni Türkiye hukukunu kabul ettirmiştir. Birinci Dünya Savaşı’nın yenik devletleri içinde kendisine dikte edilen Paris Antlaşmaları dizisinden Sevres’i kabul etmeyen -Bunu aslında Osmanlı Hükümeti de kabul etmemiştir, çünkü ortada bir meclis yoktu- Anadolu hükümeti, kendi şartlarını dikte ederek kabul ettirmiş ve büyük bir uzlaşma sağlamıştır. Toynbee 1923 ve 1924’teki olayları göz önüne alarak diyor ki: ‘Türkiye aslında galipti fakat Batı karşısında yenilgiyi kabul etti’, doğrudur. Yani artık hukukuyla, yaşayışıyla, henüz ilan edip adını koymamakla birlikte laikliğiyle Türkiye, Batı dünyasının müesseselerini kabul etme durumuna gelmiştir.”[2]

Prof. Ortaylı bu kitabında, “En doğru sözü tarihçiler söylüyor: Lozan bir uzlaşmadır” diyor. Peki şimdi “zafer” diyerek kendi koyduğu kritere göre “tarihçi”likten istifa mı etmiş oluyor? Bu sualin cevabını cidden merak ediyoruz.

Aynı sene çıkan “Cumhuriyet’in Ilk Yüzyılı (1923-2023)” adlı eserinde yine “Uzlaşma” diyordu:

“Lozan’a bugün ‘zafer’ diyenler de, ‘hezimet’ diyenler de var. Fakat Lozan bir uzlaşmadır.”[3]

*

Ilber Ortaylı’nın [3] no’lu dipnotta sözü edilen “Cumhuriyet’in Ilk Yüzyılı (1923-2023)” isimli kitabının ilgili sayfası…

***

2014’de yayınlanan “Imparatorluğun Son Nefesi” isimli eserinde de “uzlaşma”da ısrar etmişti:

“Lozan’ın ahkamına baktığımız zaman gerçekten bir imparatorluğun tasfiyesi de, yani yeni gelen rejimin iç meselesi de beynelmilel bir antlaşmayla yerine getirtilmiştir. Bu özelliğinden dolayı Lozan’a muhalif çevreler ‘bu anlaşma tamamen dışarının yönettiği bir hezimet’ diye yorum yaparlar. Aslında Lozan bir uzlaşmadır.”[4]

2018’de çıkan son kitabında neden “zafer olamayacağını” izah ettikten sonra yine “uzlaşma” olduğunu söylemişti:

“Şimdi bir de 30 Ağustos sorunsalı çıktı. Memlekette sağdan soldan, ’30 Ağustos’u kaldıralım’ veya ‘Lozan zafer değil hezimet’ deniyor. Birinci Dünya Savaşı’nın son barış muahedesiyle, 26 Ağustos’ta Büyük Taarruz ile başlayıp 30 Ağustos’ta elde edilen zaferi bu şekilde değerlendirmek, abes bir hükümdür. Lozan’da zafer olmaz, çünkü diplomatlar birbirine süngüyle saldırmıyorlar. Lozan’da şartların elverişliliği ölçüsünde bir uzlaşma söz konusudur. Lozan’da savaşın süngüyle çizdiği sınırı onaylattık; tek kazanç kapitülasyonların gürültü ve kavgayla kaldırılışıdır. Kimsenin kimseye fazla diretecek gücü yoktu, bütün Avrupa ve Türkiye yorgundu.”[5]

*

Ilber Ortaylı’nın [5] no’lu dipnotta bahsi geçen “Atatürk” adlı kitabının ilgili sayfaları…

***

Gördüğünüz gibi Prof. Ortaylı, Lozan’ın “uzlaşma” olduğu görüşünü bu eserinde tekrarlıyor ve “zafer olamayacağına” gerekçe olarak da, diplomatların birbirine süngüyle saldırmamış olmalarını gösteriyor. Peki şimdi fikrini değiştirip “zafer” dediğine göre diplomatların birbirine süngüyle saldırdıklarına dair yeni bir belge mi keşfetti? Öyle ise bizimle de paylaşsın…

Bu Ilber Ortaylı çok tuhaf birisi… Daha evvel de yaptığı yanlışlarla ilgili iki yazı paylaşmıştık.[6] Sürekli yanlış bilgiler veriyor ve görüşlerini değiştiriyor. Acaba bunun “siyasi konjonktür” ile bir alakası olabilir mi diye düşünmekten kendimi alamıyorum… Esasen biz böylelerine “tarihçi” değil, başka bir şey diyoruz ama lafı fazla uzatmaya lüzum görmüyorum, zira bütün çelişkileri, tezatları ortada. Yalnız son köşe yazısını okuduktan sonra içimden geçen cümleyi yazmadan edemeyeceğim:

Sen bizimle maytap mı geçiyon dayı?

.

**********

.

KAYNAKLAR:

.

[1] Ilber Ortaylı, “Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucu antlaşması: Lozan”, Hürriyet Gazetesi, 14 Ağustos 2022.

[2] Ilber Ortaylı, Yakın Tarihin Gerçekleri, Timaş Yayınları, Istanbul 2012, sayfa 124.

[3] Ilber Ortaylı, Cumhuriyet’in Ilk Yüzyılı (1923-2023), Timaş Yayınları, 9. Baskı, Istanbul 2014, (ilk Baskı 2012), sayfa 75.

[4] Ilber Ortaylı, Imparatorluğun Son Nefesi, Timaş Yayınları, Istanbul 2014, sayfa 171.

[5] Ilber Ortaylı, G.M.K. Atatürk, Kronik Yayınları, Istanbul 2018, sayfa 221-222.

[6] Ilber Ortaylı’nın hataları:

https://atomic-temporary-34931856.wpcomstaging.com/2018/11/06/prof-dr-ilber-ortaylinin-hatasi/

https://atomic-temporary-34931856.wpcomstaging.com/2020/11/26/prof-dr-ilber-ortaylinin-hatasi-2/

M. Kemal Diyanet’e Neden Baskı Yaptı? Inkılapların Arkasındaki Ingiliz Ajanı Kimdi? Atatürk ve Din-7

*

***

Önceki bölümlerde Diyanet ile Kemalist rejim arasındaki çatışmaya temas etmiştik. Bu bölümde ise bunun ideolojik-felsefi-siyasi arka planını göstermeye çalışacağız. Fakat hemen belirtelim ki, iddialarımızı ispat etmek için esasen sadece 3-4 muteber kaynağı ortaya koymak kafi geleceği halde, kemalist muhataplarımızın cehaleti bizi onlarca kaynaktan delil getirmeye ve akıl-mantık dışı itirazlarını da hesaba katarak hiçbir tevile mecal bırakmayacak açıklıkta uzun iktibaslar (alıntılar) ve ilave izahlar yapmaya mecbur bırakmakta ve bu da haliyle yazılarımızın hacmini şişirmektedir. Ancak yazının tamamını “normal” insanların da okuması faydadan hali değildir.

Bu mevzulara yabancı olan okuyucuların meseleyi kolayca anlayabilecekleri bir şekilde özetlemek adına Dr. Bahar Arslan’ın “Sedat Simavi Ödülleri” kapsamında “Türkiye Gazeteciler Cemiyeti” tarafından verilen “Sosyal Bilimler Ödülü”ne layık görülmüş olan “II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e: Iki Devrim; Iki Süreç: Tarihsel, Ideolojik ve Olgusal Bir Karşılaştırma” adlı eserinden birkaç pasaj nakletmenin faydalı olacacağı kanaatindeyiz:

“Anılan süreçte pozitivist felsefenin bilimi ve bilim mantığını yeni bir inanç alanı olarak temellendirmesi, II. Meşrutiyet döneminde pozitivizmle bağ kuran radikal batılılaşmacı kanadın buradan hareket ederek kendi düşünce evrenlerini bilimin gücüne olan katışıksız inançla beslemelerine neden olmuştu. Bu yaklaşım doğal olarak onları biyolojik materyalizme ve sosyal Darvinizme ulaştırmıştı. (…) Özetle radikal batılılaşma yanlıları pozitivizm meselesini Batı uygarlığının maddi ve zihni koşullarının alınmasında bir anahtar olarak görmüşlerdi. (…) Pozitivist yaklaşımın II. Meşrutiyet döneminde özellikle Ittihat ve Terakki içinde yaygınlaşmasının önemli etkenlerden bir tanesi de biyolojik materyalizm olarak nitelendirebileceğimiz maddeci dünya görüşünün bu dönemin bazı fikir adamları tarafından benimsenmiş olmasıydı. Başta Beşir Fuad, Ahmed Şuayb, Abdullah Cevdet ve Baha Tevfik ile Suphi Ethem olmak üzere Darvinist öğretinin ışığında gelişen Osmanlı biyolojik materyalizmini bu doğrultuda en çok etkileyen düşünce ise Alman düşünür Ludwig Büchner’in felsefesiydi. (…) Batıda pozitivist felsefe ve düşünce kendine uygun bir siyaset teorisi üretirken hem Ittihat ve Terakki döneminde hem de Cumhuriyet süresince dönemin aydınları kendi siyasal tercihlerine uygun düştüğü için pozitivizmin değişik kollarıyla ilişki kurulabilmiştir. Dolayısıyla II. Meşrutiyet ve Cumhuriyet pozitivizmi felsefi bir derinlikten yoksundur. Bunun en temel nedenlerinden bir tanesi pozitivizme açıklayıcı bir misyon olarak değil, kurtarıcı bir misyon olarak yaklaşılmasıdır. Her iki dönemde de dinden ve geleneksel bağlardan boşalan kutsallığın bilimde aranmasıyla birlikte bilim adeta seküler bir inanç sistemi olarak toplumsal politikalara referans alanı oluşturmuştur. Aynı paralellikte her iki yapısal dönüşüm bilim meselesini, bir bilgi ve epistemoloji sorunsalı olarak değerlendirmekten çok toplumun geriliklerden kurtulmasının reçetesi olarak görmüşlerdir. (…) Bunun yanında pozitivist felsefeye karşı Batı dünyasında geliştirilen felsefi eleştirilerle bağ kurmaktan çekinen II. Meşrutiyet ve Cumhuriyet aydınları toplumsal ve siyasal yaşamda gözlemlenen bir gerilimi sürekli hale getirmişlerdir. Ayrıca pozitivizmin Kıta Avrupası’nda eleştirel bir dökümünün yapıldığı yeni felsefi yaklaşımlara karşı hep mesafeli bir duruş sergilenmiştir. Nitekim, 1930’larda özellikle Almanya’da Frankfurt Okulu’nun sarsıcı modernite ve pozitivizm eleştirileri şeklinde beliren yeni Kantçılık ya da yeni Hegelcilik gibi yeni felsefi yaklaşımlar bu dönemin fikir yapısında herhangi bir etki yaratmamıştır.”[1]

Birazdan “ingiliz ajanı”na geleceğiz fakat evvela meselenin daha iyi anlaşılması için birkaç iktibas daha yapmamız icab ediyor…

Bu aralar muhalif saflarda arz-ı endam eden Prof. Mustafa Öztürk’ün konuyla ilgili yazdıkları da mühimdir:

“…Cumhuriyet dönemi, devletçi elit kadronun din ve dini alana çok soğuk, mesafeli ve reddedici bir tavır takınmayı resmi ideoloji olarak benimsediği ve Türkiye’yi Islam dünyasının merkezinden ihraç etmeyi hedeflediği ve bu hedefini büyük ölçüde gerçekleştirdiği bir dönem olarak da tebarüz eder. Yine bu dönem Islami ilim ve kültür geleneğinden kopuşu da ifade eder. (…) Diğer taraftan Türkiye Cumhuriyeti, Batıdaki modernleşme tecrübesinin aksine, kendi iç dinamiklerinden, kendi tarihi ve geleneğiyle hesaplaşma süreçlerinden geçerek yaşanan bir tecrübe olmaktan öte, başka bir tarihi kendi tarihi gibi sanma ve kendi tarihsel geçmişine dönüp bakmama gibi tuhaf, kendi özüne büsbütün yabancı ve dolayısıyla başkasına öykünmeci bir zihniyetin ürünü olarak vücut bulmuştur. Bu sebeple de sürekli ideolojik ve dayatmacı olmuştur. Bunun bir uzantısı ve yansıması olarak Cumhuriyet Türkiye’sinin kendini ‘modern’ olarak tanımlayan kesiminin talihsizliği, Batı’daki gibi kültürel bir derinliği bulunmadığı, entelektüel bir özeleştiri sürecini de yaşamadığı halde, modernizmin dışsal tezahürlerini benimsemesiyle, sözgelimi Batılılar gibi giyinmek, Batı müziği dinlemek, Batı insanına özgü bir tatil ve tüketim kültürü geliştirmekle Batılılaştığını sanması olmuştur. (…) Türkiye’de laikliğin din karşıtlığı zeminine oturan bir laikçilik ideolojisine dönüşmesi de dinin gerilik ve gericilikle özdeş bir karşıt ideoloji olduğu algısıyla ilgilidir. Bu algı ise esas itibariyle 18. yüzyıl Fransız materyalizmi ile 19. yüzyıl Alman popüler materyalizminin pek de anlamlı olmayan telifinden müteşekkil Aydınlanmacı bilimcilik ideolojisinin Cumhuriyet’i kuran irade nezdinde hüsnü kabul görmesinden mütevellittir. Çünkü Aydınlanmacı, materyalist ve pozitivist düşüncede dinin modern toplumda yeri olmadığına inanılmış ve bu inanç Cumhuriyet’in kurucu kadrosu tarafından da benimsenmiştir. Sonuçta Kemalist elit zümresi Müslüman Türk insanının dünyasında Islam’ın işgal ettiği yerin önemini takdir edememiştir.”[2]

Görüldüğü gibi her iki akademisyen de Batı’nın kendi ihtiyaçlarından doğan pozitivist felsefenin kemalistler tarafından Türkiye’nin sosyolojisine uygun olup olmadığına bakılmaksızın sadece dinin yerine ikame etmek gayesiyle alındığını ve meseleye “ilmi” değil; “ideolojik” yaklaşıldığını yazmaktadırlar. Değişen şartlar Batı’yı yeni arayışlara sevk ve mevcudu da tenkid ve terk etmeye iterken, kemalistler ilk olarak Diyanet Işleri Başkanlığı üzerinden halkı kendi ideolojilerini kabule “ikna” etme yolunu seçmiş ve fakat Diyanet eliyle de olsa halkın bu dayatmaları tepkiyle karşılaması, ayrıca Diyanet yetkililerin de tam bir iş birliğine yanaşmaması neticesinde vasıtayı (bilimi); gaye (ideoloji) olarak görmekte ısrar etmiş, gereken öz eleştiriyi yapmaktan kaçınmış ve kolluk kuvvetleri aracılığıyla şiddetini arttırmıştır. M. Kemal’in ölümünden yıllar sonra geçilen çok partili hayatta ise Meclis’e akseden maşeri vicdanı darbelerle boğma yolunu tercih etmiştir.

Gelişime ve yeniliğe açık olan bilimi ideolojiye dönüştürüp dogmalaştıran kemalist zihniyet aslında Batı’yı hiç anlamamıştır. Siyaset Bilimci Prof. Dr. Şerif Mardin‘in ifadesiyle; “Jön Türkler siyasi fikir boşluklarını iki şekilde kapatmaya çalışmışlardır. Bir yandan kendi devirlerinde Avrupa’da tartışılmakta olan fikirlerin ‘popülarize’ edilmiş şekillerinin etkisi altında kalmışlar ve büyük teorisyenlerle halk arasında aracı rolünü oynayan ikinci derecede düşünürlerin görüşlerini kendi fikirlerine intikal ettirmişlerdir.”[3]

Türk Tarih Kurumu eski başkanlarından Prof. Dr. Ali Birinci’nin koyduğu teşhis çok daha nettir: “Bize kalırsa Osmanlı aydınlarında yeni teşekkül eden materyalist görüşleri Batı’dan aktarılan pozitif ilimlerin bir ürünü veya tezahürü olarak görmek daha yerinde olur. (…) Gelişmeyi bir bakıma yeni bilgilerin hazımsızlığı da sayabiliriz. Hiç değilse o gün için şuurlu bir tercih sözkonusu değildi ve karşılaşılan ilk materyalist kitapların büyüsüne kapılma hadisesinden bahsetmek gerekir. (…) Yıkılış devrinin kabusu içinde düşünmeye çalışan aydınlarımız, her şeyden önce soğukkanlı düşünemeyecek kadar ürkütücü ve sürekli, adeta cehennemî hadiseler arasında yaşamak zorunda kalmışlar ve uzun boylu düşünme zamanı bulamamışlar ve hep aceleci olmuşlardır. Bunun için de karşılaştıkları Batı medeniyeti karşısında, pahalı ve bol çeşitli oyuncak mağazasında şaşırıp kalmış bir kapıcı çocuğu manzarası sergilemişler ve tıpkı onun gibi her gördüklerinden istemişlerdir, hem de bir seçim yapmadan.”[4]

Filozof Ord. Prof. Hilmi Ziya Ülken bu hususta biraz daha tafsilata girer: “Batıcıların bir kısmı da, ‘Jön Türk’ler arasında doğan ‘kuvvetli ve üstün olan her şey Batı’dadır’ şeklindeki hayranlık duygusundan ilham alıyordu. Aynı hayranlık Tanzimatçılarda da vardı. Şu farkla ki, onlar, geçmişten gelen birçok şeyi değiştirmemeye karar vermişlerdi. Halbuki bu yeni batıcılar hayranlığın sonuna kadar giderek radikal bir değişme istiyorlardı. Doğu’dan gelen her şeyi ‘geri’, Batı’dan gelecek herşeyi ‘ileri’ buluyorlardı. Adeta ilericilik ve gericilik kelimelerini icat ettiler. Geleneğe bağlanmak isteyenleri gericilikle itham ettiler. Donmuş kaidelere bağlananlar ve fanatikler için bu ithamlar doğru olsa bile, geçmişteki herşeyin inkarına gittikleri için batıcılığı tehlikeli bir zemine sürüklediler. Bu hareketin başında Içtihad dergisi ve onun sahibi Abdullah Cevdet görülüyor. Celal Nuri, Kılıçzade Hakkı, Ali Kâmi gibi yazı arkadaşları, Abdullah Cevdet’in bu mücadelesine katılıyorlardı. Fakat Içtihad yazarlarında tam bir fikir birliği aramak doğru değildir. Mesela Rıza Tevfik “batıcılık” fikirlerini benimsemekle birlikte, halk edebiyatına inişi, Iran şiirinden faydalanışıyla hatta tasavvuf zevki ve Islam felsefesine ilgisiyle arkadaşlarından ayrılıyordu.”[5]

Yrd. Doç. Dr. Ilhami Günay ise “Başlangıcından Bugüne Kur’an’ın Türkçe Tefsir ve Tercümesi” adlı eserinde bu ifsad kadrosunun “Kur’an Kültürü”ne kırık not verir:

“Pozitivizmin anılan etkisi, bazı Osmanlı mütefekkirlerini medeniyet krizine düşürmüş ve kendi değerlerini inkara götürmüştür. Mesela bunlardan pozitivizmi Türkiye’de yayan Beşir Fuad, Kur’an-ı Kerim’i yalnızca Fransızca tercümesinden okuyacak kadar kendi kültür dünyasından kopmuştur. Ondan daha şedid durumda olan Abdullah Cevdet, Celal Nuri Ileri ve Kılıçzade Hakkı gibi isimler, Islam aleyhinde yayınlar yapmışlar ve dine, batıl inançlar gözüyle bakmışlardır.”[6]

Prof. Şerif Mardin Ittihat ve Terakki Cemiyeti’nin fikri kökleri hakkında şunları yazar: “Cemiyetin fikri kökleri arandığında Askeri Tıbbiye’de XIX. yüzyıl biyolojik materyalizminin etkisini görürüz. Askeri Tıbbiye öğrencileri, kendilerine okutulan derslerin icabı olarak, hayatı, Allah’ın iradesinin bir ürünü olmaktan çok biyolojik ve fizyolojik süreçlerin bir sonucu olarak görüyorlardı.”[7]

Buraya kadar okuduklarımızdan öğrendiğimize göre fikir üretmek yerine basit bir taklitçilikle iktifa eden “Içtihad Dergisi” sahibi Dr. Abdullah Cevdet radikal batıcılığın başını çekmektedir. Derginin yazarları arasında kendilerine yer bulan Celal Nuri ve Kılıçzade Hakkı da dikkati çekenler arasındadır. O halde evvela Dr. Abdullah Cevdet’i tanıyalım…

*

*

Ingiliz Muhibbi Dr. Abdullah Cevdet…

*

*

1869’da Arapgir’de doğan Abdullah Cevdet Kürt kökenlidir. Prof. Şükrü Hanioğlu onun ingiliz hayranlığı hakkında “akademik bir üslup” ile şunları yazar:

“Abdullah Cevdet’in, Boutmy’nin Ingiltere ve Ingilizleri aşırı derecede yücelten kitabını da çevirmesi kendisinin ‘Cihanın en büyük kavmi’ olarak tanımladığı Ingiltere’ye karşı normalin üzerinde bir ilgi duyduğunu anlatmaktadır.[8]

Ingilizlere karşı “normalin üzerinde” bir alakanın “kibarca” ne manaya gelebileceği sanırım izaha muhtaç olmayacak açıklıktadır. Fakat her ne kadar Prof. Hanioğlu “koruma güdüsü”yle böyle yazmayı uygun görmüş olsa da, yazar Aclan Sayılgan, “Türkiye’de Sol Hareketler” adlı eserinde onun kadar nazik davranmaz ve doğrudan; “Ingiliz ajanı olduğu bilinmektedir.”[9] der.

Hakikaten Milli Mücadele döneminde “Ingiliz Muhipler (Sevenler) Cemiyeti”nin üyesi olduğu kayıtlara geçmiştir. Yalnızca üyesi değil, aynı zamanda kurucularındandır.[10] Cemiyetin beyannamesini kaleme alan da o idi! Abdullah Cevdet ve yedi arkadaşının imzasıyla yayınlanan ilk beyanname taslağında şunlar yazıyordu:

“Ingiliz kavm-i necibi (üstün ırkı) hakkındaki muhabettini izhar ve cemiyetin maksadına iştirak etmek arzusunda bulunanlar cemiyete dahil olabilirler. Yalnız harb-i meş’uma ve esna-yı harbde irtikab olunan fecaiye sebeb olanlar kabul olunmaz.”[11]

28 Temmuz 1927 tarihli Cumhuriyet gazetesinde çıkan “Aslını Ele Geçirdiğimiz Bir Vesika-i Hıyanet: Ingiliz Mandasına Istinaden Vatanı Idare Etmek Isteyen Ingiliz Muhiblerinin Beyannamesini Neşrediyoruz” başlıklı bir haberde, altında Abdullah Cevdet’in de imzası bulunan beyannamenin metnine yer verilmiştir.[12]

Cemiyetin ideolojisi bile Abdullah Cevdet’in katkılarıyla oluşturulmuştur ve buna rağmen M. Kemal tarafından Çankaya’ya davet edilmişti.[13]

*

[12] no’lu dipnotta bahsedilen Ingiliz Muhiplerinin Beyannamesi ve Abdullah Cevdet’in imzası…

***

[13] no’lu dipnot ile ilgili… Ingiliz mandacısı Dr. Abdullah Cevdet’in kendi kaleminden Çankaya Köşkü’nde nasıl ağırlandığını Içtihad’da anlattığı “Gazi’nin Köşkünde” başlıklı yazısı… Hani mandacılar vatan hainiydi?…

***

Halbuki A. Cevdet Milli Mücadele taraftarlarını ingilizlere gammazlamıştı. Onun gammazlaması neticesinde meşhur “Bekirağa Bölüğü”ne tıkılan Zekeriya Sertel bu ihaneti bakın nasıl ifşa ediyor:

“Aynı binada bulunduğumuz için aramızda iyi komşuluk ilişkileri vardı. Biz arkadaşlarla salonda toplu bir halde yeni kurulacak örgütün biçimini kararlaştırmak üzere hareketli bir tartışmaya dalmıştık. Birden kapı açıldı. Abdullah Cevdet’in küçük kızı babasının elinden kurtularak salona daldı. Babası da onun arkasından içeri girdi ve bizi toplantı halinde buldu. Yirmi dört saat sonra hepimiz Ingiliz polisi tarafından tutulup ”Bekirağa Bölüğü”ne atıldık. Belli ki, Mütareke’de lngiltere’nin ajanlığını kabul etmek alçaklığına düşen ve lngilizler tarafından himaye edilen Abdullah Cevdet, efendilerine yaranmak için bu toplantıyı haber vermişti. Kendisine saygı duyduğum bu adam bana böyle bir oyun oynamıştı. ‘Bekirağa Bölüğü’nden kurtulup eve döndüğüm zaman kendisiyle merdivenlerde karşılaştım. Sanki hiçbir şey olmamış gibi beni güleryüzle selamlamak istedi. Yüzüne tükürdüm:
-Yaptığın alçaklıktan utan, dedim.
Fakat onda utanacak yüz yoktu. Meşhur Türk edibi Süleyman Nazif onun için, yüzünün çopurluğunu ima ederek, “Cenabı Hak hayayı onun yüzünden tırnakla kazımıştır,” demişti. Kendisini savunmaya bile lüzum görmeden çekilip gitti. Çünkü suçu meydandaydı.”[14]

Bezmi Nusret Kaygusuz onun için; “Siması çok çirkindi. Gençliğinde çektiği çiçek hastalığı yüzünü delik deşik etmişti. Aynı zamanda pek hasis ve paraya düşkün idi..”[15] diye yazar.

Yalçın Küçük’e göre; “Abdullah Cevdet’in yaşamında tek değişmeyen çizgi, Ingiliz politika, ve çıkarlarını savunmaktır.”[16]

Küçük haksız sayılmaz, zira A. Cevdet; “Çanakkale Harbi için ne dersiniz?” diye soranlara: “medeniyete karşı mukavemetimize diyecek yoktur”[17] cevabını vermiş… Ingilizlerin Çanakkale’yi geçip “medeniyet” getirmesini isteyen bir zihniyetten ne beklenebilir?

Prof. Şükrü Hanioğlu’na göre onun Ingiliz hayranlığı çok daha eskilere dayanır.

Prof. Dr. Halil Inalcık’ın alanında “en iyi eser”[18] dediği ve Abdullah Cevdet’i ve dönemini konu alan Prof. Dr. Hanioğlu’na ait “Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi” adlı kitapta, onun Ingiltere’nin özellikle Ermeni olayları sebebiyle Osmanlı Imparatorluğu’na karşı takındığı sert tutumu Sultan II. Abdülhamid’e bağlayarak, Jön Türklerde oluşabilecek bir Ingiliz aleyhtarlığının önüne geçme çabalarından bahsedilir.

Abdullah Cevdet, 15 Mart 1898’de kaleme aldığı bir yazıda Ingiliz dostluğu için Sultan II. Abdülhamid’in yok edilmesinin lüzumundan şöyle söz eder:

“…Ingiltere devleti, dünyanın en medeni olan ve en namuskarane idare edilen hükümeti olduğundan eski dostluk ve ittihadı teklif edemiyorlar. Ingiltere’nin dostluğunu kazanmak için en kısa tarik (yol) Abdülhamid’i yolun ortasından kaldırmakdır…”[19]

*

*

Kürtçü Dr. Abdullah Cevdet…

*

*

Ortadoğu uzmanı araştırmacı yazar Suat Parlar’ın “Türkler ve Kürtler” adlı tuğla kalınlığındaki eserinde Abdullah Cevdet’i bir Kürt Milliyetçisi olarak da görürüz:

“Abdullah Cevdet mütareke döneminde ise Kürt bağımsızlığından yana tavır alıyordu. Abdullah Cevdet’in yakın ilişkiler kurduğu Ingiliz temsilcilerinden yardım gören ‘Kürt Teali Cemiyeti’ yayın organlarında ayrılık düşüncesini işleyen yazılar yazıyordu. Jin dergisinin 1. Sayısında Cevdet:

Kürdler, böyle bir asrın böyle bir kıyametinde uyumak mümkün müdür?
Ey Kürt uyan! Diye bağırmaya lüzum görmem. Zira Kürdler uykuda hala, uykuda iseler çoktan ölmüşler demektir. Kürt uyanıkdır ve kendisini asırlardan beri uykuya davet etmiş ve uykuya dalmış Hüdavendleri de uyandıracaktır, diyordu. (…) Aynı dönemde ‘Içtihad’da Kürt milliyetçiliğine dair yazılar yer alıyordu. (…) Bu arada Ingilizlerin desteklediği Bahailiğin (Kürdistan gazetesi Kahire’de destekli Bahai yayınevinde basılıyordu) Abdullah Cevdet tarafından ön plana çıkarıldığını görüyoruz.”[20]

Yalçın Küçük’ün bu hususta verdiği malumat şöyledir: “Kariyerinde milliyetçi, en azından Kürd milliyetçisi bir dönem var. Osmanlı Kürd Taavvun ve Terakki Klübü’nün eylemli üyelerinden oluyor ve bir ara yazılarını ‘Bir Kürd’ biçiminde imzalıyor.”[21]

Abdullah Cevdet’in Türkçüler ile arası açıktı. Hatta Ziya Gökalp’a “deli” dediği bile iddia edilir.[22]

Gökalp’ın:

“Vatan ne Türkiye’dir Türklere, ne Türkistan
Vatan büyük ve müebbed bir ülkedir: Turan!”

Beyitinin bir kelimesini değiştirerek benimsemeye razı oluyordu:

“Vatan ne Türkiye’dir Türkler’e, ne Türkistan
Vatan büyük ve müebbed bir ülkedir: Irfan!”

Bu bilgiyi nakleden Peyami Safa şunu da ekliyor:

Içtihad’ın (Cevdet’in dergisi) davası ne Irfan, ne Turandı.[23]

*

*

Dr. Abdullah Cevdet ve Siyonizm…

*

*

“Abdullah Cevdet Siyonizm’i de ilgiyle izliyordu. Jön Türk yayın organlarından Içtihad’da ilk kez Siyonizm konusunda bir makale yayınlanıyordu. Max Nordau’nun yazısının yayın tarihi 1905 Temmuz’udur. (…) Bu arada Jön Türklerin bir iktidar alternatifi olarak belirmeleri üzerine Siyonistler onlarla ittifak kararı alıyorlar ve Avrupa’da ilk ilişki kurdukları isim ise Abdullah Cevdet oluyordu. Ingiliz ajanı, Siyonist Vambery Jön Türkler arasındaki faaliyetlerine devam ediyordu.”[24]

Prof. Dr. Ilber Ortaylı’ya göre de; “Dr. Abdullah Cevdet Yahudiliğin ve Siyonist hareketin sempatizanıdır.”[25]

Hakikaten Modern Siyonizm’in kurucusu Theodor Herzl’in hatıralarında Abdullah Cevdet ile yapılan görüşmelerden bahsedilir.[26] Herzl’e ait hatıraların Osmanlı Türkiyesi’yle ilgili kısımlarını Israil Büyükelçiliği’nin baskısına rağmen Türkçe’ye tercüme ederek “Siyonizm ve Türkiye” adıyla yayınlayan rahmetli Doç. Dr. Yaşar Kutluay başka bir eser üzerinde çalıştığı sırada şaibeli bir tekne kazasında vefat etmişti.[27]

Herzl’in ingilizce neşredilen hatıralarının konumuzla ilgili sayfalarını buraya alıyorum:

*

[26] dipnotta bahsedilen Herzl-Cevdet görüşmesinin geçtiği sayfalar…

***

16 ve 17 Şubat 1903 günlerinde Viyana’da gerçekleşen görüşmeyi Herzl hatıralarına şöyle kaydetmiş:

“Mısır’daki Osmanlı temsilcisi komiserin ve Mısır’ın mukavemetinin ‘Rüşvet Metodu’ ile ortadan kaldırılması fikri bugün Dr. Abdullah Cevdet Bey ile yaptığımız konuşmanın sonucudur. Bu yeni tanıdık, enteresan bir adam. Cevdet, Neue Freie Presse’in edebiyat sayfasında yayınlanan bir şiiri dolayısıyla bana teşekküre geldi ve bir randevu istedi. Kendisini davet ettim ve konuşmamız dönüp dolaşıp benim projeye intikal etti. Dr. Abdullah Cevdet, kendisini bir Jön Türk ve Yahudiler’in dostu olarak takdim etti. Ikinci konuşmamızda aklıma Sultana yazacağım mektupları ona tercüme ettirmek düşüncesi geldi. O da uygun gördü. Bu iş için Istanbul’dan telgrafla gelmesini istediğim Badi Efendi’ye bir telgraf daha çekerek gelmemesini bildirdim. Cevdet üç gün çalışarak Sultana mektubu ve Imtiyaz mukavelesi metnini tercüme etti. Kendisine şükran nişanesi olarak bir çift mücevherli kol düğmesi hediye ettim. O bunları kabul etmek istemedi ve verdiğim ‘Altneuland’ın (Herzl’in eseri) kendisini daha çok memnun ettiğini söyledi. Sonra söze başladı: Istanbul’da doğrudan doğruya Nazırlar (Bakanlar) ile konuşabilecek bir adamın var mıdır? Kendisinin arası Dahiliye Nazırı Memduh Paşa ile çok iyidir. Bir konudan diğerine atlayarak bu çiçek bozuğu yüzlü, kara gözlü adam bana bir sürü şeyden bahsetti. (…) Sonra Cevdet’in nazırlar (Bakanlar) için biçtiği fiyatı Istanbuldakilerle mukayese edince doğrusu ucuz buluyordum. Abdullah Cevdet ise bir meslektaş olarak benim üzerime yüklenen ağırlığı takdir ettiğini, kendisinin para almasa dahi sırf hakikat aşkı ile çalışacağını, 2000 değil 1500 hatta 1000 altının bile kifayet edeceğini söylüyordu. Her ne ise bu adam bütün davranışları ile üzerimde iyi bir tesir bırakıyor. (…) Bugün Türkiye ataşemiliteri Şükrü Paşa’yı gördüm. Genç ve kadın tabiatlı bir Paşazade, 28 yaşında, ama Harbiye Nazırının oğlu olduğu için mevkii yüksek, zengin ve tembel. Zannederim onun alakasını temin ettim, babasına yazacağına söz verdi. Abdullah Cevdet oğlu ağzından babasına mektubu hazırlayacak ve Şükrü Bey de onu temize çekerek babasına gönderecek. Aslı gürcü olan Yüzbaşı Vasfi Bey dün beni görmeye geldi. Vasfi, askeri tahsilini bir Prusya subayı olarak Kolonya’da (Almanya’nın “Köln” şehrinde olmalıdır: Kadir Çandarlıoğlu) yapmış. Nükteli konuşan bir adam, bana gülerek ‘arkadaş Cevdet Bey’in sus payı aldığını’ söyledi.”[28]

*

[28] dipnot ile ilgili… Herzl’in Türkçe’ye tercüme edilen hatıralarında A. Cevdet ile gerçekleştirilen görüşmenin geçtiği sayfalar…

***

Görüldüğü gibi Abdullah Cevdet Viyana’da, Israil Devleti’nin kurucu babası olarak kabul edilen Theodor Herzl ile buluşuyor ve ona Yahudilerin Filistin’e yerleşmelerini sağlamak adına Osmanlı idarecilerine verilecek rüşvetlere dair bir plan takdim ediyordu. Üstelik Yüzbaşı Vasfi’nin ifadesiyle “sus payı” alıyordu.

Dinler Tarihi Profesörü Hikmet Tanyu, “Tarih Boyunca Yahudiler ve Türkler” isimli eserinin birinci cildinde Sultan II. Abdülhamid Han’ı devirmek isteyen iç ve dış güçlere temas ederken; “Siyonist Başkanı Theodor Herzl’den rüşvet alan, onunla mason parolasıyla anlaştığı Herzl’in hatıralarıyla da sabit olan Abdullah Cevdet gibi birçok karışık insan ortak rolde idiler” demekte, aynı eserin ikinci cildinde ise şunları eklemekten kendini alamamaktadır;

“1913 (1903 olacak: Kadir Çandarlıoğlu) Mason ve siyonist Theodor Herzl’le iş birliği yapan ve onun hatıratında adı geçen Abdullah Cevdet, Içtihat dergisiyle ve “riyasız ve çıplak hakikat” düsturuyla, ilim ve hakikat namına (!) Islam dini ve milliyet düşmanlığına girişiyor.”[29]

Gerçekten de Dr. Abdullah Cevdet masondu ve “Ziyayı Şark Locası”na üye idi.[30]

A. Cevdet Theodor Herzl’in 15 Şubat 1903 günü kendisi için imzaladığı bir fotoğrafını Cumhuriyet döneminde çıkardığı Içtihad dergisinin 300. sayısının kapağına taşır ve görüştüğünü itiraf eder.

*

Herzl’in bir esere, fotoğrafa yoksa bir karta mı yazıldığı belli olmayan imzalı bir takdimi:

“Meinem Freunde Abdullah Djevdet Bey zur Erinnerung Th. Herzl, 15.2.1903″… (Arkadaşım Abdullah Cevdet Bey anısına)

***

Osmanlı Arşivi’nde Abdullah Cevdet’in ingilizlerle olan ilişkisine dair bir hayli ilginç belgeler göze çarpıyor. Herzl ile yaptığı görüşmeden sadece 3 ay sonra 28 Mayıs 1903 tarihli bir belgede onun Londra’ya geçtiği kaydedilmiştir. Belgede; “Abdullah Cevdet’in Londra seyahatinin amacının bir Ingiliz kadınıyla evlenebilme imkanını denemek olduğu…” yazmaktadır. Aynı seneye ait bir başka belgede ise; “Viyana Sefaret-i Seniyyesi Tabibi Abdullah Cevdet Bey’in izinsiz olarak Paris ve oradan Londra’ya gittiği Paris ve Londra sefaretleri işaratından anlaşıldığından ve kendisinin bir Ingiliz kadını ile izdivac edeceğinden bahsile lede’l-arz memuriyyette ibkası mukteza-yı irade-i seniyyeden olduğu” belirtilmektedir.[31]

Şu tuhaflığa bakın ki, bir başka Sultan II. Abdülhamid Han düşmanı Ali Suavi de bir Ingiliz kadınına alaka göstermiş, hatta onunla evlenmişti.[32] Tesadüfün de böylesi!

Peki Ingiliz ajanı ve Vatan haini idiyse neden idam edilmedi? Bu sualin cevabını ateist Aziz Nesin şöyle veriyor:

“Devrimler konusunda Atatürk’e esin kaynağı olduğu düşüncesinde ben Şerif Mardin’e katılıyorum. Öyle sanırım, hatta inanırım ki, M. Kemal’in Abdullah Cevdet’i yurt haini ilan etmemesinin, O’nu özgür bırakmasının bir nedeni budur.”[33]

Yani Aziz Nesin’in kanaatine göre ingiliz ajanlığı yapan Abdullah Cevdet’in “Vatan haini” ilan edilmemesinin sebebi, inkılapçı M. Kemal’in ilham kaynağı olmasındandı. Aziz Nesin buradaki sözlerini başka bir yazısında biraz daha açar:

“Atatürk’ün Devrimleri’ denilen, karışımlı (müdahaleli) toplumsal değişimlerin birçoğunun temelinde Abdullah Cevdet’in ileri sürdüğü yenilik düşünceleri vardır. Ama bunu kimse açıklamamış, sonradan başkaları da araştırmamıştır bu konuyu ne yazık ki… (…) Abdullah Cevdet, Türkiye’de bir, hatta iki aydın kuşağının yetişmesine çalışmış bir hocadır. Cumhuriyetin kurucuları, hiç değilse benimseyicileri ve savunucuları onun öğrencileridir. (…) Çağdaşlaşmamıza engel olarak Islamlığı görüyor, ama toplumsal baskı yüzünden açıkça açıklayamadığı için de tanrısızlığı, dinsizliği savunan kitapları, yazıları çeviriyordu.”[34]

Aziz Nesin kısaca şunu demek istiyor; Vatan haini de olsanız, ingiliz ajanlığı da yapsanız mühim değil… Yeter ki Islam düşmanlığı yapın… Zaten M. Kemal de sırf bu yüzden onu vatan haini ilan etmemişti.

*

*

Ingiliz Muhibbi Dr. Abdullah Cevdet’in Islam Düşmanlığı…

*

*

Dr. Bahar Arslan dönemin radikal batıcıları arasında Abdullah Cevdet’in yerini şöyle tespit eder:

“II. Meşrutiyet döneminde radikal batılılaşma yanlısı düşünürlerden bir diğeri, Abdullah Cevdet‘tir. Ittihat ve Terakki’nin kurucu önder kadrosu içinde de yer alan Arapkirli Abdullah Cevdet, hem bir siyasal aktör hem de bir düşünür (taklitçi: Kadir Çandarlıoğlu) olarak pozitivist değerlerin geç dönem Osmanlı eğitim sistemine ve fikir dünyasına tanıtılmasında öncü bir rol oynamıştır. (…) Abdullah Cevdet’in bu düşüncelerle şekillendirdiği ve gerek II. Meşrutiyet gerekse Cumhuriyet dönemine içerdiği yazılar ve görüşlerle büyük bir etki yaptığı bilinen Içtihad Dergisi‘nin yazı kadrosunda Celal Nuri, Mehmet Zeki, Rıza Tevfik, Cenap Sahabettin, Kılıçzade Hakkı, Abdülhak Hamit, Yusuf Ziya, Süleyman Nazif, Parvus Efendi, Haydar Rifat, Mithat Cemal gibi dönemin fikir adamları yer almaktaydı.”[35]

Prof. Dr. Halil Inalcık ile Günsel Renda’nın yayına hazırladıkları “Osmanlı Uygarlığı” adlı kitapta Abdullah Cevdet’ten “ateist” olarak bahsedilmekte ve dini-milli değerleri reddettiği şöyle ifade edilmektedir:

“Meşrutiyet sonrası akımlar arasında dini ve milli değerleri reddederek, hümanist, pozitivist bir görüşle Batı medeniyetini benimseyenler de zikredilmelidir. Bunlar arasında Abdullah Cevdet, Baha Tevfik, Tevfik Fikret gibi isimler sayılabilir.”[36]

Abdullah Cevdet yakın arkadaşı Ishak Sükuti’ye yazdığı 21 Aralık 1897 tarihli mektubunda Alfieri’nin kitabındaki Islamiyet eleştirilerini aynen çevirememekten dert yanar:

“Alfieri’nin De la Tyrannie unvanlı eser-i meşhurunu tercüme etdim. 3-4 aydan beri uğraşıyorum. Dün tercüme reside-i hadd-i hitam oldu. Bakalım nasıl basılacak. Cemiyet kendi hesabına basdırmak içün imlasının bazı Muhammediyete dokunan yerlerinin ta’dil ve tayyını (değiştirip çıkarılmasını) isteyecekdir. Buna benim gönlüm razı olmaz. Bunun içün reyin (fikrin) nedir?….”[37]

Sosyolog Prof. Niyazi Berkes’in aşağıdaki ifadelerinden onun Islam aleyhinde daha başka eserler de neşrettiği anlaşılmaktadır:

“Hollandalı oryantalist Dozy’nin Islam tarihi adlı eserini çevirerek yayımladı. Bu olay, dinciler arasında büyük bir köpürüşe yol açtı; hükümetin bu kitabı toplatması zorunlu oldu; basında uzun süren bir Doktor Dozy tartışması başladı. Abdullah Cevdet daha da aşırı bir öneride bulunarak Şeyhülislamlık’ın, Italyan Islam tarihçisi (aslında düşmanı: Kadir Çandarlıoğlu) Leone Caetani’nin Annali dell’Islam adlı Katolik Hıristiyan gözüyle yazıldığı bilinen büyük eserini çevirtmesini istedi.”[38]

*

Ingiliz mandacısı ve Ingiliz Muhipler Cemiyeti’nin kurucularından Abdullah Cevdet’in tercüme ettiği dinsiz Jean Meslier’in “Sağduyu, Tanrısızlığın Ilmihali” isimli bu kitap M. Kemal Atatürk’ün talimatıyla “Milli Eğitim Bakanlığı” tarafından “Aklı Selim” adıyla “Devlet Matbaası”nda basıldı…

Aklı Selim’in 1928’de Arap harfleriyle yapılan ilk basımının, M. Kemal’e sunulan nüshasının ithaf sayfası: “En büyük acizden en büyük iktidara. 29/12/1928 Dr. Abdullah Cevdet”. Kitabın orijinali Çankaya Kitaplığında, 146 numarayla kayıtlı bulunmaktadır...

***

Şeyhülislamlık’a Islam aleyhine yazıldığı bilinen bir eseri çevirtmesini teklif eden halet-i ruhiyeyi sadece “Islam düşmanlığı” ile izah etmek güçtür. Bunlar narsistik kişilik bozukluğu belirtileridir. Nitekim Ord. Prof. Hilmi Ziya Ülken onun hakkında; “Umumi kanaate aykırı düşünceden hoşlanırdı. Orijinal olma merakı ile paradoksa kadar gitmesi bazı fikirlerini aşırı bir şekilde ifade ederken düştüğü çelişmeler, şiddetli tepkilere sebep olmuştur” dedikten sonra babası Dr. Ziya Bey’in Abdullah Cevdet ile olan bir hatırasını nakleder. Yukarıda koyduğumuz teşhisin ne kadar yerinde olduğunu gösteren bu hatıra şöyledir:

“Ittihat ve Terakkiyi kuranların sınıfından olan babam Dr. Ziya, 1896’da Londra’da tahsil ederken A.Cevdet oraya gelmiş, omnibusla gezdikleri sırada babam büyük binaları tanıtmaya çalışırken, birdenbire ‘Şimdi ne düşünüyorum biliyor musun? Elimde bir bomba olsa da şu koca şehri havaya uçursam’ demiş. Hangi nefret ve hayranlığın kompleksi onu böyle garip şekilde ifadeye götürmüştür?”[39]

Abdullah Cevdet’in Batılı “teorilere” olan teslimiyetinin derecesini göstermesi bakımından Içtihad’da yazdığı şu satırlar dikkat çekicidir: “Darvin nazariyesinin (“nazariye” adı üstünde “teori” : Kadir Çandarlıoğlu) okutulmasını küfür sayan bir ülke hala Ortaçağlarda yaşıyor demektir. Böyle bir ülkenin 20. yüzyıl dünyasında yaşama hakkı yoktur. Sarıklı, sarıksız, ezilmek istemeyen her kafa artık bunu anlamalıdır.”[40]

Prof. Şerif Mardin, “Le Bon’un teorilerinin, gerçekte, biyolojiden çok bizzat Le Bon’un muhayyilesine (hayal gücüne) dayandığını -kendi devrindeki birçok kimseler gibi- Abdullah Cevdet keşfedememişti” dedikten sonra bu “bilimsel saf”lığın sebeplerini kitabında zikreder.[41]

Prof. Dr. Tarık Zafer Tunaya; “Garpçı” (Batıcı) terimle adlandırılmış olan fikir cereyanı mensuplarının en fazla “Içtihat” dergisinden umumi efkara hitap ettiklerini belirtir ve ekler:

“Cereyanın mensupları arasında Içtihat Başyazarı Dr. Abdullah Cevdet, Celal Nuri, Kılıçzade Hakkı bilhassa zikredilebilir.”[42]

“Cumhuriyet Dönemi Aydınlarının Islam’a Bakışı”nı inceleyen Akademisyen Ilahiyatçı Ahmet Ishak Demir 2004 senesinde neşredilen çok kıymetli eserinde bu kadronun din hakkındaki görüşlerini kendi eserlerinden yaptığı alıntılarla ortaya koyar.

Celal Nuri ve Abdullah Cevdet’e göre Dinler; “insanların uydurması”dır.[43]

“Azadamard” adlı bir ermeni gazetesine verdiği mülakatta, “düşündüğüm gibi serbest yazamıyorum” diye yakınan Kılıçzade Hakkı, araştırmalarının kendisinde hasıl ettiği kanaati şöyle açıklar (Sadeleştiriyorum) :

“Mitoloji devirlerinden dinsizliğin resmen mevzubahis olduğu tarihe kadar tesis ve teşkil edilmiş bütün dinler ve mezhepler siyasi menfaat elde etmeye yöneliktir.”[44]

Daha nasıl “serbest” yazmak istiyordu acaba?

*

Kılıçzade Hakkı’nın [44] no’lu dipnotta temas edilen yazısı…

***

Burada bütün dinleri red ve Peygamberlere hakaret ettiği hiçbir itiraza mahal bırakmayacak şekilde ortadadır.

Gustav Le Bon’dan naklen Celal Nuri’nin “Hatemü’l-Enbiya” kitabında şu heyezana yer verilir: “Hiç şüphesiz mabudları (ilahları) yaratan insandır, fakat bunlar yaratılır yaratılmaz insanları taht-ı tabiiyetlerine alırlar.”[45]

Bu fesat kadrosunun yazılarında Islam’ın Peygamber tarafından kurulduğu yani ilahi olmadığı vurgulanır.

Mesela Celal Nuri şöyle der; “Islamiyet, devlet ve şeriat esaslarını içerdiği haliyle tek bir insanın eseridir ve onun ismi Muhammed b. Abdulllah b. Abdülmuttalib’dir.”[46]

A. Cevdet’e göre de Islam, Allah’ın değil; Peygamberin kurduğu bir dindir.[47]

Kılıçzade Hakkı, sistemini kurmadaki başarısında Peygamberin şahsi kabiliyetlerinden ziyade zaman ve çevrenin tesiri olduğunu söyler.[48]

A.Cevdet Batı’nın “her şeyinin” olduğu gibi alınması gerektiğine inanır: “Bir ikinci medeniyet yoktur; medeniyet Avrupa medeniyetidir, bunu gülü ile dikeni ile isticnas etmek mecburidir.”[49]

Bu konuda Abdullah Cevdet’ten daha “ılımlı” olduğu söylenen Celal Nuri’nin şu sözleri ise aslında gayet açıktır:

“Nevi itibariyle bu Inkılap ‘kısmi’ değil, ‘külli’dir. Yani yalnız bazı Asya hususiyetlerini bırakmak suretile Batı medeniyetine geçmiyoruz. Programımız bila kaydu şart (kayıtsız şartsız) o medeniyete iştirak etmektir.”[50]

*

Celal Nuri’nin [50] no’lu dipnotta bahsi edilen kitabının kapağı ve ilgili sayfası…

***

Dr. Hasan Gümüşoğlu’nun “Modernizm’in Inanç Hayatına Etkileri ve Jön Türklük” isimli eserinde A. Cevdet’in faaliyetleri ve neticeleri hakkında şu yorumda bulunulur:

“Islam düşmanlığının neticelerine dair Abdullah Cevdet’in çok açık olarak gördüğümüz Islami değerlere karşı şüphe uyandıran ve hafife alan anlayışın, zaman zaman tekrarlandığını dikkate aldığımızda Jön Türk hareketinin, müslüman toplumunun inançlarının bozulmasında öncü rolünü oynadığını söyleyebiliriz.”[51]

*

*

Ingiliz Muhibbi ve Islam Düşmanı Dr. Abdullah Cevdet ve fesat kadrosunun Atatürk Inkılaplarına Etkisi…

*

*

Bu konuda evvela Prof. Dr. Halil Inalcık’ın fikrini alalım:

“Şu açık bir gerçektir ki, Batıcı laik okullarda yetişen M. Kemal ve onunla beraber yürüyen aydın subaylar, bu dönemde tartışılan fikirleri hayata geçirmek için, ihtilalin ön safında yer almışlardır. Bu dönemde, Batı’nın pozitif ilimleriyle ve pozitivizmle tanışan tıbbiyeli bir aydınlar grubu, aşırı bir Batılılaşma akımını bir fikir hareketi olarak gündeme getirmişlerdir. Tıbbiye gibi öteki laik ve Batıcı birer irfan (!) merkezi olan askeri okullar, değişim, ihtilal isteyen yeni bir kuşak yetiştirmiştir. Bu kuşağın bir temsilcisi olan Atatürk, birçok fikrini bu kaynaktan almış ve onları uygulama alanına koymaya çalışmıştır. Bu aydınlanma çağının (!) önde gelen ismi Dr. Abdullah Cevdet’ti. Garpçılar adını alan grupta, Kılıçzade Hakkı gibi ileri gidenler ve Celal Nuri gibi daha ziyade Avrupa emperyalizmini hedef alan ılımlı bir grup ortaya çıktı. Kuşkusuz, Garpçılık hareketi, Atatürkçülük ve bugünkü gelişmeleri anlamak bakımından son derece önemlidir. (…) Garpçılara göre, bu dünya öteki dünyadan daha önemlidir. Bu dünya, öteki dünyaya hazırlık için bir geçit değildir. 1908’den önce Abdülhamid döneminde, Il. Meşrutiyet (1908) ve Balkan Savaşı’ndan (1912) sonra ve nihayet 1923’te Cumhuriyet’in ilanını izleyen dönemde, Islam ve çağdaşlaşma hakkında gittikçe daha aşırı fikir akımları ve ayrılıklar ortaya çıkmıştır. Ittihad ve Terakki Hükümeti, dine karşı aşırı görüşleri dolayısıyla I. Dünya Savaşı sırasında Garpçılar’ın yayın organı olan Içtihad’ı kapattı. 1918-1922 arasında Garpçılar’ın etkisi çok sınırlı kaldı. Ulema, Garpçılar’ın Hz. Peygamber’i ve Islamiyet’i hedef alan düşüncelerine karşı şiddetli bir tepki göstermekteydi. Öyle ki, Mekke Şerifı Hüseyin, isyan hareketini haklı göstermek için Içtihad dergisinin Islam’a karşı tutumunu ileri sürecektir. Onlara göre din, bireyin bir vicdan işidir. Ş. Hanioğlu’na göre, Garpçılar’ın fikir ve tasarıları, Atatürk’ün din ve toplum üzerindeki Cumhuriyet dönemi siyasetine yön vermiştir. Garpçılar’ın aşırı kanadında bulunan Kılıçzade Hakkı’nın “Garplılaşma Planı: Atatürk tarafından TBMM’den geçirilen (Hangi TBMM? “dayatılan”: Kadir Çandarlıoğlu) kanunlarla Cumhuriyet’e mal edilmiştir (Kılıçzade’nin kendisi TBMM’nin bir üyesiydi). Kılıçzade, Atatürk’ten önce Latin alfabesinin alınmasını, kılık-kıyafette Batılı insan gibi giyinilmesini, fes yerine şapkanın kabulünü, tesettürün bırakılmasını, medreselerin kaldırılmasını önermiştir. Aşırı Garpçı fıkirlerin organı olan Içtihad dergisi, 1932’de Hüseyin Cahid’in (Abdullah Cevdet olacak: Kadir Çandarlıoğlu) ölümü ile kesin olarak kapanmıştır.”[52]

Prof. Halil Inalcık’tan yaptığımız iktibas sadece meselenin genel çerçevesi hakkında bir fikir vermekten ibarettir. Şayet tafsilatına girecek olursak birçok hatalı bilgiler ihtiva ettiğini söyleyebiliriz. Mesela “pozitivizmle tanışan tıbbiyeli bir aydınlar grubu aşırı bir Batılılaşma akımını bir fikir hareketi olarak gündeme getirmişlerdir” denilmektedir. Halbuki sosyal ilimler, “Mülkiye ve Hukuk mektepleri” kanalıyla Osmanlı’ya girmiştir. Ittihat ve Terakki’nin kuruluşunda ise daha ziyade “Tıbbiyeli” Ibrahim Temo’nun yazdıkları esas alınır. Oysa “Mülkiyeli” Ali Münif onu; “bütün mesaiyi Tıbbiyelere inhisar ettirerek Mülkiye ve Harbiyelilerin faaliyetlerinden bahsetmemek” ile itham ediyordu.[53] Prof. Inalcık, Abdullah Cevdet için “aydınlanma çağının önde gelen ismi” der, halbuki “taklit çağının” önde gelen ismi olmalıydı. Zira bir fikir üretmiyor, doğrudan batıdan alıyordu. Ayrıca “Garpçılar’ın fikir ve tasarıları” demek yerine; “Batı’dan kopyaladıkları fikirler” denilmesi daha isabetli bir yorum olurdu… Yani yaptığımız alıntılarda bu kabilden hatalar mevcuttur fakat biz “genel çerçeveyi” vermek istediğimizden dolayı bunların üzerinde durmuyoruz.

“Türk Islam Kültürüne Dair” adlı kitabında ABD’li Frank W. Creel’in “Abdullah Cevdet: A Father of Kemalism” yani “Abdullah Cevdet: Kemalizmin Babası” başlıklı makalesine atıfta bulunan Prof. Dr. Ercüment Kuran söz konusu çalışmada varılan neticeyi şöyle aktarır:

“Atatürkçülük konusunu inceleyen Amerikalı Frank W. Creel, Abdullah Cevdet’in Ulu Önder (Atatürk!) üzerindeki tesirlerini belirtir ve şu hükme varır: ‘Bizim Atatürk’ün söyledikleri ve yaptıklarıyla Cevdet’in yazdıklarını karşılaştırmamıza dayanarak hiç olmazsa şimdilik, birçok bakımdan Atatürk’e en fazla tesir edenler arasında Cevdet’in bulunduğu sonucuna varılabilir.”[54]

Eğitim Bilimci Prof. Dr. Mustafa Gündüz, “Osmanlı Mirası Cumhuriyet’in Inşası / Modernleşme, Eğitim, Kültür ve Aydınlar”, isimli eserinde M. Kemal’in çıkarttığı “Tevhid-i Tedrisat” kanununun arkasında da Abdullah Cevdet’in olduğunu ifade eder: “Abdullah Cevdet de radikal seküler düşüncelere sahiptir. Eğitimde Tevhid-i tedrisatın ilk savunucularındandır. (…) Farklı modernleşme fikirleriyle M. Kemal’i etkilemiştir.”[55]

Prof. Şerif Mardin laiklik ilkesinin benimsenmesinde de Abdullah Cevdet’in etkisinden bahseder:

“Gene laikleşme politikasının ilk sağlam temellerini Içtihad’da (ve daha önce imzasız olarak Osmanlı’da çıkan yazılarda) görmek mümkündür. Genel olarak, Jön Türk dergilerinden farklı olarak Içtihad’da Atatürk devrimlerinin öncülüğünü yaptığı sayılan birçok tema’ya rastlanır. (…) Dikkate değer bir nokta, Dr. Abdullah Cevdet’in bütün “materyalizm”ine rağmen “maneviyatın beslenmesi”ne temel bir değer vermiş olmasıdır. Fakat tıpkı Atatürk’te olduğu gibi bu besleyici unsurlar dinin dışında aranmaktadır.”[56]

Bernard Lewis’ten de bir nakil;

“Abdullah Cevdet 1911’de ‘medeniyet Avrupa medeniyetidir’ diye yazmıştı. M. Kemal tamamen aynı kanıdaydı.”[57]

Ittihat Terakki Cemiyeti’nin kurucularından Ibrahim Temo, Abdullah Cevdet ile kendisinin ileri sürdüğü tezlerin pek çoğunun daha sonra “rehakâr bir otoriter kuvvet” olarak tanımladığı M. Kemal tarafından gerçekleştirildiğini, belirtmektedir.[58]

Prof. Dr. M. Şükrü Hanioğlu’na göre de A.Cevdet’in ideali M. Kemal tarafından gerçekleştirilmiştir:

“Dinin arka plana geçtiği bir Türk toplumu düşüncesi Abdullah Cevdet’in ‘utopia’sının önemli parçalarından birisidir. ‘Batılılaşma’ tezleriyle birlikte bu ‘utopia’ 1923 sonrası Türkiye Cumhuriyeti’nin resmi ideolojisi ile büyük bir benzerlik göstermektedir.”[59]

Nitekim Ingiliz muhibbi ve Islam düşmanı Dr. A. Cevdet çıkardığı Içtihad dergisinin CHP ile “kardaş ve emeldaş” olduğunu söyleyerek bu gerçeği kabul eder:

“…Şimdiye kadar hiçbir fırka-i siyasiyeye (siyasi partiye) mâlolmamış olduğumu söylemekde haklısın. Prensibleri itibarıyla olsun kendisine mâlolabileceğim herhangi bir fırka şimdiye kadar gördün mü? Bizim müdir fikirlerimiz işte meydandadır… Işte başı büyük meşalemiz olan Halk fırkasının umdeleri (CHP’nin ilkeleri) işte ‘Içtihad’ın müdir fikirleri! Bunların ne kadar kardaş ve emeldaş oldukları meydanda. Içtihad ve sahibi ve Halk fırkası yekdiğerlerinin malı olmaları bir netice-i tabiiye ve mantıkiye değil mi?.. Halk Fırkası (CHP) hükümeti lâakal (en az) otuz seneden beri geceli gündüzlü gördüğümüz tatlı rüyaların çoğunu aynıyla vaki’ kılan tek hükümetdir…”[60]

Bu bahiste son olarak kemalist tarihçi Prof. Dr. Şerafettin Turan’ın yorumuna yer verelim:

“Atatürk’ün Abdullah Cevdet’ten özellikle laiklik anlayışı yönünden etkilendiği söylenebilir. Büyük ölçüde bir hoşgörünün egemen olduğu Osmanlı dünyasında din ve devlet işlerinin birbirinden ayrılmasının gerektiği ilk önce Jön Türkler tarafından dile getirilmişti. Olguculuk (pozitivizm) akımının Türkiye’ye girmesine öncülük eden Ahmet Rıza, hoşgörünün yeterli olmadığını belirterek devletin yaşaması ve güçlenmesi için tam anlamıyla laik bir eğitimi (une solide instruction laique) zorunlu görüyordu. Dr. Abdullah Cevdet ise şeriat düzeni yerine laik bir düzenin alınmasını savunmakta laiklik kavramına tam içeriğini veren kişi olmuştu. Ona göre Islamiyet siyasal alana, devlet yönetimine karışmamalı ve düşünmeyi sağlamak için de içtihat kapılarını açmalı idi. Bu nedenle adını Içtihat koyduğu dergisinde 1912’de yayımladığı “Pek Uyanık Bir Uyku” başlıklı yazıda (sayı 89, 1912) geleceğin laik Türkiyesinin bir panoramasını çizmeye çalışmıştı: Medrese ve tekkelerin kapatıldığı, fesin kaldırıldığı, edebiyat ve fen kurumlarının çoğaldığı, bütün yasaların toplumun gereksinmelerine göre yeniden düzenlendiği ve çok evliliğe son verilerek tek kadınla evlenmenin zorunlu kılındığı bir Türkiye! Abdullah Cevdet’in düşlediği bu ülke kuşkusuz, Atatürk’ün gerçekleştirmeye çalıştığı Yeni Türkiye idi.“[61]

Görüldüğü üzere Prof. Turan, geleceğin laik Türkiyesinin bir panoraması olduğunu söylediği “Pek Uyanık Bir Uyku” başlıklı yazının A. Cevdet’e ait olduğunu ifade ediyor.

Prof. Hanioğlu ise bu meseleye şöyle bir yorum getiriyor: “Gerçi elimizde Abdullah Cevdet’e atfedilen, ancak kuşkusuz onun da aynı görüşleri paylaşmasına karşılık Kılıçzade Hakkı Bey tarafından gerçekleştirilen ve Atatürk devrimleri adını verdiğimiz değişimlerin büyük çoğunluğunu içeren bir plan dahi bulunmaktadır ve bu plan oldukça radikal tedbirlere değinmektedir.“[62]

*

[62] no’lu dipnotta bahsi edilen ve 1912’de Içtihad dergisinde “Timsal-i Emel” müstearıyla neşredilen “Pek Uyanık Bir Uyku” başlıklı yazı…

Öne çıkan maddeler:

Fes atılacak (madde 3), Tekke ve Zaviyeler kapatılacak (madde 6), “…medreseler ilga edilecek yerine “College de France” tertibinde bir “Ulum-u Edebiye Medresesi” yapılacağı gibi Fatih Medresesi yerine ise “Ecole Polytecnic” tarzında diğer bir Medrese-i Âliye vücuda getirilecektir.” Sarık ve cübbe halka yasaklanıp yalnız alimlere serbest olacak. (madde 7), hutbeler Türkçe okunacak (madde 12) vs… Bu listeye A.Cevdet’in Latin harfleri ve laik kanunların getirilmesi gibi teklifleri ilave edilebilir…

***

M. Kemal Nutuk’ta, Cumhuriyet’in ilanından aylar önce 16/17 Ocak 1923’te Istanbul’dan gelen gazetecilerle Izmit’te yaptığı bir mülakatta isim vermeden “gazeteci muhatabı”nın kendisine “hükümetin dini olacak mı?” diye sorduğunu ve fakat o sırada henüz şartlar oluşmadığı için serbest konuşmanın mahsurlu olacağı düşüncesiyle “hükümetin dini olamaz” diyemeyip meseleyi kapatmak istediğini anlatır. Işte o suali soran gazeteci, Celal Nuri Ileri’ye ait “Ileri” gazetesinin muhabiri olarak orada bulunan Kılıçzade Hakkı idi. Celal Nuri’nin kardeşi Suphi Nuri ise o sırada içilmesi kanunen yasak olan alkolün serbest bırkalıp bırakılmayacağını öğrenmek istemişti.[63] Tam bir fesat kadrosu…

Işte M. Kemal’in etrafındaki heriflerin neredeyse tamamı böyle din düşmanıydı. Mesele bununla da bitmedi… Tam da “Devlet’in dini Islam’dır” ibaresinin Anayasa’dan çıkarıldığı 1928 senesinde (takriben 2 ay sonra) Ismayıl Hakkı Baltacıoğlu tarafından “Atatürk bizden reform bekliyor” denilerek Ilahiyat Fakültesi profesörlerinin önüne konulan “Dini Islah Beyannamesi”nin basında çıkıp da bir hayli tepkilere sebep olduğu sırada Hindistan’daki bir ingiliz casusunun “Islam Cemiyeti Başkanı” sıfatıyla Dr. Abdullah Cevdet’in “Içtihad Evi”ne geldiği ve “Dini reform” hakkında görüşme yaptığı tespit edilmiştir.

Basına Ilahiyat Fakültesi profesörlerine ait bir proje olarak lanse edilen “1928 Dini Islah Beyannamesi”nin öne çıkan maddelerine göre tıpkı kiliselerde olduğu gibi camilere sıralar konulacak, ayakkabılarla girilecek ve ibadet dili (Namaz, Ezan, Hutbenin tamamı vs.) Türkçe olacaktır.[64]

Profesörlerden Şerafeddin Yaltkaya hadisenin aslını Osman Ergin’e şöyle anlatmış:

— Terbiye Müderrisi Ismail Hakkı (Baltacıoğlu), müderrisler toplantısında bir kaç kere Atatürk bizden bir şeyler bekliyor hatta istiyor diyor ve beklenen şeyi de kısmen anlatıyordu. Bunları son bir defa daha bahis mevzuu ettiği zaman,
— Pekala! Önce bir komisyon bu meseleleri bir rapor halinde tespit etsin de onun üzerinde konuşalım denildi. Bir kaç gün sonra yine toplandığımız zaman elimize hazırlanmış olan raporun birer sureti verildi. Münderecatına muttali olunca bilhassa namazın şeklinin değiştirilmek istendiğini gördüm.”[65]

*

[64] no’lu dipnotta zikri geçen “1928 Dini Islah Beyannamesi (Layihası) basına böyle aksetmişti: “Ilahiyat Fakültesi’nde Hazırlanan Layiha Etrafında…”

***

Beyannameyi kaleme alan Ismayıl Hakkı Baltacıoğlu kendi projesi ile ingiliz casusu ve A. Cevdet’in üzerinde çalıştıkları projenin iki ayrı proje olduğunu ve fakat “birbirine benzediğini” kabul eder:

“Bizim anket yaptığımız günlerde Hindistan’daki Islam Cemiyeti’nin başkanı Istanbul’a geliyor. Dr. Abdullah Cevdet ile Cağaloğlu’ndaki Ictihat Evinde buluşuyorlar. Dini reforma konusu üzerinde görüşüyorlar. Bu görüşme gazetelere aksediyor. Onların reforma konusu ile bizim reforma konusu birbirine benziyor. Yapılan incelemede bu Hindistanlı adamın Ingiliz casusu olduğu anlaşılıyor. Öyle sanıyorum ki yapılan araştırmalar anket konusundaki benzerliğin bir tesadüften başka bir şey olmadığını kesin olarak ortaya koymuştur.”[66]

“mu acaba?” diye sormak ve yeniden araştırmak gerekir. Birbirine benzeyen iki projenin aynı sene ve hatta aynı günlerde farklı yerlerde basına aksetmesi bunun bir “tesadüf” olamayacağını gösterir. Söz konusu beyannamenin hakikaten Baltacıoğlu’na ait olduğu şüphelidir. Yoksa bu proje ona da mı bir Ingiliz casusu veya resmi makamlar vasıtasıyla ulaştırılmıştır? Her ne kadar o bundan bir sene evvel benzer bir projeden bahsetmişse de, bu, hasıl olan şüpheyi izaleye kafi gelmez… Araştırılmalıdır.

Öyle olmasa bile tam da “Devlet’in dini Islam’dır” ibaresinin Anayasa’dan çıkarıldığı bir hengamda basına yansıması, Ingilizlerin projesiyle benzerlik göstermesi ve 1932’de M. Kemal tarafından kısmen hayata geçirilmiş olması, üzerinde derinlemesine düşünülmesi gereken bir konudur.

Netice olarak mason Dr. Abdullah Cevdet hem Ingiliz ajanıydı, hem siyonistlerle ilişkisi vardı ve hem de Türkiye’de Islam’ı yıkmak adına yapılması gereken inkılapları sahibi olduğu ve ilk 9 sayısını Isviçre’nin Cenevre kentinde çıkardığı “Içtihad Dergisi”nde ilan ediyordu.

Inkılapları M. Kemal düşünüp bulmuş değildi… Önüne konulmuştu. Son tahlilde “Atatürk Inkılabı” olarak bilinen hareket ayrılıkçı Kürt milliyetçilerine prim kazandırıp Kürt vatandaşlarımızı devlete düşman etmiş, halkı dar ağacında sallandırmış, Turancılara eziyet etmiş, Alevilere baskı uygulamış ve toplumu kamplaştırıp bölmüş, koskoca bir Millet’in Tarih, Din ve Kültürü ile bağlarını koparıp atmış ve yerine ise ingiliz ve siyonizm muhibbi Dr. Abdullah Cevdet ve fesat kadrosunun Batı’nın ikinci derecede düşünürlerinin görüşlerinden alıp oluşturdukları bir düzen koymuştur. Zorla, baskıyla, dayatmayla…

Ameliyat masasında küçük bir organ nakli için bile “doku ve kan uyumu” şart iken, Lozan masasına yatırılan bu koca Millet’e “Kültür nakli” yapan kemalist devrimbazlar “ruh uyumunu” hiç dikkate almadılar.

Netice;

Komplikasyon ve koma!

Milli ve yerli ruh üfürülsün ki uyansın!

Yeter artık uyuduğu…

Şafak söküyor!

.

**********

.

KAYNAKLAR:

.

[1] Bahar Arslan, II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e: Iki Devrim; Iki Süreç: Tarihsel, Ideolojik ve Olgusal Bir Karşılaştırma, Islık Yayınları, Istanbul 2016, sayfa 151-152, 178-179.

[2] Mustafa Öztürk, Cumhuriyet Türkiyesi’nde Meal ve Tefsir’in Serencamı, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2013, sayfa 7-9.

[3] Şerif Mardin, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, Iletişim Yayınları, 5. Baskı, Istanbul 1994, sayfa 22-23.

[4] Ali Birinci, Tarih Uğrunda / Matbuat Aleminde Birkaç Adım, Dergah Yayınları, 2. Baskı, Istanbul 2017, sayfa 70.

[5] Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Ülken Yayınları, 3. Baskı, Istanbul 1992, sayfa 207.

[6] Ilhami Günay, Başlangıcından Bugüne Kur’an’ın Türkçe Tefsir ve Tercümesi, Ensar Neşriyat, Istanbul 2016, sayfa 456.

[7] Şerif Mardin, Türk Modernleşmesi, Iletişim Yayınları, Istanbul 1991, sayfa 99-100.

[8] M. Şükrü Hanioğlu, Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi, Üçdal Neşriyat, Istanbul 1981, sayfa 233.

[9] Aclan Sayılgan, Türkiye’de Sol Hareketler, Doğu Kütüphanesi, 5. Baskı, Istanbul 2009, sayfa 29, dipnot 40.

[10] Cengiz Dönmez, Ingiliz Muhipler Cemiyeti, Atatürk Araştırma Merkezi, 2. Baskı, Ankara 2008, sayfa 78, 85.

[11] Türk Inkılap Tarihi Enstitüsü Arşivi, 39-14192’den nakleden; M. Şükrü Hanioğlu, Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi, Üçdal Neşriyat, Istanbul 1981, sayfa 296, 303-305.

[12] Cumhuriyet Gazetesi, 28 Temmuz 1927.

Manda için kendisine yöneltilen bir soruya Abdullah Cevdet şu cevabı veriyordu: “…Biz intihab (seçim yapma) değil, kabul mevki’indeyiz ve benim ümidim Ingiliz yardımına ma’tufdur…” Bakınız; “Doktor Abdullah Cevdet Bey’le Mülakat”, Peyam, 25 Teşrinisânî 1919-1 Rebiy’ülevvel 1338, sayfa 2’den nakleden; M. Şükrü Hanioğlu, Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi, Üçdal Neşriyat, Istanbul 1981, sayfa 296.

[13] Bu ideoloji, “Biricik kurtuluş yolu olarak Anadolu’da Ingiliz manda ve himayesinin gerekliliğini savunmak ve bunu gerçekleştirmeye çalışmak” olarak belirlenmiştir. Bakınız; Cengiz Dönmez, Ingiliz Muhipler Cemiyeti, Atatürk Araştırma Merkezi, 2. Baskı, Ankara 2008, sayfa 85.

Ingiliz mandacısı ve Ingiliz Muhipler Cemiyeti’nin kurucularından Abdullah Cevdet’in M. Kemal ile bir görüşmesi hakkında malumat için bakınız; Abdullah Cevdet, “Gazi’nin Köşkünde”, Içtihad, no. 194, 15 Kanun-i evvel 1925, sayfa 3813-3816.

[14] Zekeriya Sertel, Hatırladıklarım, Remzi Kitabevi, 5. Baskı, Istanbul 2001, sayfa 75-76.

[15] Bezmi Nusret Kaygusuz, Bir Roman Gibi, Izmir 1955, sayfa 68’den nakleden; Yalçın Küçük, Aydın Üzerine Tezler – 3 (1830-1980), Tekin Yayınevi, Istanbul 1985, sayfa 263.

Yusuf Ziya Ortaç’a göre de Abdullah Cevdet “hasis”liği ile meşhurdu. Bakınız; Yusuf Ziya Ortaç, Bizim Yokuş, Istanbul 1966, sayfa 36 ve 39’dan nakleden; Yalçın Küçük, Aydın Üzerine Tezler – 3 (1830-1980), Tekin Yayınevi, Istanbul 1985, sayfa 264. Şair Eşref Bey’in A. Cevdet’i “zengin dilenci” diyerek tenkid ettiği 30 Haziran 1905 tarihli mektubundan: “Paris’e giderken ağladı, sızladı ‘bir param yoktur’ dedi, beni aldattı. Şimdi katiyyen tahkik ettim ki bankada yirmi beş bin frangı vardır. Bunun vâkıf-ı sadıkı, şahidi âdil-i olanların en birincisi Mithat Paşazade Ali Haydar Bey’dir.” Bakınız; Eşref / Bütün Eserleri, (Yayına Hazırlayanlar: Prof. Dr. Ömer Faruk Huyugüzel – Dr. Şerife Çağın), Dergah Yayınları, Istanbul 2006, sayfa 531. Ayrıca bakınız; Ahmed Bedevi Kuran, Inkılap Tarihimiz ve Jön Türkler, Tan Matbaası, Istanbul 1945, sayfa 214.

[16] Yalçın Küçük, Aydın Üzerine Tezler – 3 (1830-1980), Tekin Yayınevi, Istanbul 1985, sayfa 258.

[17] Falih Rıfkı Atay, Eski Saat, Akşam Matbaası, Istanbul 1933, sayfa 73.

[18] Prof. Dr. Halil Inalcık: “II. Meşrutiyet devrindeki bu fikir ve siyaset hareketleri üzerinde en iyi eser, Prof. Şükrü Hanioğlu’nun Jön Türklük ve Abdullah Cevdet üzerine, II. Meşrutiyet üzerine kitabıdır.”

Bakınız; Halil Inalcık Kitabı / Tarihçilerin Kutbu, (Söyleşi: Emine Çaykara), Iş Bankası Yayınları, 7. Baskı, Istanbul 2007, sayfa 292.

Ancak Türk Tarih Kurumu eski başkanlarından Prof. Dr. Ali Birinci de eserin kıymetini teslim ve takdir etmekle beraber maddi hata, yanlış yorum ve eksiklerine bir makaleyle dikkat çekmiştir. Bakınız;

Tarih ve Toplum Dergisi, sayı 40, Nisan 1987, sayfa 58-63. Ayrıca bakınız; Ali Birinci, Tarih Uğrunda / Matbuat Aleminde Birkaç Adım, Dergah Yayınları, 2. Baskı, Istanbul 2017, sayfa 68-86.

[19] [Abdullah Cevdet], “Ingiliz Efkârı”, Osmanlı, No. 8, 15 Mart 1898-24 Şevval 1315, sayfa 2’den nakleden; M. Şükrü Hanioğlu, Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi, Üçdal Neşriyat, Istanbul 1981, sayfa 233.

[20] “Içtihad dergisindeki yazılar için bakınız; Kamran Ali Bedirhan, “Kürtler: Tarihi ve Içtimai Tedkikat”, Içtihad no: 130, 14 Teşrin-i Sani 1918; Kamran Ali Bedirhan, “Kürdistan’ın Hazain-i Tabiisi” Içtihad, no: 133, 5 Kanun-i Evvel 1918. Abdullah Cevdet ‘âdem-i merkeziyet’ konusuyla da teorik açıdan çok, etnik nedenlerle ilgileniyordu.” Bakınız; Suat Parlar, Türkler ve Kürtler / Ortadoğu’da Iktidar ve Isyan Gelenekleri, Bağdat Yayınları, Istanbul 2005, sayfa, 507-509. Hanioğlu konuyla ilgili şunları yazar: “Bahai örgütlerinin ise Abdullah Cevdet’in sıkı ilişkilerde bulunduğu Ingilizlerle bağlar içinde bulundukları görülmektedir.” Bakınız; M. Şükrü Hanioğlu, Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi, Üçdal Neşriyat, Istanbul 1981, sayfa 301, dipnot 54.

[21] Yalçın Küçük, Aydın Üzerine Tezler – 3 (1830-1980), Tekin Yayınevi, Istanbul 1985, sayfa, 265.

[22] Cumhuriyet Gazetesi, 21 Haziran 1931.

[23] Peyami Safa, Türk Inkılabına Bakışlar, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2010, sayfa 20-21.

[24] Suat Parlar, Türkler ve Kürtler / Ortadoğu’da Iktidar ve Isyan Gelenekleri, Bağdat Yayınları, Istanbul 2005, sayfa, 512. Ayrıca bakınız; M. Şükrü Hanioğlu, Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi, Üçdal Neşriyat, Istanbul 1981, sayfa 174.

[25] Ilber Ortaylı, Batılılaşma Yolunda, Merkez Kitaplar, Istanbul 2007, sayfa 212.

[26] The Complete Diaries of Theodor Herzl, cild 4, (Yayına Hazırlayan: Raphael Patai, Tercüme eden: Harry Zohn), Herzl Press and Thomas Yoseloff, New York ve Londra 1960, sayfa 1417-1419.

[27] Ümmügülsüm Şentürk, TDV Islam Ansiklopedisi, (Gözden Geçirilmiş 3. Baskı) EK cild 2, Ankara 2019, sayfa 97-98; https://islamansiklopedisi.org.tr/kutluay-yasar

[28] Yaşar Kutluay, Siyonizm ve Türkiye, Bilge Karınca Yayınları, 3. Baskı, Istanbul 2017, sayfa 291-293.

[29] Hikmet Tanyu, Tarih Boyunca Yahudiler ve Türkler, cild 1, Elips Kitap, Ankara 2005, sayfa 375-376 ve cild 2, sayfa 5.

[30] Ilhami Soysal, Dünyada ve Türkiye’de Masonluk ve Masonlar, Der Yayınları, Istanbul 1988, sayfa 274.

[31] Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, HR.SYS. 1790/22. (M-28-05-1903) Ayrıca bakınız; Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, BEO. 2082/156122. (H-06-03-1321)

[32] Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, cild 8, Türk Tarih Kurumu, 6. Baskı, Ankara 2007, sayfa 500. (1. Baskı: 1962)

[33] Aziz Nesin, Çatalca, 22 Ağustos 1984 tarihli mektuptan nakleden; Yalçın Küçük, Aydın Üzerine Tezler – 3 (1830-1980), Tekin Yayınevi, Istanbul 1985, sayfa 268.

[34] Aziz Nesin, Birlikte Yaşadıklarım Birlikte Öldüklerim, Nesin Yayınevi, Istanbul 2006, sayfa 3-6.

[35] Bahar Arslan, II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e: Iki Devrim; Iki Süreç: Tarihsel, Ideolojik ve Olgusal Bir Karşılaştırma, Islık Yayınları, Istanbul 2016, sayfa 156-158.

[36] M. Orhan Okay, “Osmanlı Devleti’nin Yenileşme Döneminde Türk Edebiyatı”, Osmanlı Uygarlığı, cild 2 içinde, (Yayına Hazırlayanlar: Halil Inalcık-Günsel Renda), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2004, sayfa 592, 594.

[37] M. Şükrü Hanioğlu, Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı Ittihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük (1889-1902), Iletişim Yayınları, Istanbul 1985, sayfa 46-47, dipnot 153.

[38] Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, (Yayına Hazırlayan: Ahmet Kuyaş), Yapı Kredi Yayınları, 18. Baskı, Istanbul 2012, sayfa 441. Berkes’in burada bahsettiği eserin yasaklandığına dair Osmanlı Arşiv’inde bulunan bir belgede şunlar yazar:

“Hz. Peygamberin hayatı ile ile ilgili olarak Danimarkalı Dozy tarafından kaleme alınan ve ancak bir takım iftiralarla dolu bulunan eserin Dr. Abdullah Cevdet tarafından Osmanlıcaya çevrilip neşredildiği bu neşriyatın derdest toplanarak intişarının men’i gerektiği…” Bakınız;

Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, DH.MKT. 2776/68. (H-3-03-1327)

[39] Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Ülken Yayınları, 3. Baskı, Istanbul 1992, sayfa 207, dipnot 294.

[40] Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, (Yayına Hazırlayan: Ahmet Kuyaş), Yapı Kredi Yayınları, 18. Baskı, Istanbul 2012, sayfa 412.

[41] Şerif Mardin, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, Iletişim Yayınları, 5. Baskı, Istanbul 1994, sayfa 239-240.

[42] Tarık Zafer Tunaya, Ikinci Meşrutiyet’in ilanı 1908, Örgün Yayınevi, Istanbul 2008, sayfa 73.

[43] Celal Nuri, Hatemü’l-Enbiya, Istanbul 1332, sayfa 224 ve Abdullah Cevdet, Funun ve Felsefe, Istanbul 1912, sayfa 156’dan nakleden; Ahmet Ishak Demir, Cumhuriyet Dönemi Aydınlarının Islam’a Bakışı, Ensar Neşriyat, Istanbul 2004, sayfa 104-105.

[44] Kılıçzade Hakkı, “Azadamard Gazetesi Ser Muharrirliğine”, Içtihad, sayı 70, 4 Temmuz 1329, sayfa 1539.

[45] Gustav Le Bon’dan naklen; Celal Nuri, Hatemü’l-Enbiya, Istanbul 1332, sayfa 86.

[46] Celal Nuri, Hatemü’l-Enbiya, Istanbul 1332, sayfa 69’dan nakleden; Ahmet Ishak Demir, Cumhuriyet Dönemi Aydınlarının Islam’a Bakışı, Ensar Neşriyat, Istanbul 2004, sayfa 113.

[47] Abdullah Cevdet, Funun ve Felsefe, Istanbul 1912, sayfa 156’dan nakleden; Ahmet Ishak Demir, Cumhuriyet Dönemi Aydınlarının Islam’a Bakışı, Ensar Neşriyat, Istanbul 2004, sayfa 113.

[48] Kılıçzade Hakkı, “Hatemü’l-Enbiya ve Celal Nuri Bey”, Hürriyet-i Fikriyye, sayı 8, 27 Mart 1330, sayfa 5’den nakleden; Ahmet Ishak Demir, Cumhuriyet Dönemi Aydınlarının Islam’a Bakışı, Ensar Neşriyat, Istanbul 2004, sayfa 114.

[49] Içtihad dergisinin 89 sayılı nüshasından nakleden; Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, (Tercüme eden: Prof. Dr. Metin Kıratlı), Türk Tarih Kurumu Yayınları, 5. Baskı, Ankara 1993, (Birinci Baskı 1970), sayfa 235.

[50] Celal Nuri, Türk Inkılabı, Ahmed Kamil Matbaası, Istanbul 1926, sayfa 86.

[51] Hasan Gümüşoğlu, Modernizm’in Inanç Hayatına Etkileri ve Jön Türklük, Kayıhan Yayınları, Istanbul 2012, sayfa 139.

[52] Halil Inalcık, Atatürk ve Demokratik Türkiye, Kırmızı Yayınları, 5. Baskı, Istanbul 2016, sayfa 58-60.

[53] Ali Birinci, Tarih Uğrunda / Matbuat Aleminde Birkaç Adım, Dergah Yayınları, 2. Baskı, Istanbul 2017, sayfa 69-70, 126-127.

[54] Ercüment Kuran, Türk Islam Kültürüne Dair, Ocak Yayınları, Ankara 2000, sayfa 141.

Creel’in çalışması için bakınız; Frank W. Creel, “Abdullah Cevdet: A Father of Kemalism” Journal of Turkish Studies, cild 4, (1980), sayfa 9-26.

[55] Mustafa Gündüz, Osmanlı Mirası Cumhuriyet’in Inşası / Modernleşme, Eğitim, Kültür ve Aydınlar, Lotus Yayınevi, Ankara 2010, sayfa 69. Prof. Gündüz eserinde kaynak vermez fakat Abdullah Cevdet’in Tevhid-i Tedrisat ile ilgili yazısının kaynağı şudur: Abdullah Cevdet, “Kıvam-ı Akvam”, Içtihad, sayı 90-91, 23 Kanun-i sani 1329, sayfa 2016-2021.

[56] Şerif Mardin, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, Iletişim Yayınları, 5. Baskı, Istanbul 1994, sayfa 228.

[57] Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, (Tercüme eden Prof. Dr. Metin Kıratlı), Türk Tarih Kurumu Yayınları, 5. Baskı, Ankara 1993, (Birinci Baskı 1970), sayfa 267.

[58] Ibrahim Temo, Atatürkü N’için Severim?, 1937, sayfa 8’den nakleden; M. Şükrü Hanioğlu, Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi, Üçdal Neşriyat, Istanbul 1981, sayfa 387.

[59] M. Şükrü Hanioğlu, Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi, Üçdal Neşriyat, Istanbul 1981, sayfa 341.

[60] Abdullah Cevdet, “Kılıçzade Hakkı Bey Biraderimize Açık Cevap”, Içtihad, no. 183, 1 Temmuz 1925, sayfa 3640.

[61] Şerafettin Turan, Kendine Özgü Bir Yaşam ve Kişilik M. Kemal Atatürk, Bilgi Yayınevi, 3. Baskı, Ankara 2017, sayfa 78-79.

[62] Kılıçzade Hakkı, “Pek Uyanık Bir Uyku”, Içtihad, no.55, 21 Şubat 1328, sayfa 1226-1228; Içtihad, no. 57, 7 Mart 1329, sayfa 1261-1264.

“Plan Kılıçzade Hakkı Bey tarafından yapılmış ve Kılıçzade Hakkı, Itikadat-ı Batılaya ilan-ı Harb, Ikbal Kütübhanesi, Dersaadet 1332, sayfa 62-82 arasında sansürce yapılan değişiklikler dışında ‘Içtihad’da yayınlandığı şekilde neşredilmiştir. Planın düşüncelerindeki benzerlikler nedeniyle genellikle Abdullah Cevdet’e atfedildiği görülmektedir.” Bakınız; M. Şükrü Hanioğlu, Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi, Üçdal Neşriyat, Istanbul 1981, sayfa 367, 375. Peyami Safa kitabında bu listeyi, “Garpçıların (Batıcıların) Programı” başlığı altında verir. Bakınız; Peyami Safa, Türk Inkılabına Bakışlar, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2010, sayfa 39-42.

[63] M. Kemal Atatürk, Nutuk, cild 2, Türk Devrim Tarihi Enstitüsü, Milli Eğitim Basımevi, 9. Baskı, Istanbul 1969, sayfa 715-716.

Atatürk’ün Bütün Eserleri, cild 14, (1922-1923), Kaynak Yayınları, 2. Baskı, Istanbul 2007, sayfa 288. “Suphi Nuri Bey: ‘Efendim, alkollü içkilere müsaade edilirse, hazineye on sekiz milyon lira kadar gelir tahmin ediyorlar. Bu hususta ne düşünülüyor?” Ancak M. Kemal suali geçiştirmiştir. Bakınız; Atatürk’ün Bütün Eserleri, cild 14, (1922-1923), Kaynak Yayınları, 2. Baskı, Istanbul 2007, sayfa 275.

[64] Vakit Gazetesi, 20 Haziran 1928.

[65] Osman Ergin, Türk Maarif Tarihi, cild 5, Eser Matbaası, Istanbul 1977, sayfa 1958-1964.

[66] Haldun Özen, “Baltacıoğlu’nun ‘Hayatım’ Adlı Tefrikası Hakkında Ek Bilgiler”, Kebikeç Dergisi, Yıl 5, Sayı 9, 2000, sayfa 12.

.