ehlisunnnetde - E.B.EKİNCİ 2021

ABDULHAMİD HAN

ABDÜLHAMİD HAN Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı. İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar: Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi. Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur. Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur. Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı. Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız. Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar. Rabbim Başbakanımızı korusunu2026

ehlisunnnetde

SULTAN HAMİD TAPUSU VE FİLİSTİN TOPRAKLARI
Asırlarca falsosuz işleyen Osmanlı toprak nizamı Kanuni Sultan Süleyman devrinde, Şeyhülislâm Ebussuud Efendi’nin de gayretleriyle büyük ölçüde yazılı hâle getirildi.
4 Ocak 2021 Pazartesi
4.01.2021

Geçenlerde bir Filistinli köylü elindeki tuğralı tapuyu sallayarak İsrail hükümetinin nesillerdir ekip biçtikleri topraklarının bir kısmını elinden aldığından yakınıyordu.

İsrail hükümeti ise, tapuda yazan miktar ile köylünün elindekinin aynı olmadığını, fazlasının tabii olarak hazineye ait olduğunu söylüyordu. Meseleye dair ipuçları, ancak Osmanlı hukuk tarihinde bulunabilir.

Tapu
Sultan Hamid’in hakiki vârisi
Bir yerde yeni bir devlet kurulunca, şahsi mülkiyet aynen devam eder; ama amme mülkiyeti, yani devlete ait mallar/topraklar, yeni devlete ait olur. Bu beynelmilel bir prensiptir.

İttihatçılar, Sultan Hamid’in şahsî mülklerine el koyup, hazine adına tescil ettirmişti. Ekserisinde petrol bulunan bu topraklar elden çıkınca; İngilizler hepsinin sahibi oldular. Sultan Hamid veresesi bir kuruş hak alamadı.

Ganimet topraklar
Osmanlı Devleti’nde cari olan İslâm hukukuna göre, harb yoluyla fethedilen arazinin beşte biri devlete, onun da beşte biri hükümdara aittir. Bu, Kur’an-ı kerim ve Peygamber sünnetiyle sabittir. Geri kalan arazinin statüsünü tayin etmek, hükümdara ait bir salahiyettir.

Bu arazi, Cenab-ı Peygamber’in farklı tatbikatlarına istinaden, ya gazilere dağıtılır; ya eski sahiplerinin elinde bırakılır; ya da hepsi devlet hazinesine alınır. Bunlardan ilki ve üçüncüsü Hayber’in farklı kısımlarında tatbik edilmiştir. İkincisi ise Mekke’nin (ve İstanbul’un) fethinde tatbik olunmuştur.

Sefer
Yalan kime yaramış?
Şer’î ve örfî kaidelerle teşekkül eden Osmanlı toprak nizamı Kanuni Sultan Süleyman devrinde, Şeyhülislâm Ebussuud Efendi’nin de gayretleriyle büyük ölçüde yazılı hâle getirildi. Bu sistem asırlarca falsosuz işledi. Ancak politik, sosyal ve ekonomik şartların değişmesiyle zaafa uğradı.

1858 tarihli Arazi Kanunnamesi’ni takiben çıkarılan Tapu Nizamnamesi ile halktan ellerindeki araziyi tapuya tescil ettirmeleri istendi. Ama her resmî kaydın arkasında bir mükellefiyet kokusu alan köylü, buna ehemmiyet vermedi. Kimi birazını kaydettirdi; kimi hiç kaydettirmedi.

Kaydedilmeyen toprakların bazısını bir takım açıkgözler kendi üzerlerine tescil ettirdi ki, köy ağalığının doğuş sebeplerinden biri budur.

Maharet!
İşte Filistinli köylünün de büyük dedesi muhtemelen az vergi vermek için, elindeki toprağı noksan tescil ettirmişti. Türkiye’de de kadastro yapılırken, yani arazi sayımı yapılırken, köylünün elindeki nice toprak, tapudaki miktardan fazla olduğu anlaşılarak, hazine adına tescil edilmiştir.

Türkiye’de de kadastro çalışmaları yürütülürken, köylünün elindeki toprak ile tapuda kayıtlı yüzölçümü farklı ise, artan miktar hazine adına kaydedilmiştir. Kadastro yapılırken bazı köylüler, ayrı bir maharet göstererek, buna mani olmayı becermiştir.

Cumhuriyet devrinde aşar kaldırıldı. Arazilerin statüsü değiştirildi. Bu, ayrı bir yazı mevzuudur.

Harita
Kira=Asker
Devlete ait araziye mîrî (beylik) arazi denir. Bu araziyi hükümet bir çift öküzle sürülecek kısımlara (çiftlik) ayırır ve halka kiralar. Kiracı ölene kadar toprağı ekip biçebilir; kirayı ödediği müddetçe arazi elinden alınmaz. Kiracılık hakkı öldükten sonra da evladına geçer.

Kiracı, isterse tasarruf hakkını bedelli veya bedelsiz olarak başkasına devredebilir. Ancak üç sene üst üste toprağı boş bırakamaz. Sene ortasında mahsulü bırakıp gidemez.

Bu kiraları Osmanlılarda tımarlı sipahiler toplar; mukabilinde asker beslerdi. Aşar adı verilen bu kira, mahsulün onda biri kadardır ve aynî olarak, yani mahsulün kendisinden alınır. Mahsül yoksa, aşar da yoktur. Aşar, onda bir demektir. Toprak mahsulleri zekâtı olan öşür başkadır; o mülk araziye mahsustur ve fakirlere verilir.

Köylü
Yok mu arttıran?
Tımar kaldırılınca, aşarı iki sene tahsildarlar topladı; ama bunun randımanlı olmadığı anlaşılınca, iltizam usulüne geçildi. Bu usulde köyler ihaleye çıkarılır. Kendisine güvenen itibarlı kişiler, köyü ve mahsulünü yakından anlayıp, ihaleye girer. Kefil ve ipotek göstererek devlete en yüksek meblâğı ödemeyi vadeden, ihaleyi alır. Bu kişiye mültezim denir.

Aşar, 1887 tarihli Aşar Nizamnamesi’nin hükümleri çerçevesinde toplanırdı. Mültezim, hükûmete bir mikdar peşin para öder. Mahsul olgunlaştığı zaman hemen mültezime haber verilir. Mültezim nezaretinde mahsul kaldırılır. Bu mahsulden aynî olarak 1/10 aşar tahsil olunur. Gerisi köylüde kalır.

Mültezimler bu mahsulü umumiyetle müzayede (açık arttırma) ile satar; devlete olan borcunu öder. Geri kalan meblağ mültezimin kârıdır. Mahsulün umulduğu gibi yetişmediği seneler, aşar meblâğı düşük olacağı için, hükümete daha fazla ödemiş bulunan mültezim zarar eder. Bazı mültezimlerin zarar etmemek adına köylüye baskı yapması tehlikesi de mevzubahistir

.RESULULLAH’IN ANNE VE BABASININ DİNİ VE ALİ EL-KÂRİ
Cahiliye devrinde Arabistan halkının bir kısmı Hazret-i İbrahim’in dininden kendilerine ulaşan kaidelere bağlıydı.
11 Ocak 2021 Pazartesi
11.01.2021

İslâmiyetin zuhur ettiği yıllarda Arabistan halkının çoğu müşrik, yani putperest idi. Ama İbrahim aleyhisselam soyundan geldikleri için, şeklen bu peygambere hürmet eder; onun şeriatinin deforme olmuş hâlini ritüel olarak tatbik ederler; hac yapar, kurban keserlerdi. Putperestliği Arabistan’a İslâmiyetten bin sene evvel Huzaa meliki Amr bin Lühay, Suriye’deki Amalika kavminden öğrenip getirmişti.

Arabistan’da tek tük Hıristiyanlar vardı. Hazret-i Muhammed’in peygamberliğine ilk inananlardan ve Hazret-i Hadice’nin amcası oğlu Varaka bin Nevfel bu dindendi. Medine’de, Roma sürgünü sırasında buraya gelip yerleşen üç Yahudi kabilesi yaşamaktaydı: Benî Kurayza, Benî Kaynuka ve Benî Nadîr.

Hicaz’da az da olsa Hazret-i İbrahim’in tevhid inancına mensup zatlar vardı. Ümeyye bin Ebî Salt ile meşhur hatib ve şâir Kus bin Saîde ile Cennetle müjdelenen on sahabiden biri olan Hazret-i Said’in babası Zeyd bin Amr bunlardandır. Hadîs-i şerifte bunlar için “Kıyâmet günü tek başına bir ümmet olarak haşrolunacaktır” buyuruluyor. (Müsned, I, 2; Taberânî, el-Mu’cemu’l-Kebîr, Aşere, 9; Beyhakî, Delâilü’n-Nübüvve, 2/124.)

Millet-i İbrahim

Bu inanca Hanîf inancı, bunlara da Hanîfler (Hunefâ) denir. Hanîf, doğru yolda olan demektir. İslâmiyetten önce putlara tapınmayan, hacc yapan, sünnet olan, kısacası İbrahim’in dininde bulunanlar için bu isim kullanılmıştır.

Kur’an-ı kerimde bu sıfat İbrahim aleyhisselam için kullanılmaktadır. Çünki onun zamanında kendisinden başka tevhid inancını taşıyan kimse kalmamıştı. Hanîflik, Hazret-i İbrahim’in dininin esas vasfıdır; ama sadece bu dine mahsus değildir.

Hanîflik olarak bilinen Hazret-i İbrahim’in şeriatine ait hükümlerin bazıları Arabistan’da da câriydi. İslâmiyet bunlardan bazısını kabul etmiş; çoğunu kaldırmış veya sınırlamıştır.

Secde eden alınlar

Resulullah’ın dedeleri, bu arada Abdülmuttalib, babası Abdullah, annesi Âmine ve amcası Ebû Tâlib de Hazret-i İbrahim’in dinindeydi. Kur’an-ı kerimde “Sen, yani senin nûrun, hep secde edenlerden dolaştırılıp, sana ulaşmıştır” buyurulmaktadır (Şuarâ: 219). Buhârî, Müslim, Tirmizî gibi muteber hadis kitaplarında geçen hadis-i şerifte, “Her asırda yaşayan insanların en iyilerinden, seçilmişlerinden dünyaya getirildim” buyurulmuştur.

Şu halde Cenab-ı Peygamber’in ebeveyni bir tarafa, Âdem aleyhisselâma kadarki soyunda mümin olmayan birinin bulunması, bu âyet-i kerime ve hadîs-i şeriflere aykırıdır. İbrahim aleyhisselâmın babası diye geçen ve mümin olmayan Âzer, üvey babası ve amcası olarak tefsir edilmiştir. Tarihlere göre İbrahim’in babası Taruh’tur. Amcaya ve üvey babaya, baba demek an’anedir. Sübûtu katî, ama delâleti zannî nasslar, her zaman zâhir manalarına göre tefsir edilmez. [Taruh (Tarih veya Tareh), tefsirlerde 3 manaya tekabül ediyor. Bazıları, Yakub’un lakabı İsrail olduğu gibi Taruh’un lakabı da Âzer’dir, diyor. Bazıları İbrahim’in değil putun isminin Âzer olduğunu söylüyor. Nitekim En’am suresi 74. ayeti kerimeyi “Put olan Âzer’i mi ilah ediniyorsun?” manasında anlıyorlar. Bazıları da yukarıdaki gibi izah ediyor. Yani Azer babası değil amcası idi diyor. Razi tefsirinde tafsilatı vardır. Makbul ve makul olan da bu üçüncü görüştür.]

Nitekim Seyyid Abdülhakîm Arvasî, “Ebeveyni Resul” risalesinde diyor ki: “Kur’ân-ı kerimin müteşâbih âyetlerinin bütün ibârelerini Arab lisanı kâidelerine ve usullerine göre malum ve maruf, meşhur ve hakiki manaları ile almakta aklen ve şer’an mahzur var ise veya böyle almak muhal ise; zâhirî manasını almayıp, mecâzî manası ve maruf olmayan manası ile tefsir etmek lâzım ve vaciptir. Böyle yapmamak, şer’an vebaldir. Ta’ziri icap ettirir. Zira bu gibi müteşâbih âyet-i kerîmelerin zâhirlerine göre manasını vermek ‘İbtigâe’l-fitneti vebtigâe te’vîlihî’ âyet-i kerimesiyle (Alü İmrân: 7) men olunmuştur. Fitne uyandırmak, böyle olmasını istemek ve fitne üzerinde ısrar ederek yürümek, demektir. Yani ‘Kalblerinde eğrilik olanlar, fitne çıkarmak ve onu te’vîl etmek için, ondaki müteşâbih âyetlerin peşîne düşerler’ demektir.”

Süleyman Çelebi’nin meşhur mevlid kitabında, Âdem aleyhisselamın alnına konan tevhid nurunun nesiller boyu Resulullah’a intikal ettiğini söyler ki, o zaman Resulullah’ın ata ve ecdadının iman ehli olduğuna dair tabii bir inancın bulunduğu görülmektedir. Mevlânâ’nın Mesnevi’sindeki “Silsilâvî tâ be-Âdem dâr u bâb Peyg ü pençe behiştî bî-hisâb” beyiti de bunu ispat eder.

Şeyhülislâm Kemalpaşazâde’nin (İbn Kemal), “Er-Risâletü Fi Necâti Ebeveyyi’n-Nebî Mine’l-Azâb” isminde Arapça bir risalesi bu mevzuyu gayet güzel anlatmaktadır. Bundan başka, aynı tarihlerde Abdullah Bosnevî, Arapça “Metâli’u’n-Nûri’s-Senî” risâlesini yazmıştır. Mesele o kadar meşhur olmuştur ki, neredeyse bu mevzuda söz söylemeyen kalmamıştır. Halebi’nin de Ebeveyyü’r- Resul isminde bir risalesi vardır.

Mutasavvıf Abdülehad Nuri Efendi, Osmanlı cemiyetinde Vehhabilerin habercisi olarak ortaya çıkan ve Resulullah’ın ebeveyninin küfr üzere öldüğünü iddia eden Kadızadelilerle mücadelesi ile tanınır. O, bu mevzuda yazdığı ve yazma nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunan Te’dîbu’l-Mütemerridîn isimli risalesinde, Resulullah’ın anne ve babasının ehl-i necat olduğunu söyleyen çok sayıda âlimin ismini verir. Hazret-i Ali, Abdullah bin Abbas, Abdullah bin Mes’ûd, Enes bin Malik, Hazret-i Aişe, Hazret-i Fâtıma, Mücâhid, İkrime, Cafer es-Sâdık, Ömer bin Abdilaziz, Atâ, İbn Cerîr, İbn Uyeyne, Taberî, Ebû Nu’aym, Taberânî, İbn Şahîn, Fahreddin er-Râzî, Kurtubî, Takiyyüddin es-Sübkî, Pezdevî, Serahsî, İbn Nüceym, Celâleddin es-Süyûtî, İbn Hacer el-Heysemî, Şa’rânî, Kastallânî, Kâdihân, Kâdî İyad, İbn Kemal, Saçaklızâde Maraşlı Mehmed Efendi, Abdullah Bosnevî…

Mucize ve ikram

“Akrabanın affı için dua etme!” âyet-i kerimesi (Tevbe: 113) Ebu Tâlib içindi. “Babam ve baban ateştedir” hadîs-i şerifi (Müslim) vahy ile değil, ictihad ile söylenmiş idi. İmanlı oldukları sonradan vahy ile bildirildi. Buradaki “Baba” sözünden, “amca” kastedildiği de söylenmiştir. Nitekim Hazret-i Hadice’nin ölen iki çocuğu için de böyle buyurmuş; Cehennemde olmadıkları sonradan bildirilmişti. Abdülmuttalib hakkındaki beyan da bunun gibidir. Kaldı ki Cehennemde olmak, mümin olmamayı icap ettirmez.

Cenab-ı Peygamber, “Keşke anne ve babamın hâlini bileydim” derdi. Allah, peygamberine ikram için, Veda Haccından dönüşte Hacun mevkiinde, anne ve babasını diriltmiş; Resulullah’a iman ederek, onun ümmetinden olmak şerefine kavuşmuşlardır. Bunu İmam Kurtubî (v. 1273), Hâfız İbn Nâsırüddin (v.1438) ve başka âlimler bildiriyor. Bu ihyadan maksat, imana gelmeleri için değil; Server-i Ekrem’e ümmet olma şerefine kavuşmaları ve kalb-i nebevînin mütmain olması içindi. Hadis-i şerifin metninden anlaşılan da budur. Kavlu’l-Fasl adındaki El-Fıkhu’l-Ekber şerhinde de bunun Peygamber Efendimize has bir hâl olabileceği yazar ki, bunu inkâr edenlere bir cevaptır.

Beni İsrail’in öldürdüğü kimseyi diriltip katilini haber vermesi ve İsa aleyhisselamın duaları ile nice mevtaları diriltmesi de böyle ikram idi. Süyûtî (v.1505), “Bu hadîs zayıf ise de, çok kimsenin bildirmesi ile kuvvet kazanmıştır. İbadetlerin ve şahısların kıymeti hakkında zayıf hadise uyulur” diyor.

Niye Hristiyan veya Yahudi değil?

İslâmiyetten bir evvelki din, Hristiyanlık olduğuna göre, neden Resulullah’ın anne ve babaları Îsâ aleyhisselamın dininde değildi? Resulullah’ın gelişinden hemen evvelki zamanlar fetret devri idi. Şeriatlerin unutulduğu ve peygamber gönderilmeyen uzun zaman aralığına fetret devri denir. Bu devirde yaşayan insanlar (ehl-i fetret), İslâm inancına göre, yalnızca bir yaratıcının varlığına inanmakla mükelleftir.

Îsâ aleyhisselamın gelişinin üzerinden uzun asırlar geçmiş, bu dinin esasları unutulmuştu. Ne Mûsâ, ne de Îsâ peygamberin dini, aslına uygun ve doğru olarak biliniyordu. Asırlar içinde tahrife uğramış, hurafelerle dolu iki din hâlini almıştı. Arabistan’da ise çok az biliniyordu. İnsan, kendisine kati ve sahih olarak ulaşan tebliğden mesuldür. Bu sebeple Resulullah’ın anne ve babasının Hristiyan veya Yahudi dininde olmaması makuldür.

Ya Ebu Talib?

Şia, Ebu Talib’in imanla öldüğüne inanır. Dedeleri İbrahim’in dininde olan, ama İslâmiyet’in zuhuru ile bu dine inanması icap eden Ebu Talib, kınanmaktan korktuğu için iman etmedi. Son nefesinde iman ettiğine dair biraderi Abbas’tan rivayet varsa da, Hazret-i Abbas o sırada müslüman olmamıştı. Resulullah, “Ben işitmedim” buyurdu.

Hadis-i şerifte, “Cehennemde azabı en az olan Ebu Talib’dir” buyuruldu (Müslim). Bu da Resulullah’ın anne ve babasının mümin olduğunu gösterir. Ancak Veda Haccı’ndan sonra ikram olarak onun da diriltilip iman ettiğini bildiren hadis-i şerifi Kurtubî, Süyûtî ve İbn Hacer gibi âlimler naklediyor. (Tezkire-i Kurtubî, en-Nimetü’l-Kübrâ, Şifa-i Şerif)

Ah bu hattatlar

İmam Ebu Hanife’nin İslâm inancının esaslarını anlattığı el-Fıkhü’l-Ekber kitabının bazı nüshalarında, Resulullah’ın anne ve babasının imansız öldüğü (mâtâ kâfiren) yazılı ise de; bazı âlimler, kitapta böyle bir cümle olmayıp sonradan eklendiğini söyler. Zebîdî, Bağdad’daki nüshada, “kâfir olarak ölmediler” (mâ mâtâ kâfiren) yazdığını anlatır. Şu halde, burada bir kasıt yoksa, yazmaktan okumaya fırsat bulamayan cahil bir hattatın, istinsah ederken, fazla zannedip bir mâ’yı sildiği söylenebilir. Bu nüshanın benzeri Süleymaniye Kütüphanesi’nde de vardır.

Vaktiyle Tevrat ve İncil, kötü niyetliler tarafından tahrif edildiği gibi; bazıları da din büyüklerinin kitaplarına el uzatmıştır. Mesela Muhyiddin Arabî’nin Füsus ve Fütuhat kitaplarına bazı şeyler karıştırdıklarını İmam Şa’rânî Kibrit-i Ahmer ve el-Yevâkit kitaplarında izah eder. Mevlânâ, Mesnevi’sini nazım şeklinde yazarak, düşmanların değiştirmesine imkân bırakmamış; ona bile uydurma bir cilt eklenmiştir.

El-Fıkhu’l-Ekber’in bazı nüshalarında, “mâtâ ale’l-fıtrati ve Ebû Tâlib mâte kâfiren” yazar ki, ikisinin de yaratılıştaki din, yani İslâm üzere öldüğü anlaşılır. Bu birkaç kelimenin düşmesiyle “mâtâ kâfiren” kalmış olabilir. Bazı âlimler ise “mâtâ kâfiren” sözünü, İslâmiyetten evvelki zaman olarak tefsir etmiştir. Bazı nüshalarda mâtâ fi’l-câhiliyye (cahiliye devrinde öldüler); bazılarında ise mâtâ fi’z-zemeni’l-küfri (küfr devrinde öldüler) yazılıdır.

872/1467’de el-Fıkhu’l-Ekber’e şerh yazan Osmanlı âlimi İlyas bin İbrahim Efendi, bu nüsha farklılığına dikkat çekmiş; Kurtubî’den nakiller yaparak ebeveyn-i resulün küfr üzere öldüğünü reddetmiştir.

Müstekimzade, El-Fıkhu’l-Ekber şerhinde, terkipteki ism-i muzafın mahzuf olduğunu, yani “küfr zamanında öldüler” ifadesindeki “zamanında” kelimesinin düştüğünü; bu ikisinin fetret zamanında öldüğünde ittifak bulunduğunu söyler.

Seyyid Abdülhakîm Arvâsî, “Ebeveyn-i Resul” isimli risalesinde diyor ki: “Hicrî dördüncü asırda İmam-ı Azam hazretlerinin yüksek şanlarını noksanlaştırmak, kıymet nazarından düşürmek emeliyle Bağdad’daki bazı münafıklar ve zındıklar tarafından hasedle, garazla, düşmanlıkla uydurulmuş ve kitabının nüshalarına bilhassa eklenmiş ve yazılmıştır. Bu dedikodu, bu fitne ve fesad ateşi o zamanda alevlenmişti. Ebû Hanîfe’nin kendi el yazısı ile yazdığı asıl nüshası üzerinde âlimlerden mürekkeb bir heyetin yaptığı tedkikat neticesinde, bu ve bunlar gibi cümleler kitabın asıl nüshasında görülemedi ve bunların hasedcilerin, fâsıkların hileleri ve zındıkların ve mülhidlerin tahrifleri olduğu katiyyen anlaşıldı. Bu vâkıa İslâm âlemine arz edildi. Bugün elimizdeki El-Fıkhu’l-Ekber tercemeleri, işte o tedkikten ve tashihten önce etrafa yayılan nüshalardan terceme edilmiş olan nüshalardır.”

Şiblî Numanî, muhtevası ve üslubu sebebiyle el-Fıkhu’l-Ekber’in İmam Ebu Hanife’ye aidiyetini kabul etmezken; Ahmed Emin ve Ebu Zehre, kitabın Ebu Hanife’ye nisbetinin sahih olduğunu, ama sonradan bazı ilaveler yapıldığına işaret eder. [Tafsilat için bkz.Mustafa Akçay, Hz. Peygamber’in Anne-Babasının (Ebeveyn-i Resûl) Dînî Konumuna Dair Ebû Hanîfe’ye Atfedilen Görüş Etrafındaki Tartışmalar, Sakarya İlahiyat Fakültesi Mecmuası, 2009.]

Aliyyü’l-Kârî’nin tavrı

Aliyyü’l-Kârî (v.1605), Minehu’r-Ravd adlı el-Fıkhu’l-Ekber şerhinde, muhtemelen Şiîlerin taşkınlıklarına bir reaksiyon olmak üzere, Vâlideyn-i Resulullah’in (Peygamberin anne ve babasının) mümin olarak öldüklerini inkâr etmiş; bununla da kalmayıp Edilletü’l-Mu’tekadi Ebî Hanîfe fî Ebeveyi’r-Resûl adında müstakil bir risâle yazarak, aksini müdafaa eden İmam Süyûtî, İbn Hacer Mekkî ve İbn Kemâl Paşa’yı çürütmeye çalışmıştır. Bununla da iktifa etmeyerek Şifa’ya yazdığı şerhte, aynı iddiayı tekrarlayarak buna dair müstakil bir risale yazmakla öğünmüştür.

Halbuki bu ifadeyi okuyunca, “Sen, yani senin nûrun, hep secde edenlerden dolaştırılıp, sana ulaşmıştır” mealindeki âyet-i kerime (Şuarâ: 219) ve Buhârî, Müslim, Tirmizî gibi muteber hadis kitaplarında geçen “Her asırda yaşayan insanların en iyilerinden, seçilmişlerinden dünyaya getirildim” hadis-i şerif aklına gelerek, bu ifadeyi şüphe ile karşılaması ve başka nüshalarla karşılaştırması icap ederdi. İlim adamlığı bunu icap ettirirdi.

Kaldı ki nahv âlimi İbn Hibbân’ın “Peygamber Efendimiz’in annesinin ve babasının küfrden beri oldukları, kâfir olmadıkları fikri, Şîîler’in itikadıdır” demesi, bu sözün yanlış olduğunu göstermez. Şiîlerin de aynı fikirde olduğunu gösterir.

Âlim kimdir?

Müstekimzâde Süleyman Saadeddin Efendi, El-Fıkhu’l-Ekber şerhinde, Aliyyü’l-Kârî’yi “zâhirbin” olmakla, yani zâhire bakmakla vasıflandırır. Sadece Aliyyü’l-Kârî değil, zâhir ulemasından başka bazıları da bu hatayı tekrarlamış ise de, sözleri Aliyyü’l-Kârî kadar açık değildir ve onun yaptığı gibi bu görüşte olmakla öğünmemişlerdir. Bunların hiçbirisi âlimler tabakasında sözü hüccet olan bir derecede değildir.

İbn Hacer el-Mekkî, Fetâvâ’da diyor ki, “Bu söz Ebû Hanîfe Muhammed bin Yusuf el-Buhârî’ye ait olup, Ebû Hanîfe Numan bin Sâbit el-Kûfî’nin beyanı değildir. Her zayıf ihtimali nazara alarak, o büyük imamın böyle buyurduğunu bir an kabul etsek de, o sözün manası, şerefli ana ve babası küfr zamanında öldüler, demek olur; kâfir olarak öldüler, manasını taşımaz. Çünki Allahü Teâlâ (mealen) ‘Seni secde eden sulb ve temiz rahimlerden geçirerek dünyaya getirdim’ buyuruyor. Secde edenler sözü, ana ve babalarının mümin bulunduklarını bildirmektedir. Bu meselenin bildirilmesi, onlara karşı çok edebli olmayı bildirmek içindir. Çünki bunu bilmemekte bir zarar yoktur ve kıyamette bundan sorulmaz.”

el-Fıkhu’l-Ekber nüshalarının çoğunda böyle yazıyor olması bir şey ifade etmez; yanlış nüshadan fazlaca istinsah edildiğini gösterir ki, “küllü hattatin câhilün” tabirinin tezahürüdür. Bu hatalı nüshayı okuyan birinin şöyle demesi lazım gelirdi: “Bu mevzuda - bazısı delâleti zannî de olsa- bunca âyet-i kerime ve hadis-i şerif var. Bu söz, onlara uymuyor. Bu kadar muhakkik âlim de ehl-i necat olduklarını söylüyor. Ayrıca, fetret devrinde, daha peygamber tebligatı gelmeden ve duymadan ölen birisi, nasıl küfr üzere ölebilir? Bu akla da mantığa da uymaz.”

Bir kitabı şerh etmek, Taşköprüzade’nin dediği gibi, Arapça akideler ve şer’î usuller çerçevesinde, onu gücü yettiğince izah etmek demektir. İlim sahibine yakışan, meseleleri usul ve edep çerçevesinde ele almaktır. İlimde farklı görüşte bulunmak, her âlimin hakkı olmakla beraber, bir kitabın farklı nüshalarını tedkik etmeden hüküm vermek, ilim adamı haysiyetine yakışmaz. Bugün bir master talebesi farklı nüshalara bakıp karşılaştırmadan bir tez yazsa, ittifakla reddedilir. Aliyyü’l-Kârî’nin yukarıdaki mantık çerçevesinde ve edep hududu içinde, gördüğü nüshanın hatalı olduğunu düşünmesi, hiç değilse tevakkuf etmesi lazımdı. Zira âlim, çok okuyan veya bilen değil; doğruyu yanlıştan tefrik edebilendir. Ama bazılarının mizacı, buna müsait değildir. Farklı bir şey söyleyerek dikkat çekmekten veya kavgadan zevk alırlar. Allah affetsin.

Akaid meselesi mi?

Resulullah’ın anne ve babasının mümin olarak ölüp ölmediği meselesinin, bir akaid mevzuu olmadığını, insanların bilmesi lazım gelmediğini, ahirette kimseye sorulmayacağını İbn Kemal gibi âlimler bildirmiş iken, Aliyyü’l-Kârî’ye göre göre bu, bir akaid meselesidir. “Ebû Hanîfe’nin el-Fıkhu’l-Ekber’e aldığı bir husus, nasıl akaid meselesi olmaz” der. Halbuki hilafet meselesi de akaide dair olmadığı halde, bazı bid’at fırkalarının bunu inanç esaslarından sayması sebebiyle, kelâm kitaplarına alınmıştır.

Nitekim İmam Rabbânî, II.cilt 60.mektupta diyor ki: “Hilafet bilgisi, usul-i dinden ve zaruriyyat-ı diniyyeden, yani dinin bilinmesi lüzumlu bilgilerinden değildir. Füru-i dindendir. Öyle olsaydı, Resulullah’ın vefatından sonra kimin halife olacağı Kur’an-ı kerim ve sünnet-i nebevîde açıkça bildirirdi. Ancak, ehl-i bid’at, taşkınlık yaptığı ve eshab-ı kirama leke sürmeğe kalkıştıkları için, onları çürütecek bilgileri izah lazım olmuştur. Çünkü, bu sağlam dinde fesad çıkmasını önlemek zaruriyyat-ı dindendir.”

Hindistan ulemasından Fadl-ı Resul Beyâdûnî’nin 1270/1854’de kaleme aldığı akaide dair metnine, Ahmed Rıza Han Berilevî’nin 1320/1902’de yaptığı el-Mu’temed fi’l-Mutekad şerhinde diyor ki: “Valideyn-i Resul’ün imanı hakkında, âlimler üçe ayrıldı: Kimi küfrlerine, kimi Fahreddîn Râzî gibi İslâmlarına kâil olmuştur. Kimi hiç konuşmamıştır ki, en ihtiyatlı ve sâlim yol da budur. Süyûtî, imanlı oldukları hakkında üç risâle yazmış; Abdülhak Dehlevî hazretleri Mişkat Şerhi’nde böyle bildirmiştir. İbni Kemâl, Tahriru’l-Usul’de, İbni Abdiddevle’den naklen böyle söylemiştir. el-Fıkhu’l-Ekber’de, bunun hilafına dair söz, İmam Ebu Hanîfe’ye bühtandır. Sahih nüshalarda bunlar yoktur. İbn Hacer-i Mekkî, Fetava’sında, o söz Ebû Hanîfe Muhammed bin Yusuf el-Buhârî’ye ait olup, Ebû Hanîfe Numân bin Sâbit el-Kûfî’nin beyanı değildir. Her zayıf ihtimali nazara alarak, o büyük imamın böyle buyurduğunu bir an kabul etsek de, o sözün manası, şerefli ana ve babası küfr zamanında öldüler, demek olur. Bu söz onların kâfir olarak öldüler manasını taşımaz. Çünki Allahü teâlâ, ‘Seni secde eden sulb ve temiz rahimlerden geçirerek dünyaya getirdim’ buyuruyor. Secde edenler sözü, ana ve babalarının mü’min bulunduklarını bildirmektedir. Bu meselenin bildirilmesi, onlara karşı çok edebli olmayı bildirmek içindir. Çünki bunu bilmemekte bir zarar yoktur ve kıyamette bundan sorulmaz.”

İbni Âbidîn, Reddü’l-Muhtar’ın kâfirin nikâhı bahsinde der ki: “Peygamber aleyhisselâmın anne ve babasının diriltilerek kendisine iman ettiği, zayıf da olsa bir hadîs-i şerifte rivayet ediliyor. Allahü teâlânın lutf-u kereminden beklenilen, bu ikisinin, ehl-i necat olduğudur. Hatta Peygamber aleyhisselâmın bütün ataları muvahhiddirler. Muhakkik âlimlere göre Cenab-ı Peygamber’in anne ve babasının imanlı olup olmadığını konuşmamalı, edebi gözetmelidir. [Hadisi şerifte, ‘Ölüleri kötüleyerek, dirileri incitmeyiniz’ buyuruldu.] Bunu konuşmamak, öğrenmemek insana zarar vermez; kabirde ve kıyamette sorulmayacaktır.” Mürted bahsinde de Zevâcir’den alarak diyor ki: “Allahü teala Peygamber Efendimiz’e batmış olan güneşi geri gönderip geçmiş olan vakti geri çevirerek ikram ettiği gibi, anasını babasını da dirilterek geçmiş olan iman vaktini iman edilecek vakte çevirerek ikram etmiştir. “Sen, Cehennemliklerin küfür ve günah işlemekteki ısrarlarından mesul değilsin” âyet-i kerimesi (Bakara: 119), Resul-i Ekrem Efendimizin anası, babası hakkında nazil olmuştur, diye varid olan rivayet sahih değildir. Müslim’de geçen ve ölmüş babasının hâlini soran birine verdiği: “Benim babam da, senin baban da Cehennemdedir” sözü, Resul-i Ekrem, anasının babasının hallerini bilmezden önce idi. Dirilme hadisesi bundan sonra olmuştur.”

Müstekimzade, El-Fıkhu’l-Ekber şerhinde, buna dair âyet-i kerime ve hadîs-i şeriflerin, uyanık kişilere yol göstermeye kâfi geleceğini; mübarek nesebine dair konuşmaların, Cenab-ı Peygamber’i incitmek olduğunu; onu incitenlerin ise âyet-i kerime mucibinde dünya ve ahirette lanetlendiğini söyler. Kâdi İyad, Şifa-i Şerif’te, Resulullah’a, anne ve babasının ehl-i necat olmadığını düşünmekten daha kötü bir eziyet olamayacağını beyan eder.

Kevseri ne diyor?

Aliyyü’l-Kârî’nin hayranlarından ve zamanenin çok itibar ettiği Âlûsî, Ruhu’l-Meâni isimli tefsirinde der ki: “Bu âyet-i kerime (Şuarâ: 219) Resulullah’ın anne ve babasının [tevhid] itikadını ispat olarak gösterilmiştir ve korkarım ki onlar hakkında [kötü] konuşan kişi küfre girer; el-Kârî ve benzerlerinin aksi yönde söylediklerine rağmen!”

el-Fevâidül-Behiyye’de Aliyyü’l-Kârî’yi müceddid olarak vasıflandıran Abdülhay el-Lüknevî, Turubü’l-Emâsil bi-Terâcimi’l-Efâdıl kitabında bakın ne diyor: “Alî Hirevî, Herat’ta doğdu. Mekke’de yerleşdi. İbn Hacer Heytemî’den de okudu. Çok eser bıraktı ise de, din büyüklerine itirazları çirkin oldu. İmam Şâfiî ve İmam Mâlik’in ictihadlarına dil uzattı. Büyük âlim Muhammed Miskin, ona lâyık olan reddiyyeyi yazdı. Muhammed bin Resul el-Hüseyni el-Berzencî Sedâdü’d-Dîn fî-İsbâti’n-Necâti li’l-Vâlideyn’de (s.117) diyor ki, ‘Aliyyü’l-Kârî, el-Fıkhu’l-Ekber’i şerh ederken, Resulullah’ın vâlideynine dil uzatmış; bu yetmiyormuş gibi, ayrıca bir risâle de yazmıştır. Şifâ kitabını şerh ederken, küfrlerini bildiren risâle yazmış olduğunu, öğünerek bildirmiştir. [Mekke-i Mükerreme müftüsü iken, 1033/1624’de vefat eden talebesi] İmam Abdülkâdir et-Taberî, o risâleyi red için bir risâle yazmıştır. [Hatta Seyyid Abdülkâdir rüyasında Kârî'yi merdivenlerden aşağı attığını gördüğünü, ertesi sabah Kârî’nin kötü bir şekilde düştükten sonra rahatsızlandığı haber aldığını ve kısa bir zaman içinde vefat ettiğini yazmıştır.]” (Beyrut 1418-1998, s.516)

Bu mevzuda Muhammed Zâhid el-Kevserî’nin sözü mühimdir. O, bu hususta Aliyyü’l-Kârî’nin hataya düştüğünü ve sû-i edep gösterdiğini söylemiştir. Bu eserin ekseri yazma nüshalarında bu ifadenin “Onlar küfür üzere ölmemiştir” (mâ mâtâ ale’l-küfr) veya “Onlar fıtrat üzere ölmüştür” (mâtâ ale’l-fıtra) tarzında olduğunu beyan eder ve şöyle der: “Allah’a hamd olsun, ben bu ‘mâ mâtâ ale’l-küfr’ ifadesini el-Fıkhu’l-Ekber’in Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye’deki iki eski yazma nüshasında bizzat gördüm.” (Kevserî, Mukaddimetu el-İmâmu’l-Kevserî, Beyrut 1997, s. 170.)

Aliyyü’l-Kârî bunu Muhyiddin İbnü’l-Arabî’yi tekfir ederken de yapmıştır. İbn Âbidin gibi zâhir ve bâtın ilimlerini şahsında birleştirmiş bir âlimin, “Rivayette Süyutî, dirâyette İbni Kemal” diye methettiği iki büyük âlimden İbn Kemal, Muhyiddin’in hatalarını sayıp döktükten sonra, küfre fetva vermeden meseleyi gayet güzel izah etmişken, Aliyyü’l-Kârî, bunu hiç kâle almayıp, hemen küfr kılıcını Şeyh’in başına indirmekte tereddüt etmemiştir. Mamafih, Ebeveyn-i Resul’de bu hassasiyeti göstermeyen, Muhyiddin’de hiç göstermez.

Dönmüş mü?

Hakkında yazdığı Mullā ˒Alī b. Sulṭān al-Qārī and his Works: A Descriptive Bibliography isimli makalede Aliyyü’l-Kârî’yi göklere çıkaran Dr. G. F. Haddad, Kârî’nin hayatının sonuna doğru görüşünü düzelttiği hikâyesinin yanlış olduğunu; bilakis Şifa Şerhinden sonra yazdığı el-Esrar'da hayatının sonuna kadar muhafaza ettiği bu tavrını daha da sertleştirdiğini söyler. O zaten Aliyyü’l-Kârî, fikrinden rücu edebilecek karakterde birisi değildi.

Aliyyül-Kârî’nin Şifa Şerhi’nin şimdilerde Beyrut’ta basılan ciddi tahrifler yapılmış; ebeveyn-i resul hakkındaki fikrinden döndüğü eklenmiştir. Halbuki eski baskısında tam aksi yazmaktadır. Beyrut baskısını okuyan nevzuhur bazı softalar, Aliyyü’l-Kârî’nin bu fikrinden döndüğünü zannetmektedir.

1299 Muharrem Efendi Matbaası nüshası s.601: “Ebu Talib’in müslüman olduğu sahih değildir. Tilimsani, annesinin müslüman oluşunu sahih bir isnad ile rivayet ediyor. Ebeveyninin ikisinin birden müslüman oluşunu da rivayet ediyor. Ancak kabul olunmaz. Nitekim Süyutî’nin 3 risalesine reddiye olarak işbu meseleyi beyan ettim.”

2001’de Beyrut Dârülkütübililmiyye nüshası s.605: “Ebu Talib’in müslüman olduğu sahih değildir. Anne ve babasının imanı hakkındaki kavillerden müslüman olduklarının daha sahih olduğu, ümmetin büyüklerinin ittifakıyla sabittir.”

1299 nüshası s.648-649: “Resulullah ebeveynini diriltti ve ona iman ettiler. Bunu Taberani ve başkaları Aişe radiyallahü anhadan rivayet etmişlerdir. Ancak hafızlar bunun zayıf rivayet olduğunda müttefiktir. Nitekim Süyuti de bunu tasrih etmiştir. Ebu Dıhye, bunun kitap ve sünnete muhalif olması sebebiyle mevzu olduğunu söylemiştir. Ben de bunu göstermek için, Süyutî’nin üç risalesine, müstakil bir risale yazarak itiraz ettim ve meseleyi beyan ettim.”

2001 nüshası s.652: “diriltti”den sonrası çıkarılmıştır.

Böylece Aliyyü’l-Kârî’nin Resulullah’ın anne ve babasının küfr üzere öldüğü fikrinden hiç vazgeçmediği anlaşılıyor. Beyrut baskısı, onu bu fikrinden dönmüş gibi göstermek gayretkeşliğine/sahtekârlığına düşmüş. Aliyyü’l-Kârî fanları, hep yeni baskılara baktıkları için, bunu atlamışlar; buna rağmen ayar vermeye kalkmışlar.

Din kitaplarının yeni baskılarına itimat edilemeyeceği bir kere daha anlaşılıyor. Nitekim Sultan Hamid’den (1908’den) sonra basılan kitaplar mutemet değildir. Çünki ondan evvel Maarif Encümeni, basılan kitapları kontrol ederdi. Demek ki eski kitapların yeni baskılarında kim bilir daha ne hatalar vardır. Sultan Hamid, Acem matbaacıların tahrif ederek kaçak bastığı kitapları toplatıp, hamam külhanında yaktırırdı.

Mamafih bu fikrinden dönüp dönmemesi; Aliyyü’l-Kârî’nin sahih hadîslere mevzu demesini; filozoflara ağzını açmayıp, güya Hanefî mezhebini müdafaa edeceğim diye, İmam Mâlik, İmam Şâfiî gibi müctehidlerin ictihadlarına edeb hududunun dışında itirazlarda bulunmasını; Şiîlere gösterdiği hüsn-i zannı, Muhyiddin Arabî’ye göstermemesini; en mühimi İbni Teymiyye ve İbn Kayyım’a olan muhipliğini ortadan kaldırır mı?

Ne söylediğine bakmalı

Mişkât’a yazdığı Mirkat adlı şerh, daha çok bir reddiye mahiyetindedir. Okuyanlar adeta metinle alay etmek için yazıldığını düşünür. Ulemanın sahih bulduğu, hiç değilse mevzu demediği nice hadis-i şerifleri, indî sebeplerle mevzu olarak vasıflandırmıştır. Halbuki yaşadığı devir ve mensup olduğu tabaka itibariyle hadislere mevzu demek salahiyetinde olmaması icap eder. Bu gibi şahsiyetler âlimler tabakasının nihayet yedinci sırasındadır ve sözü dinde hüccet olamaz. Hadis-i şeriflerin sahih, zayıf veya mevzu olarak değerlendirilmesinin, tamamen ictihadî bir mesele olduğunu bilmeyen basit halk, hatta sathi ulema da buna itibar ederek bu hadis-i şeriflerin mutlak mevzu olduğunu zannetmiş; Aliyyü’l-Kârî’yi de mehaz göstermiştir.

Dini sıyanet ve aslına irca iddiasında olduğu halde, hayatlarını bir yandan filozoflar, bir yandan da bid’at fırkalarına karşı mücadele ile geçiren kelâm âlimlerini, dini aslından uzaklaştırmakla itham etmiş; ama din gayreti, ne feylesoflara, ne de bid’at fırkalarıyla söz söylemesine yetmiştir.

Fikirlerine iştirak etmedikleri, meslek ve meşreblerine de uymadığı halde, her zaman sünnet-i seniyyeyi ittibaı önde tutması sebebiyle sözlerini tevil ederek Muhyiddin Arabî’yi tekfirden kaçınan İbn Kemal, İmam Rabbani, İbn Hacer gibi muhakkik âlimlerin sözlerini görmezden gelerek, bu büyük veliyi tekfirden kaçınmamıştır. Ama Mirkatü’l-Mefâtih kitabının başındaki yazılarından da açıkça anlaşıldığı gibi, İbn Teymiyye, İbn Kayyım gibi münakaşalı şahsiyetlere hayranlığını hiç gizlememiştir.

Aliyyü’l-Kârî’nin bu keskin üslubu, Risâle fî Vahdeti Vücûd’da söylediği, “Kimin söylediğine değil, ne söylediğine bakmalı” düsturuna dayanmaktadır. Yanlış bulduğu hususlara karşı, fazla tahkik-i nazar etmeden itirazda bulunması ve bunu âdet haline getirmesi, muhakkikler nezdinde ciddi tenkitlere uğramasına sebebiyet vermiştir. Ama çok zaman sözün manasının derinliğine inmek yerine, şeklî değerlendirmelerde kalmış, bu sebeple hataya düşmüştür. Kitaplarını okuyanlar, derinlemesine tetkikat yapmamasını ve üsluptaki sathiliği, bunlardaki umumi problem olarak görmüşlerdir.

Hâlif, tu’ref!

Çok yakın denecek bir zamanda yaşadığı halde, Aliyyü’l-Kârî’nin hayatı hakkında malumat pek azdır. Olanlar da Muhibbî, İsamî gibilerin yazdıklarına istinad eder. Her mevzuda onlarca kitap yazan Aliyyü’l-Kârî’nin ne kendisinden, ne hocalarından, ne ilmî mesaisinden bahsetmemesi, herhalde tevazuundan olmasa gerektir. Mesela hocası olduğu iddia edilen İbn Hacer’den hiç tesir görmemiş olması şayan-ı dikkattir. İsmi hiçbir meşhur âlimin ilim icazetnamesinde geçmeyen Aliyyül-Kârî, şimdikilerin zannettiği gibi o zamanki hakiki ulema tarafından fazla itibar görmemiş; “hâlif tu’ref” (muhalif ol, tanınırsın) fehvasınca meşhur olmuş ve meşrebini beğenenler tarafından alkışlanarak, yakın zamanda belli bir kesimin önderlik koltuğuna oturtulmuştur. Öldüğü zaman Mısır’da bin kişinin gıyabi cenaze namazı kıldığı doğru olsa bile, bu ilmi kıymetini değil, şöhretini gösterir. Bugün bile nice siyasi şahsiyetler, hatta sahte kahramanlar öldüğü zaman, uzak beldelerde saf Müslümanlar (üstelik Hanefî mezhebine aykırı olduğu halde) gıyabi cenaze namazı kılmaktadır.

Şemmu’l-Avâriz adlı kitabında kendisini “tahdis-i nimet” kabilinden müceddid olarak tavsif eden Aliyyü’l-Kârî, Zeydiyye mezhebindeki Şevkânî tarafından müçtehid kabul edilir. Osmanlı Devleti’nde XVII. asırda ayaklanıp tekkeleri basan, minareleri yıkmaya kalkışan Proto-Vehhâbîlik hareketi Kadızadeliler de, vâlideyn-i Resul’ün imanı meselesinde kendisiyle aynı çizgidedir.

Seyyid Abdülhakîm Arvasî, Ebeveynü Resul risalesinde onun hakkında şöyle söyler: “Aliyyü’l-Kârî, Afganistan’daki Herat şehrindendir. Şiî tazyiki üzerine hicret ettiği Mekke-i Mükerreme’de ömrünü geçirmiş; mükemmel Arabî öğrenmiştir. Kendisi hadd-i zatında hattat olduğu için kıymetli kitapları istinsah ederek nafakasını te’min ederdi. Arabîyi iyi bildiği için istinsah ettiği kitaplarda bazı şerhler yapmış, böylece bir âlim şöhretini kazanmıştır. Halbuki kendi telif ettiği birkaç kitapta birçok sahih hadislere mevzu demiş, tasavvufa karşı çıkmıştır ve ebeveyn-i muhteremeyn-i nebevînin küfr üzerine vefat ettiklerini isbata çalışmıştır. Ehl-i sünnet âlimleri bilhassa Hindistanlı Ahmed Rıza Han kitaplarında bunun dinde söz sahibi olmadığını bildirmişlerdir ve hatalı yazılarına da cevap vermişlerdir.”

Aliyyü’l-Kârî’ye selef itikadını canlandırma ve dini bid’atlerden arındırma misyonu yükleyenler, her halde neyi neden söylediklerini bilmiyorlar. Evet, Aliyyü’l-Kârî’nin bazı kitaplarından anlaşılan, selef itikadına dönme iddiasında, İmam Ebu Hanife’yi rehber ittihaz ettiği; ona sadakatle bağlı göründüğüdür. Nitekim Seyfü’l-Ebrar gibi kitaplarda, avamın bir mezhebe bağlı olması kaidesi izah edilirken, Aliyyü’l-Kârî’den referanslar verilir.

Buna mukabil, Mişkat şerhinde birçok müteşabih âyet ve hadîs hakkında; te’vil ile tefviz arasında hareket eder, ki bu selefîlik raconuna uymaz. Onunki, kendine mahsus bir selefîliktir. Nasıl zamanının önde gelen âlimlerinden ve çok sayıda faydalı kitabın müellifi İbn Teymiyye, aykırı fikirleri sebebiyle Ehl-i sünnetten uzaklaşmış; bugün kendilerine Selefî diyen Vehhabî topluluğunun imamı sayılmakta ise; bugün kendisini Sünnî/Hanefî olarak lanse eden, ama Selefi/Vehhâbî tesirindeki bazı Diyobendîlerin, bu üslubu sebebiyle, Aliyyü’l-Kârî’yi kendilerine önder kabul ettiği hayretle görülmektedir.

Aleni bir şekilde Selefi-Vehhabi propagandasının millette karşılığının pek de olmadığını düşünenlerden bazıları, daha kolay hazmedilsin diye doktrinlerini anlatan kitaplarda değişiklikler yapmakta; Hanefi-Maturidi imajı vererek de bunları yaymaktadır. Her mevzuda lafı, Aliyyü’l-Kârî gibi müfrid, hatta İbn Teymiyye, İbn Kayyım gibi fikriyatı Hanefi-Maturidi'ye çok muhalif şahsiyetlerin görüşlerine itibar edilmesi gerektiğine getirmektedir. Bunların kitaplarında ve internetteki jargonu, kullanılan anahtar kelimeler, beğenilenler, paylaşılanlar, bağlantılar, bunların hangi merkez tarafından yönlendirildiğini açıkça ortaya koymaktadır. Bunlar, İhvan takıntısı olan bazı vaizlerin vasıtasıyla basit halk arasında rağbet görmektedir. Bunların Türkiye’nin terör listesine koyduğu Suriye ve Irak’taki bazı gruplarla da irtibatları vardır..

.AŞAR VERGİSİ VE KÖY AĞALIĞININ DOĞUŞU
1925’te aşar kaldırılarak, ülke toprakları bedelsiz olarak halka dağıtıldı. İnkılap tarihi kitaplarına girmiş olan, “Köylünün belini büken aşar kaldırıldı, köylünün yüzü güldü” sloganının iç yüzü…
18 Ocak 2021 Pazartesi
18.01.2021

Osmanlı ülkesindeki ziraat arazisi, şer’î hukuk icabı devlete aitti. Buna mîrî (beylik) arazi denir. Köylüler, bunun üzerinde nesiller boyu kiracıydı. Toprağın sahibi olan hükümete, aşar adıyla, mahsulün onda biri nispetinde kira öderdi. Şehir, kasaba ve köylerdeki evler, bahçeler, ahır ve samanlıklar ise böyle değildi, şahsî mülktü.

Gitti aynî, geldi nakdî
İttihatçıların siyasi programında aşarın arazi vergisine dönüştürülmesi vardı; ama fiiliyata geçiremediler. Cumhuriyetten sonra 25 Şubat 1925 tarihli ve 552 sayılı Aşarın İlgası, Yerine İkame Edilecek Mahsulat-ı Arziye Vergisi Hakkındaki Kanun ile adından da anlaşılacağı üzere aşar kaldırıldı. Devlet arazisi, mutasarrıflarına bedelsiz olarak temlik edildi. Yani devlete ait toprağı elinde tutanlar, o toprağın maliki sayıldı. Böylece mîrî arazi, şahsî mülke dönüşmüş oldu.

Kanunla aşar kaldırıldı ama, yerine 2 yeni vergi, mahsulat-ı arziye vergisi ve nakdî (para olarak) alınan maktu emlâk vergisi getirildi. Başka yere sevk edilecek mahsulattan % 10; ayrıca arazinin kıymetinin % 5’i arazi vergisi olarak alınacaktı. Yani değişen bir şey yoktu.

Kaybı telafi için, ağnam (hayvan) vergisinin de nisbeti arttırılmış; üstelik nakdî alınmaya başlanmıştır. Öyle ki verginin bütçe gelirleri arasındaki nisbeti % 7’ye ulaşmıştır. 1943 senesinde harb vesilesiyle Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu çıkarılmış; böylece bir manada aşar geri getirilmiştir.

Aşar niye kaldırıldı?
Hükümet, o zaman bütçe gelirlerinin % 22’sini teşkil eden aşarı neden kaldırdı? Aşarın ilgası, cumhuriyet idaresinin baştaki sosyo-ekonomik telakkisini izah eden başlı başına bir hâdisedir. O zaman köylüler, şehirlilere göre daha çok vergi veriyor; bu, adaletsizlik olarak görülüyordu. Ama bunun esas sebebi, nüfusun kahir ekseriyetinin köylü olmasıydı.

Bazılarına göre hükümet, harbden en çok zararı gören köylüyü destekleyip, istihsali (üretimi) arttırmayı hedefliyordu. Ama aynî yerine, nakdî vergi almak bu hedefe ters düşüyordu. Şu halde hakiki sebep, ne köylüyü himaye, ne de istihsali arttırmaktır.

Eski sistem, toprakların boş bırakılmamasını ve yeni teknoloji altında faal şekilde işlenmesini temin ediyordu. Çünkü zarar etmek istemeyen mültezimlerin (aşar tahsildarlarının) baskısı, fiilî istihsalin potansiyel istihsale ulaşmasını temin edecek bir mekanizma idi. Bu manada aşar, potansiyel randıman üzerinden alınan bir vergi olarak kabul edilir.

Mukaddes ittifak
I.Cihan Harbi’nin arkasından yaşanan ekonomik buhran esasında, hükümete yakın harb zengini bir grup, köylünün elindeki toprağı ucuz yollu toplamış; böylece ellerinde uçsuz bucaksız köyler tutan ikinci kuşak köy ağaları doğmuştur. İzmir İktisat Kongresi’ndeki delegelerin ekseriyetini bunlar temsil ediyordu.

İsmail Cem’in tabiriyle, Türk-Yunan Harbi’nden sonra Türkiye'de kurulan mukaddes ittifakın halkalarını teşkil eden imtiyazlı üç sınıf sırasıyla: 1) İstanbul tüccarı, Anadolu eşrafı ve toprak ağaları; 2) Harbe katılan subaylardan sonraları “memleketi kalkındırmaya” merak saranlar; 3) Milletvekilleri ve bürokrasinin üst kademeleredir. (Türkiye'de Geri Kalmışlığın Tarihi, 3 b. İstanbul 1973, s. 299).

Yalçın Küçük’e göre işçi sınıfının muhalefeti karşısında ve Şark’ta Kürtlerin kıpırdandığı bir zamanda, ticaret ve sanayi burjuvazisinin toprak ağalarına verdiği bir tavizdir. Eğer böyle olsaydı, toprak ağalarının bu vergiye de karşı çıkmaları beklenirdi. Çünki zaten ellerindeki topağın çoğunu işleyebilir vaziyette değildiler. Bu sebeple aşarın kaldırılmasında tesirleri olmuştur; tam esas âmil bu değildir.

Servet düşmanlığı
Bazı iktisatçılar, aşarın ilgasına, hiçbir ekonomik ve mantıkî sebep gösterilemeyeceğini; böylece vergi sisteminin hastalıklı bir manzaraya dönüştüğünü; böylelikle, kaynak hâsıl etme ve arazi mülkiyet dağılımına tesir gibi iki mühim fonksiyonun işlerliğine yardımcı olacak bir fırsatın kaçırıldığını söyler. Nitekim Çin, Tayvan, Güney Kore, Tayland gibi ülkelerde aşar benzeri vergiler vardır. (Mehmet Palamut, Aşar ve Düşündürdükleri)

Aşarın kaldırılmasındaki esas maksat, daha randımanlı vergi toplamak ve servetin kontrol edilemeyecek kişilerde toplanmasının önüne geçmektir. Tek Parti iktidarının en mühim hususiyetlerinden birisi de hususi servete olan düşmanlıktır. (Yılmaz Öztuna)

Aşar gelirinin baştan tam belli olmaması maliye vekâletinin işine gelmiyordu. O, arazinin beş dereceye taksim edilerek belli bir vergi toplanması taraftarıydı. Bazısı ise maktu arazi vergisini müdafaa ediyordu.

Aşarın kaldırılmasının ardında tarihi, iktisadi, siyasi ve ideolojik çok sayıda sebep sayılabilir; ama en mühimi ideolojik sebeplerdir. Kimi iktisatçılara göre Osmanlı toprak düzeninden ve onun manevi değerlerinden kaynaklanan bir vergi olan aşarın ıslah yerine ilga edilmesi, yalnızca Batılılaşma ideolojisi (taklit) çerçevesinde izah olunabilir.

1920-1923 arası 26 defa mevzu edilmesine rağmen, Şeyh Said Kıyamı esnasında meclise getirip, müstaceliyetle (ivedilikle) müzakere edilmesi, yani üzerinde hiç müzakere yapılmadan kabul edilivermesi, dikkat çekicidir. Hükümet, mültezimler vasıtasıyla din adamı ve aşiret reislerine para aktarılmasını önlemek istemektedir.

Al para ver para
Aşarın ilgasından doğan gelir kaybı, dolaylı vergilerle şeker ve gazyağından alınan vergileri arttırarak karşılanmaya çalışıldı. Bizzat Maliye Bakanlığı’nın neşrettiği Tanzimattan Günümüze Türkiye’de Vergileme Zihniyetinin Gelişimi adlı kitapta der ki:

Aşar Vergisinin mali kaybının telafisi için getirilen mahsulatı arziye vergisinin aşardan pek farkı yoktur. Burada günümüzde de pek değişmemiş olan olumsuz bir zihniyetin ipuçları görülmektedir. O da belli bir kesimin üzerindeki vergi yükünü azaltıyorum diye bir verginin kaldırılması veya hafifletilmesi ama daha sonra aynı konunun başka nam ve adlar altında tekrar vergilendirilmesidir.”

Aşar, mahsulden onda bir nisbetinde aynî olarak, yani mahsulün kendisinden alınır. Mahsul azsa, aşar da azdır. Mahsul yoksa aşar da yoktur. Buna mukabil emlâk vergisi aynî değil nakdîdir; yani para olarak ödenir. Mahsul olmasa da, köylü ödemek mecburiyetindedir. Hayvanlardan alınan aynî ağnam vergisi de, nakdîye çevrilmiştir ki, parası olmayan köylü, hayvanını saklamaktan veya boğazlamaktan başka çare bulamamıştır.

Bu sebeple inkılap tarihi kitaplarına bile girmiş olan, “köylünün belini büken aşar kaldırıldı, köylünün yüzü güldü” sloganı hiç de hakikati aksettirmemektedir. Kanunun maksadı, köylünün yüzünü güldürmek değil; rejimi emniyet altına almaktı. XX. asrın ilk yıllarından beri, evvela harb, sürgün ve kıtlık gibi felâketler; ardından da tek parti baskısı sebebiyle Anadolu köylüsünün yüzü hiç gülmemiştir.

Niye Demokrat Parti?
552 sayılı kanunun bir başka manası vardır ki, bu da, devlete ait arazinin bedelsiz olarak halka devredilmesidir. Bu, hukukun umumi prensiplerine aykırıdır. Hükümet, amme malını kimseye bedelsiz olarak devredemez.

Bazılarının “Her şey padişahın mülkü” zannettiği Osmanlılarda bunun bir benzeri yoktur. Osmanlılarda, mîrî arazinin tasarruf hakkı, hazineden hakkı olan memur gibi kişilere maaş mukabili tahsis edilir; iş bitince geri alınırdı. Veya hazine sıkıntıya düştüğü zamanlarda, bedeli mukabilinde halka satılırdı. Ama bedelsiz kimseye verilmemişti.

Demokrat Parti iktidara gelince, yol ve hayvan vergisi kaldırıldı; küçük köylüye arazi vergisinde muafiyetler tanındı. Köylülerin umumiyetle Adnan Menderes’i tutmalarının başlıca sebebi budur

.

.BİR OSMANLI HANEDAN REİSİ SESSİZ SEDASIZ GÖÇTÜ
Garip doğdu. Garip yaşadı. Garip vefat etti. Gariplere müjdeler olsun! Osmanlı hanedanının reisi, yani hanedanın en yaşlı erkek ferdi, Sultan II. Abdülhamid’in torunu 90 yaşındaki Dündar Efendi, Şam’da tek başına vefat etti.
25 Ocak 2021 Pazartesi
25.01.2021

Saltanat ve halifelik kaldırıldıktan sonra Osmanlı hanedanın en yaşlı şehzâdesine, Avrupa monarşi an’anesine uygun olarak hanedan reisi deniyor. Dündar Efendi, 1924 doğumlu Osman Bayezid Efendi’nin New York’ta vefatı üzerine 2017’de hanedan reisi olmuştu.

Bayezid Efendi’nin anne ve babası, memlekette evlenmişti. Hatta Bayezid Efendi, sürgüne annesinin karnında gitmiş ve sürgünde doğmuş ilk şehzâde idi. Dündar Efendi ise, sürgünde evlenen bir anne babadan doğmuş ilk hanedan reisidir. Şimdiki hanedan reisi, Dündar Efendi’nin 88 yaşındaki kardeşi Harun Efendi İstanbul’da yaşamaktadır.

Beyrut Sultanı
Saltanat ve halifelik kaldırılıp, 1924 senesinde Osmanlı hanedanı yedisinden yetmişine sınır dışı edildiğinde, Sultan Abdülhamid’in büyük oğlu Selim Efendi, memlekete yakın diye Haleb’e yerleşmişti. Fakat Ankara hükümeti, bundan rahatsız olup o zaman Suriye’yi elinde tutan Fransa’ya bir nota verince, Şehzâde Haleb’den çıkmak zorunda kaldı. Beyrut’un Cünye semtine yerleşti.

Burada halkın çok hürmet ettiği Selim Efendi, sıkıntılar içinde yaşadı. Kirayı ödeyemeyecek hâle gelince, ev sahibi Ermeni, 1937’deki vefatına kadar kira almadı. Ailesinin, yağma edilen mirasını kurtarabilmek için çok uğraştı ise de, muvaffak olamadı. Kuzguncuk’taki yalısı, hanedanın sürgününden sonra, Selânikli bir tütün tüccarına satıldı ve tütün deposuna çevrildi.

Şehzade Selim Efendi
Şehzade Selim Efendi
Uygur Tahtında Bir Şehzâde
Selim Efendi’nin yegâne oğlu Abdülkerim Efendi, sürgüne gönderildiğinde 18 yaşında bir zâbit namzedi idi. Sevimli, sosyal bir şahsiyet olan Abdülkerim Efendi, tarihte benzerine az rastlanır bir cesaretle, kendisini felâkete sürükleyecek bir maceranın içine girdi.

Çin’i işgal eden Japonlar, kendisini Uygur hükümdarı yapmayı vadettiler. Bu sebeple Japonya’ya giden Şehzâde, işlerin rast gitmemesi sebebiyle yarı yolda bırakıldı. Bunun üzerine Şarkî Türkistan’a gelerek yerli halkı teşkilatlandırmaya girişti. Ancak kendi imkânlarıyla kurduğu derme çatma birlikler Çinliler karşısında yenilince canını zor kurtararak siyasî mülteci sıfatıyla 1935’de Amerika’ya gelebildi.

New York’ta bir otel odasında ölü bulundu. İntihar süsü verilen cinayetin, Japonya projesinden rahatsızlık duyan Çin veya Rusya’nın ajanları tarafından işlendiği tahmin edilmektedir. [Bunu daha evvelki bir yazımızda anlatmıştık.]

Şehzade Abdülkerim Efendi ve Nimet Hanım
Şehzade Abdülkerim Efendi ve Nimet Hanım
Göreceğimi Gördüm
Abdülkerim Efendi, ailesinden bir sultan ile evlenmek istediyse de, mümkün olmadı. Bunun üzerine Beyrut’ta komşusu olan Maruni bir kıza âşık oldu. Babası razı gelmediği halde evlenip Şam’a yerleşti. Müslüman olarak Nimet adını alan bu hanım Türkçe; Abdülkerim Efendi de Arapça bilmediği için, genç evliler aralarında Fransızca konuşurlardı.

Babalarının müessif vefatı üzerine rikkate gelen dede, torunlarını kabul etti. Ancak kısa bir zaman sonra yüreğini dağlayan evlad acısı yüzünden, o da vefat etti. Biri 7, diğeri 5 yaşındaki iki çocuk, genç ve çaresiz bir annenin ümidine kaldılar. Nimet Hanım, kendisine yapılan parlak evlilik tekliflerini hep geri çevirdi. “Ben bir prensle evlendim. Göreceğimi gördüm. Artık evlenmem” derdi. Muhâcirîn semtinde bir kira evinde yaşadılar.

Nimet Hanım, çok dirayetli bir hanımdı. Dindardı; peçesini indirmeden sokağa çıkmazdı. Oğullarının bir Osmanlı şehzâdesi haysiyetiyle yetişmesi için gayret etti; bu şuuru onlara aşılamaya çalıştı. Bu sebeple hem dinlerini, hem de ana dilleri olmadığı halde Türkçe’yi öğrenmelerine uğraştı.

Zevcinin şâibeli vefatından sonra, çocukları hakkında devamlı tetikte yaşadı. Öyle ki kapıyı hep arkadan kilitler; eli altında silah ve bekçi düdüğü bulundururdu. Fazla kimseyle de görüşmez, kapıyı, pencereyi açtırmazdı.

Dündar ve Harun Efendi
Dündar ve Harun Efendi
“Siz şehzâdesiniz!”
Nasıl geçindiler? 5 kuruşları yoktu. Abdülkerim Efendi’nin sadık dostlarından eski bir Osmanlı zâbiti olan Gürcü Nizameddin Bey, eski devrin adamı olduğu için memleketine dönmemiş; hayatını bu aileye hizmete adamıştı. Hububat ofisinde muhasebecilik yapar, bekâr olduğu için eline geçen 500 liranın 400’ünü aileye verirdi.

Ana dili Türkçe olmayan genç şehzâdelere Türkçe öğretti. İstikbali düşünerek, Suriye vakıflarından aileye cüz’i bir maaş bağlattı. Gençlere devamlı “Siz şehzâdesiniz, şöyle yapmayınız, böyle yapmayınız” diye ikaz eder, dost ve düşmanı onlara tanıtırdı. Dündar Efendi haysiyetine çok düşkündü. Hatta çocukken bayram gibi vesilelerle kendisine verilen bahşişi, çıkarken gizlice vestiyere koyar veya muhtaç birine verirdi.

Şehzade Dündar (sağda) ve Harun Efendiler 1980ler
Şehzade Dündar (sağda) ve Harun Efendiler. 1986'da Türkiye'ye ilk gelişi
Mükerrem ve Müreffeh
Mektep çağı gelince, Dündar ve Harun Efendiler bir Amerikan mektebine yazıldı. Sonra Fransız Freres Mektebi’ni; ardından da devlet lisesini bitirdiler. Dedelerinin ismi sayesinde Dündar Efendi’nin tabiriyle “mükerrem ve müreffeh” yaşadılar.

Eczacılık tahsil eden Dündar Efendi, Şam’da Hümâsi şirketine ait (sonradan devletleştirilen) büyük bir tekstil fabrikasında sıhhiye memuru olarak çalıştı. Şam’ın meşhur ailelerinden Kuseybatîlerden Yüsrâ Hanım ile evlendi. Çocukları olmadı. Çok sevdiği zevcesi birkaç sene yatalak yaşadıktan sonra, 2017’de 90 yaşında vefat etti.

Sürgün kararının kaldırıldığı 1974 senesinden sonra Türk vatandaşlığı alınca Osmanoğlu değil, Arapça “Osmanlı ailesi” manasına gelen Âliosman soyismini tercih etti. Suriye'de âdet olduğu vechiyle Dündar Abdülkerim olarak anılırdı. Askeriyede memur olarak çalışan biraderi Harun Efendi ise ailesiyle İstanbul’a yerleşti. Nimet Hanım da yanına gelerek burada 1981’de vefat etti.
Dündar Efendi 1986'da ilk defa Türkiye'ye geldi ve zamanın başbakanı merhum Turgut Özal, kendisiyle görüşerek vatandaşlık muamelelerini yaptırdı. Dündar Efendi ikinci defa 1994'te Türkiye'ye geldi.Saltanat devam ediyor olsaydı, Dündar Efendi, padişah olacaktı. Kendisiyle dâhilî harbden evvel, Şam’da Muhâcirîn semtinde çiçeklerle süslü mütevâzı evinde; birkaç defa da İstanbul’da görüşmek şerefine eriştim.

Yazının müellifi, Dündar (sağda) ve Harun Efendiler ile
Yazının müellifi, Dündar (sağda) ve Harun Efendiler ile
Unutulmayan Türkçe
Az konuşur, çok düşünür, mütevazı, kibar ve ince düşünceli şehzâde, dinine bağlıydı, beş vakit namazını bırakmazdı. Çok sosyal değildi. Gezmeyi, fazla kimseyle görüşmeyi sevmezdi. Konuşacak kimse bulamadığı için Türkçe’yi unutmaktan şikâyetçi idi. Türk radyo ve televizyonlarını dinler; Türkçe gazeteleri takip etmeye çalışırdı.

Zevcesinin vefatından sonra, ayakları ağrıdığı ve düştüğü için evinden çıkamıyor; gözleri az görüyor; kulakları duymuyordu. Zevcesinin ailesinden akrabaları arada bir kendisini yokluyordu. İstanbul’da yaşayan yeğenleri bin bir zorlukla kendisini Beyrut üzerinden İstanbul’a getirdiler. Burada biraderinin evinde bir müddet ihtimamla bakıldı.

Ancak ne resmi, ne de sivilden alaka gördü. Eskimiş vatandaşlık muamelelerini yeniletmek maksadıyla “şahsan gelmeniz lazım” dendiği için koltuk değneklerine tutunarak birkaç defa devlet dairelerine gidip gelmek mecburiyetinde bırakıldı.

Bir yandan da Suriye hükümetinin gareze gelip, kendisini mütevâzı kira evinden çıkaracağı ve üç beş kuruşluk tekaüt maaşına el koyacağı, hatta vatandaşlıktan tard edeceği endişesiyle, 3 ay sonra geldiği gibi sessiz sedasız Şam’a döndü. Sultan Abdülhamid’in bu muhterem torununun hâli, padişahın mirasına hakikatte ne kadar sahip çıkıldığının da hazin bir nişânesidir.

Dündar Efendinin cenazesi
Dündar Efendinin cenazesi
Dündar Efendi'nin cenazesi
Nihayet son günlerini mahrumiyet içinde yaşadığı dünyadan 18 Ocak 2021 Pazar günü göç etti. Şam’da dedesi Selim Efendi ve Sultan Vahidüddin ile sürgünde vefat eden hanedan efradının defnedildiği Süleymaniye Camii haziresine defnine, hükümet, Türkiye ile kötü münasebetler sebebiyle müsaade etmedi. İstanbul’a da getirilemedi. Şehzade, Şam’ın 25 km dışında Necha kabristanına üç-beş kişilik bir cemaat refakatinde defnedildi. Allah rahmet eylesin.

“Âşe gariben ve mâte gariben fetûbâ li’l-gurabâ,
Gitdi şehzâde Dündar vâsıl oldu ecdâdü eslâfına” (144

.ALMAN ORDUSUNDA TÜRK LEJYONLARI
II.Cihan Harbi’nde Rusya’yı işgal eden Almanlar, yerli halktan lejyonlar kurmuştu.
1 Şubat 2021 Pazartesi
1.02.2021

Tarihi hâdiseler her zaman olup bitmez; bazen eserleri yıllarca, asırlarca devam eder. II.Cihan Harbi esnasında Rusya’daki Müslümanların başına gelenler; Almanların işgali ve çekilmesinin ardından Stalin’in emriyle bir gecede vagonlara doldurulup Sibirya’ya sürülmeleri, tesirlerini bugün bile devam ettiren bir faciadır.

Kendine benzer
Ruslar, XVI.asırdan itibaren etrafındaki ülkeleri yuta yuta dünyanın en büyük ve tipik sömürge imparatorluğunu kurdu. Moskova, birbirinden çok farklı kültürlere sahip ülkeleri ve halkları asırlarca idare etti. Şimdi de resmen veya fiilen böyledir. Bu sömürge imparatorluğu, İngiliz ve Fransızlarınkine benzemez. İngiltere ve Fransa, topraklarından çok uzak ülkelere hâkimlerdi. Bunların çoğu -Hindistan hariç- evvelce müstakil bile değildi.

Her şey Kiev Prensliği’nin, Moskova ve Novgorod ile birleşip, Altınordu Devleti’nin küllerinden doğan dört büyük hanlığa göz dikmesiyle başladı. Kazan, Ejderhan ve Kasım Hanlığı’nı yuttu. Kırım, Osmanlı’ya iltica ederek kurtuldu. Rusya böylece inanılmaz şekilde büyüdü; korkutucu bir devlet oldu. 1774’ten sonra Kırım’ı da aldı.

Sonra Kafkasya’ya yöneldi. Burada irili ufaklı beyliklerde çeşitli topluluklar yaşıyordu. Genç ve güçlü Rusya, Osmanlı ve İran devletlerinin müdafaa tedbirlerini boşa çıkardı. Buradaki halkların mukavemetini sert muamelelerle kırdı. 1828’de Osmanlı mağlubiyeti ardından Kafkasya’ya çöreklendi. Dağlı halklar üzerinde tam hâkimiyet kurması 50 seneyi buldu. Halkın çoğu, Osmanlı yurduna hicret etti.

“Öteki”ye bakış
Kafkasya’da yaşayan halkların büyük ekseriyeti Müslümandır. En batıda Abhazlar; doğusunda Çerkezler (Adigeler); gerisinde Kabartaylar vardır. Bu üçü akrabadır; bir kısmı Müslüman, bir kısmı Hristiyandır. Daha doğuda, Kıpçakça konuşan Türk Karaçay ve Malkarlar yaşar. Kuzeydoğusunda Çeçen ve İnguşlar bulunur. Bu ikisi Türk değildir. Daha ilk devirlerde Müslümanlığa girmişlerdir.

Doğuda Dağıstan vardır. Avarlar, Lezgiler, Laklar, Tabasaranlar, Gazikumuklar yanında iki de Türk topluluğu yaşar: Nogaylar ve Kumuklar. Şeyh Şamil, Avardır. Güneyde bir kısmı Müslüman bir kısmı Hristiyan Gürcüler, ayrıca Ermeni ve Azeriler. Gürcü mıntıkasında, Anadolu halkı ile aynı etnik tasnife giren Ahıska Türkleri ile her dinden Kürtler, Lazlar ve Hemşinliler (Ermeni Müslümanlar) yaşar.

Ruslar, Kafkasya’yı yuttuktan sonra istikametini doğuya çevirdi. Hokand Hanlığı, Hive Hanlığı, Kazak Beyliği gibi memleketleri hâkimiyetine alarak bugünki beş cumhuriyetin bulunduğu Türkistan’ı topraklarına kattı. Sibirya’yı da kolayca alarak böylece Japon denizine kadar uzandı.

72,5 milletin yaşadığı bu imparatorluk, “öteki”nin nisbi bir hürriyet içinde yaşadığı Osmanlı ve Avusturya İmparatorluklarından farklı idi. Kendine göre bir sistemle, bazı yerlerde demir yumrukla, bazı yerde daha yumuşak bir şekilde idaresini sürdürdü. Gerçi Rusya’da hürriyet, Ruslar için de mevzubahis değildi.

Bir yandan yayılmacı politika sürerken, öte yandan da bilhassa Çar II.Aleksandr zamanında imparatorluğu ayakta tutabilmek için hürriyetler inkişaf ettirildi. Müslümanlar biraz nefes aldı. Artık Çar ordusunda Çerkez veya Türk, her milletten subay görülmeye başlandı.

Denize düşen yılana sarılır
1917’den sonra tedricen iktidara gelen Bolşevikler, bütün halklara hürriyet, muhtariyet ve federal istiklal vadettiler. Ama sözlerinde durmadılar. Dursalar bile, bunlar, aslında Moskova’dan idare olunan göstermelik devletçikler oldu. Lenin’den sonra ipleri eline alan Stalin’in gaddarlığı dillere destandı. Bilhassa Müslüman halkları potansiyel düşman olarak görür ve ezerdi.

II.Cihan Harbi’nde bütün Rusya halkları için felaket çanları çalmaya başladı. Ahıskalılar dışında bütün Müslüman erkekler orduya alındı. Tam o sırada Kırım ve Kafkasya’nın kuzeyini Almanların istilası, Müslümanları ümitlendirdi. Herkeste Almanya’nın galip geleceğine dair bir ümit vardı. Bunlar da Almanlara sempati duydu; Sovyet diktatörlüğüne karşı bir kurtarıcı olarak gördü.

Almanlar, bir manifesto neşrederek, buradaki halklara din ve vicdan hürriyeti tanınacağını, kolhozların kalkacağını, eski mülklerin iade edileceğini ve siyasi muhtariyet tanınacağını vadetti. Ayrıca her yerde yaptıkları gibi, burada da 1943’ten itibaren Ostlegionen (Doğu Lejyonları) adında birlikler kurdu. Esirlerden veya asker kaçaklarından müteşekkil olup, sayısı 200 bin ile 1 milyon arasında değişen bu birliklerde, Rus ve Ukraynalılardan başka, Kafkasyalı, Kazan ve Kırım Tatarları, Türkistanlılar ve Kalmuklar bulunuyordu.

Rus Hürriyet Ordusu (Vlaşov Ordusu), Ukrayna ve Kazak Lejyonu’ndan başka, Türkistan (Özbek, Türkmen, Kazak), Kuzey Kafkasya (Abhaz, Çerkez, Kabartay, Karaçay, Balkar, Çeçen, İnguş, Kürt, Talişi, Kuzey Asetin) Gürcü, Ermeni, İdil-Ural (Tatar, Başkır, Çuvaş, Udmurt, Mordvin) ve Müslüman Kafkasya/Azerbaycan (Azeri, Çerkez, Dağıstanlı, Çeçen, İnguş) Lejyonları vardı. Kendisi de bu taburlarda yer almış bulunan Kırımlı yazar Cengiz Dağcı, o günleri ve bu lejyonlarda yaşananları çok güzel anlatır.

Türkistan Lejyonu
Türkistan Lejyonu
Sarı Köpek-Kızıl Köpek
Ama Almanlar sözünde durmadı. Orduya aldıkları askerleri düşük rütbede ve geri hizmette tuttu. Müslümanlar anladı ki, Almanlar da Ruslardan pek farklı değil. Ama iş işten geçmişti. Bu, bir hataydı, denebilir. Ama unutulmamalıdır ki, bitaraf olanın bertaraf olacağı bir zeminde, çoğunun başka çaresi yoktu. Sarı köpek ile kızıl köpek arasında, az ısıracağını düşündüklerini tercih etmişlerdi. Almanların derdi Yahudiler ile idi; Ruslarınki herkesle.

Almanlar, aylarca kuşattıkları Volgograd’da 1943’te ağır bir mağlubiyete uğrayıp, yavaş yavaş bu cepheden çekilince, işgal mıntıkalarındaki halk, Kızıl Ordu dehşeti ile karşı karşıya kaldı. Almanlara katılanlardan, kaçabilenler beraber kaçtı. Bunlar, harb bitince, Avrupa’daki kamplarda enterne edildiler. Bu kamplar, bugünki Filistin mülteci kampları gibi adeta birer köy idi. Tarihçi İlber Ortaylı, Kırım asıllı ailesinin enterne edildiği Avusturya’daki böyle bir kampta 1948’de doğmuştur.

Alman ordusundaki Müslüman askerlerden Müttefikler’e esir olanların başına çok işler geldi. Bunların Nazi olmadığını, Sovyet zulmünden kaçtıkları için bu yola girdiklerini çok iyi bildikleri halde, Müttefikler, hürriyet sloganını bir yana bırakıp asrın hıyanetini işleyerek bunları Sovyetlere iade ettiler. Hemen hepsi kurşuna dizildi. Churchill, Roosevelt ve Stalin, Yalta’da her devletin, esir vatandaşını alması üzerinde anlaşmıştı. Bu, Alman lejyonundaki Rus Müslümanlarının idam fermanı idi.

Almanlara esir düşen Rus askerleri ise, memlekete döndüklerinde, “Nasıl esir düşersiniz? Esir olmayıp ölecektiniz” gerekçesiyle kurşuna dizildi. Böylece 100 binden fazla Müslüman hayatını kaybetti. İade edilmekten kurtulanlar, büyük maceralarla Türkiye ve başka ülkelere kaçtı. Bazı Türk diplomatlar, Stalin’den ödü kopan İnönü’ye rağmen, resmi veya sahte evraklarla bunları Türk vatandaşı gibi gösterip kurtarmaya muvaffak oldular. Mısır Kralı Faruk bile birkaç yüz tanesini kendi ülkesine kabul etti.

Bu trajedi 1950’lere kadar sürdü. Harbe bilfiil katılmamış olanlardan imkân bulabilenler Amerika’ya gitti. Amerika, Rusya doğumlulara soğuk savaş devrinde iltica hakkı tanımıştı. Ama esas musibet, yurtlarında kalan Müslümanların başına gelmişti. Bunu inşallah başka bir yazıda ele alırız

.VATAN HAİNLERİ - REJİM DÜŞMANLARI SİBİRYA’YA!”
Hayvan vagonlarında seyahat günlerce sürüyordu. Kokmaya yüz tutmuş ölüler, tren mola verdiğinde, yol kenarına atılırdı.
8 Şubat 2021 Pazartesi
8.02.2021

II. Cihan Harbi’nde Almanlar, işgal ettikleri Rusya topraklarında, baskıdan bezmiş olan ve Almanları kurtarıcı olarak gören halklardan lejyon birlikleri kurmuş; bunlar Sovyetlere karşı savaşmıştı.

Rus olmayan halkların gayrı nizami harb çerçevesinde kullanılacakları (yani Almanların, hürriyet vaadiyle bunları Sovyetlere karşı ayaklandıracakları) endişesiyle, Stalin, “Rejim düşmanı-Vatan hâini” ilan ettiği sekiz halkı büyük bir felakete attı: Kırım Tatarları, Karaçaylar, Malkarlar, Ahıska Türkleri, Kalmuklar, Volga Almanları, Çeçenler ve İnguşlar.

Kendine acımayan, başkasına acır mı?
Bunlar dışında çeşitli milletlerden olup rejim veya muharebe için tehdit olarak görülenler de aileleri ile beraber bu felaketzedeler grubuna dâhil edilebilir. Stalin, başka vatandaşlarına da acımamış; ellerinden buğdayı alarak 11 milyon insanı açlıktan öldürmüştür ki holodomor diye bilinir. İktidarda bulunduğu 30 sene zarfında, her milletten 1 milyon kişi sınır dışı edilmiş, 3,5 milyon kişi yurt içinde sürgün edilmiştir. Yakın tarihte Stalin kadar gaddar bir idareci nadir görülmüştür.

Stalin’in Büyük Gürcistan kurmak için bu sürgünü yaptığı söylenirse de doğru değildir. Bir kere Stalin, Gürcü değil, Güney Osetyalıdır. Asetinler, ayrı bir ırktır. Yahudi olduğu da meşhurdur. Stalin’in soyismi olan Cugaşvili, Yahudi oğlu demektir.

Bu kompleksi sebebiyle, Yahudiler başta olmak üzere, bütün insanlara nefret duyduğu söylenir. Enteresandır, o devirde Sovyet idarecilerinin çoğu Yahudi idi. Çar zamanında ezildikleri için, Bolşevikleri desteklemişlerdi. Stalin için Alman işgali, düşmanlığını icraata geçirebilmek için bir bahane oldu. Fırsat bulsa, bütün Dağıstan ve Çerkezistan halkını da sürgüne gönderirdi.

Stalin
Stalin
Hayvan vagonlarında insanlar
Almanlar çekilince Kızıllar evvela Karaçay ve Malkar yurduna girdi. Erkeklerin çoğu, hala Rus ordusunda askerdi ve cephede harb ediyordu. 40 bin Karaçay’ı kadın, erkek, çocuk, yaşlı demeden 1 saat içinde evlerinden, yurtlarından sürdü. Bunlar, 2 Kasım 1943’te, soğuk bir günde yanlarına bırakın eşya, ekmek bile alamadan, en yakın istasyona kadar yürütüldü. Hayvan ve eşya vagonlarına bindirilip Sibirya’ya, bir kısmı aktarma yapıp Özbekistan’a götürüldü. Aileler, hatta karı-koca, anne-çocuk bile birbirlerinden ayrı düştü.

Seyahat 40-45 gün sürdü. Vagonlarda oturacak yer olmadığı için çoğu ayakta, aç susuz seyahat ettiler. Önce çocuk ve yaşlılar, ardından geri kalanları çoğu açlıktan, soğuktan ve hastalıktan öldü. Mola yerlerde hava almaları için vagon kapakları açıldığında, kokmaya yüz tutmuş ölüler, yol kenarına atılırdı. Sürgünlerin üçte biri menzile varabildi. Bu satırları yazanın akrabası Halimat Bayramuk adında bir Karaçay’ın “İki Kasım Bin Dokuzyüz Kırküç” isimli romanı bu günleri anlatır. Aynı felâket 8 Mart 1944’te 20 bin Malkar’ın başına geldi.

Çeçen ve İnguşlar, Almanlarla hiç teması olmadığı, hatta Alman istilasına bile uğramadığı halde cezalandırılmıştır. 500 bin kişi, 23 Şubat 1944’te aynı şekilde sürgün edilmiş; dörtte bire yakını yollarda ölmüştür. Sürgüne mukavemet etmeye yeltenenler, yaylım ateşine tutularak katledilmiştir. Cevher Dudayev, sürgüne çıkarken birkaç haftalık bebek idi.

Çeçenler'in sürgünü
Çeçenler'in sürgünü
Rus Senfonisi
Kızıllar daha sonra aşağıya, Alman işgaline uğramayan Ahıska mıntıkasına indiler. Türkiye sınırının 15 km ilerisinden itibaren uzanan beldelerdeki çoğu kadın ve çocuk 100 binden fazla Türk ile Müslüman Kürt, Laz ve Hemşinli (Müslüman Ermeni), 14 Kasım 1944’te sürgün edildi. Kızıllar, bunlara bir gün vermişti. Yanlarına aldıkları eşyayı, istasyona kadar zorlu bir yürüyüş esnasında götüremeyip bıraktılar. Ardından çocuklarını bırakmak zorunda kaldılar. Bunlar da aynı şekilde Kazakistan, Özbekistan ve Kırgızistan’a sürüldü. Beşte biri yollarda öldü.

Ardından 18 Mayıs 1944’te 200 bin Kırım Tatarı, Özbekistan’a sürüldü. Kırım Tatarları, diğerlerinden daha gaddarca muamelelerle daha uzun bir yola gönderilmiş oluyordu. Eli silah tutanlar, sürgüne çıkarılmadan vuruldu.
Nihayet Cenubi Gürcistan’da yaşayan 80 bin Türkten başka, Kürt ve Hemşinlilerin bazısı, rejim aleyhtarı olarak mimlenen 8694 Kürt ve 1385 Hemşinli 15 Kasım 1944 ve 31 Ocak 1945’te iki posta hâlinde Özbekistan’a göçürüldü. Bu Kürt ve Hemşinlilere dönüş izni 1956’da verildi.
250 senedir Rusya’da yaşayan, Rus siyaset ve medeniyetinde ciddi izler bırakmış olan Volga Almanları, II.Cihan Harbi’nde tabii olarak çok sıkıntılı günler geçirdiler. 28 Ağustos 1941 tarihinde, Rusya’da yaşayan bütün Almanlar, Sibirya ve Kazakistan’a sürüldüler. 1.100.000 kişiden, 300 bin kişi yollarda öldü. Bunların vaziyeti diğer sürgünlerden de ağırdı. Gittikleri yerde çalışma kamplarında tutuldular. Heinz Konsalik’in “Rus Senfonisi” adlı romanı bu acı günleri tasvir eder.
1939’da Sovyetlerin işgal ettiği üç Baltık devleti, Estonya, Letonya ve Litvanya ile Moldavya’dan binlerce kişi, ayrıca bugün Belarus ve Ukrayna’nın garbını teşkil eden eski Polonya topraklarındaki Lehlerin çoğu, Nazi işgalinden hemen evvel, işgalcilerle işbirliği yapar endişesiyle trenlere doldurularak Sibirya’ya sürüldü. Mayıs-Haziran 1941 tarihinde başlayan ve 1953’e kadar devam eden sürgünde, sayısı birkaç yüzbini bulan ve anti-Sovyet olarak damgalanan sürgünlerin çoğu yolda veya gittikleri yerde öldü. En çok kaybı % 60 ile Estonyalılar verdi. Hayatta kalabilenler 1956’dan sonra dönebildi.
Kırım Tatarları'nın sürgünü
Silinmeyen kara leke
Kruşçev, 1956 yılında Komünist Partisi Kongresi’nde, 5 halkın Stalin tarafından haksız yere sürüldüğünü söyledi. Ancak bu halkların alınlarındaki kara leke silinmedi. Bugün bile hüviyetinde, bu halklara mensup olduğu yazan bir kimse Rusya’da yükselemez.

1957 de Karaçay ve Malkarlara dönme izni verildi. Nüfusun çoğu döndüyse de, köylerinin yakılıp yıkıldığını, arazilerine başkalarının yerleştiğini gördüler. 1989’a kadar Rus hükümeti, Karaçay sürgününün hata olduğunu kabullenmedi.

Büyük gizlilik içinde yürütülen Çeçen ve İnguş sürgününden, Sovyet halkı, 1956’da haberdar olabildi. 1957’de yurtlarına dönmelerine izin verildi. Döndüklerinde de köylerine değil, kamplara yerleştirildiler. Çünki evlerine Ruslar konmuştu ki, son yıllarda yaşanan Çeçenistan krizinin sebeplerinden biridir. Kalmuklara da 1957’de dönme izni verildi.

1955’te Alman şansölye Adenauer’in ziyareti üzerine Volga Almanları kamplardan çıkarıldılar; ama yurtlarına dönmelerine izin verilmedi. 1964’te “vatan hainliği” yaftası kaldırıldı. 1985’ten itibaren Almanya’ya gitmelerine izin verildi. 2,5 milyon Alman göç etti.

1966’da Kırım Tatarları’nın “halk düşmanı” yaftası kaldırılarak itibarları iade edildiyse de, ülkelerine dönme izni verilmedi. Yalnızca bağcılıktan anlayanların dönmesine izin verildi. Zira memleketin dillere destan bağcılığı zaafa uğramıştı.

15 Kasım 1989’da Yüksek Sovyet, halkların sürgününü cinayet olarak vasıflandırarak kınadı. 1990’ların başından itibaren komünizmin çöküşüyle, Ukrayna hükümeti tarafından Tatarlara vatana dönme izni verildiyse de, çoğu dönme imkânından mahrumdu. Bugün Kırım nüfusunun >ancak % 10’dan biraz fazlası geri dönebilen Tatarlardan ibarettir.

Kırım Tatarlarının sürgünü
Kırım Tatarlarının sürgünü
Stalin’in son mahkûmu: Ahıskalılar
Sürgünler, gittikleri yerde de çok sıkıntı çektiler. Üzerlerindeki “Vatan haini-Rejim düşmanı” yaftası, diğerlerinin bunlara şüpheyle bakmasına, hiç değilse yaklaşmaya çekinmesine sebep oluyordu. Zamanla din ve lisanları sebebiyle, yerli halkın destek ve yardımını görseler de, muhacirliğin tabii kaderi olarak, aşağılandı, hatta tazyik edildiler. Çatışmalar çıktı, ölenler oldu.

İnsanlar, hayatlarına ve imkânlarına ortak çıktığını düşündükleri muhacirleri, hele mültecileri umumiyetle sevmezler. Moskova, Ahıskalıları, yaşanan sosyal hâdiseler üzerine, Özbekistan’dan alıp, Azerbaycan ve Ukrayna’ya yerleştirdi. Böylece ikinci bir sürgün yaşadılar.

Sağlıklı dış politikası, hele bir dış Türkler siyaseti bulunmayan Türk hükümeti bunlara kayıtsız kaldı. Hatta 1944 senesinde diplomatik kriz çıkmasın endişesiyle, içlerinde 146 Türk’ün de bulunduğu 200 kadar siyasi mülteci Sovyetler’e iade edilmiş; bunlar sınırdaki Boraltan Köprüsü üzerinde hemen infaz edilmişti.

Kendilerine vatana dönüş izni verilmeyen tek sürgün halk, Ahıskalılardır. Ahıskalılar, yurtlarına değil, anayurt gördükleri Türkiye’ye gelmek istemektedir. Çünki yurtlarına Gürcüler iskân edilmiştir. Turgut Özal zamanında bir kısım Ahıskalı, Türkiye’ye kabul edilmiş; ama Stalin’in sürgün politikasından gadre uğrayanlardan bir tek Ahıskalıların dramı hala sona ermemiştir.

Son asırda başta Avrupa Yahudileri olmak üzere nice halkların, benzerine rastlanmayacak derecede baskı ve jenosite maruz kalmış olmaları, insanlığın bir ayıbı olarak tarihe geçmiştir. Nazilerin hunharlıkları, romanlara filmlere kadar geçmiştir ama, Müttefikler arasında yer aldığı için olsa gerek, Stalin’in yaptıkları umumiyetle pek dile getirilmemektedir..

.1921 ANAYASASI’NIN YÜZ YILLIK RUHU!
1921 tarihli Teşkilat-ı Esasiyye Kanunu, İstanbul’a alternatif olarak Ankara hükümetinin rejimini kuran, kısa ama, ehemmiyetli bir kanundur.
15 Şubat 2021 Pazartesi
15.02.2021
1919’da Sivas’ta alternatif bir hükümetin kurulması ve 1920’de Ankara’da bir meclisin toplanması ile ortaya bir anayasa problemi çıktı. Her ne kadar meclis, Osmanlı Devleti’nin meclisi olduğunu ve padişahı metbu tanıdığını deklare etmiş olsa da, Nutuk’ta da geçtiği üzere, farklı bir gücü temsil ettiği açıktır. 2.V.1920’de Büyük Millet Meclisi İcra Vekillerinin Sureti İntihabına Dair Kanun çıkarıldı. Ankara hükümeti, bu esaslara göre çalışmaya başladı.

Bolşeviklik ithamı
İnönü Zaferi ve Çerkez Ethem kuvvetlerinin dağıtılmasının hâsıl ettiği havayı fırsat bilen meclis reisi M. Kemal Paşa’nın 13.IX.1920’de verdiği Halkçılık Programı istikametinde Teşkilat-ı Esasiyye Kanunu hazırlandı ve 20.I.1921’de kabul edildi. (Burada ‘halkçılık’tan kasıt, bütün siyasi ve sosyal sivil cemiyetlerin, tek otorite altında toplanmasıdır.) Kanunun madde madde müzakeresi, 4 ay boyunca 19 celsede ve Bolşeviklik ithamının gölgesi altında hayli hararetli geçmiştir.

Meclisin çıkarttığı diğer kanunlardan şeklen bir farkı yoktur. Bu sebeple tanzim etmediği meselelerde 1876 tarihli Osmanlı Kanun-i Esasi’sine atıf yapar. Bir başka deyişle Kanun-i Esasi, bu yeni devlette de cari olmuş; TEK, onun mütemmimi kabul edilmiştir. Metinde devlet reisi olan padişahtan hiç bahsedilmemesi, böyle kamufle edilmiştir.

Adı konmamış cumhuriyet
Teşkilat-ı Esasiyye, Osmanlı hukukçularının constitution (anayasa) mukabili kullandığı bir tabirdir. 23 maddelik TEK, bir anayasada bulunması icap eden temel hak ve hürriyetler, kaza (yargı), anayasa değişikliği usulü gibi bahisleri ihtiva etmediği için, tam bir anayasa sayılamaz. Hatta o zamanki milletvekillerinin bazısı kanun, bazısı anayasa, bazısı hükümet programı olarak görmüştür. Bununla beraber TEK, her ne kadar telaffuz edilmese bile, fiilen rejimi değiştirdiği için, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk anayasası kabul edilir.

O zamana kadar meclisin, İstanbul meclisinin devamı olduğuna dair inanç sebebiyle, bazı yazarlarca III.Meşrutiyet olarak adlandırılan devre sona ermiş; “adı konmamış bir cumhuriyet idaresi” kurulmuştur. Ateşli azalardan Mazhar Müfid’in meclis kürsüsünden söylediği, “İhtilal hükümetinin Kanun-i Esasi’ye ihtiyacı yoktur” sözü bunu ifade eder. İhtilalin, kendi kanunu vardır.

Nitekim meclis azaları demokratik seçimle gelmediği gibi, vatanın ve milletin tamamı burada temsil ediliyor değildir. Bu şartlar icabı kurulmuş bir ihtilal meclisidir; demokratik esaslara göre toplanmış bir parlamento sayılamaz. Bu sebeple TEK, modern demokrasi telakkilerin göre lazım gelen çoğulcu karaktere sahip olmaktan ziyade, bir faaliyet tüzüğü mahiyetindedir.

Ankara meclisinin ilk milletvekilleri
Ankara meclisinin ilk milletvekilleri
Kuvvetler birliği
Millet iradesine istinat ettiği ve siyasi hâkimiyeti millet adına kullandığı iddiasındaki meclis, yasama, yürütme ve yargı gücünü elinde tutar. Bugün İsviçre’de tatbik edilen ve meclis hükümeti adı verilen bu sistemde, parlamento güçlüdür; meclis çatısı altında faaliyet gösteren bir heyet, kabine gibi icra işlerini yürütür. Ayrıca başbakan ve cumhurbaşkanı yoktur.

Bunun görünüşteki sebebi, Nutuk’tan da anlaşıldığı üzere, BMM’nin bir parlamento değil; meclis-i müessesan (kurucu meclis) olarak görülmesidir. Böyle bir mecliste kuvvetler ayrılığı ve siyasi partiler mevzubahis olamazdı. Rousseau’nun tesirinde kaldığı anlaşılan Mustafa Kemal Paşa, aksini müdafaa edenlere mecnun diyecek kadar, kuvvetler ayrılığına karşı idi. (1.XII.1921 tarihli meclis celsesindeki konuşması. TBMM Zabıt Ceridesi, c.14, s. 440.)

2 senede bir yapılacak seçimlerle vilayetlerden gelen milletvekillerinin teşkil ettiği meclisin içinden seçilecek ve onun adına icra salahiyetini kullanacak 11 kişilik icra vekilleri heyeti vardır. Heyetin kendi içinden bir reisi vardır ama, başbakan gibi değildir. Hükümet kararlarını, meclisin kendi içinden bir seçim devresi için seçtiği meclis reisi (M. Kemal Paşa) tasdik ve tatbik eder. Meclis reisi, aslında devletin de reisi sayılır.

Kâğıt üzerinde
1921 ortalarında askeri vaziyet kritikleşince, meclisin bütün salâhiyetleri başkumandan sıfatıyla Kemal Paşa’ya devredilmiş; 1922’deki üçüncü uzatmadan sonra daimi vasıf kazanması üzerine, meclis hükümeti sistemi kâğıt üzerinde kalmıştır. Fiiliyatta, Kemal Paşa riyasetinde bir tek parti hükümeti mevzubahistir. Kanun tekliflerinin %80’inin sahibi olan kabine, onun istediği kişilerden teşekkül eder. Bu, rejimi zamanla parlamenter sisteme çekmiştir.

29.X.1923’te kanun metninde lazım gelen değişiklik yapılmış; 20.IV.1924 tarihli yeni Teşkilat-ı Esasiyye Kanunu ile meriyetten kaldırılmıştır. 1961’e kadar tatbikatta kalan bu kanun, hükümet sistemini parlamenter sisteme çevirmiştir. Kuvvetler birliği esası şeklen terkedilmişse de, tek parti sistemi sebebiyle, hakikatte 1950’ye kadar devam etmiştir. 1961 ve 1982’de yeni birer anayasa kabul edilmiştir. Cumhuriyet devrinde kabul edilen 4 anayasa da, fevkalade şartlarda ve anti-demokratik usullerle tepeden inme sayılır.

İlk Ankara meclisinde bir encümen toplantısı
İlk Ankara meclisinde bir encümen toplantısı
23 maddede ne var?
1-3.madde, hâkimiyetin kayıtsız şartsız millete ait olduğunu; teşri (yasama) ve icra (yürütme) kudret ve salahiyetini, milletin yegâne ve hakiki mümessili olan BMM’nin kullanacağını; icranın, meclis içinden seçilen bir heyetçe yerine getirileceğini hükme bağlar. 4-7.madde, iki senede bir vilayetler halkınca seçilecek milletvekillerinden müteşekkil meclisin, her sene Kasım ayında faaliyete başlayacağını hükme bağlar. Meclisin vazife ve salahiyetlerini sayar. 8.madde, icra heyetinin işleyişini; 9.madde meclis reisinin statüsünü tanzim eder. Sonraki 14 madde ise mahalli idarelere dairdir.

Anti-Emperyalist Manifesto
Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’nun farkı, güçlü bir adem-i merkeziyetçiliğe zemin teşkil etmiş olmasıdır. Merkeziyetçilik sınırlı ve istisnaidir; adem-i merkeziyet ise aslî ve umumi kaidedir. “Hususi hayatında muhtariyeti haiz bir manevî şahsiyet” teşkil eden nahiyenin başında seçilmiş müdür ve yanında seçilmiş bir meclis bulunmaktadır.

Sulh antlaşmasının yapılacağı günlerde, her millete kendini idare hakkı tanıyan Wilson Prensipleri çerçevesinde hürriyet ve istiklal vadeden ecnebilerden Kürtleri kopararak Ankara’nın yanına çekmek maksadıyla konulmuş maddelerdir.

Nüfusun dörtte birini teşkil ettiği halde, mecliste bir tane bile gayrı müslim aza yoktur. Kanun müzakereleri esnasında Mahmut Esat Bey, bu vatanın nankör ve hain çocukları, emperyalizmin casusları olduğunu iddia ettiği gayrı müslim vatandaşların bu memlekette hiç bir hakları kalmadığını ve bu mecliste de işleri olmadığını söylemiştir.

Bununla beraber kanunun gerekçesi sayılabilecek olan ve anti-emperyalist bir manifestoya benzeyen “Büyük Millet Meclisinin Beyannamesi”nde, Müslümanlara veya Türklere değil, “Türkiye halkı”na atıf yapılması dikkat çekicidir. Burada kast edilenin, başta Kürtler olmak üzere, gayrı Türk müslümanlar olduğu anlaşılıyor. Zaferin kazanılması ve Lozan’da sulhun imzalanması üzerine, TEK kaldırılmış; merkezi bir ulus-devlet kurularak, adem-i merkeziyetçi politika terk edilmiştir.

.İSKİLİPLİ ATIF EFENDİ’NİN GERÇEK SUÇU
Bir sene evvel yazdığı kitap sebebiyle, kanunlar geriye yürütülerek mahkûm edilen İskilipli Atıf Efendi’nin idamının arkasındaki hakikatler…
22 Şubat 2021 Pazartesi
22.02.2021
1925’te çıkarılan şapka kanunu, memleket sathında diğer inkılaplarda rastlanmayan bir reaksiyona sebebiyet vermişti. Konya, Rize, Erzurum, Sivas, Kayseri, Maraş, Erbaa, Giresun gibi şehirlerde çıkan isyanlar sert bir şekilde bastırılmıştı. Reis, Ali (Çetinkaya); Necip Ali (Küçüka), müddeiumumi; azaları da Ali (Kılıç), Ali (Rize) ve Reşit Galip’ten müteşekkil olduğu için 4 Ali’ler Divanı da denilen Ankara İstiklal Mahkemesi, kanuna direnenleri cezalandırmakla vazifelendirildi.

Kasım 1925’de Anadolu turnesine çıkan mahkeme, Kayseri, Sivas, Tokat, Amasya, Samsun, Trabzon, Erzurum, Rize, Giresun’da faaliyet yürüttü. İstiklal mahkemeleri; azaları hukukçu olmayan, kendini kanunlardan üstün gören, avukat ve müdafaa hakkı verilmeyen, kararları itiraz ve temyize tabi bulunmayan ihtilal muhafızlarıydı.

Atıf Efendi trenle Ankara'ya götürülürken
Atıf Efendi trenle Ankara'ya götürülürken
İlk etapta 21 idam
Kayseri’de halkı şapka kanununa muhalefete teşvik ithamıyla Şeyh Hamdi Efendi ve 4 arkadaşı idam edildi. Sivas’ta nümayişlere liderlik ettiği ithamıyla ulemadan 2 kişi idama mahkûm oldu. Abdurrahman Efendi kaçtı; İmamzade Necati Efendi infaz edildi. Aralarında belediye reisinin de bulunduğu 33 kişi ağır hapse mahkûm oldu.

Tokat’ta, şapka ve türbeler kanununu protesto eden Erbaa belediye reisi ağır hapse mahkûm edildi. Maraş’taki nümayişlerde 39 kişi tevkif edildi; aralarında Ulu Cami imamı Molla İbrahim ve müezzin Hafız Mehmed’in de bulunduğu 5 kişi idama ve gerisi ağır hapse mahkûm oldu. Giresun’da mahkemeye çıkarılan 60 kişiden, Nakşi Şeyhi Muharrem Efendi ve 2 hoca idama; 9 kişi ağır hapse mahkûm oldu.

Mahkeme, İstanbul üzerinden Ankara’ya geldi. Evvelce buraya sevk edilmiş zanlıları muhakemeye başladı. Rize’de 10 gün süren ve köylere kadar sirayet eden nümayişlerin failleri olan 143 kişi muhakeme edildi. 2 gün içinde içlerinde Ulu Cami İmamı Şaban Hoca’nın da bulunduğu 8 kişi idama; 55 kişi ağır hapse mahkûm oldu; gerisi beraat etti. Turneden eksik kalan davalara 1-15 Ocak arasında bakıldı; 9 kişi daha idama mahkûm oldu.

Atıf ve Ali Rıza Efendi idamlarından az evvel
Atıf ve Ali Rıza Efendi idamlarından az evvel
Ceza az geldi
Giresun davası çerçevesinde 9 Aralık 1925’te tevkif edilen İskilipli Atıf Hoca buradaki ilk mahkemede beraat etti; fakat serbest bırakılmayarak Ankara’ya götürüldü. O ve İstanbul ulemasından 27 kişinin muhakemesi Ankara’da yapıldı. Şapka inkılabından 1 sene evvel yazıp Maarif Vekâleti’nin ruhsatıyla bastırdığı “Frenk Mukallidliği ve Şapka” adlı kitapçıktan dolayı, hukukun umumi prensibine aykırı şekilde, kanun geriye yürütülerek Atıf Efendi’ye ve ayrıca Babaeski Müftüsü Ali Rıza Efendi’ye idam cezası verildi.

Mahkeme, bazı zanlıların ifadelerine dayanarak, Atıf Hoca’nın kitabının hâdisede kışkırtıcı unsur olduğu; hatta Rize’deki hâdiselerin İstanbul’daki bir gizli cemiyet tarafından yönlendirildiği kanaatine vardı. Cemiyet ortaya çıkarılamadı. Müddeiumum, 15 sene kürek cezası talep etti; ama mahkeme 3 Şubat’ta idam cezası verdi.

Tahirül-Mevlevi, Ömer Rıza (Doğrul), Ahıskalı Ali Haydar Efendi ve Atıf Efendi’nin kitabını basan Ermeni Mihran Efendi beraat etti. Tahirü’l-Mevlevi’nin o günleri anlatan hatıraları matbudur. Mahkeme zabıtları -noksan da olsa- neşredilmiştir. Burada zanlılara sorulan sualler, adalet tarihi cihetiyle ibretliktir.

Kanunun geriye yürütülerek idam kararı verilmesi hemen herkesi utandırdığı için, şimdi Atıf Efendi’ye daha vahim yeni suçlar atfedilmektedir. Öteden beri gerici ve İngilizci bir hain imiş. Ankara hareketini kınayan beyannamelere imza koymuşmuş. Dolayısıyla idamından tabii ne olabilirmiş! Fakat hukuk, mantık ve tarih öyle söylemiyor. Mahkeme zabıtları (bazı sayfaları imha edilmişse de) Latin harfleriyle neşredilmiştir. Bunları okuyan, her satırda, mezkûr kitap ve bunun dağıtılması hakkında Atıf Efendi’nin nasıl sıkıştırıldığını gayet iyi görür.

Sen misin karşı çıkan?
Atıf Efendi, 1919’da memleket sathında din ve maarif hizmetlerinde bulunmak; halka pratik dini bilgiler vermek, köylerde mektepler açmak, fakir hastaları tedavi etmek, içkiyle mücadele gibi maksatlarla kurulan Cemiyet-i Müderrisîn, sonraki adıyla Teâlî-i İslâm Cemiyeti’nin azası idi. Sabri Efendi’nin şeyhülislâmlığa tayini üzerine yerine reis oldu. Ermenekli Saffet, Zâhidü’l-Kevseri, Said Nursi, Tahirü’l-Mevlevi, Mustafa Fevzi (Saruhan) ve Şerefeddin (Yaltkaya) Efendiler de aza idi. Son ikisi sonradan inkılapların ateşli müdafileri olmuştur.

Anadolu’nun birçok şehir ve kasabasında şube açan cemiyet, İzmir’in ve İstanbul’un işgalini kınamış; Bolşeviklik aleyhine, ayrıca saltanatın kaldırılmasını ve din hürriyetine baskıları kınayan beyannameler neşretmiştir. Bazılarının dediği gibi İngiliz Muhibleri Cemiyeti ile hiçbir alakası yoktur. İkisi de o zaman için legal zeminde kurulmuş; ama saflıkları sebebiyle yanlış ata oynamış cemiyetlerdir.

Bu arada, Ankara hareketinin padişah ve meşru hükümete karşı bir isyan hareketi olduğu, buna iştirak etmenin suç ve günah sayılacağına dair fetvanın yer aldığı ve Tarık Zafer Tunaya’nın amme efkârına tanıttığı bir beyanname, neşredilmek üzere cemiyetin önüne geldi. Tasdiki hususunda azalar ikiye ayrıldı. Reis Atıf Efendi’nin menfi reyi ile reddedildi.

Böylece imzasız ve mühürsüz olarak, gayrı resmi şekilde Yunan ve İngiliz tayyareleri tarafından Anadolu üzerine atıldı. Tahirü’l-Mevlevi’nin anlattığına göre beyannamenin dağıtılmaması için bizzat Şeyhülislâm’ın huzuruna çıkan Atıf Efendi, aslında muhalefet ettiği bu beyanname yüzünden hain ve suçlu ilan edilmiştir.

Atıf Efendi'nin cumhuriyet devrinde verilmiş vaizlik vesikası
Atıf Efendi'nin cumhuriyet devrinde verilmiş vaizlik vesikası
“Zararlı Cemiyetler”
Bir dava, hangi mevzuda açıldıysa, o mecrada devam eder. Bu esnada yeni ithamda bulunulamaz. Bunun için mürurızamana (zamanaşımına) uğramamışsa yeni bir dava açılır. Bu da mümkün değildir.

Evet, mektep kitaplarında “Zararlı Cemiyetler” arasında sayılması adet olmuş Teâlî-i İslâm Cemiyeti, Ankara hareketinin karşısında idi. Ama o zaman memleket zaten İstanbul ve Ankara taraftarı olmak üzere ikiye ayrılmıştı. Ankara muhaliflerinin bir kısmı fiilen mukavemete kalkışmış; bir kısmı sadece sesini yükseltmiş; bir kısmı da sesini kısarak beklemiştir.

Atıf Efendi’nin yeni rejimin sempatizanı olmadığı bellidir; ama illegal fiiliyata kalkışılmadıkça, fikir, suç sayılamaz. Fakat İstiklal Mahkemesi’nin adeta niyet okuyarak ceza verdiği; meselenin bazen zanlının nerdeyse çocukluğuna kadar götürüldüğü çok görülmüştür.

Yeni rejimin eski devir ricaline müsamahakâr davranmayacağı belli olduğu için, Lozan Antlaşması’nda müttefikler, umumi af getirilmesini şart koştu. Türk heyeti, 150 kişinin istisnası kaydıyla kabul etti. 26/XII/1923 ve 16/IV/1924 tarihinde iki umumi af kanunu çıkarıldı. Böylece bu tarihten evvel her ne şekilde olursa olsun Ankara hareketine karşı olanlar, itham edilemeyecektir. Teâlî-i İslâm Cemiyeti azaları ve ezcümle Atıf Efendi de bunun şümulündedir.

Atıf Efendi, Ankara tarafından hain görülseydi, o zaman 150’liklere dâhil edilip sürgüne gönderilebilirdi. Şu halde faaliyetleri, kendisi hakkında ithama medar olamaz. Darbeler tertiplemiş, bu uğurda adam öldürmüş, hırsızlık yapmış, yol kesmiş, daha nice suçlar işleyen kahraman fedailer, (mesela 1908’de Şemsi Paşa’yı vuran Atıf Kamçıl gibi) birer ikişer meclise girmiş, yüksek mevkilere kadar çıkmışlardır. Bunlara kimse vaktiyle işlediklerinin hesabını sormamıştır.

Atıf Efendi'nin mezarı
Atıf Efendi'nin mezarı
İskilipli Atıf Efendi kimdir?
Atıf Efendi, (1875-1926) İskilip’in Toyhane köyünde doğdu. Akkoyunlu Türkmenlerindendir. 6 aylıkken öksüz kaldı ve dedesi tarafından büyütüldü. İstanbul’a tahsile geldi ve bir yandan da maişetini çıkarabilmek için çalıştı. 1902’de Fatih medresesinden mezun olup müderris oldu. Darülfünun İlahiyat Fakültesi’ni de bitirerek, Kabataş Lisesi’nde Arapça muallimliği yaptı.

Müderrislerin zati haklarının iyileştirilmesi uğrundaki faaliyetleri hoş karşılanmayarak Bodrum’a tayin edildi. Bu, mücadeleci mizacına bir delildir. O vesileyle Kırım’dan Varşova’ya kadar dolaştı. 1908’den sonra İstanbul’a döndü. Sebîlürreşad ve Beyânülhak'ta yazılar yazdı.

31 Mart 1909 Vak'ası sebebiyle tevkif edildi. 1913’te Sadrazam Mahmud Şevket Paşa'nın öldürülmesi bahanesiyle, muhaliflerini sindirme derdindeki İttihatçılar tarafından Sinop’a sürüldü. 1,5 sene sonra dönebildi. Hükümet, her iki hadisede de suçsuz olduğunu itiraf etti; ama kendisine 4 sene vazife verilmedi. Sultan Vahideddin zamanında Dârü’l-Hilâfeti’l-Aliyye Medresesi’nin yüksek kısmına tefsir ve Medresetü'l-Kudât'a hikmet-i teşriiyye (usul-i fıkh) müderrisi tayin edildi.

19 Şubat 1919'da Mustafa Sabri Efendi'nin riyasetinde kurulan Cemiyet-i Müderrisîn’de ikinci reis idi. Sonradan Teâlî-i İslâm Cemiyeti adını alan cemiyete reis oldu. 1922 yılı Ramazan ayında sarayda yapılan huzur derslerine muhatap olarak katıldı. Alemdar ve Mahfil gibi gazete ve dergilerde yazılar yazdı. Cenab Şahabeddin, Ömer Rıza (Doğrul) ve Süleyman Nazif ile dini mevzulardaki kalem münakaşaları meşhurdur.

1926’da Ankara İstiklal Mahkemesi tarafından idama mahkûm edildi. Rüyasında Cenab-ı Peygamber’i gördüğü, “Bize gelmek varken niye müdafaa hazırlıyorsun” dediği nakledilir. Mahkemeden müdafaa yazmak üzere 3 gün mühlet istediğinde, kulakları da iyi işitmeyen müddeiumum kızarak, “Sizi bekleyemeyiz, bu gece yazın, yarın getirin” emrini vermiş; Atıf Efendi hazırladığı 8-10 sahifelik müdafaanameyi ertesi gün mahkemede okumuştu.Şu halde rüya rivayeti sahih ise, müdafaa hazırlama sitemi doğru olmasa icap eder.
Müdafaaname yazmayarak, hakkındaki hükmün hemen infazını rica eden Babaeski Müftüsü Ali Rıza Efendi olmuştur. İki müderris, 4 Şubat 1926'da Ankara’daki Karaoğlan Çarşısı'nda infaz olundu. Başta İslâm Yolu ilmihali olmak üzere kıymetli eserleri vardır

.KÖY ENSTİTÜSÜ GÜZELLEMELERİ
Köy Enstitüleri’nde biraz nazari ders dışında, teknik dersler görülür; burada yetişen gençlerin, rejimin değerlerine bağlı birer köy önderi olması umulurdu.
1 Mart 2021 Pazartesi
1.03.2021

Osmanlı Devleti’nin son zamanlarında her mahalle ve köyde bir sibyan mektebi; her şehir, kasaba ve büyük köyde iptidaiye mektebi bulunurdu. O zaman cemiyetin en entelektüel şahsı olmak itibariyle imamlar sibyan mekteplerinin hocası idi. 1898 maarif salnamesine göre, imparatorluğun, cumhuriyete miras kalan topraklarında 22.278 müslüman mektebi vardır. Bunun dörtte üçü eski usuldedir. Yeni devirde medreselerle beraber sibyan mektepleri de kapatılınca, büyük bir mektep ve muallim açığı meydana gelmiştir. 1923’te 5 bine yakın ilk mektepte 10 bin muallim vardır. Sayısı 30 bini geçen köylerin çoğunda artık mektep ve hoca yoktur.

Köy Önderi
Erkek ve kadın ilk mektep hocası yetiştirmek üzere Dârülmuallimîn (1868) ve Dârülmuallimat (1870); orta mektep hocası yetiştirmek üzere Dârülmuallimîn-i Âli (1890) açılmıştı. İdeolojisini halka yaymak endişesindeki İttihatçılar devrinde, “Köye göre mektep ve muallim” fikri, mebus İsmail Mahir Efendi’nin başı çektiği bir grup tarafından ortaya atıldı.

Tren yoluna yakın köylerde kurulacak çiftlik mektepleri, köy çocuklarını muallim olarak yetiştirecekti. Şu halde köy enstitüleri, aslında bir İttihatçı projesidir. Buna şaşılmaz. Zira her totaliter sistem, halkı, köylüyü, esnafı, askerleri, gençleri, kadınları, kendi ideolojisi istikametinde manipüle etmeyi hedefler. Ancak projenin tatbiki cumhuriyet devrine tarihlenir.

1920’den itibaren memleketi idare eden tek parti, halkçılık prensibi çerçevesinde, köy maarifini çözmeyi hedeflemişti. 1925-1929 arasında maarif vekili Mustafa Necati, “Bu gidişle cumhuriyet, 35 bin köye, 100 yılda ancak muallim gönderebilecektir” diyordu. 1931 ve 1935 CHP kurultaylarında mesele müzakere edildi. Maarif vekili Saffet Arıkan, askerlik yapmış gençlerden köy öğretmeni yetiştirmeyi teklif etti. İlköğretim müdürü İsmail Hakkı Tonguç’un yaptığı plan istikametinde 1936’dan itibaren eğitmen kursları açıldı.

Öğretmen bulunmayan köylerde, eğitmenler, üçüncü sınıfa kadar talebeyi okuturdu. Bu âdet 1980’li yıllara kadar cariydi. Leylî meccânî (parasız yatılı) 3 yıllık eğitmen kursunda, okuma-yazma, umumi kültür, ziraat, hayvancılık, inşaatçılık ve hıfzıssıhha üzerine dersler verilir; mezunlarının inkılaplara bağlı birer “köy önderi” olması umulurdu. 1936’da açılan Çifteler Eğitmen Kursu’nu yenileri takip etti.

İsmail Mahir Efendi
İsmail Mahir Efendi
Dewey ne demiş?
Hasan Ali Yücel maarif vekili olduktan sonra mesele 1939 maarif şurasında müzakere edildi. Eğitmen kursları, 17 Nisan 1940’da Köy Enstitüleri Kanunu ile köy enstitülerine dönüştürüldü. Bu gün, enstitülerde milli bayram olarak kutlanırdı. 1942’de teşkilat kanunu; 1943’te kanunun izahnamesi neşredildi. Evvela “Köy Öğretmen Okulu” ismi düşünülmüş; sonra “Köy Enstitüsü”nde karar kılınmıştır. Enstitü, bir üniversiteye bağlı veya müstakil ilmi araştırma müessesesidir. Bizde iş tahsili veren mekteplere enstitü demek âdet olmuştur.

Kanunda, 10-15 köy için masrafları köylülerce karşılanan yatılı bölge okulu; 15-30 köy için gezici başöğretmenlik; 3-5 gezici başöğretmenlik bölgesinde bir ilköğretim müfettişliği; 10-15 müfettişliğin bağlı olduğu köy enstitüleri bölgesi kurulacağı kararlaştırılmıştı. Köy enstitüleri, aslında 1924’de Gazi’nin talebiyle ABD’den gelen ve Türk maarifini dizayn eden John Dewey’in tavsiyesi idi. Pratikte işlerin esas mimarı, Kırım Tatarı asıllı bir Bulgaristan muhaciri olan Dârülmuallimîn mezunu İsmail Tonguç (1893-1960); Almanya’da tahsil görmüş bir resim muallimi idi.

10 sene içinde sayısı 21’i buldu: Akçadağ (Malatya 1940); Akpınar-Ladik (Samsun 1940); Aksu (Antalya 1940); Arifiye (Sakarya 1937); Beşikdüzü (Trabzon 1940); Cılavuz (Kars 1940); Çifteler (Eskişehir 1936); Dicle (Diyarbakır 1944); Düziçi (Adana 1940); Erciş (Van 1948); Gölköy (Kastamonu 1939); Gönen (Isparta 1940); Hasanoğlan (Ankara 1941); İvriz (Konya 1941); Kepirtepe (Kırklareli 1938); Kızılçullu (İzmir 1937); Ortaklar (Aydın 1944); Pamukpınar (Sivas 1941); Pazarören (Kayseri 1940); Pulur (Erzurum 1942); Savaştepe (Balıkesir 1940).

Bunlara öğretmen yetiştirmek üzere 1943’te Hasanoğlan Yüksek Köy Enstitüsü açıldı. Enstitülerdeki öğretmenlerin vazifesi hem mektebi yürütmek, hem de köylüye destek ve örnek olmaktı. Böylece canlı ve hareketli köy modeli ortaya çıkacaktı.

İsmail Tonguç
İsmail Tonguç
Mandolin Telleri
Köy enstitüsünü bitiren talebe mümkünse köyünde, değilse yakın bir köyde öğretmen olacak; kendisine ev, ekip biçeceği toprak, alet edevat verilecekti. Enstitüye 5 senelik ilk mektebi bitirenlerle, 3 yıllık köy mektebini bitirip 2 sene hazırlık okuyanlar alınıyordu. Tahsil müddeti 5 sene idi. 10 senede 1300’ü kadın olmak üzere 17 bin öğretmen, eğitmen ve teknik eleman; 3 bin de sağlık memuru olmak üzere 20 bin kadar mezun verdi.

Köylülere alternatif zirai teknikler öğretme misyonundan dolayı her enstitünün tatbikat çiftliği ve iş atölyeleri vardı. Bağcılık, arıcılık, balıkçılık, marangozluk, terzilik, demircilik ve duvarcılık ile türkçe, matematik, fizik, tarih ve yurttaşlık bilgisi derslerinden başka, talebelere bir enstrüman çalmak öğretilirdi. Bulması ve çalması kolay olduğu için mandolin tercih edilirdi. Aşık Veysel de köy enstitüsünde ders vermiştir.

Resmi ideolojiyi destekleyen tiyatro temsilleri sahnelenirdi. Her talebe senede 25 klasik roman okumakla mükellef tutulurdu. Bu romanlar Hasan Ali Yücel’in ecnebi edebiyattan tercüme ettirdiği maarif vekâletinin dünya klasikleri serisinden seçilirdi. Talebeler sabah erken kalkıp, kızlı erkekli folklor oynayarak güne başlardı.

Hasanoğlan Köy Enstitüsü
Hasanoğlan Köy Enstitüsü
Tenkitler - Dedikodular
Köy enstitülerinin esas gayesi, Almanya, Rusya, İtalya gibi totaliter memleketlerde benzerine rastlandığı şekilde, gençliği ve köylüyü, rejime/partiye bağlı tutmaktı. Yeni kurulan dünyada yerini alabilmek ve dış yardımlardan faydalanabilmek uğruna 1945’te demokrasiye geçilince her şey değişti. İnkılaplara muhalif kitlenin, bir sembol olarak gördüğü enstitülere karşı itirazları yükselmeye başladı.

Yatılı bir mektepte kız ve erkeklerin bir arada kalması bir dedikodu mevzuuydu. Mektep inşaatlarında köylüye angarya yüklenmesi ayrı bir hoşnutsuzluk sebebi idi. Eskinin mümessili sayılan köy ağaları ile rejimi temsil eden mektep hocaları arasında sürtüşme eksik olmuyor; bunlar, vaziyeti milletvekilleri vasıtasıyla Ankara’ya aksettiriyordu.

Köy enstitülerinin komünist ve dinsiz bir gençliğin yetiştiği fuhuş yuvaları olduğu; her yerde düşürülmüş ceninlere rastlandığı, ulu orta dillendirilir oldu. Talebe ve hocalar, totaliter rejimlerdeki gibi tek tip üniforma giyiyordu. O günlerde en büyük tehdit olarak Sovyet Rusya ve komünizm görüldüğü için, bu iddialar çok akis uyandırdı. Enstitülere bu sebeple sık sık polis baskınları tertiplenirdi.

Hasan Âli Yücel
Hasan Âli Yücel
Köylü Aydınlar
Yeni kurulan Demokrat Parti’ye seçimleri kaptırmak endişesi, iktidar partisini bazı tavizler vermeye itti. “Hem devrimci hem demokrat olunmaz” diyen ve komünizme geçit vermekle suçlanan Hasan Ali Yücel ile avukat Kenan Öner arasındaki dava, enstitülerin itibarına darbe vurmuştu.

Yeni maarif vekili Reşat Şemseddin Sirer zamanında (1948), köy enstitüleri, klasik öğretmen okullarına dönüştürülmeye başlandı. Hasanoğlan Yüksek Köy Enstitüsü kapatıldı. Tonguç vazifeden alındı. Bu, Hıfzı Veldet gibi Kemalist yazarlar tarafından bir karşı darbe olarak görüldü. 1954 senesinde köy enstitüleri resmen lağvedildi. O gün bu gündür bazı kesimler böyle “muazzam” bir sistemi Demokrat Parti’nin kaldırdığını söyler. Halbuki tek parti devrinin icraatındandır.

Halkının çoğu köylü ve çiftçi olan geri kalmış bir memleket için oldukça ideal bir sistem gibi görünen köy enstitüleri, milli şuur ve karaktere uymadığı için, beklenen neticeyi doğurmaktan uzak kalmış; -istisnalar bir yana- idealist, ama halkın değerlerine mesafeli ve bu sebeple girdiği her yerde sürtüşmeler yaşayan bir nesil yetiştirdiği için tenkit edilmiştir.

Bunun en mühim sebebi, hakkındaki asıllı asılsız dedikodular değil, hür dünyadaki sistemlere arka çevirip, XX. asır ortasında, hâlâ totaliter usullerle işi yürütmeye çalışmak; tepeden inmeci ve demode bir telakkiyle cemiyet inşa etmek işgüzarlığıdır. Tek tip insan yetiştirmeyi hedefleyen maarif sisteminin, hantal bir halkasıdır.

Köy enstitüleri, bütün bunlara rağmen, Türkiye’nin kültür hayatına damgasını vuran “köy menşeli aydın kuşağı” meydana getirmiştir. Çifteler köy enstitüsünün ilk mezunlarından olan eniştem başta gelmek üzere farklı köy enstitüsü mezunlarını çokça tanıma imkânı buldum. Hepsinde benzer hususiyetleri müşahede etmişimdir.

Fakir Baykurt, Ümit Kaftancıoğlu, Talip Apaydın, Mahmut Makal, Mehmet Başaran, Pakize Türkoğlu, Hatun Birsen Başaran, Ali Dündar, Mehmet Uslu ve Dursun Akçam gibi yazarlar köy enstitülerinde yetişmiştir. 1945’te mecliste Emin Sazak’ın “Köy enstitüsü mezunları kendilerini Atatürk zannediyorlar” sözüne, Hasan Ali Yücel, “Her birinin bir Atatürk olması temenni edilir” diyerek enstitülerin hakiki misyonunu beyan etmişti.
Bu mevzuda ilmi çalışmalar yapan (ve solcu/Kemalist bir aydın olarak bilinen) tarihçi/sosyolog Prof. Kemal Karpat der ki: “Yapıcılık ve dinamizmini kaybeden bir idareci sınıfın, kendi halkını da baskı ve cehalet içinde tutarak cemiyet üzerindeki tahakkümünü sürdürmek isteyeceği aşikârdır. İşte benim halk evleri ve köy enstitülerini incelemeye kalkışmamın nedeni de bu düşünceydi. Ben bu kurumları, alt sınıfları, yani köylüleri ve kasaba alt tabakalarını uyandıracak, şuurlandıracak, yapıcılıklarını, kendilerine olan saygıların uyandıracak kurumsal vasıta olarak öngörürdüm. Bu yüzden bunları incelemekte adeta Türk cemiyetinin uyanışını inceliyor ve öneriyor gibi oluyordum. Bu incelemeler sayesinde, az zaman sonra anladım ki halk evleri ve köy enstitüleri bazı pratik faydalarına karşılık, ellerinde olmayarak ya CHP rejimini destekleyecek eleman yetiştiriyor, ya da Türk köylüsünü medeniyet ve eşitlik adına boyunduruk altına alacak yeni bir elit hazırlıyordu. Gerçekten 1930’lardan sonra CHP yapıcı bir devrim örgütü olmaktan çıkmış, inkılap, laiklik, Atatürkçülük adına, bütün bu tabirlerin manalarını çarpıtarak kendi hâkimiyetini ve mevkiini muhafaza etmek için mücadele eden bir mekanizma haline gelmiştir.” (Bir Ömrün İnsanları, 298-299)

.DÜNYANIN YAŞI VE İNSANLIĞIN ÖMRÜ
Her devrinde ve her yerde insanlar, dünyanın ömrünü ve kıyametin ne zaman kopacağını merak etmiş; buna dair hesaplamalar yapmıştır.
8 Mart 2021 Pazartesi
8.03.2021

Tarih derslerinde, insanlık tarihinin 4 bin yıl evvel başladığı, zira yazının o tarihte bulunduğu öğretilir; bundan evvelki asırlar için “tarih öncesi devirler” tabiri kullanılırdı. Sonra Filistin’de 11 bin senelik Eriha şehri harabeleri bulundu.
Nihayet İstanbul ve Göbeklitepe’deki arkeolojik kazılar tarihi daha da evveline götürdü. Şimdi de dünyanın her tarafından gelen arkeolojik buluntu haberleri, bu tarihi daha da geriye çekmektedir.

Bugün elde bulunan Tevrat’taki şecerelerden insanlığın ömrünün 6000 sene olduğu anlaşılıyor. Yahudi takvimi de buna göredir. Nitekim Musa aleyhisselamın Mısır’dan çıkışı, 2448. senede olmuştur ki, Milattan Evvel 1313’e tekabül eder. Buna göre şimdi 5782. Yahudi yılıdır.

Göbeklitepe - Urfa
Göbeklitepe (Urfa)
Gezegen mi? Burç mu?
Arz küresinin ömrünü, yani yaratıldığı günden kıyamete kadar olan zamanı, eski müneccimler (astronomlar), seyyarelerin (gezegenlerin) adedince 7 bin sene olarak vermiştir. Zira onlar gezegen adedini yedi biliyordu.
Tarih kitaplarının çoğunda yazılı bulunan ve bazı din kitaplarına da geçmiş olan 7 bin sene, buradan gelmektedir. Bazıları da burçlar adedince, 12 bin sene; bir kısmı da, meridyen derecesi adedince 360 bin sene dedi. Bu rakamlar zan ve faraziye bildirir.

XVIII. asırdan itibaren fen adamları bu işe kafa yordular. Kâh fosilleri tetkik ederek, kâh maddelerin akkor hâle gelip soğumaya bırakılmasına bakarak dünyanın ömrünün yüzbinlerce, hatta milyonlarca sene olduğunu söylediler.
1896’da radyoaktivitenin bulunmasıyla bu iş daha kolaylaştı. Bugün fen adamları, radyoaktiflik saati denilen usulü kullanıyor. Pitchblende filizinde şimdi mevcut olan kurşun ve uran madenlerinin miktarlarının nispeti bulunuyor. Bu kadar kurşunun, şimdiki uran ile bu kurşuna dönüşmüş bulunan uran miktarlarından teşekkülü için lazım olan zamanı, uran I’in bozulma sabitesine göre hesap ederek, dünyanın yaşını 4 milyar 500 milyon sene olarak bulunuyor.

Stonehenge - İngiltere
Stonehenge (İngiltere)
Yedi basamaklı minber
İslâm tarihlerinde, modern ilmî buluşları teyid eden bazı enteresan rivayetler geçer. Hadis-i şerifte buyuruldu ki: “Bir kimse Allah rızası için, bir müslümanın işini görse, Allah ona, dünyanın ömrü olan 7 bin yıl kadar zamanda gündüzleri oruç tutmuş, geceleri namaz kılmış kadar sevap yazar.” (İbn Asakir ve İbn Adiyy; Enes bin Malik’ten) ve “Dünya, ahiret haftalarından yedi haftadır.” (İbn Ebi Dünya, Said bin Cübeyr’den; İbn Ebu Hatem, İbn Abbas’tan).

Sahabeden bir zat, rüyasında Resulullah aleyhisselamı yedi basamaklı bir minberin en üst basamağında görüp tabirini sorar. Cenab-ı Peygamber: “Gördüğün minber şu dünyanın ömrü olan yedi bin senedir, ben de onun son bininde olacağım” buyurur. (Muttaki-i Hindî, el-Burhan fi Alâmeti’l-Mehdiyyi’l-Âhiri’z-Zemân, 89).
Diğer taraftan Resul-i Ekrem, ümmetinin ömrünü, dünyanın ömrüne nazaran ikindi vaktine benzetir ve bunun 1500 seneyi geçmeyeceğini beyan eder. (Ahmed bin Hanbel, İlel; Süyûti, el-Keşfu an Mücâvezeti Hâzihi’l-Ümmeti el-Elfu)

Bir seneden maksadın, bir günü bir dünya yılına bedel âhiret senesi olduğu da söylenmiştir. Nitekim Deylemî der ki: “Dünyanın hepsi âhiret günü ile yedi günden ibarettir. Bu Allahü teâlânın ‘Rabbinin indinde bir gün, sizin saydığın yıl ile bin yıl gibidir’ kavlinin iktizasıdır.” Bu da Allah’ın kâinatı altı günde yaratması ve yedinci gün arşa istiva etmesinden kinayedir.

70 bin senede bir doğan yıldız
Bazı bilginler bu rivayetleri şüpheyle karşılar. Böyle sayılmasa bile, dünyanın öküzün boynuzları üzerinde durduğu rivayeti gibi müteşabihattan olması muhtemeldir. Böyle rivayetlere mana verilmeyip geçilir. Zira rivayetlerde geçen sene tabirinin ne manaya geldiği açık değildir. Bu hususta çok çeşitli tefsir ve tabirler yapılmıştır. Bunun dünyanın sonsuza nispetle kısalığını anlatmak için kullanılan herhangi bir zaman birimi olduğu ileri sürülmüştür.

Ulemâ dünyanın ömrünün 7 bin sene olarak anlaşıldığı rivayetleri mecaza hamletmiş; belki de bu sözün, vahy ile değil, içtihad ile söylendiğine hükmetmiştir Çünki bunun hilafına başka rivayetler de vardır.

Ebu Hüreyre’den rivayet edilen bir hadis-i şerifte, Resulullah, Cibril aleyhimesselama kaç yaşında olduğunu sordu. O da ‘Bilmiyorum Ya Resulallah. Ancak 4. perdede (semada) bir yıldız var. 70 bin senede bir doğar. Ben onu 72 bin defa gördüm’ dedi. Bunun üzerine Hazreti Peygamber, ‘Ya Cibril! Rabbimin izzeti ve celali hakkı için o yıldız benim’ buyurdu ki, 5 milyar 40 milyon sene eder. Bunu Nureddin el-Halebî, es-Sîretü’l-Halebiyye kitabında anlatıyor. (1/47)

Allah’ın en evvel yarattığı şeyin ne olduğunu soran Câbir bin Abdillah’a, “Allah her şeyden evvel kendi nurundan peygamberinizin nurunu yaratmıştır” buyurdu. (Abdürrezzak) Şu halde, ilk yaratılan şey, 5 milyar 40 milyon sene evvel yaratılmıştır. Kâinatın ömrünü de buna kıyas etmelidir.

Tefsir-i Kebir’de Râzî yazar ki: “Resul-i Ekrem Mi’râc’da meleklerden bir taifeye rast gelip, ne zaman yaratıldınız diye Cebrail aleyhisselama sordu. O da, Allah her 400 bin yılda bir yıldız yaratır. Beni yaratalı, onun gibi 400 bin yıldız yaratmıştır’‘ diye cevap verdi.”

Eriha (Filistin)
En iyisi “Allah bilir!”
Harîdetü’l-Acâib’de İbni Abbas’tan rivayet olunur ki, “İsrail oğulları, Hazret-i Musa’ya, dünya yaratılalı ne kadar zaman geçmiştir, Rabbinden sual eyle, dediler. Münacat etti. ‘Ey Musa, gümüşten 14 bin şehir yaratıp içini hardal ile doldurdum. Bir de kuş yarattım; her gün rızkı bir hardal tanesi idi. Hepsini yiyip bitirdi. Ondan sonra dünyayı yarattım’ buyurdu.” Yine orada İkrime ve Mücâhid’den şu rivayet vardır: “Dünyanın yaratılmasından sonuna kadar 50 bin yıldır. Kaçı geçti, kaçı kaldı kimse bilmez.”

İbni Şihne Tarihi’nde, Kâ’b hazretlerinden rivayet olunur: “Cin taifesi yeryüzünde 700 bin yıl sâkin olup, birbirlerini öldürmeyi ve çok fesadlar yapmayı alışkanlık hâline getirdiklerinde, Hak teâlâ onları helâk edip, yerlerine melekler sâkin oldu. İki bin yıldan sonra Âdem aleyhisselâmı yarattı.” Fevâyîh-i Miskiyye’nin bir yerinde, “Dünya yaratıldıktan 7 bin sene sonra, Âdem aleyhisselâmın toprağı yoğrulmaya başlandı”; bir yerinde de, “Âdem aleyhisselâmın yaratılması cin tâifesinden 60 bin yıl sonra idi” deniyor.

Mir’at-ı Kâinat’ta diyor ki: “Resûl-i Ekrem’e, dünya yaratılalı ne kadar zaman geçmiştir diye soruldu, ‘Rabbim bana haber vermiştir ki, dünyayı yarattığı zamandan, beni peygamber ettiği güne kadar 700 bin yıl geçmiştir’ buyurdu.” Mir’at-ı Kâinat müellifi der ki: “Bu hususta nasslar (âyet ve hadisler) açık ve kati olmadığından, Allah bilir demek daha iyidir, diyen âlimlerin sözü daha doğru, daha kuvvetli ve daha dine uygundur.”

Seyyid Abdülhakîm Arvasî, “Allah dünyayı 6-7000 sene gibi kısa bir müddet için yaratmış değildir. Bu, tarihçi ve hükemânın sözüdür. Biz buna uymaya memur değiliz.” buyurmuştur.

Kıyamet ne zaman kopacak?
Hadis-i şeriflerden insanlığın ömrünü anlamak daha kolaydır: “313 resul gönderilmiştir” (Müsnedü Ahmed, V/265; İbn Hıbbân, es-Sahîh, 361.) ve “Her bin yılda bir resul gönderilir” (Taberânî) hadîs-i şeriflerinden istihraçla -Cenab-ı Peygamber’den evveli için- 315 bin sene olarak hesaplanmıştır. Resûllerin adedi hakkında 315 rivâyeti de vardır. İbn Hacer, bu hadîsin sahih olduğunu söyler. (el-Fetâvâ'l-Hadîsiyye, 2.tab, Kâhire 1390/1970, 180.) Resul, müstakil bir din (şeriat) getiren; nebi ise bir resulün dinine çağıran peygamberdir.

Kıyametin büyük ve küçük alametleri tafsilatıyla anlatılmıştır. Kıyametin ne zaman kopacağı, yani dünyanın ne zaman yok olacağı, hemen her devirde, her dinden insanlar merak ettiği; hatta bu yolda bazı hesaplamalar yaptığı halde, ilahi iradenin, peygamberlerine bile bildirmediği bir gayp bilgisi olarak kalmıştır. İdris aleyhisselâmdan, “Bizler, Peygamber olduğumuz halde, dünyanın ömrünü bilemedik” sözü nakledilir.

.

.ASIRLAR BOYU KARAKTERİ ELE VEREN YÜZ OKUMA SANATI
Tarihte insanlar, hükümdar, kumandan, memur, hizmetkâr, hatta eş seçiminde, kıyafet ilminden faydalanırdı.
15 Mart 2021 Pazartesi
15.03.2021

Hukuk fakültelerinde, kriminoloji (suç bilimi) dersinde, insanların fiziki hususiyetleri ile suçlar arasındaki irtibat okutulur. Bunun arkasında asırlar evveline uzanan bir anane yatar. İnsanların dış görünüşü, yüz ifadesi, mimikleri, el çizgileri ve seğirmelerinin ardında yatan manalar; yani zahir ile batın arasındaki irtibat, öteden beri merak mevzuu olmuştur.

Rivayet odur ki, hemen her şey gibi, bu yüz okuma işi de Çin’de ortaya çıkmıştır. ME 3000 yıllarında, kadınlara dokunması yasak olan tabipler, uzaktan bakarak hastalıkları teşhis kabiliyeti kazandılar. İnsanın görünüşü ve yüz ifadesi ile, sağlığı ve karakteri arasında irtibat olduğunu keşfettiler.

Çin yüz okuma sanatı
Çin yüz okuma sanatı
Karpuz değil ki keselim
Çinliler, imparatorlarını; Büyük İskender, kumandanlarını; Abraham Lincoln, kabine azalarını seçerken bu sanattan istifade ettiği gibi; Osmanlılar da eş, ortak, arkadaş, memur, hizmetkâr, köle seçerken bu usule müracaat ettiler. Bugün bazı şirketlerde personel daireleri, eleman seçiminde bu usulden istifade etmektedir.

Fotoğrafın bulunuşu, bu işi kolaylaştırdı. Sultan II.Abdülhamid, memurların tespit ve tayininde bu buluşa itibar ederdi. Şimdi vize ve pasaportlarda olduğu gibi, ciddi ifadeli fotoğrafı ile şahsın karakterini tahmine çalışır; umumiyetle de isabet ederdi. Fotoğrafla karakter tahmini en çok izdivaç işlerinde cariydi. Namzetler arasında fotoğraf teati edilir; işler buna göre yürür veya kesilirdi. “Karpuz değil ki, keselim de içindekini anlayalım” sözü boş değildir.

ME V. asırda Yunan tabip Hipokrat’ın bazı hastalıkların teşhis ve tedavisinde bu ilimden istifade ettiği; Eflatun, Kalinos ve Aristo’nun mevzuyla meşgul olduğu bilinmektedir. Eski Araplar, ayak izine bakarak sahibi hakkında tespitler yapardı. Buna kıyâfe veya firâse denirdi ki, Arapça’da iz sürmek demektir. Bu işte mahir olanlara da kâif veya fâris denirdi. Kâifler, mahkemede, bilhassa nesep tayininde ehlivukuf (bilirkişi) vazifesi yapardı.

Gözler kalbin aynası
İlm-i kıyâfe, iki rasyonel esasa dayanır: Bunlardan biri asırlar boyu hâsıl olan tecrübeler. İkincisi de hayvanlara yapılan kıyastır. Mesela göğsü geniş olan, cesarette arslana benzetilir. İmam Şâfiî’nin ilm-i kıyâfete dair eseri olduğu bilinir; ama bugüne intikal etmemiştir. Arap ve Fars dünyasında çok sayıda eser yazılmıştır.

Fahreddin Razi ve Muhyiddin Arabi bu işin ustalarındandır. Türkler, ilm-i simâ da denen bu usule pek ehemmiyet verdiler. Sadece tıpta değil, siyasette ve sosyal hayatta faydalanmaya çalıştılar. Memur ve hizmetkâr seçerken, köle satın alırken, evlenirken, bir numaralı kıstas –çaresiz- ilm-i kıyâfe oldu. Kıyafetşinaslar yetişti. Buna dair kitaplar yazıldı.

Yusuf Has Hacib’in siyasetçilere tavsiye mahiyetindeki meşhur Kutadgu Bilig kitabında buna dair bir kısım vardır. Osmanlılarda çoğu manzum hayli kıyafetname yazılmıştır. Zamanımıza ulaşan en eskisi Hamdullah Hamdi’nin 153 beyitlik kıyafetnamesidir. Üç aşağı beş yukarı hepsi birbirinin tekrarı gibi olan kıyafetnamelerin en meşhuru, XVIII.asırda yaşamış din ve astronomi âlimi Erzurumlu İbrahim Hakkı hazretlerinin Marifetname eserinde geçen Kıyafetname adlı manzumesidir. Sırasıyla boy, saç baş, cilt, alın, kaş, kulak, göz, yüz, beniz, burun, ağız, ses, söz, dudak diş, çene sakal, boyun gibi uzuvların hususiyetlerini anlatır; buna göre tespitler yapar.

Kıyafetnamelerin hepsinde itidal ve vasatilik, yani orta yolda olmak makbul tutulur. İdeal insan tipi olarak, orta boylu, küçük başlı, yassı ve yuvarlak yüzlü, siyah ya da kumral saçlı, siyah yay kaşlı, sık kirpikli, küçük elli, uzun ve yumuşak parmaklı, yumuşak etli olmak gösterilir. Kıyafetnamelerdeki tespitlerin hepsini ilmî ve mantıki olarak izah etmek mümkün değildir. Ama hemen hepsinin uzun tecrübeler ve müşahedeleri aksettirdiğine ve haylisinin isabetli olduğuna da şüphe yoktur.

Kıyafetname
Kıyafetname
Hüsn-i suret-Hüsn-i siret
Kur’an-ı kerimin ifadesiyle ahsen-i takvim, yani en güzel yaratılışa sahip bulunan insan, Cenab-ı Peygamber’in beyanıyla Allah’ın kendi suretinde yarattığı, yani yaratılmış hiçbir canlıya benzemeyen bir mahlûktur. Nitekim Şeyh Galib der ki:
Hoşça bak zatına kim, zübde-i âlemsin sen.
Merdüm-i dide-i ekvân olan âdemsin sen."

Şu halde insan, âlemin özü ve varlıkların gözbebeğidir. Şu halde kâinatın bütün hususiyetlerini içinde taşımaktadır. İşte insan, kendini her cihetle tanımaya hep meraklı olmuştur. Kur’an-ı kerimde, “Simalarında secde izi vardır” mealindeki âyet-i kerime, insanın siretinin suretine aksettiğini gösterir. Şair der ki: “Hüsn-i sîret madenidir hüsn-i suret sahibi/Hüsn-i suret kimde ise hüsn-i siret ondadır.” Halk arasında, “Yüzünde nur var” veya “İçinin habisliği suratına vurmuş” sözleri boşuna olmasa gerektir.

İbrahim Hakkı hazretleri der ki: “Allah’ın ruhundan üfleyerek en güzel şekilde yarattığı insanoğlu, aynı şekil ve mizaçta değildir. Şu halde insan kendini tanıyıp, huyunu düzeltmeye ihtimam etmelidir. Sonra etrafındakilerin görünüşüne bakarak onların ahlakı hakkında malumat sahibi olursa, geçim daha iyi olur. Ne kimseyi incitir, ne kimseden incinir.”

Gözüm seğiriyor
İlm-i ihtilaç denilen ve vücut uzuvlarının seğirmesinden mana çıkaran usul, ilm-i kıyâfetten çok farklıdır. İlm-i kıyâfet, mevcut vaziyeti anlamaya yarar. İlm-i ihtilaç ise falcılık gibi gayptan haber almak derdindedir. Dede Korkut destanında geçtiği üzere, oğlunu av esnasında okla vuran Dirse Han’ın hanımı, “Çıksun benüm görür gözüm, A Dirse Han yaman seğirir” diyerek içindeki endişeyi dile getirmiştir.

Muhyiddin Arabi’ye nispet edilen ve eskiden halk arasında popüler olan Sırretü’l-Âlî isimli büyükannemden kalma 1331 tarihli bir rüya tabirnamesinin sonunda İbrahim Hakkı hazretlerinin hem “Kim ki boyudur tavîl, sâdedildir olur cemîl. Kim ki boyudur kasîr, hîlesi vardır kesîr. Kim ki vasat boyludur; âkıl ve hoş huyludur” diye başlayan kıyafetnamesi, hem de “İhtilâc-ı fark-ı ser, câhidden verir haber” diye başlayan ihtilaçnamesi ilave olunmuş; araya da kulak çınlamasının tabiri sıkıştırılmıştır.

İlm-i kıyâfet, falcılık veya kâhinlik değildir. Tıp, psikoloji, pedagoji gibi ilimlere faydalı materyaller meydana getirebilecek bir metoddur. El yazısından karakter tahlili (grafoloji) ve psikolojik fizyoterapi yanında, İtalyan hukukçu Lambroso’nun da gayretleriyle kriminoloji (suç bilimi) ilmi doğmuştur.

O ayak bu ayak
Araplar arasındaki en mahir kâiflerden biri, hürriyetine kavuşmak maksadıyla, Uhud’da Hazret-i Hamza’yı öldüren; Mekke’nin fethinde de müslüman olup yalancı peygamber Müseylime’yi katleden sahabi Vahşi idi. Buhari’de anlatıldığı üzere, Mekkeli iki genç, Cafer bin Amr ibn Ümeyye ile Ubeydullah bin Adiy bin Hıyâr, Humus’a gittiklerinde, o zaman orada oturan Vahşi’yi görmek ve Uhud gününü ondan dinlemek istediler. İkisinin de yüzü bedevi âdeti üzere sarıklarının ucu ile sarılıydı.

Ubeydullah, bir gölgede oturan Vahşi’ye kendisini tanıyıp tanımadığını sorunca dedi ki, “Tanımadım. Ama Adiy bin Hıyâr, Ümmü Kıtal ile evlenip, Mekke’de bir oğlu olmuştu. Bu çocuğu annesiyle beraber bir sütanneye götürmüştüm. Devenin üzerinde giderken, çocuğun ayaklarını görmüştüm. Senin ayakların aynı o çocuğun ayakları gibidir

.

İSTİKLAL MAHKEMELERİNİN BİRİNCİ PERDESİ
İstiklal Mahkemesi kurulur kurulmaz, azaları, “Hiç bir kanun maddesine bağlı olmadan ceza verme salahiyetine sahip olduklarını” ilan etmişti.
22 Mart 2021 Pazartesi
22.03.2021
Fransız İhtilali’nin o dehşetli günlerinde eski rejimin adamı olarak görülenler, basit halk mahkemelerine çıkarılmakta, kendilerine müdafaa imkânı bile verilmeden itham edilip giyotine gönderilmekteydiler.

Charles Dickens’in belki de en iyi romanı olan vefa ve fedakarlık üzerine yazılmış İki Şehrin Hikayesi’ni okuyanlar bilir. Bu mahkemeleri tasvir ederken bahsi geçen, en ön sırada oturup örgü örerek, bir yandan da “İdam!” diye bağıran halk temsilcisi sevimsiz Madame Defarge figürü; hak ve adalet tanımayan, acımasız komitacı tipinin emsalsiz bir numunesidir.

Her inkılap / ihtilal, muhaliflerini sindirmek üzere tedbirler almıştır. Fransa’da, Rusya’da, Çin’de, Almanya’da da böyle olmuştur. Ankara hükümeti de, 1793 tarihli Fransız İhtilal Mahkemeleri’nden ilhamla, çeşitli şehirlerde İstiklal Mahkemesi kurdu.

Bunlar, 11 Eylül 1920-17 Şubat 1921; 23 Temmuz 1921-1 Ağustos 1922 ve 22 Ocak 1923-2 Mart 1927 olmak üzere 3 ayrı devrede ve farklı gayelerle faaliyet göstermiştir. İlk ikisi birbirine benzerken, üçüncüsü bambaşka bir hüviyettedir.

İki ateş arasında
Ankara hükümeti, aslında İstanbul hükümetinden apayrı bir otorite olmasına rağmen, düşman elinde esir olarak lanse ettiği Padişah/Halife’ye hürmette kusur etmeyerek, onun namına siyasi iktidarı kullanıyor intibaı vermeye çalışırdı.

Ancak böyle düşünmeyen İstanbul; bir yandan Ankara’yı tatlılıkla yola getirmenin yollarını ararken; öte yandan halkı, Neo-İttihatçı bir isyan olarak gördüğü bu harekete karşı mukavemete çağırıyordu. Bu meyanda hareketin bazı ileri gelenleri idama mahkûm edilmiş; hareketin ‘huruc ale’s-sultan’ (meşru hükümete isyan) olduğuna dair ulemadan fetva alınıp neşredilmişti.

Halkın, İstanbul’daki Osmanlı hükümetini meşru kabul eden büyük bir kısmı, yıllardır süren harblerden de usandığı için, Ankara hükümetinin askerlik ve sair mükellefiyetlerine uymayı reddederek dağa çıkmış; bir kısmı daha da ileri giderek silahlı isyana kalkışmıştır. Memleketin dört bir yanında patlak veren ve Ankara’yı hayli uğraştıran bu isyanlar, Anadolu’da bir iç harb manzarası arzeder olmuştu.

İstanbul’a itaatkâr görüntüsünün zaaf eseri olarak anlaşılmasını istemeyen Ankara, sözünü dinlemeyenlere karşı güç kullanmaya karar verdi. Bir yandan Kuva-ı Seyyare ve Kuva-i Milliye adındaki mahalli milisler vasıtasıyla halka boyun eğdirmeye çalışırken; öte yandan da bunun kanuni zeminini teşkil etmeye girişti.

Dört Aliler ve Reşit Galip
Dört Aliler ve Reşit Galip
Kim ne diyebilir?
Meclis açıldıktan bir hafta sonra 29 Nisan’da çıkarılan ‘Hıyânet-i Vataniyye Kanunu’nun ilk maddesi, halifeliği, padişahlığı ve vatanı, düşmandan kurtarmak için kurulan Ankara meclisine fiili, sözlü veya yazılı muhalefette bulunanların, vatan haini sayılacağını; suçlu görülenlerin, işin vasfına göre, ya asılacağını, ya da küreğe konulacağını hükme bağladı.

11 Eylül tarihinde çıkarılan ‘Firariler Hakkında Kanun’ ile meclise bağlı fevkalade mahkemeler kuruldu. İtirazlara mani olmak için bunlara, ‘İstiklal Mahkemeleri’ adı verildi. ‘İstiklal’ gibi bir mefhuma kim ne diyebilirdi ki?

Kanunun mimarı, Müdafaa-i Milliye Vekili [Milli Savunma Bakanı] Fevzi Paşa (Çakmak) dedi ki: “Daha Yunan ordusunun ilk taarruzunda ordu çözüldü. Nereye asker gönderilse hemen dağıldı. Bazı taburların mevcudu 4 kişiye indi. Askeri cezalar kifayetsiz kalıyor. Firarilerin hayvanlarına ve mallarına el koymak, evlerini yıkmak veya yakmak gibi tedbirler caydırıcı olacaktır.”

Kanun biziz!
Mecliste yalnızca Hamdullah Suphi’nin “fevkalade mahkeme anayasaya aykırıdır” gerekçesiyle karşı çıktığı kanunun kabulünün ardından, Ankara, Eskişehir, Konya, Isparta, Sivas, Kastamonu, Pozantı ve Diyarbekir İstiklal Mahkemeleri teşkil edildi. Ertesi gün mahkeme azaları, “hiçbir kanun maddesine bağlı olmadan ceza verme salahiyetine sahip olduklarını” ilan ettiler.

İsyan mıntıkası olmadığı halde, Ankara’da da bir İstiklal Mahkemesi kuruldu. En sıkı çalışan mahkeme de bu oldu. Sadrazam Damat Ferid Paşa’dan başka; Sevr Muahedesi’ni imzaladıkları gerekçesiyle Hâdi, Rıza Tevfik (Bölükbaşı) ve Reşat Halis Beyler gıyaben idama mahkûm edildiler.

İngiliz casusu Hintli Mustafa Sagir’in; Yeşil Ordu (Gizli Komünist Partisi) mensuplarının; Ankara hareketini bastırmak için İstanbul’dan gönderilen Hilafet Ordusu (Kuva-yı İnzibatiye) efradının, başta Ankara hareketinin bir numaralı vurucu gücü olan, ancak sonradan tehlike hâline gelerek isyan eden Çerkez Ethem avanesinin muhakemesi burada oldu. Mahkeme, 13.096 davada, 470 beraat, 435 idam kararı verdi. 108 idam hemen infaz edildi.

Firarlar artıyor
İsyanların bastırılması ve İnönü Zaferi ile hasıl olan nikbin (optimist) hava çerçevesinde Meclis, 17 Şubat 1921 tarihinde aldığı bir kararla, Ankara’daki hariç, İstiklal Mahkemeleri’nin faaliyetlerini durdurdu.

Ancak 1921 Temmuz’unda Kütahya ve Eskişehir bozgunu üzerine ilmeğin soğuk tehdidine rağmen firarlar arttı. Sakarya Harbi sonrasında bile firar vakaları 48 bini bulmuştu.

5 Ağustos 1921’de Mustafa Kemal Paşa, başkumandanlık yanında, meclisin bütün salahiyetlerini kullanma hakkını elde edince, İstiklal Mahkemeleri de kendisine bağlandı. Artık azaları meclis değil, başkumandan seçiyordu.

Ardından çıkarılan ve halka bazı maddi mükellefiyetler yükleyen ‘Tekâlif-i Milliye Kanunu’na aykırı hareketler de bu mahkemelerin sahasına sokuldu.

“Bunlar tavuk değildir!”
Sakarya Muharebesi’nden sonra bazı milletvekilleri mahkemelere karşı çıktı. Hami Bey (Sinop), mahkemelerin, Sovyet Rusya’daki Çeka’lara (gizli polis teşkilatına) benzediğini söyleyerek tavuk hırsızlarını bile muhakeme ettiğinden yakındı. “İstiklal Mahkemelerine ve hiçbir kimseye adam asmak salahiyeti verilmemelidir. Bunlar tavuk değildir. Hayat çok yüksektir” dedi.

Hüseyin Avni Bey (Erzurum), “Bu mahkemelere verilen salahiyeti, Allah, peygamberine bile vermemiştir” diyerek derhal kapatılmasını ve memlekette kanunun hâkim kılınmasını istedi. Bununla beraber 23 Temmuz 1921’de mahkemeler tekrar faaliyete geçti. Ankara dışında, Kastamonu, Konya, Samsun ve Yozgat’ta da birer mahkeme kuruldu.

Konya'da boyunlarından zincirli halde mahkemeye götürülenler
Konya'da boyunlarından zincirli halde mahkemeye götürülenler
Görülen lüzum!
Nihai zaferin yaklaşması üzerine, 1 Ağustos 1922’de mahkemelerin faaliyeti muvakkaten tatil edildi. Bununla beraber 22 Ağustos’ta da ‘İstiklal Mehâkimi Kanunu’ çıkarılarak, vazife ve salahiyetleri yeniden tanzim olundu. Mahkemelerde savcı bulunacak ve idam kararları meclis tasdik etmeden infaz olunamayacaktı. 1925’ten sonra, meclis tatildeyken idamlar tasdike lüzum aranmadan infaz olundu.

6 ay sonra “görülen lüzum üzerine”, bu defa rejime karşı muhalefeti sindirmek ve inkılaplara reaksiyonu bastırmak üzere tekrar açıldı. Gizli müzakerelerde, Rauf (Orbay) Bey, hukukun üstünlüğünü müdafaa ederek, mahkemelere karşı çıkarken; inkılabın üstünlüğüne inanan İsmet (İnönü) Bey mahkemelere tam salahiyet istiyordu. Gazi’nin fikirlerine tercüman olan İsmet Bey’in dediği oldu. Bu devirde, Ankara ve Şark İstiklal Mahkemeleri faaliyet göstermiştir. Mahkemelerin daha enteresan olan bu 2.devresini inşallah sonra ele alırız.

Fırsat bulmuşken bakalım
7 sene boyunca 83 bin zanlıyı muhakeme eden mahkemeler; 4500 idam olmak üzere 50 bin kişiyi cezalandırmıştır. Bizzat kumandanların veya divan-ı harplerin (askeri sıkıyönetim mahkemelerinin) verdiği keyfi cezalar bu sayıya dâhil olmadığı gibi; Şark harekâtları esnasında imha edilen on binlerce köylü de hesapta yoktur. Tam sayıyı bilmek bugün için neredeyse imkânsızdır. Mesela Konya İstiklal Mahkemesi sadece 3 idam kararı vermişken; ondan evvel burada bulunan askeri mahkeme 2000 kadar davada, 700 idam cezası vermişti.

Mahkemeler, işler süratli görülebilsin diye, bazen seyyar olarak çalışmış; icabında şehir şehir gezmiştir. Vazife sahasına girmeyen çok sayıda davayı da reddetmesi gerektiği halde, fırsat bulmuşken neticelendirmiştir. Ankara, Eskişehir, Isparta, Sivas ve Konya İstiklal Mahkemeleri, Ekim 1920-Şubat 1921 arasındaki 4 ayda 31 bin zanlıyı muhakeme etmiş; %5 beraat, %8 idam, %87 sair cezalar vermiştir. Bu, günde 258 kişinin davasına bakılmış demektir ki, “iş kesafetini” göstermesi cihetiyle mühimdir.

Kulağı iyi işitmeyen Kel Ali'nin gayretleri
Kulağı iyi işitmeyen Kel Ali'nin gayretleri
Dehşet makineleri
İstiklal Mahkemeleri'nin adı mahkeme olmakla beraber, meclis tarafından seçilmiş hukukçu olmayan politikacıların hâkimlik yaptığı birer dehşet makinesi idi. Bu hâkimler, asker-sivil herkese emir verme salahiyetini haizdi. Siyasi ve hukuki mesuliyetleri yoktu. Hukuki delillere değil, kanaate göre karar verirdi. Kararları, itiraz ve temyize tabi değildi. Dava mevzuu ve tahkikat, bazen zanlının doğumundan öncesine kadar uzanabilirdi. Zanlılara avukat tutma imkânı verilmediği gibi, müdafaa hakkı da mahduttu.

İstiklal Mahkemeleri hâkimleri, kendilerini adalet dağıtmakla memur biri gibi görmezdi. Mahkemedeki tavırları ve beyanları ile hatıratları, bilhassa 2.devrede, zamanın icabına ve iktidarın arzusuna göre hareket ettiklerini gösterir. İstiklal Mahkemeleri’nde ne kanun, ne hukuk işlerdi. Siyasi mahiyetteki her davada üstten ima yoluyla veya açıkça gelen talimata göre hareket edilirdi.

Kendi de bunların gadrine uğrayan Rauf Orbay hatıralarında İstiklal Mahkemelerini birer eşkıya çetesine, bunu destekleyen hükümeti de eşkıya yatakçısına benzetir (II/205-206).

Mete Tunçay, mahkemelerin siyasi cihetini “Türkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Rejiminin Kurulması 1923-1931” kitabında izah eder. (s.145) Nitekim İzmir’deki Paşalar Davası’nda, Kazım Karabekir’in üzerine fazla gidilmemesi hususunda Gazi, İsmet Paşa’ya teminat vermiştir. Ali Fuad (Cebesoy) Paşa, “Siyasi Hatıralar”ında, 8 ay sonra Gazi’nin kendisine, “Paşaları senin hatırın için affettirdim” demiştir..”

.İSTİKLAL MAHKEMELERİNİN İKİNCİ PERDESİ
İstiklal Mahkemeleri’nin müebbed hapis cezası verdiği gazeteci Hüseyin Cahid Yalçın “Böyle bir muhakemede hâkim olmaktan ise, mahkûm olmayı tercih ederim” demişti.
29 Mart 2021 Pazartesi
29.03.2021

Asker kaçaklarını muhakeme için 1920’de kurulan İstiklâl Mahkemeleri, 22 Ocak 1923’ten sonra artık rejim muhaliflerini sindirmek için çalışmıştır.

Kaderin cilvesi
4 Mart 1925’te Takrir-i Sükûn Kanunu çıkarılarak her türlü muhalefet yasaklandı; basın sansüre alındı. 2.devrede faaliyet gösteren İstanbul İstiklal Mahkemesi çok meşhurdur. Halifelik taraftarı muhalif gazeteciler Hüseyin Cahid (Yalçın), Ahmet Emin (Yalman), Velid (Ebüzziya) ve Ahmet Cevdet Bey ile eski Dersim mebusu ve İstanbul baro reisi Lütfi Fikri (Düşünsel) Beye mahkûmiyet verildi. Lütfi Fikri Bey, bir gazeteye verdiği mülakatta meşrutiyeti (demokrasiyi) müdafaa ettiği için 5 yıl küreğe mahkûm oldu.

Şeyh Said Kıyamı sebebiyle kurulan “İsyan Mıntıkası İstiklal Mahkemeleri”, 5241 kişiyi elden geçirdi. 2779 beraat; 551 idam kararı verdi. Bu mahkemede Mazhar Müfit (Kansu), reis; Ahmet Süreyya (Örgeevren), müddeiumumi; Ali Saip (Ursavaş), aza; Lütfi Müfit, aza; Avni Doğan, yedek aza idi. Eşref Edip, Velid Ebüzziya, Abdülkadir Kemali, Fevzi Lütfi ve Sadri Ethem Bey gibi muhalif İstanbul gazetecileri de bu mahkemeye çıkarıldı; biri hariç (Kemal Tahir’in babası Abdülkadir Bey) hepsi beraat etti.

Muharrir Orhan Kemal’in babası olan Abdülkadir Kemali Bey, vaktiyle Pozantı İstiklal Mahkemesi azası idi. Kaderin cilvesine bakınız ki, şimdi kendisi de bu mekanizmadan 6 ay mahkûmiyet almıştı. Bu öyle gözünü korkutmuş olacak ki, 1930’dan sonra siyasi muhalefeti sebebiyle mahkemeye çıkarılmak endişesiyle canını yurt dışına atmış; 10 seneye yakın sürgünde gezmişti.

4 Aliler Divanı
4 Aliler Divanı da denilen Ankara İstiklal Mahkemesi’nde; Ali (Çetinkaya), reis; Necip Ali (Küçüka), müddeiumumi; Ali (Kılıç), aza, Ali (Rize), aza ve Reşit Galip, yedek aza idi. İlk muhalefet partisi Terakkiperver Fırka’nın kapatılabilmesi için evrakına el koydu. Bunu haber yapan gazetecileri de, tevkif ettirdi. Hüseyin Cahid (Yalçın), müebbed; Zekeriya (Sertel) ve Cevad Şakir (Kabaağaçlı-Halikarnas Balıkçısı) 3 sene sürgün cezasına çarptırıldı. Nazım Hikmet’e solculuktan 15 sene kürek cezası veren de bu mahkemedir.

Elmalılı Hamdi (Yazır), vaktiyle İstanbul hükümetinde evkaf nâzırlığı yaptığından dolayı bu mahkemede idamla muhakeme olundu. 40 gün sonra, vaktiyle İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne aza olduğu ve Sultan Hamid’in hal’ fetvasını yazdığı için, biraz da Kel Ali’nin damadı olan yeğeni Emin Paksüt sayesinde beraat etti.

4 Aliler meclis bahçesinde
4 Aliler meclis bahçesinde
Şapka muhalifleri
Şapka kanununa direnenleri cezalandırmak üzere Kasım 1925’de Anadolu turnesine çıkan Ankara İstiklal Mahkemesi, Kayseri, Sivas, Tokat, Amasya, Samsun, Trabzon, Erzurum, Rize, Giresun’da faaliyet yürüttü. Kayseri ve Sivas’ta hadiseler çıkmış; Erzurum’da şapka aleyhinde nümayiş yapan 3 bin kişi üzerine polis ateş açmış; 3kişi ölmüştü. Rize’de Hamidiye zırhlısı, şehri bombardıman etmek mecburiyetinde kalmıştı.

Kayseri’de halkı şapka kanununa muhalefete teşvik etmek suçundan Şeyh Hamdi Efendi ve 6 arkadaşı 15 ila 1 sene kürek cezasına konuldu. Sivas’ta halkın nümayişlerine liderlik ettiği ithamıyla ulemadan 2 kişi idama mahkûm oldu; Abdurrahman Efendi kaçtı; İmamzade Necati Efendi infaz edildi. Aralarında belediye reisinin de bulunduğu 33 kişi de ağır hapse mahkûm oldu.

Tokat’ta, şapka ve türbeler kanununu protesto eden Erbaa belediye reisi ağır hapse mahkûm edildi. Maraş’taki nümayişlerde 39 kişi tevkif edildi; aralarında Ulu Cami imamı Molla İbrahim ve müezzin Hafız Mehmed’in de bulunduğu 5 kişi idama ve gerisi ağır hapse mahkûm oldular. Giresun’da mahkemeye çıkarılan 60 kişiden, Nakşi Şeyhi Muharrem Efendi ve 2 hoca idama; 9 kişi ağır hapse mahkûm oldu.

Ne 64 kaldı, ne 102
Ankara İstiklal Mahkemesi, İstanbul üzerinden Ankara’ya geldi. Evvelce buraya sevk edilmiş zanlıları muhakemeye başladı. Rize’de 10 gün süren ve köylere kadar sirayet eden nümayişlerin failleri olan 143 kişi muhakeme edildi. 2 gün içinde içlerinde Ulu Cami İmamı Şaban Hoca’nın da bulunduğu 8 kişi idama; 55 kişi ağır hapse mahkûm oldu; gerisi beraat etti. Turneden eksik kalan davalara 1-15 Ocak arasında bakıldı; 9 kişi idama mahkûm oldu.

Giresun davası çerçevesinde İskilipli Atıf Hoca ve İstanbul ulemasından 27 kişinin muhakemesi Ankara’da yapıldı. Şapka inkılabından evvel yazdığı “Frenk Mukallidliği ve Şapka” adlı kitabından ve Ankara hareketine baştan beri muhalefet etmekten dolayı, hukukun umumi prensibine aykırı şekilde kanunlar geriye yürütülerek ve 1923’te çıkarılan umumi af nazara alınmayarak Atıf Efendi’ye ve Babaeski Müftüsü Ali Rıza Efendi’ye idam cezası verildi.

Mevlevi şair İhsan Mahvi, bir mektubundaki “Ne 64 kaldı, ne 102” cümlesinden dolayı burada muhakeme olunmuştur. Ebced hesabıyla 64 “din”, 102 ise “iman” demektir. Tahirül-Mevlevi, Ömer Rıza (Doğrul), Ahıskalı Ali Haydar Efendi ve Atıf Efendi’nin kitabını basan Ermeni Mihran Efendi beraat etti. Tahirü’l-Mevlevi’nin o günleri anlatan hatıraları matbudur. Mahkeme zabıtları TBMM tarafından neşredilmiştir. Burada zanlılara sorulan sualler, adalet tarihi cihetiyle trajikomiktir.

Anandan şapka ile mi doğdun?
Ankara İstiklal Mahkemesi, muhalefetin sindirilmesinde ve rejimin güçlenmesinde en mühim rolü oynamıştır. En çok idam cezası verip infaz eden İstiklal Mahkemesi de budur. Meclis zabıtları ve Hakimiyet-i Milliye gazetesinden öğrendiğimize göre, sadece şapka sebebiyle 33 kişi idama mahkûm olmuştur. Mecliste kanun aleyhinde konuştuğu için, Nureddin Paşa bile mahkemeye çıkarılmıştır.

Ne gariptir ki, kanundan birkaç ay evvel meclis merdivenlerinde başında hasır şapka ile gördüğü genç muhabir Hikmet Şevki’yi “Anandan şapkayla mı doğdun?” diye tokatlayan Kel Ali, şimdi şapka giymeyenlere ceza dağıtıyordu. (Şevket Süreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam)

Paşalar Davası
Ankara İstiklal Mahkemesi, İzmir Suikasti davasına bakıp 15 idam cezası verdi. “Paşalar Davası” diye de bilinen ve Gazi’ye yapılan neticesiz suikaste bakan davada, Kâzım (Karabekir), Ali Fuat (Cebesoy), Cafer Tayyar (Eğilmez), Refet (Bele), Mersinli Cemal Paşa; Bekir Sami (Kunduh), Sabit (Sağıroğlu) gibi Ankara hareketinin kurucularından olup şimdi muhalefet safındaki şahıslar muhakeme edildi.

Cavid Bey, Dr. Nazım, İsmail Canbolat, Ayıcı Arif, Kara Kemal gibi eski İttihatçıları tasfiye eden de bu mahkemedir. Hatta Halis Turgut ve İsmail Canbulat, 10 sene kürek cezasına itiraz edince, cezaları idama çevrilmiştir.

Ankara hareketinin kurucularından olduğu halde, şimdi Gazi’yle yolunu ayırdığı düşünülen Rauf (Orbay) bile Viyana’da tedavideyken 10 sene hapse mahkûm edildi. Memlekete 10 sene sonra dönebildi.

Cavid Bey’in âdeti veçhiyle mahkemede de eli cebinde konuşması, eski İttihatçı Kel Ali’nin gazabını uyandırmış; kendisini ağır şekilde azarlamıştı. Mahkeme, Ankara hareketine hizmeti geçmiş nice mühim şahsiyetlere bile nezaket şöyle dursun, tahkir edici muamelede bulunurdu. Dünya çapında bir iktisatçı olan Cavid Bey’in asılmaması için ecnebi hükümetler ricada bulundu; infaz üzerine Fransa parlamentosu saygı duruşunda durdu.

Mahkeme, yakın dostu Kazım Karabekir’i, milletvekili dokunulmazlığı gerekçesiyle serbest bıraktıran başvekil İsmet İnönü’nün tevkifine karar verdi. Gazi’nin tavsiyesi/talimatı üzerine, İsmet Bey mahkemeden alenen özür diledi; tevkiften kurtuldu.

Mamafih Kazım Karabekir’in mahkemeye gelişinde, bütün subayların selama durması hükümetin gözünü korkutarak kararda tesirli oldu. Beraat kararı verildiğinde ise salon alkışlardan inledi. (Şevket Süreyya, Tek Adam, III/276-277). Hükümet, bilahare bu subayların tamamını şarka tayin etti.

Paşalar Mahkemesi - Ali Fuat Cebesoy, Refet Bele, Kazım Karabekir ve Cafer Tayyar
Paşalar Mahkemesi - Ali Fuat Cebesoy, Refet Bele, Kazım Karabekir ve Cafer Tayyar
Avukatla şahitle vakit kaybedilmesin
2 Mart 1927 tarihinde mahkemelerin faaliyeti durduruldu. Ancak “İstiklal Mahkemeleri Kanunu” meriyette kaldı. Demokrasi rüzgârlarının tesiriyle 5 Mayıs 1949’da evvelce İstiklal Mahkemeleri’nde mahkûmiyet almış Adnan Adıvar’ın teklifiyle kaldırıldı.

Mevzu hakkında ilk etraflı çalışmayı yapmış olan Kemalist tarihçi Ergün Aybars, “devrim mahkemesi” olarak vasıflandırdığı İstiklal Mahkemeleri’nin tenkit edilmesine asla razı gelmez; hiçbir devrimin muhalefete hayat imkânı tanımamasının tabii olduğunu söyler.

Şevket Süreyya Aydemir, bu mahkemelerde avukat bulundurmak, hatta şahit dinlemek gibi usullerle vakit kaybedilmediğini söyler (Tek Adam, III/279). Evvelce verilmiş bir hükmü meşru hâle getirmek için delil arandığından dolayı, İstiklal Mahkemeleri, halk arasında, Kel Ali’nin ağzından, “Zanlının idamına, şahitlerin bilahare dinlenmesine karar verildi” şeklinde acı bir alaya alınmıştır.

Usta komitacı Celal Bayar’ın, yıllar sonra İnönü’nün reisicumhurluğuna karşı çıkan Eskişehir milletvekili Emin Sazak’ı tehdit için mecliste söylediği şu sözler ibretliktir: “Bu bir rejim meselesidir. En önce asarım; sonra muhakeme ederim!”

İstiklal Mahkemeleri’nin müebbed hapse mahkûm ettiği Hüseyin Cahid Bey’in mahkemede söylediği şu söz, müesseseyi tasvire kâfidir: “Böyle bir mahkemede hâkim olmaktan ise, mahkûm olmayı tercih ederim.”

İzmir Suikasti davasında Ziya Hurşid'in idamı
İzmir Suikasti davasında Ziya Hurşid'in idamı
İdam sehpaları üzerinde yükselen rejim
Kemalist gazeteci Falih Rıfkı Atay der ki: “Ne kadar yazık ki, yeni rejimin otoritesi, İzmir ve Ankara sehpaları üstünde tutundu. Bu kesin tasfiye, her türlü aleyhtarlığın ve gericiliğin bütün cesaretlerini kırdı. Mustafa Kemal’e başladığı inkılâbı tamamlamak fırsatını verdi. Nasıl ki, Meşrutiyette İttihat ve Terakki otoritesi de taklib-i hükümet [darbe] hadisesinin sehpaları üstünde tutunmuştu.

Fakat hükümet içinde hükümet gibi, bir de İstiklal Mahkemesi otoritesi meydana geldi. Reisin evi hemen hemen merci-i enam [insanların başvuru merkezi] idi. Bu hâl, İsmet Paşa'nın devamlı ısrarları üzerine bir akşam, Ankara Palas’ın bir balosunda Mustafa Kemal'in İstiklal mahkemecilerini çağırıp hemen oracıkta vazifelerine nihayet vermelerine kadar sürdü.” (Çankaya, s.405-406)

.MONTRÖ MUKAVELESİ VE BOĞAZLAR
Lozan ile milletlerarası statüye getirilen Boğazlar, Montrö ile Türkiye’nin kontrolüne bırakılmıştır.
5 Nisan 2021 Pazartesi
5.04.2021
Boğazlar, nakliye kolaylığı temin ettiği için dünyanın iktisadi, siyasi ve sosyal tarihinde mühim inkişaflara sebep olmuş coğrafi mevkilerdir. Marmara boğazları belki de bunların en meşhurlarıdır. Boğazlara benzer avantajları elde etmek için suların yakınlaştığı yerde kanallar açmak da eski, ama pahalı bir âdettir.

İstanbul’un fethinden itibaren Karadeniz gitgide bir iç deniz hâlini aldı. Boğazlar ve buradaki seyrü sefer Osmanlı hâkimiyeti altındadır. Fransa, İngiltere, Hollanda gibi dost devletlere bazı imtiyazlar tanındı.

Rusya’nın galibiyeti üzerine imzalanan 1774 Küçük Kaynarca Muahedesi ile Boğazlar, Rus gemilerine açıldı. Öteden beri, imparatorluğun Boğazlar'dan harp gemilerinin geçemeyeceğine dair an’anesi, 1809'da milletlerarası kaide haline geldi. Bundan sonra imzalanan milletlerarası muahedeler ve bilhassa 1856 Paris Muahedesi de bunu teyid etti. 1871’de Karadeniz’in tarafsızlığı kaldırıldı. Ama Boğazlar’dan harb gemilerinin geçişi, Babıali’nin inisiyatifine bırakıldı.

Boğaz’a hâkim olan
Asrın başında Rusya ihracatının yarıya yakını buradan sevk ediliyordu. Trablusgarp ve Balkan Harbi’nde Boğazlar’ın kapatılması, Rusya’ya çok maddi zarar vermişti. Cihan Harbi, Rusya cihetinden Boğazlar’ın ehemmiyetini arttırdı. Boğazlar’ın kapatılması sebebiyle müttefiklerinden yardım alamayan Rusya’nın çöküşüne yol açtı. Demek ki Boğazlar’a hâkim olan güç, Rusya’yı siyasî, askerî ve iktisadî olarak tehdit etmekteydi. Bu sebeple Rusya, Boğazlar’ın enternasyonalize edilmesi tezini müdafaa ediyordu.

Sevr Muahedesi gibi, Lozan Muahedesi (m.23) ve bunun mütemmimi olarak İngiltere, Fransa, İtalya, Japonya, Bulgaristan, Yunanistan, Romanya, Rusya, Yugoslavya ve Türkiye tarafından imzalanan “Boğazların usul-i idaresine dair mukavelename” de bu tezi kabul etti. Türkiye söz sahibi olmaktan çıkarılarak, Boğazlar, her çeşit askerî güçten arındırıldı. Artık milletlerarası bir konsorsiyum tarafından idare edilecekti. Deniz ve hava geçişleri, harb ve sulh zamanında tam serbetiyi haizdi. Boğazlar, ayrı bayrağı bulunan otonom bir devlet gibiydi.

Bunu çaresiz kabul eden Türkiye’nin ümidi, I. Cihan Harbi’nden sonra Milletler Cemiyeti’nin silahlanmayı önleyerek muhtemel harblerin önüne geçmesiydi. Ama bu, mümkün olmadı. Japonya’nın 1936’da Mançurya’ya taarruzu ile başlayan hadiseler neticesinde dünya kendisini hummalı bir silahlanma ve dehşetli bir harbin içinde buldu. Milletlerarası hukuktaki pacta sunt servanda (ahde vefa) kaidesinin istisnası olan clausula rebus sic stantibus (şartlar değişmedikçe ahde uyulur) kaidesini işletmenin zamanı gelmişti.

Bogaz
Fırsattan istifade
İngiltere’nin XIX. asrın ikinci yarısındaki düşmanca politikasını, cumhuriyetin kuruluşundan sonra terk etmesi, hatta Rusya’ya karşı desteklemesi ve kendisine yakınlaştırmak istemesi, Boğazlar’da Türkiye’nin önünü açtı. Türkiye hariciye vekili Tevfik Rüştü Aras, 1935’te Milletler Cemiyeti Konseyi’nde bir konuşma yaparak Boğazlar’ın silahsızlandırılmasının, Türkiye’nin müdafaasını zayıflattığını söyleyip bu statünün değiştirilmesini istedi. İngiltere, Fransa ve İtalya alakasız görünürken, Rusya destek verdi.

Nazi Almanya’sı ile Faşist İtalya’nın Ortadoğu ve Akdeniz’de nüfuz kurma faaliyetleri İngiltere’yi endişelendiriyordu. İtalya’nın Habeşistan’ı işgali ve Almanya’nın Ren mıntıkasını silahlandırması, Türkiye’ye beklediği fırsatı verdi. 10 Nisan 1936’da Lozan Boğazlar Mukavelesi’ne taraf olan devletlere birer nota vererek Boğazlar’ın statüsünün değiştirilmesini talep etti. Başta İngiltere olmak üzere, İtalya hariç hepsi buna müsbet cevap verdi.

Bağı gevşiyor
22 Haziran 1936’da İsviçre’nin Montrö (Montreaux) şehrinde toplanan konferansta, Türkiye’nin tezine mukabil, Rusya ve İngiltere de birer tez ileri sürdü. Rusya, Boğazlar’ın Türkiye tarafından silahlandırılmasını kabul ediyor; ama Karadeniz’e sahili olmayan devletlere ait harb gemilerinin geçirilmemesini istiyordu. Rusya, Lozan’da da Boğazlar’ın silahsızlandırılmasına muhalif idi. İngiltere ise, Karadeniz’e sahili olsun olmasın bütün devletlerin bir tonaj tahdidine tabi olarak geçişini müdafaa ediyordu.

Müzakereler neticesinde, 20 Temmuz 1936 tarihinde Montrö Mukavelesi imzalanarak Türkiye’nin tezi büyük ölçüde kabul edildi. Boğazlar’ın askerden arındırılması hükmü ve Boğazlar’ı idare eden Milletlerarası Boğazlar Komisyonu kaldırıldı. Mıntıkanın emniyeti Türkiye’nin inisiyatifine bırakıldı. Geçen ticaret gemilerinden, sağlık kontrolü, fener ve kurtarma hizmeti mukabili ücret alabileceği kabul edildi. Ancak altın frankın zamana intibakında yaşanan problemler (dolara endekslenmesi, altının ise yükselmesi) sebebiyle bu madde hakkıyla tatbik edilemedi.

Türkiye, İngiltere, Fransa, Rusya, Bulgaristan, Yugoslavya, Romanya, Avustralya ve Japonya arasında imzalanan mukavele, 2 sene sonra İtalya tarafından da imzalandı. Müddeti 20 sene olup, taraflar fesh istemezse, mukavele kendiliğinden devam edecekti. 1956’da tarafların hiç biri fesh istemediği için mukavele bugün de meriyettedir.

Bugün Türkiye, başka bir su yolu açsa bile, ecnebi gemileri Boğaz yerine buradan geçmeye mecbur edemez. Belki beklememek adına parayı verip başka yolu tercih edebilirler. Montrö’yü feshedebilmek, ancak milletlerarası bir güce sahip olan tarafın harcıdır. Bu takdirde kimine göre Lozan hükümleri cari olacaktır ki, bu Türkiye’nin aleyhinedir. Kimine göre ise bu hususta hiç hüküm yokmuş gibi olur ki, milletlerarası bir mukaveleye ihtiyaç gösterir. Her halükârda Boğazlar’ın statüsünü bir devletin tek başına tayini kolay değildir.

Montrö Konferansı
Montrö Konferansı
Sulh zamanı
Montrö Mukavelesi’ne göre sulh zamanında veya Türkiye’nin taraf olmadığı bir harb esnasında, ticaret gemileri Boğazlar’dan serbestçe geçebilecektir. Türkiye’nin taraf olduğu bir harbde, düşman olmayan devletlere ait ticaret gemileri belli şartlar altında serbestçe geçebilecektir. Geçiş ücreti alınamayacağı gibi, kılavuzluk hizmeti de mecburi değildir.

Sulh zamanında Karadeniz’e sahili olmayan devletlere ait harb gemileri serbestçe geçebilecek; ama transit geçişlerde gemi sayısı 9’u ve mecmu tonajı da 15 bin tonilatoyu geçmeyecektir. Bu devletler Karadeniz’de en fazla 21 gün ve nihai olarak 30 bin tonilatoluk harb gemisi bulundurabilecektir.

Ayrıca geçişten evvel Türk hükümetine ihbarda bulunulacaktır. Türkiye, 10 bin tonilatodan büyük harb gemilerine, denizaltı ve uçak gemilerine izin vermeyebilecektir. Boğaz limanlarına dostluk ziyareti yapan gemiler tonaj hesabına katılmayacaktır.

Karadeniz’de sahili bulunan devletler, sulh zamanında tonaj ve adet tahdidi olmaksızın; ama teker teker ve en çok iki destroyer ile beraber geçebilecektir. Karadeniz dışında yaptırdıkları veya satın aldıkları gemileri, önceden bilgi vererek gündüz ve satıhtan geçirebilir. Uçak gemilerini bunlar da geçiremez.

Harb zamanı
Kendisinin iştirak ettiği bir harbde, Boğazlar’dan geçişte bütün inisiyatif Türkiye’ye aittir. Kendisinin iştirak etmediği bir harbde, muharib devlet gemilerinin Boğazlar’dan geçişi yasaktır. Türkiye harbde olmasa bile, kendisine yakın harb tehdidi altında hissettiği zaman, harb gemilerini geçirmeyebilir. Ancak Birleşmiş Milletler’in üçte ikisi münasip bulmazsa, bu tedbirleri alamaz. Boğazlar’dan geçecek sivil tayyarelerin güzergâhı da Türkiye tarafından tayin edilir.

Montrö’nün sebebi
Montrö, Türk-İngiliz ve Türk-Sovyet münasebetlerinde bir dönüm noktası sayılır. O zaman dünyada oyun kurucu devletlerin başında gelen İngiltere olmasa, bu mukavele imzalanamazdı. 1937’de Karabük Demir Çelik, İngiltere’nin yardımıyla kuruldu. Ardından Türkiye’ye 16 milyon liralık kredi açtı. Bütün bunlar Türkiye’yi Almanya’dan uzaklaştırmak içindi. Sovyetler, bu Türkiye-İngiliz yakınlığından rahatsız olsa da ses çıkarmadı. Montrö, II. Cihan Harbi’nde Türkiye’nin tarafsız kalabilmesini temin eden iki büyük tavizden biridir. (Diğeri Hatay’dır.)

Ticaret gemilerinin -sıhhi engellemeler haricinde- gece gündüz serbestçe geçebilmesi, kılavuz ve romorkör almanın da ihtiyari oluşu bir risktir. 1994’te Nassia tanker kazasından sonra Türkiye bu hususta -Rusya’nın reaksiyon gösterdiği- bir nizamname hazırladı. 200 m.den uzun gemilerin gece geçişi yasaklandı. 250 m.den uzun olanlara kılavuz mecburiyeti getirildi. Ondan beri de trafik kesafetinden kaynaklanan bir kaza yaşanmadı.

Boğazlarda üs
Stalin, 10 Şubat 1945’te Yalta’da Roosevelt ve Churchill ile bir araya geldiğinde Boğazlar’ın statüsünü dile getirdi ve Montrö’nün revizyona tabi tutulmasını istedi. Japonya’nın bile Rusya’dan fazla hakka sahip olduğunu; Türkiye’nin bu vasıtayla Rusya’nın boğazını sıktığını söyledi. Roosevelt gayet umursamaz bir tavırla, ABD ve Kanada arasında 3000 millik sınır olduğunu; ama yüz yıldır hiç asker beklemediğini söyleyerek “Siz de inşallah böyle olursunuz” deyip geçiştirdi.

Stalin’i kızdırmaktan korkan Churchill, ara formül buldu. “Montrö’de [Rusya lehine] değişiklik lazımdır. Bunu gelecek toplantıda hariciye nazırları ele alsınlar. Rusya, müşahhas teklif getirsin. Türkiye de haberdar edilsin” dedi. Zaten Stalin, bir sene evvel, harbden bunalmış İngiltere’nin bu yolda muvafakatini almıştı. Ona göre “İnönü geçen sene harbe girmeyi reddederek fırsatı kaçırmıştı”.

Churchill tarafından haber uçurulan ABD hükümetinin 1944’te mevzuya dair görüşü şu şekildeydi: “Harbde Rusya’ya yardım edememek Montrö yüzünden değil, Balkanların Alman işgalinde olmasından dolayı idi. Montrö değişir de, Türkiye’nin hâkimiyeti zayıflarsa, Balkanlarda stratejik ve politik muvazene bozulur.”

Türkiye, 23 Şubat 1945’te Almanya ve Japonya’ya harb ilan edince, Montrö’nün tadili rafa kalktı. Ama kriz bitmedi. Rusya, Türkiye ile akdettiği 1925 tarihli tarafsızlık ve saldırmazlık paktını 19 Mart 1945’te feshetti. Böylece Türkiye için açık bir düşman haline geldi. Almanya’nın mağlubiyeti, dünya dengesini bozmuştu.

7 Haziran 1945’te Stalin, Ankara’ya nota vererek Kars ve Ardahan’ın terki ve Boğazlar’da Rusya’ya üs verilmesi mukabilinde ittifak teklif etti. Ardından Boğazlar’ın statüsünün, Türkiye, Rusya, Bulgaristan ve Romanya tarafından tayinini istedi.

17 Temmuz 1945 tarihinde Potsdam Konferansı’nda Churchill, bu meseleyi Rusya ile Türkiye’nin aralarında halletmeleri gerektiğini söyledi. Rusya’nın, Afrika’daki İtalyan sömürgelerinden pay istemesi, İngiltere’yi ve ABD’yi ürkütmüştü. İkisi de Türkiye’ye arka çıkmaya mecbur oldu. Montrö yerinde kaldı. Truman doktrini, Türkiye ve Yunanistan’ı himayesi altına aldı. Böylece Türkiye 150 senelik İngiltere mihverinden çıkarak, 1946’dan itibaren ABD mihverine girdi.

Zaman değişti. Montrö, bugün Türkiye’den sonra en çok Rusya’ya yarayan bir mukaveledir. Boğazlar üzerinden yıllarca Suriye’ye yardım göndermektedir. Yeni bir su kanalı ise başta ABD olmak üzere gelişmiş ülkelerin işine gelecektir.

.100 YILLIK BİR GÖLGE: PRENS PHİLİP
74 yıl süren evliliğinde Kraliçe Elizabeth’i bir gölge gibi takip eden Prens Philip 100 yaşında vefat etti.
12 Nisan 2021 Pazartesi
12.04.2021

1921 Haziran ayında Prens Philip dünyaya geldiğinde, babası Orgeneral Prens Andreas, Anadolu’da, Yunan ordusunun Kuzey Cephesi’ndeki 2. kolordunun kumandanı idi. Sakarya Harbi esnasında teçhizat kifayetsizliği sebebiyle askerlerini kırdırmamak adına düşmana taarruzu reddettiği için, harb kaybedilince tevkif edilip mahkemeye çıkarıldı. Bu esnada Yunanistan’da darbe oldu ve krallık devrildi. Hayati tehlike üzerine aile sürgüne çıkarken, 18 aylık Prens Philip de bir portakal sandığında gemiyle Fransa’ya geldi.

Yunan kralları, Danimarka kraliyet ailesinden olduğu için Prens Philip aslında Almandır. Prens’in annesi Alice, Battenberg Dükü’nün kızıydı. İngiltere kralının taç giyme merasiminde babasıyla tanışıp evlenmişlerdi. Son çariçe, Alice’in teyzesi; Alman Kayzeri ve İngiltere Kralı da kuzenleriydi. Kız kardeşi, İsveç Kralı ile evlendi. Rus Çarı II.Nikola, İngiltere Kralı VII.Edward ve Danimarka Kralı X.Christian da, Prens Andreas’ın kuzenleri idi.

Prens Philip ve ailesi, 1928
Prens Philip ve ailesi, 1928
Dönüm noktası
Prenses Alice, doğuştan sağırdı. Kraliçe Victoria’nın torunu olan annesinin gayretiyle hem işaret dilini, hem de İngilizce, Almanca, Fransızca ve nihayet Yunanca konuşmayı öğrendi. Prens Andreas’tan 4’ü kız 5 çocuğu oldu. Prens Philip 7 yaşında İngiltere’ye tahsile gönderildi. 9 yaşında iken annesi hastalandı. Şizofreni teşhisi ile İsviçre’de bir kliniğe kapatıldı. Babası oğlunu Almanya’da bir mektebe verdi. Aile dağıldı.

Genç prens Nazi tehlikesi üzerine İngiltere’deki dayısı Louis Mountbatten’in yanına gitti. Dayısı, Philip’i oğlu bildi. Battenbergler, Cihan Harbi’nin kaybı üzerine İngiltere’ye yerleşmiş; adlarını Mountbatten’a çevirmişlerdi. İskoçya’da Gordonstoun’da sıkı bir tahsil gördü. Çok çalışkan, zeki ve disiplinli idi. Royal Naval College’i bitirdi. Sonra İngiliz donanmasına girerek bahriye zabiti oldu. Bir hadise, hayatının seyrini değiştirdi.

1939’da kraliyet ailesi bir deniz seyahatine çıkmıştı. O zaman 13 yaşındaki Prenses Elizabeth, 3.dereceden kuzeni olan Philip ile tanıştı. Aralarında bir yakınlık meydana geldi. Harb esnasında Philip cepheye gitti. Ayrıca pilot olarak hava kuvvetlerinde hizmet etti. İyi bir kariyeri oldu. Harb bitince Kanadalı bir kızla evlenmek istedi; İngiliz tarihinin en meşhur deniz kahramanlarından birisi olan karizmatik dayısı Lord Mountbatten mani oldu.

Bu arada Prenses Alice, iyileşip Yunanistan’a döndü. Rahibe olup ölene kadar kendisini hayır işlerine verdi. Prens Andreas ise 1944’te Monte Carlo’da beş parasız vefat etti. Japon denizlerindeki oğlu cenazeye katılamadı. Sonradan evine gelip yüzük, kol düğmesi, saç fırçası ve eski birkaç elbiseden ibaret eşyalarını teslim aldı. Babası geride 17.500 sterlin borç bırakmıştı. Philip, artık hem evsizdi, hem de parasızdı.

Prens Philip ve annesi Prenses Alice
Prens Philip ve annesi Prenses Alice
Gri ülkeye renk
Tahtın varisi olan Prenses Elizabeth’in, evlenebileceği namzetler mahduttu. Kanun gereği Katolik bir prensle evlenemezdi. Çoğu Protestan olan Alman prenslerinden biri ile de evlenemezdi. Zira Alman aleyhtarlığı hâlâ hâkimdi. Elizabeth, uzun boylu, sarışın, yakışıklı ve kendine güvenen teğmeni unutmamıştı.

Dayısının teşvikiyle 25 yaşındaki Philip, 20 yaşındaki Prenses’e talip oldu. Kral da kabul etti. Ertesi sene 1947’de evlendiler. Churchill’in tabiriyle “Harb sonrasında gri Britanya’ya bir renk ışıltısı” getirdi. Bazıları bu evliliği yakıştıramadı. Philip fakirdi, ama soylu idi. İyi bir harb sicili vardı. Üstelik tam bir İngiliz centilmeni idi. Yunanlı gibi yetişmemişti. Mütevazı ve samimi idi. Kayınpederi ve kayınvalidesi kendisini seviyordu. Gençlerin birkaç koldan akraba olması da işi kolaylaştırıyordu.

Philip’in, hepsi de Alman ordusunda vazife yaptığı için Nazilerle irtibatlı sayılan birer Alman soylusu ile evli kız kardeşleri düğüne çağırılmadı. Damat, Danimarka ve Yunanistan prensliğinden feragat ederek İngiliz vatandaşı oldu. Kral da onu Edinburgh Dükü yaptı. 1948’de Charles; 1950’de de Anne doğdu. Genç çift, ideal bir evlilik manzarası veriyordu. Philip ilk olarak eşinin arzusu üzerine sigarayı bırakmıştı.

1952’de genç çift resmî yurt dışı seyahatinde iken Kral öldü. Prenses Elizabeth tahta geçti. Philip de Prince Consort (Refakatçi Prens) oldu. Kralın zevcesi kraliçe diye anılır; ama hükümdar kraliçenin kocasına kral denmez. Philip, 1951’de donanmadan ayrıldı. Devam etse, deniz kuvvetleri kumandanı olması çok muhtemeldi. Böylece kraliçenin gölgesinde bir hayat başladı.

Prenses Elizabeth ve Prens Philip Yeni evliler
Prenses Elizabeth ve Prens Philip Yeni evliler
Delişmen prens
Halbuki Philip gölgede kalmaya uygun değildi. İlk zamanlar Kraliçe Victoria’nın eşi Prens Albert gibi zevcesini yönlendirmeye çalıştı. Ama İngiliz anayasasında Prens Consort’un siyasi rolü hiç yoktu. Ailesine kendi soy ismini vermek istedi; olmadı. Çok zor geçen çocukluk sebebiyle kendine itimadı güçlüydü. Sert ve katıydı. Ama o bir hükümdarın eşiydi. Buna rağmen Kraliçe, hiç bir zaman kocasını ezmedi. Bilakis onu onore etmeye itina etti.

Bu sefer dışarıda bir sosyal hayat kurmaya çalıştı. Her Perşembe arkadaşlarıyla toplanıp yemek yemesi, gazetecilerin hemen bir skandal kokusu almasına yol açtı. Prens’in gizli bir münasebeti olduğu dedikodusu yayıldı. Bunun üzerine Prens, ayağını denk almaya başladı. Bu sebeple evlilik hayatında pek bir kriz yaşanmadı.

Prens, kendisine bir yer tayin etti. Burada iyi bir iş çıkardı. Utangaç, ama fikirlerini kendine saklamasını bilen dirayetli Kraliçe ile ahenkli bir hayat yaşadı. Kraliçenin sakin, kontrollü ve muhafazakâr yapısı, Philip’in delişmen karakterini dengeledi. İkisi de âşık olabilecek tabiatta değildi; ama mantık ile sevgi bir araya gelmişti. Kraliçenin işini kolaylaştırmaya çalıştı. Güçlü bir kadına nasıl eş olunur gösterdi. Ama müstakil şahsiyetini de muhafaza etti.

1960 ve 1964’de Andrew ve Edward dünyaya geldi. Kraliyet ailesi, tipik bir İngiliz ailesi görüntüsü veriyordu. Prens’in annesi 1969’da İngiltere’ye getirildi ve Buckingham Sarayı’nda oğlunun yanında öldü. Annesinin acı ve fedakârlık üzerine kurulmuş hayat hikâyesi, Ortodoks doğan, sonra Anglikan mezhebine geçen oğluna çok tesir etti ve dini inançlarını kuvvetlendirdi.

Sportmen Prens Philip
Sportmen Prens Philip
Monarşinin faydası kime?
Açık sözlülüğü ile tanınırdı. Bu da zaman zaman kendisini ve Kraliçe’yi müşkül vaziyette bırakırdı Mesela 1986’da Çin seyahatinde çekik gözlerle alakalı ifadeleri krize sebep oldu. Bu gafları, sadece başına buyruk görünmek istemesinden değil, sıkıcı ortamı renklendirmek için yaptığı söylenirdi. Ancak bu hâli, kibar ve ince zekâsını, ailesine olan bağlılığını, spor tutkusunu ve kraliyet ailesi mensubu olmayı büyük bir ciddiyetle ele almasını gölgede bırakırdı.

Bambaşka kişiliklere sahip çocuklarını, icabında baskı yaparak kendisi gibi yetiştirmek isterdi. Oğlunu, Diana ile evlenmeye zorlamıştır. 1961’de ilk defa televizyona röportaj veren hanedan azasıdır. Modern fikirli Philip, monarşiyi popüler kılarak halkın gözünde sempati kazanmasını temin etmek istiyordu. Tahtını kaybeden bir ailenin mensubu olduğu için, monarşilerin itibarını kaybetmesinden korkuyordu. “Ah bilseler, monarşinin faydası soylulara değil, halkadır” derdi.

Prenses Elizabeth ve Prens Philip, Son yıllar
Kraliçe Elizabeth ve Prens Philip, Son yıllar
Benim tarzım bu
İngilizce’den başka Almanca ve (Kraliçe gibi) Fransızca bilirdi. Sportmendi. Kriketten yüzmeye kadar pek çok sporu yapardı. Atlı araba sürmeye bayılırdı. Hayatı boyunca 22 bin resmî faaliyete katılmış, 5500 konuşma yapmıştır. 700’den fazla cemiyetin hâmisi veya reisidir. Gençlerin bir sahada muvaffak olmasının, başka sahalara da müspet tesiri olduğuna inanırdı. Bu sebeple gençlik ve spor kulüplerine, açık hava müsabakalarına çok ehemmiyet verdi. Edinburgh Dükü Kupası’nı kurdu. Arada sülün avına çıksa da, tabiat ve hayvan hakları müdafii idi.

Üstlendiği rolün kendisini ikinci plana attığı, mücadeleci yapısı sebebiyle bulunduğu mevkinin hassasiyetleriyle zaman zaman ters düşen doğuştan bir liderdi. Hususi hayatı ile alakalı hiç konuşmazdı. Kraliçe’ye normal bir insan gibi davranabilen bu tek kişi, “Benim asıl işim kraliçenin hüküm sürmesine yardımcı olmaktır. En iyi düşündüğüm şeyi yaptım. Bir anda değişemem. Benim tarzım bu” derdi.

103 yaşında ölen Gloucester Düşesi ve 101 yaşında ölen Ana Kraliçe Elizabeth’den sonra, 100 yıllık ömrüyle kraliyet ailesinin en uzun yaşayan üçüncü ferdidir. Hanedanın en uzun yaşayan erkek ferdi olduğu gibi, 74 senelik evliliği de bir rekordur.

.

SUDA OYNAR KAYIKLAR
Eski İstanbul kayıkları, hem iki yakayı birbirine bağlar; hem de zarif bedenleriyle denizleri süsler. Aynı zamanda nice hatıraları sinesinde gizleyen mazi şahitleridir.
19 Nisan 2021 Pazartesi
19.04.2021

Üç tarafı denizle çevrili İstanbul’un bir asır evveline kadar başlıca nakil vasıtası elbette ki kayıklardı. Buharlı gemiler gelince gözden düştüler ama, hatırası, şiirlerde, resimlerde yaşamaya devam etti.

Eskiden Boğaziçi’nde nüfus fazla değildi. Boğaz köylerinin nakliyesi de kayıklar vasıtasıyla temin ediliyordu. Zamanla Boğaz şenlenince kayıkların sayısı ve ehemmiyeti arttı.

Eski İstanbul’da üç çeşit kayık vardı: 1-Hanedan efradının kullandığı saltanat kayıkları. 2-Hâli vakti yerindelerin kullandığı piyadeler. 3-İnsan ve mal nakliyatına mahsus pazar kayıkları.

Piyadeler
Tek kürekçili, dümeni olmayan ve 2 yolcu taşıyan piyadeler, zamanla 2-3 kürekçili ve 5-6 yolcu taşıyacak kadar büyüdü. Kerestesi hafif ıhlamur ağacından imal edilir; denge için küreklerin baş kısmı ağır yapılır. Şaşırtıcı sürattedir.

O zamanın otomobilleri olan piyadeler, pazar kayığına nisbeten ufak, ince ve narindir. Yalı ve iskele piyadesi diye iki çeşidi vardır. Yalı piyadesini sahibi kullanır, yalının kayıkhanesinde durur. İskele piyadesi ise iskelelerde durur; bugünki taksiler gibi müşteri alır.

Piyade hamlacıları beyaz bürümcük hilali gömlek üzerine işlemeli çuha yelek, çuha dizlik ve uzun konçlu beyaz çorap ile rugan gül fiyonklu yemeni giyer. Bunları Beyoğlu’nun namlı terzileri Mir veya Kotero diker. Öyle ahenkli çalışırlar ki, harekete geçtiklerinde uzaktan bakanlar tek küreğin hareket ettiğini zanneder.

Piyadelerin kürek sayısından kime ait olduğunu anlamak mümkündür. Vezirler 5, bâlâ rütbeliler 4, ulâ-ı evveller 3, ulâ-ı sâniler 2 çifteli kullanır. Vezir kayıkları ise başka başkadır. Kaptan-ı deryanınki kadırga burnu gibi burunludur. Paşalar trabzanlı kayıkları tercih eder. Sadrazamınkinin oturma zemini yeşil çuha döşelidir.

Kayıkta - F. Zonaro
Kayıkta - F. Zonaro
Peremeler ve Pazar kayıkları
Peremeler piyadeden daha güçlüdür. Kıç tarafında dümeni vardır. İstanbul ve Boğaz köyleri arasında eşya ve yolcu taşır. Gövdesi piyadeden geniş, ama boyu daha kısadır. Burada hamlacılar piyadenin hilafına ayakta kürek çeker. Peremeler daha ziyade günü birlik gezinti için kiralanırdı. İçinde serili kilim ve yolcuların içmesi için su küpleri vardır. Peremeler zamanla yerini pazar kayığına terketti.

İri yarı güçlü hamlacıların çektiği 3 veya 4 çifte kürekli pazar kayıkları 50 kişi alır. Pazar kayıklarının çoğu vakıftır. Bunlar, vakfı tarafından ehli kişilere kiralanır. Bazen müşterisi o kadar fazla olur ki, kayık içindekilerden başka, ayaklarını kayığın kenarından dışarı sarkıtarak daha ucuza seyahat yapan yolcular vardır. 1586’da adam başı 30 para idi. Kayık dışı yolcular 10 para noksan öderdi. 40 para 1 kuruştur. 1850’lerde Eminönü-Üsküdar 3, Eminönü-Kâğıthane 5 kuruştur.

Boğaz ve Haliç hamlacıları ekseri Türk; Marmara’da çalışanlar ise Rum idi. Evliya Çelebi İstanbul’da 21 iskelede, 4614 kayıkta 8 bin kayıkçı esnafının çalıştığını söyler. XVIII. asırda 3996 kayık ve 6572 hamlacı vardır. Herhangi bir sebeple çalıştığı kayığı bırakan hamlacı işini bir başkasına ücreti mukabili devredebilir. Her iskelede kayıkçıları kontrol altında tutan bir iskele kethüdası vardır. O da peremeciler kethüdasına tâbidir.

Pazar Kayığı
Pazar Kayığı
Kayıktan sandala
Boğazın akıntıları meşhurdur. Bu sebeple kayık akıntılı ve anaforlu mıntıkaya girince, kıyıda bekleyen iri yarı güçlü yedekçiler iplerle kayıkları çekip akıntıyı geçmesine yardım eder.

Hafifmeşrep kadınların suistimaline mani olmak üzere kadınlarla erkeklerin aynı kayığa binmesi, Sultan Fatih devrinden beri yasaktır. Bu yasaktan yaşlı kadınlar müstesnadır. Sultan Hamid devrinde bu yasak gevşetilmiştir.

Geçen asrın en eğlenceli faaliyetlerinden biri kayık yarışları idi. Her çeşit kayık, Büyükada ve Moda’da yapılan müsabakalara iştirak ederdi. Halk sahillere, gazinolara, sırtlara hücum eder; kayıklar denize dökülür; yer yerinden oynardı.

Bunlardan başka keşif, muhabere ve karakol hizmetinde kullanılan kırlangıç, mumhane kayığı, tulumbacıları taşıyan ateş kayığı, odun kayığı, buz kayığı, at kayığı, dalyan mavnası, yük taşımaya mahsus üçgen yelkenli salapurya, sahil güvenliğin kullandığı şayka, balıkçıların kullandığı kancabaş adında kayıklar da vardır.

XIX. asırda Fevâid-i Osmaniye ve ardından Şirket-i Hayriye’nin kurulmasıyla vapurlar işlemeye başlamış, kayıklar gözden düşmüştür. Farsça, Bulgarca, Sırpça, hatta İtalyancaya bile girmiş olan Türkçe kayık kelimesi de yerini Yunanca ‘sandal’a terketti.

Vükela Kayığı
Bir de vükela kayıkları vardır. Boğaz’da oturan devlet erkânı, Sirkeci’den yalılarına kayıkla gider gelir. Halk buna vükela kayığı der. Sahibi ile kayıkçılardan başka, 2 asker, yaver ve 2 de ağa bulunurdu. Seyahat boyunca bir ağa efendisinin çubuğunu yakar, diğeri de şemsiye tutar. Hanedandan birinin yalısı önünden geçerken hürmeten şemsiye kapatılır; sonra açılır.

Sandal Sefası
Boğaziçi’nde oturan ehl-i zevkin en büyük merakı, mehtabın güzel olduğu zamanlar, yani ayın en parlak olduğu 13-14 ve 15’inde mehtap âlemleri tertiplemektir. “Biz heybelide her gece mehtaba çıkardık” mısraında terennüm olunduğu gibi, bazen sayısı yüzü bulan kayıklar, bir araya gelerek mehtabı seyreder; kayıkların birindeki gazelhanın gazelini dinler. Eski İstanbul’un bu en eski eğlencesini, Abdülhak Şinasi Hisar, Boğaziçi Mehtapları’nda güzel tasvir eder. Kayıklar bazen de kaçamakları gizler: “Gece sahilden alıp sandalı enginlere biz/Uyuyan Marmara’nın koynuna girsek ikimiz.”

Saltanat Kayığı
Saltanat kayıkları birbirine benzer ama, her padişahın zevkine göre ufak tefek değişiklikler yapılabilir. Sultan İbrahim gibi bazı padişahlar süslü, bazısı ise sade kayığı tercih etmiştir. Bunların boyu çok uzundur. Ekseriya 31-32 m boyunda, 2,5 m eninde, 3 m irtifadadır. Tersanede hususi imal edilir.

Arkada köşk tabir olunan ve padişahın oturduğu her biri bir sanat şaheseri açık veya kapalı bir mekân vardır. Kapalı olanlarda ayrıca pencere bulunur. Burun kısmı içeri doğru büyük bir kavisle kıvrılır; üzerinde de kuş motifi bulunur.

Bunların kürek sayısı muhteliftir. Sultan III. Murad zamanında köşkler çini ile süslenmiştir. Sultan II. Mahmud’un kayığının 4 sütun üzerinde çatılı köşkü, Avrupai izler taşır. Yazın köşksüz saltanat kayıkları tercih edilir. Uzun seyahatlerde padişahlara mahsus olan kırmızı renkte canfes şemsiye taşınır. Başkası kırmızı şemsiye kullanamaz. Köşklerde gümüş işlemeli fenerler asılıdır. Saltanat kayıkları Sarayburnu veya Dolmabahçe kayıkhanesinde muhafaza edilir.

Hanedan efradının da rütbelerine göre çifteleri değişen kayıkları vardır. Osmanlı kültürü ve sanatının en narin numunelerinden olan ve asırlarca Boğaziçi’ni süsleyen bu kayıkların bazısı bugün Deniz Müzesi’nde arzı endam etmektedir.

Padişahların bir de tebdil kayığı vardır. Hüviyetini belli etmeden halkın arasında rahatça seyahat eder. Yeniçeri isyanı patlak verdiğinde Sultan II. Mahmud bir tebdil kayığı ile Beşiktaş’tan Topkapı’ya gelmişti. Sultan II. Selim’in vefatı üzerine Manisa’dan tahta davet edilen oğlu Sultan III. Murad saltanat kayığının gelişini beklemeden bir buz kayığına atlayıp karşıya geçmişti.

Çamlıca’da kız kardeşinin köşkünde vefat eden Sultan II. Mahmud’un cenazesi Haydarpaşa’da bir kayığa bindirilmişti. Denizciliğe meraklı ve sağlığında kayıkla gezmeyi çok seven Sultan Aziz’in cenazesi, talihin acı bir cilvesi olarak, 5 çifte kayıkla Topkapı’ya taşınmıştı. Bu sebeple Sultan Hamid bir daha piyadeye binmemiştir. Hatta cülusunda 13 çifte kayıkla Eyüp Sultan’a giden Padişah, saltanatı müddetince kayığa çok az binmiştir.

Saltanat Kayığı
Saltanat Kayığı
Tenezzüh-i Hümayun
Padişahın saltanat kayığı ile Boğaz’da yaptığı muhteşem gezintiler dillere destan olur, günlerce halkı meşgul eder. Sandalye adı verilen 6 kayık, saltanat kayığına yol açar. Bunların iki yanında hasekileri taşıyan iki kayık daha vardır. Bunlar gidilen yerde padişahın hizmetini görecek saraylılardır. Bunların ardından destar-ı hümanyun, yani padişahın kavuğunu taşıyan sarık kayığı gelir. Bunu da birer mabeyncinin oturduğu 6 kayık takip eder. Sonra padişahın kayığı gelir. Bunlar yan yana iki tanedir; padişah birinde bulunur; diğeri yedektir. Kayığın iki yanında birer bostancı oturur ve dümeni tutar. Ayrıca kayıkta padişah inerken ve binerken yardım etmek üzere iki çuhadar yer alır.

Kagithane Kayığı
Sefaret Kayığı
İstanbul’da vazife yapan çeşitli sefirlere tahsis edilen 5 çifte sefaret kayıkları vardır. Daha büyük kayığa binemezler. Lale Devri’nde İstanbul’da bulunan Fransız sefiri Ferriol, padişah kayığına benzeyen ve 5 çifteden büyük bir kayık yaptırdığı, üstelik içini de padişaha mahsus kırmızı çuha ile döşettiği için gözden düşmüş; süklüm püklüm memleketine dönmeye mecbur kalmıştı. Sultan III. Selim zamanında sefaret kayıklarına bayrak çekme izni verildi. Sultan Hamid devrinde Amerikan sefiri Cox’a kayığına kartal motifi koyma imtiyazı tanındı. Cox bu kayığı o kadar sevdi ki, giderken götürmek için izin aldı. Kayık şimdi Washington National Museum’dadır.

Bu para azdır!
Kayıkçılar, üzerinde gezdikleri denizin hilafına, kendi halinde, munis, kanaatkâr, efendi insanlardı. Hanımlar inip binerken kuvvet almaları için, öndeki hamlacı nazikçe omzunu uzatırdı. Kibarlıkları, Nedim, Enderunî Vasıf ve Enderunî Fazıl’ın şiirlerinde tasvir edilir. İçlerinde zeki ve irfan ehli de az değildi. Sultan II. Mahmud, derviş kılığında bir kayığa biner. Topkapı’da sahile çıkınca, kayıkçı der ki, “Hataen bir lira bırakmışsın, bunu al, yüz para ver!” Padişah, “Sende kalsın” deyince, “Bak a derviş, sana bir çift sözüm var. Hakikaten göründüğün gibiysen, bu para çoktur, hizmetimin karşılığını ver. Yok şu sarayda oturan devletlü isen, bir lira azdır” der.

.HAMMURABİ KANUNU ve TEVRAT
Bâbil ve Kenan ilinde yaşayan birbirinden çok farklı iki cemiyet, nasıl oluyor da, benzer hukuki hükümlere sahip olabiliyor?
26 Nisan 2021 Pazartesi
26.04.2021

XX. asrın başlarında Hammurabi Kanunu’nun bulunuşu ve bu kanunla eldeki Tevrat arasındaki benzerlikler, rasyonel düşünen bazı tarihçileri, Yahudi hukukunun, aralarında ırk, dil ve vatan birliği bulunan Bâbil hukukundan tesir gördüğü kanaatine itmiştir. Hatta bunlar, eldeki Tevrat metninin, Hammurabi kanunundan iktibas edildiğini iddia etmiştir.

Bir cemiyetin hukukunda, başka cemiyetlerle müşterek bazı esaslar tesbit edilmesi normaldir. Ama birinin diğerinden iktibas edildiği neticesine varmak kolay değildir. Hammurabi Kanunu’nun, Tevrat’a numune teşkil edip etmediği hususunda üç ayrı görüş ortaya atılmıştır:

1-Tevrat’taki hükümler, Hammurabi Kanunu’ndan alınmıştır. (Alman Asurolog Winckler ve Friedrich Delitzsch)
2-İkisi de henüz elde olmayan müşterek bir metne dayanır. (Alman/Yahudi oryantalist David Heinrich von Müller)
3-Her ikisi birbirinden tamamen müstakildir. (Kanunnamenin en etraflı Almanca baskısının editörleri hukuk tarihçisi Josef Kohler ve Asurolog Felix Peiser)

Uyanık kral
Yahudilerin ataları İbrânîler, tıpkı Bâbilliler, Âsurlular, Fenikeliler, Kartacalılar, Aramîler, Süryanîler ve Araplar gibi Hazret-i Nuh’un oğlu Sam’ın soyundan gelen bir Sâmî (Semitik) kavmidir. Ancak antik çağda Bâbil ve Kenan illerindeki cemiyet, birbirinden bünye ve seviye itibariyle çok farklıdır. Bâbil’de sosyal sınıflar çok güçlüydü. Yahudilerin yaşadığı Kenan (Filistin) ilinde ise sadece yerli-yabancı (Yehudim-Goyim) ayrımı vardı.

Bâbil’de ticaret çok ileriydi; Kenan ilinde ise yerli halk Kenanîlerin yürüttüğü basit bir ticari hayat vardı. Bâbil’de ziraat ileriydi, yüzlerce kölenin çalıştığı büyük çiftlikler vardı. Kenan’da böyle büyük çiftlikler olmadığı gibi, araziyi de sahibi işlerdi. Kölelerin vaziyeti Kenan’da daha iyiydi. Aile hukuku hükümleri çok farklıydı.

Tevrat, sadece hukuk kaidelerinden ibaret değildir. Dinî, içtimaî ve ahlâkî hükümler de getirmiştir. Bu itibarla Bâbil kanunu tamamen dünyevî, Tevrat ise dinîdir. Gerçi kanununun önsözünde Hammurabi, Tanrı Marduk tarafından başa getirildiğini, Güneş/Adalet Tanrısı Samaş tarafından da bu hükümlerin dikte ettirildiğini söyler.

Böylece kanunnameye dinî bir menşe temin edilmeye çalışıldığı; böylece Hammurabi’nin kendi otoritesini Tanrı’nın tasvibine mazhar ettirmek uyanıklığını gösterdiği görülür. Bu ise, ibadet, mabed ve rahiplerden bahsetmeyen kanunun seküler (lâdinî) vasfına halel getirmez.

Sümerler ve Tufan
Hammurabi Kanunu büyük ölçüde Sümer hukukunu kaynak aldığına göre, Sümer, Bâbil, Yahudi, Hristiyan ve İslâm hukukunun sırasıyla diğerine tesir ettiği söylenebilir mi? Bu görüşte olanlar, Hammurabi Kanunu ve Tevrat’taki çoğu hükmün benzerine Sümerlerde rastlandığını söyler.

Âsur ve Bâbil’de, hatta eski Mısır ve Hititlerde anlatılan pek çok hikâyeler, Eski Ahid’de anlatılanlara benzer. Mesela Tufan hikâyesi, Sümer kültüründe çok canlıdır. Bu da pek çok kimseyi, sonrakilerin evvelkilerden alındığı kanaatine sürüklemiştir. Halbuki Sümer hukukuna hâkim prensipler, Tevrat’takilerle mukayese edildiğinde benzerlikten çok farklılık ortaya çıkar.

İnsanlık tarihi çok eskidir. ME 3500 senelerinde tarih sahnesine çıkan Sümerlerden evvel de hukuk sistemi vardı. Sümerlerin kullandığı ve dünyadaki üç çeşit yazıdan biri olan çivi yazısı (diğerleri resim ve işaret yazısıdır) XVII. asırda çözülmeye başlanmış; XIX. asrın ortalarında tam manasıyla okunabilmiştir. Bu tabletlerin mühim bir kısmının bulunuşu ise XX. asır başlarıdır. O halde Bâbil’de yaşayan Yahudilerin veya daha sonra Arapların bu tabletlerden eski Sümer efsanelerini ve hukukunu öğrenip bunları Tevrat’a, oradan da Kur’an’a aktardıkları söylenebilir mi?

Yarın Sümerlerden daha eski bir medeniyete ait kalıntılar bulunsa, bunların muhteviyatının da Sümerlerinkine benzediği görülürse, Sümerlere ilham kaynağı olduğuna mı hükmedilecektir? Öyleyse Sümer hukukunun da tesir gördüğü bir kaynağın bulunması lâzım gelir. Bu, gerek Sümer, gerek Bâbil ve gerekse Yahudi hukukunun orijinini teşkil eden müşterek bir kaynaktır: O da ilahî hukuktur. Hukuk fakültesinden hocam merhum Hamide Topçuoğlu, Eski İsrâil Hukuku kitabında bu meseleyi ele alıp açıklığa kavuşturmuştur.

Tevrat ilâhî bir metindir. Ortadoğu’da evvelki peygamberlere ait izler çok derindir. Kitapları kaybolsa, sözleri unutulsa bile, bunlardan bazılarına, sonraki metinlerde veya halk arasındaki ananelerde rastlanması tabiîdir. Sümer kültürü ve Hammurabi Kanunu ile Tevrat arasındaki benzerlik de buradan ileri gelir. Hazret-i İbrahim, Kenan’a yerleşmeden evvel bir Sümer vatandaşı idi. Kenan’a gelişi ME 2300 senelerindedir. Hazret-i Musa’nın Mısır’dan çıkışı ise ME 1313 tarihindedir.

Kısasa kısas
1901-1902 arası İran’da çalışan Fransız arkeoloji heyeti, Sus sarayı zemininde 2,25 m. uzunluğunda siyah taştan üzeri çivi yazısıyla dolu bir silindirik taş buldu. Yazı Fransa’da okundu. Bunun Hammurabi Kanunnamesi olduğu anlaşıldı. Hammurabi’den 9 asır sonra yaşamış bir Elam Kralı tarafından Sus’a nakledilmişti. Şimdi Paris’te Louvre Müzesi’ndedir. Üzerindeki bir kertik sebebiyle bazı maddelerin zâyi olduğu anlaşılmaktadır.

Bâbil Devleti’nin en mühim siması sayılan Kral Hammurabi, mütefekkir, dindar, âdil ve müstebid bir hükümdar olarak tasvir edilir. Zamanında memlekette uzun bir sulh ve adalet devresi hüküm sürmüştür.

Mezopotamya sitelerinde yazılı olmayan farklı teamüllerin tatbik edildiğini gören ve ülkede hukuk birliğini temin etmeyi isteyen Hammurabi, ömrünün sonlarına doğru mevcut kanunları derlemeyi düşündü. Eski Bâbil kanunlarından ve hususen Sümer Kralı Şulgi’nin tedvin ettiği kanunlardan istifade edip, teamülleri ve bunlara göre verilmiş mahkeme kararlarını da nazara alarak bir kanun külliyatı meydana getirdi.

Bunları maiyetindeki hukukçulara hazırlatıp, büyük bir taş sütun üzerine 282 madde hâlinde halkın konuştuğu Akad lisanında ve çivi yazısıyla yazdırarak ME 1783’te Bâbil şehrinin en büyük mabedine diktirdi. O zamana kadar resmî yazışmalar hep Sümerce yapılırdı; hukukçular dışında kimse kanunları bilemezdi. Artık basit halk da kanunları öğrenme imkânına kavuştu ve hâkim sınıfın tasallutundan kurtuldu. [Akadlar, evvelce Asyalı Sümerleri yenip Bâbil’de hâkim olan bir Sâmî kavmidir.]

Kanunnamenin başlangıç ve hâtimesi amme hukukuna dairdir. Bunun haricinde kalan ve aralarındaki alâkaya göre az-çok yan yana getirilmiş maddeler daha ziyade hususî hukuk, ceza hukuku ve muhakeme usullerine dairdir. Bu kanunlar aslında Sümer kanunlarıdır. Fakat daha mükemmel ve şümullüdür. Sümer kanunları hilâfına insanlara adaletli davranmayı hedef ediniyor, mahkemeye intikalinden evvel ihtilafları çözmeye temayül gösteriyordu.

Ancak suçtan zarar görenin şahsi intikam alması; cezanın failinden başkasına sirayeti; hâkim sınıfın hukuka müdahalesi gibi mahzurları aynen muhafaza etmişti. Hammurabi Kanunu, kendisini emniyette hissetmeyen iptidai cemiyetlerin hemen hepsinde olduğu gibi, istikrarlı bir cemiyet yapısına sahip Sümerlerin kanunlarına nazaran daha ağır cezalar ihtiva eder.

Kısasa kısas kabul edilmiştir. Hastasının ölümüne veya kör kalmasına sebep olan doktorun eli kesilir. Hırsızlık aleni yapılırsa, hırsızın eli kesilir; gizli yapılırsa idam olunur. Zina eden erkek ve kadın bağlanarak suya atılır.

Tevrat’taki cezaların şahsîliği prensibi, Hammurabi Kanunu’nda yoktur. Bir adam bir kadının çocuğunu düşürürse, o adamın çocuğu öldürülür. Yaptığı ev yıkılmış ve sahibi de ölmüşse, mimar öldürülür. Ev sahibinin oğlu ölmüşse, mimarın oğlu öldürülür. Sert görünse bile Tevrat’taki hükümler çok daha insani ve mantıklıdır.

Yahudiliğin Babası
Yahudi hukukunun esası, Hazret-i Musa'ya vahy olunan Tevrat-ı Şerif’e dayanır. İslâm kaynakları hakikî Tevrat’ın büyük bir kitap ve çok az kişinin ezberinde olduğunu söyler. Babil sürgününden (ME 587) sonra çıkan karışıklıkta Tevrat nüshalarının kaybolduğu tahmin edilmektedir. Sonradan Yahudi din adamları hatırlarında kalan ayetleri yazdı. ME V. asırda yaşamış Ezra (Uzeyr) ismindeki bir sofer (yazıcı haham) bunları toplayarak, şimdi eldeki Ahd-i Atîk denilen Tevrat ve buna bağlı kitapları yazdı. Bu sebeple Ezra, “Yahudiliğin Babası” kabul edilir. Nihai Tevrat metni MS 100 yılında tesbit olundu.

Eldeki en eski tam Tevrat nüshası takriben MS IX. asra tarihlenir. Kur’an-ı Kerim, Tevrat’ın insan eliyle tahrif edildiğini söyler (Mâide: 13-14-15). Peygamber aleyhisselam da, “Eğer Ehl-i kitab, size bir şey anlatacak olursa onu ne tasdik edin, ne de yalanlayın” buyurmuştur. (Buhârî, Ebû Dâvud, İbn Hanbel) Çünki eğer tasdik olunan şey tahrife uğramış bir şeyse, tahrife iştirak edilmiş olunur; eğer tekzib edilen şey, semâvî kitabın aslına uygun ise, bu sefer ilahî kelâm yalanlanmış olur. Bu sebeple, ulema, Müslümanların Tevrat okunmasını men eder; ama abdestsiz dokunmasına da izin vermez. Dolayısıyla, sonradan eklenmiş olan bir kısmın, Hammurabi’den veya başka bir yerden alınmış olması, orjinal Tevrat’ın mukaddes vasfına halel veremez.

.SARAYDAN ZİNDANA: ŞEHZADE NÂMUK EFENDİ
Sultan Reşad’ın torunu Şehzade Nâmuk Efendi, hanedan sürgün edilirken 11 yaşında bir delikanlı idi. Dolmabahçe Sarayı’nda başlayan ihtişamlı hayatı, Mısır zindanlarında sefalet içinde son buldu.
3 Mayıs 2021 Pazartesi
3.05.2021

Mahmud Nâmuk Efendi, dedesi Sultan Reşad’ın padişahlığı zamanında Dolmabahçe Sarayında dünyaya geldi. Kendisine pek rastlanmayın bir isim verildi. Şehzâde Selim Efendi’nin kızı Nemîka Sultan’ın ismi de aynı köktendir. Daha sık görülen Nâmık da aynı kökten bir isimdir.

Ayvalıklı bir Türk zabitinin kızı olan annesi Gülnev Hanım’ı 6 yaşında iken kaybetti. Dedesinin vefatından sonraki hayatı, babasının Bağlarbaşı’ndaki köşkünde geçti. Şehzade’nin 1910 senesinde Mısır Hıdivi’nden satın aldığı, 50 dönümlük bahçesinde havuzlar ve nadir ağaçlar bulunan köşk, sürgünden sonra bakımsızlıktan harap oldu. Bugün selamlık kısmı ayaktadır.

Nâmuk Efendi ve Mukbile Sultan
Nâmuk Efendi ve Mukbile Sultan
Rehin bırakılan hamam tası
1924 senesinde halifelik kaldırılıp, hanedanın topyekûn sürgün edilmesi kararı çıkınca babası Ömer Hilmi Efendi, babaannesi Mihrengiz Kadınefendi ve kendisinden 2 yaş büyük ablası Emine Mukbile Sultan ile beraber Orient Ekspres’e binerek Fransa’ya gittiler. Nice’de liseyi bitirdi. Ablası Şehzâde Ali Vâsıb Efendi ile evlendi.

Şehzade Ömer Hilmi Efendi
Şehzade Ömer Hilmi Efendi
Aile zamanla mali sıkıntıya düştü. Şehzâde, parası bitince, yanında getirebildiği hususi eşyaları satarak geçinmeye çalıştı. Nihayet saray işi bir hamam tasının 50 franga rehin bırakılması üzerine üzüntüsünden felç geçirerek kötürüm kaldı. Tedaviye ayıracak paraları olmadığı için, hayatın daha ucuz olduğu Mısır’a göçmeye karar verdiler. 1933 Mayıs ayında Champollion adlı vapurun ikinci mevkiinde Marsilya’dan hareket ederek İskenderiye’ye gittiler.

Birkaç gün otelde kaldıktan sonra Prens Amr İbrahim’in tahsis ettiği 4 odalı daireye yerleştiler. Aileye evkaftan cüzi de olsa bir maaş bağlandı. Haydarabad nizamının aileye bağladığı tahsisattan da aileye 45 lira düşüyordu. Nâmuk Efendi, İskenderiye tramvay şirketinde 25 lira maaşla işe girdi. Hepsi bir arada oturduğu için, maişetçe ferahlamışlardı. 2 sene sonra Ömer Hilmi Efendi vefat etti.

Ömer Hilmi Efendi, annesi ve çocukları
Ömer Hilmi Efendi, annesi ve çocukları
Maişet dünyası
Nâmuk Efendi, uzun boylu, iri yarı, yakışıklı, güçlü, gürbüz ve spora düşkün bir gençti. Sevimli ve sosyaldi. Ailenin bütün ferdleriyle yakınlığı ve irtibatı vardı. Herkesin işine seve seve koşmayı vecibe bilirdi. 1939’da İsmail Râtib Paşa ile Kavalalı ailesinden Emine Bihruz Hanım’ın kızı Şehrâzâd Hanım (1922-1993) ile evlendi. Ömer Abdülmecid adında bir oğlu oldu (1941).

Ancak zamanla geçimsizlik baş gösterdi. Prenses Emine, 1947’de bir tayyare kazasında vefat edince, kızı buhrana girdi ve bu, aile geçimsizliğini arttırdı. 1947’de oğulları babasında kalmak üzere anlaşarak ayrıldılar.

Ablası Mukbile Sultan’ın yanına taşınan Nâmuk Efendi, çalışmak mecburiyetindeydi ve sık sık seyahat ederdi. Tek başına bir çocuğa bakabilecek vaziyette olmadığı için onu İngiltere’nin en mutena mekteplerinden olan Kent’teki Farnaby Koleji’ne yazdırdı.

Sonra da bu tahsilin masraflarını karşılayabilmek üzere memuriyeti bırakıp ticarete atıldı. Ortadoğu ve Asya memleketlerinde çalıştı. Makine, hatta silah ithalat ve ihracatı yapardı. Eski sadrazam Said Halim Paşa’nın oğlu Prens Abbas Halim ile ortaktı. Bir yandan da hanedanın miras işlerini takip ediyordu.

Şehzade Nâmuk Efendi hanedan nişanı ile
Şehzade Nâmuk Efendi hanedan nişanı ile
Yıldız sönüyor
1952’de Mısır’da sosyalist bir askeri darbe oldu ve hanedana hürmetkâr Melik Faruk tahtını kaybetti. Buradaki Osmanlı ailesi yine zor vaziyete düştü. 1958’de Kahire’de yaşayan Hanzâde Sultan’ın kızı Prenses Fâzıla, Irak Meliki II. Faysal ile nişanlanmıştı. Nâmuk Efendi, düğün işlerini bununla görüşmek üzere 12 Temmuz günü Bağdad’a gitti.

Geldiğinin ikinci günü, Irak’ta kanlı darbe oldu. İktidar, Mısır’da olduğu gibi, sosyalist askerlerin eline geçti. Cenab-ı Peygamber’in soyundan Melik Faysal, amcası nâib Abdülillah ve başvekil Nuri Said Paşa hunharca öldürüldü; naaşları sokaklarda sürüklenerek köpeklere atıldı.

Nâmuk Efendi aslında işini bitirmiş; dönüş biletini almıştı. Ancak Melik Faysal’ın yemek daveti sebebiyle, dönüşünü tehir etmişti. Darbeden sonra otellerde dolaşarak yabancıları tek tek tesbit eden askerler, İsviçre’ye gitmek isteyenler arasındaki Nâmuk Efendi’yi tevkif ettiler. Kahire’deki Nâsır hükûmetine de haber verdiler. Nâmuk Efendi, bu arada hapishaneye tıkıldı.

Aynı sene daha evvel Mısır’da güya Nâsır’a karşı, Suudi Kralı Faysal’ın tertiplediği ve Neslişah Sultan’ın oğlu Prens Abbas Hilmi’yi tahta çıkarmaya matuf bir darbe teşebbüsü ortaya çıkarılmıştı. Mısır hükûmeti, Nâmuk Efendi’nin bu hâdiseyle irtibatı olabileceğinden şüphelenerek, kendisini Irak’tan talep etti. Şehzâde, elleri kelepçeli, ayakları zincirli bir şekilde Kahire’ye getirildi. Bu arada Fevziye Sultan’ın zevci Mısırlı Pilot Hayri Bey de evinden alınıp hapse atıldı ve kendisinden bir daha haber çıkmadı.

Nâmuk Efendi'nin Kahire'ye getirilişi... el-Ahram 1 Eylül 1958
Nâmuk Efendi'nin Kahire'ye getirilişi... el-Ahram 1 Eylül 1958
Gelin, cenazenizi alın!
Hakkında dava açılan Nâmuk Efendi’yi, korkudan hiçbir avukat müdafaa etmeye yanaşmadı. Kahire’de solcu olarak tanınmış avukat Ahmed Hüseyin davayı kabul etti ve Neslişah Sultan kendisiyle anlaştı. İyi de bir müdafaa yapmasına rağmen, hüküm evvelden verildiği için, Nâmuk Efendi, 15 sene ağır hapse mahkûm oldu. Mukbile Sultan, inkâr etmek yerine korkudan malumatları olmadığı yolunda ifade veren akrabalarına kırıldığını anlatırdı.

Nâmuk Efendi, Kahire’deki Tora zindanına kapatıldı. Amcazadesi Şehzâde Nâzım Efendi, kendisine vasi tayin edildi. Hanedan efradı, aralarında para toplayıp, Şehzâde Nâmuk Efendi’ye, Nâzım Efendi’nin evinde pişirdikleri yemekleri götürürlerdi. Ayda bir kere ziyaretçi kabul etme hakkı vardı.

Nâmuk Efendi, 4,5 sene kaldığı zindanda bir gece geçirdiği beyin kanamasından dolayı felç oldu ve üç gün sonra da 13 Kasım 1963 tarihinde vefat etti. Şehzâde Nâzım Efendi ve zevcesi Halime Hanım, Neslişah Sultan ve Kahire’de yaşayan Türklerden Arif Mardin, cenazeyi teslim aldılar.

Namazı hapishanede kılındı. Şehzâde’nin eski zevcesinin mensup olduğu Râtib ailesinin kabristanına defnedildi. Naaşı, 1977’de, Şehzâde Ömer Faruk Efendi ile beraber İstanbul’a, Sultan II. Mahmud Türbesi’ne nakledildi.

Nâmuk Efendi zindanda
Nâmuk Efendi zindanda
İngiltere’de 3 kuşak şehzadeler
Nâmuk Efendi’nin tek çocuğu Ömer Abdülmecid Efendi, 1941’de İskenderiye’de dünyaya geldi. Oxford’dan mezun oldu. Beyrut’ta Orta Şark Havayolları’nda çalıştı. Londra’ya döndü. Politeknik Mektebi’nin iş idaresi kısmını bitirdi. Annesini yıllar sonra görebildi. İyi kalbli, sevimli, kalender bir zattır. İşsiz kalıp uzun zaman belediye yardımı ile geçindikten sonra, annesinden gelen cüzi bir mirasla biraz ferahlamıştır.

Şehzade Ömer Abdülmecid Efendi ve genç şehzade Mahmud Efendi
Şehzade Ömer Abdülmecid Efendi ve genç şehzade Mahmud Efendi
Hayatı adeta bir dram olan Ömer Abdülmecid Efendi’nin Mahmud Nâmuk Efendi (1975) adında bir oğlu vardır. Baba oğul, 2012 senesinde Türk vatandaşı oldular ve Osmanoğlu soyismini aldılar. İngiltere’de kompütür grafikçisi olarak çalışan Mahmud Efendi’nin Ziya Reşad (2012) ve Cem Ömer (2015) adında iki oğlu vardır. Hepsi İngiltere’dedir. Bu, Osmanlı hanedanında devam eden 3 koldan biridir. Diğer kollar doğan çocuk olmadığı için ya sönmüş, ya da sönmek üzeredir.

.TAKSİM CÂMİİNİN SERÜVENİ
Vaktiyle Taksim’de bir câmi vardı. Şimdi onu hatırlayan muhtemelen kalmamıştır.
10 Mayıs 2021 Pazartesi
10.05.2021

Sultan I. Mahmud’un şehre su getirtirken yaptırdığı maksem sebebiyle suların taksim edildiği yer mânâsına Taksim adını alan semtte vaktiyle büyük bir kışla vardı. Sultan III. Selim topçu askerleri için yaptırmıştı. Meydanın Harbiye’ye bakan tarafındaydı. Şimdiki Gezi parkı ve heykelin olduğu yere düşüyordu.

Taksim Kışlası
Taksim Kışlası
Suyu kesilmiş hamam
Kabakçı isyanında harab olduğu için, Sultan II. Mahmud tarafından 1812’de yenilendi. Sultan Mecid zamanında bir yangın geçirdiği için meşhur mimar Kirkor Balyan tarafından tamir edildi. Önündeki geniş meydanda da talim yapıldığı için buraya Talimhâne denirdi. Kışlanın bir de minareli câmisi vardı. 1894 zelzelesinden sonra kışlanın yıldızı söndü. Kışla boşaltılınca, câmi de suyu kesilmiş hamama döndü.

İttihatçı hükümet, Balkan Harbi akabindeki para ihtiyacı sebebiyle devlete veya vakıflara ait mülkleri satarken, Taksim Topçu Kışlası’nı da 20 Şubat 1913 tarihinde İstanbul Emlak Şirket-i Osmaniyyesi adında bir Fransız-Osmanlı şirketine 500 bin liraya sattı. Aslında hükümet 3 sene evvel kışladan başka Borsa Hanı, Dolmabahçe Gazhanesi ve Kadıköy Rıhtımı’nı da satmaya teşebbüs etmiş; ama meclise kabul ettirememişti. Şimdi artık meclis tamamen ellerinde idi. Bunu o zamanki belediye reisi Cemil Topuzlu hatıralarında anlatıyor (s.133).

Harap kışla yıkılıp, yeri imara açılacaktı. Şirket buraya bir câmi, bir mektep ve bir karakol inşa etmeyi taahhüt ediyordu. Harb sebebiyle proje geri kaldı. Hükümet, Fransa’ya karşı harbe girince, Fransız şirketi mensupları tabii olarak memleketi terk ettiler.

Harb mağlubiyetle bitince, İstanbul işgal edildi. Fransız şirketi mensupları da geri döndüler. Harb müddetince araziyi kullanamadığı için, haksız yere harbe giren hükümetten 200 bin lira tazminat istedi. Hükümet bunu ödemekten aciz olduğu için, mukaveleyi bozamadı, işi sürüncemede bırakmayı denedi. Satılan yerlerin hududu tespit edilirken, mukavele yenilendi. Böylece evkafa ait yerlerin vakıflara iade olunması ve bir takım pürüzlerin giderilmesine teşebbüs edildi.

Taksim Kışla Câmii
Taksim Kışla Câmii
Kurtarma operasyonu
Bu arada kışla câmisinin iç edilmesine mâni olmak isteyen Evkaf Nezareti, şer’î mahkemeye müracaat etti. Câmiye dışardan giriş mümkün değildi. Dolayısıyla kullanılma imkânı yoktu. Etrafta müslüman da yaşamıyordu. Böylece câmi, müstağnâ anh, yani kullanılma imkânı kalmamış vakıf statüsüne düşmüştü.

Şer’î hukuka göre, müstağnâ anh câminin ihyası mümkün değilse, vakfedenin vârisinin (yani Sultan Vahîdeddin’in) mülkiyetine döner. Burada hükümet müstağnâ anh vaziyete düşmüş Taksim Kışla Câmii’ni ihya ederek kurtarmaya teşebbüs etti. Câminin, Rumeli muhacirleri için yeni kurulan Safraköy’de (Sefaköy) ihya edilmesi için şirketten 7 bin lira tazminat alınmasına hükmetti. Böylece çok zor bir zamanda, zaten elden gitmiş bir vakıf eseri için para koparmaya muvaffak oldu. Bu mesele o zamanki maliye nâzırı Tevfik Bey’in hatıralarında anlatılıyor (II/477).

İşte son zamanda bazı gazetecilerin, Tek Parti zamanında, yıkılan, satılan veya başka maksatlarla kullanılan pek çok câmi yanında Taksim Kışla Câmii’nin de 1940 senesinde yıkılmasını görmeyip, Sultan Vahîdeddin’i câmi satmakla suçlamasının aslı budur. Halbuki İslâm-Osmanlı vakıf hukukuna göre, fermanla cami satılamaz; ihya ve istibdali (yani vakfın başka şekilde yenilenmesini) kadı yapar; sultan imzalar. Câmi, hazine malıyla yapılmışsa; hakiki vakıf değil; tahsistir ve istifade imkânı kalmayınca hükümet bu tahsisi kaldırabilir.

Taksim Kışlası'nda top talimi
Taksim Kışlası'nda top talimi
Nefretin insanı getirdiği hâl…
Yakın tarihe dair meseleleri her fırsatta tahrif ederek yazmayı âdet edinen bu gazetecilerden biri diyor ki, “Sonuçta Taksim Camii, Padişah Vahdettin’in emriyle ve 7000 lira bedelle Fransız sermayeli İstanbul Emlak Şirket-i Osmaniyesi’ne satılmıştır. Cami satışına halkın tepki duyacağı düşüncesiyle ahalisinin tamamı Müslüman olan Safraköy’de bir cami inşasına karar verilmiştir. [Hayır, hukuk böyle icap ettirdiği için.] Ancak o dönemde böyle bir cami yapılmamıştır. [Çünki Osmanlı Devleti yıkılmıştır. Yapılmadıysa, suç yeni hükümetin olsa gerektir.] Bakırköy’deki Safraköy Camii bölge halkının topladığı paralarla ancak 1957 yılında yapılmıştır. Ayrıca Vahdettin’in bu onur kırıcı satış sözleşmesi dönemin resmi gazetesi Takvim-i Vekayi’de de yayımlanmayarak adeta halktan gizlenmiştir. [Takvim-i Vekâyi’de bulamadığını söylüyor ki, mukavele tekemmül etmemişse neşredilmemesi tabiidir.]

Bu apaçık gerçeğe rağmen saltanat sevicisi cumhuriyet düşmanları “Taksim Camisi’ni İsmet İnönü yıktı!” yalanını söylemişlerdir. Örneğin, Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci, Taksim Camisi’ni, 1940 yılında İsmet İnönü’nün yıktırdığını iddia etmiştir. [İyi de kışlanın İnönü zamanında yıkıldığı gizli bir şey değil ki… Ya hakikati tahrif edenler ne sevicisi olur acaba?]

İşgal yıllarında İstanbul hükümeti ve Padişah Vahdettin, Beyoğlu’nun göbeğindeki tarihi Ağa Camii’ni de satmaya kalkmıştır. Taksim Camii’nin satışında olduğu gibi, “Camii şerifi başka bir yere nakledeceğiz!” taktiğiyle tarihi Ağa Camii de satılmak istenmiş, fakat cami mütevellisinin muhalefeti yüzünden satış gerçekleşmemiştir. İleri gazetesi, Ağa Camii’nin satışı için yapılan girişimleri öğrenip “Cami Satılır mı? Ağa Camii Etrafında Dönen Dolaplar” başlıklı bir haber yapmıştır. İstiklal Caddesi üzerindeki tek cami olan Ağa Camii’ni satılmaktan, yıkılmaktan kurtaran da Atatürk Cumhuriyeti’dir. [Gazete böyle bir dedikodu olduğunu söylüyor; aslı çıkmıyor. Satılan yer, Ağa Câmii yanındaki bir arsadır. Burasının vakfa ait olduğuna dair Ağa Câmi Vakfı itiraz ediyor. Mesele bundan ibarettir. Hükümet vakıf eserini satamaz.]”

Bu kişiler, vatanı işgalcilerden kurtardığı iddiasındaki Tek Parti’nin iktidarında, ecnebilerden de hoyrat davranılarak pek çok vakıf eserinin, vakıf olmaktan çıkarılıp, satılıp, el konup, gelirlerinin çoğuna el konulduğu meselesine nedense hiç temas etmiyorlar. Halbuki hükümetin yaptığı, hukuka uygun normal bir muameledir. Osmanlı düşmanlığının ve Son Padişah’ı kötüleme gayretkeşliğinin, insanı getirdiği nokta ne kadar hazin…

Taksim Kışlası'nın son günleri
Taksim Kışlası'nın son günleri
İstanbul’un ilk stadyumu
1918’den sonra mütareke devrinde İstanbul işgal edilince, Fransızlar kışlaya el koydu ve Senegalli askerler yerleştirildi. Adına da MacMahon Kışlası dediler. Bir ara kışla Bolşeviklerden kaçıp İstanbul’a sığınan Beyaz Ruslar’ın mekânı oldu. Onlar burada at yarışları tertiplediler.

Futbol modası yeni yeni yayılırken, Talimhâne’de maçlar yapılırdı. Spor Âlemi mecmuasını çıkaran Said Çelebi, 1921’de büyük masraflar ederek Taksim Kışlası’nın stadyum hâline getirdi. Ancak bazı spor klüpleri kendisini boykot edince, Bork adında bir Maltalı’ya kiraladı. Bork da kışlanın kapısına büyük bir Yunan bayrağı asarak futbol klüplerine kiralamaya başladı. Osmanlı takımları ile İngiliz ve Fransız askerî takımlarının maçları büyük alâka uyandırdı.

İstanbul’un işgali sona erince Bork şehri terk etti; stadyumu da Said Bey’e bıraktı. Said Bey de kışlanın işletilmesini Menâzırzâde Aziz Bey isminde bir manifaturacıya devretti. Bundan sonra kışlaya Taksim Stadyumu denildi. Türk millî takımının 26 Ekim 1923’te Romanya ile giriştiği ve 2-2 berabere biten meşhur maça ev sahipliği yaptı.

Balkan Güreş Şampiyonası; Balkan Atletizm Şampiyonası, milletlerarası bisiklet müsabakaları hep burada yapıldı. Ana caddeye bakan kısmında iki ahşap tribünü, ortasında şeref balkonu; Harbiye ve Taksim tarafında kale arkası; Mete Caddesine bakan kısmında da 8000 kişilik açık tribünü vardı.

Taksim Kışlası'nda Türkiye Romanya Maçı 1923
Taksim Kışlası'nda Türkiye Romanya Maçı 1923
Günah keçisi Prost
1940’ta İstanbul vâli ve belediye reisi Lütfi Kırdar, Taksim Meydanı’na dikilen heykelin daha ihtişamlı görünmesi için İnönü’nün emriyle kışlayı yıktırdı. O devirde İstanbul’un Osmanlı havasından kurtarılması hedefleniyordu. Bunun için Fransa’dan Henri Prost adında bir de şehircilik mütehassısı getirtilmişti. Prost, hükümetin arzuları istikametinde şehir planı çizdi. Osmanlı’dan kalan perişan izlerden büyük bir kısmı da böylece ortadan kaldırıldı.

Bazı insaf ehli, kışlanın yıkılmayarak tamir edilmesi için yalvardılarsa da, tamir için gereken paranın bulunmadığı gerekçesiyle kulak asan olmadı. Tamir için bulunamayan para, sanat değeri olmayan heykeller için harcandı. Meselâ Taksim Âbidesi 1926 yılının parasıyla 16.500 İngiliz lirasına mal oldu. Taksim Kışlası’nın yanı başındaki Taşkışla, belki de câmisi olmadığı için yıkımdan kurtuldu. Şimdi teknik üniversitedir. Bazıları bu olup bitenlerden Prost’u suçlar. Halbuki o, profesyonel olarak kendisinden istenileni yapmıştır.

Taksim Kışlası’nın yerine İnönü Gezisi adı verilen park yapıldı. O zamanın imkânları içinde çiçek ve ağaçlarla, mermer merdivenlerle gayet güzel tanzim edildi. Prost’un burayı park olarak tanzim etmesi büyük bir şanstır. Çirkin binalar da yapılabilirdi. Taksim Meydanı’na bakan kısmına İnönü’nün at üzerinde heykeli için kaide yaptırıldı ise de heykel dikilemedi. İnönü düştükten sonra adı Taksim Gezisi oldu. İnönü heykeli de Maçka Parkı’na dikildi. Taksim Gezisi’nin kuzeyinde 1870’lerden kalma Taksim Bahçesi ve Cumhuriyetin ilk devirlerinde baloların yapıldığı Belediye Gazinosu vardı. Burada şimdi Sheraton Oteli yükselmektedir. Gezinin alt kısmında dükkânların bulunduğu set üzerine Beyoğlu Evlendirme Dairesi yapılmıştır.

.AH KUDÜS! AH FİLİSTİN!
İslâmiyetin ilk kıblesi Mescid-i Aksâ, aynı zamanda Müslümanlarca en mukaddes üçüncü mabed sayılır. Altın kubbesi pırıl pırıl parlayan Kubbetü’s-Sahra, bugün bile Kudüs’ün sembolüdür.
17 Mayıs 2021 Pazartesi
17.05.2021

Kudüs, bugün üç din mensupları için ayrı bir ehemmiyet taşıyor. 3000 sene evvel Davud aleyhisselâmın kurduğu Kudüs, bugün Doğu Kudüs veya Eski Şehir olarak bilinir. 6,5 km2’lik Eski Kudüs, taş binaları, dolambaçlı dar sokaklarıyla bir Orta Çağ şehri manzarası gösterir. Müslüman, Hıristiyan, Ermeni ve Yahudi mahallesi olarak dört kısma ayrılmıştır. Ancak bunlar arasında geçiş serbesttir. İlk üçü, artık neredeyse dükkân ve mâbedlerden ibarettir. Dükkânların üstünde, küçük, köhne evler vardır.

Kudüs, 4 tepe üzerinde kurulmuştur. Zeytin Dağı bunlardan biridir. Eski şehrin tam ortasındaki İbrahim aleyhisselâmın oğlunu kurban etmeye teşebbüs ettiği söylenen kayalık tepede Mescid-i Aksa yükselir. Hazret-i Davud’un kabrinin bulunduğu Siyon Dağı vardır.

Eski Şehrin batısında İngiliz ve ardından İsrail hâkimiyeti zamanında kurulan modern Batı Kudüs veya Yeni Şehir yer alıyor. İsrail burayı başşehir ilan etmiş ve parlamentosunu da taşımış olsa bile, dünya bunu kabul etmiyor ve mümessilliklerini eski başşehir Tel Aviv’de tutmaya devam ediyor.

Osmanlı Kudüs'ü
Osmanlı Kudüs'ü
Barış Şehri
Davud aleyhisselâm ME 973’de vefat edince, yerine geçen oğlu Süleyman aleyhisselâm, babasının hazırlattığı yere Finikeli mimarlara Bet-ha Makdiş adındaki meşhur ve muhteşem mabedi yaptırdı. Kur’an-ı kerim bunu Mescid-i Aksâ diye anar. Hazret-i Süleyman Kudüs’ü imar etti. Birçok binalar, saraylar, bahçeler, havuzlar, mabedler yaptırdı. Dünyanın en zengin, en güzel şehri idi. O zamanki adı Barış Yurdu manasına Urşilim (Jerusalem) idi. Evvelki ismi Sion’dur.

Kudüs, Yahudiler arasında da ilk ayrılığa sebep oldu. Bir grup Yahudi, yenilik olarak gördükleri Kudüs’ün ve Bet-Makdiş’in kuruluşuna karşı çıktı. Mensupları bugün Filistin’deki Nablus’ta yaşayan Sâmirî mezhebi meydana geldi. ME 587’de Bâbil hükümdarı Buhtunnasar Kudüs’ü yakıp yıktı. Yahudilerin çoğunu öldürdü. Kalanlarını da, Bâbil’e sürdü. Bu karışıklıkta Tevrat nüshaları ortadan kayboldu.

İran hükümdarı Şireveyh, Bâbillileri yenince, ME 539’da Yahudilerin dönüşüne izin verdi. Yahudiler, Bet-Makdiş’i tamir ettiler. ME 332’deki Büyük İskender’in Kudüs’ü işgalinin ardından Makedonyalıların idaresi altında yaşadılar. Bu devrede kesif bir Helenizasyon’a mâruz kaldılar. Zamanla Makedonyalı hükümdarlar, Yahudiliği yasakladı; Yahudiler isyan etti; muvaffak olamayınca da Roma’dan imdat istediler. ME 63’de Kudüs, Romalıların eline geçti. ME 20’de Romalıların Filistin’deki Yahudi valisi Herodes, mabedi tekrar yaptırdı.

Büyük Göç
İsa aleyhisselâm, Kudüs’te yaşadı; buradan göklere yükseldi. Bu sebeple şehir, yeni bir ehemmiyet kazandı. Şehrin her tarafında O’ndan izler vardır. Hıristiyanların onun göğe yükseldiğine inandığı yerde, ilk İsevîlerden Bizans İmparatoriçesi Helena’nın yaptırdığı Kıyamet Kilisesi, dünyanın en eski kiliselerindendir. İçinde Hristiyanlarca Hazret-i İsa’nın teneşiri ve mezarı olduğuna inanılan mekânlar vardır.

Yahudiler, Romalılara başkaldırdılar. Fakat 66 yılında Romalı kumandan Titus, Kudüs’ü tamamen yakıp yıktı. Bet-Makdiş de yandı. Sadece Ağlama Duvarı diye bilinen batı duvarı kaldı. Hadrianus, Kudüs’te putperest mabedi yapmak isteyince Yahudiler ayaklandı. İsyan bastırıldıktan sonra Kudüs’e girişi yasaklanan Yahudiler bölük bölük Kenan ilini, yani Filistin’i terk ederek dünyanın her yerine yayıldılar.

Ağlama Duvarı, 1895
Ağlama Duvarı, 1895
Sulh Devri
Muhammed aleyhisselâm Mirac’a Kudüs’te bugün bile mevcut bir taşın üzerinden yükseldi. O zaman harap haldeki Mescid-i Aksâ’da önceki peygamberlerin ruhlarıyla buluşup namaz kıldı. Kur’an-ı kerim, bu mucizeyi haber verir ve Kudüs’ü mübarek belde olarak vasıflandırır.

Halife Ömer devrinde, o zaman İlya denilen Kudüs barış yoluyla fethedildi. Hatta Halife, Kudüs’ü teslim almak üzere geldiğinde, kendisine gösterilen Kıyamet Kilisesi’nde namaz kılmayıp; “Ben orada namaz kılarsam, sonra câmiye çevirirler” dedi ve yakınında bir yerde namazını kıldı. 1099’da Fâtımî hâkimiyetindeyken, Haçlıların işgal edip, halkı kılıçtan geçirdiği şehirde Kudüs Krallığı kurulduysa da, 1187 senesi Mirac Kandili’nde Salahaddin Eyyübî, Kudüs’ü geri aldı.

Müslümanlar şehre, mukaddes yer manasına Makdis veya Kudüs dediler. İslâmiyetin ilk kıblesi Mescid-i Aksâ, aynı zamanda Müslümanlarca en mukaddes üçüncü mabed sayılır. Emevî halifesi Abdülmelik, Hazret-i Muhammed’in miraca yükseldiği kayanın üzerine Kubbetü’s-Sahra’yı yaptırdı. Altın kubbesi pırıl pırıl parlayan bu bina, bugün bile Kudüs’ün sembolüdür. Mescid-i Aksâ’nın olduğu yere ve Ağlama Duvarı’nın bitişiğine, Emevî halifesi Velid, câmi inşa ettirdi.

1516'da Yavuz Sultan Selim Kudüs'ü Memlüklerden fethetti. Oğlu Kanuni Sultan Süleyman surlarla çevirerek Kudüs’e son hâlini verdi. Şehri imar etti. Sur önündeki cadde ve şehrin kapılarından biri, onun ismiyle anılıyor. Osmanlı idaresi bütün din mensupları için bir sulh ve sükûn devresi oldu. Mühim dini mekânların anahtarı bir onbaşıda durur; mezhepler birbirine girmeden âyin yapmaları temin edilirdi.

Ağlama Duvarı’nın altında eski Kudüs ve mabedin duvar kalıntılarının bulunduğu mahzenlere iniliyor. Burada Osmanlılar devrinden beri kazılar yapılmaktadır ve eski şehrin batı mahallesi altındaki kalıntılar ortaya çıkarılmıştır.

Yahudi yurdu
Kudüs, Müslümanların eline geçtikten sonra Yahudilerin buraya gelip ibadet edebilmelerine müsaade edildi; ama yerleşmelerine izin verilmedi. Siyonist desteğiyle başa gelen İttihatçılar, Filistin’i Yahudi iskânına açtı; baskı politikasıyla da Arapları küstürdü. 9/XII/1917 tarihinde, Filistin cephesi çöktü. Savaşı sürdürmek yerine münferid sulhün daha iyi olduğuna inanan Yıldırım Orduları kumandanı Mustafa Kemal Paşa, ordusuyla beraber Filistin ve Suriye’den çekilince, 1516’da barış yoluyla başlayan ve 4 asır devam eden Osmanlı hâkimiyeti kapanmış oldu.

Filistin’e Yahudi akını başladı. 1917’de Siyonist davasının mümessili Lord Rothschild’den maddi destek almak uğruna Balfour Deklarasyonu ile İngiltere Filistin’de Yahudilere bir yurt (devlet değil) vaad etmişti. Aynı yıl İttihatçı zulmüne karşı ayaklanan Şerif Hüseyn Paşa liderliğindeki Araplar da aynı hayali kuruyordu. Yeni Kudüs’ün kurulduğu İngiliz mandası devrinde Yahudi nüfusu, Arapları geçti.

1939’da İngiliz hükümeti, Balfour Deklarasyonu’nun hata olduğunu itiraf etti. Şunu da kaydetmek lâzımdır ki, Filistinliler Arap ihtilâline karışmadı; Yahudilere toprak da satmadı. Siyonistler, devlet arazisini ve ekonomik krize düşen bazı köylülerin satmak zorunda kaldığı toprağı satın aldılar. “Hâin Araplar, ettiklerini buluyorlar” teranesini terk etmelidir. Filistin bayrağı, istiklal mücadelesi esnasında tespit edilen diğer Arap bayraklarına benzer. Yeşil, İslâmiyeti; siyah, Abbasileri; kırmızı, Araplığı; beyaz da istiklali sembolize eder.

Mescid-i Aksa
Mescid-i Aksa
Elveda Kudüs
1948’de İsrail devleti kuruldu. İlk tanıyanlardan biri de Türkiye oldu. İsrail, işgal ettiği 25 km2’lik Batı Kudüs’ü 1950’de BM kararına aykırı şekilde başşehir ilan ederek, parlamento dâhil devlet dairelerini eski Yafa yakınındaki Tel Aviv’den buraya taşıdı. İsrail, 1948, 1967 ve 1973’de üzerine yürüyen birleşik Arap ordularını bozguna uğratarak topraklarını üç misline çıkarttı. Ürdün’den Doğu Kudüs ve Batı Şeria’yı, Mısır’dan Gazze’yi, Suriye’den Golan’ı aldı. Milletlerarası muvafakati elde edemediği için ilhak edememektedir.

Kudüs, Yahudilerden çok Hristiyan ve Müslümanların dinî ehemmiyet verdiği bir yerdir. Mescid-i Aksâ’ya yakın olan Altın Kapı her zaman kapalı tutulmaktadır. Bunun sebebi ise mahşer günü Mesîh’in bu kapıdan gireceğine dair Hristiyan inancıdır. Mesîh inince, mucize olarak bu kapı açılacaktır. Mescid-i Aksâ, şu anda Yahudiler için bir kıymet ifade etmez; Kıyamet’e yakın geleceğine inandıkları Mesih, mabedi tekrar kuracaktır. Burası bugün Müslümanların elindedir; Yahudilerin girmesi yasaktır.

İşgal topraklarındaki müslüman mabedleri Ürdün tarafından idare olunur. Bugün İsrail nüfusunun % 30’u Filistinlidir. Yahudilerin de %30’u İsrail’in yayılmacı politikalarına şiddetle muhalif Ultra-Ortodokslardır. Normal Yahudiler arasında da Filistin yanlısı sivil cemiyetler çoktur ve gösterileriyle Siyonist hükümete karşı çıkmaktadır (Peace Now, Ometz LeSarev, Gush Shalom, Sikkuy, Givat Haviva, Alternative Voice, School of the Heart, Taayyüş, Bat Shalom, Fifth Mothers gibi).

Ancak devleti elinde tutan Siyonistler için, Kudüs’ün sembolik ehemmiyeti vardır. 21 Ağustos 1980'de doğu ve batısıyla birleşik Kudüs'ün İsrail'in ebedî başşehri olduğunu ilan etmesi, büyük reaksiyon doğurdu; Türkiye sefirini bile geri çekti. Sonradan bu oldu-bitti kabullenildi. O zaman şehrin nüfusunun % 28’i Arap’tı. 1947'de İsrail kurulurken, İngiltere Kudüs’ün milletlerarası açık şehir olmasını teklif etmişti. Bugün milletlerarası camia, Kudüs’ün İsrail-Filistin arasında bölünmüş her iki devletin başşehri olması tezlerine taraftardır.

.

.BOYUNBAĞINDAN MEDENİYET YULARINA – KRAVATIN SERÜVENİ
Kimin aklına gelirdi ki Fransız ordusundaki paralı Hırvat askerlerinin boyunlarına bağladıkları kumaş parçası, bütün dünyaya yayılan bir moda olacak?
24 Mayıs 2021 Pazartesi
24.05.2021

1635’de Fransız ordusunda paralı asker olarak vazife gören Hırvat Alayı askerleri, boyunlarına çepeçevre bir kumaş dolar; püsküller halinde sarkan uçlarını da rozetle birleştirirlerdi. Vaktiyle düşmanın kılıç darbesinden korunmak için takıldığı düşünülen bu atkı, artık üniformanın aksesuarı olmuştu. Erlerdeki kaba kumaştan; ama subaylardaki ipek, dantel veya müslin kumaştan pahalı ve gösterişli cinstendi.

30 Yıl Harbleri’nin bitişi, Avrupa’da yeni bir sayfa açtı. Sosyal hayat canlandı. Bu ise, hayatın zevklerini tatmak, gezmek, eğlenmek, güzel giyinmek demekti. Şatafata meraklı Fransa Kralı XIV. Louis ve onu taklit eden asiller kravatı moda yaptı. Neredeyse Fransız monarşisinin sembolü hâline geldi.

XVIII. asırda ense kısmı büzgülü küçük bir şeride dönüştü. Directoire’dan Kral Louis-Philippe devrine kadar boynun çevresinde birkaç kez dolandırılıyordu. Daha sonra ince kumaştan bildiğimiz şerit hâline girdi.

Ressam El Greco ve dantelli kravat
Ressam El Greco ve dantelli kravat
Birden fazla cevap
Geçenlerde bir bilgi yarışmasında 500 milyarlık sual olarak kravatın menşei soruldu. Şıklar arasında Hırvatistan ve Fransa da vardı. Aslında sorulmaması lazım gelen bu suale müsabakacının verdiği cevap yanlış bulununca, iş mahkemeye gitti. Neticesi ne oldu bilinmez. Essen bu sualin birden fazla cevabı vardır.

Cravate, Fransızcada Croater (Hırvat) kelimesinden gelir. Mamafih cravate kelimesi daha eskidir. XV. asırda parşömenden veya kumaştan yapılmış şerite denirdi. Öyle anlaşılıyor ki kravat modası çıktığında, birbirine benzeyen iki kelime, bu yeni aksesuarın isimlendirilmesinde müştereken ilham kaynağı oldu.

Kravatlı Hırvat Askerleri
Kravatlı Hırvat Askerleri
İtalyanlar, fular ve atkıya focale derler ki kravata hiç benzemeyen bir kelimedir. Antik Roma’da askerler boyunlarına, kovboyların bağladığı mendillere benzer bir fular bağlardı. Anadolu köylüsü de boynuna bu şekil mendil bağlardı.

ME II. asırda yaşamış Çin imparatoru Ch’in Şih Huang-Ti’nin mezarı 1974’te açıldığı zaman, 7500 asker heykeli bulundu. O zamanlar herkesin sevdiği şeyle gömülmesi adetti. Askerlerine düşkün imparatoru ordusuyla gömmek mümkün olmayınca, askerlerin heykelleri yapılıp beraberce gömülmüştü. Enteresan olan askerlerin her birinin boyunda kravat vardı.

Kravatlı Çin Askeri
Kravatlı Çin Askeri
Kravat sanatı
Erkekler usulüne uygun kravat bağlamak için itina eder, bunun için epey zaman harcardı. 1672 senesindeki Steinkirk Harbi’nde buna zaman olmadığı için, baştan sağma bağlanan kravatlara Steinkirk adı verildi.

İngilizler modayı Fransa’dan aldılar, kravata necktie (boyunbağı) adını verdiler. Ava bile kravatla gidilen İngiltere’de kravat artık cemiyetlerin, kulüplerin, mekteplerin alâmet-i fârikası hâline geldi.

“Kravat sanatı, gerçek bir beyefendi içindir” diyen meşhur romancı Balzac, 1827’de Paris’te mizahi bir kravat risalesi neşretmiştir. Kadınlar da bu modaya tutulmadılar değil. Romancı George Sand, erkek elbisesi giyer; kravat takardı. Böylece feminist veya erkeksi kadınların da akseuarı hâline geldi.

XIX. asır ortalarında beyaz kravat, takanın muhafazakârlığını; siyah ise liberalliğini gösterirdi. İnkılapçılar ise kırmızıyı tercih ederdi. L’Illustration mecmuası, kravat rengi tercihlerini, yeni moda düello olarak tavsif eder.

Kravat bağlamak da bir iş...
Kravat bağlamak da bir iş...
Kâtibime setre de pantol
Osmanlılarda elbiseyi tamamlayıcı bir unsur olarak kravat kullanılması Batılılaşma furyası ile başladı. Sultan Mahmud devrinde memurlar ve üst tabaka arasında Avrupa tarzı kıyafet modası yayılmıştı. Ama henüz kravata rastlanmazdı.

Avrupa’daki redingotun alaturkası olan setre veya İstanbulin, dik yakalı, sıra düğmeli ve dizlere kadar uzanan bir ceketti. “Kâtibime setre de pantol ne güzel yaraşır” mısraında geçtiği üzere gömlek ve kravata ihtiyaç hissettirmezdi.

Zamanla setrenin yerini redingot aldı. Bugünki ceketlerin dize kadar uzanan şeklidir ve kravatla giyilir. Sultan Abdülmecid’in arada bir kravat kullanması ile saray çevresi ve yüksek dereceli memurlar arasında tutuldu. 1860-1875 arasında giderek yayıldı. Bu devir padişahları nadiren de olsa kravat takardı. Askeri üniformada kravat yoktu. 1950’den sonra Amerikan tesiriyle üniformaya girmiştir.

I. Cihan Harbi sonrasında devlet memurlarının tamamı kravat takıyordu. Cumhuriyet devrinde İstanbul dışındaki şehir ve kasabalarda da yaygınlaşmaya başladı. Süslü taşlardan yapılmış kravat iğnesi veya kravat maşası, boyunbağının olmazsa olmazı idi.

Sultan Vahideddin'in kravatlı bir resmi
Sultan Vahideddin'in kravatlı bir resmi
Boyunbağı
Türkçe lügatler bu yeni aksesuara boyunbağı der, ama bu tabir halk arasında fazla rağbet görmemiştir. 1980’den sonra yayınlanan bir tamim ile devlet memurlarının kravat takmaları mecburi kılınmıştı. Bu sebeple, “memurun iki yakasını bir araya getirmeye yarayan giysi” diye alaylı tarifleri bile yapılmıştı. Bazı resmi davetlerde ve protokol icabı kravat takmak mecburidir. Hapse girenlerin kravatı alındığından, bunun çok yönlü! bir aksesuar olduğu anlaşılıyor.

“Kravatlı” tabiri biraz züppece ve halka yabancı sınıfı ifade eder. Dinî bir hükmü olmayıp, âdete dâhil sayıldığı halde, muhafazakâr çevre ve esnaf, alaylı bir şekilde “medeniyet yuları” ismini verdiği bu aksesuardan hoşlanmaz. Bununla beraber kravat, efendiliğin, okumuşluğun, güvenilirliğin işareti sayılır; hürmet telkin eder, çok kapıları açar.

Dik yaka ve kravat
Dik yaka ve kravat
Boyna mı? Bele mi?
Meclise kravat takmadan gelen ve kendisine dâhili nizamnamesindeki kravat takma mecburiyeti hatırlatılan milletvekili, gazeteci, yazar Osman Yüksel Serdengeçti, kravatı beline bağlayarak kaideye uyduğunu mizahi bir şekilde ilan etmişti.

Zamanla gömlek yakaları küçüldü. Kola âdeti terkedildi. Kravat bir inceldi, bir kalınlaştı; bir uzadı, bir kısaldı. Kumaşından örgüsüne, karelisinden çizgilisine çeşitleri çoğaldı. Herkesin farklı bir bağlama usulü vardı.

XX. asrın serbest fikriyatı, kravatı tahtından edemedi. Burjuva âdeti görüldüğü halde, Lenin bile kravattan vazgeçmedi. Çok şeylerin değişmeye başladığı 60’lardan sonra ise yavaş yavaş terkedilmeye başladı. Evvela ideolojik sebeplerle, sonra da pratik endişelerle kravat takanlar azaldı. Diplomatlar, memurlar ve mektep talebeleri dışında takan neredeyse kalmadı.

Bazı memurların boynunda bir kere bağlanıp hiç çözülmeyen, kullanılmaktan eskimiş, yağlanmış ip gibi kravata rastlanır. Liselerde, her kapı kontrolünden geçen talebe, boynundakini pencereden atar; sonraki talebe takar, öylece bir kravat onlarca talebenin boynundan geçer.

Kelebek kravat
Romantik şair Lord Byron, kolasız ve yakasını iliklemediği gömlek üzerine papyon takardı. Kelebek (papillon) şeklinde olduğu için bu ismi almıştır. 1860’larda neredeyse boğaza kadar iliklenen ceket modası, papyonu mecburi hale getirdi.

Papyon, yaka altından geçirilip önde fiyonk biçiminde bağlanan kravattır. Dar ve boydan boya hemen hemen aynı genişlikte bir boyun bağıdır. Fiyongu sabit olarak yapılıp arkadan kopça ve benzeri ile bağlanan tembel işi hazırları da vardır.

Bizde XIX. asır sonlarında ve XX. asır başlarında yüksek devlet memurları ve Avrupa hayranlarınca yaygın şekilde kullanılmıştır. Bugün daha çok resmi davetlerde smokin veya frakla takılmaktadır. Spor tarzda papyon, bazı politikacı, yazar, sanatkâr ve akademisyenlerin alâmet-i fârikasıdır.

Churchill ve papyon
Churchill ve papyon
Plastron kravat
XIX. asır sonlarında moda olan bir de plastron kravat vardı. Gömleğin yalnızca yakası gözükecek şekilde büyük bir düğümle bağlanan; sarkan uçları gömleğin önünü bütünüyle örten geniş bir kravat türüdür. Yelekle giyilirdi. Düğümünün üzerine inci pırlanta ve değerli taşlardan yapılmış bir iğne iliştirilirdi. Bugün kullanılmamaktadır

.

.FİLİSTİN’İ KİM SATTI?
Büyük devletlere borç verip dünya üzerinde hâkimiyet kuran Rothschild ailesi, Filistin’de bir Yahudi yurdu kurulması idealini de yürekten desteklemiştir.
31 Mayıs 2021 Pazartesi
31.05.2021

Ataları İbrahim aleyhisselâmın Irak’tan gelip yerleştiği Filistin’den MS II. asırda Roma zulmü sebebiyle dünyanın her yerine yayılan Yahudilerden bir grup, XIX. asrın modasına uyarak bir anayurt idealinin peşine düştü. Dünya zengini Yahudi asıllı Rothschild ailesi de bu idealin finansörlerinden başlıcası idi.

Rothschildler, XVIII. asırdan beri bankacılık yaparak zenginleşen; Avrupa ülkelerine kol atan ve soyluluk unvanı bile alan Alman Yahudisi bir ailedir.

1897’de İsviçre’nin Basel şehrinde toplanan bu milliyetçi Yahudiler (Siyonistler) zamanın en güçlü ülkesi İngiltere’ye müracaat ederek, Filistin’de bir yurt tutmalarına yardım etmesini istediler. Burası Tevrat’ta kendilerine va’d edilmiş topraktır (arz-ı mev’ûd). Bu hâdise Kur’an-ı kerim’de de geçer (Mâide: 21). Siyon, Kudüs’te Hazret-i Süleyman’ın yaptırdığı Beyt-i Makdis’in üzerinde bulunduğu tepenin adıdır.

Osmanlı hükûmeti, toprak bütünlüğünü tehdit eden bu harekete karşı bazı tedbirler aldı. Ecnebilerin Hicaz hâricinde Osmanlı memleketinde toprak satın almalarına mütekabiliyet şartıyla izin veren 1869 tarihli kanunun istismarından korktu. 1871 senesinde Filistin’in % 80’i mîrî arazi (devlet arazisi) hâline getirildi. O tarihlerde Filistin’de birkaç bin Osmanlı vatandaşı Yahudi yaşamaktaydı.

Baron Edmond James Rothschild 1845-1934
Baron Edmond James Rothschild 1845-1934
Rohthschild Operasyonu
1881’de Rusya’da pogroma uğrayan Yahudiler, Rothschild ve Hirsh gibi dünyaca meşhur Yahudi asıllı zenginlerin finansesiyle kitle hâlinde Filistin’e göçürülmek istendi. Buna Siyonist literatüründe aliyah denir.

Bunun üzerine Sultan II. Abdülhamid, Nisan 1882’de Filistin’e Yahudi iskânını yasaklayan; ama Yahudilerin 150 aileden fazla olmamak üzere imparatorluğun her hangi bir yerine yerleşmelerine izin veren bir ferman neşretti. Filistin’deki stratejik toprakları hazine-i hâssa denilen şahsî hazinesi hesabına satın almaya başladı.

Rothschild’ler 1882’den itibaren başkalarının adına Filistin’e toprak satın almaya başladı. Bütün devletlere borç verdiği için, milletlerarası bir güce sahip Rothschildler, mülteci Rus Yahudileri’nin bu topraklara yerleşmesine izin verilmesini istedi. Sefaretler araya girdi. Hükümet ne yapacağını şaşırmıştı. İzin beklenmeksizin aynı sene ilk Yahudi kolonisi Yafa’da kuruldu. 1918’e gelindiğinde Filistin’deki münbit arazinin 20’de 1’i Rothschildlere aitti.

1880'lerde Filistin'de Yahudi kolonizatörler
1880'lerde Filistin'de Yahudi kolonizatörler
Azledilen Sadrazam
1891’de Rusya’nın Yahudiler üzerindeki baskıyı arttırması üzerine, mülteciler, bu iş için Avrupa’da yardım cemiyetleri tarafından, gayrı resmi ve gayrı meşru yollarla Filistin’e yerleştirilmeye başlandı. Bu çok çeşitli yolların başında mahalli memurlara rüşvet verilmesi, sahte pasaport, nüfus tezkeresi ve tapu tanzim edilmesi geliyordu.

Mesela 1881’de Fransa’nın işgal ettiği Tunusluları, Osmanlı hükümeti vatandaş sayıyordu. Yahudiler, sahte vesikalarla Tunuslu gibi Osmanlı ülkesine girip, vatandaş statüsüyle Filistin’e yerleşiyordu.

Filistin’de Safed kasabasına yerleşip vatandaşlığa alınmak üzere 1891 tarihinde istidâ veren 440 Yahudi’nin talebi, Osmanlı Devleti’nin Avrupalıların sürdükleri şahısların iskân yeri olmadığı beyanıyla reddedildi. Ferman üzerine ferman neşredilerek vilayetlerin buna dair dikkati çekildi, ihmalkâr memurların cezalandırılması talimatı verildi. Arşivler, buna dair yazışmalarla doludur.

Kırmızı Tezkere
Buna rağmen Filistin'e Yahudi göçü bir türlü engellenemedi. Buna mani olamayacağını düşünen Sadrazam Cevad Paşa, Rothschildlerle anlaşıp, daha fazla mülteci getirmemesi sözü mukabilinde, bu iskâna göz yumdu. Bunun üzerine 1894’te Padişah kendisini azledip, Şam'a sürdü. Ayrıca iki vali ve bazı memurlar vazifeden alınıp cezalandırıldılar.

1900 senesinde Mukaddes Topraklara Duhûliye Şartları getirildi. Buna göre, Filistin'i ziyaret edecek her Yahudi, üzerinde mesleği, milliyeti ve ziyaret sebebi yazılı bir tezkere veya pasaport taşıyacaktı. Yahudiler’in elindeki bu “Kırmızı Tezkere” Filistin'e ulaştıklarında resmî makamlarca alınıp kaydedilecek; 30 günlük sürenin dolmasından sonra sınır dışı edileceklerdi.

Osmanlı hükümeti, yerli Yahudilerin Siyonist tesirinde kalmasını engellemek için de gayret gösterdi. Her Yahudi, Siyonist değildi; suya sabuna dokunmadan sade bir hayat yaşamak isteyen Yahudilere ilişmemek gerekiyordu. Bu da hassas bir denge icap ettiriyordu.

Herzl ve Cazip Teklifi
Bu arada Siyonist hareketin lideri Budapeşteli Theodor Herzl, Sultan Abdülhamid’le görüşmek istedi. Kabul edilmeyince, padişahın da dostu olan Polonyalı arkadaşı Phillip Newlinsky vâsıtasıyla Mayıs 1901’de bir teklif götürdü. Filistin'in Yahudi göçüne açılması ve burada muhtar bir Yahudi anayurdu kurulması mukabilinde, Osmanlı borçları ödenecek ve Avrupa amme efkârında padişah lehinde propaganda yapılacaktı.

Padişah, bu teklifi reddetti. Ertesi sene bizzat tekrarladığı teklifi kabul ettiremedi. Borç sebebiyle Mısır’ın başına gelenlerden korkan Padişah, Herzl’in konsolidasyon teklifine sıcak bakıyor; onu bu mevzuda bir aracı olarak görüyordu. Halbuki Herzl’in fikri buna karşılık kolonizasyon teklifinin kabulü idi.

Fazilet Mücadelesi
Hükümetin Rothschildlere borçlanıp, mukabilinde Filistin’de yer satın almalarına göz yumduğu iddiası uydurmadır. Sultan Hamid zamanında evvelce bunlardan alınan borçlar yeniden yapılandırılmıştır. Zaten borç alabilmek uğruna böyle atraksiyonlara girişmesine ihtiyaç yoktu. Düyun-i Umumiyye idaresini kurarak dış borçları kontrol altına alarak devletin kredibilitesini yükseltmiş; saltanatı zamanında yapılan cüzi dış borçlanma da yüksek maliyetli imar faaliyetlerine harcanmıştır.

Sultan Hamid’in Filistin’den toprak vermemek uğruna tahtını kaybetmesini, muhafazakârların tekrarladığı hayali bir ifade olarak değerlendirenler yanılmaktadır. Osmanlı hükümetinin bazen hatalı davrandığı veya gücü yetmediği için gidişi önleyememiş olması mümkündür. Ama borç mukabili buna göz yumduğunu iddia etmek, abestir.

Öyle olsa Rothschildler veya Herzl ile anlaşıp tahtını muhafaza ederdi. Bir şekilde zaten İsrail kurulacaktı. Üstelik Padişah, borçtan çok tahtını muhafazaya ehemmiyet verirdi. Ama Osmanlı padişahlarının misyonu, fazilet mücadelesidir. Şâzelî şeyhi Ebu’ş-Şâmât Mahmud Efendi'ye yazdığı 1913 tarihli bir mektupta, tahtını kaybetmesinin esas sebebi olarak bu talepleri kabul etmemesini göstermektedir.

İpin Ucu Kaçıyor
Sultan Abdülhamid’i tahttan indirip iktidarı ele geçiren İttihatçılar, evvela padişaha ait hazine-i hassa topraklarını devletleştirdiler. Kendilerini destekleyen Siyonistleri memnun etmek için Filistin’e Yahudi göçünü serbest bıraktılar.

Hemen ardından hâdisenin vahametini anlayıp Filistin’de ecnebilere toprak satışını yasakladılarsa da, artık ipin ucu kaçmıştı. Yahudiler 1908-1914 arasında 50 bin dönüm arazi satın alıp 10 tane koloni kurdular. 1913’te de hazine-i hassa arazilerini Rothschildler satın aldı.

Osmanlı nüfus sayımlarına göre Filistin’de 1881’de 9500; 1896’da 12500; 1906’da 14200; 1914’de 31 bin Yahudi yaşamaktadır. Siyonistler 1917 yılında İngiliz hâriciye vekili Arthur Balfour ile anlaştı. Yahudi sermayesine tamah eden İngiltere, Balfour Deklarasyonu ile, Yahudilere Filistin’de yurt vadetti. Suriye cephesi çökünce, Filistin İngilizlerce işgal edildi.

Büyük bir hata!
İngiliz mandası zamanında, engellemelere rağmen Yahudi göçü giderek arttı. Nazi baskısı da bu göçü körükledi. Filistin’deki Yahudiler artık sahipsiz araziyi ihya ederek; ayrıca hükümet ya da şahıslardan satın alma yoluyla diledikleri gibi toprak sahibi de olabiliyordu.

Araplar, ekonomik cihetten zor vaziyete düşürülerek topraklarını satmaya mecbur edildi. Mesela hasat zamanı limana yanaşan buğday yüklü gemiler, buğday fiyatının düşmesine sebep oluyor; bu hâdise ertesi sene de tekrarlanınca, evvelce toprağını ipotek ettirmiş olan köylü, bu sefer toprağını satmak mecburiyetinde kalıyordu.

Osmanlılar zamanında fazla vergi vermemek için halk, arazisini kendi adına tescil ettirmez veya yüzölçümünü düşük gösterirdi. İşte bu topraklar da satın alma yoluyla Yahudilerin eline geçti. 1948 yılına gelindiğinde Filistin halkının yarıdan fazlası Yahudi ve toprakların da yarıdan fazlası bunlara ait idi.

Yahudi çeteler, tedhiş hareketleri ile İngilizleri mıntıkayı boşaltmaya mecbur etti. Tongaya düşürülen İngiltere, 1939’da Balfour Deklarasyonu’nun büyük bir hata olduğunu ilan edecektir.

.PAYLAŞILAMAYAN ŞEHZADE: BURHANEDDİN EFENDİ’YE TEKLİF EDİLEN TAÇLAR
Arnavutluk, 1912’te müstakil olunca, Arnavut milliyetçileri, Sultan Abdülhamid’in 27 yaşındaki oğlu Şehzade Burhaneddin Efendi’ye tahtı resmen teklif ettiler.
7 Haziran 2021 Pazartesi
7.06.2021
XIX. asrın siyasi konjonktüründe çeşitli maksatlarla kurulan yeni ulus/tampon devletlerde, eğer (Sırbistan gibi) milli bir hanedana sahip değilse, hükümdarlık makamını kimin işgal edeceği bir mesele olmuştu. Büyük devletler, denge siyaseti adına, kendi menfaatlerini de gözeterek; Belçika, Yunanistan, Romanya ve Bulgaristan gibi yeni devletlerin başına Alman aristokrasisinden birer hükümdar geçirmeyi uygun buldu.

Şehzade Burhaneddin Efendi
Şehzade Burhaneddin Efendi

Arnavut Tahtı
Arnavutluk, 1912’de Osmanlı Devleti’nden ayrılıp da müstakil olunca, Arnavut milliyetçileri, o zamanki dünya siyasetini elinde tutan büyük Avrupa devletlerinin de muvafakati ile Sultan Abdülhamid’in 27 yaşındaki oğlu Şehzade Burhaneddin Efendi’ye tahtı resmen teklif ettiler. Arnavutların haylisi müslüman olduğu için, buraya Avrupa hanedanlarından bir hükümdar yakışık almazdı.

Sultan Hamid, Arnavutlar arasında sevilen bir şahsiyetti. Genç ve parlak Şehzade, hem babasının karizması, hem de mevcut padişahın yeğeni olmak itibariyle tahta münasip görülüyordu. Babası, Cuma selâmlığına giderken, yanına bu oğlunu alıyordu. Halbuki yaşça ondan büyük üç oğlu daha vardı. Avrupa’daki gibi tahta gençlerin çıkmasını temin etmek maksadıyla veraset usulünü değiştirerek bu oğlunu yerine veliahd yapmasını 1906’da İngiliz sefiri Layard teklif etmiş; ancak Padişah kabul etmemişti.

Jön Türkler’in Anglofil (İngiliz taraftarı) kolundan Satvet Lütfi (Tozan); dostları Prens Sabahaddin, Ali Rıza ve Nâmık Zeki (Aral) Beylerle beraber, II. Meşrutiyet’ten üç sene evvel (1905) Cemiyet-i İnkılâbiyye adında adem-i merkeziyetçi bir teşkilat kurmuştu. Maksatları, Sultan Hamid’i tahttan indirip, yerine Şehzade Burhaneddin Efendi’yi geçirmekti. Fakat muvaffak olamadı.

Şehzade Burhaneddin Efendi
Şehzade Burhaneddin Efendi

Eski hikâye
Osmanlı tahtı üzerindeki haklarından vazgeçmek istemeyen ve bu gibi maceralara da esasen pek yatkın olmayan Şehzade, Arnavutluk tacını reddetti. Sadrazam Said Halim Paşa, bu cevabı büyük devletlere telgrafla bildirdi. Gerçekte bunun arkasında İttihatçı baskısı vardı. Çünki Şehzade zaten sıra itibariyle tahta uzaktı.

Daha telgraf yollanmadan evvel, garip bir hadise oldu. Sultan Hamid yaverlerinden iken, hal’ kararını tebliğe memur heyette yer alan Arnavut orduları kumandanı Toptani Esat Paşa, İstanbul’dan bir telgraf aldı. Buna göre, Şehzade Burhaneddin Efendi, birkaç gün içinde tahta geçmek üzere Arnavutluk’a geliyordu.

İstanbul’dan gelen vapur, Draç iskelesine yanaştı. Başında Hamidî fes, üstünde gri sade bir üniforma ile Kayzer-vari bıyıklı, heybetli, yakışıklı ve asil tavırlı bir genç indi. Heyet kendisine tazimde bulundu. Esat Paşa, kumandan kılıcını uzattı; fakat o reddedip Paşa’yı samimi bir şekilde kucakladı. Sonra çevikçe getirilen ata atladı; beraberce hükümet konağının yolunu tuttular.

Otto Witte - Arnavut üniformasıyla
Otto Witte - Arnavut üniformasıyla

Sirk gibi
Taht teklifi haberini İstanbul’da gazetede okuyan Otto Witte adında 42 yaşında bir sirk palyaçosu, Şehzade’nin yerine geçmek gibi çılgınca bir teşebbüse girişmişti. Evvelce de bazı dolandırıcılık işlerine karışmıştı. Viyana’daki bir tiyatrodan Osmanlı üniforması temin etti. İstanbul’daki bir dostundan, Arnavutluk’a şehzade namına telgraf çekmesini istedi.

Selanik’e gelip gemiye bindi. Şehzade’yi tanımayan koca bir topluluğu kandırmaya muvaffak oldu. 13 Ağustos 1913’te Arnavutluk Kralı ilan edildi. Avrupa devletlerini de teskin için Otto adını aldı.

Hemen umumi af ve Karadağ üzerine harekât için seferberlik ilan etti. Kendisine takdim edilen raporları okuyor, merasimlere iştirak ediyor, memleketin her yerinden gelen heyetleri kabul ediyordu. Nihayet bir Arnavut kızıyla evlenmek istediğini söyleyince, soylu kızlardan müteşekkil bir namzet listesi kendine sunuldu.

Otto Witte - Kartvizit
Otto Witte - Kartvizit

Dökülen foya
Ancak şarlatanın foyası çabuk döküldü. Komedyanın beşinci günü vaziyeti haber alan Burhaneddin Efendi’nin telgrafı üzerine hakikat ortaya çıktı. Şarlatan tevkif edildi. Ancak kadın kılığında hapisten kaçtı. Sardunyalı bir balıkçı sayesinde Bari’ye, oradan da Hamburg’a gitti. 1958’te ölene kadar Eski Arnavutluk Kralı unvanını kullandı; mezar taşına da böyle yazıldı.

Witte’nin anlattığı ve uydurma olması da muhtemel bu hikâye, romanlara (Every Inch a King) ve filmlere (The Prisoner of Zenda) mevzu olmuştur. Muhtemelen patolojik yalancılık (pseudologia fantastica) adındaki mental bir rahatsızlığı bulunan Witte, Almanya’da siyasi bir parti kurduğunu; hatta reisicumhurluğa namzet olup, Hindenburg lehine çekildiğini anlatırdı.

Otto Witte'nin Mezarı
Otto Witte'nin Mezarı

Tüfekçinin oğlu
Bu macera üzerine Arnavutluk tahtına Wied Prensi Wilhelm geçirildi (6 Şubat 1914). Ancak 7 ay dayanabildi. Cihan Harbi anarşisi içinde memleketi, Arnavut asıllı eski Osmanlı sivil ve askeri bürokratları idare etti. Sonra cumhuriyet ilan edildi.

Derken Sultan Hamid’in tüfekçilerinden Zogu Cemal Paşa’nın oğlu Ahmed Bey, 1925’te reisicumhur oldu. (III. Napoléon gibi) 1928’de de kendini kral ilan etti.

Ahmed Zogu, 1939’daki İtalyan işgaline kadar tahtta kaldı. Osmanlı hanedanı mensuplarına meccanen pasaport verdi. Kız kardeşini Sultan Hamid’in oğlu Âbid Efendi ile evlendirdi. Sultan Hamid’in torunu Orhan Efendi’yi pilotluktan anladığı için hava kuvvetleri kumandanı yapmıştı.

Irak Tahtı
Bağdat nakibüleşrafı, yani Cenab-ı Peygamber soyundan gelenlerin mümessili Abdurrahman Geylânî’nin Müslümanlar arasında popülaritesi ve itibarı vardı, Irak’ın ilk başvekili oldu (1920-1922). Bunun İstanbul’da âyân meclisinde âzâ bulunan oğlu Muhiddin Efendi, babasıyla beraber Bağdat eşrafıyla bir araya gelip, Irak’taki Osmanlı menfaatlerini muhafaza için uğraşıyordu. Bir Osmanlı şehzadesini, tercihen Burhaneddin Efendi’yi umumi vali adıyla Irak tahtına oturtmak istiyorlardı.

Bunu haber alan İngilizler, Bâbıâli nezdinde baskı yaparak bunu engellediler. İttihatçı olduğunu iddia ettikleri Muhiddin Efendi’nin bir daha dönmemek üzere Bağdat’a gönderilmesini temin ettiler. Giderken onu kabul eden Sultan Vahîdeddin, hem kendisine hem de babasına nişan vererek gönlünü almaya çalıştı.

Vaktiyle Osmanlı ordusunda vazife yapmış olan Mirliva Cafer Askeri Paşa (1885-1936), 1921 senesinin ilkbaharında Irak’ta harbiye nazırı oldu. Hemen hepsi Osmanlı ordusundan gelen Iraklı zabitlerle anlaştı. Irak tahtına Şehzade Burhaneddin Efendi’yi davet etti.

Ancak Ortadoğu üzerine bambaşka planları bulunan İngilizler, buna şiddetle karşı çıktılar. Irak’ın 1.adamı olan İngiliz yüksek komiseri Sir Percy Cox, evvelce Suriye Meliki olan Şerif Faysal’ı 11 Temmuz 1921’de Irak meliki ilan etti. 1958’e kadar tahtta kalan ve sık sık İngilizlerle ters düşen şerif hanedanı, İngiliz destekli bir darbe ile devrildi.

Burhaneddin Efendi, ne kadar sükse sahibi imiş ki, Hitler bile, yeni yükseldiği zamanlarda, “Alman Dostu” hükümdarın sürgündeki oğlunu ziyaret etmiştir. İşgal edeceği yerlerden birinin tacını mı teklif etti, bilinmez. Ama talebinin kabul görmediği bellidir.

Şehzade Burhaneddin Efendi
Şehzade Burhaneddin Efendi

Harika çocuk
Padişah bu şehzâdesine, genç yaşta vefat eden sevgili kardeşinin ismini vermiştir. 1902’de Rumeli muhacirlerinin iskân edildiği Beylerbeyi sırtlarındaki köye câmi yaptırdığı için burası Burhaniye diye anılır. Gururlu, ama yufka yürekli olduğu söylenir. Sade ve teklifsiz bir şehzâde idi. O zamanki âdet hilâfına, kendi kullandığı brik arabayla, muhafızı, maiyeti olmadan gezerdi.

Şehzade Burhaneddin Efendi (1885-1949), yakışıklı, kültürlü, güzel giyinen, güzel konuşan ve yazan bir bahriye zabiti idi. Virtüöz ve kompozitör olup, harika çocuk sıfatıyla 7 yaşında iken bir Bahriye Marşı bestelemiştir. Kayzer İstanbul’a geldiğinde, oğlu Prens Albert ile beraber bir gece ufak bir konser vermişlerdi.

Babasının saltanatı devrinde, ABD’nin İstanbul sefiri Leishmann’ın kızını bir Cuma selâmlığında görüp beğenerek almak istediği; ancak padişahın izin vermediği söylenir. Memlekette iken saraylı hanımlarla iki evlilik yapmış; ikisinde de hüsrana uğramıştır. Her birinden bir oğlu oldu: Mehmed Fahreddin ve Ertuğrul Osman.

Burhaneddin Efendi'nin Şam'daki kabri
Burhaneddin Efendi'nin Şam'daki kabri

1924’de hanedan sürgün edildiğinde, iki oğluyla beraber zaten Viyana’da idi. Nice, Paris ve nihayet 1930’dan itibaren New York’ta yaşadı. Bir petrol şirketinde iyi bir işi vardı. Şehrin en kibar semtinde otururdu. Bu sebeple hanedanın diğer mensupları gibi maddî sıkıntı çekmedi. İki defa daha evlendi.

1949’da kalp krizi geçirerek vefat etti. Cenazesini gemiyle İstanbul’a getirdilerse de iniş izni verilmeyince, Şam’a götürülüp Sultan Vahîdeddin’in de bulunduğu Süleymaniyye Câmii hazîresine defnedildi..

.OLDU DA BİTTİ MAŞALLAH
Eskiden sünnet düğünleri çok şatafatlı olur; kız gelin etmekten pahalıya otururdu.
14 Haziran 2021 Pazartesi
14.06.2021

Müslüman dünyasında dinin emir ve yasaklarına uymayan, namaz kılmayan, oruç tutmayan, içki içen mümin çoktur. Ama farz olmamasına rağmen, sünnet olmayan ve çocuğunu sünnet ettirmeyen yoktur. Üstelik bu vesileyle tantanalı eğlenceler tertiplenmesi de âdet olmuştur.

Sahabe zamanında sünnet için de düğün (azîra) yapılırdı (Müsned-i İmam Ahmed). Hazret-i Ömer def sesi duyunca, “Nikâh mı var, sünnet mi?” diye sorardı. İbn Abbas hazretleri, oğlunun sünnet cemiyetinde hokkabaz tutmuştu.

Kızın bir, erkeğin iki mürüvveti
Türkçe’de bu işe sünnet dense de, Arapça’daki ismi hıtan’dır. Meşhur doktor Rıza Nur’un Fenn-i Hıtan diye eseri vardır. Erkekliğe adım atma tabiri biraz saçma olsa da, sünnet, mühim bir dönüm noktasıdır. Her erkeğin anıldığı, olup bitenin merkezi olduğu 4 hâdiseden biridir: Doğum, sünnet, evlenme ve ölüm.

Kızların bir, erkeğin iki mürüvveti var, derler. Sünnet zamanı başına geleceklerden habersiz çocuk, haftanın en mühim şahsiyeti hâline gelir; kurbanlık koyuna gösterilen merhamet ve şefkat gibi, her yaptığına göz yumulur.

İdeal sünnet yaşı için ulema bir tarih vermemiş ise de, çocuk 7 günlükten, 7 yaşına kadar, nihayet 10 yaşında sünnet edilir. Yaşı geldiği halde sünnet olmayanlar arkadaşları tarafından alaya alınır; evde kalmış kız gibi ailenin gailesi olurdu.

Amasya'da sünnet çocuğunun gezdirilmesi
Amasya'da sünnet çocuğunun gezdirilmesi
Kirvenin derdi
Eskiden sünnet olacak çocuğa, sünnet elbisesi denilen süslü elbiseler giydirilirdi. Çocuk, ata veya faytona bindirilip şöyle bir dolaştırılırdı. Sonra İstanbul’da Eyüp Sultan, Üsküdar’da Aziz Mahmud Hüdai türbesine, taşrada da meşhur bir evliya makamına götürülüp dua edilirdi.Zeki Müren seneler evvel bir radyo mülakatında, sünnet çocuğu iken Emir Sultan türbesine götürüldüğünü; sünnet çocuğunun ziyaret ettiği din büyüğünün türbesinde kapıldığı uhrevi hava sayesinde, dönüşte sünnetin acısını hissetmediğini söylemişti.

Dönüşte meşhur Eyüp oyuncakçılarına uğrayıp, çocuğa “aynalı araba” veya döndürülünce sevimsiz bir ses çıkaran “kaynana zırıltısı” almak âdetti.

Düğünden evvel hallaç çağırılıp, yatak yünleri attırılırdı. Yatak yüzleri yenilenirdi. Çocuğa mavi sünnet entarisi diktirilirdi. Üzerinde maşallah yazan bir de sünnet takkesi ve omuza atılmış üzeri telli kırmızı kurdele kıyafeti tamamlardı. Kırmızı, nazarı alır; cinni ve büyüyü def eder.

Sünnetin bütün masrafları, kirve tarafından karşılanırdı. Kirve, ailenin yakını olan hâli vakti yerinde bir kimse idi. Çocuğu sünnet olurken kucağında tutardı. Anadolu’da kirveye o kadar ehemmiyet verilir ki, neredeyse kirvenin çocuğuyla evlenmek caiz görülmezdi.

Köylük yerlerde çocuklar, seyyar sünnetçiler geldiği zaman topluca sünnet edilir; topluca sünnet cemiyeti yapılırdı. Şehirlerde hâli vakti yerinde olanlar, mutlaka birkaç fakir çocuğu da beraber sünnet ettirirdi. Çünkü sünnet cemiyeti külfetlidir; herkes altından kolay kolay kalkamazdı. Cemiyetsiz sünnet de, eğlencenin az olduğu bir devirde, düşünülemezdi.

Eyüp oyuncakçılarında sünnet çocuğu
Eyüp oyuncakçılarında sünnet çocuğu
Sünnet bayramı
Eskiden sünnet cemiyeti yapmak, herkese yemek vermek her babayiğidin harcı olmadığı ve evler de böyle cemiyetlere müsait bulunmadığı için, birkaç memur veya birkaç esnaf bir araya gelip, çocukları beraberce kestirirler; cemiyetin yükünü müştereken çekerlerdi. Sonraları Belvü Bahçesi gibi parklar umumi sünnetlere mekân olmuştu.

Sünnet merasimleri eskiden Ağustos, Eylül ayında yapılırdı. Mektepler kapalı olduğu için mi? Hayır. Sultan Hamid, cülus günü olan 19 Ağustos’ta kendi kesesinden, her sene muayyen bir mikdarda çocuğu sünnet ettirirdi. Bugün Osmanlılarda yegâne milli bayramdı. Padişah her çocuğa bir altın hediye gönderirdi. Çokları bunu bekler, çocuklarını burada sünnet ettirirdi. Bu sebeple Ağustos, sünnet mevsimi hâline gelmiştir.

En son umumi sünnette padişah tam 10 bin çocuğu sünnet ettirmişti. Bu cemiyet, Teşvikiye Câmii’nden itibaren Nişantaşı, Ihlamur ve Topağacı’nı içine alan geniş sahada olmuştu. O zaman burada ev yoktu. Yerlere binlerce Acem halısı serilmiş; kıymetli kumaşlardan yüzlerce çadır kurulmuştu. Gece binlerce mum yakılmıştı. Ortalık adeta rengârenk bir ordugâha dönmüştü. 12 gün 12 gece süren düğüne ecnebi sefirler de davet edilmiş; 1200 aşçı ve yamağı çalışmıştı.

Sultan Abdülhamid tarafından sünnet ettirilen çocuklar
Sultan Abdülhamid tarafından sünnet ettirilen çocuklar
“Pilav de zerde - Düğün de nerde?”
Sünnet düğünü için ya geniş bir bahçe veya büyükçe bir konak lazımdı. Kapısı önünde mahalle bekçisinin oturduğu cemiyet, gelip geçene açık olurdu. Bu iş için kiralanan ve tencere kazanlarıyla gelen hususi düğün aşçıları vardı. Mönü de fiks idi: Düğün çorbası, haşlama et, kuş üzümlü pilav, domates-hıyar söğüş ve zerde.

Bir de tulumbacıların tertiplediği sünnet cemiyetleri vardı. Bunlar, fakir çocukları kendi orta sandıklarından sünnet ettirir; karizmaları sayesinde her şeyi ucuza halletmeyi bilirlerdi. Sünnet olacaklar arasında bir veya iki paşazade ile bir de nasılsa yaşını başını almış veya yeni müslüman olmuş bir gayrı müslim bulunurdu. Bunlara baltalık denirdi.

Şehzade Ali Vâsıb Efendi'nin sünneti
Şehzade Ali Vâsıb Efendi'nin sünneti
Bir senelik dedikodu
Mahalle arasında gündüz düğünü kadınlara; gece düğünü erkeklere mahsustu. Bazen araya perde gerilip kadın ve erkek misafirler beraber çağrılırdı. Hele Karagöz oynatılacaksa, kadınları bundan mahrum etmek mümkün değildi. Zamanın en gözde eğlencesi bu idi. Kadınlar sünnetten evvel hazırlıklar yapar; elbiseler diktirirdi. 24 saat süren bir düğünün, gelecek seneye kadar dedikodusu edilirdi.

Sünnet ameliyesini sünnetçiler yapardı. Çocukların gözünü, “sünnet usturasının zehrini sende deneyecekler” diyerek korkutanlar az değildi. Kulağına su kaçan çocuğun, sünnet sabahı ortadan kaybolduğu, tavan arasına saklandığı veya öteki mahalleyi boyladığı olurdu. Ameliye esnasında çocuğun gözü, oyuncaklarla boyanırdı. Çocuk kesilirken uyursa, bayılır diye korkulur; limon koklatılırdı.

Saat mi? Hokka mı?
Ev düğününde iki hokkabaz, Karagöz ve ince saz olur; meydan düğününde Karagöz’ün yerini orta oyunu alırdı. Hokkabaz; çocuk kesilirken elindeki zilli def ile tantana yaparak çocuğun feryadını gürültüye getirmeye çalışır; “Oldu da bitti maşallah” diye bağırarak, çocuğun çığlığını diğer çocukların duymasına mani olmaya çalışırdı.

Hokkabazlar ekseriya Yahudi milletindendi. Hokka denilen ve iç içe geçen üç küçük bardağı oynattığı için bu ismi almıştı. Hokkabaz, hokka oynatan demektir. Bir yandan da “Yumurtanın sarısı / Uçtu gitti yarısı” gibi manalı manasız tekerlemeler söyleyerek çocukları güldürmeye çalışırdı.

Yatağın etrafı hediyelerle dolardı. Minik şimendiferler, arabalar, fırıldaklar, lastik toplar, hayati fener, kuklalar, boyalar, balonlar, saatler, bazen de saat ve hokka kalem gibi ekseri çocuğun pek de alakasını çekmeyen hediyeler verilirdi. Öyle ki çocuğun kolunda bazen 10-15 saat olurdu.

Karyolanın başına altın bağlanırdı. Bir de baba, sünnet çocuğuna bir kuzu veya oğlak hediye eder; çocuk onu bahçede büyütürdü. Hâli vakti yerinde olanlar çocuğa midilli hediye ederdi. Bunun yerini sonradan bisiklet almıştır.

Şehzadelerin sünnet düğünü
Şehzadelerin sünnet düğünü
Surnâme
Sultan III. Murad’ın ve Sultan IV. Mehmed’in şehzadeleri için tertiplenen sünnet düğünleri (sur-i hümayun), dillere destan olmuş; binlerce çocuk şehzadelerle beraber sünnet edilmiş; İstanbul halkı günlerce eğlenmişti. Bu şatafatlı merasim surnâme adlı eserlerde minyatürlerle tasvir edilmiştir. Sultan I. Ahmed, tahta çıktıktan sonra sünnet olmuştur.

.AYAK KAVAFINDAN AVUKATA
Osmanlı mahkemelerinde davasını vekil vasıtasıyla takip etmek mümkündü. Şarkta, Avukatlık çok eskidir.
21 Haziran 2021 Pazartesi
21.06.2021

Avukat, sadece hukukun karmaşık usullerini ve yüzlerce kanunun getirdiği statüleri bilmeyenlere yol göstermekle kalmaz; o ana kadar gözden kaçmış veya yeni mevzuata ve tefsirlere mahkemenin dikkatini çeker. Böylece hukukun inkişafına yardımcı olur. Bacon’un, “Hukuku, hâkim tatbik eder; avukat canlı tutar” sözü meşhurdur. İtalyan hukukçu Piero Calamandrei şöyle der: “İyi bir avukat, kendini haklı çıkaracak delilleri öyle ustalıkla serdeder ki, hâkim bunları kendi bulduğunu zanneder.

Avukatlık, bilhassa devasa hukuk sistemlerinde, haklının hakkını korumakta ona yardımcı olan güzide bir meslektir. Avukatlar sadece bilgili değil, aynı zamanda zeki, dikkatli, hazırcevap ve gayretli olmalıdır. Böyle olmayanları, meslek bünyesinden atar.

Halk arasında hazırcevaplar avukata benzetilir; başkasının hakkını müdafaa edene “Sen onun avukatı mısın?” denir. Halk arasında avukat, “avı iki kat” veya “ağu kat” gibi ifadelerle hafife alınsa da, her meslek gibi burada da bazı dejenere tiplerin, mesleğin adını kötüye çıkardığı söylenebilir.

Bakkal Vekil
İslâm hukukunda avukatlık vardır. Fıkhın muamelat bahsinde, husumete vekâlet serlevhası altında hükümleri tespit olunmuştur. Hazret-i Ebu Bekr zamanında görülen bir davada, Hazret-i Ali, kardeşi Akîl’i; Hazret-i Osman zamanında görülen bir başka davada ise Cafer bin Abdullah’ı vekil etmişti. (Beyhaki)

İlk zamanlar Osmanlı mahkemelerinde dava vekilliği işini ekseriya Karamanlı ve Niğdeli Rum mahalle bakkalları yapardı. Bunlar, kadıları veya başefendiyi, yani mahkeme kâtibini alışveriş vesilesiyle tanıdıkları için bazı dava sahipleri kendilerine müracaat ederdi. Zamanla bu işi yapan ve dava vekili denilen bir meslek grubu teşekkül etmiştir. Bunlara halk arasında, yazıhaneleri olmadığı için ayak kavafı, ayak tellalı, kâğıtçı, arzuhalci gibi isimler verilirdi.

Bir de vekil-i musahhar vardır. O zaman gıyapta muhakeme kabul edilmediği için, taraflardan biri ortada yoksa, bunun yerine bir vekil tayin edilirdi. Bu kişi, gaip müvekkil namına davayı takip ederdi. Celse başına 1 mecidiye (20 gümüş kuruş) alırdı. Bu, işçi yevmiyesinin 8-10 kuruş olduğu bir zamanda, “kabul etmem, inkâr ederim” demenin mukabili olarak iyi bir paraydı.

İzmir Barosu avukatları
İzmir Barosu avukatları
Hâmi - Muhâmi
Osmanlılarda bugünki hâliyle avukatlık, 1878 tarihinde çıkarılan Mehâkim-i Nizâmiye Dâvâ Vekilleri Hakkında Nizâmnâme ile İstanbul mahkemeleri için kabul edilmiştir. Bir sene sonra bütün Osmanlı memleketlerine teşmil edilmiştir. Burada avukatlık için, teamüle uygun olarak dâvâ vekilliği tabiri kullanılmıştır.

Dâvâ vekilliği yapabilmek için Mekteb-i Hukuk’u bitirdikten sonra Adliye Nezareti’nden ruhsatname alma şartı getirilmiştir. Mekteb-i Hukuk mezun verene kadar, ayrıca bu kanundan önce dâvâ vekilliği yapmakta olanlar veya ecnebi hukuk mekteplerinden mezun bulunanlar, ruhsatname için bir imtihana tâbi tutulacaktır.

Vekâletsiz dâvâya girenin, muameleleri yok hükmündedir. Zarar ziyanı tazmin eder; ayrıca 6 ay işten men olunur. Cinayet dâvâlarında dâvâ vekilinin hazır bulunması mecburidir; gerekirse mahkemece tayin edilir.

İkinci Meşrutiyet devrinde 1909 senesinde Dâvâ Vekilleri Kanunu çıkarılmıştır. Dâvâ vekilliği için, Arapça himâye masdarından gelen ve Mısır’da kullanılan muhâmî tabiri tercih edilmiştir. 1926 tarihinde muhâmî yerine, Latince asıldan avukat tabiri kabul edilmiştir.

Osmanlı avukat ruhsatnamesi
Avukat ruhsatnamesi
Bir muhalif portre: Lütfi Fikri Bey
Osmanlı Devleti’nde ilk baro, dava vekilleri cemiyeti adıyla 1872’de kuruldu. 33 dava vekilinin beşi Osmanlı tâbiyetinde idi. 1878 tarihinde Dâvâ Vekilleri Cemiyeti Nizamnamesi ile dâvâ vekillerinin baroya kaydı mecburî tutulmuştur. 1878 tarihinde baroda 62 dava vekilinden 28’i Ermeni, 11’i Müslüman, 11’i Rum, diğerleri Rus, İngiliz, Fransız ve İtalyan; reis ise bir Rus idi.

Elazizli Ömer Lütfi Fikri Bey (1872-1934), en renkli baro reislerinden biridir. Paris Hukuk Mektebi’nde okumuştu. Meşrutiyet’te Dersim mebusu idi. Gerek Meşrutiyet, gerekse Cumhuriyet devrinde hep demokrasiden yana ve otoriterliğe muhalif duruşuyla tanınmıştır.

Barodan tasfiye yapmak isteyen Tek Parti idaresine karşı çıkmış; buna mukabil hükümet baronun kapatılmasını bile düşünmüştü. Bu devirde hilafeti ve demokrasiyi müdafaa ettiği için İstiklal Mahkemesi’nden 5 sene hapis cezası almıştı.

Lütfi Fikri Bey
Lütfi Fikri Bey
Avrupa’nın İtibarlı Mesleği
Avukatlığın mazisi Antik Yunan’a kadar uzanır. Hâkim ithama dayalı bu sistemde hakem mevkiinde olup, hiçbir tahkikata girişmeden tarafları dinler. Taraflar mahkemede hazır bulunup iddia ve müdafaalarını bizzat yapmaya mecburdur. Bu sebeple legograf denilen hukukşinas kimseler tarafından ellerine önceden hazırlanmış metinler ücreti mukabilinde verilir. Atina’da hukuk ile fazla meşgul olanlar tehlikeli görülürdü.

Antik Roma’da avukatlık yoktu. Son zamanlarda advocatus (müdafi) adıyla profesyonel hatiplerin (orator) mahkemeye çıkması kabul edilmişti.

Ortaçağ’da enkizisyon kurulunca, hâkim hem itham, hem de tahkik edip karar veren bir pozisyona geldi; avukatlık da ehemmiyetini kaybetti. İngiltere müstesnadır. Burada avukatlar dünyanın hiçbir yerinde eşi görülmeyen üstün pozisyon ve meziyetlere sahiptir. Burada yazılı kanun yoktur. Hâkim, eski benzer mahkeme kararlarına göre hüküm verir. Avukat, o davaya benzeyen yüzlerce emsal mahkeme kararını tetkik ederek iddiasını destekleyecek benzerlerini bulur ve bunların benzeyiş cihetlerine işaret eder.

Anglo-Sakson hukukunda bir solicitor (danışma avukatı), bir de barrister (dava avukatı) vardır. Davası olan evvela solicitor’a gidip davasını anlatır. O da, davanın vasfına göre bunu bir barrister’a yönlendirir. Davacı, barrister ile direkt irtibat kuramaz. Barrister ilan veremez, ortaklık kuramaz, para pazarlığı yapamaz. Parayı solicitor alır; bir kısmını gönlüyle barrister’a verir.

Ayrıca bir hâkim sınıfı olmadığı için, birkaç sene barrister olarak çalışan biri hâkimliğe tayin edilir. Bunların kıdeme göre onda biri “Kraliçe’nin avukatı”, yani hazine avukatı seçilir. İpek cüppe giydikleri için silks adı verilen ve az ücret alan şeref payeli avukatlar sınıfıdır.

Baroda birkaç sene teorik ve pratik tahsil görüp imtihanları geçen avukat olabilir. Bunun için hukuk fakültesi mezunu olmak şart değildir. Barrister, mahkemelerde hususî cüppe, yakalık ve peruka giyer. Eskiden soyluların unvan alamayan küçük çocukları, ya rahip, ya asker, ya da avukat olurdu. Şık giyimleri ve nezaketleri ile avukatlar bugün bile İngiliz centilmenliğinin sembolü sayılır.

İngiliz avukatı
İngiliz avukatı
Çok konuşmayın!
Eskiden Fransa’da bir avoué ve bir de avocat vardı. Biri danışma, diğeri dava avukatıdır. 1971’de ikisi birleştirildi. Almanya’da da böyleydi; 1879’da birleştirildi. Eski Fransa’da davalarda hem savcı, hem de avukat bulunur. İkisi de eşit statüdedir.

Savcı krala tâbi iken, avukat müstakildir. Kralın savcılarına zemin manasına parquet denir. Çünki o zamanlar kürsüde değil, öteki davacıların yanında dururdu. Zamanla sandalyeleri (bir temizlikçinin işgüzarlığı sebebiyle) hâkim kürsüsüne çıkarılsa da; adları değişmemiş; ama statüsü avukata göre yükselmiştir.

Kral VI. Philippe, 1344’de avukatların listesinin hazırlanması yolunda bir talimat neşretmiş; ayrıca adalete aykırı buldukları davaları almamaları, uydurma iktibaslarda bulunmamaları ve dolambaçlı yollardan menfaat sağlamamaları ihtar edilmiştir. Bir de staj usulü konmuştur. Bu, avukatlarla alâkalı bilinen ilk tanzimdir. Ortaçağ hukukçuları Paris Parlemanı’nın şapelinde toplanırdı. Bu cemiyetin reisi, merasim günlerinde bir baston taşırdı ki, bugün de baro başkanına verilen bâtonnier adı buradan gelir.

Bu devirde çok meşhur olmuş avukatlar vardır. Académie Français, bunların çoğunu âzâlığa kabul etmiştir. Baro reisi Antoine Lemaistre müdafaa yapacağı zaman, vaizler kürsülerinden inerek onu dinlemeye koşardı. Avukat Malesherbes, kendini tehlikeye atmak pahasına darbecilere karşı kralın avukatlığını üzerine almış; haysiyetini bilahare hayatıyla ödemişti.

Napoléon’un “Hükûmete karşı konuştukları” gerekçesiyle avukatlara karşı pek sempatisi olmadığı bilinir. Fransa’da hukuk fakültesi mezunu, 3 yıllık bir staj ve Paris Adliye Sarayı’ndaki staj konferanslarına katılma şartı ile avukatlık yapabilir. Adliye mensuplarının eşitlik ve ihtişamı sembolize eden siyah cüppe giymesi, gerek Şark’ta gerekse Garp’ta çok eski bir adettir. Önünün düğmesiz ve cepsiz olması da manidardır. Yeşil, tez; kırmızı, antitez; siyah ise sentezi ifade eder.

.Osmanlılarda bir faizsiz kredi kaynağı: PARA VAKIFLARI
İnsanların kredi ihtiyacına, Osmanlı cemiyetinde çareler aranmış ve bulunmuştur: Para vakıfları
28 Haziran 2021 Pazartesi
28.06.2021

Osmanlı cemiyetinde maariften sıhhiyeye kadar, hemen bütün amme hizmetleri vakıflar vasıtasıyla yürütülürdü. Bunlar arasında çok dikkat çekici olanları vardır. Para vakıfları bunlardan birisidir.

İnsanların ihtiyaçları bitmez. Bunları karşılamak için de her zaman nakit bulunamaz. İşte bu sebeple karz akdi meşru olmuştur. İhtiyacı olana borç vermek sevaplı bir iş olarak görülmüştür.

Ancak bir yandan cemiyetteki para darlığı, öte yandan karz yoluyla verilen paranın çoğu kez geri dönmeyip karz verenlerin mağduriyete uğraması, bu akdin tatbikatını zorlaştırmıştır. Ribâ (faiz) yasaktır. İnsanlardan sırf sevap kazanmak maksadıyla borç vermelerini beklemek, neredeyse imkânsızlaşmıştır.

Sosyal sigorta
İslâm hukukunun en son hakkıyla cari olduğu Osmanlı cemiyetinde meseleye çare aranmış ve bulunmuştur: Para vakıfları (vakfu’n-nukûd). Para vakfında, muayyen bir meblağ vakfedilip, çeşitli usullerle nemalandırılır. Böylece vakfın sermayesi ile fertlerin kredi ihtiyacı karşılanır; geliri de bir hayır cihetine sarf edilir.

Para vakıfları, hükümet kontrolünde cereyan eden bir para pazarı demektir. Beklenmedik afetlerin hâsıl ettiği zararın telafisi veya ani vergilerin karşılanması için kurulan avarız vakıfları; öte yandan yeniçeri, esnaf ve harem ağalarının kredi ve tekaüt maaşı için kurduğu orta sandıkları hep birer para vakfıdır. Böylece sadece bir kredi kaynağı değil; aynı zamanda bir sosyal sigorta fonksiyonunu görmüştür. Ayrıca ribahorların (tefecilerin) halkı sömürmesine mâni olan meşru bir alternatif teşkil etmiştir.

Osmanlıların resmi mezhebi olan Hanefî mezhebinde, İmam Ebu Hanife ve İmam Ebu Yusuf’a göre para vakfı caiz değildir. Çünki bu iki imama göre, ancak gayrı menkuller ve vakfedilmesi hakkında nass bulunan menkuller vakfedilebilir. Mezhebin üçüncü direği İmam Muhammed Şeybânî’ye göre, vakfedilmesi insanlar arasında örf olmuş menkuller vakfedilebilir. Para vakfı da böyledir. Mezhebin dördüncü imamı Züfer de para vakfına açıkça cevaz vermiştir.

Örf, hakemdir
Para vakıflarının bilinen en eskisi 1423 tarihine aittir. Edirne’de Yağcı Hacı Muslihüddin, 10 bin akçe vakfedip gelirinden Kilise Camii’nde her gün Kur’an-ı kerim okuyan 3 kişinin her birine 1’er akçe verilmesini şart koşmuştu. Sultan Fatih’in kurduğu bir para vakfında, vakfın geliri, yeniçerilerin et ihtiyacının karşılanması cihetine vakfedilmiştir.

Osmanlı buluşu olduğu anlaşılan para vakıfları, Rumeli’de hayrat eserlere gelir kaynağı olarak kuruluyordu. Bu devirde para vakıfları o kadar yayılmıştı ki, çoğu vakıfta müderris ve imam maaşları buradan karşılanıyordu. Sultan II. Bayezid, İstanbul’da yaptırdığı medresenin vakfiyesine, şeyhülislamın haftada bir gün ders vermesi mukabilinde para vakfından ücret alması şartını koydurtmuştu.

Şeyhülislâm Sa’di Efendi, bizzat para vakfı kurmuş; ribhinin, yani kârının her gün anne ve babasının kabri başında birer cüz okuyan iki dârülkurrâ (hafız mektebi) talebesine verilmesini şart etmişti. Para vakıfları yoluyla, halkın kredi ihtiyacı karşılandığı gibi, ilim adamları da maddi olarak destekleniyordu.

Çivizade mi bildi?
Bu vakıflar hakkında münakaşaya varan bir ihtilaf, Kanuni Sultan Süleyman’ın padişahlığı zamanında, Çivizade Muhyiddin Efendi ile Ebussuud Efendi arasında yaşanmıştır. Çivizade, 3 sene şeyhülislâmlık yaptıktan sonra, tasavvufa meyyal ve evliyayı seven Padişah’ın huzurunda, Muhyiddin Arabî ve Mevlana hakkındaki edebe mugayir sözleri hoş görülmeyerek azledilmişti. Azledilen ilk şeyhülislâmdır.

Çivizade’den sonra Hâmidî Abdülkadir Çelebi; sonra Fenarizade Muhyiddin Efendi; nihayet Ebussuud Efendi şeyhülislâm olmuştur. Ebussuud Efendi 1545’te şeyhülislâm olduktan sonra, Çivizade Rumeli kazaskerliğine getirilmiştir.

Sert ve tutucu Çivizade, İmam Züfer’in görüşünün zayıf olduğunu söyleyerek kazaskerliği zamanında para vakıflarını men ettirmeye muvaffak olmuştur. Kazasker, Divan-ı Hümayun azasıdır ve icrai kudreti vardır. Bunun üzerine Şeyhülislâm Kemalpaşazade ve talebesi Ebussuud Efendi para vakıflarının cevazı ve faydası üzerine birer risale yazdılar. Çivizade de bir risale yazarak bunlara cevap verdi.

Tahsilini İstanbul’da yapan, aynı zamanda da bir Halveti şeyhi olan Sofyalı Bâli Efendi, zamanın padişahı Kanuni Sultan Süleyman’a, Çivizade’ye ve Çivizade’nin önde gelen talebesi Şah Çelebi’ye birer mektup yazdı. Asırlardır devam eden para vakfına zamanın ihtiyaçları çerçevesinde fetva verildiğini; zamanın padişahının da bunu kabul ettiğini; ulemanın bir hata üzerinde üç asır ittifak etmesinin mümkün olmadığını anlattı.

Ebussuud Efendi
Ebussuud Efendi
Ölümü beklendi
Böyle bir muhalefetle karşılaşan Çivizade, kendisinden sonraki şeyhülislam Fenarizade Muhyiddin Çelebi’den fetva sordu. O günlerde ihtiyarlık sebebiyle tekaüde ayrılmış bulunan Fenarizade dedi ki: “Para vakıfları sayesinde nice medreseler, mescidler, mektepler, imaretler kuruldu. Eğer buna izin verilmezse, hepsi harap olur. Burada çalışanlar da mali sıkıntıya düşer. Kâfirler bile sizi kınar. Vazife zamanınızda böyle bir fesat çıkması münasip düşer mi? Şimdiye kadar gelen ulema para vakıflarına cevaz verdi. On bin civarında vakfiye yazıldı. Bunlar bilmedi de, Çivizade mi bildi?” Ama Çivizade doğru bildiğinden vazgeçmedi.

Şeyhülislâm olduğu halde, Ebussuud Efendi, Çivizade’nin bu icraatını ilmî bir eserle tenkitten öte bir şey yapmadığı gibi; hiç kimse Ebussuud ve Bâli Efendi’lere, “Siz nasıl olur da, kanunen getirilmiş bir yasağı tenkit edersiniz?” dememiş; aykırı düşünenler ve söyleyenler takibata uğramak şöyle dursun, gözden bile düşmemiştir. Bu, Osmanlı sosyal ve politik hayatındaki fikir hürriyeti ve müsamahaya güzel bir misaldir.

Nihayet 1547’de Çivizade ölünce; Ebussuud Efendi, aralarında Rumeli ve Anadolu kazaskerlerinin de bulunduğu zamanın ileri gelen uleması ile mevzuyu müzakere edip, hepsinin muvafakatini aldıktan sonra, para vakıflarının serbest bırakılması hususundaki fetvasını Padişah’a arzetti.

Fetva, Osmanlı hukuk an’anesi mucibince fermana bağlanarak 1548 senesi Mayıs ayında kanun şeklinde ilan edildi. Çivizade hayatta iken böyle bir teşebbüse girişilmemesi, kendisinden korkulduğundan değil, bir zarafetin eseri olsa gerektir. Zira şeyhülislâm, rütbece kazaskerden üstündür.

Eriyen paralar
Ancak münakaşa bitmedi. Bu sefer, büyük şehirlerin ihtiyaçlarından uzakta, ücrâ bir Ege kasabasında yaşayan Birgivî, para vakıflarına karşı çıkan iki risale yazdı. Hem para vakıflarının sıhhatini, hem de bu paraların işletilme usullerini tenkit etti. Mamafih Birgivî’nin itirazı, tatbikata tesir etmedi ve para vakıfları Osmanlı Devleti’nin sonuna kadar varlığını sürdürdü. İstanbul şer’iyye sicillerinde 5 bine yakın para vakfı kaydı vardır.

Para vakıflarının çoğu, borçların geri dönmemesi yahut galâ (enflasyon) sebebiyle zaman içinde eridi. Meşrutiyet devrinde İstanbul’daki para vakıflarının yekûnu 60-70 bin altın lira tutuyordu. İttihatçılar devrinde Evkaf Nâzırı Ürgüplü Hayri Efendi’nin teklifiyle bu paralara el konuldu ve 1914’te kurulan Evkaf Bankası’na sermaye yapıldı; ancak harb sebebiyle banka faaliyet gösteremedi.

Cumhuriyet devrinde 190 bin lirayı bulan bu para, Vakıflar Umum Müdürlüğü’ne devredildi ve 1954’de kurulan Vakıfbank’ın sermayesinin bir kısmı bununla karşılandı.

Hile-i Şer’iyye
Para vakıfları, üç şekilde nemalandırılır. Bidâa, kârın tamamının sermaye sahibine ait olduğu; müdârebe ise kârın anlaşmaya göre taksim edildiği emek-sermaye şirketleridir. Ancak sermaye batabileceğinden, bu iki usul risklidir.

Bu sebeple daha emniyetli veya menfaatli bir usul tatbik edilmiştir. O da muamele-i şer’iyyedir. Burada kredi ihtiyacı olan kimseye, istediği para karz olarak verilir. Ayrıca kalem, mendil, kitap gibi ucuz bir mal, yüksek fiyatla veresiye satılır. Bu fazlalığa faiz denir; ama bu, şeriatin men ettiği ribâ değildir.

Bunun nispetini, para arzına göre hükümet tayin eder. Kanuni Sultan Süleyman zamanında % 10; Sultan Abdülmecid zamanında % 15; 1887 tarihli Murâbaha Nizamnâmesi ile % 9 olarak tespit edilmiştir. Kadıların, muamele-i şer’iyye yapılmaksızın talep edilen faize hüküm vermedikleri, mahkeme sicillerinden anlaşılmaktadır.

Son zamanlarda Osmanlı bankaları da bu usule göre çalışırlardı. Mesela, banka veznesindeki memur, banka sahibinin vekili hasebiyle, elindeki bir kalemi veya saati ya da (çoğunlukla) bir kitabı, 100 lira kredi isteyen kimseye 9 liraya veresiye satar, sonra istenilen miktarı borç olarak verir, böylece müşteri bankaya 109 lira borçlanmış olurdu.

.KİMİ PADİŞAH YAPSAK?” Osmanlı Saltanatını Değiştirme Teşebbüsleri
Cemal Paşa, “Sen, benim kim olduğumu biliyor musun? Hanedan, benim çizmemin altındadır. Hepsini çiğner geçerim!” diyordu.
5 Temmuz 2021 Pazartesi
5.07.2021
Osmanlı Devleti’nde, Avrupa’daki gibi bir veraset usulü yoktu. Tahta, Osmanlı ailesinden liyakatli ve talihi yaver giden şehzade otururdu. Eski Türk ülüş an’anesine göre, taht üzerinde her şehzade kendini eşit hak sahibi olarak görürdü. Bunun neticesi taht için mücadele demekti. Sultan Fatih’in kardeş katline cevaz olarak bilinen meşhur kanunname maddesi bunun önüne geçmek için konulmuştur.

1617’den itibaren, kanun-ı kadim terk edilerek, tahta en yaşlı şehzade geçmeye başlamış; böylece yeni bir anayasa geleneği teşekkül etmiştir. Öncekine evladiyet (primogenitur); sonrakine ekberiyet (seniorat) usulü demek âdet olmuştur.

Cümbür cemaat
Osmanlı Devleti’nin kurucuları, soylarının eski Türk devletlerini idare etmiş hakan hanedanına bağlandığına inanılan zatlardır. Osmanlı tarihinde 12 defa padişah darbe ile tahttan indirilmiş; her defasında aynı aileden biri yerine geçmiştir.

Gerçi Osmanlı hanedanında vâris kalmayınca, yerine Kırım hanının geçeceğine dair bir iddia yaygındır. Kırım Hanı III. Mehmed Giray’ın, İstanbul’a yürüyüp, o zamanlar çocuk yaşta bir hükümdar olan Sultan IV. Murad’ı tahttan indirerek tahta geçmeyi düşündüğü rivayet edilir. Nitekim Sultan IV. Murad’ın cülûsunu tebrik için Moskova’dan İstanbul’a giden Rus elçilerini Kırım’da tevkif ve idam ettirerek getirdikleri hediyelere el koymuştu. Bu, açık bir isyan mahiyetinde idi. Mehmed Giray, Cengiz Han’dan inmek itibariyle kendisini Osmanlılardan daha asil kabul ediyordu. Bu kanaat, evvelki ve sonraki bazı Kırım hanlarında da mevcuttu.
Baltacı Mehmed Paşa, Sultan II. Mustafa’nın tahttan indirildiği Edirne Vak’asında (1703) âsilerin Giraylara, yani Kırım Hanlarına veya İbrahim Hanzâdelere, yani Esmahan Sultan’ın Sokullu Mehmed Paşa’dan yürüyen soyuna biat etmeyi dile getirdiğini söyler. Osmanlı hanedanında vâris kalmayınca, Kırım Hanı’nın, tahtına geçeceğine dair efsane, bu hâdiseye dayanır.
Naîma’ya göre, bu padişahın hal’i müzakerelerinde daha da enteresan bir şey olmuş; Yeniçeri Ağası Çalık Ahmed, orduya dayanarak, Cezayir ve Tunus gibi “tecemmu devleti ve cumhur cemaati”, yani cumhuriyet idaresi teklif etmişti. Bu eyaletlerin idaresi o zaman yeniçerilerin elindeydi. Ancak bu teklifler kabul görmemiştir.

Son Şehzadeler Ertuğrul Yatında - Sağdan 2. Ziyaeddin, 3. Vahideddin ve 4. Abdülmecid Efendiler
Son Şehzadeler Ertuğrul Yatında - Sağdan 2. Ziyaeddin, 3. Vahideddin ve 4. Abdülmecid Efendiler
Kırım Hanı?
1808’de Şehzâde Mahmud’u öldürmeye gelenler, “Gerekirse Esma Sultan’ı padişah yaparız” demişlerdi. Kadının padişahlığı mümkün olmadığı halde, böyle söylemeleri Osmanlı hanedanından başkasının hükümdarlığının hayal edilemediğini gösterir. Zaten Osmanlılarda emniyet mülahazasıyla hanedandan başka aristokrasinin ortaya çıkmasına imkân verilmemiştir.

Aynı darbeciler, “Hanedanın son âzâsını katletmek mi istersiniz?” denildiğinde, “Girayları veya Konya çelebisini getiririz!” diye cevap vermişlerdi. Çelebi, Mevlânâ soyundandır. Eğinli Said Paşa, Mithat Paşa’nın “Âli Osman oluyor da, Âli Mithat niye olmasın?” dediğini abes bir lakırdı olarak naklediyor.

Kırım Hanı Mengli Giray Sultan II. Bayezid'in huzurunda - Hünername
Kırım Hanı Mengli Giray Sultan II. Bayezid'in huzurunda - Hünername
Avrupa’daki gibi olsun
Sultan Abdülmecid ve sonra Sultan Abdülaziz, çok mahzurları bulunan ekberiyet usulünü kaldırıp, tahtın Avrupa’da olduğu gibi hükümdarın büyük oğluna geçmesi kaidesini getirmeyi düşündüğü söylenir. Sultan Abdülmecid’in oğlu Şehzade Murad efendi’yi veliahd yapmak, İngiliz sefiri Sir Stratford-Redcliffe’in projesiydi. Rivayete göre aslında Padişah’ın da bunda gönlü olsa bile, henüz yazılı bir anayasa hükmü olmadığı halde, veraset usulünü değiştirmekten çekinmiştir.

Gerçi Cevdet Paşa bu fikre Canning’in karşı çıktığını ve “Bu surette hakkı iskat olunan şehzadeleri mahbus gibi tutamazsınız. Onlar da artık serbest gezerler. Bu halde içlerinden saltanat müddeisi zuhur edebilir. Halbuki bu devletin bir büyük kuvveti dahi kendisine muarız bir saltanat müddeisi olmaması hususudur” dediğini söyler. Buna şaşılır, zira bundan en ziyade menfaatli çıkacak olan İngiltere idi.

Sultan Mecid vefat ettiğinde bazı devlet ricali Murad Efendi’yi tahta çıkarmayı bile düşünmüştü. Cevdet Paşa, Sultan Mecid vefat ettiğinde, cülus merasimi davetiyelerinin üzerine Sultan Aziz’in isminin yazılmadığını; zira devlet ricalinin Aziz ve Murad Efendileri tahta çıkarmak hususunda ikiye bölündüğünü söyler. Cevdet Paşa, bu bir dedikodudur dese de o zaman serasker olan Rıza Paşa’nın Murad Efendi taraftarı olduğu pek meşhurdur (Tezâkir).

Benzeri bir proje, Sultan Abdülaziz zamanında tekrarlanmıştır. Burada Rus sefiri Ignatiyef başroldedir. Veliahd Murad Efendi’nin tavırlarından endişe duyan Padişah’ın oğlu Yusuf İzzeddin Efendi’yi veliahd yapmak istemişse de mümkün olmamıştır. Bunu da anlamak mümkündür. Rusya, ezeli düşmanı İngiltere’ye sempati duydugunu düşündüğü bir hükümdarı tahtta görmek istemezdi.

Sultan Hamid, Cuma selâmlığına giderken, yanına oğlu Burhaneddin Efendi’yi alırdı. Halbuki yaşça ondan büyük üç oğlu daha vardı. Bu, Padişah’ın kendisine hususi bir teveccühü olduğunun düşünülmesine yol açmıştı. 1905 senesinde Padişah’ın esrarengiz şekilde hastalanması, herkeste bir ölüm beklentisi hasıl etmişti. Öte yandan bir türlü çözülemeyen Ermeni meselesi sebebiyle, Avrupa’da Padişah’ın popülaritesi hayli azalmıştı.

Jön Türkler’in Anglofil (İngiliz taraftarı) kolundan Satvet Lütfi (Tozan); Prens Sabahaddin, Ali Rıza ve Nâmık Zeki (Aral) Beylerle beraber, II. Meşrutiyet’ten üç sene evvel (1905) Cemiyet-i İnkılâbiyye adında adem-i merkeziyetçi bir teşkilat kurmuştu. Maksatları, Sultan Hamid’i tahttan indirip, yerine Şehzade Burhaneddin Efendi’yi geçirmekti. Fakat muvaffak olamadı.

Bu dedikodu bir müddet ortalıkta dolaşmıştır. Bazılarına göre projenin ardında Almanya ve Alman sefiri Marshall von Bieberstein vardır. Reşad Efendi, Fransa yanlısı görülmektedir. Nitekim Koelnische Zeitung 16 Ağustos 1906 tarihli nüshasında, “Kısa bir zaman sonra, Şehzade Burhaneddin Efendi’yi veliahd yapmak üzere bir ferman neşredileceğini beklemek için kuvvetli sebepler vardır” yazarak ağız yoklamıştı. Haber, Avrupa amme efkârında hayret ve gürültüye sebebiyet verdi. 31 Ağustos’ta ise, meselenin şimdilik rafa kalktığını haber veriyordu.

Times, 11 Ekim 1906 nüshasında, Almanya’nın Burhaneddin Efendi’yi desteklemesi bir sır değildir” diye yazmış; hatta 29 Ekim nüshasında, Almanya’ya verilen imtiyazların sebebinin, bu Şehzade’nin veliahdlığını desteklemekten olduğunu iddia etmiştir. Vambery, 17 Kasım’da, Burhaneddin Efendi’nin veliahdlığının halk tarafından kabul görmeyeceğini ve Almanya’nın da menfaatlerine zarar vereceğini söylemiştir.

Montreal’den Daily Star (21 Ağustos), Belçika’dan Currier (23 Ağustos), İngiltere’den Westminister Gazette (28 Ağustos), New York’tan World (31 Ağustos), bunu aslında Yıldız Kamarillası denilen Sultan Hamid’in yakın çevresinin organize edip Padişah’a telkin ettiğini, maksatlarının da Padişah’tan sonra, güçlü pozisyonlarını aynen devam ettirmek olduğunu yazmıştır. Westminister Gazette’nin rivayetine göre, Padişah bu meseleyi, Ferid, Said, Abdurrahman ve Kamil Paşa’ya danışmış, bunlar aynı endişeyle menfi rey bildirmiştir. (Paul Fesch, Constantinople aux derniers jours d’Abdul-Hamid)
Burhaneddin Efendi
Burhaneddin Efendi
Hin oğlu hin
İttihatçılar, Sultan II. Abdülhamid’i tahttan indirip, yerine mülayim kardeşi Sultan Reşad’ı geçirdiler. Yeni padişah, darbecilerin önüne koyduğu bütün evrakı imzalayan bir noter gibiydi. Ancak yaşlı ve hastaydı.

Kendilerinden ve müttefik Almanya’dan hoşlanmadığını bildikleri; tahta çıkarsa hiç de kendi emirlerinde çalışacağa benzemeyen Veliahd Yusuf İzzeddin Efendi’yi mahrum edip, bir başka şehzâdeyi taht namzedi yapmayı düşündüler. Sultan Reşad’ın hastalığının artması, onları iyice endişeye sevketti.

Jön Türkler’in pek sevdiği sabık padişah Sultan V. Murad’ın oğlu Salahaddin Efendi düşünüldü. Salahaddin Efendi, kültürlü; ama tam amcası gibi mülayim idi. Fakat Salahaddin Efendi 1915’te ölüverince, akla Sultan Reşad’ın safdil, ama halk arasında popüler oğlu Ziyaeddin Efendi geldi.

İngiltere Kralı V. George, 1912’de Hindistan seyahati sırasında, Mısır sahilinden geçerken, babası namına Kral’ı selâmlamaya giden heyetin başında bulunmuş; bu diplomatik vazifeyi gayet iyi yerine getirmişti. Ancak kötüye giden harbin dağdağası içinde buna kalkışamadılar. Sultan Reşad da iyileşti.

Salahaddin Efendi
Salahaddin Efendi
Cinayet komplosu
Tam o sırada 1916 yılında Yusuf İzzeddin Efendi, şâibeli bir şekilde vefat etti. Babası gibi intihar süsü verilmiş bu ölümün, bilhassa Enver Paşa ve Almanya tarafından tertiplenmiş bir cinayet olduğu fikri hâkimdir. O ölünce, aksi gibi, İttihatçıları sevmeyen, ama rengini belli etmeyen Şehzâde Vahîdeddin Efendi veliahd oldu.

O zamanlar İstanbul’un meşhur kulüplerinden Serkldoryan’da bir arkadaşı İstanbul muhafızı Cemal Paşa’ya, “Gerçi Vahîdeddin Efendi’nin İttihad ve Terakki’ye düşman olduğunda şüphe yoktur. Ama bugün veliahd bulunuyor. Şehzâde’nin bu kadar sıkı ve açıkça gözetlenmesi doğru mudur?” dediğinde Cemal Paşa’nın tepesi atarak, “Sen ne söylüyorsun azizim? Veliahd da kim oluyormuş? Hânedan, benim çizmemin altındadır. Hepsini çiğner geçerim. Sen, benim kim olduğumu biliyor musun? Ben istesem, yarın padişahı görür; sadrazam olurum,” diye cevap vermiştir.

Yusuf İzzeddin Efendi veliahd iken, Vahîdeddin Efendi de o zamana kadar mevcut bulunmayan bir makama, ikinci veliahdlığa getirilmişti. Bunun sebebi hakkında türlü tefsirler yapılmıştır. Güya Veliahd tahta çıkınca, veraset usulünü oğlu Nizâmeddin Efendi lehine değiştirmeyi düşündüğü için, böyle bir tedbire gidilmiştir.

Yusuf İzzeddin Efendi
Yusuf İzzeddin Efendi
Ben sıramı beklerim!
Sultan Vahîdeddin 1918’de tahta çıktığında, İttihatçılar henüz iktidarda idi. Öteden beri kendisini öldürmeyi planlayan bu komitacılara karşı, kayınbiraderi hademe-i hassa kumandanı Zeki Bey’den istifade ederek, sadakatleriyle meşhur Çerkezlerden bir hususi muhafız birliği kurmaya teşebbüs etti.

Gerçekten İttihatçılar, yeni padişahı öldürüp, yerine Veliahd Abdülmecid Efendi’yi çıkarmak istedi. Talât Paşa, öldürmek yerine hal‘ etmeyi kâfi gördü. Bu yolda veliahda eniştesi Ahmed Zülkifl Paşa ile haber yollandı ise de veliahd, “Bu zamanda cebir yoluyla padişahı atıp yerine benim geçmem doğru değildir. Ben sıramı bekler ve ancak sıram gelince tahta çıkarım” cevabını verdi. Bulgar ordularının bozgunu üzerine komitacılar kendi başlarının derdine düştüler.

Sultan Vahîdeddin devrindeki enteresan teşebbüsleri inşallah başka bir yazıda ele alırız

.SON PADİŞAH’IN AYAĞI ALTINDAN KAYAN TAHT
Bir ara Sultan Vahîdeddin’i tahttan indirip, yerine toy bir şehzâdeyi geçirmeyi düşünmüşlerdi.
12 Temmuz 2021 Pazartesi
12.07.2021
Komitacılar, iktidarı ele aldıktan sonra, kendileriyle uyumlu Sultan Reşad’ın vefatı hâlinde, tahta geçecek şahsiyet ile ters düşmekten korktukları için, bazı teşebbüslerde bulundular. Ama siyasi şartlar sebebiyle bir şey yapamadılar.

Tahta, hiç sevmedikleri, onları da hiç sevmeyen Sultan Vahîdeddin çıktı. Bundan az sonra feci bir mağlubiyet sebebiyle iktidarı görünüşte bırakıp elebaşları yurt dışına kaçtılar. Yeni padişah, memleketi İttihatçı izlerinden temizlemek istedi; ama işgal sebebiyle muvaffak olamadı.

Mustafa Kemal Paşa, yeni padişahın yaveri idi. Kendisiyle yurt dışı seyahatine çıkmış; onu İttihatçı ve Alman muhalifi olduğuna ikna etmişti. Harbin kaybı üzerine, bu yakınlığa istinaden kendisinin Harbiye Nazırı olduğu bir hükümet teklifinde bulunmuş; hepsini kabul eden Padişah, muhtemelen Enver Paşa örneğinden ürktüğü için, bir tek onu kabine harici bırakmıştı.

Bunun üzerine Şişli'deki evinde Yaver Cevat Abbas, Levazımcı Ali Rıza, İsmail Canbolad, Ali Fuad Cebesoy, Rauf Orbay gibi yakın arkadaşları ile bir ihtilal komitesi kurdu. Bir hükümet darbesi yapıp Padişah’ı öldürmeyi düşündü ise de, olmadı (Rauf Orbay, Siyasî Hatıralarım, I/232; Celal Bayar, Ben de Yazdım, III/471-473; Falih Rıfkı Atay, Çankaya, 212; Kinross, Atatürk, 178). Tam o esnada vazifeyle Anadolu’ya gidişi/gönderilişi, kafasındaki düşüncelerde yeni bir sayfa açma imkânı hâsıl etti.

Vahîdeddin Efendi ve Mustafa Kemal Almanya'da - 1917
Vahîdeddin Efendi ve Mustafa Kemal Almanya'da - 1917
Gemi ambarındaki şehzade
Anadolu hareketinin başında, bu harekete sempati duyan Veliahd Abdülmecid Efendi’yi hareketin başına geçmesi için davet etti. İstanbul’u işgal altında tutan İngilizler, Veliahd’in dairesini kordon altına alıp kendisini gözaltında tuttular.

Abdülmecid Efendi
Abdülmecid Efendi
Bu sefer Veliahd’in oğlu ve Padişah’ın damadı Ömer Faruk Efendi, Anadolu’ya geçmeye teşebbüs etti. 23 yaşında, Galatasaray mezunu, Almanya’da askeri tahsil yapmış, yakışıklı ve popüler şehzade, 26 Nisan 1921’de bir gemi anbarında gizlice İnebolu’ya kadar geldi.

Ancak Ankara hükümeti, kendisini buradan geri gönderdi. Nispi muvaffakiyetler elde eden Anadolu hareketinin, artık bir hanedan mensubunun karizmasına ihtiyacı kalmamıştı. Şehzâde, memleket için her zaman hayırhah olduklarını ispat edercesine, bu “gelmeyin” telgrafını sürgünde bile odasının duvarına asmış, muhtelif kopyalarını eşe-dosta dağıtmıştır.

Ömer Faruk Efendi
Ömer Faruk Efendi
İşgüzarlar
Bir teşebbüs de, 1920 senesinde, Hüseyin Hilmi Paşa, Ahmed Rıza Bey, Mahmud Muhtar Paşa ve Talat Paşa gibi bazı eski devlet ricalinden geldi. Bunlar Roma’da -muhtemelen Ankara müttefiki İtalya’nın teşvikiyle- toplandılar. Ankara’nın artık ne Sultan Vahîdeddin’e, ne de yaşlı bir şehzâdeye tahammül edemeyeceğini hesapladılar.

Padişah’ın feragati temin edilecek; Sultan V. Murad’ın torunu 17 yaşındaki Galatasaray mezunu Şehzâde Ali Vâsıb Efendi tahta çıkarılacaktı. Mustafa Kemal Paşa da –bir bakıma Mussolini gibi- saltanat nâibi olacak; böylece hanedan yerinde kalacaktı. Bu ortalama hal tarzını, Ankara’nın da kabul etmesi umuluyordu. Fakat hemen değişen şartlar, bu teşebbüse yol vermedi. Bunu Nahid Sırrı Örik anlatıyor. Bu teşebbüsten Kazım Karabekir de bahseder (Paşaların Kavgası, 87)

Yine Karabekir’in beyanına nazaran 1920’nin sonlarında Padişah’ı hal edip yerine Abdülmecid Efendi’yi getirmeyi teklif ettiğinde, Kemal Paşa’nın buna karşı çıkarak Sultan Vahîdeddin’in kalmasını istemişti. Sebep olarak da güçlü olduğundan, Ankara’nın sözünden dışarı çıkamayacağını, Mecid Efendi halife olursa, zorluklar çıkarabileceğini ileri sürüyordu. (Paşaların Kavgası, 89)

Ali Vâsıb Efendi
Ali Vâsıb Efendi
Toy bir şehzade
Ankara hareketine açıkça karşı çıkan ve halkın Ankara hareketine destek vermesini engelleyen İstanbul hükümetini bertaraf edebilmek için Mustafa Kemal Paşa, 1920 senesinde bir ara Sultan Vahîdeddin’in yerine, Ankara hükümetinin kontrolünde toy bir şehzadeyi geçirmek istedi.

Bunun için evvela Sultan Aziz torunu Miralay Cemaleddin Efendi düşünüldü. Fiilen cephelerde muharebe etmiş; nezaket ve dürüstlüğü ile askerin ve ahalinin kalbî muhabbet ve hürmetini kazanan Şehzade de Ankara’ya geçmek istiyordu. 1919 sonlarında Ankara hareketi liderleri arasında, 28 yaşındaki Cemaleddin Efendi’nin nâib-i saltanat ve Şeyh Sünûsî’nin de şeyhülislâm ilan edilmesi konuşuldu. Ancak Kazım Karabekir’den işitilen bazı bilgiler ışığında, Şehzade’nin hiç de avuç içine alınamayacağı anlaşıldı.

Cemaleddin Efendi
Cemaleddin Efendi
Bu sefer akla Sultan Hamid’in oğlu 26 yaşındaki Abdürrahim Efendi geldi. Şehzâdeler arasında ciddiyeti, ağırbaşlılığı ve askerî meziyetleriyle tanınmıştı. Ecnebi hükümdarlar nezdinde hanedanı temsile liyakati vardı. Kemal Paşa, bu fikirlerini, Padişah’ın kızı olan zevcesini terk ederek Ankara hareketine katılan Kaymakam (Yarbay) İsmail Hakkı Bey ile paylaştı.

Yılmaz Öztuna ve Kadir Mısıroğlu, Hakkı Bey’den naklen, saltanat devam etseydi, Mustafa Kemal Paşa’nın munis tabiatlı Abdürrahim Efendi’yi tahta geçirme niyeti olduğunu söyler. Nitekim onun Yanya’dan Ankara’ya adlı eserinde buna işaret vardır. Ancak cepheden zafer haberlerinin gelişi üzerine, esasında tatbiki pek de kolay olmayan bu fikirden vazgeçildi. Ancak Ankara hareketin yegâne sebebinin padişah ve İstanbul hükümetini işgalcilerin tasallutundan kurtarmak olduğu fikri her fırsatta deklare edildi.

Abdürrahim Efendi
Abdürrahim Efendi
Monarşi niye yürümedi?
Yunanlılara karşı muharebe kazanılıp, Ankara’nın artık eli güçlenince, saltanatın karizmasına ihtiyaç kalmadı. Ancak 6 asırlık Osmanlı hanedanının siyasi varlığını ortadan kaldırmak kolay değildi. Esasen Jön Türkler padişahlık makamını zayıflatmıştı. Amme efkârını ikna edecek neşriyat vesilesiyle, bu da kolay oldu.

1 Kasım 1922 tarihinde saltanat kaldırıldı. İki hafta sonra da meclisin hâin ilan ettiği Padişah memleketi terke mecbur kaldı. 61 yaşındaki Sultan Vahîdeddin, belki eski devrin adamı idi. Ama Osman Fuad Efendi, Ömer Faruk Efendi, Abdürrahim Efendi gibi, o zamanki Avrupa taht vârislerinden meziyetçe hiç de geri kalmayan şehzadeler vardı. Onlardan biri tahta geçirilebilirdi. Ama emperyalist reaksiyonun merkezi olan Osmanlı ailesinin tasfiyesi tercih edildi.

Türk-İslâm siyasi an’anesinde, bir hanedan ortadan kalkınca, yenisinin gelmesi âdettir. Peki, 1922’de niye olmadı? O zamana kadar alışılmış sistem monarşi olduğuna göre, Mustafa Kemal Paşa neden padişahlığını ilan etmedi? Bunu yalnızca Paşa’nın “öteden beri cumhuriyetçi” olduğu şeklinde izah etmek mümkün değildir.

Bir kere artık cemiyetin rol modeli Avrupa’dan başka rüzgârlar esmektedir. XX. asrın modası, cumhuriyettir. Fransa 50 senedir böyledir. Rusya’da, Almanya’da, Avusturya’da asırlık monarşiler yıkılmıştır. O zaman dünyanın hâkimi İngiltere, kendisinde ve kontrolünde kurulan Orta Doğu memleketlerinde monarşiyi tutmuştur; Türkiye hariç. Saltanat ve hanedan kalaydı, inkılapların yapılması mümkün olmazdı.

İkinci sebep, Gazi’nin kendisini padişah ilan etmek için siyasi gücünden emin olmamasıdır. 1924’te hilafet kaldırıldığı zaman, hanedanın beşikteki bebeğinden eli bastonlu yaşlısına, kadınlı erkekli sürgüne yollanmasının arkasında, bu endişe yatar. Arnavutluk’ta başbakan Ahmed Zogu, İran’da astsubay Rıza Pehlevi kendisini hükümdar ilan etti; ama buralarda monarşi kalıcı olmadı. Hanedan, asırlık kahramanlık an’anelerine dayanır.

Üçüncü ve mühim bir sebep de, Gazi’nin çocuğunun olmamasıdır. Monarşi, aile ve vâris demektir. Napoléon’un bir monarşi ve hanedan kurmak hususundaki ümitsiz mücadelesi hatırlardadır. Gazi ise realisttir.

Şu halde cumhuriyet, Ankara kahramanlarınca o zaman için en elverişli sistem olarak görülmüştür. Enteresandır, Türkiye’de sağcısından solcusuna, laikinden dincisine hemen herkes cumhuriyetçidir. Halbuki cumhuriyetin beşiği Fransa’da bile, monarşistlerin nispeti az değildir.

.BAYRAMIN TARİHİ
Bayramlar sevinç günleridir. Dinin, neşelenmeyi, eğlenmeyi, güzel giyinmeyi, güzel şeyler yiyip içmeyi tavsiye ettiği günlerdir.
19 Temmuz 2021 Pazartesi
19.07.2021
Ramazan ayı gibi, bayram da hilalin rüyeti ve usulüne göre ilanıyla başlar. Rüyet, Bayezid Kulesi’nden yapılır; ayrıca Çamlıca Tepesi, Bursa’da Keşiş Dağı ve Kayseri’de Erciyes Dağı’nda râsıtlar hilali gözler. Hilal görülürse, bayram ilan edilir; görülmezse ay otuza tamamlanıp ertesi gün bayram yapılır.

Osmanlılarda bayram arefesinde top atışı yapılır; bayramın son gününde de yine top atışıyla bayramın bittiği ilan olunur. Ramazan geceleri gibi bayramda da davulcular gezer. Hem bahşiş toplar, hem ortalığı şenlendirir. Mehteran, muayyen saat ve mekânlarda nevbet vurur. Yeniçeri Ocağının ve ezcümle Mehteran’ın lağvından sonra Mızıka-ı Hümayun konserler verir.

Sarayda kurban bayramı.
Sarayda kurban bayramı.
Sevinç günleri
Türkçe bayram kelimesi, Farsça bezram (bezm+ram) kelimesinden gelir ki, manası “neşe meclisi” demektir. Bayramlar sevinç günleridir. “Bayram gelmiş neyime/Kan dolar yüreğime” misali, bugünlerde acısı, sıkıntısı olanları, eş dost ziyaret ederek, hediyeleşerek sevindirmeye çalışır. Bugün doğan çocuklara uğur sayarak Bayram adını vermek de Türklerin âdetidir.

Arapça bayram için ıyd (eid) kelimesi kullanılır ki dönüş manasına avdet kökünden gelir. Her sene dönüp geldiği için bu ismi almıştır.

Bayramlar sevinç günleridir. Dinin, neşelenmeyi, eğlenmeyi, güzel giyinmeyi, güzel şeyler yiyip içmeyi tavsiye ettiği günlerdir. Şark insanı, sevinç ve üzüntüyü beraber yaşamayı tercih eder. Bayramlar, bir araya gelme vesilesidir. Hayatın yeknesaklıktan çıktığı renkli günlerdir.

Eğlenceli zamanlara “bayram havası”; eşi dostu nadiren arayıp soranlara “bayram ağası”; zevksiz giyinen erkeklere “bayram koçu” denir. Seyrek yapılan işler için “Bayramda Seyranda” veya bir Bektaşi fıkrasına da mevzu olduğu gibi “Bayramdan Bayrama” denir. “Bayram Etmek” aşırı sevinmektir. Beklenmedik yakınlıklar için “Bayram değil, seyran değil, eniştem beni niye öptü?” tabiri vardır. Kaba konuşanlar için, “Bayramlık Ağzını Açtı” derler.

Eski Türkler’in yılın başında ve beşinci ayda kutladıkları bayramları vardı. Kurban keser, büyük ziyafet ve merasimler tertip ederlerdi. Ayrıca Eski Türk dininde çok ehemmiyetli yeri olan atalarının kabirlerini ziyaret edip dua okurlardı.

Iydiniz said olsun
Iydiniz said olsun
Şeker mi? Şükür mü?
İslâmiyette iki bayram vardır. Biri oruç ayı olan Ramazan’ın hemen ardından başlar ve üç gün sürer. Bu bayrama Iydü’l-Fıtr denir. Bütün İslâm coğrafyasında bu isimle bilinir. Fıtr, Arapça oruç açmak demektir. İftar ve futur (kahvaltı) ile fakirlere verilen fitre bu köktendir. Bu bayramda tatlı yemek Hazret-i Peygamber’in tavsiyesi olduğu için, Türkler bu bayrama Şeker Bayramı da demiştir.

Bunun aslının Şükür Bayramı olduğuna dair iddianın aslı esası yoktur. Şemseddin Sami’nin Kamus-i Türkî’sinden, Ahmed Vefik Paşa’nın Lehçe-i Osmanî’sine kadar Osmanlı münevverlerinin kitaplarında, 1890 tarihli Redhouse’da ve 1913 tarihli Brill’in İslâm Ansiklopedisi’nde hep Şeker Bayramı geçer.

Yani bu tabir, sadece modern kesimin uydurduğu veya tercih ettiği bir şey değildir. İslâmî kesimin karşı çıkması da tatlı yeme sünnetini hatırlattığı için yersizdir. Halk arasında Şeker Bayramı’na Küçük Bayram; Kurban Bayramı’na da Büyük Bayram dendiği vakidir.

İslâmiyetteki ikinci bayram, kurban ibadetinin ifa edildiği bayramdır. Iydü’l-Adhâ denir. Adhâ, Arapça’da kurbanlar demektir. Öncekinden 70 gün sonra başlar. Dört gün sürer. Hac ibadeti de bu günlerde tamamlanır.

Daha hayırlısı geldi
Resulullah aleyhisselâmın 622’de Mekke’den Medine’ye hicreti sırasında, Medinelilerin oynayıp eğlendiği iki bayramı vardı. Nevruz ve Mihrican adındaki bu iki bayramı İranlılardan öğrenmişlerdi. Cenab-ı Peygamber: “Allah, bu iki bayramınızı, onlardan daha hayırlı diğer iki günle değiştirdi: Bunlar Kurban ve Fıtr bayramıdır” buyurdu.

Ensar eğlenceyi sever; Medine’de bayramlar, neşe içinde kutlanırdı. Buharî ve Müslim, Hazret-i Âişe’nin küçükken yaşadığı bir hâdiseyi nakleder: “Bir bayram günü, Habeşliler mescidin avlusuna gelip mızrak oyunu oynadılar. Resulullah beni çağırdı. Doyasıya seyrettim”.

Kosova'da Fatih Sultan Mehmed Camii'nde bir bayram namazı
Kosova'da Fatih Sultan Mehmed Camii'nde bir bayram namazı
Yine aynı yerde geçer: Bir bayram günü Hazret-i Ebu Bekr kızı Âişe’nin yanına girdiğinde, iki küçük cariyeyi def çalıp şarkı söylerken gördü. Onlara serzenişte bulununca, Resulullah: “Bırak ey Ebu Bekr, bayram günleridir!” buyurdu.

Bayram günleri oruç tutmak bile yasaklanmıştır. Eğlenceler esnasında asayişi bozabileceği endişesiyle bayram günlerinde silah taşınması da Cenab-ı Peygamber tarafından men edilmiştir.

Hemen bütün eski cemiyetlerde de bayramlar sevinç, eğlence ve deşarj günleri olmuştur. Ayrıca bayramlar güzel yenilip içilen; güzel elbiseler giyilen; eğlenilen; mahkûmların affedildiği, kabahatlerin bağışlandığı merhamet günlerdir.

Bu vesileyle okuyucularımızın ve bütün İslâm âleminin bayramını tebrik ederiz.

.AFGANİSTAN: TALİBAN’DAN EVVEL - TALİBAN’DAN SONRA
Afganistan’da darbe yapan Sovyetler, daha sonra kendisinden yardım isteyen kukla hükümeti korumak için ülkeyi işgal ettiler. O gün bugündür zavallı halk, artan sıkıntılarla boğuşmaktadır.
26 Temmuz 2021 Pazartesi
26.07.2021

ABD’nin Afganistan’daki askerlerini çekeceğini ilan etmesi; bunu takiben Taliban’ın memleketin % 80’ini kontrolü altına alması ve yollara düşen binlerce mülteci, dünya aktüalitesini meşgul etti. Bu, yeni bir mesele değildir. Son 30 senede dünyanın en fazla mülteci veren ülkesidir. 3 milyon mülteci İran’da ve 2 milyonu da Pakistan’da yaşamaktadır.

1982’de Türkiye, Türk asıllı Afgan mültecilerin bir kısmını kabul etti. Bu problemsiz mülteciler Van, Tokat gibi mıntıkalara yerleştirildi. Ancak mülteci akını bitmedi. Resmi rakamlara göre, 2014-2021 arası 500 bin Afgan mültecisi Türkiye’den kanuni/kanunsuz giriş yapmıştır.

Afganistan 1950'ler
Afganistan 1950'ler
Geçit belde
32 milyon insanın yaşadığı 652 bin km2 arazinin, ortası Hindikuş Dağları, kuzeyi ova, güneyi çöldür. Memur ve asker Peştunlar nüfusun % 42’sini teşkil eder. % 27 tüccar Tacikler; % 11 çiftçi Türkler; % 10 fakir Hazaralardır. Nüfusun % 15-20’si Şiî; gerisi Hanefidir.

Memleket, Perslerin, Büyük İskender’in ve Akhunlar’ın elinde kaldı. Hazret-i Osman’dan itibaren Müslümanlarca fethedildi. Gazne Devleti burada kuruldu. Selçuklu, Harzemşah, Moğol ve Timur hâkimiyetinde kaldı.

Gazne, Herat, Belh gibi ilim ve kültür merkezleri buradadır. XVI. asırda Timurzade Hüseyin Baykara’nın payitahtı Herat, dünyada nüfusu 1 milyonu geçen ilk şehirdir. Hindistan’da imparatorluk kuran Babür Şah’ın mezarı Kâbildedir.

Zernigâr parkı ve Emir Abdurrahman Türbesi
Zernigâr parkı ve Emir Abdurrahman Türbesi
İran’ın işini bitirmek
Babür İmparatorluğu zayıflayınca, İranlılar, Afganistan’ı işgal etti. 1747’de İran Şahı Nâdir öldürülünce, Afgan soylusu Ahmed Şah Dürrânî, kendisini Afgan hükümdarı ilan etti. Payitahtı Kandehar’dan Kâbil’e taşıdı. Böylece milli bir Afgan devleti kurulmuş oldu. İstanbul’a sefir yolladı ve beraberce İran’ın işini bitirmeyi teklif etti. Ancak Ruslarla başı dertte olan Sultan III. Mustafa’nın elinden bir şey gelmedi.

1839’da Sihlerle anlaşıp memleketi işgal eden İngilizler çıkarıldı. 1878’de tekrar işgal edip Hayber Geçidi’ni Hindistan’a kattılar. Böylece çok sayıda Afganlı vatan harici kaldı. Afganistan; Rusya ile İngiltere arasında tampon hâline geldi. Bu üçü, İngiltere; Rusya ve sonra ABD, Afganistan batağının müsebbipleridir.

Emanullah Han, 1921’de Sovyet Rusya ve Ankara ile anlaşarak mütehassıs subay ve öğretmen istedi. Gazi’yi örnek alarak bir dizi inkılaba girişti. Atatürk’ten ilhamla modern inkılaplara kalkışan ve reaksiyonla karşılaşan Emanullah Han, 1929’de Beççe-i Saka (Sucunun Oğlu) diye anılan bir Tacik maceraperest tarafından 3 hafta içinde devrildi; kral Avrupa’ya kaçtı. Kendisini kral ilan eden Beççe-i Saka, birkaç ay içinde eski kralın dışişleri bakanı Nadir Han tarafından devrildi. Nadir Han temkinli hareket ederek İslâmî bir idare kurdu. Güçlü bir ordu teşkil etti. Memleketi imara girişti. Ancak Afganistan’da taht kaygandır; bir akrabası tarafından şahsi bir sebeple öldürüldü.

Afgan milli kiyafeti ile dua eden bir genç
Afgan milli kiyafeti ile dua eden bir genç
Sovyet taktiği
Yerine oğlu Zahir Şah geçti. Vaktiyle İngilizlerin kopardığı Afganlarla meskûn kısım (Peşaver), 1947’de kurulan Pakistan’la hudut ihtilafı doğurdu. İngilizlerin, Pakistan’ı desteklemesi; Afganistan'ın CENTO'ya alınmaması; Pakistan lideri Cinnah'ın Afgan mıntıkasna muhtariyet sözünden cayması ve nihayet Pakistan tayyarelerinin Afganlarla meskûn yerlenri bombalaması Afganistan’ı Rusya’ya itti. Siyasi, kültürel ve iktisadi anlaşmalar imzalandı.

Memleketin komünizme kaydığını gören Şah, 1973’te aynı zamanda akrabası olan Sovyet taraftarı başbakan Davud Han’ı azletti. O da darbe yapıp kralı sürgüne yolladı.

Böylece 1979 yılına gelindi. Hatasını anlayan Davud Han, memleketteki komünistleri tevkif edince, Marksist subaylar darbe yaptılar. Davud Han bütün ailesiyle katledildi. Nur Muhammed Taraki reisicumhur oldu.

Köşe başlarına komünistler yerleşmeye başlayınca, halk ayaklandı. Taraki devrildi. Yerine arkadaşı Hafızullah Emin geçti. Kendinden habersiz/izinsiz darbeye kızan Sovyetler, Emin’in yerine Babrak Karmal’ı geçirdi. Karmal da ayaklanan halka karşı Sovyetlerden yardım istedi. Bu her zaman her yerde cari bir Sovyet taktiği idi. Ruslar, Afganistan’ı işgal etti.

Buna mukabil Batı Bloğu, Kore ve Vietnam gibi doğrudan müdahale etmektense, halkı silahlandırıp mukavemeti teşkilatlandırdı. Böylece Mücahidlerle Sovyetler arasında senelerce süren, memleketi ve halkı perişan eden muharebeler başladı. Sovyetler ilerleyemedi. 1986’da Karmal düştü. 1989’da da Ruslar çekildi. Bu mağlubiyet, Sovyetlerin dağılmasındaki en büyük âmillerdendir.

Zahir Şah
Zahir Şah
İç harb
Bu sefer memleketteki mücahid fırkalar arasında iktidar adına iç harb başladı. Afganistan, fakir ve problemli bir memleket idi. Eski medeniyet ve ihtişamından eser kalmamıştı. Ancak stratejik pozisyonu, milletlerarası bloklar için ehemmiyetliydi. Ilımlı reisicumhur Burhaneddin Rabbani ve aşırı başbakan Gülbeddin Hikmetyar arasında anlaşmazlık zuhur edince, global güçler devreye yeni bir senaryo soktu. Ortadoğu’yu iyi tanımayan ve monarşiye hep mesafeli duran ABD, Zahir Şah’ı tekrar başa geçirip istikrarı temin edeceği yerde, tehlikeli bir oyunun içine girdi.

Hindistan’da uzun zamandır aktif bulunan Diyobend medreselerinde Afganlı gençler tahsil yapmaktaydı. Bu medreseler sonradan dejenere olup Vehhabiliğe kadar uzanan geniş bir yelpazede faaliyet göstermeye başlamıştı. Hindistan'da İngilizlere mukavemetin filizlendiği yerlerden birisi olduğu için, siyasi duruşu radikaldi.

Mensuplarından Ubeydullah Sindî 1914’te Afganistan’a gelerek burada Jön Türkler ve Almanya’nın yardımıyla bir mukavemet hareketi teşkilatlandırmaya çalışmış; hatta Cemal Paşa da memleketten kaçtığında buraya gelmişti. Yağistan’da kurulan gerilla kampında İttihatçı subaylar talim veriyordu. Harb kaybedilince, iş bitti; Sindî 1920’de Hindistan’a döndü.

İşte şimdi bunlara tekrar iş düşmüştü. Afganistan sınırına yakın az sayıdaki Diyobend medresesi kullanılarak, ekseriyeti kimsesiz binlerce Afgan genci az bir dini tahsille beraber askeri talimden geçirilerek kısa zaman içinde Pakistan ve ABD desteğinde Afganistan’a gönderildi. 1996’da memleket idaresi, Kandeharlı Molla Ömer liderliğindeki Taliban’ın eline verildi. Böylece Afganistan’da yeşerecek ümit ışıkları sönmüş oldu. Taliban, talebeler demektir.
1994’te 50 talebe ile başlayan hareket, misyonunu Sovyet işgali ve ardından ortaya çıkan savaş lordlarının tasfiyesi ve dini bir idare kurmak olarak beyan etti. Kısa zamanda 20 bini bulan ekserisi Peştun muharipler, arkalarında Pakistan İstihbaratı’nın maddi desteği olduğu halde harekete geçti. Kandehar’a saldırdı ve işgal etti. 1995’te 12 şehri ele geçirdikten sonra Kâbil’e harekete geçti. Şehri 3 koldan bombaladı. Şehri müdafaa eden Ahmed Şah Mesud, sokak muharebesi olmasın diye geri çekilince, 27 Eylül 1996’da Kâbil düştü. BM binasına iltica eden eski reis Necibullah ve kardeşi idam edildi. Taliban, Afgan İslâm Emirliği kurulduğunu; Molla Ömer’in de emirülmüminin olduğunu ilan etti.
Taliban’ı Pakistan, Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri tanıdı. Kâbil düşünce, diğer gruplar (Kuzey İttifakı) Burhaneddin Rabbani riyasetinde Mezar-ı Şerif’i başşehir ilan etti. Bu sefer 1997’de Taliban buraya saldırdı. Bu sefer halkın mukavemeti ile karşılaştı ve 10 bin muharip öldü, 7 bin tanesi de esir alındı. Ertesi sene yeniden kuvvet toplayıp Mezar-ı Şerif’e tekrar saldırdı. Şehir düştü; asker-sivil çok kişi öldürüldü. Böylece Ahmed Şah Mesud’un elindeki Pençşir dışında, memleketin neredeyse tamamını kontrolü altına almış oldu.

Burhaneddin Rabbani ve Türkiye’nin tuttuğu Tacik mücahid lideri Ahmed Şah Mesud Taliban tarafından intihar bombası ile öldürüldü. İlk reisicumhur Sıbgatullah Müceddidi suikastten kurtuldu. Mücahid liderlerinden ve ulemadan İttihadülislami reisi Abdürresul Sayyaf amansız Taliban muhalifidir. 1992’deki roket saldırılarında binlerce sivilin öldüğü Hikmetyar ise, Taliban’ın adeta öncüsü olmuştur. Bir başka lider Yunus Halis’in ekibi Taliban’a katılmıştır.

Cemal Paşa ve Ubeydullah Sindi Kabil'de
Cemal Paşa ve Ubeydullah Sindi Kabil'de
Eski dost yeni düşman
Enteresan olan şudur ki, normalde Sünnileri desteklemesi hiç beklenmeyen Suudi sermayesi, işin finansmanı için kullanılmıştır. Suudi Arabistan’ın zengin ailelerinden birinin Garp tahsili ile yetişmiş oğlu Üsame bin Ladin başına bir sarık sarıp elinde tüfek ile dağa çıkıp, işin CIA adına organizasyonunda yer almıştır.

Zamanla Üsame’nin müstakil hareket etmeye kalkışması, CIA’yi endişelendirdi. 11 Eylül tecavüzünden mesul tuttuğu el-Kâide’ye kucak açıp Bin Ladin’i koruyor gerekçesiyle Taliban’a düşman oldu. 2001’de Afganistan’ı işgal etti. Babası Taliban tarafından öldürülen Peştun siyasetçi Hamid Karzai reisicumhur seçildi.

Dünyanın resmen tanıdığı, ama gücü ancak Kâbil varoşlarına uzanabilen merkezi hükümetin zaafı Taliban’ın işine yaradı. Her cihetten ABD ve müttefikleri ile boy ölçüşemeyecek güçteki Taliban, her nasılsa 2004’te tekrar atağa geçerek, gerilla muharebeleriyle düşmanını sindirdi. 2019’da Taliban’ın, muhalifleri barındırmaması mukabilinde ABD’nin 14 ay içinde Afganistan’dan çekilmesine dair anlaşma yapıldı.

Taliban
Taliban
Elin ekmeğini yiyen, onun kılıcını sallar!
Suudiler, Pakistan’da uzun zamandan bu yana faaliyet içindedir. Daha çok maddi güç yoluyla cemaatlere ve liderlere nüfuz etmektedir. İslamabad’da Suudi Arabistan sefareti bünyesindeki Merkezü’d-Da’ve bu işleri organize eder. Bilhassa Afgan cihadı esnasında silahlı teşkilatlara para yardımı yapılmış; dolaylı olarak Taliban hareketinin doğmasına yol açılmıştır. Taliban, tavır itibariyle klasik Sünnî çizgiden ziyade; nassların zâhirine bakan katı Selefî çizgidedir.

1979’a kadar Türkiye’ye çok benzeyen Afganistan sosyal ve siyasi hayatını, meşhur Afgan romancı Halid Hüseyni’nin filme de alınan Uçurma Avcısı gibi romanları iyi tasvir eder. Dindar olanla olmayanın iyi-kötü huzur içinde yaşadığı cemiyet üzerine, Taliban idaresinde, -Humeyni İran’ında olduğu gibi- göstermelik bir dindarlık örtüsü çekilmiştir. Halbuki dindar bir cemiyet teşekkül etmeden, tepeden inme şer’î bir idare kurulmaması, Cenab-ı Peygamber’in sünnetiyle sabittir.

Sakal ve peçe dinin emri (vacip) olmadığı halde, hep erkeklere sakal ve kadınlara peçe mecburiyeti getirmesiyle lanse edilen Taliban, meşruluğu münakaşalı birkaç şer’î ceza infaz etmiş; müziği yasaklamasına rağmen, propaganda için bol miktarda kullanmasını da bilmiştir. Üstelik kurmaca olması muhtemel infaz görüntüleri, dünyada İslamofobiyi körüklemeye yaramıştır. Her sene yüzlerce polis ve sivil öldüren Taliban’ın, 2001’den bu yana ideolojik ve kadro cihetiyle kılıf değiştirdiği; mesela intihar bombasını azalttığı müşahede edilmektedir. Böylece Afganistan, Pakistan'ın, dolayısıyla Çin'in kontrolü altına girmiş; ABD çekildikten sonra Taliban ilk olarak Çin ile diplomatik müzakerede bulunmuştur. Artık Afganistan’ı anlatırken “Talibandan evvel- Taliban’dan sonra” tabiri kullanılmaktadır..

.TÜRKİYE'Yİ OLİMPİYATLARDA İLK TEMSİL EDEN RUM VE ERMENİLERDİR
Türkiye, dünya olimpiyatlarına ilk katılan memleketlerdendir. Türkiye’yi ilk defa temsil edenler de olimpiyatlara kendi paralarıyla katılan gayrı müslim sporcular olmuştur.
2 Ağustos 2021 Pazartesi
2.08.2021

Olimpiyatlar Antik Yunan’ın eseridir. Ama XIX. asırda Fransız maarifçi Baron Pierre de Courbertin, cemiyetteki siyasi ve sosyal çöküntüyü önlemek adına spordan istifadeyi düşündü ve olimpiyatların ihyasına çalıştı. Modern olimpiyat oyunlarının kurucusu sayılır. Bunların ilki, 1896’da tarihi hatırayı anmak adına Atina’da 9 branşta yapıldı: Atletizm, bisiklet, jimnastik, eskrim, güreş, atıcılık, halter, yüzme ve tenis. 14 ülkeden 241 sporcu katıldı.

Antik Devir Olimpiyatları
Antik Devir Olimpiyatları
Spor ve Siyaset
Osmanlı Devleti, ilk defa 1906 senesinde Atina Olimpiyatları’na İstanbul, İzmir ve Selanik’ten 18 Rum, 1 Ermeni, 10 İngiliz ve 1 Musevi olmak üzere 30 sporcu ile iştirak etti. Yorgo Alibrantis (1880-1943), 10 metrelik ipe tırmanma yarışında 11,4 saniyelik derecesiyle dünya rekoru kırdı. Bu branş sonradan olimpiyatlardan çıkarıldığı için, rekoru hâlâ bâkidir. Alibrantis, cumhuriyet devrinde Yunanistan’a gidip orada öldü. 13 yaş ile en genç sporcu olan atlet Osmanlı Ermenisi Vahram Papazyan, elemeye giremedi. Atina’da İzmir Futbol karması, Selanik’i 3-1 yendi ve ikinci oldu. Böylece Osmanlı sporcuları, 1 gümüş 1 bronz madalya kazanmış oldu.

Bundan sonra Türkiye her organizasyona muntazaman iştirak etti. Sadece 1920 Anvers Olimpiyatları’na harbi çıkaranlar arasında olduğu için davet edilmedi. 1932 Los Angeles Olimpiyatları’na mesafe uzaklığı ve masraf endişesiyle iştirak etmedi. 1980 Moskova Olimpiyatları’nda, Rusların Afganistan’ı işgalini protesto ederek katılmayan devletler arasındaydı.

1916 Berlin, 1940 Tokyo ve 1944 Londra Olimpiyatları harb sebebiyle yapılmadı. Bugüne kadar 19 ülkenin 23 şehrinde cereyan etti. 4 defa Amerika'da yapıldı. İngiltere, Yunanistan, Fransa, Avustralya, Almanya birden fazla ev sahibi oldu. Londra, en çok olimpiyat yapılan şehir oldu.

Yorgo Alibrantis
Yorgo Alibrantis
Maksat katılmak
1908’de maarifçi Selim Sırrı Tarcan’ın gayretleriyle Osmanlı Milli Olimpiyat Cemiyeti kuruldu. Başına da Servet-i Fünun gazetesi sahibi Ahmed İhsan Tokgöz getirildi. 1911’de Milletlerarası Olimpiyat Komitesi’nce 13. aza olarak kabul edildi.

1908 Londra Olimpiyatları’nda Türkiye’yi jimnastikçi Osmanlı Rumu Aleko Mulos temsil etti. Aleko Mulos, Galatasaray lisesi talebesi ve Tatavla Jimnastik Klübü sporcusu idi. Baron Courbertin’in İstanbul seyahatinde tercümanlık yapmış ve onun davetiyle olimpiyatlara katılmıştı. Mulos, derece alamamıştır.

Türkiye’nin ilk kez resmen temsil edildiği olimpiyatlar, 5 Mayıs-27 Temmuz 1912 arasında yapılan Stockholm Olimpiyatları’dır. 28 ülkeden 2407 sporcu katıldı. Selim Sırrı (Tarcan) riyasetindeki olimpiyat heyetinde iki atlet vardı: Mıgırdiç Mıgıryan ve Vahram Papazyan.

1936 Berlin Olimpiyatları’nda Refahiyeli Yaşar Erkan grekoromende altın ve Mersinli Ahmet Kireççi serbest güreşte bronz madalya aldı. Türkiye’nin aldığı ilk altın ve bronz madalyadır. Bundan sonraki olimpiyatlarda hem iştirak sahası genişlemiş, hem sporcu sayısı artmış, hem de dereceler çoğalmıştır.

Yaşar Erkan
Yaşar Erkan
Milli Sporcu
Osmanlı Ermenileri, çeşitli sanatlardaki ustalıkları sebebiyle, memleket ekonomisi ve kültürü içinde mühim bir yer tutardı. Aralarında mimardan bestekâra çok sayıda millî sanatçı yetişti. Bununla beraber sporcularının, son asırda spor müsabakalarındaki muvaffakiyetleri pek bilinmez. Kendi paralarıyla katıldıkları olimpiyatlarda Türkiye’yi ilk defa temsil eden Ermeni sporcular olmuştur.

XIX. asrın son çeyreğinden itibaren, Avrupa’ya paralel olarak Osmanlı ülkesinde de modern sporun bütün dallarında bir alaka ve inkişaf müşahede edilir. Buna bilhassa gayrı müslim vatandaşlar ve ecnebiler ön ayak olmuştur. XX. asrın başlarında Türk, Rum, Ermeni ve Musevi spor kulüpleri kurulmuştur. Sadece İstanbul’da Ermenilerin 17 spor kulübü vardı. Hemen her Anadolu şehrinde Ermenilere ait spor kulüpleri faaliyetteydi.

Bunda İstanbullu Şavarş Krisyan’ın (1886-1915) mühim rolü olmuştur. Krisyan, Avrupa’da beden terbiyesi tahsili gördü. Mekteplerde muallimlik yaptı.Ömrünü Türkiye’de sporun tanınması ve inkişafına hasretti.

1911-1914 arasında Krisyan’ın gayretleriyle Osmanlı ülkesindeki Ermeniler arasında yüzlerce sporcunun katıldığı spor oyunları tertiplendi. Çıkardığı Marmnamarz (Beden Terbiyesi) adındaki mecmua memlekette spora alakanın artmasına hizmet etmiştir. Krisyan, izcilik üzerine de çalışarak bir kitap neşretmiştir.

İlk olimpiyatların açılışı - Atina Panathinaiko Stadyumu
İlk olimpiyatların açılışı - Atina
Ayyıldızlı forma
Krisyan, İngiliz, Fransız ve Amerikalılarla temaslar neticesinde, öteden beri lig müsabakalarına alışkın Robert Kolej’in talebeleri Vahram Papazyan ve Mıgırdiç Mıgıryan adında iki atletin 1912 tarihinde Stockholm’da tertiplenen 5. Olimpiyat oyunlarına iştirakini temin etti.

Daha Atletizm Federasyonu’nun kurulmadığı bir devirde, gülle atma, disk atma, iki elle gülle atma, pentatlon ve dekatlon olmak üzere 5 dalda yarışan Mıgırdiç Mıgıryan ve 800 ila 1500 metre koşu alanında yarışan Vahram Papazyan, göğüslerinde Osmanlı Devleti’nin Stockholm sefiresinin bizzat diktiği ayyıldızlı formalarıyla, ülkelerini temsil ettiler.

Mıgıryan, pentatlon ve disk atmada dereceler kazandı. Pentatlonda olimpiyat dördüncüsü oldu. 1500 metre koşusunu önde götüren Papazyan ise, son düzlükte bayılıp yere düşerek derecesini kaybetti.

Solda Vahram Papazyan ve sağda Mıgırdiç Mıgıryan
Solda Vahram Papazyan ve sağda Mıgırdiç Mıgıryan
Fedakâr Gemici
Papazyan, Bebekli bir gazete dağıtıcısıydı. Sabah erkenden koşarak gazete dağıtır; sonra mektebine gelirdi. Mıgıryan ise zengin bir ailenin spora meraklı çocuğuydu. Bu iki atleti Stockholm’e yollayabilmek için gerekli parayı, Ardavazt Klübü, yaptığı ülke sathındaki bağış kampanyası ile topladı. Hatta bunun için Arnavutköy Tiyatrosu’nda sahnelenen ve Papazyan’ın da oynadığı Fedakâr Gemici adlı bir tiyatro eserini seyretmeye saraylılar bile gelmişti. Böylece iki atlet Stockholm’e gidebildi.

Papazyan, olimpiyatlara iştirak eden devlet bayraklarıyla süslü sokaklarda yürürken, Türk bayrağının olmadığını üzüntüyle görünce, derhal bir araba tutup Osmanlı sefaretine gitti. Sefirle konuşup “Stockholm’un havasını içime çekemiyorum. Hiçbir yerde bayrağımız yok. Bu bize hakarettir. Aksi takdirde geri döneceğim” dedi. Bir Ermeni’nin vatan sevgisine hayret eden sefirin gayretleriyle, iki saat sonra her yerde Osmanlı bayrağı dalgalanıyordu.

Osmanlı, sanıldığı gibi sadece Türklerin değildir!
Bu arada Türk sporunun önde gelen simalarından olimpiyat komitesi azası Selim Sırrı Tarcan, olimpiyatlarda “Türk” sporcu olmamasından duyduğu üzüntüyü dile getirince, Krisyan, mecmuasında buna sert bir cevap vererek Selim Sırrı’yı ayrımcılıkla suçladı: “Türkçe bir makaleyi anlayamayacağımızı sanarak yazı yazanlar var. İki Ermeni, Stockholm’e gittiler. Bu iki kişi Ermeni oldukları için değil, Osmanlı oldukları için orada bulundular. Formaları üzerinde Osmanlı hilali var. Kendileri Osmanlı’yı sporda tanıtmaya çalıştılar. Onları seyredenler Ermeni oldukları için değil; Osmanlı oldukları için alkışladılar. Neden iki Osmanlı’nın adını anmıyorsun? Osmanlı, sanıldığı gibi sadece Türklerin değildir. Balkanlar’da elinde silahla Ermeniler de vatanı, Osmanlı’yı koruyor!”.

Selim Sırrı'nın Krisyan'a imzaladığı fotoğraf
Selim Sırrı'nın Krisyan'a imzaladığı fotoğraf
Tenekeci Garbis ve Lefter
Krisyan, 24 Nisan 1915’te Ermeni münevverleriyle beraber tutuklanarak Çankırı’da öldürüldü. 1908’den sonra iktidarı ele alan ve ayrımcı politikalarıyla Osmanlı sisteminde bir kırılmanın temsilcisi olan Jön Türkler tarafından 1915’te yüzbinlerce Ermeni’nin Suriye’ye sürülmesi ve çoğunun yollarda ölmesi şeklinde cereyan eden tehcir felâketinde, çok sayıda Ermeni sporcu hayatını kaybetti. Papazyan ise, olimpiyatlardan sonra askere alındı. Çanakkale cephesinde telgrafçı askeri olarak çarpıştı. Hayatta kalabilen ve Beyrut’a yerleşen Vahram Papazyan hatıralarını kaleme almıştır. Mıgıryan’ın akıbetinden ise haber yoktur.

1915 felaketi ve bunun doğurduğu menfi imaj yüzünden, Türklerle Ermenilerin spor müsabakalarında karşı karşıya gelmeleri bir mesele teşkil etmiş; hep provokasyon endişesi doğurmuştur. 1930’larda Suriye ile oynanan bir maçta, karşı takımda, tehcir sırasında buraya yerleşen 5 Ermeni sporcunun varlığı sebebiyle Türkiye bu sporcuların oynamamasını istemiştir.

Bununla beraber cumhuriyet devrinde de şöhret kazanmış gayrı müslim sporcular olmuştur. Mesela Vefaspor’da oynayan ve babasının mesleği sebebiyle Tenekeci Garbis diye anılan Garbis İstanbulluyan, 1953’te Zürih’te yapılan milli maçta gol atarak Türk takımının galibiyetini temin etmiştir. Rumlar da onlardan aşağı kalır değildi. Türk takımlarında forma giymiş en meşhur Rum sporcu, Fenerbahçeli Lefter Küçükandonyadis, bir zamanlar 21 golle en golcü futbolcu bilinirdi

.İSTANBUL’U KİM YAĞMA ETTİRDİ?
İstanbul’un fethi esnasında askere yağma izni verildiği ve şehrin 3 gün yağma edildiği söylenir.
9 Ağustos 2021 Pazartesi
9.08.2021

Harb iyi bir şey değil elbette. Sebe Melikesi Belkıs’ın “Hükümdarlar bir beldeyi fethedince, orayı darmadağın eder; başlar ayak olur” diyerek harbsiz teslim olma kararı verdiği Kur’an-ı kerimde anlatılır. İslâm-Osmanlı hukukunda harbin sebebi, ganimet almak, toprak fethetmek veya şan kazanmak değildir. Yalnızca düşman tecavüzünü engellemektir.

Bu sebeple harb ilan etmeden düşmana saldırmak caiz değildir. Müslümanlığı veya dininde kalarak müslüman hâkimiyetini kabul etmesi kendisine arz olunur. Bu ikisinden biri kabul edilirse, harbe hacet kalmaz. Gerek halkın, gerekse gayrı menkullerin ve mabedlerin statüsü, aradaki emannameye (sulh anlaşmasına) göre tayin edilir.

Arabistan’ın Mekke ve Taif haricinde tamamı Cenab-ı Peygamber zamanında sulh yolu ile fethedilmiştir. Kudüs ve Suriye’nin yarısının fethi de, Hazret-i Ömer zamanında böyle olmuştur. Osmanlılarda buna vire ile fetih denir. Umumiyetle kale muhasaralarında, müzakere için içerden biri dışarı çıkar veya dışardan biri içeri girer. İki taraf anlaşınca, kale teslim edilir. Yanya, Belgrad, Gyula, Eğri, Kanije, Van, Tebriz, Revan, Hanya, Limni, Uyvar’ın fethi gibi.

Beşte birin beşte biri
Düşman kendisine yapılan teklifleri kabul etmezse, harb kaçınılmazdır. Müslümanlar galip gelirse, düşmanın menkul ve gayrı menkul malları ile düşmandan alınan esirlerin hukuki statüsü ne olur?

Harb Müslümanların lehine bitince, düşmanlara ait menkul ve gayrı menkul mallar ile hayatta kalan veya değiş-tokuş edilmeyen harb esirleri ganimet sayılır. Bunlar hakkında yapılacak muamele Kur’an-ı kerîmde zikredilmiştir. Ganimetin beşte biri Hazret-i Peygamber’e, Peygamber’in akrabalarına, fakirlere, yetimlere ve parasız yolculara aittir. Vefatından sonra Hazret-i Peygamber ve akrabalarının hissesi hakkında Sahabe arasında ihtilaf olunmuştur.

Bu hisse, devlet reisliği sebebiyle verilmektedir. Dolayısıyla hayatıyla kâimdir (Hanefîler) veya zamanın hükümdarına verilir (Şâfiîler) diyenler olmuştur. Osmanlılarda Şâfiî kavli tatbik olunarak padişaha ganimetin 1/25’i verilirdi. Hazret-i Peygamber’in akrabasının hissesi, Hanefî mezhebine göre, bunlardan fakir olanlara verilmeye devam eder.

Yağma!
Ganimetin geri kalan 4/5’i harbe fiilen veya casusluk gibi yollarla katılan mücahidlere dağıtılır. Atlı askerlere, atını kendisi getirdiği için 2 hisse verilir. Bu taksim yapılırken, şehidin hissesi vârislerine verilir. Taksim edilmeden, ganimet malı askerin mülkü olmaz.

Muharebede yardımcı olan, meselâ hastabakıcılık yapan köle, kadın ve çocuklar ile yol gösteren gayrı müslimlere, ganimetten hisse değil; ama taksim edilmeden evvel bir mikdar mal (razh) verilir. Ganimet arasındaki menkuller ve esirler İslâm ülkesine nakledilir. İmkân yoksa ordugâhta da taksim mümkündür. Hükümdar, ganimetten hissesini alırken, dilediğini seçebilir (safiyy). Mesela Resulullah, Bedr’de Zülfikar denen kılıcı seçmişti.

Harb esnasında, askeri teşvik için kumandan tenfil yapabilir. Yani yağma izni verebilir. Nitekim Cenab-ı Peygamber “Müminleri harbe teşvik et!” mealindeki âyet-i kerime mucibince (Enfal: 65) (mesela Huneyn’de) bunu yapmıştır. Teşvik bazen sözle, bazen mal ile olur. “Yağma eden bizden değildir” hadîs-i şerifi, harb haricine veya kumandanın izni olmaması hâline dairdir.

Bu takdirde her asker, düşmanın eline geçen menkul mallarına mâlik olur. Gayrı menkuller yağmaya girmediği gibi, şahıslara, hele kadınlara tecavüz asla caiz değildir. Sultan II. Mehmed, İstanbul’un fethi gecikince, askere 3 gün şehri yağma vaadinde bulunmuştu. Buna mukabil Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Viyana’yı alamamasının sebeplerinden biri, askere yağma izni vermemesiydi. Ama bunun haricinde yağmaya müsaade yoktur. Nitekim Yavuz Sultan Selim İran seferi dönüşü, yolda bazı askerin etrafı yağmalaması üzerine Veziriazam Hersekzade Ahmed ve Vezir Dukakinzade Ahmed Paşa’yı azletmişti. Kanuni Sultan Süleyman’ın Rumeli seferlerinde yağma yaptığı sabit olan asker sert bir şekilde cezalandırılmıştır..

Sultan Mehmed'in İstanbula Girişi - Stanislaw von Chlebowski
Sultan Mehmed'in İstanbula Girişi - Stanislaw von Chlebowski
Toprak üzerine basanındır
Hadis-i şerifin hükmüne göre, her asker, öldürdüğü düşman askerinin üzerindeki silah ve eşyanın (seleb) mâliki olur. Bu, dünyanın her yerinde umumi bir harb hukuku kaidesidir. Zaten şer’î hukukun harbe dair kaideleri, beynelmilel harb kaidelerinden çok da farklı değildir. Bilakis pek çok hususta daha ileri ve insanidir. Düşmanın esir alıp köleleştirdiği, hatta öldürdüğü bir devirde, Müslümanlardan esirleri köle yapmamasını beklemek abestir. Bu işte mütakabiliyet (karşılıklılık) esastır. Nitekim Osmanlılar, XIX. asırda Avrupalıların köleliği yasaklaması üzerine esirleri köleleştirmekten vazgeçmiştir.

Düşmandan elde edilen gayrı menkuller üzerinde hükümdarın seçme hakkı mevcuttur. Bunların 1/5 devlet hissesi olarak ayrıldıktan sonra 4/5 gazilere dağıtılabileceği gibi; yerli halkın elinde bırakılıp, bunlardan haraç alınır. Yahud da gayrı menkullerin tamamının mülkiyeti (rakabesini) devlete ait tutulup, müslüman veya gayrı müslim halka kiraya verilebilir.

Her üçü de Hazret-i Peygamber ve sahabenin tatbikatına dayanır. Hazret-i Ömer’in Irak Sevadı arazisini ganimet olarak dağıtmayıp, Resulullah’ın Hayber arazisinin bir kısmında yaptığı gibi beytülmale ait tutarak halka kiraya vermesi, sonraki bütün müslüman devletlerde, ezcümle Osmanlılarda düstur alınmıştır. Miri arazinin statüsü buna dayanır.

Ya esirler?
Düşmandan alınan esirler üzerinde yapılacak muameleye dair hükümdarın opsiyon hakkı vardır. Maslahat ve mütekabiliyeti, yani ammenin menfaatini ve düşmanın hareket tarzını nazara alır. İsterse eli silâh tutan erkekleri öldürebilir. (Çok nadir olmuştur.) İsterse esirleri, Müslüman esirlerle mübadele yapabilir veya İmam Muhammed’e göre ihtiyaç varsa fidye karşılığı serbest bırakabilir. İsterse köle yapıp ganimetlere dâhil edebilir. Böylece esirlerin 1/5’i devlete, 4/5’i de gazilere ait olur. İsterse esirlere eman verip zimmî (vatandaş) statüsü tanıyabilir.

İslâm tarihinde ekseriyetle üç ve dördüncü usul tercih edilmiştir. Zira bu, hem insanidir; hem de iktisadi, sosyal ve siyasi avantajlar hâsıl eder. Hükümetin maksadı meydanı ölüler tarlasına çevirmek değildir. Şehir ve köylerde insanların vatandaş olarak normal hayatını yaşamaya devam edip, vergisini vermesidir veya esirlerin köle olarak müslüman memleketinde istihsale katkıda bulunmasıdır. Her ikisi de, İslâmiyetin yayılması idealine elverişli bir vasat hâsıl eder.

Halk, eğer harbden evvel teslim olmuşsa, ilk üç muameleden ayrı tutulur ve vatandaş olur. Harbde esir alınmadan evvel Müslümanlığa girmişse, kölelikten kurtulur. Ama esir alındıktan sonra Müslüman olursa, öldürülmekten veya fidye karşılığı iade edilmekten kurtulur; ama köle yapılmaktan kurtulamaz.

Esir edilmiş Alman askerleri
Esir edilmiş Alman askerleri
Esir de insan!
Esirler, haklarında tatbik edilecek usul belli oluncaya kadar, insanî muamele görme hakkına sahiptir. Eziyet ve işkence yasaktır. Hazret-i Peygamber, bir muharebede esirlerin güneş altında bekletildiğini görünce bunu şiddetle men ederek hepsinin gölgeye alınmasını emir buyurmuştu. Esirler arasında meselâ anne ile çocuğu veya eşleri birbirinden ayırmak câiz değildir.

Harbden evvel İslâm devletinin vatandaşı olarak yaşamayı kabul etmişlerse, kendilerine eman verilerek zimmet anlaşması yapılır. Bu anlaşma, gayrı müslimlerin canı, malı, ırzı ve sair hak ve hürriyetlerinin muhafazasının Müslümanların zimmetinde olduğunu ifade eder.

Kadın veya erkek bir Müslümanın, hatta Müslüman bir kölenin vermiş olduğu eman bütün Müslümanlar cihetiyle muteber ve bağlayıcıdır. Bu emanın verildiği kimse, artık vatandaştır; Müslümanlarla hukuken aynı statüdedir. Eman anlaşmasına aykırı hareket edilmedikçe, bu eman tek taraflı olarak geri alınamaz.

Sulh zamanında, her hangi bir sebeple dârülislâma girmek isteyen gayrı müslime de eman verilebilir. Bu kişi müstemen olur ve zimmî ile aynı statüdedir. İşi bitinceye kadar kalıp, sonra memleketine döner. Kalmak isterse, gayrı menkul satın alırsa, zimmî ile evlenirse ve hükümet de izin verirse, zimmî hâline gelebilir.
Sultan Fatih şehri imar etmek istediği için sivil halkın mülklerini elinde bıraktı; kendilerini de köle etmeyip vatandaş yaptı.
Polonya'da esirlerin kurşuna dizilmesi
Polonya'da esirlerin kurşuna dizilmesi
Pençik kanunu
Osmanlılarda ganimetin beşte birinin hazineye alınmasına dair Pençik Kanunu, 1362'de ulemadan Karamanlı Kara Rüstem ile kazasker Çandarlı Kara Halil Paşa tarafından tanzim olunmuştur. Buna dair ilk tanzimin, Kara Timurtaş Paşa, Lala Şahin Paşa veya Bektaş Paşa'ya ait olduğu da söylenir. İlk yıllarda elde edilen ganimetin beşte biri Selçuklu sultanına yollanırdı.

Bu meblağ, nakdi veya ayni olarak tahsil edilir; ya esirlerin 1/5’i devletçe zaptedilir; ya da gazilere dağıtılanlardan esir başına 125 akçe üzerinden 25’er akçe alınır. Pençik (pencu yek) Farsça “beşte bir” demektir. Bu vesileyle esir edilen ve devlet hizmetinde yetiştirilen çocuklara da pençik oğlanı denilmiştir.

Kara Rüstem, bilinen ilk pençik tahsildarıdır. Bu usul devletin sonuna kadar devam etmiştir. Sultan Kanuni devrinde savaş ve ganimetlerin çokluğu sebebiyle taksim yapılamamış; padişahca umumi tenfilde bulunulup, herkes elde ettiğinin maliki sayılmıştır.

Haçlıların Konstantipolis'e Girişi - Eugene Delacroix 1840
Haçlıların Konstantipolis'e Girişi - Eugene Delacroix 1840
“Şehirler Kraliçesi”
Harb taktiği olan yağma ile bugün zihinlerdeki yağmayı karıştırmamalıdır. 1204’teki IV. Haçlı seferinde Latinler İstanbul’u işgal ettiği zaman yapılan yağmanın benzerini dünya görmemişti. Garplı yazarlar bile bu vahşetten dehşete düşmüştü. Sadece sivillerin elindeki mallar değil; kiliseler, manastırlar, saraylar ve kütüphaneler yağma edildiği gibi; Latinler, taşıyamayacakları eşyayı tahrip ettiler. Yolda diz çöküp merhamet dilenen zavallıları atlar altında ezdiler. Manastırdaki rahibelerin bile ırzına geçtiler. 900 yaşındaki “Şehirler Kraliçesi” 3 gün içinde viraneye döndü ve Türklerin fethine kadar da belini doğrultamadı. İslâm hukuku bunu men eder. Dünyanın bilinen en eski harb hukuku kitabını VII. asırda İmam Muhammed Şeybani yazmıştır. Siyer-i Kebir isimli bu eseri Sultan II. Mahmud tercüme ettirip, askerlerin okumasını emretmişti..

.6-7 EYLÜL HADİSELERİ VE LİNÇ KÜLTÜRÜ
6-7 Eylül 1955 günü patlak veren ve binlerce binanın yakıldığı, eşyanın tahrip ve yağma edildiği, insanların öldürüldüğü hadiseler, tarihe kara bir sayfa olarak geçmiştir.
16 Ağustos 2021 Pazartesi
16.08.2021

Sona eren balayı
Türkiye ile Yunanistan arasında 1930’da başlayan balayı, 1954’de Yunanistan’ın o zaman İngiliz müstemlekesi olan Kıbrıs’a kendi geleceğini tayin hakkı tanınması hususunda Birleşmiş Milletler’e müracaatı ile son buldu. BM bu müracaatı kabul etmeyince; EOKA, adada İngilizlere karşı terör faaliyetlerine girişti. Bunun üzerine İngiltere, Türkiye ile Yunanistan’ı 29 Ağustos’ta Londra’ya konferansa çağırdı.

Hâdise Türkiye amme efkârını işgal etti. Bazı siyasiler, meseleyi meclise taşıdı. Bazı gazeteler hemen her gün Yunanistan, Türkiye Rumları ve Patrikhane hakkında kışkırtıcı neşriyata başladı. Türkiye’deki Rumların Türklerden daha müreffeh bir hayat yaşayan asalaklar olduğu dile getiriliyordu. Milli Amele Hizmet’in (MAH, yani o zamanki MİT) desteklediği Milli Talebe Cemiyeti, Kıbrıs Türktür Cemiyeti gibi teşkilatlar hadisede kilit rol oynamaya başladı. Yunan matbuatı da, başta Atatürk’e hakaret olmak üzere buna kışkırtıcı bir şekilde cevap vermekte gecikmedi.

Adadaki Türk liderlerden Fazıl Küçük’ün Türklere katliam hazırlığını ihbar eden mektubu 16 Ağustosta neşredildi. Vatandaşlar, mücadele için Kıbrıs’a gitmek üzere müracaatta bulunmaya başladılar. 5 Eylül’de Londra’daki Fatin Rüştü Zorlu, müzakerelerin zor geçtiğini, Türk amme efkârınn infiali kozunu ileri süreceğini söyleyince, vaziyetten vazife çıkaran kesim için fitili ateşlemenin zamanı gelmişti. Hükümet oyuna getirilecek; masum infial kozu, büyük bir pogroma dönüşecekti. (Pogrom, dini, etnik veya siyasi sebeplerle bir gruba karşı yapılan şiddet hareketleridir.)

6-7 Eylül
Kıbrıs Türktür
Evvela Taksim’de gösteri yapan bir grup genç, ülkede Yunan düşmanlığının hedefi görülen Patrikhane’ye Kıbrıs Türktür yazan bir çelenk koydu. Bayrağa dil uzattığı gerekçesiyle bir Rum genci dövüldü. Bazı Rum gazeteleri ateşe verildi.

6 Eylül 1955 günü saat 13 ajansında Türkiye radyosu Selanik’te Atatürk’ün doğduğu eve bomba atıldığı haberini geçti. 20 bin tirajlı bulvar gazetesi İstanbul Ekspres, haberi aynı gün yaptığı iki baskıyla ilan etti. Gazetenin sahipleri Mithat Perin ve Gökşin Sipahioğlu’nun MAH ile irtibatı olduğu biliniyordu. Bombayı iki gün evvelden bildikleri için, kâğıdın kıt olduğu bir zamanda o zamana kadar görülmemiş 300 bin tiraj için kâğıt stoku yapmışlardı.

Öğleden sonra bir grup İstiklal Caddesi’nde toplanarak gayrı müslimlerin işyerlerini taşlamaya başladı. Sonra, Beyoğlu, Kurtuluş, Şişli, Nişantaşı gibi mahallelere dağıldı. Hadiseler, Eminönü, Fatih, Eyüp, Bakırköy, Yeşilköy, Ortaköy, Arnavutköy, Bebek, Kadıköy, Kuzguncuk ve Çengelköy’e yayıldı.

6-7 Eylül
Sünnet edilen papaz
“Makarios’a Ölüm” ve “Kıbrıs Türktür” diye slogan atan mütecavizlerin ellerinde Atatürk ve Bayar’ın resimleri vardı. Çoğu Kıbrıs Türktür Cemiyeti’nden talebelerdi. Her semtte gayrı müslim vatandaşlara ait ev ve dükkânlar evvelden tespit edilmiş; hatta bazısı (Naziler’in yaptığı gibi) geceden tebeşirle veya soba boyası ile işaretlenmişti. Bazılarının elinde sokak ve kapı numaralarını gösteren listeler vardı. Ellerdeki sopalar tornadan çıkmışçasına aynı büyüklük ve uzunlukta idi.

Polis, hadiseleri seyretmekle iktifa ediyordu. Türkler, gayrı müslimlerle karıştırılmasın diye kapılarına bayrak asarken, bazısı gayrı müslim komşularını korumaya çalışıyordu. Dükkânlardan hıncını alamayanlar apartman katlarına çıkıp evlerdeki eşyayı sokaklara atıyor; mağazalardaki Rumlar sokağa çıkarılıp dövülüyordu.

Kiliseler ateşe verilmiş; bazı papazlar sünnet edilmiş; mezarlıklardaki kemikler sağa sola atılmıştı. Caddeler kumaş ve eşya denizi haline gelmişti. Bayrağı olmayan otomobiller camları kırılıp ters çevriliyordu. Tahripçiler Taksim Abidesi’ne çıkıp bayrak sallayarak zaferlerini kutladılar. Böyle bir taşkınlık Türk tarihinde görülmemişti.

6-7 Eylül
Bugün bedava
Yüksekkaldırım’da bir Yahudi, kargaşa arasında komşusunun tabelasını alıp kendi dükkânına asarak kurtulmuştu. Tabelasındaki Doçent kelimesini gayrı müslim ismi zannedip, bir Türk tabibin muayehanenesini de tahrip etmişlerdi. Tünel’de Cevat Bey’in manifatura dükkânını yağmalamaya başlayınca, adamcağız Türk olduğunu ispatlamak için pantolonunu indirmek mecburiyetinde kalmıştı. Beyoğlu’ndaki umumhanelerdeki gayrı müslim sermayeler de “Bugün bedava” sloganıyla yağmadan payını almıştı.

Liondor adlı ipekçi mağazası, gayrı müslim zannedilir korkusuyla bayrak asmakla iktifa etmemiş, vitrine mushaf koyup, üzerine “Elhümdülillah Müslümanız” yazmıştı. Aziz Nesin, o gün lokantalardaki çerçeveli Atatürk resmi bolluğuna şaşırdığını anlatır.

Hızını alamayanlar sürat motorlarıyla Adalar’a geçip, yağma ve tahribi orada sürdürdüler. Gece hızını arttıran hadiseler ertesi günü de devam etti. İskenderun, Çanakkale ve İzmir’de de benzeri hadiseler oldu. İzmir’deki Yunanistan konsolosluğu ateşe verildi. 6 Yunanlı NATO subayının evi yağmalandı. İngiliz Kültür Enstitüsü’ne ve limanda demirli iki İngiliz gemisinin mürettebatına mazota bulanıp tutuşturulmuş taş veya kumaşa sarılmış teneke kutularla saldırıldı.

Tam bu esnada İstanbul’da birkaç tane milletlerarası konferans tertipleniyordu. Dolayısıyla hadiseler dünya aktüalitesine çok menfi tesir yaptı. Hem mali sıkıntıları çözebilmek adına Dünya Bankası ve milletlerarası finans çevreleriyle; hem de Londra’da müzakereler yürüten hükümeti müşkül vaziyete soktu.

6-7 Eylül
Uzak şehirlerden yağmaya
Geride kalan manzara korkunçtu. Aralarında 2 papazın da bulunduğu 11 ila 16 kişi ölmüş; 30 ila 300 kişi yaralanmıştır. 60 kadın tecavüz sebebiyle hastanede tedavi görmüştür. 5300 ila 7000 bina (dükkân, ev, otel, eczane, okul, fabrika, kilise, manastır, sinagog, mezarlık, ev) tahrip edilmiştir.

Tecavüze uğrayan işyerlerinin %59’u Rum, %17’si Ermeni, %12’si Yahudi, %10’u da Müslümanlara; evlerin %80’i Rum, %9’u Ermeni, %5’i Müslüman, %3’ü Yahudilere aittir. Fransız, İtalyan, Avusturyalı ve Almanlara ait işyerlerinden başka, İsveç Sefareti ile Ermeni ve İngiliz mezarlıkları da tecavüze uğramıştı.

200 bin kişinin katıldığı hadiselerde, yağma için başka şehirlerden yüzlerce kişinin geldiği/getirildiği anlaşıldı. Maksadın katliam değil, gayrı müslimleri tasfiye ederek, mallarına çöreklenmek olduğu bellidir. Nitekim Türkiye’deki Rumların büyük ekseriyeti Yunanistan’a göç etmek mecburiyetinde kaldı.

Hasarın yekûnunun o zamanki parayla asgari 100 milyon sterlin (150 milyon dolar) olduğu hesaplanmıştır. Hükümet, 8 Eylül’de bir özür beyanı ile zararın tazmini, vergi kolaylığı, ucuz malzeme verme ve ithalat, banka borçlarının tehiri sözü verdi. Reisicumhur Celal Bayar’ın önayak olmasıyla bir yardım kampanyası açıldı. Buna iştirak eden 100 kadar firmanın yarıya yakınının gayrı müslimlere ait olması dikkat çekicidir. Toplanan 9 milyona, hükümet de 60 milyon ilave ederek zarara uğradığını tescil ettirenlere tazminat ödedi.

6-7 Eylül
Muhteşem örgütlenme
Suç, evvela komünistlere yıkılmak istendi. Aralarında Kemal Tahir ve Aziz Nesin’in de bulunduğu 45 kişi tevkif edilip mahkemeye çıkarıldı; ama beraat etti. Örfi idare mahkemeleri 5500 kişiyi muhakeme etti. Hadisenin asıl failleri üzerine gidilmedi/gidilemedi. Nihayet 228 kişi suçlu bulundu.

Hadise en çok Demokrat Parti hükümetinin aleyhine olduğu halde, 27 Mayıs darbesinden sonra dosya yeniden açıldı. Evvelce mecliste “Hadiseler komünistlerin işidir” diyen Fuat Köprülü, şimdi siyasi husumet sebebiyle, hükümeti işaret ediyordu. Darbeciler Adnan Menderes ve Fatin Rüştü Zorlu’yu 6’şar, İzmir Valisi Kemal Hadımlı’yı 4,5 yıl hapse mahkûm etti.

Enteresan olan, mahkemeler esnasında Atatürk’ün doğduğu eve atılan bombanın, diplomatik çanta içinde Selanik Başkonsolos Yardımcısı Mehmet Ali Tekinalp tarafından Türkiye’den getirilen iki dinamit lokumu olduğu; Türk Başkonsolosluğu’nun bekçisi Hasan Uçar tarafından bahçeye atıldığı anlaşıldı. Uçar’ı azmettiren, Selanik Hukuk Fakültesi talebesi ve MAH elemanı Yunan tebalı Oktay Engin’di. Diplomatik muafiyet sebebiyle konsolos yardımcısı kurtuldu. Yunanistan, Oktay Engin’e 3,5 ve Hasan Uçar’a 2 yıl hapis cezası verdi. Türkiye’ye iltica eden Oktay Engin, cezadan kurtuldu; tahsilini tamamlayarak Emniyet’te çalıştı. Kaymakam ve vali oldu.

Bir Özel Harp Dairesi (o zamanki ismiyle Seferberlik Tetkik Kurulu) vardır. Esas işi harb sırasında halkın mukavemetini temindir. Ama yurt içi ve dışında derin devlet ideolojisi istikametinde gizli ve gayrı hukuki faaliyetler yürüttüğü ileri sürülür ve gladio ile aynileştirilir. Bunun reisi Orgeneral Sabri Yirmibeşoğlu, 1991 senesinde, 6-7 Eylül hadiselerinin, Özel Harp Dairesi’nin tertiplediği muhteşem bir örgütlenme olduğunu, maksadına ulaştığını söylemiştir. Mamafih bütün dünyaya verilen Vandal Türkler imajı yüzünden Türkiye’nin eli zayıflamıştır.

.ŞERİAT NEDİR? NE DEĞİLDİR?
Her hukuk sisteminin âdil olma ölçüsü kendi konseptinde tayin edilir. Hâkimler, hukuk kaidelerini tatbik ediyor mu, yoksa taraf tutuyor veya rüşvetle mi karar veriyor? Buna bakılır.
23 Ağustos 2021 Pazartesi
23.08.2021

Tâliban’ın iktidarı tekrar ele alması, piyasadaki şeriat münakaşalarını tazeledi. Gerçi Afganistan’da evvelden de kısmen de olsa şer’î hukuk tatbik ediliyordu. Değişen, iktidardır. Şeriat olarak lanse edilen şey veya insanların kafasındaki şeriat tasavvuru, sakal ve peçe mecburiyeti, kesilen kafalar, kollar; baskı altına alınan kadınlara dair birkaç slogandan öteye geçmiyor. “Şeriat, kadın düşmanıdır; acımasız cezalar tatbik eder!”

Nitekim İngiliz tarihçi James E. Baldwin diyor ki: “Şeriat hakiki manada tatbik edilmiş olsa, bunların hiç birisi söylenemez. Her hukuk sisteminin âdil olma ölçüsü kendi konseptinde tayin edilir. Hâkimler, hukuk kaidelerini tatbik ediyor mu, yoksa taraf tutuyor veya rüşvetle mi karar veriyor? Buna bakılır.” Osmanlı gibi zaten şeriatın cari olduğu yerlerde, zaman zaman asilerin kullandığı “şeriat isteriz” sloganı, aslında “adalet isteriz” demektir.

“Şeriata karşı değilim!”
Bundan 40 küsur sene evvel bir CHP milletvekili konuşmasında, “Ben şeriata karşıyım” sözünü sarf etmişti. O zaman Gümüşhane milletvekili olan eski diyanet reisi Lütfü Doğan hoca da buna cevap verirken, “Burada bir zuhul [hata] olsa gerek. Zira şeriat, din demektir. İnanmasa bile bir insan dine nasıl karşı olabilir? Allaha, peygambere ve ahirete inanmak şeriattır. Namaz kılmak, zekât vermek şeriattır. Yalan söylememek, hırsızlık yapmamak şeriattır” deyince, o milletvekili “Yok yok, ben şeriata karşı değilim” demek mecburiyetinde hissetmişti.

Şeriat (procede), Arapça’da insanı su kaynağına götüren yol demektir. Din ile şeriat aynı manadadır. Bununla beraber din mefhumu biraz daha geniştir. Kur’an-ı kerimde bu kelime sık geçer. Nuh, İbrahim, Musa, İsa ve Muhammed aleyhimüsselâmın şeriatlara sahip olduğu beyan edilir.

Tabir olarak şeriat, bir peygambere tâbi olanların, inanması, yapması ve kaçınması lazım gelen hususların tamamını ifade eder. Bugün pek kullanılmayan teşri (yasama) ve şâri (kanun koyucu); buna mukabil sık kullanılan meşru kelimeleri hep aynı köktendir. Yani meşru, “şeriata uygun” demektir.

Demek ki Musevi şeriatı vardır, İsevi şeriatı vardır, Müslüman şeriatı vardır. Ağırlığı sebebiyle Garpta tenkit edilen İslâm şeriatındaki hükümlerin fazlası, bugün Hristiyanların okuduğu mukaddes kitapta da mevcuttur.

İngiliz Ordusunda Dayak Cezası
İngiliz Ordusunda Dayak Cezası
İman-Amel-Ahlâk
Şeriat, iman, amel ve ahlak olmak üzere üç kısma ayrılır. Şeriatın bazı hükümleri insan ile Allah; bazıları ise insan ile cemiyet arasındaki münasebetleri tanzim eder. Birincisine iman ve ibadet; ikincisine hukuk ve ahlak girer. İnsanların bugün şeriattan anladıkları, İslâm dininin hukukî hükümleridir. Bütün dinler insanın her anını tanzim eder. Dolayısıyla hepsi hukuki hükümler getirir. Bunlara uymak, inanmak, ibadet etmek gibi dinidir.

Şeriat, Allah ve peygamberinin koyduğu hükümlere dayanır. Ama bunları tespit ve tefsir edip, stilize kaide haline dönüştüren âlimlerdir. Bu da, şeriatın her zaman ve zemine adapte olabilmesine imkân veren bir elastikiyet demektir. Şeriatın kaynağı olan âyet ve hadisler değişmez; ama bunların beşerî tefsirleri değişebilir. Müctehid, yeni bir ictihad yapabilir. Hukuku tatbik makamındaki kişi, bu müçtehitlerden zamana ve zemine en elverişli olanını seçebilir ve böylece şeriata uyulmuş olur.

Şeriatın hukuki hükümleri, hem uhrevi, hem de dünyevi müeyyide ihtiva eder. Şeriata uyan, hem hukuka uymuş; hem sevap kazanmış olur. Buna mukabil, şeriata uymayan hem günahkârdır; hem de ceza, geçersizlik gibi dünyevi müeyyide ile karşı karşıya gelir. İşte aslında şeriata karşı çıkanların kast ettiği bu kısımdır. Ama din, bir bütündür. İman, parçalanma kabul etmez.

Kestiği parmak
Bu dini hava, insanların hukuk kaidelerine daha bir titizlikle ve gönül rızasıyla uymalarında kuvvetli rol oynar. Halk arasında ilahî kanunlar için “Şeriatin kestiği parmak acımaz!” sözüne mukabil, beşerî kanunlar için “Hükümet yasağı üç gün sürer” sözleri meşhurdur.

Ulema ve tüccarın, her zaman şeriatın yanında yer almasının akılcı bir sebebi vardır. Şeriat, idarecilerin güçlerini kötüye kullanmalarının önüne geçmek üzere gönderilmiştir. Onların otoritesini tahdit eder. Bunları hiç bir merci kaldıramaz, değiştiremez. Hak ve hürriyetler, bizzat teminat altına alınmış; ferdi münasebetler net bir şekilde tanzim edilmiştir.

Modern demokrasilerde, seçimle gelen hükümetler, şeriatla idare olunan memleketlerdeki hükümdarlardan çok daha geniş salahiyetlere sahiptir. Dilediği kanunu çıkarabilir. An’anelerle eli kolu bağlı olan, hele etrafı şeriatla kuşatılmış müslüman hükümdarların böyle bir imkânı yoktur. Her çeşit kanunları, yüksek din ve hukuk bilginleri (ulema) hazırlar; aynı zamanda onlar tatbik eder. Ancak bunlar, idarecilerden ayrı bir ruhban sınıfı değildir. Bu da şeriata bir otonomi kazandırır.

Hazret-i Ebu Bekr’den, Osmanlı saltanatının yıkılışına kadar, her meselede, şeriatın referansları araştırılmış ve mesele fetvaya bağlanmadıkça icraata geçilmemiştir. Osmanlı Devleti, bütün aksamıyla hukuk sistemi olarak şeriatın tatbikinin son numunesi sayılır.

The courtyard of al-Azhar, 1900 (Ivan Bilibin)
Kâhire el-Ezher avlusu. 1900 (Ivan Bilibin)
Nimet, külfet mukabilidir
Devletler hukuku, çevre hukuku, kadın hakları, çocuk hakları, hayvan hakları gibi hususlarda dünyada ilk defa derli toplu hükümler koyan şeriat olmuştur.

Kadılar, tam müstakildir; hükümdar bunlara emir veremez. “Kral hata yapmaz” prensibini şeriat kabul etmez; hükümdar, icraatlarından hukuken mesuldür. Fetih ve ganimet için savaşmayı, anlaşmaları bozmayı yasaklar; esirlere iyi muameleyi emreder. Halktan alınacak vergiler ve nispetleri bellidir. Zenginlerin, servetlerinin muayyen bir kısmını fakirlere vermesi mecburidir. Kanun önünde, hür ile kölenin, müslüman ile gayrı müslimin, erkek ile kadının, idareci ile halkın farkı yoktur.

İslâm ülkesi vatandaşı gayrı müslimler, şahıs, aile ve miras gibi ahval-i şahsiye davalarını kendi mahkemelerine götürebilir; burada kendi şeriatları tatbik edilir. İslâm şeriatı, gayrı müslimlere inanç ve ibadet hürriyeti yanında, bu imkânı da vermiştir ki, bugün modern devletlerde bile bu nadirdir.

Gayrı müslimler, şer’î düzeninde kendi hayatlarını hür bir şekilde yaşar. Müslümana yasak olduğu halde, bunlar içki içebilir; domuz eti yiyebilir; imal edebilir, alıp satabilir. Ama şeriat, müslüman olduğunu deklare eden kişiden şahsiyetli davranmasını bekler. Dinin emir ve yasaklarının alenen ihlaline göz yummaz. Ama bütün hukuk sistemleri gibi, dışa vuran hareketleri mevzu edindiği için, insanların evinde ne yaptığını da araştırmaz.

Şer’î hükümler “Nimet, külfet mukabilidir” prensibine göre konulmuştur. Bir takım sosyal sebeplerden dolayı bir erkeğin dört kadınla evlenmesine müsaade edilmiştir; ama bunun için ağır şartlar aranmış ve tek kadınla evlilik tavsiye edilmiştir. Bu sebeple müslüman memleketlerde birden fazla kadınla evlenen erkek sayısı fevkalade azdır.

Şeriat, kadını hukuki ehliyet cihetinden erkek ile aynı statüde görür. Kadın kendi servetini dilediği gibi sarf etme hakkına sahiptir. Kadına hiçbir maddi ve sosyal mükellefiyet yüklenmediği halde, miras olarak erkek kardeşinin yarısı kadar hisse verilmiştir. Bunun dışında mirasta erkeğin gerisinde değildir. Zengin bile olsa evlendiği zaman kendisine kocası sosyal statüsüne göre bakmak zorundadır. Aynı suçu işleyen erkek veya kadın aynı cezayı alır.

İngiltere'de Şeriat Mahkemesi
İngiltere'de Şeriat Mahkemesi
Şeriat ve Örfî Hukuk
Şeriat, ibadetler, aile hukuku, muameleler ve cezalar olmak üzere dört kısımdır. Ferdî ciheti ağır basan aile, miras, haklar ve akitlerde etraflı hükümler getirmiştir. Ancak sosyal ciheti ağır basan anayasa, idare, maliye, ceza hukuku gibi sahalarda çok az hüküm getirmiştir. Bilerek bıraktığı boşlukları, zamana ve zemine göre beşeri iradenin doldurmasını istemiştir. Bu da Osmanlılarda örfi hukuk denilen sahayı doğurmuştur.

Dolayısıyla bir İslâm devletinde hukukun bir kısmı şeriat, büyük bir kısmı da şeriata aykırı olmamak kaydıyla beşerî iradenin koyduğu kanunlardan meydana gelir. Mesela şeriat, 9 tane suç tespit etmiştir. Bu suçlara da nispeten ağır cezalar getirmiştir. Ama bunların gerçekleşmesi için de çok teferruatlı şartlar aramıştır. Öyle ki bu cezaların tatbiki adeta imkânsızdır. Bu sebeple tarih boyunca bu cezalar neredeyse hiç tatbik edilmemiştir.

Mesela zina suçundan dolayı ceza verebilmek için, 4 hür, müslüman ve âdil erkeğin, suçluları sürmedandaki kalem veya kınındaki kılıç gibi görmesi, bunu mahkemede beyan etmesi ve suçun infazında da hazır bulunması lazımdır. Bu ise suçun herkesin önünde yapıldığını gösterir ki muhaldir.

Peki öyleyse cezalar neden konulmuştur? Şeriatın maksadı cezalandırmak değil, suçun işlenmesini önlemektir. Korkutucu cezalar cemiyeti korumak için vardır. Şeriatın aradığı şartlar gerçekleşmemişse, bu suça mahkeme beşerî kanuna göre ceza verir.

Şeriat, ölüm cezasını çok nadir hallere inhisar ettirmiş ve tatbikini fevkalade zorlaştırmıştır. En ehemmiyetsiz suça bile ölüm cezası tatbik eden İngilizler, Hindistan’ı işgal ettiğinde, şeriatın ceza hükümlerini hafif bulmuştu. Bugün Müslümanların yaşadığı bazı beldelerdeki Selefi (Vehhabi) tarzı dayak ve taşlama gibi cezalar, göz boyamaya matuftur ve hakikatte şeriata hiç de uygun değildir

.ORDULAR İLK HEDEFİNİZ AKDENİZ’DİR
İzmir’in işgali ile başlayan Türk-Yunan Harbi, düşmanın Ankara önlerine gelmesi üzerine vahim bir hâl almıştı.
30 Ağustos 2021 Pazartesi
30.08.2021

Yunanistan I. Cihan Harbi’nde tarafsız kalmıştı ama şimdi Müttefiklerin kıskacında idi. İngiltere, Yunan ordusunun İzmir’e çıkmasını istedi. Teklifi reddeden Yunan kralı tahttan indirilip sürgüne gönderildi. Harb taraftarı Venizelos iktidara getirildi. Savaş aleyhtarı gazete ve kişiler susturuldu.

İttihatçılar, Ege’de yaşayan 120 bin kadar Rum’u Cihan Harbi öncesinde sebepsiz yere Yunanistan’a sürmüştü. Anadolu’da yaşayan diğer Rumlar da endişe içinde idi. Yunan askerleri, bunu bahane ederek müttefikler tarafından İzmir’e ve Ayvalık’a çıkarılmıştır. Anadolu’nun Yunanistan’a verilmesi diye bir şey mevzubahis değildi. Yunanistan’da böyle düşünenler olsa da, aklı başında kesim bu kanaatte değildi. 16 Mayıs 1919’da başlayan İzmir’de işgal beş sene sürecek; sonra referandum yapılacaktı. Burada halkın büyük ekseriyeti Rum olduğu için, bunun manası İzmir’in Yunanistan’a verilmesi demekti. Ama Yunan ordusunun Ankara’ya kadar ilerlemesi başka bir meseledir. O, Ankara hükümetinin sesini kesmek için tezgâhlanmış bir projedir.

İngilizler, 3/XI/1919’da Yunanlılara ileri geçemeyecekleri bir sınır çizdi. İngiliz General Milne’ın adını taşıyan bu hat, Ayvalık’tan Selçuk’a uzanıyordu. Anadolu’daki protesto hareketlerini ve milislerin tecavüzlerini tahrik sayan Yunanlılar, 22/VI/1920’de bu hattı aştılar.

İç savaş
Anadolu halkının düşmana mukavemet edecek hâli kalmamıştı. Yalnızca Sakarya Harbi’nde asker kaçaklarının sayısı elli binden çoktu. İnsanlar, Yunanlıların Anadolu içlerine kadar gelmesinden, Kuva-yı Milliyecileri mesul tutuyordu. Fransız matbuatının “Milliciler” tabirinden ilhamla harekete Cidâl-i Millî (Milli Mücadele) adı verilmişti. Ancak Anadolu’nun her yerinde yeni hükümeti kabul etmeyen harb aleyhtarlarının çıkardığı isyanlar, Ankara’yı uzun zaman uğraştırdı; memlekete iç savaş manzarası veren bu isyanlar kanlı bir şekilde bastırıldı.

İstanbul, Anadolu Hareketi’ni müttefiklerin gadrinden kurtulmak için İttihatçıların organize ettiği bir nefsi müdafaa olarak görüyordu. Anadolu’da İttihat ve Terakki teşkilatlıydı. Bunlar sayesinde zenginleşen mahalli esnaf, yeni hareketin finansörü; Teşkilat-ı Mahsusa’nın hapishanelerden çıkarttığı mahkûmlar ve kendilerine af va’dedilen eşkıya (efeler) ise, hareketin milisleri oldu. Hareketin lideri ise, politik davranarak ne müttefiklerle ne de padişahla ipleri gerdi.

Her ailenin, orduya maddî yardımda bulunması mecburiyeti getirildi. Orduya destek vermeyenler ağır cezalara çarptırıldı. Osmanlı ordusundan arta kalan birlikler, Şark’tan Ege’ye yönlendirildi. İstanbul ve başka yerlerde mühimmat depolarındaki malzeme, hükümetin göz yummasıyla gizlice Anadolu’ya sevkedildi. Başta Garp cephesinde Kuva-ı Seyyare adlı milisler mücadeleyi yürüttü. Sonra nizami birlikler kuruldu. Bu ordunun emrine girmek istemeyen (Çerkez Edhem gibi) milisler, tasfiye edildi.

Süvari Kolordusunun 1.Tümen Kumandanı Mirliva Mürsel (Bakü) ve Karargahı
Süvari Kolordusunun 1.Tümen Kumandanı Mirliva Mürsel (Bakü) ve Karargahı
Bekle, gör!
Yunanlıların vaziyeti Türklerin lehine idi. Bir kere tanımadıkları topraklarda idiler. İkmal yolu kilometrelerce uzaktı. Mevcutları Anadolu’yu işgâle kâfi değildi. Destek görmüyorlardı. Asker ve subayların çoğu harbe isteksizdi. Asker kaçakları yüz binleri bulmuştu. Anadolu’dan ölüm haberleri geldikçe harb aleyhdarları giderek artıyordu.

İngilizler, hükümeti tazyik için Yunanlıları Anadolu içlerine sürüyor; beri yandan da her zamanki “Bekle, gör!” politikası çerçevesinde destekten kaçınıyordu. İngiltere, Ankara ve İstanbul arasında da böyle ikili oynamıştır. İngiltere, Yunan ordusunun Bursa’yı işgal edip Ankara’ya yürüdüğü günlerde Türk-Yunan harbinde tarafsız olduğunu ilan etti; müttefiklerine de kabul ettirdi.

Çünki Yunanistan’dan bir ümit ve beklenti kalmamıştı. Artık daha büyük bir tehlike vardı. Sovyetlere yakın bir Türkiye istemeyen Londra, Sovyet tehlikesine karşı Ankara’ya yaklaşmak yolunu tercih ediyordu. Bu konseptte Yunanları, Türklerin üzerine sürmek hata olurdu. Gerçi Lloyd George hâlâ bunu anlamıyordu; ama İngiliz siyasetine hâkim olan sadece o değildi. War Office ve Foreign Office’in, yani Harbiye ve Hariciye Bakanlığı’nın planı buydu.

Duatepe Abidesi
Duatepe Abidesi
Düşman Ankara önlerinde
Anadolu işgali Yunanistan’a 3 milyar drahmiye mal olmuştu. Yunan hükümeti, Avrupa’dan kredi almayı denedi; alamadı. Enflasyon arttı; grevler ülkeyi sardı. Asker arasında hoşnutsuzluk arttı. Başbakan ve başkumandan cepheyi ziyaretlerinde yuhalandı. Ordudaki komünist askerler, askeri tahrik ediyordu. Yunan askerlerinden kalma hatırat ve günlükler, Yunan ordusunun o zamanki hâlinin canlı şahitleridir.

İsmet İnönü hatıralarında, yıllardır harp görmemiş Yunan ordusu ve kumandanının tecrübesizliğinden bahseder; kumandanlarının da aceleci ve asabi olduğu için yanlış kararlar verdiğini söyler. Buna rağmen Yunan ordusu kısa bir zamanda geniş bir hat dâhilinde kuzeyde Bursa, Bilecik; güneyde Uşak, Afyon hattıyla Ankara önlerine geldi. Bu şehirler tek kurşun atılmadan düştü.

Müttefiklerden korkulmaz
Bu devrede yegâne düşman olarak, sürüldükleri topraklara geri dönmek için mücadele eden Ermeniler ve İzmir’e asker çıkaran Yunanlılar sahnededir. Muntazam Ermeni birlikleri, Şark ve derme çatma Ermeni milisleri Güney cephesinde mağlup olmuştur. İstanbul taraftarı halk ayaklanmaları da bastırılmıştır. Karabekir’in, “Müttefiklerden korkulmaz. Harbden yoruldular. Tek nefer bile vuracak halleri yok. Karşımızda Rumlarla Ermenilerden başka kimse yok” sözü, vaziyeti hülasa etmektedir. Gerçekten Rus, Fransız ve İtalyanlar yeni hareketi açıktan destekleyip lojistik destek verirken; İngilizler, Yunanlılara destek vermediği gibi, Anadolu ile çatışmaya girmemiştir.

6-11 Ocak ve 23 Mart-1 Nisan 1921 tarihlerinde cereyan eden İnönü muharebeleri hakkında çok münakaşalar olmuştur. Düşmanın çekilmesinden paniğe kapılarak ricat emri verilmesi, sonra düşmanın çekildiğini anlayan bazı kumandanların mücadeleye devam etmesi üzerine kazanılan muharebenin askeri cihetten mütevazı olduğunu bizzat İsmet Paşa hatıralarında itiraf eder; ancak Mustafa Kemal Paşa’nın bunun neticesine çok ehemmiyet vermiş göründüğünü söyler.
Bunun sebebi de, aslında Anadolu hareketinin başlangıcında bulunmayıp, sonradan iltihak eden İsmet Bey ile Fevzi Paşa’nın öne çıkarılması yanında, o zamana kadar silahlı mücadelede kullanılan, ama asla itimat edilmeyen Çerkez milislerinin safdışı edilmesinin meşrulaştırılmasıdır.
Nitekim meclis reisi Kemal Paşa, tuğgeneralliğe terfi ettirilen İsmet Paşa’ya, “Siz orada yalnız düşmanı değil, milletin makûs talihini de yendiniz” telgrafını göndermiştir. Nizami ordunun ilk muvaffakiyeti olan bu muharebeler, meclisin açılışından beri devam eden siyasi buhranı yok ederek hükümetin otoritesini güçlendirmiştir. Bunların ardından toplanan Londra Konferansı’na Ankara da davet edilmiştir.

21. süvari alayı
21. süvari alayı
Hattı müdafaa yoktur!
10-24 Temmuz 1921 arası cereyan eden Kütahya-Eskişehir Muharebeleri, Türk ordusunun mağlubiyeti ve Sakarya Nehri’nin gerisine çekilmelerine sebebiyet verdi. Ankara’da büyük bir endişe hâsıl etti. Mağlubiyetin mesulü görülen İsmet Paşa vazifeden alınarak, yerine Fevzi Çakmak getirildi. Meclisin başka şehre nakli bile düşünüldü. Muhalifler, bu mağlubiyetin şahsi otoriteyi güçlendirmek için kasten planlandığını iddiaya bile cüret ettiler. Nihayet meclis, Mustafa Kemal Paşa’yı, geniş salahiyetlerle başkumandanlığa getirdi.

Kemal Paşa, ordunun ricati; Eskişehir ve Afyon’un düşmesi üzerine, “Hattı müdafaa yoktur, sathı müdafaa vardır. Bu satıh bütün vatandır” sözünü söylemek zorunda kaldı. Yani “Şimdi geri çekilmiş olabiliriz; birkaç şehir düşmüş olabilir; ama bizim maksadımız hepsini kurtarmaktır. Düşmanı kendimize çekip, karargâhından uzaklaştırıyoruz.”

Kazanan kim
Yunan taarruzu üzerine, 22 Ağustos-12 Eylül 1921 arası Polatlı yakınlarında cereyan eden Sakarya Muharebesi’nde iki taraf da ağır kayıplar verdi. Hatta Karabekir’e göre, son gün verilen ricat emrini; Fevzi Çakmak’ın geri aldırması üzerine zafer kazanıldı. Malarya ve dizanteri, düşmanı perişan etmişti.

Türk ordusu yorgunluktan perişan düşmüş olmasa, harbin tamamen bitmesi işten bile değildi. Düşman takip edilemediği ve karargâhından geri atılamadığı için, Lord Curzon tarafından, kazananın belli olmadığı Jutland Deniz Muharebesi’ne benzetilse de, Ankara’nın moralini düzeltti. Müttefiklerin mütareke talebi reddedildi. Bu sebeple bir dönüm noktası kabul olunur.

Harbden evvel attan düşerek kaburga kemiği kırıldığı için sevk ve idaresinde fazla rolü olamasa da, Kemal Paşa’ya mareşal ve gazi unvanı verildi. Muharebe, iki tarafa da zaman kazandırdı. Asabi mizaçlı ve aceleci kumandan Papulas azledildi. Yerine hiç harb görmemiş salon subayı Hacıanestis getirildi ve muharebeyi İzmir’den idareye kalktı. O da azledilip, yerine Trikopis getirildiyse de, iş işten geçmişti.

Sakarya muharebesi
Sakarya Muharebesi
Son darbe
200 bin kişi çıkaran iki ordunun vaziyeti hemen hemen aynı idi. Türk ordusu süvari cihetiyle üstündü. İki tarafın da tayyare ve silah sayısı yakındı. Hazırlığını büyük gizlilik içinde yürüten Ankara birlikleri, 26 Ağustos 1922’de hücuma kalktı. 30 Ağustos’ta Dumlupınar’da düşman bozuldu. Bilecik-Afyon arası geniş bir hattı müdafaa mecburiyetinde olan ve büyük kısmı Afyon cephesinde bulunan Yunan birlikleri şaşılacak bir süratle çözüldü; nizamsız bir şekilde geri çekilmeye başladı.

Meşhur “Ordular ilk hedefiniz Akdenizdir” emri üzerine bu sefer düşman İzmir’e kadar takip edildi. 9 Eylül’de İzmir düştü. Başkumandan Trikopis Uşak’ta esir alındı. Yunan askerlerinin büyük kısmı imha edildi; kurtulabilenler ya esir alındı; ya Kütahya ve Bursa istikametine kaçtı. Yunan ordusunun mühimmatı, Türklere geçti. Muharebeyi sevk ve idare eden Fevzi Çakmak’a mareşal unvanı verildi. Falih Rıfkı’nın tabiriyle, Yunan ordusu, İnönü’de duraklamış; Sakarya’da durmuş; Dumlupınar’da geri dönmüştür.

1 Nisan 1922 Ilgın Manevraları
1 Nisan 1922 Ilgın Manevraları
Kazanan kim
Doğu Trakya da 2 senedir Yunan işgali altındaydı. Hatta Trakya Ordusu kumandanı Cafer Tayyar Paşa, 20 Temmuz 1920’da başlayan Yunan taarruzunun beşinci gününde esir düşüp Atina’ya gönderilmişti. Anadolu’daki mağlubiyetin ardından Yunanlılar, Trakya’dan yürüyüp İstanbul’u almak, böylece eşit pazarlık imkânı kazanmak istedilerse de, İngilizler izin vermedi.

Böylece Türk-Yunan Harbi tam 3,5 sene sürmüştür. Cihan Harbi’nden 6 ay noksandır. Her iki tarafın kaybı da birbirine yakındır. Muharebeler, 11 Ekim 1922’de Mudanya Mütârekesi ile bitti. Kasım sonunda Doğu Trakya tahliye edildi. İstanbul’un tahliyesi 6 Ekim 1923, yani Lozan Anlaşması’ndan birkaç ay sonradır.

Bazısı bu muharebelerde İsmet Paşa’nın, bazısı Kemal Paşa’nın rolünün mübalağa edildiğini; bazısı mağlubiyetlerin örtülerek galibiyetlerin şişirildiğini; bazısı ise mazisi zaferlerle dolu bir millet için büyütülecek bir zafer olmadığını söylerse de, bu vesileyle Osmanlı İmparatorluğu’nun tarihten silindiği ve Anadolu’da bambaşka bir teşekkül meydana geldiği düşünülürse, aslında büyük ve tarihi bir muvaffakiyet olduğuna şüphe yoktur.

Kayıplar
Sayılar farklı verilse de, Türk tarafında yekûn 38 bin ölü; 7 bin esir; Yunan tarafında 24 bin ölü, 10 bin esir vardır. İki tarafça sivil halktan öldürülenler buna dâhil değildir. Çok sayıda köy ve kasaba, gerek Yunanlılar, gerekse mahalli milislerce yakılıp yıkılmıştır. Yunanlılar, sivil halktan mukavemete iştirak edenleri harb suçlusu saymış; mahalli milisler ise kendilerine yardım etmeyenleri vatan haini kabul etmiştir. Türk tarafındaki subay zayiatı müthiştir. 8 ere mukabil 1 subayın öldüğü Sakarya Muharebesi’ne subay harbi denir.

.OSMANLILARIN YAPMADIĞI! FABRİKALAR
XIX. asır elitleri arasında sanayinin lüzumsuz, hatta israf olduğuna inanan çoktu. Ancak Osmanlı hükümeti buna kulak asmadı.
13 Eylül 2021 Pazartesi
13.09.2021

Türkiye’nin geri kalmışlığını, Osmanlı iktisat politikasına fatura etmek âdet olmuştur. Buna göre son zamanlarda yaptığı ticari anlaşmalarla büyük devletlere imtiyazlar tanımış; meydana gelen serbest ticaret zemini, himayesiz kalan mahalli sanayii çökertmiştir. Osmanlı, “toplu iğne” bile imal edemeyen, dışa tâbi geri kalmış bir memlekettir. [Bugün bile toplu iğne ithal edilmektedir.]

Evet, siyaset ve iktisat birbirinden ayrılmaz; ama Osmanlı Devleti’nin son asırda askerî ve siyasi çözülüşünün, iktisatta, hatta ilim ve sanatta da aynen kabul edilmesi büyük bir hatadır. Bu mevzuda son zamanlarda çok sayıda akademik eser, tez ve makale yazılmıştır; ama nedense görmezden gelinmektedir.

Kapalı kapılar ardında sanayileşme
Yeni kıtaların fethi; okyanus ötesi ticaret, altın gümüşün kıtaya akışı, fiyat inkılabı, fabrikalaşma, pazar için meta istihsali, toprağın toplulaşması, zirai kesimde randıman artışı, artık iş gücünün doğuşu, hızlı nüfus artışı, ziraat harici emek arz ve talebi, üniter para nizamına geçiş, bankacılık, banknot tedavülü, ticari sermayenin sınai sermayeye dönüşmesi, Batı Avrupa’da sanayi için elverişli vasatı hâsıl etti. XVIII. asır sonunda İngiltere başka olmak üzere Batı Avrupa’da sanayi inkılabı ve ardından kapitalizm doğdu.

Serbest ticaret politikası olmadan, statik bir ekonomi ve yüksek gümrük duvarıyla sanayileşme elde edilemez. Ne Colbertizm, Fransa’da; ne de Kameralizm denen ekonomik cereyanlar, Almanya’da sanayileşmeye yol açmıştır. Dışa tâbi olmayan bir iktisadi gelişme olamaz. Kapalı kapılar ardında sanayileşme, bir ütopyadır. Koruyuculuk, gelişme potansiyelini yönlendirir; ama bizzat gerçekleştiremez. Sanayileşme, 3 şeyin; ticaret, ziraat ve nüfus inkılabının neticesidir.

Üçüncü şık
Provizyonist (korumacı) iktisadî sistemin hâkim olduğu ve evvelemirde kendi cemiyetini doyurmayı hedef alan Osmanlı Devleti’nin faziletli misyonu, Batı Avrupa’dan çok farklıdır. burada klasik usullere göre çalışan küçük ölçekli sanayi sektörü faaliyettedir.

Osmanlı idarecileri, Avrupa’da olup bitenlerden gayet haberdar idiler. Ya kulaklarını ve kapılarını kapatıp, ortaçağ hayatını; ya da hiçbir şey yapmayıp sömürgeleşmeyi göze alacaklardı. Ağır bir bedel ödemek pahasına olsa da, üçüncü bir şıkkı tercih ettiler.

İktisadi rasyonalitenin izinden giderek, Sultan II. Mahmud’dan itibaren bu elverişli şartları hâsıl etmeye çalıştılar. Kendi yağıyla kavrulan kapalı ve provizyonist Osmanlı ekonomisini, dış pazara açtılar. Gelişmelere, yeni tekniklere ayak uydurabilen esnaf, varlığını devam ettirirken, ayak uyduramayanlar faaliyetlerine son verdi.

Yed-i vâhid (tekel) usulünü ve iç gümrükleri kaldırarak köylük yerdeki müstahsili (üreticiyi) rahatlattılar. Ecnebi tüccara tanınan imtiyazları yaygınlaştırarak, ekonomiyi canlandırmayı hedeflediler. Ecnebi olsun, yerli olsun; müslüman olsun, gayrımüslim olsun, bir kişinin zenginleşmesinin, memleket ekonomisine müspet tesirini ve bundan herkesin istifade edeceği gerçeğini göz önünde tuttular. Bunlar yapılmadan sanayileşmeden bahsedilemezdi. Bir imparatorlukta, milli ekonomi bahanesi altında, ırkçılık ve içine kapalılık mevzubahis olamazdı.

Osmanlı Manchester’ı
Daha Lale Devri diye küçümsenen XVIII. asır başlarında Osmanlılar bizzat bir sanayi inkılabına kalkıştı. Kâğıt, çini, porselen, dokuma fabrikaları kuruldu. Osmanlı sanayileşmesinin habercisi olan bu devir, 1730’da bir darbe neticesinde sona erdi.

Çok geçmeden Sultan III. Mustafa, Sultan I. Abdülhamid ve Sultan III. Selim, sanayileşme işini tekrar ele aldılar. Bugünki İstanbul Teknik Üniversitesi’ni teşkil eden mühendis mektepleri kuruldu. Bu Nizam-ı Cedid devrinde, Beykoz kâğıt (1804), Beykoz deri ve kundura (1812), Paşabahçe ispirto (1822), Eyüp iplik (1827) ve İslimye çuha (1830) fabrikaları kuruldu.

Osmanlı elitleri Yedikule’den Zeytinburnu, Bakırköy, Yeşilköy ve Küçükçekmece hattını bir sanayi parkı halini getirmek, adeta Manchaster, Leeds, Birmingham gibi bir şehir kurmak istediler. Rusya ve Fransa’ya karşı müttefik yapabilmek için İngiltere ile imzalanan Baltalimanı Ticaret Anlaşması, mahalli malların, ithal mallarla rekabet şansını azaltarak menfi tesirler icra etmesine rağmen, bir yandan Osmanlı ekonomisinin dış ticarete açılmasını temin etti. Uzun vadede dış ticaret hacmi büyüdü.

Beykoz Kağıt Fabrikası
Beykoz Kağıt Fabrikası
Yıkılan paradigma
Edward Clark’ın 1974’te neşredilen Osmanlı Sanayi İnkılabı (The Ottoman Industrial Revolution) isimli enteresan makalesi, Osmanlı’nın sanayi inkılabını yakalayamadığı paradigmasını yıkar. Nitekim arşiv vesikaları, Osmanlı Devleti’nde hiç de küçümsenmeyecek geniş bir sanayi programının gerçekleştirilmeye çalıştığını söyler.

Bu devirde bilhassa Mısır meselesinin hallinden Kırım Harbi’ne kadar, devlet ve hususi sektör eliyle ciddi bir fabrikalaşma hareketi görülür. Başta mensucat (dokuma) olmak üzere, gıda, yağ, sabun, çimento ve tuğla fabrikaları göze çarpar.

Bütçe gelirlerinin dörtte biri sanayi yatırımlarına tahsis edildi. Islah-ı Sanayi Komisyonu kuruldu. Teşvikler verildi. 1863’ten itibaren yerli fuarlar açıldı; milletlerarası fuarlara iştirak arttı. 1864’ten itibaren sanayi mektepleri kuruldu. Dışarıdan alet ve edevat ile mühendis, usta ve teknisyen getirildi.

Tekstilden döküme kadar nice sahada fabrika-i hümayunlar ve imâlât-ı harbiye fabrikaları kuruldu. Bunlar Harbiye, Bahriye, Tophane Nezaretlerine veya Hazine-i Hassa’ya aitti. Bu devirde sanayi daha ziyade montaj şeklindedir. Sanayileşmeyi, ordu ve saray ihtiyaçları yönlendirmektedir.

San Francisco Fuarı'nda Osmanlı Pavyonu 1915
San Francisco Fuarı'nda Osmanlı Pavyonu 1915
Değişen çehre
Bu devirde sanayi uğruna büyük harcamalar göze alınmış ve hazinede fonlar teşkil edilmiştir. Bu fabrikaların hepsi, cumhuriyet devrine intikal etmiştir. Sanayileşme, şehirlerin çehresini değiştirmiştir. Banbury, seyahatnamesinde, 1876’da Samsun birkaç bin nüfuslu bir balıkçı kasabası iken, Erzincan’ın dokuma, deri ve kundura fabrikalarıyla 30 bin nüfuslu mamur bir şehir olduğunu söyler.

Sanayileşme, bütçe açığına, mali darlığa ve dış borçlanmaya yol açarken; öte yandan bir işçi sınıfı teşekkül etmiştir. Vasıflı eleman sıkıntısı yaşanmakla beraber, sonrası için tecrübe ve bilgi birikimi meydana getirmiştir. Devlete ait fabrikalar kâr maksadı gütmeden ihtiyaçları karşılamaya çalıştığı için, yüksek maliyetle imalat yapıp piyasa fiyatlarına hissiz kalarak zamanla hantallaşmış ve bir yük haline gelmiştir.

Hükümet, hususi sektöre ait fabrikaları desteklemiştir. Bunun neticesi olarak, Feshane, İzmit çuha, Veliefendi basma, Hereke kumaş ve Bursa ipek fabrikası gibi mühim işletmeler kuruldu. Trablusgarp Maslatta zeytinyağı (1864), Söke meyan balı (1849), Beyrut ipek (1851), Manastır arpasuyu (1862), Edirne ipek (1864) fabrikaları buna misaldir. Rize kumaş fabrikasının mamulleri 1855 Paris dünya fuarında birinci oldu.

Küçükçekmece Baruthanesi
Küçükçekmece Baruthanesi
Tüten fabrika bacaları
Bir asır zarfında kurulan mühim bazı büyük fabrikalar şöyle sayılabilir:
Çini ve seramik: Beykoz Çini Fabrikası (1845), Yıldız Çini Fabrika-i Hümayunu (1890-92),
Elektrik: Dolmabahçe Gazhanesi (1853), Beylerbeyi Sarayı Gazhanesi (1862), Yedikule Gazhanesi (1880), Kadıköy Hasanpaşa Gazhanesi (1891), Silahtarağa Elektrik Santrali (1910-13), Üsküdar Elektrik Fabrikası (1911).
Deri ve kundura: Osmanlı İttihat Saraçlık Anonim Şirketi (1913), Beykoz Ayakkabı Fabrikası (1884).
Tekstil ve konfeksiyon: Feshane-i Amire (1839), İslimye Şayak Fabrikası (1840), Hereke Fabrika-i Hümayunu (1843-45), İzmit Çuha (Yün Kumaş) Fabrikası (1844), Hereke Çuha Fabrikası (1845), Bursa İpek Fabrikası (1846), İzmir Muslin Boyama ve Basma Fabrikası (1847), Bakırköy Bez Fabrikası (1850), İzmir Kumaş Fabrikası - Basmahane (1861), Kula Mensucat (1866), Kırkağaç Çırçır Fabrikası (1876), İzmit İpek Fabrikası (1880), Adana Milli Mensucat Fabrikası (1907).
Kimya: İzmir Yağ Fabrikası (1850), Beykoz İspermeçet (Mum Yağı) Fabrikası (1863), İkinci İzmir Yağ Fabrikası (1870), Tanen (Asit) Fabrikası (1891), Küçükçekmece-Osmanlı Kibritleri Fabrikası (1898), Galata Yüksek Kaldırım Pil Fabrikası (1917).
Makine ve metal: Zeytinburnu Demir Fabrikası (1843), Yedikule Şimendifer Fabrikası (1843), Eskişehir Demiryolu İnşa Fabrikası (1894), Şakir Zümre Soba Fabrikası (1918), Zeytinburnu Mavzer ve Fişek Fabrikası (1902), Zeytinburnu Asit ve Eter Fabrikası (1902), Zeytinburnu Kimyahane Fabrikası (1902).
Askeri: İstinye Tersanesi (1856), Cebehane-i Amire Savaş Mühimmatı İmalatı (1868), Kayseri Güherçile Fabrikası (1891-92), Konya Güherçile Fabrikası (1896).
Gıda: Selimiye Makarna Fabrikası (1830).
Tütün: Cibali Tütün Fabrikası (1884).

XVIII. asır başlarında başlayan; bu asrın sonunda da hummalı bir faaliyet hâline dönüşen Osmanlı sanayileşmesinin, İngiltere, Fransa, Almanya kadar muvaffak olamamasının bazı sebepleri vardır. Osmanlı ekonomisi, Batı Avrupa sanayileşmesindeki gibi bir dinamikten mahrumdu. Bunun, toprak, nüfus, coğrafya ve zihniyet olmak üzere 4 sebebi vardır.

Toprak büyük, nüfus küçük!..
Tanzimat’tan sonra devlete ait olup halkın kirayla ekip biçtiği arazinin statüsü, neredeyse hususi mülkiyete yaklaştırılmış; ama öte yandan intikal sahiplerinin artmasıyla toprak bölünerek ufalmıştı. Daha az kişi ziraatta çalışmalı; böylece artan randıman şehirleri besleyebilmeli, artık işgücü sanayiye kaydırılmalıydı. Nitekim Fransız ihtilalcileri, köylüyü koruyacağız diye sanayileşmeyi geciktirmişlerdi.

İkinci olarak Osmanlı nüfusu çok düşüktü. Bu mesele 1950’den sonra aşılabilmiştir. Halbuki 1700’lerde 100 milyon olan Avrupa nüfusu, 1900’lerin başında 450 milyona çıkmıştı. Açlık, sâri hastalık, harb gibi sebeplerle ölümler düşmüş; sıhhi tekniklerin inkişafı da buna yardım etmiştir. Bu tarihte Osmanlı nüfusu Avrupa’dan kat kat büyük topraklarda yaşayan 20 milyon kişiden ibaretti.

Üçüncü olarak engebeli, kıraç ve geçit vermez dağlarla kaplı, nakliyeye elverişli akarsuların fazla bulunmadığı elverişsiz coğrafya Osmanlıların aleyhine olmuştur. Sahiller ve kervanla ulaşılan yerler pazara açılabilmiş; iç kısımlar demiryollarını beklemiştir. Sanayileşmenin, nakliyenin kolay olduğu İstanbul ve hinterlantında toplanması, diğer kısımların mahrumiyetine yol açmıştır. Böylece sınai nebatatın (endüstriyel bitkilerin) istihsali de gecikmiştir.

Terzi Sanayi Mektebi Talebe ve Hocaları
Terzi Sanayi Mektebi Talebe ve Hocaları
Amele olmak mı?
Nihayet mal ve hizmet talebinin düşük olduğu Osmanlı cemiyetinde, teknik işgücü teşekkül etmemiş; muhafazakârlıkta direnen cemiyette, zaman ve kâr gibi kaygılardan azade, zenaat; dakiklik ve koordinasyon icap ettiren sanayiye tercih edilmiştir.

Pederşahi bünye, halkı “amele” olmaktan alıkoymuş; toprak köleliği ve mülk kaybı yaşanmadığı için, proleterya teşekkül etmemiştir. El emeği ile ücret mukabili çalışmak biraz hor görülmüş; devlete kapılanmak, her gencin hayali olmuştur. Bu, şimdi bile çözülememiş bir zihniyet meselesidir.

Bu büyük yatırımlar için reel finans kaynağı yoktu. Makine teçhizatı dışardan ithal edilmekteydi. Teknisyen ve ustalar, hatta işçiler bile ilk zamanlar dışarıdan getirilmekteydi. İşletmeler, çok da iyi idare edilmemekteydi. Sanayi mamullerinin en büyük alıcısı devletti.

Yedikule Gazhanesinin açılış merasimi - 1890
Yedikule Gazhanesinin açılış merasimi - 1890
Sanayi israf mı?
XIX. asır elitleri arasında sanayinin lüzumsuz, hatta israf olduğuna, ziraate ehemmiyet verilmesi lazım geldiğine inanan çoktu. Jön Türklerin liberal maliye nazırı Cavit Bey bile böyle düşünüyordu. Bir tek Ahmed Midhat Efendi sanayileşmenin hararetli müdafii idi. Bilhassa maarif ve imar sahasındaki çalışmaları emsalsiz olan Sultan Abdülhamid, sanayileşmeye ayrı bir ehemmiyet vermişti.

Kendisi daha şehzadeliğinden itibaren bir müteşebbis olarak ticaret, ziraat ve sanayi içinde yer almış; kendi servetiyle kurduğu hazine-i hassa, çiftlikleri, maden işletmeleri, fabrikaları ile büyük bir holding hüviyeti almıştı.

Müteşebbisleri teşvik için 2 dereceli gümüş sanayi madalyasını ihdas eden de O’dur. Bu devirde kurulan veya faaliyet gösteren sayısız fabrikaların, ayrıca sanat mekteplerinin numune resimleri, Yıldız albümlerinde mevcuttur.

Tüfenkçi Ustası Hasan Ağa'ya verilen Sanayi İftihar Madalyası 1901
Tüfenkçi Ustası Hasan Ağa'ya verilen Sanayi İftihar Madalyası 1901
Sultan Hamid devri fabrikaları
Salnamelerden üstün körü de olsa öğrendiğimiz kadarıyla Sultan Hamid zamanında yaptırılan veya yenilenen fabrikaların sayısı şöyledir:
17 halı (Bandırma, Hereke, Oriental Carpets, İzmir, Karacabey, Gördes, Uşak, Isparta, Kula, Eşme, Milas, Kayseri, Sivas, Niğde, Merzifon, Maraş);
15 dokuma (Eyüp Defterdar Fes ve yünlü Kumaş Fabrikası, Fes ve Melbusat-ı Askeriye Fabrikası, Darülaceze Hamidiye Fes Fabrikası, Bakırköy Fes Fabrikası, Bursa ipekli dokuma fabrikası, İzmit Çulhane Pamuklu Kumaş ve Pamuk İpliği fabrikası, Edirne, Musul, Halep, Selanik, İzmir, Adana, Rize, Beyrut, Trablus dokuma fabrikaları);
3 iplik (Bursa, İstanbul Yedikule, Tarsus);
2 kâğıt (Beykoz, Beyrut);
3 porselen cam (Yıldız Paşabahçe, Çubuklu); 2 kibrit (Küçükçekmece, Beyrut);
5 deri ve kundura (Beykoz, Erzincan, Diyarbekir, Musul, Beyrut);
2 tuğla kiremit (İstanbul Kireçburnu, Selanik, Beyrut);
5 demir (4 Bursa, 1 Bursa);
2 konserve (İstanbul, Selanik);
2 ispirto (İzmir Tepecik, Darağacı);
1 güherçile (Konya);
2 havagazı (İstanbul Yedikule, İzmir);
1 elmas işleme (Bursa);
40 un ve buz (Bursa, İzmir, Beyrut, Selanik, Kavala, Lüleburgaz, Adana, İzmir, Edirne, Hudeyde, Bağdad, Basra, Halep);
2 ispermeçet mum (İstanbul, Beyrut);
1 makarna (Beyrut);
1 yağ (Bursa);
1 top ve obüs (İstanbul Tophane);
1 mermi tapası (Karaağaç);
1 top malzemeleri (Tersane-i Âmire);
1 mavzer yedek parça (Bağdad);
1 mermi fişek (İstanbul Zeytinburnu);
2 barut (İstanbul, Ankara).
Ayrıca yüzlerce dokuma, saat, marangozluk ve mobilya, demirhane, fotoğraf, boya, sabun, susam yağı, çırçır, kereste, nal imalathaneleri açılmıştır.

Varlık, kudret ve sanayi
1883-1913 arası devrede, milli sermaye ile 46, ecnebi sermaye ile de 39 adet sanayi müessesesi kuruldu. Meşrutiyet’ten sonra her şeye rağmen, Sultan Hamid devrinin hummalı sanayileşme politikası takip edildi. Süleymanpaşazade Sami Bey’in, “Demektir ki varlık sanayi ile kâim/Demektir ki kudret sanayi ile bâki” diye biten sanayi marşı bu heyecanı terennüm eder.

1913’te Teşvik-i Sanayi Kanunu çıkarıldı. Fabrikalara muafiyetler getirildi. Sanayi odaları kuruldu. Sanayi mecmuaları neşredildi. Sanayi mektepleri kuruldu. Fabrikaların sayısı arttı. Bilhassa gıda sanayi inkişaf etti.

Sanayi istatistikleri tutuldu. Buna göre 1915 senesinde İstanbul’da 149, İzmir’de 61 ve diğer şehirlerde 73 olmak üzere 283 fabrika vardır. Bunların beşte biri devlete aittir. Şahıslara ait olanların da beşte biri Müslümanlara aittir. Küçük imalathane ve atölyeler bu rakama dâhil değildir. Bu fabrikalarda 15 bin işçi çalışmaktadır. Grev hakkı vardır.

İzmir sanayi mektebi ve imalathanesi
İzmir sanayi mektebi ve imalathaneleri
Cumhuriyete kalan miras
İmparatorluğun sanayi mirasına dudak bükenler, cumhuriyetin ilk 15 senesinde 45 tane fabrika kurulduğunu iddia eder. Cumhuriyet idaresi, Lozan Konferansı esnasında tertiplenen 1923 tarihli İzmit İktisat Kongresi’nde liberal ekonomiye bağlığını beyan ederek, büyük devletlerin itirazlarını sindirebilmişti. Ama daha sonra sıkı bir devletçiliğe yöneldi.

Ekonomisi dışa kapalı, sıkı devletçi, baskıcı, halkın perişan yaşadığı, hürriyet ve demokrasinin bulunmadığı, bütün kaynakların tek parti ve ekibi elinde olduğu, sadece onları zenginleştirdiği bir zeminde 45 fabrika ne ifade eder?

Kurulan fabrikaların çoğu halka/hususi sektöre ait olmadığı için, totaliter rejimi güçlendirmekten başka bir işe yaramamış; ancak sebep olduğu buhran, demokrasiye geçiş safahatını hızlandırmıştır.

Bu 45 fabrikanın büyük bir kısmı imparatorluktan kalma olup revizyona tabi tutulmuştur. Bir kısmı depo, tersane, baraj, askeri tamirat atölyesi, maden cinsindendir. Çoğunda da sadece temel atılmıştır.

Kaynakça: Abdullah Martal, Osmanlı Sanayi Devrimi Üzerine Düşünceler, 1998. Donald Quataert, Manufacturing and Technology Transfer in the Ottoman Empire (1800-1914), 1992. Donald Quataert, Manufacturing in the Ottoman Empire and Turkey (1500-1950), 1994. Donald Quataert, Sanayi Devrimi Çağında Osmanlı İmalat Sektörü, 1999. Edward C. Clark, Ottoman Industrial Revolution, 1974. Ekrem Erdem, Sanayi Devriminin Ardından Osmanlı Sanayileşme Hamleleri: Sanayi Politikalarının Dinamikleri Ve Zaafiyetleri, 2016. Haydar Kazgan, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Şirketleşme: Osmanlı Sanayii Monografi ve Yorumlar, 1991. Korkut Boratav, Türkiye İktisat Tarihi 1908-1985, 1998. Mustafa Bozdemir, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Endüstriyel Mirasımız, 2011. Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, 2002. Rifat Önsoy. Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii ve Sanayileşme Politikası, 1988. Şevket Pamuk, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Küreselleşme, İktisat Politikaları ve Büyüme, 2008. Şevket Pamuk, Osmanlı Türkiye İktisadi Tarihi (1500-1914), 1999. Vahdettin Engin. Osmanlı Ticaret ve Sanayi Albümü, 2011.

.PAKRADUNİLER… GİZLİ BİR TOPLULUK MU? GÜNAH KEÇİSİ HAYALETLER Mİ?
Gizli faaliyetler yürütüp Büyük İsrail’e hizmet ettiği söylenen Pakruduniler kimdir?
20 Eylül 2021 Pazartesi
20.09.2021
Türklerin Anadolu’yu vatan edinmesinden sonra, Yahudilikten Ermeniliğe geçen, ama hakiki hüviyetini muhafaza ederek gizli ajanda taşıdığına inanılan bir topluluktan bahsedilir: Pakraduniler.

Güya bunların çoğu Ermeni tehciri üzerine Müslüman görünmüş. Fanatik Ermeni muhalifliği ve Türk ırkçılığı yanında, her fırsatta din aleyhtarlığı yapmak, bazen sosyalist ve bazen de Kemalist ideolojiyi müdafaa etmek bunların alâmet-i fârikası olmuş.

Aralarında eski bir milletvekilinin de bulunduğu bu iddianın sahipleri, aralarında reisicumhur ve bakanların da olduğu nice kimsenin ismini verirler. Süleyman Demirel, Turgut Özal, Abdullah Gül, Recai Kutan, Oğuzhan Asiltürk, Devlet Bahçeli, Hasan Celal Güzel, Mehmet Ağar, Mehmet Keçeciler, Mesut Yılmaz, Murat Karayalçın, Mehmet Ali Ağca, Abdullah Öcalan, Mine Koşan, Faruk Süren gibi –daha ziyade Malatya Elaziz Sivas havzası menşeli- nice meşhurları bir şekilde Ermeni soyuna bağlarlar.

Pakraduni Arması
Pakraduni Arması
26 Asır
Bir İstanbul Ermenisi olup MHP’de politika yapan Levon Panos Dabağyan (1933-2017) adında bir gazeteci, Pakraduni adını verdiği Müslüman olmuş Ermeni görüntülü kripto Yahudiler’in varlığını iddia etmiş; bunların, ME 730 yılından MS 1045 senesine kadar Ermenileri merhametsizce idare ettiğini söylemiştir. Mesnet olarak da, Türkiye Yahudilerinden olup CHP milletvekilliği de yapmış bulunan Profesör Avram Galanti’yi vermiştir.

Galanti, 1933’te Les Pacradounis ou Une Secte Armeno-Juive (Pakraduniler veya bir Ermeni-Yahudi Tarikati) kitabında, “Pakraduniler, varlıklarını Juda İmparatorluğunun sonlarından itibaren (ME 7. yüzyıl) 20. yüzyıla dek sürdürülmüş olan Ermeni Yahudi karışımı bir kavimdir” der. Erzurum, Sivas arasında, Marmara Denizi’nin Avrupa yakasında ve İstanbul Hasköy’de yaşadıklarını; 26 asırdır Yahudi hüviyetlerini sürdürdüklerinden, Portekizli Maranolar, Selanikli Dönmeler ve İranlı Meşhediler gibi Yahudi menşeli topluluklar arasında sayılabileceklerini beyan eder. Demek ki bunlar Sabataycılar gibi ikili değil, üçlü oynamaktadır.

Meşhediler, 1839’da pogroma uğradığı için, Müslümanlığa geçerek canını kurtarabilen Meşhed Yahudileridir. 1925’ten sonra Yahudiliği yaşamalarına izin verilmiştir. Bugün kripto değil, sıradan Yahudiler olarak İsrail ve ABD’de yaşarlar. Maranolar, Katoliklerin elinden görünüşte vaftiz olarak kurtulan Endülüs Yahudilerdir. Enkizisyonun domuz eti ve sünnete dair sıkı kontrolü sebebiyle kısa bir zaman sonra ortadan kalkmışlardır.

Türkiye Yahudisi yazar Dr. Gad Nassi de, Pakradunilerin, XX. asrın ilk yarısına kadar Divriği ve Eğin’den Kapadokya ve Kilikya’ya kadar uzanan mıntıkada yaşadıklarını; fiziken diğer Ermenilerden farklı olduklarını; Yahudi menşeli soy isimler kullandıklarını söyler. Evlerinde bir vefat olduğunda 7 gün iş yapmayıp Yahudiler gibi yas tuttuklarını, Cumartesi günü çalışma yasağına uyduklarını, cemaat içinden evlendiklerini, ticarette usta olduklarını delil gösterir. (Şu kadar ki, Hristiyanlar, Eski Ahid’e kıymet verip okuduğu için Yahudi âdetlerine ve isimlerine uzak değildir.)

Divriği Ermenileri bir cenazede
Divriği Ermenileri bir cenazede
“Ermeniler’i yöneten Yahudiler”
Dabağyan, Sultan III. Selim zamanında İstanbul’da Fransız sefiri olan Mareşal Horace Sebastiani’nin, 1814 tarihinde Anadolu Ermenilerine dair bir rapor hazırladığını; Ermenileri, Ortodoks ve Rafizi (Heretik) Ermeniler olarak ikiye ayırdığını söyler. Selçuklular devrinde, Selçuklular safında Bizans’a karşı savaşan ve sonradan Müslümanlığı kabul eden Ermenilerin büyük kısmının bilahare Aleviliğe geçtiğini iddia eder. (Dersimlilerin Ermeni menşeli olduğu iddiasının temeli budur. Gerçekte Ermeniler, Gregoryen, Katolik ve Protestan olmak üzere üç mezhebe ayrılır. Her biri diğerini sapkın kabul eder; ama aralarında gizli din taşıyan bir topluluğa rastlanmış değildir.)

Dabağyan, Pakradunilerin Türkiye’yi bölme gayretine düşerek İttihatçılar zamanında 1915’te Fransa ve Vatikan’ın desteği ile (halbuki Vatikan 1929’da kuruldu) Zeytun’da isyan ettiğini, ancak Gregoryen Ermenilerden destek görmediklerini ve bu sebeple tehcir edilerek cezalarını bulduklarını anlatır. Ermeni katliamı diye bir şeyin yaşanmadığını; Pakradunilerin bugün de gizli faaliyet yürütüp Büyük İsrail’e hizmet ettiğini; tarihteki bütün kötülüklerin Yahudilerden kaynaklandığını; Ermenileri de bunların bozduğunu ileri sürer. Bunların hâlâ var olduğunu; fakat organize olup olmadıklarını bilmediğini; çocukluğunda Pakraduni tabirinin hakaret olarak kullanıldığı beyan eder; ama hiç isim vermez.

Kim muhtedi? Kim dönme?
Tarihi hakikatlerle ve mantıkla pek imtizaç etmeyen Pakraduni iddiasını, çokları ciddiye alıp inanmıştır. Düşman seçiminde Sabataycılardan daha cazip gelmiştir. Aksiyon mecmuası “Ermeniler’i yöneten Yahudiler” başlıklı bir yazı ile meseleyi amme efkârına tanıtmıştır. Fethullah Gülen, meşhur bedduasına bunları da katmıştır. Halbuki Türk ırkından olmayan TC vatandaşlarının memuriyete giremeyeceğine dair yazısız bir kanun vardır. Sadece bunlara değil; muhtedilere; hatta ninesi Ermeni veya Rum olanlara bile tatbik edilmiştir. Mülakatta atlanırsa, emniyet; emniyet tahkikatında atlanırsa MİT tahkikatında ortaya çıkar. Nüfus kayıt örneği verilirken, bu husus gizli bir işaretle vesikaya işlenir.

İnsanoğlu her felâketin arkasında eskiden metafizik güçler ararken, son zamanlarda ya harici bir düşmanın, ya da -daha kötüsü- içerden gizli bir hainin rol oynadığına inanmayı tercih ederek kendini rahatlatmakta veya meseleyi çözdüğünü düşünmektedir. Kötü şeylerle belli bir ırk veya topluluğu irtibatlandırmak zamanın hastalığı olmuştur.

Eskiden Avrupa’da vebadan kıtlığa kadar her kötülüğün mesulü olarak Yahudiler görülürdü. Hristiyanlar, Yahudilere, ta İsa aleyhisselâm zamanından beri husumet duyarlardı. Cemiyetteki zenginlik ve entelektüellerini de çekemezlerdi. Bu takıntı, zamanla Şark’a sirayet etmiş; her taşın altında gizli cemiyetler, saklı teşkilatlar, Yahudi ve Ermeni dönmeleri aranmaya başlanmıştır.

Dersim Alevileri?
İşin aslı, Osmanlı cemiyetinde Arnavutlar, Pomaklar, Boşnaklar, Torbeşler, Hemşinliler, Patriyotiler, Gürcüler, Çerkezler gibi külli ihtida hareketleri olmuştur. Ayrıca ferdi ihtidalara da rastlanır. Bunlara muhtedi, yani hidayete kavuşmuş denir. Yalnızca Sabataycı diye bilinen heretik bir Yahudi topluluğu, hususi sebeple Müslüman görünmüş; hukuk görünüşe itibar ettiği için bunlar Müslüman cemiyet içinde, ama kendi içlerine kapalı bir şekilde yaşamışlardır. Bu küçük topluluğa, bundan dolayı, muhtedi değil, avdetî (dönme) denmiştir.

Tehcir esnasında küçük olup Müslüman aileler tarafından kurtarılarak, İslâm dininde yetiştirilmiş Ermeniler var ise de, bunlar muhtedi kategorisindedir. Bugün Pakraduni diye itham edilenlerin bazısı, işte bunlardandır. Anadolu’da annesi, dedesi, ninesi Ermeni olan çok sayıda Müslüman vardır. Şarkta dul bir Ermeni kadıncağız, bir Müslüman ile evlenmiş; ilk evliliğinden doğan oğlu papaz; ikinci evliliğinden doğan oğlu diyanet işleri reisi olmuştur. Topluca Müslüman olarak/görünerek tehcirden kurtulan Ermeni yoktur. Gerek tehcir esnasında, gerekse cumhuriyet devrinde devlet ve cemiyet baskısıyla müslüman görünmek mecburiyetinde kalan, ama hakiki inancını devam ettiren münferid Ermeniler olduğu bilinmektedir.

Ancak bu mevzular üzerinde konuşmak ve sağlıklı tetebbuat yapmak kolay da değildir. Gazi’nin manevi kızı Sabiha Gökçen’in, Hatun Sebilciyan adında Antepli yetim bir Ermeni kızı olduğu iddiası, bir zamanlar ortalığı epeyce karıştırmıştı.

Rıza Nur gibi bazıları Dersim Alevileri’nin Ermeni asıllı olduğunu iddia eder. Dersim Alevileri’nin etnik hüviyeti üzerine ilmi çalışmalar çoktur. Bu Alevilerden bazısı kendisini Horasanlı Türk olarak ifade etse de Kürtçe ve Zazaca konuşurlar. XVI. asırdan beri bazı Dersim Ermenileri, gayet anlaşılır bir şekilde Kürt aşiretlerinin himayesi altına girdiler. Zaman içinde ister istemez onların âdetlerini kabullendiler. Bir müddet sonra Kürtçe veya Zazaca konuşmaya başladılar. Okumuş papaz kalmadığı için Hristiyanlığı da unuttular. Artık Alevi olarak mütalaa edildiler. Ama bu, bütün Dersim Alevileri’nin Ermeni menşeili olduğu manasına gelmez.

Büyük Asot
Büyük Aşot
Hakiki Pakraduniler kim?
Aslında Pakraduniler (Ermenice, Bagratuni; Gürcüce, Bagrationi veya Bagratili), Erzurum İspir’de asırlarca derebeylik yapmış soylu bir Ermeni ailesidir. Dünyanın en eski Hristiyan hanedanlarından biridir.

Ailenin ilk bilinen beyi Yenasos’un MS 30 senesinde vefat eden oğlu Bagrat’tan dolayı bu isimle tanınmışlardır. Pakraduni, Bagrat+evi demektir. Bagrat’ın, Eski Farsça’da Allah verdi gibi bir manaya geldiği söylenir. Sırasıyla Persler’in ve Büyük İskender’in hâkimiyetinde yaşadılar. Selefkoslar Devleti çökünce Anadolu’nun doğusuyla Kafkasya’nın güneyi arasında müstakil Ermenistan Krallığı kuruldu.

Müslüman Arap fatihler, 806’da Bagrat beyini Kars valisi yapınca aile güçlendi. Seleflerine göre daha diplomat olup herkesle iyi münasebetler kurmayı becerdikleri için, Abbasi halifesi, Büyük Aşot’a 885’de melik (kral) unvanı verdi. IX. asırda meşhur Ani şehrini kurdular. Payitahtlarını -bugün Ermenistan’ın Türkiye sınırındaki- Divin’den buraya taşıdılar.

885 ile 1045 arasında Ermenistan Krallığı’nı idare ettikten sonra Bizanslılara yenildiler. Müslümanların kurduğu Hristiyan krallığı, Bizans tarafından yıkıldı. Son kral Gagik idam edildi. Ailesi, Ani’den alınıp Sivas Divriği yakınında Gasma köyüne sürgün edildi. Osmanlı hariciyecisi Noradukyan buralıdır. XIX-XX. asırda Ermeni milliyetçiliği çıktığında ve tarih alaka çekmeye başladığında, bu köy halkı “Biz Pakradunilerin soyundanız” dediler.

Prens Davit Pakraduni
Prens Davit Pakraduni
Maaşlı resmi tarihçi
Ailenin bir kolu da Artvin'de beylik kurdu ve Bizans’a yakın politika takip etti. Bizans, Ermeni kilisesine düşman olduğu için, bunlar hayatta kalabilmek için Ortodoks Gürcü kilisesine girdiler ve Gürcü kültürüne entegre oldular. Böylece 888’de yeni ihdas edilen Gürcistan Krallığı’nın başına geçtiler. 8 asır boyunca Gürcü kralları bu soydan geldi. Kâh Bizans’a, kâh Türklere, kâh İran’a bağlı olarak 1000 yıl hüküm sürmekle bir rekor kırdılar.

Ancak 1801’de Ruslara yenildiler. Rusya, Gürcistan’ı ilhak etti; Bagratları da Rus aristokrasisine kattı. Napoléon ile muharebe eden General Pyotr Bagration ve son çarlık taht varisi Grandük Vladimir Kiriloviç’in karısı Leonora, bu ailedendi. Bolşevik darbesinden sonra İspanya’da yaşadılar. Ailenin kalıntıları bugüne kadar gelmiştir. Prens Davit Bagrationi, Tiflis’te taht müddeisi olarak yaşamaktadır.

Yahudilik efsanesinin temeli, V. asırda en eski Ermeni vakayinamelerinden birini yazmış olan Horenli Musa’ya istinat eder. Pakradunilerin resmi tarihçisi ve maaşlı memuru idi. Vazifesi bunların tarihini anlatmak ve o çağın ananesine uygun olarak övmek idi.

Horenli Musa, Pakradunilerin, Hazret-i Davud soyundan olduğunu, Romalılar, II. asırda Yahudileri Kenan ilinden çıkardığı zaman, atalarının Ermeni yurduna gelip yerleştiğini söyler. Böylece Pakradunileri, İspirli bir derebeyi soyu olmaktan çıkarır; hem hükümdar soyuna bağlar; hem de Hazret-i Mesih ile akraba yapar. Bu, o zaman için normal bir tavırdır. Pakrudinilerin, kripto Yahudi Ermenileri olduğu iddiasının menşei budur.

Ermenistan’da Yahudi esirler
Efsaneye göre, ME 730’da Ermeni Kralı Sannasar, Suriye seferinde İsrail Kralı Osee’yi öldürüp, binlerce Yahudi esiri Ermenistan’ın güneyine yerleştirir. ME 700’de Babil Kralı Buhtunnasr, Yahudiye (Judea) Kralı’nı yener; aldığı 10 bin esirin yarısını müttefiki olan Ermeni Kralı’na hediye eder.

Ekserisi Revan, Van ve Nahçivan’daki bu Yahudiler yakın zamana kadar mevcuttu ve hüviyetlerini aynen muhafaza ediyorlardı. Ancak çoğu 360-370 yılları arasında mıntıkayı işgal eden Pers Kralı Şahpur tarafından Ermenilerle beraber İran’a sürgün edilmişti.

Dabağyan, III. asırda mıntıkaya iskân edilmiş ve kısmen Hıristiyan olmuş Yahudilerin miktarını 400 bin olarak verir. İddia gerçek olsa bile, 400 bin o devir için çok mübalağalıdır.

.

.HAVZA’DA ÜÇ HAFTA
Samsun’a çıktıktan hemen sonra Mustafa Kemal Paşa’nın Havza’da 3 hafta kalması, pek bilinmez ama, yakın tarihin en mühim kırılma noktalarındandır.
27 Eylül 2021 Pazartesi
27.09.2021
İstanbul hükümeti tarafından, İngilizlerin arzusu üzerine, Karadeniz’deki asayiş hareketlerini teftiş etmek; esasta İttihatçıların yeniden teşkilatlanarak iktidarı ele geçirmelerini önlemek maksadıyla ordu müfettişi sıfatıyla Anadolu’ya gönderilen Mustafa Kemal Paşa’nın Samsun’a çıkmasını müteakip geldiği Havza’daki günleri, inkılap tarihinde pek anlatılmaz. Aslına bakılırsa Paşa’nın bu küçük kasabada 19 gün kalması dikkat çekicidir. Buradaki faaliyetler, Ankara hareketinin nüvesini teşkil eder.

Hem kaplıca hem iş
9. Ordu Müfettişi sıfatıyla ve yanında 19 kişilik maiyeti olduğu halde 16 Mayıs’ta İstanbul’dan hareket eden ve 19 Mayıs’ta Samsun’a inen Mustafa Kemal Paşa, otomobille Kavak’a; yanındakilerle “Dağ başını duman almış” marşını söyleyerek 25 Mayıs’ta Amasya’nın Havza kasabasına geldi. Burada mülki erkân tarafından merasimle karşılandı ve Mesudiye Oteli’ne indi. Kaplıca kürü yapmak üzere Havza’da bir müddet kalacağını ilan etti.

Hükümete yazdığı 25 Mayıs tarihli rapor, Karadeniz’deki Rumlar siyasi emellerinden vazgeçerse, asayişin düzeleceği istikametinde idi. Ayrıca vazife sahası dışına çıkarak, İzmir’in işgaline dair bazı mütalaalarda bulunmuş; programının ilk işaretlerini vermiştir. O tarihte Samsun ve Havza da dâhil olmak üzere hemen her yerde müttefik birlikleri vardı. Hatta Merzifon’daki ve Samsun’da vazifeli İngiliz irtibat subayları Havza’da kendisini ayrı ayrı ziyaret edip görüşmüştür.

Bir yandan halka ateşli nutuklar vererek müdafaa-i hukuk cemiyetleri kurulmasını tavsiye etti. Askeri depoların kapılarını açtırarak, silahları halka dağıttı. Öte yandan 28 Mayıs’ta mülki amirlere telgraflar göndererek, İzmir’in işgalini protesto eden mitingler tertiplenmesini ve mukavemet hareketleri kurulmasını istedi. Havza’da iki miting yaptırdı.

Mustafa Kemal Paşa'nın Havza'ya geldiği otomobilin benzeri
Mustafa Kemal Paşa'nın Havza'ya geldiği otomobilin benzeri
Lütfen geri dönünüz!
3 Haziran’da sivil ve askeri makamlardan, doğrudan padişah ve sadrazama telgraf çekip, işgallerden yakınmaları tavsiyesinde bulundu. Bu faaliyetleri İngilizlerin dikkatini çekti. İngiltere’nin Karadeniz Kumandanı General Milne, 6 Haziran’da İstanbul’daki yüksek komisere, Paşa’nın derhal geri çağrılmasının yerinde olacağı tavsiyesinde bulundu. Hükümet, Paşa’nın müfettiş olarak asayişi teftiş üzere ve bizzat Calthorpe’un talebi üzerine mıntıkaya gittiğini, bir tehlike teşkil etmediğini söylediyse de ikna edemedi.

Mitinglerle memleketin karışması üzerine bunun yeni işgallere sebebiyet vereceğinden korkan hükümet, İngilizlerin de baskısıyla Paşa’yı 8 Haziran’da gayet kibar bir dille İstanbul’a geri çağırdı. Paşa, Harbiye Nezareti’ne, kömür bulamadığı için dönemediğini bildirdi ve çağrılmasının sebebini sordu. Harbiye Nezareti, talebin İngilizlerden geldiğini şifreli bir şekilde beyan etti.

12 Haziran’da Amasya’ya gitmek üzere Havza’dan ayrıldı. Bu esnada yazışmalarla işi sürüncemede bıraktıktan sonra, İngilizlere esir olmamak için İstanbul’a dönmeyeceğini söyledi. 14 Haziran’da Saray’a bu mealde cesur ifadeler taşıyan bir telgraf çekerek, ecnebilerin kontrolü altındaki âmirlerinden emir alamayacağını, İstanbul’a dönmeyeceğini; zorlanırsa, istifa edeceğini, Anadolu’da saltanat ve hilafeti kurtarıncaya kadar faaliyetlerini sürdüreceğini bildirdi. Burada 21 Haziran’da neşrettiği ve Amasya Tamimi olarak bilinen ihtilal beyannamesiyle, Anadolu’daki mukavemet hareketine iltihakını ilan etmiş oldu.

Hüsameddin Ertürk
Hüsameddin Ertürk
Esrarlı Sovyet subayları
Paşa’nın Havza’da bu kadar uzun kalmasının başka sebepleri vardır. Mesudiye Oteli’nde 7 Haziran’da bir Sovyet delegasyonu ile görüştü. Sonra da, İstanbul’da iken içinde hükümet darbesi de olmak üzere beraberce bir takım siyasî planları beraber yaptığı yakın arkadaşı Rauf Bey’in gelişini bekledi.

Bu günler hakkında en etraflı malumat istihbarat subayı Mim-Mim grubu reisi Miralay Hüsamettin Ertürk’ün (1874-1961) hatıralarıdır. Enver Paşa kaçarken, Teşkilat-ı Mahsusa’yı buna emanet etmişti. O da Mustafa Kemal Paşa’ya biat ederek, mesaisini Anadolu hareketinin personel ve malzeme takviyesine sarf etmiş; Ankara hükümetinin istihbaratının başına geçirilmişti.

İlk müdafaa-i hukuk komitesinin kurulduğu Havza Taş Mektebi
İlk müdafaa-i hukuk komitesinin kurulduğu Havza Taş Mektebi
Kazan-Kazan
Ertürk, Paşa’nın Havza’da Sovyet heyeti ile görüşmesini anlatır. (İki Devrin Perde Arkası, İst. 1964, s. 338 vd.) Başında Albay Budiyeni’nin bulunduğu bu heyet, Paşa ile İtilaf devletlerine karşı mukavemetin sürdürülmesi hakkında görüşmüş ve bu mücadelede Sovyet yardımını vadetmiş; öte yandan Anadolu’da başlatılan hareketin mahiyeti de dile getirilmiştir. Paşa, kafasındaki planları gerçekleştirebilmek için Rusya’nın desteğini alabilmek adına, Anadolu’da Sovyet (Şura) tarzında bir idare kurma teminatını vermiştir.

O günlerde Sovyetler, Anadolu’daki mukavemetçilerle gayrı resmi kişi ve heyetler vasıtasıyla irtibata geçmişti. Mustafa Kemal Paşa, daha İstanbul’da iken İlyaçev adında bir Sovyet albayı ile görüşmüştü. Budiyeni’nin riyasetindeki heyet de bunlardan biriydi.

Havza mülakatından başka yerde pek bahsedilmez. Bu da gizli yürütülmesinden kaynaklanıyor olabilir. Ama neticelerine bakarak hemen herkes doğruluğunda hemfikirdir. Ancak Sovyet albayının adının Budiyeni değil, uzun seneler Kafkasya’da vazife yapan ve 15 Aralık 1920’da Ankara’ya sefir tayin edilen Budu Mdivani olduğu söylenir. Telaffuza göre yazılmış olması mümkündür.

Mustafa Kemal Paşa ve kurmayları Bolşevik heyeti ile beraber
Mustafa Kemal Paşa ve kurmayları Bolşevik heyeti ile beraber
Mesele Bolşeviklik değil!
Fikirlerini fiiliyata dökebilmek için yardıma ihtiyaç duyan Mustafa Kemal Paşa’nın Sovyet murahhasları ile görüşüp anlaşması, gerek o devirde Sovyetler’in şiddetli muhalifi gözüken İngilizleri, gerekse Bolşeviklik ile din düşmanlığını bir tutan İstanbul’daki saltanat-hilafet makamını fevkalade ürkütmüş olmalıdır. Harbden yeni çıkmış Anadolu’nun, Bolşevik kontrolüne girmesi onlar için kabul edilemez bir şeydir.

Paşa, milli mukavemete liderlik hususundaki tasavvurlarını gerçekleştirebilmek için, her zaman pratik hal tarzları bulmaya çalışmıştı. Gerçi İstanbul’da iken gerek Padişah, gerek hükümet, gerekse müttefiklerden bazı mühim şahıslarla görüşerek bir hareket planı yapmıştı. Ama bu desteğin güvenilmezliğini hesaplayarak, yeni maddi arayışlar içine girmesi tabii idi. Bu da mıntıkada yükselen yeni güç Sovyetler olabilirdi.

Hakikatte Paşa’nın emeli Bolşeviklik değil; Sovyetlerle anlaşıp yardım alabilmekti. Bunu da büyük bir ustalıkla becermiştir. Türkiye Komünist Partisi kurulmuş; muhtelif işçi beyannameleriyle Bolşeviklerin gözü boyanmış; ayrıca Kafkasya’dan çekilerek, Sovyetlerin Müstakil Azerbaycan’ı işgaline göz yumulmuştur. Bolşeviklik ile değilse bile, anti-emperyalist görüntüsüyle ve “Düşmanımın düşmanı dostumdur” fehvasınca, Sovyetlerin gönlünü celp etmeye muvaffak olmuştur.

Anadolu hareketi, daha 1915’lerde İttihat ve Terakki ekabirince hazırlanmış; organize edilmiş, kadroları teşkil edilmiş, ideolojisi oluşturulmuş, finans kaynakları tayin edilmiş olan bir hareketti. Arka plandaki lider, yani hareketi başta organize edenlerin (Karakol Cemiyeti) gönlündeki esas lider, Enver Paşa idi. Fakat 1918’den itibaren yurt dışına kaçtığı için muvakkaten Mustafa Kemal Paşa getirilmişti. O olmasa veya Bandırma gemisi batsa, Rauf Bey veya bir başkası bunu yürütecekti.
Şu halde, Ankara hareketinin lideri kim olacaktır? Mustafa Kemal ile mi devam edilecek? Yoksa Enver, Rusların da desteğiyle Anadolu’ya dönüp hareketin liderliğini mi üstlenecektir? İngilizlerin en korktuğu şey buydu. Öyle anlaşılıyor ki Ruslar başka bir müddet her iki tarafı da idare ettikten sonra, Mustafa Kemal’de karar kıldılar. Bir yıla yakın Moskova’da Sovyet idarecileriyle yakın temasta bulunan, hatta bir ara Batum’a gelip uzun bir zaman Anadolu’ya geçerek kurtarıcılık misyonunu üstlenmeyi bekleyen Enver, peyderpey devre dışı bırakıldı ve 1921'de ortadan kaldırıldı.

Polikarp Mdivani
Polikarp Mdivani
Kırılma noktası
Bu sayede Paşa’nın hareket tarzının daha kararlı bir hâle geldiği ve İstanbul’a karşı duruşunun barizleştiği buradan çektiği telgraflardan anlaşılmaktadır. Çok kimsenin gözünden kaçsa da, Havza günlerinin, Ankara hareketinde ve Mustafa Kemal Paşa-İstanbul münasebetlerinde bir kırılma noktası olduğu açıktır.

Muhaliflerinin o zaman kendisini ve Anadolu hareketini Bolşevik olarak görme sebebi de budur. Anadolu’da Yunanlılara karşı mukavemet hareketi ile İngilizlerin bir derdi yoktur. Nitekim Ankara hareketi hiçbir zaman Anadolu’nun hemen her şehrini işgal etmiş bulunan müttefiklerle karşı bir tehdit olmamıştır. Ama Bolşeviklik gerçek bir tehdittir.

Müttefikler, gerek harb esnasında ve gerekse mütarekeden sonra kendilerini rahatsız edecek bir faaliyet yürütmeyen, ayrıca Enver Paşa’nın amansız muhalifi olmasıyla itimat hâsıl eden bu ihtiraslı subayın Anadolu’ya gönderilmesini tasvip etmişlerdi. Ancak Havza’daki görüşmesi herkesi endişeye sevk etmişti.

Ardından Amasya Tamimi ve Erzurum’daki İttihatçı bakiyesinin mukavemet teşkilatı ile beraber yürüttüğü faaliyetler, hakkındaki tereddüdü güçlendirmiş; İngiltere’nin baskısıyla hükümet kendisini geri çağırmış, icabet etmeyince de askerlikten tard ederek tevkifini Kazım Karabekir’den istemiştir.

Ancak kısa bir zaman sonra Bolşeviklik aleyhinde verilen beyanatlar ve Türk komünistlerin sert şekilde tasfiyesi, Sovyetlerle yürütülen münasebetlerin muvazaa olduğu hususunda İngilizleri ikna etmiş olacak ki, İngiltere, Türk-Yunan harbinde tarafsız kalarak Anadolu hareketine mülayim davranmıştır. İstanbul’un da Anadolu Hareketi’ne bakışı nispeten yumuşamıştır. Fransa ve İtalya’nın da desteği ile Ankara’nın artık Sovyetlere ihtiyacı kalmamıştır.

Mustafa Kemal’in Anadolu hareketi garp devletlerine karşıydı ama, garplılığa karşı değildi. 18 Ekim 1920’de devlet kontrolünde Komünist Partisi kuruldu. Mustafa Kemal’in isteğiyle yakın arkadaşları partide vazife aldılar. Ancak parti milletlerarası komünistlerce ciddiye alınmadı. Ciddi bir komünist parti olan Türkiye Halk İştirakiyyun Fırkası kuruldu. Sovyetlerin ciddiye aldığı bu partiye bir müddet göz yumulduktan sonra 28 Şubat 1921’de partinin reisi Mustafa Suphi ve önde gelen 15 azası Trabzon’da öldürüldü. 1922 Temmuz ayında bütün komünist faaliyetler yasaklandı.

Sovyetler Mustafa Kemal’in komünist olmadığını ve bu cereyana sıcak bakmadığını veya şartlar sebebiyle bakamayacağını gayet iyi biliyordu. Ancak o, rakibi Enver Paşa gibi Panislamist değildi. İşte bu sebeple Rusya (ayrıca İngiltere) için bir tehlike teşkil etmiyordu. Lenin için Mustafa Kemal emperyalistlerin gururunu kıracak ve sultanı etrafıyla beraber ortadan kaldırabilecek bir figürdü. Bu sebeple desteklenmeliydi. (Rusya’nın Ankara sefiri Aralov’dan naklen, Ömer Kürkçüoğlu, Türk-İngiliz İlişkileri 89)

Havza Mesudiye Oteli
Havza Mesudiye Oteli
Düşünceniz nedir?
Hüsamettin Ertürk şöyle anlatıyor:
“Miralay Budiyeni, Mustafa Kemal’e şöyle sormuştu: -Acaba General Hazretleri, Anadolu’da kurulacak hükümet için nasıl bir rejim düşünüyorlar?
Mustafa Kemal, muhatabının maksadını pek güzel anlamış ve hemen şaşırmadan cevabını vermişti: “Tabii Sovyetlerin Şuralar Cumhuriyetine benzer bir hükümet tarzı!”
-Yani Bolşevikliğin prensipleri üzerine kurulmuş bir cumhuriyet değil mi Generalim? ...

-Öyle olacak, devlet sosyalizmi dersek, daha doğru söylemiş oluruz. Yalnız sosyalizm, içtimai sahada hüküm süren bir tarzdır, biz sizin komünizmi de gözden geçirmenizi istiyoruz. Ancak büyük komşunuz Rusya o zaman size elinden gelen yardımı yapacaktır. Mustafa Kemal Paşa, Miralay Budiyeni’nin peşinen söz almağa çalıştığını görüyor, kendisi için tutulacak yolda bu müzaherete muhtaç olduğunu da unutmuyordu...

Budiyeni daha sonra Ermenilere yüz vermeyeceklerini, Anadolu’ya filli yardım edeceklerini belirtmişti. Ama şartlarının başında, padişahlığı, hilafeti lağvedip, komünistliğin ilanı geliyordu. Budiyeni’nin bu teklifine Mustafa Kemal’in cevabı ise şöyleydi:

-Aziz miralayım, buyurduğunuz işler, şimdi tasavvur eylediğiniz kadar kolay değildir. Padişahlık müessesesi esasen zayıflamıştır, yıkılmak üzeredir. Hilafet için biraz daha sabırlı, hatta biraz daha dikkatli olmak lazımdır. Arkamızda bir de İslam âlemi vardır. Bunu da hesaba katacağız. Onların müzahereti bizim için elzemdir. İngilizleri ancak bu sayede yerlerinde tutacağız. Komünistliği ilan etmek de bugün için imkânsızdır. Evvela davayı memlekete anlatmak lazımdır. Şimdi bizim tek bir hedefimiz vardır. O da harbi, mücadeleyi kazanmak, istilayı ortadan kaldırmaktır. Zaferi kazandığımız zaman, şartlarımızı daha sakin ve rahat bir ruh haleti içinde düşüneceğiz!

Havza görüşmesinin Mustafa Kemal’e büyük yardımı olmuş; Budiyeni; Lenin, Stalin ve Troçki’ye etkide bulunmuş; bu etkileme sonucu Mustafa Kemal Rusya’dan daha çok yardım alabilmiştir. Sonradan Fevzi Çakmak’a, o zaman bir sırat köprüsünden geçmek zorunda idik, meşhur sözdür, köprüyü geçene kadar ayıya dayı dedik vesselâm, demişti

.İPTEN ADAM ALAN ARZUHALCİ
Bazısının şöhreti uzaklara yayılmıştır. Yazılarının güzelliği ve ifadelerinin keskinliğiyle nam salmışlardır. “Ferman gibi istida yazar, bir tuğrası eksik” veya “İpten adam alır” derler.
4 Ekim 2021 Pazartesi
4.10.2021

Vaktiyle resmi makamlara istida yazmak ve icabında dava takip etmek arzuhalcilerin işiydi. Ekseri Ayasofya, Eminönü ve Bayezid’de cami avlularındaki revakların altında; çarşı ve arastalarda; İstanbul’da Bâbıâli’ye, taşrada hükümet konağına yakın han ve kahvehanelerde otururdu.

Önlerinde çekmece dedikleri küçük yazı masalarıyla hasır iskemle üzerinde icra-i faaliyet eder; kimi de tahtadan küçücük dükkânlarda iş görürlerdi. Şemsiyesi de unutmamalıdır.

Bu zanaatkârın asıl ismi “arzıhalci”dir. Arz, takdim etmek; arz-ı hâl ise hâlini anlatmak manasına gelir. Bir yere istida (dilekçe) vermekte, arzusunun yerine getirilmesi manası bulunduğundan, halk dilinde arzuhalciye dönüşmüştür. Meşhur Rumeli türküsünde geçer: “Çıkayım gideyim Urumeli’ne, Arzuhal vereyim beylerbeyine.”

Arzuhalci (Osman Hamdi Bey)
Arzuhalci (Osman Hamdi Bey)
Ferman gibi arzuhal
Taşradan gelip devlet kapısında işi olanların ilk gittiği kimseler arzuhalcilerdir. Arzuhalci bunların derdini dinler; hangi daireye müracaat etmesi lazım geldiğini söyler; istidalarını tertip eder; icabında davasını yürütür.

Vaktiyle devlet kapısında memuriyet yaptıkları veya az çok mürekkep yaladıkları için, adli yazışma usullerine ve resmi kalıplara aşinalardır. Uğraşa uğraşa hukuki işlerde de pratik malumat sahibi olmuşlardır.

Arzuhalci
Arzuhalci
Bazısının şöhreti uzaklara yayılmıştır. Yazılarının güzelliği ve ifadelerinin keskinliğiyle nam salmışlardır. Bazısı için “Ferman gibi istida yazar, bir tuğrası eksik” veya “İpten adam alır” yahut “Devlet kapısında eli var, filanın adamıdır” denir. Bu şayiaları ekseri kendileri çıkarır; müşteri kazanmaya çalışırlar.

Tanzimat ricalinden Köse Raif Paşa’nın üvey babası Ali Efendi çok namlı bir arzuhalci idi. Mevzuatı iyi bilir; buna aykırı arzuhalleri yazmaz; bu sebeple bunun yazdığı arzuhaller nereye verilse hüsnü kabul görürdü. Kalem âmirleri, dükkânına gelip sohbet eder; hatta danışırlardı. Raif Efendi’yi de burada görüp kaleme aldılar ve yükselmesine vesile oldular.

Arzuhalci (Preziosi)
Arzuhalci (Preziosi)
Elzem-i levâzım
Evliya Çelebi esnaf-ı yazıcıyan denilen arzuhalcilerin adedinin 500 olduğunu söyler ve piri olarak Kâsım bin Abdullah el-Kûfî’yi verir. “Elzem-i levâzımdan bir kavim” diyerek çok lüzumlu bir meslek grubu olduğuna işaret eder.

Hükümet, arzuhalcilerde dört vasıf arar: 1-Müstekim tahrire kâdir (doğru yazabilmek), 2-Hoşnüvis (güzel yazabilmek), 3-Ehl-i ırz (namuslu), 4-Mücerrebü’l-etvar (denenmiş, tecrübeli) olmak. Kendilerine müracaat eden herkesin gizli hallerine vâkıf oldukları için, sır saklamak da arzuhalcilerde aranan vasıflardan biri olmak icap eder.

XVIII. asırda bir esnaf loncası halinde teşkilatlandırılmıştır. Arzıhalcilik Kethüdalığı vardır. Arzuhalcilerin ismi, bir deftere kaydedilir. Eğer bir kabahat işlerlerse, mesela evrakta sahtecilik yaparlarsa cezası ağır olur. Bu sebeple mesela Kıbrıs’a sürgün edilen olmuştur.

Arzuhalci
Arzuhalci
Ya Beduh
Her birinin rahlesinde mürekkep hokkası, yazıyı kurutmak için rihdan, kamış kalemler, kâğıt tomarı bulunur. Kiminin kâğıdı ve diviti kuşağında durur; hemen oracıkta dizi üzerinde arzuhali yazıverir. Müşteri, arkasız bir iskemlede oturur.

Arzuhal şablonu bellidir. Kâğıt, uzunlamasına ikiye katlanır. Çizginin yukarısına beduh işareti kondurulur ki, bir işin çabuk neticelenmesine, mektubun hızlı gitmesine nezaret eden meleğin adı olduğuna inanılır. Kâğıdın üst yarısı, evrakın göreceği muamele için boş bırakılır. Sağda da genişçe bir yer boş bırakılır. Yazılan her satır, sol kenara iyice yaklaştırılarak sağda pay kazanılır.

Mevzu ne olursa olsun, tek kâğıtta ve ön yüzünde anlatılması esastır. Arzuhale, gideceği makamın rütbesine göre hitap ve dua ile başlanır. Arzuhaller, “Maruz-ı çâker-i kemîneleridir ki” diye başlar, “Ol babda emr-ü ferman hazret-i men lehü’l-emrindir” diye sona erer.

Arzuhal sahibi tarif edilir (tarif-i nefs). Talep yazılır (beyân-ı matlab). Nihayet dua ile bitirilir (hâtime). Arzuhalin sonuna “bende” (kul) sıfatıyla beraber arzuhal sahibinin ismi ve mührü konur. Umumiyetle tarih yazılmaz.

İhtiyar arzuhalci (Preziosi)
İhtiyar arzuhalci (Preziosi)
İstanbul sembolü
Arzuhal yanında, her çeşit mektup yazmak ve okuması olmayanların mektubunu okumak da işleri arasındadır. Halk, her derdinin sırdaşı olduğu arzuhalcileri ücretine göre üç sınıfa ayırmıştır. Birinci sınıf, herkesin okuduğu güzel yazı yazanlar; ikincisi, yazısını kendi okuyup, başkası okuyamayanlar; üçüncüsü ise kendisi de başkası da okuyamayanlar...

Cenab Şahabeddin, Sermet Muhtar Alus, Ercümend Ekrem Talu, Münir Süleyman Çapanoğlu, Reşat Ekrem Koçu, Malik Aksel gibi müelliflerin hepsi yazı veya hikâyelerinde hususen arzuhalcilerden bahsetmişlerdir. Hüseyin Rahmi’nin Metres adlı romanında Bayezid’deki bir kâğıtçı dükkânı en ince teferruatına kadar tasvir edilir.

Moltke, 1835 senesinde İstanbul’a geldiğinde Tophane’de Nusretiye Camii avlusunda şahit olduğu arzuhalciyi, dizinin üstünde kâğıt, elinde kamış kalem, karşısında feraceli hanımla beraber tasvir eder. Arzuhali süratle yazdığını, ustaca katladığını, bir parça müsline sarıp kırmızı mühürle mühürlediğini ve mukabilinde 20 para ücret aldığını söyler.

Arzuhalci, İstanbul’un o kadar tipik bir figürüdür ki, Edmondo de Amicis gibi İstanbul’u ziyaret eden ecnebiler mutlaka bahsetmiş; Preziosi, Bisco, Lewis, Osman Hamdi Bey gibi nice ressam tablolarında ve gravürlerinde tasviri ihmal etmemiştir. Bunların çoğu mübalağalı ve oryantalist bir bakışın eseri olsa da, dikkat çekicidir.

Son devirde arzuhalci
Son devirde arzuhalci
Ekmek taşrada
Tanzimat’tan sonra çıkarılan kanunlarla hukuki hayat o kadar girift hâle geldi ki, arzuhalcilik taşrada da mühim bir meslek oldu. Cumhuriyetten sonra eski Osmanlı daireleri dağıtılınca, açıkta kalan memurlar başta Ankara olmak üzere taşraya dağılıp arzuhalcilik, dava vekilliği yapmaya başladılar. Bazısı ilave iş olarak da isteyenlere imza yerine geçmek üzere mühür kazırdı.

Modern manada avukatlık kurulunca; arzuhalcilerin işi mektup yazmaya inhisar etti. Avukat bulunmayan yerlerde dava vekilliği yapmaya devam ettiler; avukat geldikten sonra bile bu işi müktesep hak olarak sürdürdüler. Avukattan daha ucuz, daha basit, ama çok zaman tecrübeleri sebebiyle becerikli oldukları inkâr edilemezdi.

Bugün de bilhassa vergi daireleri, trafik tescil ofisleri yanında önlerinde daktilolarıyla seyyar arzuhalciler ekmek parasını çıkarmaya devam etmektedir. Mamafih 2004 yılında arzuhalcilik hakkında Avukatlık Kanunu’nun 63. maddesine binaen açılan bir dava sonrası, bir kişi adına, kendisi veya avukatı haricinde kimsenin dilekçe yazamayacağı, arzuhalcinin yazması hâlinde avukatın vazifesini taklit etmiş olacağından cezaya çarptırılacağına dair bir mahkeme kararı çıkmıştır..

.LAİKLİK NEDİR? NE DEĞİLDİR?
Laiklik, ne demokrasinin, ne de insan haklarının ön şartıdır. Nitekim günümüzde laik olmadığı halde, İngiltere, İsveç gibi ikisinin de mükemmel işlediği devletler vardır.
11 Ekim 2021 Pazartesi
11.10.2021
Laiklik, ne demokrasinin, ne de insan haklarının ön şartıdır. Nitekim günümüzde laik olmadığı halde, İngiltere, İsveç gibi ikisinin de mükemmel işlediği devletler vardır.

Laikliğin serüveni
Türkiye Cumhuriyeti, kurulduğu sırada bir İslâm devleti olmak iddiasındaydı. 20 Nisan 1924 tarihinde kabul edilen Teşkilat-ı Esasiye Kanunu adlı cumhuriyet anayasasında, “Devletin dini, din-i İslâmdır” maddesi vardır.

İsmet İnönü hatıralarında der ki: “Hareketlerimizin, yaptığımız reformların İslâm dinine aykırı olmadığı intibaını vermek için 1924 anayasasında bu hüküm muhafaza edilmiştir.” (II/190)

Nitekim bu maddeye rağmen, halifelik ve şer’î hükümlerin tatbikiyle vazifeli Şer’iye ve Evkaf Vekâleti kaldırılmış; laikliğe aykırı olarak sünni Müslümanların dini işlerini devlet eliyle manipüle etmekle vazifeli Diyanet İşleri Reisliği kurulmuştur. 1924’te medrese ve 1925’te tekkeler kapatılmış; 1926’da İsviçre medeni kanunu kabul edilerek, İslâm hukukunun tatbikine son verilmiştir.

Nihayet bu madde, 10 Nisan 1928’deki değişiklikle kaldırıldı; 1937’de CHP’nin 6 okuyla beraber laiklik prensibi açıkça anayasaya girdi.

Ruhban ve Laikler
Hıristiyanlıkta dinî işleri yürüten, aralarında hiyerarşi ve nizam bulunan bir ruhban sınıfı vardır. Ortaçağ Avrupa’sında halk ruhban (clericus) ve laikler (laicus) olarak ikiye ayrılıyordu. Laik; din dışı, yani ruhban sınıfından olmayan kişi demektir.

Ortaçağ’da ruhban sınıfının halk ve idareciler üzerinde büyük nüfuzu vardı. İşte laiklik cereyanı buna karşı doğup büyüdü. Dinin, devletler üzerindeki nüfuzu zamanla zayıfladı. Ancak büsbütün yok olmadı. Çünki halk hâlâ Hıristiyan idi. Laiklik, hukukî değil; kökleri Avrupa tarihinde bulunan, felsefî, sosyal ve politik bir mefhumdur.

Fransa’dan yayılan laikliğe mukabil, Anglo-Sakson âleminde sekülarizm telakkisi vardır. İnsan (ve hükümet) fiillerinin dinî ve sekülar olmak üzere iki ciheti vardır. Sekülar (dünyevi) cihet, dindeki mübahları, yani dinin yapılıp yapılmamasında kati hüküm getirmeyip, (çay içmek gibi) kula serbesti tanıdığı sahaları ifade eder.

Osmanlılarda ruhban sınıfı yoktur. Din adamlarını, aynı zamanda ilmiye sınıfı diye bilinen, kadılar (hâkimler), müftüler (hukuk müşavirleri) ve müderrisler (akademisyenler) teşkil eder. Padişah, ruhani değil; dünyevi iktidar sahibidir. Osmanlı Devleti; Papalık, Tibet, İran gibi bir teokrasi değildir. İslâm dinine dayanan bir hukuk sistemine sahiptir. Ancak Müslüman olmayanlar, isterse, kendi dinlerinin hukukuna tâbidir. Kendi mahkemeleri ve hâkimleri vardır.

Bütün dinlere hürriyet
İslâm-Osmanlı hukukunun, Müslüman olsun olmasın, fertlere tanıdığı geniş hak ve hürriyetler vardır. Üstelik şer’î hukuk, Müslümanlara, gayrımüslimlerin hâkim olduğu sistemlerde de sulh ve emniyet içinde, diğer din ve millet mensuplarıyla (“öteki” ile) beraberce yaşama imkânı getirir.

Din ve vicdan hürriyeti, padişah tarafından lütfedilmiş değildir. Ecnebilerin baskısıyla kabul edilmiş, hiç değildir. Hukukun bizzat kendisi tarafından teminat altına alınmıştır. Yani bir iç hukuk tanzimidir. Hiç kimse, dinini yaşama, öğrenme, öğretme ve ibadet etme hürriyetinden mahrum kılınamaz. Bunu padişah bile yapamaz.

1876 tarihli ilk modern Osmanlı anayasası Kanun-i Esasi’nin 11. Maddesi şöyledir: “Devlet-i Osmaniye’nin dini, din-i İslâmdır. Bu esası vikâye ile beraber asayiş-i halkı ve âdâb-ı umûmîyeyi ihlâl etmemek şartile Memâlik-i Osmaniye’de ma’rûf olan bilcümle edyânın serbesti-i icrâsı ve cemaat-ı muhtelifeye verilmiş olan imtiyâzât-ı mezhebiyyenin kemâkân cereyanı devletin taht-ı himâyetindedir.”

Cemiyet baskısı
Osmanlı padişahı, şer’î hukuku keyfine göre değiştiremez. Ancak bu hukuka aykırı olmamak kaydıyla kanunlar yapabilir. Bunu ulema kontrol eder. Gerçi fetvanın müeyyidesi yoktur. Ancak dine göre peygamber vekili mevkiindeki halife, halkın gözüne baka baka mevcut hukuk kurallarına aykırı davranmayı göze alamaz. Aksi takdirde meşruluğunu kaybedebilir. Bu bir mahalle değil, cemiyet baskısıdır!

Alman müsteşrik Joseph Schacht, devletin fiilî tatbikatını şer’î hukukun hükümlerine uygun tutma gayretinin en dikkate değer ve başarılı numunesinin Osmanlı İmparatorluğu’nda ortaya konduğunu söyler. Tatbikattaki sapmaların, bir başka deyişle istisnaların kâideyi bozmayacağı tabiîdir. Siyasî pragmatizm başka şeydir, laiklik başka şeydir.

Laikliğin tarifi
Laiklik, ilahî iradenin yerine, beşerî iradeyi koymak demektir. Kanunlarının dinî hükümlerden kaynaklanmadığı, devletin bütün dinlere eşit uzaklıkta durarak kimsenin dinine karışmadığı bir sistemdir. Laiklik, dine ve dini hukuka değil, ruhbanın siyasi otoritesine bir reaksiyon olarak doğmuştur.

Halbuki İslâm Hukuku’nda hükûmetler ve hukuk sistemi, meşruluğunu dinî esaslardan alır. Çünki İslâm dini, insanların inanç ve ibâdetlerinden başka, evlenme, boşanma, miras, ehliyet, mülkiyet, alış-veriş gibi dünyevî hayatlarını da tanzim eder. Bu işleri dine uygun yapmak, aynı zamanda dinî bir vecibedir. Buna imkân tanımamak, dinî vecibelerin ifasına engel teşkil eder.

Din ve vicdan hürriyeti, laiklikten ayrıdır. Dinsiz bir kimse dine inanmaya veya bir din mensubu, başka bir dinin emir ve yasaklarını tatbik etmeye (mesela başı açık bir kadın başını örtmeye veya başı örtülü bir kadın başını açmaya) mecbur edilirse, işte bu, laikliğe aykırıdır.

Demokraside azınlık hakları korunur. Laik olmayan devletler bile buna riayet edebilir. Dinlerin hukuki hükümlerini yok saymak, laiklik adına tatbikini engellemek, din ve vicdan hürriyetine aykırı olduğu gibi, aslında laikliğin de ihlâli manasına gelir.

Kardeşlerle evlilik, dinen yasak olduğu gibi, kanunen de yasaktır. İsrail’de, şeriata dayalı Mecelle kısmen tatbik edilir. Fransız medenî kanunu Code Civile’de İslâm hukukundan alınma hayli hüküm bulunmaktadır. Bunlar laikliğin ihlâli midir? Elbette ki hayır! Çünki bu hükümlerin kabulü mecburi değil, ihtiyaridir.

Laiklik ve demokrasi
Şu halde: 1-Devlet tasarruflarının mutlaka din kaidelerine uygun olması kabul edilmişse; 2-Halk, dinî prensiplere uymaya zorlanıyorsa; 3-Devlet, herhangi bir dini kontrol altında tutup tanzim etmekteyse, laikliğin ihlâlinden söz edilebilir.

Laiklik, ne demokrasinin, ne de insan haklarının ön şartıdır. Nitekim günümüzde laik olmadığı halde, İngiltere, Danimarka, İsveç gibi demokrasi ve insan haklarının mükemmel işlediği devletler vardır.

İngiltere kraliçesi, Anglikan kilisesinin başıdır. Burada 26 piskopos, parlamento azasıdır. Protokolde en önde gelir. İsveç’te hükümet, Protestan kilisesine yardım eder. Dünyanın en itibarlı parasında “Allah’a güveniriz” yazar; ABD başkanı İncil’e yemin ederek vazifeye başlar.

Buna mukabil, Kuzey Kore, Sovyetler Birliği, Myammar gibi, Afrika ve Asya’da insan hakları ihlâl şampiyonu çok sayıda amansız diktatörlükler, laikliğe sıkı sıkıya bağlıdır.

1905’den bugüne
Papazların eteklerini savura savura sokaklarda gezebildiği Fransa’da, kilisenin mühim bir nüfuzu vardır. Katolik mekteplerinde binlerce talebe okur. Hıristiyanlar kilisede evlenip boşanabilir. Bugün, Fransa’nın, kendi ülkesindeki laikliği sorgulaması ve esnetmeye çalışması boşuna değildir. Siyasiler, laikliğin kabul edildiği 1905 Fransa’sı ile bugünün Fransa’sının aynı olmadığı fikrindedir.

Bir yerde dinî hukuk kaideleri, halkın ekseriyetinin arzusuyla kabul edildiğinde, bu ülkede laiklikten söz edilemez, ama demokrasi vardır. Bilakis, halkın arzusu hilafına, bir diktatörün emriyle din dışı kaideler kabul edildiğinde, o ülkede laiklik vardır, ama demokrasi yoktur. Yani beşerî irade ile ilahî irade örtüştüğü zaman ne olacaktır? Bu hâlde laiklik var mıdır, yok mudur?

Modern devlet ve cemiyet telakkisinde demokrasi ve insan hakları, üniversel bir prensip olarak kabul edilmektedir; ama laiklik değil. Laikliği, demokrasinin ön şartı olarak görmek, tıpkı cumhuriyet ile demokrasiyi aynı zannetmek gibi, yaygın bir hatadır.

Devlet kontrolü
Osmanlılarda devletin dini kontrol altında tutmasının izahı kolaydır. Çünki bir din devleti idi. Vazifeleri arasında dini yaymak, dini ve inananları yıkıcı cereyanlardan korumak vardı. Ama ne imamlar devletten maaş alır; ne verilecek fetva ve hutbeleri devlet tayin eder; ne de mabetlere ait vakıf gelirlerine devlet el koyabilir. Şeyhülislâmlık icraî değil, istişarî bir makamdır. Şeyhülislâm, Divan-ı Hümâyun azası bile değildir. Sultan II. Mahmud devrinde kabineye alınması, merkezî idarenin otoritesini arttırmak içindir.

Laik bir devlet, dini niçin kontrol altında tutar? Niçin din adamlarını devlet memuru sayar? Neden dinî âyinlerin icrasını, vaazları, hutbeleri, din tedrisatını kendince tanzim eder?

Bir takım hususi sebepler ileri sürülse bile, bunu anlamak doğrusu çok zordur. Dinin dünya hayatındaki rolünün fevkalade azaldığı bir zamanda, hâlâ teokratik düzene dönme endişesi, paranoyadan başka bir şey değildir. Şurası bir gerçektir ki, Türkiye 100 sene evvel şer’î hukuktan vazgeçme hususunda mühim bir tercih yapmıştır. Bu tercihten geri dönüş herkes istese bile kolay değildir. Çünki İslâmiyet, ciddî altyapı isteyen bir hukuk sistemine sahiptir. Bu altyapı bugün dünyanın hiçbir yerinde mevcut değildir.

Çok hukukluluk
Diğer dinlere eşit mesafede duran Osmanlı sistemi, Osmanlı Devleti’nden ayrılan Balkan ülkelerinde tesirini devam ettirmiştir. Bu ülkelerde Müslüman halk, Osmanlı an’anesine uygun olarak kendi hukuklarına tâbi olmuştur. Adalet işlerini müftüler çözmüştür. Devlet karışmamıştır. Bu sistem, komünist istilasına kadar devam etmiştir.

Bugün bile Yunanistan’da Hıristiyanlar kilisede, Müslümanlar müftü huzurunda, bir dine mensup olmayanlar ise belediyede evlenebilir. İngiltere, Kanada, Hindistan, Tayland, İsrail, Lübnan gibi ülkelerde Müslümanlara kendi dini hukukları tatbik olunur. Eski Osmanlı topraklarında kurulan ve Müslümanların ekseriyette olduğu Mısır, Suriye, Ürdün, Irak gibi ülkelerde Osmanlı teamülüne uygun olarak, Müslümanlar da, gayrımüslimler de kendi dinlerine ait hukuk kaidelerini tatbik edebilir.

Her din mensubuna, kendi hukukunu tatbik etme imkânını vermek (çok hukukluluk), laikliğe aykırı olmak şöyle dursun, laikliğin, demokrasinin ve insan haklarının icabıdır

.OSMANLI DEVLETİ'NİN RESMİ MEZHEBİ
İslam hukuku farklı içtihatlardan teşekkül ettiğine göre, mahkemede bunlardan hangisi esas alınacaktır?
18 Ekim 2021 Pazartesi
18.10.2021

İslâm hukuku, bir hukukçular hukukudur. Yani, şer’î hükümler, Kur’an-ı kerim ve hadis-i şeriflerden, müctehidler tarafından çıkarılır. Her müctehid, dinin kaynaklarından anladığını, stilize bir hukuk kaidesi hâlinde ifade eder.

Bir müçtehidin ictihad yoluyla çıkardığı kaidelerin tamamına, mezhep deniyor. Dolayısıyla aslî prensipler aynı olmak kaydıyla, her meselede, müctehid adedi kadar hukuk kaidesi vardır. Avam, bir müçtehidin mezhebini taklit ederek günlük hayatındaki meseleleri çözecektir. Peki, bir hukukî ihtilaf mahkemeye düştüğü zaman, hangisine göre halledilecektir?

Her kadı, kendi içtihadına göre davaya bakıp hüküm verir. Hükümet, bunlara müdahale edemez. Tam bir adlî serbesti vardır. Zamanla birbirine çok yakın bile olsa, ayrı ayrı mahkemelerde aynı meseleye farklı hükümler verilir oldu. Fikir hürriyeti cihetinden takdire şayan olan bu vaziyet, hukuk birliğini bozmaktaydı.

Öyle yapma!
Abbasîler devrinde Halife Mansur, İran asıllı saray nâzırı İbnü’l-Mukaffâ’nın teşvikiyle, İmam Mâlik’in Muvatta adlı eserini resmî kanun metni olarak ilana teşebbüs etti. Böylece memleketteki bütün kadılar, buna göre hüküm verecek; her mahkemenin kararı birbirine benzer olacaktı.

Ancak hacca gittiğinde görüştüğü İmam Mâlik bunu kabul etmedi. “Böyle yapma! Çünki Resulullah’ın eshabı, füruya (amele) dair işlerde ihtilaf ettiler. Memleketlere dağıldılar. Buralarda her biri hadîs-i şerif rivayet ettiler. Demek ki her memleketin halkında ayrı bir ilim vardır. Olur ki bunlar benim işitmediğim bir delile göre ictihadda bulunurlar. Müctehidlerin ihtilafı, bu ümmete rahmet oldu. Her âlim, doğru bulduğuna uyar. Hepsi de doğrudur ve hepsi de hidayet üzeredir” dedi.

Daha sonraki senelerde tahta geçen Halife Harun Reşid’in bu yolda bir teşebbüsü de akim kaldı. Ama bu halife zamanında kâdiyülkudâtlık (başkadılık) makamı ihdas edildi. Bu makama İmam Ebu Hanife’nin mümtaz talebesi İmam Ebu Yusuf getirildi. Artık memleketteki bütün kadıları, bu makam tayin ve kontrol edecekti.

İmam Ebu Yusuf, münhal (boş) kadılıklara tabiatıyla ilmî ehliyetlerini yakından bildiği kendi arkadaş ve talebelerinden tayinler yaptı. Böylece Abbasî ülkesindeki kadıların çoğu Hanefî mezhebinden oldu. Mamafih Şam ve Mağrib’de Mâlikî, Mısır’da Şâfiî mezhebinden kadılar tayin edildiği de olmuştur.

Hukuk birliği
Zamanla mutlak müctehid yetişmez oldu. Bugün bilinen dört mezhebin dışındaki mezhepler de unutuldu. Bu sebeple hukuk birliğini temin etmek için resmî mezhep tatbikatı doğdu. Bu tatbikatı bundan sonra gelen bütün İslâm devletleri tatbik ettiler.

Bu usulde, kadılar muayyen bir mezheple hükmetmek üzere vazifelendiriliyordu. Hemen bütün İslâm devletlerinde bu resmî mezhep, Abbasî geleneğine uygun biçimde, Hanefî mezhebi oldu. Çünki bu asırdan sonra İslâm dünyasına hâkim olan Türkler bu mezhepte idi.

Yalnızca hükümdarlarının Şâfiî mezhebinde olduğu ve kadıların da bu mezhepten tayin edildiği Mısır, Suriye ve Hicaz’da hüküm süren Eyyûbî ve Memlûk Devletleri bir istisnadır. Selçuklularda da zaman zaman -Urmevî gibi- Şâfiî âlimlerinin kadı tayin edildiği vakidir.

Resmi mezhep
Osmanlı kadıları, ilk asırlarda, Abbasî ve Selçukîlerde olduğu gibi, hep Hanefî idi. Bunlar da tabii olarak mezheplerine göre karar verirdi. Zaruret icap ettirdikçe, Şâfiî mezhebini taklit ederek hüküm verdikleri de olurdu. Yani Hanefi mezhebine göre hüküm vermeleri mecburi değildi.

XVI. asırdan itibaren Ebussuud Efendi’nin şeyhülislamlığı zamanında yeni bir tatbikat başladı. Romalılardan (Rumlardan) alındığı için Diyar-ı Rum denilen Anadolu ve Rumeli’deki kadıların mutlaka Hanefî mezhebinin esahh-ı akvâli, yani en kuvvetli kavillerine göre hükmetmeleri emredildi.

Şer’î hukukta vekil, müvekkilin koyduğu şartlara göre iş göreceğinden, kadılar da halifenin vekili olduğundan bu meşru idi. Taraflar hangi mezhepten olursa olsun, mahkemede kadının mezhebi tatbik edilecekti. Hükümdar, muayyen bir mezhebin ya da bir ictihadın tatbikini istemişse, kadı’nın mezhebi farklı bile olsa, hükümdarın emrine göre hareket edecekti.

Meselâ Hanefi mezhebinde buluğa ermiş bir kız, velisinin izni aranmaksızın dengi bir erkek ile evlenebilir. Ama kız kaçırmaların artması üzerine XVI. asırda nikâhta kızın velisinin rızasını arayan İmam Muhammed Şeybânî’nin kavli kanunlaştırılmıştır. Buna göre velisinin izni olmadan evlenen kız, hükümet nezdinde evli sayılmayacaktır.

Ya diğer mezheptekiler?
Ama Osmanlı ülkesinde yaşayan Müslümanların hepsi Hanefî değildi. Yavuz Sultan Selim’in Arap ve Kürt beldelerini fethetmesinden sonra, diğer mezheplerden de Müslümanlar Osmanlı vatandaşı hâline geldi.

Osmanlı Devleti’nde din ve vicdan hürriyeti esas olduğundan, bu mezheplere mensup halkın yaşadığı yerlere, bilhassa Mekke, Medine, Kudüs, Bağdad, Haleb, Kâhire gibi şehirlere diğer mezheplerden nâipler (kadı vekilleri) tayin edildi. Bu devir Müslümanlarının, insan haklarına ve fikir hürriyetine hürmetkâr demokrat tavrının en güzel misalidir.

Amme nizamını alakadar eden ceza ve vergi davalarına Hanefî kadısı, Hanefi mezhebine ve kanunnamelere göre hüküm verirdi. Ama şahsa sıkı sıkıya bağlı olan ahval-i şahsiye, yani ehliyet, velayet, aile ve miras davalarında, tarafların mezhebine göre hüküm verilmesi esası getirildi. Arzu eden, davasında, kendi mezhebindeki kadı naibinin hüküm vermesini talep edebilirdi.

Bu naipler, Hanefî başkadısının emri altındadır. Verdikleri hükmü, Hanefî kadısı tasdik ve icra eder. Böyle nâiplerin bulunmadığı yerlerde, taraflar kendi mezheplerinden veya ayrı mezhepte iseler, davalının mezhebindeki bir âlimi hakem seçerler. Veya bizzat kadı, böyle bir zâtı, o dava için naip tayin eder.

Beşinci mezhep!
Osmanlı vatandaşı Şiî ve Hâricîler, davalarını kendi mezheplerinden hakeme götürmez de, Osmanlı kadısı huzuruna çıkarırlarsa, burada Hanefî fıkhı tatbik edilir. Zira dört Sünnî mezhep dışındaki mezhepler ülkede resmen tanınmamaktadır. Çünki bunlar, Osmanlı Devleti’nin resmi inancı olan Ehl-i sünnet prensiplerine göre, ehl-i bid’at kabul edilir.

Şiîliğin İmamiye kolunun, Osmanlı Devleti’nde beşinci bir mezhep olarak tanınması hususunda Sultan I. Mahmud zamanında İran Şahı Nadir tarafından yapılan talep reddedilmişti. Sultan II. Abdülhamid zamanında da benzeri bir talep, kabul edilmemişti.

Osmanlı tarihinde ilk defa, İttihatçı hükümet tarafından, 1911 tarihinde, Yemen’de, Şiîliğin Zeydiye kolu için kendi mezheplerinden bir kadı tayin edilmiştir.

Telfikçi devir
İttihatçılar zamanından itibaren şer’î hususlara dair çıkarılan kanunlarda asırlardır tatbik edilen usul terkedilerek telfikçi (eklektik) bir yola gidildi. Mesela 1917 tarihli Hukuk-i Aile Kararnamesi, 4 sünni mezhebin hükümleri karıştırılarak hazırlanmıştır.

Osmanlı Devleti yıkıldıktan sonra kurulan ve halkının ekseriyeti müslüman olan devletlerde, modernizm cereyanının da tesiriyle tek bir mezhebin içtihatlarıyla hareket edilmez oldu. Batı hukukunun iktibası endişesiyle, telfikçi bir telakki ile kanunlaştırma faaliyetine girişildi.

Mezhep taassubu?
Müslüman halkının tamamı Mâlikî mezhebindeki Endülüs ve Mağrip’teki İslâm devletlerinde Mâlikî; halkının tamamı Şâfiî olan Güneydoğu Asya’daki Malezya, Cava, Sumatra, Moro-Filipinler, Maldivler gibi Müslüman devletlerinde de Şâfiî mezhebi resmî mezhep olarak tatbik edilirdi.

Mağrib, Tunus ve ardından da Murabıtlar devletini yıkarak Endülüs’te hâkimiyet kuran Muvahhidî devleti hükümdarları İbn Tumart (1130), Abdülmumin (1163) ve Ebu Yusuf Yakub (1199), Mâlikî mezhebini yasakladı. Dört sünni mezhebe ait kitapları toplayıp yaktırdıktan başka, Mâlikî ulemasının fetva vermesini de men etti. Ülkede yalnızca on hadis kitabının okunmasına ve herkesin kafasına göre hüküm çıkarmasına müsaade edildi.

Böylece, aslında Sünnî bir mezhep sayılan Zâhirîliğin İbn Hazm tarafından formüle edilen aykırı versiyonu, ülkede zımnen resmi mezhep ilan edilmiş oluyordu. 1212’de Avrupa Hıristiyanlarının müttefik ordusuna karşı Las Navas de Tolas’da uğradıkları mağlubiyet, Muvahhidîlerin Endülüs’ten çekilmelerine sebep oldu. Mağrib, Tunus ve Cezayir’deki hâkimiyetleri de Abdülvâdiler, Hafsîler ve Merînîler tarafından yıkılarak 1269’da tamamen ortadan kaldırıldı. Halefleri, mezheplere hürriyet tanıdı. Ancak müslüman halkın birliğini bozan bu gibi bölücü ve yıkıcı hâdiseler, Avrupa’da müslüman hâkimiyetinin kaybına ve halkın acı çekmesine sebebiyet verdi.

Mısır başka bir âlem
Şiîliğin İsmailî kolundan Fâtımîler, Mısır ve Şimali Afrika’da Ehl-i sünnet mezheplerinin tatbikatını yasaklamıştı. Eyyübîler gelince Şâfiî mezhebini resmî mezhep yaptı. Memlûk Sultanı Baybars zamanında 1265 yılından itibaren dört Sünnî mezhepten kadılar tayin edilmeye başlandı.

Osmanlı fethinden sonra buraya merkezden gönderilen Mısır kadıları Hanefî mezhebindendi. Ancak Mısır’a bağlı kazaların, bu arada Hicaz’dakilerin hemen hepsine burada yaşayanların vaziyeti nazara alınarak dört mezhepten naip ve müftüler tayin edildi. Mısır Valisi Kavalalı Mehmed Ali Paşa, 1805 yılında Mısır’da Osmanlı tatbikatına paralel olarak, bu usulün yerine Hanefî mezhebini hâkim kıldı.

.BÜYÜK TAARRUZ’A ÇEYREK KALA İNGİLİZ GENERAL ANKARA’DA
Büyük Taarruz’dan az bir zaman evvel İngiliz general Townshend’in Ankara ziyareti yakın tarihin esrarlı hadiselerinden biridir.
25 Ekim 2021 Pazartesi
25.10.2021

Ankara birliklerinin Yunan ordusuna karşı zaferiyle neticelenen Sakarya Meydan Muharebesi ile Büyük Taarruz arasında 1 sene vardır. Acaba neden bu kadar beklenilmiştir?

Görünen sebep askeri ve politik hazırlıklardır. Sakarya Muharebesi zor şartlar altında kazanılmış; ancak elde edilen maddi avantajlar, beklendiği kadar büyük olmamıştır. Düşman, Sakarya’nın batısında çakılı kalmıştır. Nihai darbe için hazırlıklar yapılması icap etmiştir.

Ama esas sebep politik bir zemin aramaktır. Ankara hükümeti, sadece askeri harekatlara değil; diplomatik faaliyetlere de büyük ehemmiyet vermiş; Sovyet Rusya, İtalya ve Fransa ile temasa geçerek menfaatli anlaşmalar yapmak suretiyle arkasını emniyete almıştı. Bu müttefiklerden biri olan İngiltere, bu konseptte açıktan olmasa da, Ankara ile ters düşmemeye, hatta zaman zaman desteklemeye çalışmıştır.

29 Nisan 1916'da, İngiltere'de çıkan Resimli Harp dergisi, General Townshend'e Kut Kahramanı diyor.
29 Nisan 1916'da, İngiltere'de çıkan Resimli Harp dergisi, General Townshend'e Kut Kahramanı diyor.
Delirmekten nasıl kurtulmuş?
Cihan Harbi’nde Irak ordusu kumandanı olup Irak’ın iç kısımlarına kadar ilerleyen General Sir Charles Townshend, 150 gün süren Kût kuşatması neticesinde erzakının tükenmesi üzerine 29 Nisan 1916’da Türklere teslim olmuştu. 57 yaşındaki esir general İstanbul’a gönderildi. Hükümet erkânı tarafından kendisine hüsnü kabul gösterildi.

Masrafları hükümetçe karşılanmak üzere Adalar’da köşk tahsis edildi. İstanbul’da serbestçe dolaşmasına izin verildi. Sık sık Amerikan sefaretini ziyaret ederek Londra gazetelerini takip etti; mektuplaşmalarını bu vasıtayla yürüttü.

Zaman zaman bedbinliğe düştüyse de, günde 8-10 saat çalışarak, daha evvel yazmayı düşünüp fırsat bulamadığı askeri taktik kitabını yazdı. Bu sayede -kendi tabiriyle- delirmekten kurtuldu. Esir mübadelesinden ümit keserek, 1918’de birkaç defa kaçma teşebbüsünde bulundu; ama muvaffak olamadı.

İstanbul’da Türkleri yakından tanıyarak Rauf Bey ile olduğu gibi bazı dostluklar kurdu. Harbin kaybı üzerine, mütareke için aracı olmayı teklif etti. Teklifi kabul gördü. Bu vesileyle Mondros Mütarekesi imzalandı. Ancak mütarekede, Townshend’in İngiliz hükümetine beyan ettiği ve Türklere avantaj temin eden bazı maddeler İngiliz hükümetince kabul edilmedi.

General Townshend
General Townshend
Türklerle dost olmalı
General mütarekenin ardından Roma ve Paris üzerinden İngiltere’ye döndü. Burada kendisine resmi bir karşılama yapılmadığı gibi, hükümet de alaka göstermedi. Ancak halk kendisine büyük tezahürat yaptı. Her uğradığı yerde gazetecilere röportaj vererek esareti esnasında kendisine nazik davranıldığını anlattı. Ayrıca erken teslim olmakla kayıpları azalttıklarını söyleyerek Türklere arka çıkmayı ihmal etmedi.

Savaş bakanlığı kendisine aktif vazife vermeyince, 1920’de askerlikten istifa ederek politikaya atıldı ve müstakil milletvekili oldu. Mecliste yaptığı konuşmalarda, İngiltere’nin Türkiye politikasını ağır şekilde tenkit etti. Derhal İstanbul’u boşaltmak gerektiğini; Türklerle dost olmanın, İngiltere’nin bilhassa sömürgelerdeki pozisyonunu güçlendireceğini tekrarladı.

Türkiye’ye gidip diplomatik temaslarda bulunmayı teklif etti. Hükümet buna sıcak bakmasa da, Beyrut yoluyla 22 Temmuz 1922’de Adana’ya geldi. Merasimle karşılandı ve ertesi günü Konya’ya giderek burada İstasyon Köşkü’nde Ankara hükümeti reisi Mustafa Kemal Paşa ile görüştü.

Townshend'in esir alınışı
Townshend'in esir alınışı
Hakiki bir Türk dostu
Kemal Paşa, mülakatın ana hatlarını Rauf Bey’e yolladığı telgrafta anlatmıştır. Buna göre Townshend, müttefiklerin daha evvel Paris’te Yunanlıların Anadolu’yu boşaltmasına zaten karar verdiklerini ve Boğazların milletlerarası bir statüye sokulacağını söylemiş; Ankara’nın Trakya hususunda fazla ısrarcı olmamasını tavsiye etmiştir.

Townshend ayrıca Ankara hareketini haklı bulduğunu, Türk-Yunan harbinden en çok İngiltere’nin zarar gördüğünü; Hindistan ve Mısır’da huzursuzluklarla karşı karşıya kalmaktan korkulduğunu; kapitülasyonlar hususunda Türklere esneklik gösterileceğini ve memleketine döndüğünde Türk menfaatleri için çalışacağını sözlerine ekledi.

Ümit verici sözleri üzerine Townshend Ankara’ya davet edildi. 25 Temmuz’da Çankaya Köşkü’nde kendisine yemek verildi. Burada yardım teklifinin fiyatını bildirdi. İtalyanlar ve Fransızlar, Anadolu’dan çekilme mukabilinde Ankara’dan ciddi mali imtiyazlar elde etmişti. İngiltere’nin geri kalması düşünülebilir miydi?

Belçikalı bir banker olan kayınpederi Louis Cahen’in, Rothschildler gibi dünya zenginleriyle münasebeti olduğunu; mali mevzularda Ankara’ya yardım edebileceğini; buna mukabil Anadolu demiryolu döşemek ve maden çıkarmak imtiyazının kendilerine verilebileceğini söyledi.

Ali Fuat Paşa’nın hatıratına “Hakiki bir Türk dostu idi” diye not düştüğü General, Ankara’da Refet Bey’in evinde kaldı. Başvekil Rauf Bey kendisine yemek verdi. Meclisi ziyaret ederek reis vekili Adnan Adıvar ile görüştü.

Townshend'in İstanbul'a getirilişi
Townshend'in İtanbul'a getirilişi
Şerefli bir barış için
General bu seyahati ve görüşmeleri, görünüşte İngiliz hükümetinin tasvibi olmaksızın yapmıştır. Hatta bu görüşmelerde konuşulanlarla bağlı görünmek istemeyen temkinli İngiliz hükümeti, bunu deklare eden bir rapor bile göndermiştir. Ama hakikatin böyle olmadığı bellidir. Nitekim Kemal Paşa, 27 Temmuz 1922’de Rauf Bey’e yolladığı telgrafta, General Townshend’in, İngiltere’nin tasvibi olmadan geldiği hakkındaki istihbaratın safsatadan ibaret oluğunu; kendisinin yarı resmi salahiyetle geldiğini söyler.

Her ne kadar Kâzım Karabekir, bu ziyareti, Yunanlıları müşkül vaziyetten kurtarmak için yapıldığını düşünürse de, bu ziyaret bilakis Ankara hareketinin İngiltere nezdindeki meşruluğunu gösterdiği için bir muvaffakiyet olarak görülmüştür. Townshend’in gelişi, Ankara’ya önünü görme imkânı vermiştir.

Sakarya Muharebesi kazanılmıştır ama, sonra ne olacaktır? Nihai bir taarruzla Yunanlılar mağlup olsa bile, İngiltere buna nasıl cevap verecektir? Ankara’yı ciddi manada endişelendiren bu muammanın cevabı Townshend ile görüşmede alınmıştır. Bu teminatın verdiği rahatlıkla kısa bir zaman sonra Yunan ordusu üzerine taarruza geçilmiş ve nihai zafer elde edilmiştir.

General, Ankara’da “Şerefli Bir Barış İçin Türklerin Kabul Edeceği Şartlar” başlıklı bir rapor hazırlayarak, İngiliz parlamentosuna gönderdi. İngiltere ve Fransa için en büyük tehlikenin İslâm ve Türk tehlikesi olduğunu; Kemal Paşa’nın, cihad kozunu kullanarak İngilizleri zor vaziyete düşürmediğini; bundan istifade etmek lazım geldiğini söylemiştir. Bilahare mütareke ve sulh, Townshend’in bu raporu istikametinde yapılmıştır.

General Sir Charles Townshend ve kızı Miss Audrey
General Sir Charles Townshend ve kızı Miss Audrey
Kaybolan pırıltı
Charles Vere Ferrers Townshend (1861-1924): Kraliyet Bahriye Koleji’nde okudu. Uzun yıllar Hindistan ve Asya’da vazife yaptı. 1896’da Mısır’a gelerek Lord Kitchener ile birlikte Sudan seferinde bulundu. 1899’da bu vazifesinden istifa edip İngiltere’ye döndü. 1905’te kısa bir zaman Paris’te askerî ataşelik yaptı. 1913’te Hindistan’a döndü.

Nisan 1915’te 6. Hindistan Birliği’nin başına getirildi ve Irak’a gönderildi. Bağdat üzerine yürürken çekilmek mecburiyetinde kaldı. 3 Aralık 1915’te Kût’a geldi. Türk ordusuna esir düşerek İstanbul’a götürüldü. Adalar’da yaşadı. Mütareke için Türkler ile İngilizler arasında tavassut etti.

30 Ekim 1918’de Mütareke imzalandıktan sonra İngiltere’ye döndü. 1920’de parlamentoya girdi. 1922’de Ankara’ya giderek Mustafa Kemal Paşa ile görüştü. 1923’te Ankara’yı bir kez daha ziyaret etti. 1924’te Paris’te bağırsak kanserinden öldü. Gerideki servetinin 120 pound olduğu görüldü.

İngiliz hükümeti kendisine pek alaka göstermese de, halkın gözünde bir harb kahramanı olarak popülerdi. Ancak teslim olan İngiliz askerlerinin kötü muamele gördüğü, yarıdan fazlasının esaret esnasında öldüğü ortaya çıkınca, bu popülaritesini kaybetti. Kût kuşatmasında pasif kaldığı; vaziyeti iyi tahlil edemeyen hatalı raporlar gönderdiği için tenkit edilmiştir. Harb hatıraları Türkçe’ye tercüme olunmuştur.

.Milleti korumak için paratoner vazifesi gördük!” SALTANATIN KALDIRILMASI ve SON PADİŞAH
Saltanat kaldırılıp; resmen cumhuriyet idaresinin kurulduğu 1 Kasım 1922 tarihi, milli gün ilan edilmişti.
1 Kasım 2021 Pazartesi
1.11.2021
“Ben tahtın kuştüyü minderine değil; ateşten külün üzerine oturdum” diyordu Sultan VI. Mehmed Vahîdeddin. Başta tahtı kabul etmemiş; düşünmek için müddet istemişti. Tahta çıktığında, harbin neticesi belli olmuş; birkaç ay sonra İstanbul işgal edilmişti.

Bu hâlin mesulü olan İttihatçılardan nefret eden Padişah, savaşa karşıydı. Müttefikleri hoş tutup, elverişli bir sulh yaparak belalardan kurtulmayı gaye edinmişti. Taşraya çekilen İttihatçıların iktidarı tekrar ellerine alacağından ve bunun sulha zarar vereceğinden endişe ederek, yaverlerinden Mustafa Kemal Paşa’yı Anadolu’ya gönderdi.

O ise, bambaşka bir yol tutarak, karizmasıyla mukavemetçilerin başına geçti ve alternatif bir hükümet kurdu. İstanbul hükümeti, ne yaptıysa halifeye isyan olarak gördüğü bu hareketi engelleyemedi. Üstelik müttefikler de, İstanbul yerine, artık Ankara’yı muhatap almaya başladı.

Sultan Vahideddin
Sultan Vahideddin
Oldu bitti
Başta halkın desteğini alabilmek uğruna her zaman Padişah’a hürmetkâr davranan, tek vazifesinin saltanat ve hilafeti kurtarmak olduğunu deklare eden Ankara hükümeti, İzmir’in işgalinden 3 sene sonra nihai zaferin kazanılması üzerine, politikasını değiştirdi. Saltanat ve padişah aleyhine neşriyat vesilesiyle amme efkârı hazırlandı.

Mesela bu devrede Ankara hükümetinin yanında yer alan Said Nursi, Sultan Vahîdeddin’i, etraftan merkeze bakmak yerine, merkezden etrafa bakarak, İslâm âlemini, devlete; devleti Anadolu’ya; Anadolu’yu İstanbul’a; İstanbul’u da hanedana feda etmekle suçluyor; “Ona itaat, adem-i itaattir” diyordu. (Hutuvât-ı Sitte)

Zaferden sonra Padişah’ın yerinde kalması, Ankara’nın otoritesinin sönmesi demekti. Bu ise, kabul edilebilecek şey değildi. İngilizlerin sulh konferansına iki hükümeti de davet etmesi, Ankara’ya beklediği fırsatı verdi. Rıza Nur’un saltanatın kaldırılması hakkında Ankara’daki meclise verdiği kanun teklifi reddedildi.

Bunun üzerine 1 Kasım 1922 günü meclis reisi sıraların üzerine çıkarak, “Buradakiler bu oldu-bittiyi kabul ederse ne âlâ! Aksi takdirde bu iş yine olacak, ama ihtimal bazı kafalar kesilecektir” meâlindeki tarihî konuşmasını yapınca muhalif mebuslar “Biz hâdiseyi başka açıdan değerlendiriyorduk. Şimdi aydınlandık” dediler. Kanun sadece (1926’da asılan) Lâzistan Mebusu Ziya Hurşid’in muhalefetiyle kabul edildi.

Kara Sultan!
Böylece üstünde sadece halife sıfatı kalan Padişah’ın pozisyonu belirsiz hâl aldı. İçeriden ve dışarıdan baskılar dayanılmaz dereceye geldi. Gazetelerde her gün aleyhte ve hakaretâmiz yazılar neşrediliyordu. Saraya tehdit mektup ve telgrafları yağıyordu.

Ziya Gökalp, Padişah’a Kara Sultan adını takmıştı. Mecliste alenen aleyhinde ağır hakaretler sarf ediliyor: Diyarbekir Mebusu Şükrü, “Başta Vahideddin olduğu halde besmele ile bunları bilumum İslâmların taşlamasını teklif ederim” diyordu. Ankara Meclisi, padişahı vatana hıyânet ile itham eden teklifi kabul etti. Halbuki Kanun-ı Esasî gereğince padişah hükûmet icraatından mes’ul değildir.

Nureddin Paşa, gazete yazılarında Ankara’yı tenkit eden Mekteb-i Mülkiye profesörü ve sâbık Dâhiliye Nâzırı Ali Kemal Bey’i 5 Kasım’da askere linç ettirdi. Padişah’a da böyle yapacağını ilan ettiğini hâdisenin bizzat şahidi olan Yahya Kemal, ‘Siyasi ve Edebi Portreler’de anlatır.

Sultan Vahideddin'in Cuma selamlığı
Sultan Vahideddin'in Cuma selamlığı
Yeni bir sayfa
Saltanata sadık kişilerin hepsi tehlike altındaydı. Ferid Paşa, Mustafa Sabri Efendi, Sadık Bey, Refik Halid gibi eski devir ricali, canlarını emniyette görmedikleri için İstanbul’u terkettiler. Artık Ankara ile yeni bir sayfa açmaya hazırlanan İngiltere, Padişah’ın İstanbul’dan ayrılmasını istiyor; fakat onu kaçırmış rolüne düşmekten korkuyordu. Rumbold, “Bizim muhatabımız artık Ankara’dır” dedi ve şehri terk etmesi hususunda Padişah’ı tehdit etti. (Riccardo Mandelli, Son Sultan, 70)

Sultan Vahideddin ile alakalı İngiliz vesikalarını elden geçiren Prof. Metin Hülagü diyor ki: “Öyle anlaşılmaktadır ki, İngiliz hükümeti Sultan Vahideddin’in daha baştan itibaren İstanbul’u terk etmesini arzu etmiştir. Ancak bu arzusunu açığa vurmamış, Sultan’ın kendisine uygun gördükleri rolü hakkıyla tamamladıktan sonra, adeta bir paçavra gibi kaldırıp bir tarafa atılmak üzere, ülkesini terk etmiş görmek istemiştir. İngiliz hükümeti ve yetkilileri, bu yöndeki niyetlerini gizli tutmanın ötesinde, İstanbul’dan ayrılma hadisesinde sanki hiçbir rolleri yokmuş gibi bir tavır takınmışlardır.” (Yurtsuz İmparator, s. 96)

Ömer Kürkçüoğlu der ki: “Tevfik Paşa’nın 5 Kasım’da istifa edip, görev mührünü [Ankara komiseri] Refet Paşa’ya teslim etmesinden sonra, Sultan Vahideddin’in korunma isteğine karşı ihtiyatlı bir tutum izleyen İngiltere, nihayet 17 Kasım’da Vahideddin’i Türkiye’den kaçırdı. Vahideddin, İngiltere’ye ‘tahttan feragat etmediğini’ özellikle bildirdiği halde, İngiltere, Mustafa Kemal’in endişe duyduğu bir hilafet oyununa girişmeyecektir. Kaldı ki, Sultan’ı sahneden uzaklaştırmakla, İngiltere, Ankara hükümeti’nin Türkiye’nin tek hükümeti olarak Lozan’daki durumunu daha baştan güçlendirmesi için, farkında olmadan bile olsa, hizmette bulunmuş demektir.” (Türk-İngiliz İlişkileri, s.256-257)

Emniyette olmadığını anlayan Padişah, siyasî bir buhrana ve iç savaşa sebep olmak istemedi. Ortalık yatıştıktan sonra tekrar geri dönmek niyetiyle hicrete razı oldu. Hatıralarında, “Yaşamak imkânsız olan yerden hicret, Hazret-i Peygamber’in sünnetidir” demiştir. Korkmuş muydu? Torunu Hümeyra Hanımsultan’ın da dediği gibi, muhtemelen hayır. Zaten yaşlı ve hasta idi; tek ciğerle yaşıyordu.

Ayrılışını, kendisi için hiçbir kıymet ifade etmeyen hayatını kurtarmak için değil; sadece şeref ve haysiyetini korumak için yaptığını, yüksek komiser vekili Nevile Henderson’a açıkça söylemiştir. Saltanat kaldırılmadan evvel Ankara’nın Refet Bele vasıtasıyla yaptığı, saltanatsız halifeliği kabul ederek yerinde kalma teklifini geri çevirmişti. Yurt dışında faaliyette bulunup, her şeyi değiştirmek ihtimali vardı.

Başka gemi var mı?
15 Kasım’da hususi doktoru Reşad Paşa ve Hademe-i Hassa müdürü Zeki Bey, İngiliz kuvvetleri kumandanı Charles Harington ile temasa geçti. İstanbul’u terk etmeleri mukadder gözüken İngilizler, padişahı da koz olarak yanlarında götürmek istiyorlardı. Fakat yeni dost Ankara’ya karşı Padişah’ın kendilerine iltica ettiği imajını vermemek; sömürgelerindeki milyonlarca Müslümana da Padişah’ı tahttan ayrılmaya mecbur etmiş gibi görünmemek lazımdı. Bunun için, talep kendisinden gelmiş gibi yapmaları icap ediyordu.

Harington hatıralarında der ki (Tim Harington Looks Back, s.129): “Bir Sultan’ı kaçırdığım için suçlu vaziyetine düşmeye hiç niyetim yoktu. Talebin Padişah’ın el yazısı ile ve mühürlü olmasını istedim.” Hünkâr, çaresiz buna dair mektubu yazmıştır. Ancak mektup ne Padişah’ın el yazısıyladır; ne de üstünde mühür vardır. Yakınları, İngilizlerin Padişah’ı kaçırdığını söyler.

Sultan Vahideddin, I. Cihan Harbi’nin kaybedenlerinin başında gelir. Onunla bin yıllık bir an’ane maziye gömülmüştür. Anadolu hareketi kaybetseydi, Padişah için söylenenlerin misli Ankara kahramanları için söylenecekti. Lord Curzon der ki: “Sultan’ı İstanbul’da bıraksaydık, yeniden İslâm kahramanlığı rolü üstlenmesine; Fas’tan Afganistan’a kadar Suriye’ye kadar müslümanları teşkilatlandırmasına kim engel olacaktı?” (Hülagü, 124)

Sultan Vahideddin Malta'da
Sultan Vahideddin Malta'da
Hayret ve Üzüntü
Sultan, 17 Kasım 1922 Cuma sabahı yanında 10 yaşındaki oğlu Ertuğrul Efendi ve 9 kişilik sadık bendegânı bulunduğu halde, Malaya adındaki İngiliz zırhlısına binerek ertesi günü İstanbul’u terk etti. Asırlardan beri ilk defa selâmlık alayı yapılmadı. Haber, sonradan her yere yayıldı.

Harington, bir beyanname neşrederek, “Hürriyet ve hayatını tehlike gördüğü için himaye ve başka mahalle naklini talep eden Padişah’ın arzusunu yerine getirdiklerini” bildirmiş; böylece hem Ankara’ya, hem de İslâm âlemine bir “masum alicenaplık” mesajı vermişti.

Padişah’ın gideceğini çoktan öğrenen Ankara, bu habere sevindi. Böylece artık atacağı radikal adımlarda kendisini daha rahat ve emin hissedecekti. Bu işe en çok sevinen, başta İngiltere olmak üzere emperyalist devletlerdi.

Bazı Ankara gazeteleri Padişah’ı “suçlu, korkak ve hain” olarak vasıflandırmıştır. (Sanki başka imkân varmış gibi) İngiliz gemisiyle gitmesi bunun en büyük deliliydi! Halbuki Refet Bele bir yandan, Tevfik Paşa bir yandan, ayrılması için Padişah’a az dil dökmemişti.

Sultan Vahideddin'in cenazesi
Sultan Vahideddin'in cenazesi
Paratoner
İngiltere, Hicaz, Mısır, Filistin gibi müslüman memleketlerde yaşamak isteyen Padişah’ın taleplerini reddetti. Üstelik Padişah’ın 22 bin liralık banka hesabını bloke etti. Bu da kendisinden hâlâ çekindiğini gösterir.

Hâdise, dünya müslümanları tarafından hayret ve üzüntüyle karşılandı. Arap ulema ve basını, Padişah’ın İstanbul’u terk etmekte haklı olduğunu söyleyip yazdı. Hind Müslümanları, halifeliğin Şerif Hüseyn Paşa’ya devrine zemin hazırlamak üzere Padişah’ı İngilizlerin kaçırdığını açıkça dile getirdiler.

Padişah, halkın sadakatten vazgeçmeyeceğine, ortalık yatışınca, geri dönebileceğine yürekten inanıyordu. 1924 yılına kadar tahtını tekrar ele geçirmek için ümitsizce teşebbüs etti. Hilafetin kaldırılması ve hanedanın topyekûn sürgün edilmesi üzerine sukut-ı hayale uğradı ve tamamen inzivaya çekilerek 1926 senesinde yokluk içinde vefat etti.

Yastığının altından parasızlıktan alınamamış ilaç reçeteleri çıktı. Esnafa borç yüzünden tabutuna haciz konuldu; cenaze günlerce kaldırılamadı. Mekke Şerifi Hüseyin ve oğulları ile Mısır Prensi Ömer Tosun’un –İngilizlerin müsaadesi çerçevesinde- yardımları ve kızlarının mücevherlerini satması sayesinde, borç ödenebildi. Cenaze Şam’a götürülüp defnedildi.

4 senelik saltanatını şöyle tasvir etmiştir: “Milleti sıyânet [korumak] için paratoner vazifesi gördük. Mukadderat böyleymiş!” Son sadrazam Tevfik Paşa’nın baldızının torunu olan Başbakan Bülent Ecevit, Hürriyet gazetesine verdiği röportajda (17 Temmuz 2005 şöyle demişti: “Ben Vahdettin için hiçbir zaman hain demedim. Çünkü ne kadar zor koşullar altında padişahlık yaptığını biliyorum. Ülke işgal altındaydı. Ordusu kalmamış. Bu koşullar altında bile birçok önemli iş yaptı.” Bu sözleri hayret ve bazı kesimlerce reaksiyon ile karşılanmıştır. Gazeteci Mehmet Ali Birand bir yazısında (5 Mart 2005 Posta) şöyle dedi: “Bizim kuşağımız Osmanlı imparatorluğunu öğrenmedi, dolayısıyla anlayamadı. Koskoca bir imparatorluğun başarılarını hissedemedik. Sadece çöküşünü bilir olduk. Sadece kötü yanları konuştuk. Hele son Padişah Vahideddin kadar yerden yere vurulanı olmamıştır. Ne kızıllığı kalmış ne hainliği. Kendi kendime hep sormuşumdur: Neden? Neden resmî politikaya inanıyoruz? Beni resmî rüyadan uyandırıp gerçeklerle tanıştıran insan, Vahideddin’in torunu Hümeyra Özbaş oldu. Aldatıldığımızı, toplum olarak yanlış yöne götürüldüğümüzü anladığımda çok geçti.” Birand, 11 Ocak 2005 tarihinde MEB Hüseyin Çelik’i misafir ettiği Manşet programında bakanın Atatürk’ü öven sözlerine karşı şöyle söylemiştir: “Osmanlıyı bir düşman olarak bildik. Bize bunu öğrettiler vatanı sattı diye. Oysa öyle değilmiş. Bir dönem kendisine düşman arıyormuş. Bize Osmanlı'yı düşman ilan ettiler.”

Sultan Vahideddin'in kabri
Sultan Vahideddin'in kabri
Yaparsa o yapar!
Sultan Vahîdeddin, Sultan Abdülmecid’in oğullarının en küçüğüdür. 4 aylıkken babasını, 4 yaşında da annesini kaybetti. Şehzâde iken, yaveri Mustafa Kemal Paşa ile beraber, Almanya ve Avusturya’ya resmî ziyarette bulundu. İttihatçılar şehzâdeyi devamlı göz hapsinde tuttular; hatta bir ara ortadan kaldırmaya teşebbüs ettilerse de muvaffak olamadılar. 4 Temmuz 1918’de ağabeyi Sultan Reşad’ın vefatı üzerine tahta çıktı.

Sultan Vahîdeddin zeki ve çabuk kavrayışlıydı. Sakin, ciddî ve tedbirli idi. Az konuşurdu. Mütevazı ve iktisatlı bir yaşantısı vardı. Sultan Hamid en çok bu kardeşini severdi. Tahttan indirildikten sonra bir gün: “Vahîdeddin Efendi devleti iyi idare eder. Yaparsa o yapar. Şayet ona da mâni olurlarsa, bizim hâne dağılır, yok olur!” dediği rivayet olunur. Arada Sultan Reşad olmayıp da, Sultan Hamid’den sonra tahta çıksaydı, belki de İttihatçıların hatalarını önleyecek, felâketlerin önüne geçip, devleti, asrının güçlü devletleri arasına sokacak kudret ve kıymette idi.

Babası gibi Nakşî idi. Eşi az görülebilecek kadar namuslu idi. Vatanından koparken yanında pek cüz’î şahsî varlığından başka bir şey götürmemiş: hatta son maaşını da “O ay çalışmadığı” gerekçesiyle hazineye iade etmişti. Şehzadeliğini geçirdiği Çengelköy Köşkü, hükümete intikal etti..”

.DEVLETLER HUKUKUNA MÜSLÜMANLARIN HİZMETİ
Şer’î hukuk dünyayı dârülislâm ve dârülharb olarak iki kısma ayırır. Her birinin hükmü başkadır.
8 Kasım 2021 Pazartesi
8.11.2021

Milletlerarası hukukun teşekkülü, yani devletlerin birbirleriyle münasebetlerinde riayet etmeleri icap eden kaidelerin konulması kolay olmamıştır. Çünki bunlar, menfaat ve güç üzerine kuruludur. Kaideyi kim nasıl tatbik edecektir? Hollandalı hukukçu Hugo Grotius’un 1625’te basılan de Jure Belli ac Pacis (Harb ve Sulh) kitabı, milletler üstü bir hukuk kurma çabalarının temeli sayılır.

Halbuki dünyada bu sahada bilinen ilk eser müslümanlar tarafından daha VIII. asırda yazılmıştır. İmam Ebu Hanife’nin talebesi Muhammed Şeybânî’ye ait es-Siyerü’l-Kebîr adlı eser, Sultan II. Mahmud zamanında, yeni kurulan ordunun mensuplarının okuması için Türkçe’ye de tercüme olunup bastırılmıştı.

İmam Ebû Hanîfe’nin bilhassa devletler ve vatandaşlık hukuku ile alâkalı ileri görüşlü ictihadları, asırlar sonra gayrı müslimlerin hâkim bulundukları memleketlerde yaşamak mecburiyetinde kalacak müslümanlar için çok büyük değer ifade eder. Müslümanlar, anlaşmalara bakmaksızın, milletlerarası münasebetleri bir iç hukuk tanzimi olarak görmüş; yani şövalyece bir tavırla kendisini bazı kaidelere tahdit etmiştir.Antlaşmalar, elçilerin statüsü, harbin açılışı, ecnebilerin geliş gidişi, harbte esirlerin, ganimetlerin, ağaçların, hayvanların, suların hükmü hep tanzim edilmiştir.

Meşhur Fransız devletler hukukçusu Henri Bonfils (1835-97) der ki: Devletler hukukunun esası, Hâfız Şirazî’nin şu iki mısraındadır: Asâyiş-i du kîtî tefsir-i în du harfest, bâ dositân mürüvvet, bâ düşmenân müdârâ. (İki dünyanın emniyeti şu iki sözdedir: Dostlara mert davranmak; düşmanları idare etmek.)

Çok devlet tek millet
Şer’î hukuka göre, yeryüzü dârülislâm ve dârülharb (dârülküfr) olmak üzere iki kısma ayrılır. Dâr, memleket demektir. Çokluk hâli “diyâr” gelir. Dârülislâm, müslümanların hâkim olduğu ve şer’î hukuka göre idare olunan memleketlerdir. Velev ki müslümanlar ekseriyette olmasın. Burada müslümanlar ve gayrı müslimler emniyet içinde yaşar. Dârülislâmın hava sahası ve karasuları da dârülislâma dâhildir.

Ayrı ayrı hükûmetler tarafından idare olunsa da bütün İslâm memleketleri dârülislâm olarak tek bir vatan sayılır. Meselâ Osmanlı Devleti ile Mısır’daki Memlûk ve Hindistan’daki Gürgâniye devletleri hep dârülislâmdır. Vatandaşları diğerine serbestçe gidebilir.

Bir Müslüman, dârülharbden dârülislâma geldiğinde, sınırdan içeri alınmaması mümkün değildir. Bundan dolayıdır ki, Osmanlı Devleti tarih boyunca iltica eden Müslümanlara, hatta gayrı müslimlere kapısını açmakta tereddüt etmemiştir. (Halbuki şimdi umre için bile Suudi Arabistan’a izinsiz gitmek mümkün değildir.) Osmanlı Devleti, dârülislâmın son tipik numunesidir.

Eflak ve Boğdan gibi Müslümanların yaşamadığı, ama İslâm hâkimiyetindeki memleketler dârüzzime’dir. Burası dârülislâma dâhildir. Bâgilerin, yani meşru hükümete isyan edenlerin hâkimiyet kurduğu memleketler dârülbağy olur. Dârülislâma dâhildir. 1908-1918 arası Osmanlı Devleti gibi. İktidarı, müslümanlıktan dönenlerin (mürtedlerin) ele geçirdiği dârürridde de dârülharbe dâhildir.
Osmanli sefiri Yusuf Muhtar Erdel'de - Tablo Gabriel Bethlen
Osmanli sefiri Yusuf Muhtar Erdel'de - Tablo Gabriel Bethlen
Harbin sebebi
Dârülharb, dârülislâmın zıddıdır. Gayrı müslimlerin hâkim olduğu ve şer’î hukuka göre idare olunmayan memleketlerdir. Velev ki müslümanlar ekseriyette olsun. Dârülharb vatandaşlarına harbî adı verilir. İki İslâm memleketi arasında olmayan açık denizler ve çöller de dârülharb sayılır.

Bazıları, dârülharb ismine bakarak, dünyada Müslümanlarla gayrı müslimler arasında daimi harb hâlinin cereyan ettiğini söylemişlerdir. Halbuki, yeryüzünde asıl olan harb değil, sulhdür. Hanefi hukukçularına göre, harbin meşruluğu da, düşmanın küfrü değil, Müslümanlara harb açmalarıdır. Dârülharb, arada anlaşma olmadığı için her zaman harb edilebilmesi mümkün olan memleketleri ifade eder.

Dârülislâm hükümeti ile arada anlaşma bulunan memleketlere dârüssulh denir. Meselâ Osmanlı Devleti’nin yükselme devrinde Fransa ve vergi veren Gürcistan gibi ülkeler dârüssulh idi. Bunlar dârülharbe dâhildir. Açık denizde bir Fransız gemisini avlayan müslüman denizcileri, Babıali ikaz etmiş; gemi iade edilmişti.

Dönüşüm
Dârülharb olan yerler, üç şekilde dârülislâma dönüşür: 1-Müslümanların fethedip, şer’î hükümleri icraya başladığı yer dârülislâm olur. 2-Dârülharbde yaşayan gayrı müslimler topluca müslüman olunca, beldeleri dârülislâm olur. 3-Dârülharb ahalisi cizye vererek müslümanların hâkimiyetini kabul edince memleketleri dârülislâma dönüşür.

Dârülislâmın dârülharbe dönüşmesi İmam Ebu Hanife’ye göre üç şartla olur: 1-Dârülharbe bitişik olmak. 2-Gayrı şer’î hukukun tatbiki. 3-İlk eman üzere zimmî ve müslümanın kalmaması; yani müslüman ve zimmilerin can ve mallarını şer’î hukuka göre kısas ve diyetle korunmuyor olması.

Hanefîlerden İmameyn (İmam Ebu Yusuf ve İmam Muhammed) ile Mâlikî ve Hanbelîlere göre, bir yerde şer’î hukukun kaldırılmış olması, dârülharbe dönüşmesi için kâfidir. Mümkün ise böyle bir yeri kurtarmak, dârülislâm hükümetinin vazifesidir. Osmanlıların Kıbrıs’ı fethinin meşruiyeti, Hazret-i Osman zamanında fethedilip dârülislâm olmasına bağlanmıştı.

Fetvâ İmameyn’e göre verilmiştir. Çünki zamana elverişli olan budur. Hanefî fakihi Cessas, İmam Ebu Hanife’nin bu fetvasını ilk devir Müslümanlarının idealizmine göre verilmiş bulur; “Can ve mal emniyetinin bulunması, bir yeri dârülislâm yapmaz. Müslüman, dârülharbde de emniyet içinde bulunabilir” der. İbn Âbidin eman bahsinde diyor ki, “Hadler ve kısas icra edilmeyen yer dârülharbdir.” Kuhistanî ise, “Bir beldede hâkim şer’î hukuka göre hükmetmiyorsa, orası dârülharbdir” buyuruyor (Câmiürrümuz).

İmam Şâfiî’nin, “dârülislâm olan bir yer, asla dârülharb olmaz” sözü, mülkiyet içindir. Yani dârülislâm, dârülharbe dönüşse bile, oradaki Müslümanların mülkiyet hakkı kaybolmaz; tekrar fethedilince, ganimet sayılmaz. Eski sahibi olan Müslümana verilir. Aksi takdirde, Sicilya, İspanya, Portekiz, Balkanlar, Orta ve Doğu Avrupa’nın bugün bile dârülislâm sayılması lazım gelir ki, hukuken de aklen de olacak şey değildir.

Nitekim İbn Hacer der ki: “Bir yerin kadim zamanda fethi, oranın dârülislâm sayılması için kâfidir. Eğer orada bulunan müslümanları şeriatı tatbikten men ediyorlarsa, o zaman burası dârülküfr olur (Tuhfetü’l-Muhtac, IX/269). Esasen tamamen ilmî mahiyetteki bu mesele, zamanla siyasi demagoji mevzuu yapılmış; hatta bazılarına hakikati tahrif eden kitaplar bile yazdırılmıştır.

Venedik sefirinin Şam'da karşılanışı 1511
Venedik sefirinin Şam'da karşılanışı 1511
Mekke’den Habeşistan’a
Bir dârülislâm, gayrı müslimler tarafından işgal ve fethedilip, orada şer’î hükümlerin tatbikine ilişilmemiş ise, orası dârülislâm olarak kalmaya devam eder. (Câmiü’l-Fusûleyn) Nitekim İspanyollar, bir müddet Endülüs’te şer’i hukukun tatbikine izin vermişti. Hindistan, Kıbrıs, Tunus gibi sömürgelerde de şeriatin tatbikine müsaade edilmişti. Buna mukabil Moğol ve Haçlı istilâsına uğrayan İslâm beldeleri dârülharbe dönüşmüştü.

Dârülislâm, dârülharbe dönüşürse, buradaki Müslümanların can, mal ve dinlerine ilişiliyorsa, dârülislâma hicret etmeleri icap eder. Bu mümkün olmazsa, kolay yaşayabilecekleri başka bir gayrı müslim ülkeye hicret ederler. Nitekim o zaman baskıcı bir dârülharb olan Mekke’deki ilk müslümanlar, başka bir dârülharbe, ama müsamahakâr bir hristiyan hükümdarın idaresindeki Habeşistan’a hicret etmişti.

İşgale uğrayan müslüman beldelerin idarecileri, görünüşte istilâcılara tâbi olmakla beraber, müslümanlar arasında şer’î hukuku tatbike kâdir iseler, orası dârülislâm olmaya devam eder. İstilâcıların müslümanlar üzerine tayin ettikleri vali ve kâdılar, adalete uygun davranıyorlarsa bunların icraatları meşru olur. Aksi takdirde müslümanlar kendi aralarında bir müftü, kâdı veya emir seçerler.

Bu müftü onlara Cuma namazı kıldırır ve aralarında şer’î hukuku tatbik eder. Bu da mümkün olmazsa esaret hayatı bahis mevzuu olur. Müslümanlar, beldelerinin en büyük âlimine tâbi olurlar. Ancak aralarında ukubat (ceza) hükümleri cereyan etmez; muamelat hükümlerine uymaları da ihtiyarî hâle gelir. (Hadika, Reddü’l-Muhtar)

İş, kanunda
Meselâ Osmanlılar devrinde memleket nüfusunun yarısı gayrı müslim idi. Bazı vilâyetlerde halkın neredeyse tamamı böyleydi. Ama dârülislâm idi. Çünki Osmanlı hukuku, hep şer’î kaidelere istinad eder. Şimdi müslümanların ekseriyette olduğu öyle memleketler vardır ki, Kur’an-ı kerîme göre kanun yapmak suçtur.

Bir memlekette resmen şer’î hukuk cari olmakla beraber, tatbikatta zaman zaman buna muhalif icraatlar olsa bile, burası dârülharbe dönüşmez. İdareciler günahkâr olur. Çünki şer’î hukuku kabul etmemek gibi bir iddiaları yoktur.

Bazı kanunların şer’î kaidelere uygun olması veya İsrail, Yunanistan gibi memleketlerde müslümanların ahval-i şahsiye denilen şahıs, aile ve miras hukukunu tatbik edebilmesi yahut ezana, Cuma namazına müsaade edilmesi, burayı dârülislâma dönüştürmez. Kardeşlerle evlenmenin yasak olması, şer’î hukukun emridir. Dünyadaki hemen bütün memleketlerde de böyledir. Cuma’nın şartı, halifenin varlığı ve iznidir. Ancak halife olmasa da müslümanlar toplanıp Cuma kılabilir; ama bu orayı dârülislâm yapmaz.

Dâr (ülke) farkının bazı neticeleri vardır: Dârülharbde müslüman olan kimsenin, dinî hükümleri bilmemesi mazeret kabul edilir. Dârülharbde harbilerden fâiz alması ve onlarla menfaatine olmak şartıyla fâsid muamelede bulunması câizdir. Dârülharbde müslümanın işlediği suç, günahtır; ama buna dârülislâmda ceza verilmez.

.BİR MİLLETİN HAFIZASI: OSMANLI ARŞİVİ
Çalınıp satılan, yakılıp yıkılanlar bir yana, şu anda elde bulunan milyonlarca tarihi vesika Osmanlı arşivini yalnız Türkiye’nin değil, Osmanlı toprakları üzerinde kurulan devletlerin de ana arşivi yapar.
15 Kasım 2021 Pazartesi
15.11.2021

Arşiv bir milletin hafızasıdır. Mazi ile hâl ve istikbal arasında köprü kurmaya yarar. Osmanlılar, bir imparatorluk olmanın şuuruyla, en ehemmiyetsiz meseleleri bile yazılı vesikaya bağlamayı ihmal etmemişler. Böylece zengin bir arşiv hazinesi meydana gelmiş. Bu, sadece Osmanlı Devleti üzerinde kurulmuş irili ufaklı devletlerin değil, Osmanlılarla temasta bulunan ecnebilerin de tarihini tenvire yarar.

Güçlü ve süratli işleyen bürokratik sistemin arkasında işte bu muntazam arşiv vardır. Evrakın muhafazası, çalınmaması, tahrif edilmemesi ve devlet sırlarının saklanması için çok sıkı tedbirler alınmış; buna dair muhtelif zamanlarda kaideler getirilmiştir.

Bursa ve Edirne’de devlet arşivi vardı. Timur işgalinde Bursa’daki arşivin yanması sebebiyle ilk zamanlara ait vesika yok denecek kadar azdır. Arşivcilik, Fatih Sultan Mehmed ve Kanuni Sultan Süleyman’ın koyduğu esaslarla inkişaf etmiştir.

Fetihten sonra Yedikule evrak mahzeni olarak kullanıldı. Topkapı Sarayı yapılınca devlet arşivi buraya ve bir kısmı da Sultanahmed’deki kârgir binalara taşındı. Edirne’deki evrak da Sultan III. Ahmed tarafından buraya getirildi.

Ahenkli bir terbiye
Başta padişah olmak üzere, Enderun-ı hümayunda disiplin ve ahenkli bir terbiye ile yetiştirilen üst seviye Osmanlı ricali, tam bir tertip ve nizamla yazılan evrakı usulüne uygun bir şekilde muhafazaya itina ederdi. Bu vesikalar, devletin ve halkın haklarının kaybolmaması için mahzenlerde saklanırdı. Bu mahzenler, padişahın veziriazamdaki mührüyle mühürlenen üç devlet hazinesinden biri idi.

İlk zamanlar iki evrak mahzeni vardı. Bunlardan birisi Paşakapısı yani Babıâli’de; diğeri de Topkapı Sarayı’ndaki eski divanhane yakınında idi. Bütün kanunlar, nizamlar ve mühim emirler ait oldukları kalem defterlerine kayıt olunur; bu defterler dolduktan sonra saraydaki evrak mahzenine gönderilirdi. Yeni kayıtlar ise Paşakapısı’ndaki mahzende saklanırdı.

Divan-ı Hümâyûn ve Bâbıâli’deki evrakın çoğu parça kâğıtlar, bir kısmı da ciltli defterler hâlinde idi. Bunlar, senelerine göre tasnifleri yapılarak mahzenlerde saklanırdı. Ehemmiyetlileri, kese ve torbalara konulurdu. Her dairede muameleye tâbi tutulan bir günlük evrak tomar yapılır; her ayın tomarı bir torbaya ve her yılın torbaları da bir sandık veya sandıklara konularak muhafaza edilirdi.

Kırmızı atlastan torbalar
Topkapı Sarayı’nda Kubbealtı’nda Divan-ı Hümayun toplandığı zaman, mühür kırılarak hazine ve arşiv açılır; toplantı bitince kapanıp mühürlenirdi. Kalemlere gelen evraklar, işi bitsin bitmesin, akşam mahzene kaldırılır, sabah tekrar getirilirdi.

Keseler kırmızı atlastan, torbalar da bezden ve atlastan olurdu. Bilhassa sefere gidilirken lüzumlu miktarda kese götürülürdü. Evraklar kese ve torbalara konduktan sonra etiketlenerek yine etiketli sandıklara yerleştirilir ve mahzenlere kaldırılırdı. Sefer hâlinde lüzumlu defterler de beraber götürülürdü.

Evrakların muhafazasından Divan-ı Hümayun azası nişancı mesuldür. Reisülküttâb ve defter emini onun emrindedir. Güzelce tasnif edilen milyonlarca vesika ve defter arasından istenilen defteri süratli bir şekilde bulup çıkaran defter eminidir.

Defter ve kayıtlarda yapılan her türlü düzeltme, nişancının bürosunda ve padişahın talimatıyla yapılabilir. Vesikaların çalınmasında veya tahrifinde rolü olanlar cezalandırılır.

Hazine-i Evrak Binasının dış görünüşü (1940'lı yıllar)
Hazine-i Evrak Binasının dış görünüşü (1940'lı yıllar)
Evrak Konya’ya
Osmanlı Devleti’nde arşivcilik mevzuunda ileri derecede teşebbüs, devrin maliye nâzırı olan Safveti Paşa’nın 1845’de Enderun’daki tarihî vesika ve defterleri bir tertibe koyması ile başlamıştır. Günümüz telakkisine uygun arşivcilik 1846’da Hazine-i Evrak dairesinin kurulmasıyla başlar ve bugünki Osmanlı Arşivi’nin çekirdeğini teşkil eder.

Hazine-i Evrak Nezareti’nin başına getirilen Hasan Muhsin Efendi’nin kıymetli çalışmaları ve 1849 Hazine-i Evrak Nizamnamesi ile arşivcilik muayyen bir nizama girmiştir.

I. Cihan Harbi’nin en ateşli devresinde, İstanbul’un düşmesi mevzubahis olunca, hükümet kendince ehemmiyetli gördüğü arşiv vesikalarından 208 sandığı Konya’ya gönderdi. Ertesi sene bunlar geri getirildi.

4 arşiv
O zaman dört devlet dairesinin ayrı ayrı evrak arşivi vardı: Bâbıâli (sadrazamlık), Bâb-ı defterî (maliye), Bâb-ı seraskerî (askeriye), Bâb-ı Meşihat (şeyhülislâmlık). 1846 yılından sonra Bâbıâli arşivi, Hazine-i Evrak adıyla anılmaya başladı.

XVIII. asırdan itibaren Bâbıâli’nin ehemmiyetinin artması üzerine burada da bir evrak mahzeni yaptırıldı. Divan-ı Hümayun sekreteryası ve arşivi buraya taşındı. O zaman gaye, evraka kolay ulaşmak idi.

Topkapı Sarayı evraka yetmeyince, bunların bir kısmı Atmeydanı’ndaki kârgir Eski Saray mahzenlerine; maliyeye ait olanları bugün Türk-İslâm Eserleri Müzesi olan İbrahim Paşa Sarayı’na ve bunun yanındaki çadır mehterleri kışlasına getirildi.

Askeriye arşivi Bayezid’de bugün üniversitenin bulunduğu yerdeki Yeniçeri Ağası’nın ofisinde idi. Ocak kaldırılıp seraskerlik kurulunca, askeriye arşivi burada kalmaya devam etti. Yeniçeri ağasının ofisi olan Ağa Kapısı da şeyhülislâma tahsis edilince, meşihat arşivi de buraya taşındı.

Osmanlı kâtibi
Osmanlı kâtibi
Ya şimdi?
Hazine-i Evrak Nezareti, cumhuriyetten sonra Başbakanlık Arşivi’ne dönüştürüldü. Ayrıca Topkapı Sarayı, İstanbul müftülüğü, Tapu Kadastro Müdürlüğü gibi Osmanlı devri evrakını muhafaza eden başka arşivler de vardır.

Devlet Arşivleri, İstanbul Osmanlı ve Ankara Cumhuriyet arşivi olarak iki kısımdır. Osmanlı Arşivi 2009’da Kâğıthane’de yeni bir binaya taşındı ve Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri adını aldı. Tapu, nüfus, müftülük, askeriye, deniz müzesi gibi başka müesseselerdeki bütün eski harfli arşivler de buraya nakledildi.

1846’da Hazine-i Evrak’ın kurulmasından sonraki 150 senede mevcut 150 milyon vesikanın üçte ikisi tasnif edilmiştir. Eski Osmanlı topraklarında kurulan 38 ülkede Osmanlı arşiv vesikası mevcuttur. Şu anda elde bulunan milyonlarca tarihi vesika Osmanlı Arşivi’ni yalnız Türkiye’nin değil, Osmanlı toprakları üzerinde kurulan devletlerin de ana arşivi yapar.

Bundan 20 sene evvel Osmanlı arşivinde çalışan Tokyo Üniversitesi profesörü Yuso Nagata, “Osmanlılarla komşu bile değilsiniz. Ne araştırıyorsunuz?” diye soranlara, “Avrupa'yı tanımak için Osmanlı'yı tanımak lazım. Osmanlı'nın 6 asırlık idare felsefesini çözmeye çalışıyoruz” demişti. İç harb esnasında memurlar, Saraybosna arşivinin bir kısmını keskin nişancı ateşleri altında hayatları pahasına kaçırmaya muvaffak oldular.

1931’de Bulgaristan’a okkası 3 kuruş 10 paraya hurda kâğıt olarak satılan 30-50 ton ağırlığındaki milyonlarca evrakı; muntazaman kâğıt fabrikasına gönderilen vesikaları; İttihatçıların kaçarken yaktıklarını hesaba katmamalıdır. Koskoca Adliye ve Harbiye Nezareti’ne ait nice evrak elde değildir. 1840-1922 arası nizamiye mahkemelerinin bir tane defteri yoktur. Daha Reşit Paşa zamanında, Yeniçeri Ocağı’na ait evrak, saray fırınlarında yakılarak imha edilmiştir.

Rutubetten tuğla hâlini almış veya konfetiye dönüşmüş defterler yanında, çalınıp satılan, yakılıp yırtılan, hoyratça tahrip edilen veya sihirli eller tarafından çekilen vesikalar da az değildir. Mesela arşivde Sultan Vahîdeddin ile alakalı nişan tevcihi dışında evrak neredeyse yok gibidir.

Şu halde arşiv vesikalarının bütün Osmanlı tarihini izaha kâfi olduğunu zannetmek; arşivler açılırsa, tarihin yeniden yazılacağını düşünmek abestir. Arşiv vesikalarının devletin ajanlarınca hazırlandığını ve hâdiselere resmi bakış açısını aksettirdiğini, dolayısıyla hakikatin her zaman orada anlatıldığı gibi olmadığını da unutmamalıdır.

Nemini çeksin diye 1 sene beklendi
Bugünki İstanbul valiliği olan Bâbıâli bahçesindeki arşiv binası yetmeyince, Sadrazam Reşit Paşa zamanında Mimar Fossati’ye yaptırılan ve 1849’da tamamlanan binada toplandı. Yangına karşı emniyetli yapılan binanın nemini çekmesi için beklendi ve evrak ertesi sene buraya getirildi.

İlk zamanlar evraka, arşivde saklanacak ve icabında müracaat edilecek bir vesika gözüyle bakılıyordu. Zamanla tarih çalışmalarında ehemmiyet kazandığı anlaşıldı ve tasnif faaliyetlerine başlandı. Bu faaliyetler fevkalade yavaş devam etti. Ali Emiri Efendi, İbnülemin Mahmud Kemal Bey, Muallim Cevdet Bey ve Fekete Layoş’un hizmetleri mühimdir.

Turgut Özal’ın işaretiyle 1987’de kadro genişletilerek tasnife hız verildi. 1987-1992 arasında, evvelki 140 senede tasnif edilen kadar vesika tasnif edildi. O zamandan beri 50 milyon vesika tasnif edilmiş; onda biri dijitale nakledilmiştir.

Nezaretlerin yazışmaları, halkın yazdığı istidalar, devletlerarası müzakereler, fermanlardan müteşekkil 90 milyondan fazla kayıt evrakından başka 400 bine yakın defter vardır. Bunların en ehemmiyetlisi, Divan-ı Hümayun kararlarının kaydedildiği mühimme defterleri, köylerin ve arazinin kaydedildiği tapu tahrir defterleri ve XIX. asırdan sonra tutulan nüfus defterleridir. Nihayet haritalar, krokiler, fotoğraflar vardır.

Osmanlı arşivlerinin son asırda başına gelen felaketleri inşallah başka bir yazıda ele alırız

.OKKASI 3 KURUŞA BULGARİSTAN’A SATILAN OSMANLI ARŞİVİ
Milyonlarca evrakın bulunduğu Osmanlı arşivinin başına son asırda gelmeyen kalmamıştır. 1931’de 30 ila 50 ton Osmanlı evrakı okkası 3 kuruş 10 paraya Bulgaristan’a satılmıştı.
22 Kasım 2021 Pazartesi
22.11.2021

Osmanlı arşivleri; rutubet, yangın, hırsızlık, düşman istilası, kaybetme, tahrip ve fare yeniği gibi hadiselerde telef olanlar bir yana; beşer eliyle iki büyük felaket yaşamıştır. Birincisi Timur istilası esnasında ateşe verilen Bursa’daki arşivin yanması; ikincisi İttihatçılardan itibaren arşivlerin imhası veya satılmasıdır. Bu sebeple Sultan Fatih devrine kadar Osmanlı tarihiyle alakalı elde fazla vesika yoktur.

Arşivler, bazı kimseleri tarih önünde temize çıkarmak maksadıyla imha edilmiştir. Sultan II. Abdülhamid tahttan indirildikten sonra (27 Nisan 1909) Yıldız Sarayı’ndan 330 sandık hâlinde Harbiye Nezareti’ne getirilen jurnaller başa dert oldu. Amme efkârı ve meclis, bunların neşredilmesini istiyordu. Ama bu çok tehlikeliydi. Bunları tetkik için kurulan heyet, şimdi iktidarda bulunanların, birbirleri aleyhine saraya jurnaller verdiğini gördü. Bunun üzerine hepsinin imhasına karar verildi. Büyük ekseriyeti yakıldı. (Halid Ziya, Saray ve Ötesi)

İttihatçı yangını
1908-1918 arasına ait vesikaların haylisi bugün elde değildir. Harb kaybedilip İttihatçı ağababalar yurt dışına kaçınca, memlekette kalanlar, muhtemel bir muhakemeden kurtulmak üzere arşiv vesikalarını imha ettiler. O tarihli Takvim-i Vekâyi’de buna dair malumata rastlanabileceği gibi, 1919 tarihli Divan-ı Harbi Örfi’deki şahit ve zanlı beyanlarından bunu açıkça görmek mümkündür. Bu zabıtlar yeni yazıyla neşredilmiştir.

Harb esnasında askeri harekâtlarla, bilhassa tehcirle alakalı evrakın okunduktan sonra imhası kaydı düşülmüştür. Bu kayıt, imhası ihmal edilen bazı vesikalarda görülebilir. Bazen de vesika imha edilmiştir; ama ilgisi dolayısıyla başka resmi daireye gönderilen vesikadan muhteviyatı anlaşılmaktadır. Yozgat mutasarrıf vekili Kemal, kendisine verilen emir üzerine evrakı okuduktan sonra yaktığını söylemiştir.

İttihatçı emniyet müdürü Aziz’in beyanına göre, Talat Paşa istifa ettikten sonra bazı evrakı yanında götürmüştür. Şevket Süreyya Aydemir, bunların Arnavutköy’deki bir dostunun yalısının külhanında yakıldığını anlatır (Enver Paşa, III/468) Talat Paşa, tehcir ile alakalı her vilayetten raporlar almıştır. Ama bunların hiçbiri dâhiliye arşivinde mevcut değildir.

Mithat Şükrü, Küçük Talat ve Ziya Gökalp, partinin merkez-i umumi evrakının Dr. Nazım tarafından alındığını söylemiştir. Esat Uras, mütarekeden evvel bazı vesikaların imha edildiğini anlatmıştır. Posta nazırı Haşim, Harbiye Nezareti’ne ait vesikaların yakıldığını söylemiştir. İttihatçı hükümet düştükten sonra, ondan çok da farklı olmayan İzzet Paşa iktidara gelince, Teşkilat-ı Mahsusa evrakının imhasını emretmiştir. Bunu teşkilatın reisi Hüsamettin Ertürk anlatır. (Bilge Criss, İşgal Altında İstanbul, s. 147) Refik Halid, mütareke devrinde posta merkezlerindeki bütün muhaberatın yakıldığını anlatır (Minelbab İlelmihrab, 271)

Son erkân-ı harbiye reisi Hans von Seeckt, Almanya'ya dönerken, Harbiye Nezareti’ne ait hayli vesikayı beraberinde götürdü. Bu evrak Osmanlı hükümeti tarafından istendiyse de, iade edilmedi. (V. N. Dadrian, German Responsibility in the Armenian Genoside)

Evraklar balyalar halinde taşınırken
Evraklar balyalar halinde taşınırken
Ya cumhuriyet devri?
1934 senesinde çıkarılan Muhafazasına Lüzum Kalmayan Evrak ve Vesaikin İmhasına Dair Nizamname ile devlet dairelerine, 10 yaşını geçen evrakı imha salahiyeti tanındı. Ama tatbikattaki problemler sebebiyle nizamname 1939’da askıya alındı. 1957 tarihli imha kanunu da anlaşılmaz muhtevası sebebiyle 1959’da kaldırıldı. Resmi daireler artık kendi inisiyatifleri veya üst makamdan aldıkları hususi izinlerle kendi arşivlerini imha edecek veya kâğıt fabrikasına göndereceklerdi.

12 Eylül darbesinden sonra devletin kâğıt ihtiyacını karşılamak ve devlet dairelerinde yer açmak maksadıyla çok sayıda tarihi evrak SEKA’ya gönderildi. Askeri evrak ise zararlı ve zararsız diye ikiye ayrılarak, -resmi ideoloji için- zararlı görülenler imha edildi.

Gazetelerden öğrenildiğine göre, I.Cihan Harbi esnasında Samsun’a götürülen ve sonra iade edilen Trabzon vilayet arşivi, 1982’de yanlışlıkla denize döküldü. Konya vilayet arşivine ait 76 kamyon evrak, 1987’de kâğıt fabrikasına gönderildi. 2000’de arasında Sultan II. Bayezid’in Haremeyn vakfına ait vesikaların da bulunduğu vesikalar, SEKA çöplüğünden vatandaşlarca toplanmıştır.

Ama en çarpıcı olanı 1931 senesinde maliye arşivine ait 30 ila 50 ton tutan 120 balya ve 500 sandık vesikanın, okkası 3 kuruş 10 paraya Bulgaristan’a satılmasıdır. Evrak kamyonlarla Sirkeci garına taşınırken, bazısı Sultanahmed Parkı’nda yola saçılmış; çöpçüler tarafından toplanıp Kumkapı’da denize dökülmüştür.

Fransa’da Templier şövalyelerinin XIV. asırdaki muhakemesinin bütün zabıtları bugün elde ve neşredilmiş olduğu halde, Türk hukuk tarihinin en mühim malzemesi olan adliye evrakı 1933’te Sultanahmed’deki Adliye Nezareti’nin yangınında yok olmuş; kalanları da yer darlığı sebebiyle tamamen imha edilmiştir ve edilmektedir. Bu sebeple 1840’tan bu yana adliye hakkında sağlıklı malumat edinmek neredeyse imkânsızdır.

Bulgaristan'a satılan evrak
Bulgaristan'a satılan evrak
Okkası 3 kuruş
Bulgaristan tarafından gönderilen bir subay, Sultanahmed’de bulunan tapu kadastro binası arkasındaki evrak mahzeninde bazı tetkikat yaptıktan sonra, “Bunları fersude evrak diye bize satın. Bir de şartname hazırlayın. Oraya bunu alacak kişi yurt dışına çıkaracaktır hükmünü koyun. Gelir temin edersiniz” diyor. Kabul görüyor.

Evrak okkası 3 kuruş 10 paraya ihaleye çıkıyor. Hemen talip çıkıyor: Bulgaristan, Vatikan ve Alman Ziraat Enstitüsü. Şartnamede yurt dışına çıkacak dendiği için içerden kimse alamıyor. Bir gün tarihçi/gazeteci İbrahim Hakkı Konyalı, Kadırga’daki evinden, çalıştığı Son Posta gazetesine yaya gitmeye kalkmasaydı, bunu belki de kimse öğrenemeyecekti.

“Sultanahmed’den geçerken, birçok atlı arabanın peş peşe yığıldığını gördüm. Arabalara hazine binası önünde ot balyası gibi çemberlerle sarılmış evrak yüklüyorlardı. Yüreğim cız etti. Fatih’lerin Kanuni’lerin Osmanlı tarihine ait en değerli yadigârları yerlere saçılmış, ayaklar altında çiğnenmişti. ‘Bunlar nedir?’ diye sordum. ‘Fersude (işe yaramaz) evrak. Sattık’ diye cevap verdi. Ama hiç de fersudeye benzemiyordu. Bunlar değersiz kâğıt parçaları değil, on binlerce kuruş ve lira sarfıyla bile yerlerine konması mümkün olmayan vesikalardı.

Dayanamayıp binadan içeri girdim. Gördüklerim karşısında yüreğim bir defa daha sızladı. Tarihi kıymetine paha biçilemez vesikaları orta yere harman gibi yığmışlardı. İçlerinden rastgele birini seçtim. Bu, (Herat hükümdarı) Hüseyin Baykara’ya ait ceylan derisine işlenmiş bir kitaptı. Hemen bunu alıp İstanbul defterdarı Şefik Bey’e koştum.

Defterdar ve sonra yanına çıktığım İstanbul vali muavini Fazlı Güleç bana satılan evrakın fersude olduğunu söylediler. Elimde değeri milyonu bulan kitabı göstermeme rağmen onları ikna edemedim. Devletin hazinesini satmışsınız. Bu evrakın naklini durdurun. Ben şimdi İsmet Paşa’ya telgraf çekeceğim. Bunları ondan gelecek cevaptan sonra nakledersiniz, dedim. Aldığım cevap şu oldu: Tüccarın eşyasını nasıl durdurabilirim. Onlar satılmıştır. Bu arada balyalanan tarihi evrak durmadan Sirkeci garında vagonlara yükleniyor, bir tarih hazinesi adeta kaçırılıyordu. Hemen gazeteye döndüm. Kalemimle mücadeleye başladım.”

Muallim Cevdet Bey
Muallim Cevdet Bey
Bir musibet
İbrahim Hakkı Bey, 4 Haziran 1931 tarihinde “Okka ile satılan kıymetli evrak meselesi” başlığı altında bir yazı yazdı. Amme efkârı hâdiseyi bu makale ile işitirken, yüzlerce ton evrak Bulgaristan’a gitmişti bile. Bu sefer defterdarlığa müracaat edip, henüz sevkiyatı yapılmamış evrakı okkası 10 kuruştan almaya hazır olduğunu yazdı; ama “Bu parti satılmıştır” cevabını aldı. Bunun üzerine Başvekil İsmet Paşa’ya telgraf çekti.

Bir yandan da vaziyeti Muallim Cevdet Bey’e iletti. O da meselenin üzerine giderek, bir rapor hazırladı ve İstanbul milletvekili Halil Edhem Eldem vasıtasıyla İsmet İnönü'ye ulaştı. Sokağa dökülenleri, çocuklar toplamış, isteyenlere üç beş kuruşa satıyorlardı. Muallim Cevdet, bunlardan 20 kuruşa aldığı vesikaların isimlerini de raporuna ekledi. Bütün gazeteler artık meseleden bahsediyordu.

Manisa milletvekili Refik Şevket İnce, maliye vekili hakkında mecliste istizah (soru önergesi) verdi. Maliye vekili Abdülhalik Renda, “Yeni harflerin kabulü münasebetiyle bu evrakın tarihi kıymet taşımayanları yakmayı düşündük. Sonra imha edileceğine, kâğıt fabrikalarına satalım dedik” şeklinde cevapladı.

Ama çabalar semeresini verdi. 10 Mayıs’ta sevkiyat durduruldu. İçlerinde defterdar ve vali muavinin de bulunduğu mesuller hakkında tahkikat açıldı ve lüzum-i muhakeme kararı çıktı. Mesuller İzmit’e mahkemeye giderken umumi af çıktı. Hepsi kurtuldu.

Ama ondan sonraki parti Bulgaristan’a gönderilmedi. Hâdise, hükümeti arşivlerin ehemmiyeti hususunda uyandırdı. Tarihi Evrak Tedkik Heyeti kuruldu ve reisliğine Muallim Cevdet Bey getirildi. Cevdet Bey sonradan, “Ben hükümetten tokat beklerken, mükâfat gördüm” diyerek hayretini beyan etmiştir.

Ibrahim Hakkı Konyalı Bey
Ibrahim Hakkı Konyalı Bey
Keşke ellerim kırılsaydı…
Aslında evrak, Sofya'da faaliyet gösteren İsviçre asıllı Berger ailesine ait Srnee Berger kâğıt fabrikasına hamur yapılmak üzere satılmıştı. Hâdise ortaya çıkınca, Bulgaristan’ın İstanbul konsolosluğunda vazifeli (Galatasaray mezunu, Osmanlı meclisinde Manastır mebusu ve kütüphanelerde araştırmalar yapmış bulunan) Panço Doref, hükümetine, kâğıt fabrikasının aldığı evrakın adi olmadığını, mühim Osmanlı evrakı olduğunu bildirdi. Bunun üzerine evrak daha fabrikaya ulaşmadan Bulgar hükümeti Sofya tren istasyonunda el koydu. Bu suretle evrak hamur olmaktan kurtuldu.

İbrahim Hakkı Bey anlatıyor: “İş işten geçtikten sonra bizimkilerin aklı başına geldi. Vesikaları geri almak için Bulgarlara müracaat ettiler. Yapılan müzakereler neticesi 1933’te 54 çuval kadar hiç bir işe yaramayan kırpıntı gönderdi. Ama Bulgarlar ellerindeki vesikaları çok iyi değerlendirdiler. Tasnif ettiler. İşlerine yaramayanları Alman Ziraat Enstitüsü’ne, bir kısmını da Vatikan’a sattılar. Kalanları ile de güzel bir arşiv kurdular.

Aradan yıllar geçtikten sonra tonlarca tarihi evrakın Sultanahmed’deki tarihi İbrahim paşa Sarayı’ndan alınıp kâğıt yapılmak üzere İzmit’e (kâğıt fabrikasına) gönderildiğini öğrenince, keşke dedim ellerim kırılsaydı da bu yazıları yazmasaydım. Çünki o zaman devletin bütün hazinesi kıymetbilir kişilerin, milletlerin eline geçer; kâğıt hamuru olmaktan kurtulurdu.”

Satılan evrakla alakalı bir gazete haberi
Satılan evrakla alakalı bir gazete haberi
Kadirşinas Bulgarlar
Bugün Bulgaristan Milli Kütüphanesi Nadir Eser Departmanı’nda Osmanlı Devleti’ne dair bir milyon arşiv vesikası vardır. Bunların % 90’ından fazlası Türkçe, kalanı ise Arapça ve Farsçadır. 191 kadı sicili; 720 maliye, 405 tımar ve zeamet defteri vardır. Bunların ekserisi 1931'de satın alınan askeri, mali, siyasi, hukuki, edebi, denizcilik ve bilim tarihine dair Osmanlı evrakıdır.

Macar Duda Herber ve Bulgar Gilib Gilibov tarafından tasnif edildi. Sofya’nın bombalanma tehlikesine binaen II. Cihan Harbinde uzak bir yere taşındı. Neyse ki, Bulgarlar bunların kataloğunu yapıp, Türklerin de istifadesine arzetmiş; Türkiye, satılan vesikaların mikrofilmini satın almıştır

.OSMANLI DEVLETİ’NDE TÜRKLER AŞAĞILANIR MIYDI?
Osmanlı devrinde ümmetçilik sebebiyle Türklerin hor görüldüğü; her yerde Türk olmayanların hâkim olduğu tasavvuru, yeni devrin sloganlarındandır.
29 Kasım 2021 Pazartesi
29.11.2021
Milleti millet yapan ne ırktır, ne lisandır. Kültür ve şuurdur; aidiyet hissidir. An’anevi tarifiyle Türk; Anadolu ve Rumeli’nin Türkçe’yi hâkim (üst) lisan olarak kabul eden Müslüman halkına verilen isimdir. Müslümanlık, XX. asra gelinceye kadar cemiyetin vazgeçilmez unsurudur.

O asırda bunun yerine, amme vicdanında pek yeri olmayan bir tarifi hâkim kılmak isteyenler; Türklüğün, Osmanlılar zamanında ümmetçilik saikiyle ihmal edildiğini, hatta Türklerin hor görüldüğünü resmi ideoloji olarak empoze etmeye çalışmış; Osmanlı’nın külleri üzerinde Türk etnik hüviyetine dayanan bir ulus-devlet kurmuştur.
Antropolog Ernest Gellner der ki, “Bugünki manada millet, milliyetçiliğin eseridir. Milliyetçiliğin ırka dayalı bir millet inşasını görmek için 1930’ların Türkiye’sine bakmak kâfidir. İşte siyasi ve içtimai sebeplerle 1910’lardan sonra İttihatçıların sarıldığı bu ideoloji, elde kalan imparatorluğun çözülmesine, Türklüğün de ağır bir darbe almasına sebebiyet verdi.

Zamanla Almanya’dan 1930’larda devralınan ırk teorisiyle bir yere varılamayacağı anlaşılmıştır. Almanlar, Japonlar az çok homojen olduğu için bunlarda belki tutar gibi görünmüştü. Ama Türkler hiç böyle değildi.
Büyüleyici mazi

Ne Selçuklu, ne Osmanlı, ne de Babürlü, artık sosyal olarak Orta Asya’daki yarı göçebe atalarına benzer. Bunlar bir şehir medeniyetini temsil eder. Bugün dünyada anılan “Türk” kelimesi, bir ırkı değil, işte bu parlak kültürü ifade eder.

İmparatorluk çok ırklı, lisanlı, dinli, mezhepli, kültürlü cemiyet demektir. Bu, üzerinde düşünülürse büyüleyici bir mazidir. Osmanlı hükümdarı, 4 ayrı kültürün 4 ayrı devlet an’anesini uhdesinde birleştirmiştir: Hakan, sultan, padişah, kayser.
Askeri devlet yapılanması an’anesi, tarihte çarpıcı bir realite teşkil eder. Roma İmparatorluğu, Emevi-Abbasi İmparatorluğu, şöyle böyle Britanya İmparatorluğu nasıl tarihte mühim bir rol oynamış, insanlık tarihinde belli bir fonksiyonu olmuş, beşeriyetin inkişafında bir karakter teşkil etmiş ise, Türklerin rolü de bundan az değildir.
Benzeri ancak Moğollarda görünen bir an’anedir; ama onlarda altı boş olduğu için, Moğol İmparatorluğu kısa bir zamanda silinmiş gitmiştir. Bütün Türk beldelerini atlarının nalları altında çiğneyen Moğollar, Müslümanlığı kabul edince, üst kültür olan Türklüğün içinde erimişlerdir. Bugün Türk olduğunu söyleyenlerin çoğunun damarlarında Moğol kanı dolaşmaktadır.

Türkler, XI. asırdan itibaren İslâmın vurucu gücü, yani askerî elitleri idi. İnsanlık tarihinde sadece sanatla, fenle değil, teşkilatlanma ile de iz bırakılır. Bu, kültürel bir realitedir; kavmî değildir. Bugünün dünyasında bu an’anenin bir değeri var mıdır, bilinmez. II. Viyana Muhasarası’nı takip eden askeri mağlubiyetler ve geri çekilmelerle 1699’dan sonra bu an’ane topu atmış olsa da, daha evvel mühim bir rol oynadığı ve esaslı bir temel teşkil ettiği inkâr edilemez.
İşte bu sayededir ki, dünyanın değiştiğini farkedip XVIII. asırdan itibaren kendilerine çeki düzen vermeye başladılar. Bir şeyleri düzeltip veya değiştirip kendi müesseselerine ayar vermeyi; ileri Garp’tan bazı şeyleri öğrenip yeniden güçlü bir devlet hâline gelmeyi hayal ettiler. Bunun için hayatları pahasına çok gayet sarfettiler. Askerî kararlılıktan taviz vermeyerek yeni bir model oluşturmaya çalıştılar. Çeşitli sebeplerle tam yürümedi; ama Estonyalılar, Bulgarlar gibi de eriyip gitmediler. 1914’te hâlâ -sonuncu sırada da olsa düvel-i muazzama (7 süper güç) arasında idiler.

Bazıları Osmanlıların Oğuz soyundan olmadığını, hatta Moğol olduğunu; Sultan II. Murad’dan itibaren siyasi endişelerle göstermelik olarak Türklüğün ön plana çıkarıldığını iddia eder. Çocuklarına Oğuz, Korkut gibi isimlerin konmasını misal verir. Evet, Emir Timur’dan sonra Anadolu beylikleri arasında, (bilhassa Karamanoğullarında) siyasi rekabet ve elbette kıskançlık saikiyle Osmanlıların Oğuz soyundan olmadığını iddia edenler çıkmıştır. Oğuz töresinde Oğuz Han neslinden gelmeyen bir hanedanın hükümdarlığı halkın gözünde makbul değildir.

Millet mefhumu, halk mefhumundan farklı olarak maziyi de içine alır. Bugünkü Türk milleti büyük ölçüde altı asırlık Osmanlı mazisinin bir mahsulüdür. Türk milleti, Osmanlı idaresi altında varlığını muhafaza edebilmiş, bünyesini çeşitlendirerek inkişaf ettirebilmiştir. Türk millî hüviyeti cihetinden Osmanlı hanedanının ehemmiyeti ortadadır. (Kemal Gözler, Cumhuriyet ve Monarşi, Türkiye Günlüğü, Sayı 53, Kasım-Aralık 1998, 34-35.)

Sultan II. Murad devrine ait bir parada Kayı damgası
Sultan II. Murad devrine ait bir parada Kayı damgası
Soy babadan yürür
Osmanlı İmparatorluğu’nda Türkler -münakaşasız- idareci sınıftır. Askeri ve idari bürokrasiyi ellerinde tutmuştur. Müslüman oldukları halde Arap ve Kürt asıllı yüksek idareci yoktur. Üstelik Müslüman nüfusun yarısı Araptır. Bunun sebebi elbette ırkçılık değil; mekanizmanın işleyiş tarzıdır.
Arabistan’ın uzak bir beldesinden bir çocuğun, lisanını bilmediği İstanbul’a gelerek bir devlet dairesine çırak olması, sonra yükselmesi zordur. Arap ve Kürtler, ancak mahalli ulema ve bürokratlar arasında belli bir seviyeye kadar yükselebilmişlerdir.

Arnavutlar ve Boşnaklar, Müslüman olmadan evvel devşirme yoluyla Türkleşerek yüksek bürokrasiye girebilmiştir.

Devşirmeler, Türk ırkından değildir. Ama bunlara “Türk değil” de denemez. Küçük yaşta devşirilmiş, Türk-İslâm kültürüyle yetiştirilmiş bu elit kesim, artık kelimenin tam manasıyla Türktür; Anadolu halkından daha fazla Türkleşmiştir. Saraya alınan cariyeler de böyledir. Nesep ilminde, soy babadan yürür. Bu, cihanşümul bir kaidedir.

Üçte bir bütüne hâkim
36 Osmanlı padişahı, Türk olduğu kati bilinen tek ailedendir. (12 reisicumhurun ırkları üzerine sağlıklı bir bilgi yoktur.) Klasik devir sadrazamlarının hepsinin etnik menşeini tespit imkânsızdır. Etnosantrik tarihçi İsmail Hami Bey, 600 senelik Osmanlı tarihinin yarısında devşirmelerin, yarısında Türklerin sadrazamlık yaptığını söyler. Tanzimat’tan sonra (1839-1922) vazife yapan 41 sadrazamdan 32’si ırken Türktür.

Abaza, Arnavut, Çerkez, Çeçen, Gürcü dediği 5 tanesi, birkaç nesildir Türkleşmiş bürokrat çocuklarıdır. Edhem ve Tunuslu Hayreddin Paşa çocuk yaşta Türkleşmiş birer Rum ve Çerkez köledir. Avlonyalı Ferid ve Mustafa Naili Paşa Arnavuttur. Nüfusun neredeyse yarısını teşkil eden gayrı müslim tebadan bir tane bulunmadığı gibi, Arap ve Kürt sadrazam da yoktur.

Şeyhülislâm ve diğer bürokratlar da farklı değildir. 26 şeyhülislâmın hemen hepsi Türktür; 1’i Arap, 1’i Dağıstanlıdır. 1’er Gürcü, Arnavut ve Boşnak asıllı şeyhülislam, nesillerdir Türkleşmiş ailelerdendir. Tek Arap şeyhülislâm, Arap beldelerinin tamamen elden çıktığı 1918’de bu makama gelmiştir; o da sulh müzakerelerinde faydası olur umuduyla.

Zenaat bakanlığı
Lisan bildikleri için hariciyedeki tek tük tercüman hariç, klasik devirde gayrı müslimler bürokraside istihdam edilmezdi. Bugün Osmanlı hariciye nazırlarının hep gayrı müslim olduğu zannedilir. Halbuki 32 hariciye nazırından sadece 4 tanesi gayrı müslimdir. Bunun da 1’i Ermeni, 3’ü Rumdur. Geri kalan hepsi Müslüman Türktür.

38 Posta Nazırı’ndan 2’si Ermeni ve 2’si Rumdur. Gayrı müslimlerin en fazla olduğu nezaret, elleri işe yatkın olduğu için olacak, Nafia (Bayındırlık) Nezaretidir. 42 nazırdan, 3’ü Ermeni, 3’ü Rumdur.

Diğer nazırlıklar hep Türklerdedir. Halbuki Türkler, nüfusun üçte birinden biraz fazladır. Buna rağmen üst bürokrasinin tamamını, orta ve alt bürokrasinin ise büyük ekseriyetini elinde tutmaktadır.

Herkesin askere alındığı Meşrutiyet devrinde bile yüzbaşıdan yukarı gayrı müslim subay hiç yoktur; Arap ve Kürt subay da azdır. Bunlar, Osmanlı Devleti’nde Türklerin hor görüldüğüne delalet eder mi?

Söğütlü Ertuğrul Alayı Galata Köprüsü'nde. Tablo: Fausto Zonaro.
Söğütlü Ertuğrul Alayı Galata Köprüsü'nde. Tablo: Fausto Zonaro.
Nasıl fark etmediler?
Bir imparatorluk olduğu için, Osmanlı Devleti’nin elbette resmi bir lisanı yoktur. Ancak Türkçe, (Hindistan’daki Urduca gibi) 6 asır boyunca sarayda, bürokraside, mahkemelerde, en mühimi orduda konuşulan elit lisandır. İdarecilerle temas kurmak isteyen herkesin öğrenmesi icap eder.

Kavalalı Mehmed Ali Paşa bile Mısır’da Türkçe öğrenmeyi mecbur etmişti. 1950’lere kadar Mısır’da Türkçe bilmeyen yok gibiydi. Hor görülen bir topluluğun lisanı, neden bu kadar popüler ve hâkim olabilmiştir?

Osmanlı topraklarında yaşayan Rumlar, Sırplar, Romenler, Bulgarlar, Ermeniler, Arnavutlar ve Araplar, hor görüldükleri ve ezildikleri iddiasıyla Türk hâkimiyetine karşı iki asır boyunca peş peşe ayaklanarak istiklal mücadelesine giriştiler. Aslında Türklerin hor görüldüğünü nasıl fark edemediler?

Hor görülen şey, siner ve zamanla kaybolur. Türkçe, Türklük şuuru, Türk kültürü; Türklerin hor görüldüğü bir zeminde neden sinip yok olmadı? Nasıl oldu da Türkçe’nin en kıymetli şairleri, nâsirleri, hatta romancıları Türklüğün horlandığı Osmanlı ülkesinde yetişebildi?

Hor görülenler ülkesi
Selçuklu Anadolu’suna XII. asırdan itibaren Turchia (Türkiye) denilmeye başlandı. Bu ismi ilk kullananlar İtalyan tacirlerdi. Avrupalılar, nüfusunun hiç de ekseriyetini teşkil etmediği halde, buraya neden Türkler ülkesi manasına Türkiye ismini verdiler?

Resmi ismi Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye olduğu halde, ecnebiler neden Türkiye ismini bugüne kadar asırlarca ısrarla kullandılar? Burada Türklerin hor görüldüğünü bilmiyorlar mıydı?

1699’dan itibaren Avrupa’da kaybedilen topraklardaki Türkler, 2,5 asır boyunca neden hep Türklerin hor görüldüğü ve kendilerinin de hor görüleceği bir ülkeye hicret ettiler?

Millet-i güzide ve ümmet-i latife
Âşıkpaşazâde, Şehzade Süleyman Paşa’yı anlatırken “Bıraktı velvele kafir iline, ki Türk'ün oldu bu devr ü zaman” der. Neşri, Sırp Kralı kendisini harbe davet ettiğinde Sultan I. Murad’ın hiddetlenerek, “İnşallah ona Türk erliğin gösterem” dediğini nakleder. Hoca Sadeddin Efendi, Osmanlı fetihlerini anlatırken “Türk yiğitleri” ve “Zaferleri gölge edinmiş Türk askerleri” gibi tabirlerle Osmanlı ordusunu metheder.
Tacizade Cafer Çelebi, Sultan Fatih devrindeki Osmanlı askerlerini “Muzaffer Türk ordusu” diye tavsif eder. XVI. asır tarihçilerinden Gelibolulu Âli Künhü’l-Ahbar isimli dünya tarihinde, Türkleri, temiz itikatlı güzide bir millet, seçilmiş hoş bir ümmet olarak vasıflandırır. XVII. asır tarihçilerinden Solakzade, Cem Sultan’ı “Konstantiniyye’yi fetheden Türk’ün oğlu” ve “Türk padişahının oğlu” diye anar.

Türkler ne kadar hor görülmüş ki, Âşıkpaşazâde’den, Hoca Sadeddin Efendi’ye; Neşrî’den, Âli’ye; Tâcizade’den Solakzade’ye, bütün kroniklerde, temiz itikatlı ve yiğit güzide bir millet, seçilmiş hoş bir ümmet gibi ifadelerle vasıflandırılmıştır. Bu tarihçiler, hor görülen bir milleti teselli için mi böyle yazdılar?

“Panislamist” Sultan II. Abdülhamid, Osmanlı hanedanının da mensubu olduğu Karakeçili aşiret gençlerinden bir hususî muhafız alayı kurmuş; bu alaya Söğütlü Ertuğrul Alayı denmiştir. Tahsin Paşa hatıralarında Söğüt Alayı’ndan bahsederken, “Türk neslinin temiz ve mübarek kanı dolaşan Karakeçili bölüğü” olarak anar.

Hatıratında, “Osmanoğulları, hâlis Türktür. Hatta Osmanoğulları mı Türkten, yoksa Türk mü Osmanoğullarından gelmiştir, tefrik edilemez” diyen Sultan Vahîdeddin, her fırsatta muhaliflerinin Türk olmadıklarını ileri sürmüştür.

Köyden indim şehire
Soyağacının sağlıklı bir şekilde bilinmesi mümkün olmayan Türk cemiyetinde, bugün kendisini kati ve doğru bir şekilde Türk ırkına bağlayacak babayiğit pek azdır. Anadolu’da birkaç Oğuz boyunun ismini taşıyan köyler bile, cemiyetteki demografik seyyâliyet (nüfus akışkanlığı) sebebiyle, sakinlerinin ırkı hakkında fikir veremez. Osmanlı kronikleri, ilk devir fetihleri sayesinde Müslüman olan (ve Türkleşen) mahalli halklardan bahseder.

Şehirlerde Türk hâkimiyeti bariz olduğu için, muhtelif etnik menşeli kişiler, ticaret, tahsil ve sair sebeplerle şehre göçtüğü, sınıf atladığı, sosyal elitin bir parçası hâline geldiği, tahsil görüp az buçuk devlet mekanizmasında yer sahibi olduğu zaman, Türkçe konuşmaya başlıyordu. Kendisini Türk olarak tarif ediyor ve otomatikman Türkleşerek Türk cemiyetinin bir parçası hâline geliyordu.

Osmanlı zihniyetine Müslümanlık hâkim olduğu için, hiçbir ırkı aşağılamak, kötülemek veya ırkı ile övünmek tasvip görmüyordu. XX. asırda Türk milliyetçisi olarak tanınan şahsiyetlerin bile çoğu ırken Türk değildi. Yine gariptir ki ırken Türk olduğu sabit tek aile, Türklüğe en çok hizmet etmiş Osmanlı hanedanı, vatandaşlıktan atılıp hudut harici edilmiştir.

Yörük Düğünü
Yörük Düğünü
İdraksiz Türkler
Türk kelimesinin bir de sosyolojik manası vardır. Türkler, müslüman olduktan sonra, Sâmânoğulları zamanında, Müslüman olmayan ırkdaşları ile dini kültürü zayıf göçebe ve köylüler hakkında Türk tabirini kullanmıştır. Türk kelimesi, uzun zaman bir kavmi ifade etmiyordu.

Yörükler, yerleşik hayata geçmiş; memurluk, ziraat ve esnaflıkla uğraşan, koyun beslemeyip yaylaya gitmeyen ırkdaşlarına Türk demiştir. Nitekim Anadolu’nun çok yerinde bu tabir, sipahi sınıfına girmeyen sıradan köylüler için kullanılmıştır. Etrâk-i bî-idrâk (anlayışsız köylüler) sözüyle de, bizzat Türkler, daha aşağı kültür ve medeniyet seviyesinde bulunan kavimdaşlarını aşağılamıştır. Bu, çok tabiidir.

Sultan Fatih Kanunnâmesi’nde der ki: “Eğer biregü (birisi) hamr (şarap) içse, türk (köylü) veya şehirli olsa, kâdı ta’zir ura (cezalandırsın)”. XVI. asra ait Mir’atü’l-Aşk adlı menkıbenamede anlatıldığına göre, Somuncu Baba’ya mürid olmak isteyen Hacı Bayram Veli, kölelerini azatlayıp üzerindeki kıymetli elbiseleri satarak, “türkâne esvab” (köylü kıyafeti) ile huzura çıkıyor.

Bu inceliği bilmeyenlerin, sosyoloji ve linguistikten anlamayanların kafası karışmıştır. Kaldı ki, klasik devirde dünyanın neresinde bugünki manasıyla milliyetçilik vardı? Ulus-devletlerin tek tipleştirici ve ırkçı ideolojisi ile yetişenler, imparatorluklarda etnik çeşitlilik hususundaki fiilî elastikiyeti anlayamazlar. Bir evvelki reisi Alman asıllı olan Amerika’da, Anglosaksonların hor görüldüğünü söyleyen var mıdır?

.BİR AVUÇ VATAN TOPRAĞI” ŞEHZADE ÖMER FARUK EFENDİ’NİN HİKÂYESİ
Şehzade Ömer Faruk Efendi, sürgünde iken, İstanbul uçağına binen bir yolcunun köpeğini göstererek, “Şu köpek bile benden bahtiyar, zira vatanı görecek,” diye hayıflanmıştır.
6 Aralık 2021 Pazartesi
6.12.2021

Osmanlı hanedanının en renkli şahsiyetlerinden Ömer Faruk Efendi, son halife Abdülmecid Efendi’nin yegâne oğludur. 1898 senesinde dünyaya geldi. Babası, yegâne oğlunun tahsil ve terbiyesine ehemmiyet verirdi. Mekteb-i Sultânî’de (Galatasaray Lisesi) okudu.

Ömer Faruk Efendi'nin çocukluğu
Ömer Faruk Efendi'nin çocukluğu
Ömer Faruk Efendi, Arapça dersinde hocası Fehmi Efendi’den izinsiz sınıftan dışarı çıkmak istedi. Hocası da bunun üzerine kendisine iki hafta izinsiz (yani hafta sonu mektepte kalma) cezası verdi. Bunun üzerine Abdülmecid Efendi, oğlu ile beraber mektebe gelip, “Hocam, Faruk elinizi öpsün, affedin” diye ricada bulununca affedip şu nasihatte bulundu: “Sen her talebeden daha iyi, daha uslu ve daha çalışkan olmalısın. Bir gün talihin yaver gidip padişah olursan bütün memlekete misal olacaksın!”

Faruk Efendi, Viyana Theresianum Koleji’ni ve Prusya Potsdam Harp Akademisi’ni bitirdi. Prusya hassa alayında üsteğmen rütbesiyle staj yaptı. Galiçya, ardından da Verdun Cephesi’ne gönderildi. Burada kanlı çatışmalara katıldı. Almanya’nın iki büyük madalyasını aldı. 1.85 boyunda, yakışıklı ve zevk-i selim sahibi bir şehzâde idi. Fenerbahçe Spor Klübü’nün reisliğini yapmıştır. Enver Paşa’nın bir ara onu padişah yapmayı düşündüğü söylenir.

Fenerbahçe Kulübü reisi Faruk Efendi 1920
Fenerbahçe Kulübü reisi Faruk Efendi 1920
Gelmeyin!
Babasının amcazâdesi Sultan Vahîdeddin’in kızı Sabiha Sultan’a âşık oldu. Kemal Paşa da bu sultanı istemiş; ama varmamıştı. İki genç evlendiler. Babasının, (Boris Johnson'n dedesi) Müşir Zeki Paşa’dan satın alıp kızına hediye ettiği Rumelihisarı’nda, bugün köprünün hemen altındaki yalıda oturdular.

Ankara’nın davetine işgal kuvvetlerinin veliahd dairesini sarması sebebiyle icabet edemeyen Abdülmecid Efendi, 26 Nisan 1921’de oğlunu gizlice Anadolu’ya gönderdi. Bir geminin ambarında meşakkatli bir seyahat yaparak İnebolu’ya geldi. Ancak genç şehzâdenin gelişi, o günlerde ufukta zafer ümidi belirdiğini gören Ankara’yı huzursuz etti.

Mustafa Kemal Paşa kendisinin gelişinin millî birliği bozacağı ve nihai zafere kadar İstanbul’da oturmasının daha uygun olacağını bildiren bir telgraf çekerek geri dönmesini istedi. Şehzâde apar topar geri çevrildi. Faruk Efendi, memleket için her zaman hayırhah olduklarını ispat edercesine, bu “gelmeyin” telgrafını sürgünde bile odasının duvarına asmış, muhtelif kopyalarını eşe-dosta dağıtmıştır.

Ömer Faruk Efendi Gliçya cephesinde 1917
Ömer Faruk Efendi Gliçya cephesinde 1917
Bayraklı deli
Saltanat kaldırıldıktan sonra, hükümet bütün şehzadeleri ve damatları ordudan ve memuriyetten attığını ilan etti. Binbaşı rütbesindeki Şehzade’ye, tekâüt hakkı bile verilmemişti. Kendini askerliğe adamış olan Şehzâde bu habere çok üzüldü. Az zaman sonra da hukuk fakültesine kaydoldu. Kâzım Karabekir’e, “Ne yapalım, hukukumuzu müdafaa etmekten başka çare yok” demişti.

Birkaç ay sonra halifelik kaldırıldı; Halife ve ailesi 24 saat içinde memleketi terke mecbur tutuldu. Ömer Faruk Efendi, ailesini bırakarak apar topar babasına bu yolculukta refakat etti. Birkaç gün sonra Sabiha Sultan ve kızları da geldiler. Evvela Lozan’da, sonra Nice’de oturdular.

1925’te Arnavut vatanperverleri arasında, Faruk Efendi’nin Arnavutluk hükümdarlığı mevzubahis oldu ise de, hükümdarlığı kendisi için düşünen başvekil Ahmed Zogu bunu engelledi. Türk hükûmeti de bunun için gayret sarf etti. Faruk Efendi, 1926’da vefat eden kayınpederi Sultan Vahîdeddin’in cenâzesini Şam’a götürdü.

Önceleri Mısır’da kraliyet ailesi arasında toplanan iane (yardım) ile geçinmeye çalıştılar. Dürrişehvar Sultan, 1931’de Haydarâbâd Nizâmı’nın oğlu ile evlenince, ailenin maddî vaziyeti biraz düzeldi. Şehzâde, Lancia marka bir otomobil aldı. Kendisi kullanırdı. Evin her tarafını bayraklarla donattığı gibi, arabasında da bayrak çekiliydi. Hatta Abdülmecid Efendi, “Oğlum, sana bayraklı deli diyecekler,” diye takılırdı.

Şehzâde, fevkalâde eli açık, sert görünüşü altında yüzü yumuşak ve merhametli idi. Sofralarından misafir eksik olmazdı. Diplomat şair Yahya Kemal de sık sık akşam yemeğine gelirdi. Nice’te câmi olmadığı için, hânedan efradından veya aileye yakın Müslümanlardan vefat edenlerin cenâzesini, hanımsa Sabiha Sultan, erkekse Faruk Efendi yıkardı.

Mısır ümidi
1938’de savaş arefesinde Abdülmecid Efendi Paris’e nakledince; Faruk Efendi de ailesi ile beraber Kâhire’ye göçtü. Artık kızları evlenecek çağa gelmişti; Avrupa’da Müslüman bir talip bulunması imkânsızdı. Harp çıkınca, yollar kapandı, bankalarla irtibat kesildi ve Halife’nin oğluna gönderdiği tahsisat kesildi. Beş parasız kaldılar.

Ailenin maddî sıkıntıyı aşmasının tek çaresi, üç güzel kızın iyi birer evlilik yapmasıydı. Ömer Faruk Efendi, çok sıkı kontrol altında tuttuğu kızlarının üçünü de kendilerinden yaşça çok büyük 3 Mısırlı prens ile evlendirdi. Yüksek terbiye sahibi sultanların üçü de buna razı geldiler ve mesud bir hayat sürdüler. Ailenin malî vaziyeti bu vesileyle düzeldi.

II. Cihan Harbi esnasında, muharebeler Kuzey Afrika’ya sıçrayıp, Mısır’ı tehdit etmeye başlayınca, Alman taraftarı olduğu ve muhtemel bir Alman işgalinde İngilizler aleyhinde kullanılır gerekçesiyle, Şehzade, İngiliz müstemleke idaresi tarafından Mısır’da çölün ortasındaki Sakkara’da bir villada enterne edildi. Bu nezâret, iki sene sürdü. Almanlar, Avrupa’daki cephelerden birer birer çekilmeye başladığı 1945 ilkbaharında serbest bırakıldı.

Bu arada Sultan ile Şehzâde’nin evliliği üzerinde kara bulutlar dolaşmaya başladı. Gurbete dayanamayan Şehzâde Ömer Faruk Efendi buhrana düştü. Sabiha Sultan’ı boşadı. Ardından da amcası Yusuf İzzeddin Efendi’nin kızı Mihrişah Sultan ile evlendi. Bu hâdise, hânedan arasında hayretle karşılandı. Çokları kendilerinden yüz çevirdi.

Faruk Efendi, sıhhatini oldukça kaybetmiş; kalp krizi geçirmiş, bir gözü gitmiş ve böbrek kifâyetsizliği gibi nice hastalıklarla uğraşmaya başlamıştı. Bir müddet sonra Mihrişah Sultan’dan da ayrıldı.

Faruk Efendi İkenderiye'deki evinde
Faruk Efendi İkenderiye'deki evinde
Derseadet
Faruk Efendi, gününü memleketten gelen ve ekserisi tarihe dair kitaplar okumakla ve küçük bir el radyosundan Türkiye haberlerini dinlemekle geçiriyordu. Tek meşgalesi balık tutmaktı. Elindeki üç-beş kuruşla İskenderiye’de deniz kenarında mütevazı bir ev yaptırmış ve adını Dersaadet koymuştu. Bu evin bir kısmını kiraya vererek geçinirdi. Ancak sosyalist diktatör Nâsır, önce evine birkaç senelik vergi borcu çıkardı; sonra da eve el koydu.

Faruk Efendi’nin bundan sonraki hayatı içler acısıdır. Hastalıkları çoğalmış; vatan hasreti ve maddî sıkıntı, Şehzâde’yi iyice bunaltmıştır. Arabasını ve evindeki eşyaları yok pahasına satarak geçinmeye çalışmaktadır. On seneyi aşkın bir zamandır çocuklarını görememektedir. Evkaftan aldığı 42 liralık cüz’î maaş da kesilmiştir. Kızı Hanzâde’nin Avrupa’dan gönderdiği para ile hayatını idame ettirmeye çalışmaktadır. Artık ölümü arzular hâle gelmiştir. Bunu, İstanbul’daki dostu tarihçi İsmail Hâmi Danişmend’e yazdığı mektuplardan anlamak mümkündür.

Bunlardan birinde diyor ki: “Bizi memleketten çıkaranlar bize hakk-ı hayat bile vermediklerinden, ‘Bunlar ne ile yaşayacak’ diyen olmamış! İnsan emektar hizmetçisini ihtiyar oldu diye çıkarmadan, nerede ve nasıl yaşayacak diye düşünür ve yaşaması temin edilir. Yeni doğmuş çocuğu ile sokağa atılmaz. Bunlar da kâfi değilmiş gibi her Türk’ten daha fazla Türk olan birilerini, Türk hukukundan ıskat edilmesi bütün bu haksızlıkların en büyüğü oldu. ‘Sen bizlerden değilsin’ demekle kendilerinde belki bir zevk duydular. Fakat kanımı değiştiremediklerinden ne isem o kaldım. Yani, her Türk’ten daha Türk! Artık bu coşkunlukların durması kesilmesi zamanı çoktan gelmiştir. İstenilen, vatana kavuşmak ve o toprakta gömülmektir. Artık bu da çok görülmesin, başka bir istenen yok!”

Abdülmecid Efendi ve iki çocuğu
Abdülmecid Efendi ve iki çocuğu
Şanslı köpek
Sürgünde devamlı vatan hasreti (dâüssıla) içinde yaşadı. Masasında hep bir kavanoz içinde vatan toprağı ve ay-yıldızlı bayrak dururdu. Hatta 1952’de Kâhire’den Türkiye’ye giden bir tayyare yolcusunun kucağındaki küçük köpeği göstererek, gözyaşları içinde, “Şu köpek bile benden bahtiyar, zira vatanı görecek,” diye hayıflanmıştır. Neslişah Sultan derdi ki: “(Annem ve babam) Türkiye’yi cennetten bahseder gibi hasretle anlatırlardı.”

“Ömer Faruk el-Osman” ismini kullanır; Osmanoğlu ismi fazlaca Rum ismine benzediğinden [o zaman Rumlar oğlu ile biten soyisimler taşırdı] ve haksız olarak bu ismi kullananlar bulunduğunu işittiğinden, el-Osman tabirini kullanmayı muvafık görürdü.

Melik Faruk’un hânedandan en sevdiği kişi adaşı Faruk Efendi idi. Sık sık kendisine refakat eder; onun av partilerine katılırdı. Faruk Efendi, ne kadar alafranga görünürse görünsün, hususi hayatında Şark usulü yaşamayı severdi. Neslişah Sultan, babasının et ve pilavsız sofraya oturmadığını, “Ben keçi miyim, ot yiyeyim” diye latife ettiğini; maalesef bu ağır gıda alışkanlıklarının da sıhhatine menfi tesir ettiğini anlatırdı.

Şehadetiniz mübarek olsun
Hânedandan, vatana kavuşmayı en çok arzulayan ve ümidini hiç kaybetmeyen Faruk Efendi idi. Son senelerinde Prens Abbas Halim’in İskenderiye’deki evinde 10 sene kadar misafir yaşadı. Prens ve zevcesi de Faruk Efendi’ye hizmet etti. Faruk Efendi, 28 Mart 1969 gecesi Kâhire’de hasret, kırgınlık ve mahrumiyet içinde vefat etti.

Tek hayali İstanbul’da ölebilmekti; ama ümidini kaybetmişti. Vatandan toprak getirtip, masası üzerine muhafaza etmiş ve ölünce kabrine konulmasını vasiyet etmişti. Vatan toprağına gömülmesi mümkün olmadı; ama na‘şı yıllar sonra Nisan 1977’de Neslişah Sultan tarafından Kâhire’den İstanbul’a nakledildi. Sessiz sedasız Sultan II. Mahmud Türbesi’ne nakledildi.

Münevver Ayaşlı der ki: “Başın sağolsun Türk milleti! Bir daha ne böyle bir hânedan, ne de böyle bir şehzâde göreceksin. Şehzâdem, siz de gurbet zindanından ancak, can pahasına kurtuldunuz, şehâdetiniz mübarek olsun!”.

.OSMANLI MEDRESELERİNDE FEN DERSLERİ OKUTULMAZ MIYDI?
Preveze Deniz Muharebesi, üç misli güçlü düşmana karşı, Osmanlı toplarının menzilinin, düşman toplarının menzilinden daha fazla olması sebebiyle kazanılmıştı.
13 Aralık 2021 Pazartesi
13.12.2021

Kâtip Çelebi, Evliya Çelebi, Cevdet Paşa, Koçi Bey gibi öyle bazı isimler vardır ki, çeşitli mevzularda ortaya attıkları görüşler, popüler karizmaları sayesinde olsa gerek, münakaşa edilemez bir kanun maddesi kabul edilir; bundan sonra o mevzuya dair fikriyat, hep bu kabulün üzerine bina olunur. Osmanlı inhitat ve inhilali (duraklayıp çözülmesi) de bu çerçevede izah edilmeye çalışılır.

Meşhur Osmanlı bürokrat ve bibliyografı Kâtip Çelebi, Mîzânü’l-Hak kitabında, Fatih Sultan Mehmed’in, kurduğu medreselerde okutulmasını emrettiği Hâşiye-i Tecrid ve Şerh-i Mevâkıf gibi kelâm derslerinin, sonra gelenler tarafından “felsefiyyattır” diye kaldırıldığını; yerine Ekmel ve Hidâye gibi fıkıh derslerinin konulduğunu söyler. Sanki fıkıh geometri ve mantıkla alakasızmış gibi…

Sonra da “yalnız bunlarla iktifa etmek mümkün olmayacağı için, ne felsefiyyat kaldı, ne fıkıh!” der. Osmanlı memleketinde ilim pazarına kesat geldiğini ve bunları okutacak kimsenin kalmadığını iddia eder. Ardından da hendese bilen müftü ve kadı ile bilmeyen müftü ve kadı’nın ibretlik hikâyesini anlatır. Benzeri iddiaları Taşköprüzâde de tekrar eder; 1540’larda skolastik ilâhiyat ve matematiğin medrese ulemâsı arasındaki eski itibarını kaybettiğinden ve ilim seviyesinin düştüğünden dert yanar.

Felsefiyyat nedir?
Uzunçarşılı’nın da içlerinde bulunduğu çoğu yazar, Kâtip Çelebi’nin hakikati aksettirmeyen bu iddialarını -tarih felsefesi ve metodolojisi miyarlarına hiç vurmaksızın- sorgusuz sualsiz kabullenir ve bir paradigmanın temeline oturtur: Osmanlı medreselerinde aklî (pozitif) ilimler kaldırıldı. Yerine sadece naklî (dini) ilimler geçirildi. Bu sebeple medreseler geri kaldı!”

Mektep ve Medrese müellifi Muallim Cevdet gibi meşhur bir maarifçi, tarihçi ve arşivci mütefekkir buna karşı çıkar. Osmanlı Türklerinde İlim kitabı müellifi Abdülhak Adnan Adıvar da aynı fikirdedir. Son zamanlarda Cevat İzgi, Yaşar Sarıkaya, Osman Kafadar, Ali Bakkal, Şükran Fazlıoğlu gibi akademisyenlerin buna dair neşriyatı vardır.

Düşme veya artma gibi klişe ifadeler, nispi bir değer taşır. Yani kişiye göre değişen subjektif sözlerdir. Elde matematikî değerler ve istatistikî veriler olmadığı müddetçe bunlar iddiadan öte geçemez. Her devirde ilim seviyesinden veya talebenin gevşekliğinden yakınmayan bir ilim adamı yok gibidir.

Hani fetva?
Yazdıklarından anlaşıldığına göre, Kâtip Çelebi, aslında naklî ilimlerin içine giren kelâm ilmini felsefiyyat olarak gördüğü gibi, matematik, astronomi gibi ilimleri de felsefiyyata dâhil kabul eder. Kâtip Çelebi, bu ilimlere rağbetin azaldığını, daha da ileri giderek şeyhülislâmın bunların okutulmasını yasakladığını söyler. Ama her nedense yasakçı şeyhülislâmın adını vermez.

Buna dair bir fetva şimdiye kadar bulunamamıştır. Ulemayı ve dini itham için nedense hep fetvadan bahsedilir. Rasathane fetvayla yıkılmıştır! Matbaa fetvayla yasaklanmıştır” Ama nedense bu fetvalar ortada yoktur. Olsaydı, 50 kere bulunmuştu.

Halbuki aynı Kâtip Çelebi, yine aynı kitabında, XVII. asırda kendisinin okuduğu dersler arasında fen derslerini de sayar. Bu derslerin revaçtan kalktığını iddia ettiği devirde cereyan eden Preveze Deniz Muharebesi, üç misli güçlü düşmana karşı, Osmanlı toplarının menzilinin, düşman toplarının menzilinden daha fazla olması sebebiyle kazanılmıştır.

Evet, İslâm ulemasının, dinî ananeyi bir tarafa bırakarak ilahiyatı aklıyla çözmeye çalışan ve çok zaman da materyalizme varan bir fikir yapısını kabul etmemeleri, hatta ona muhalif olmaları gayet anlaşılacak bir hâldir. Sadece Müslüman âlimler değil, diğer semavi dinlerde de aynısı mevzubahistir. Muallim Cevdet, buna rağmen medreselerde felsefenin okutulmasından çekinilmediğini söyler. Zira muhalif olduğu fikriyatı bilmek elzemdir.

Yedi yıldız
Cumhuriyet devrinde kaldırılışına kadar medreselerde hem kelâm, mantık ve felsefe, hem de fen dersleri okutulmuştur. Fransız hükümetinin talebi üzerine 1741 senesinde hazırlanan Kevâkib-i Seb’a adlı eserde, medreselerdeki tedris usulleri, maarif mantığı ve burada okutulan ders kitapları sayılmıştır. Yeni harflerle neşredilen bu eserde, hikmet, mantık, astronomi, matematik ve geometri derslerinin okutulduğu görülür.

Kâtip Çelebi’den 122 sene sonra (1679) İstanbul’da 1 sene yaşamış olan İtalyan asilzadesi Comte de Marsigli, Stato Militare dell’Imperio Ottomano adlı eserinde, medrese talebelerinin dinî tedrisattan sonra, nesir ve nazım şeklinde yazı yazma kabiliyeti kazandıklarını, ardından tarih, mantık, felsefe ve tıp ilmini iyice öğrendiklerini anlatır.

1781-1786 seneleri arasında İstanbul'da bulunan İtalyan rahip ve edip Giambattista Toderini (1728-1799), 1787 senesinde Osmanlı literatürü hakkında 3 ciltlik Letteratura Turchesca isimli eseri neşretmiştir. Burada Osmanlı medreselerinde okutulan fen derslerinden tafsilatla ve hayranlıkla bahseder.

Comte de Marsigli'nin Stato Militare dell’Imperio Ottomano adlı eseri
Comte de Marsigli'nin Stato Militare dell’Imperio Ottomano adlı eseri
Mektep-Medrese
Kâtip Çelebi’den cumhuriyet devrine kadar yaşamış âlimlerin çoğunun icazetnameleri, yani diplomaları, ayrıca talebe listeleri tedkik edildiğinde, din dersleri dışında kelâm, mantık ve hikmet derslerinin okutulduğu görülür. Osmanlılardaki ilmiye hayatının tasvir edildiği otobiyografik eserlerden anlaşıldığına göre, Kâtip Çelebi’den çok sonra dahi, medreselerde fen dersleri okutulmaktadır.

Evet, XIX. asırda medreselerde fen derslerini tercih eden talebe fazla değildir. Bu, Tanzimat devrinin maarif politikasının tabii neticesidir. Çünki Avrupa ile arayı kapatmaya çalışan Osmanlı hükümeti, ıslahat hareketleri çerçevesinde kendisine lazım olan (diplomat, bürokrat, hâkim, asker, mühendis, tabip, baytar, muallim gibi) teknik elemanları yetiştirmek üzere yeni mektepler açmıştı.

Böyle olunca medreseler gayet tabii olarak şer’î ilimlere inhisar etti. Medreseyi bitiren talebe, çıktığı sınıfa göre imamlık ve sıbyan mektebi hocalığından, müderrislik, kadılık, müftülüğe kadar uzanan geniş bir meslek sahasında vazife alıyordu. Medrese mezunlarının fen bilgisini kâfi görmeyen pozitivistler de, bunu din aleyhtarlığı için malzeme olarak kullanmıştır.

Osmanlı roketleri
Bugünki manada ilmin teknolojiye sistematik olarak aktarılması XIX. asrın başlarındadır. Aslında Osmanlılar, zannedilenin aksine dünyadaki teknolojik ilerlemeleri takip etmenin yanında katkılar da yapıyordu. Mesela Emin Paşa tarafından Fransızca olarak 1840 senesinde neşredilen roket teknolojine dair kitaptan günümüzde çoğu kişinin haberi yoktur: Mémoire sur un nouveau système de confection des fusées de guerre.

Kısa bir zaman içinde logaritma şerhi kaleme alan ve buna hayran olan Fransız sefirinin “Bizde olsa ağırlığınca altın ederdi” dediği İsmail Gelenbevî'nin (vefatı: 1791) bilhassa mantık üzerine yazdığı kitap ve risalelerin, asrındakilerin fevkinde olduğu yakın zamanda yapılan çalışmalarda ortaya konulmuştur.

Sultan III. Mustafa zamanında kurulan ve sonradan İstanbul Teknik Üniversitesi adını alan Mühendishane’nin matematik hocası meşhur Başhoca İshak Efendi, çok sayıda Garp lisanı bilirdi. Astronomiden mekaniğe, kimyadan arazi ölçümüne kadar hayli kıymetli eseri vardır. 1836’da hac dönüşü Süveyş’te vefat edince, talebeleri Halıcıoğlu’ndaki [Şimdi FSMÜ] mektep bahçesine temsilî bir mezar taşı dikmişlerdi. Bu taş, Tek Parti devrinde kaldırılmıştır.

IRCICA tarafından cilt cilt neşredilmiş, Osmanlı ilimler tarihine dair bibliyografik eserlerde, çok sayıda ilim adamı ve eserinin tanıtımı yapılmaktadır. Bu kitaplarda XIV. asırdan XX. asır başlarına kadar astronomi, matematik, tıp ve coğrafya sahasında Osmanlı memleketinde kaleme alınmış 13.242 tane ilmî ve orijinal eser ismi sayılmıştır. Aynı devirde yazılan dinî eserler bu kadar fazla değildir.

Osmanlılar, en yeni fenni buluşlardan haberdardır. Ama demografik ve ekonomik imkânsızlıklar bunlara talebi engellemektedir. Yani elde nüfus ve para yoktur. Nitekim, “Marifet iltifata tâbidir. Müşterisiz meta zayidir” sözü meşhurdur. Talep ol(a)mayınca, tatbikat mahdut kalır; yayılamaz; geriye bakınca da yok gibi görünür.

Gelenbevi İsmail Efendi - Yağlıboya tablodan karakalem kopya
Gelenbevi İsmail Efendi - Yağlıboya tablodan karakalem kopya
Teknoloji her şey mi?
Bu miras neden günümüz Türkiye’sine aktarıl(a)madı? Avrupa'yı gezmiş insanlar, yüzlerce sene evvel kurulmuş ve bazısının isimleri Katolik üniversitesi olarak geçen maarif müesseselerini görmüşlerdir. Avrupa, ciddî bir reform hareketi yaşamış olmasına rağmen, müesseselerini ayakta tutmuştur. Bu da ilim an’anesindeki devamlılığı temin etmiştir. Peki, menşei X. asra dayanan Osmanlı medreseleri şimdi nerededir?

Osmanlı'nın son zamanlarında kurulan yeni mekteplerin kadrolarının mühim bir kısmı, yine medreselerden temin edilmiştir. 1924’te medreselerin kapatılmasıyla binlerce yıllık bir ilim an’anesi silinivermiştir. 1933’e geldiğinde, üniversite reformu adıyla, Türkiye'de geçmiş miras ile irtibatı bir nebze kurabilecek ilim adamları da üniversitelerden atılmıştır.

IX. asırdan beri Şark’ta ilim lisanı Arapça idi. Kütüphanelerde mevcut yüzbinlerce yazma eser, daha yeni yeni gün yüzüne çıkmaya başlamıştır. Şu halde klişe beyanlarda bulunmak veya bunları sorgusuz sualsiz tekrar etmek yerine, ilim ve kültür tarihi üzerine derinleşmek icap etmektedir.

Aslında şimdilerde bilim ve teknoloji, insan hayatını tamamen işgal ettiğinden, neredeyse her şey bu ikisine indirgenerek izah ediliyor. Halbuki insanı insan yapan, konuşup düşünmesidir. İhtiyaç duyulduğu zaman, bir alet veya silah hızlı bir şekilde yapılabilir. Ancak sosyal bir meselenin analizi hemen yapılamaz veya ciddi hukuk problemi kolayca çözülemez. Çünki bunlar çok ciddi oturmuş ilmî bir altyapı ister.

Bundan dolayıdır ki Osmanlı ilim hayatında, lisan, hikmet ve hukuk üzerinde kesif çalışmalar yapılmıştır. Günümüz dünyasının en büyük ihtiyacı, meselelere derinlemesine nüfuz edecek mütefekkirlerdir. Mevcut ilim mirası devam edebilseydi, memleket hem hukuk, hem de hikmet sahasında belki parmakla gösterilen ve dünyaya ışık tutan bir mevkide olacaktı. Çünki hukuk ve hikmet, güçlü bir an’aneye dayanmaksızın inkişaf edemez..

.HAZRET-İ İSA'NIN ŞERİATİ
İncil’de emir ve yasaklar yok denecek kadar az olduğu için, bazıları İsa aleyhisselâmın müstakil şeriati bulunmadığını ileri sürmüştür.
20 Aralık 2021 Pazartesi
20.12.2021
Bugünki Filistin’de Roma hâkimiyetinin başlarında, İsa aleyhisselam, peygamber olarak gönderilmişti. Kendisine İncil adında bir mukaddes kitabın indiğini Kur’an-ı kerim bildirir. İncil, Yunanca inkilyon kelimesinden Arapçalaşmıştır ve müjde mânâsına gelir. Bugün Hristiyanlar, İncil diye bir kitap olmadığına; İncil’in, bizzat Hazret-i İsa olduğuna inanır, ki sebebi aşağıda gelecektir.

Ezeli düşman
Hazret-i İsa ilk menfi reaksiyonu kendi kavminden gördü. Bunlar Romalılarla bir olup kendisine zarar vermek istediler. (İşte Hıristiyanların Yahudilere olan ezeli düşmanlığı buradan kaynaklanmaktadır.) Zaten kendisine çok az kimse inanmıştı ve İncil'i de kendisinden başka ezbere bilen kimse yoktu.

Müminlerin önde gelenleri olan havariler, sayıca az ve devlet desteğinden de mahrum oldukları için, sahabilere benzer bir misyonu yerine getiremedi. Hakiki İncil kısa bir zamanda kayboldu.

İlk Hristiyanların tebliği sözlü an’aneye dayanan vaazlarla cereyan ediyordu. Vaizlerin işlerini kolaylaştırmak üzere küçük müracaat kitapları yazılması gerekti. Böylece Mesih’in hayatı ve sözlerini anlatan mecmualar kaleme alındı. İncil denilen kitaplar böyle meydana geldi. Hristiyanlar, bu kitaplarla beraber, Tevrat’ı da mukaddes kitap olarak kabul eder ve okur.

Eldeki en eski İncil nüshası (MS 130) - Brisith Museum
Eldeki en eski İncil nüshası (MS IV. asır) - British Museum
Yıkmaya değil, tamamlamaya
İncillerde emir ve yasaklar yok denecek kadar azdır. Ahlâkî hükümler yer alır. Bu sebeple bazıları Hıristiyanlığı, müstakil bir hukuk sistemi olmaktan çok, Musa aleyhisselâmın şeriatini teyid eder mahiyette görmüşlerdir.

İncillerde Mesih’in “Ben şeriatleri ve peygamberleri yıkmaya değil, tamamlamaya geldim” (Matta 5, 17-19; Barnabas 38) ve “Musa’nın kitabında yazılı olan her şey doğruların doğrusudur” (Barnabas 206) dediği yazar. aslında bu, inanç cihetiyledir.

Evet, bazı peygamberler (resul) müstakil şeriat (amelî esaslar) getirir; bazıları ise (nebi) getirmeyip insanları önceki bir peygamberin şeriatine çağırır. İsa aleyhisselamın hayatını tafsilatla anlatan Kur’an âyetleri, onun müstakil bir şeriat getirdiğine, burada eksik bırakılan hususların Tevrat ile doldurulacağına delâlet eder.

Nitekim Kur’an-ı kerimde nakledilen “Benden önce gelen Tevrat’ı tasdik edici olarak ve size haram kılınan bazı şeyleri helâl etmek üzere gönderildim” sözünden (Âl-i İmran: 50) Musa şeriatinden farklı bir şeriatinin bulunduğu anlaşılmaktadır.

Zorlama tevil
Kâdı Beydâvî, “İncil’e inananlar, Allah’ın onun içinde indirdiği hükümlerle hükmetsinler! Kim Allah’ın indirdiği hükümlerle hükmetmezse, işte onlar fâsıkların ta kendileridir” (Mâide: 47) mealindeki âyeti tefsir ederken, “İncil’in de bir takım hükümleri ihtiva ettiğine, İsa aleyhisselâmın gönderilmesiyle Yahudi şeriatinin neshedildiğine ve müstakil şeriatinin olduğuna delâlet eder” diyor.

Bunun Şeyhzâde hâşiyesinde diyor ki: “Beydâvî’nin bu izahı, ‘İsa aleyhisselâm Tevrat’ın ahkâmı ile amel etmiştir. Çünki İncil, vaaz ve nasihatler kitabı olup, onda hüküm bildiren pek az âyet vardır.’ görüşüne reddiyedir. ‘İncil’e inananlar, Allah’ın onun içinde indirdiği ile hükmetsinler!’ âyeti, zâhiren onların Tevrat’taki hükümlerle değil, İncil’deki hükümlerle mükellef olduklarına delâlet eder.

Nitekim sonraki âyetteki şu kısım da bunu gösteriyor: ‘Sizden her biriniz için bir şeriat ve bir yol tayin ettik.’ Buna göre Tevrat, İsa aleyhisselâmın gönderilmesi ile neshedilmiş ve O’na müstakil bir şeriat verilmiştir.

İsa aleyhisselâmın müstakil bir şeriatinin bulunmadığını söyleyenler, ‘İncil’e inananlar, Allah’ın O’na indirdiği ile hükmetsinler” ifadesindeki ‘Ona indirilen’i, Tevrat’ın hükümleriyle amel etmeleri lâzım gelir, şeklinde tevil ediyorlar. Halbuki bu zorlama tevil, âyeti zâhirinin hilâfına hamletmektir.”

Nişancızâde dünya tarihine dair eseri Mir’at-ı Kâinât’ta der ki: “İncil’de şer’î hükümler azdı. Amelî tarafları Hazret-i Musa’nın şeriatine uygundu. Ancak Hıristiyanlar, Yahudiler gibi sert ve haşin değil, zayıf oldukları için, şeriatleri de hafif ve ruhsatlarla dolu idi. Abdest ve gusl; necasetten sakınmak emredilmemişti.

Kudüs Konsili
Kudüs Konsili
En iyi örnek
ME 63’ten beri Roma işgalinde yaşayan Yahudilerin defalarca çıkardığı ayaklanmalar şiddetle bastırıldı. Böylece ilk Hıristiyanlar, dinlerini doğru öğrenip yayacak bir birlik kuramadılar. Üstelik Roma otoritesine ayaklanan Yahudilerden de kendilerini ayrı göstermek mecburiyetini hissettiler. Bu da Yahudi şeriatinden uzaklaşmalarına sebebiyet verdi.

İmparator Diocletianus (MS 303) Hıristiyan din büyüklerini öldürttüğü gibi, dinî metinleri de yok ettirdi. Böylece İsa şeriatinin doğru ve bütün bir şekilde yayılmasına imkân kalmadı.

Yeni dine Yahudi asıllı olmayanların da girişi ile Hıristiyanlar arasında Musa şeriatine uyan ve uymayıp kendi geleneklerini devam ettirmeyi tercih eden iki grup ortaya çıktı. Havariler klasik an’aneye bağlı olarak yaşadılar.

Mevcut İnciller, fıkhî bir mesaiye elverişli olmadığı içindir ki Hıristiyanlar, Yahudiler gibi etraflı bir hukuk sisteminden mahrum olarak, ruhban sınıfı eliyle, beşerî irade mahsulü dogmalara uymak vaziyetinde kalmıştır.

Gerçek inanç üzerine uzun münakaşalar, nihayet Hazret-i İsa’nın örnek alınacak yüksek bir şahsiyet olmaktan çıkarılarak tanrılaştırıldığı Platonist bir akidenin Hıristiyan inancı olarak kabulü ve farklı düşünenlerin dışlanması, Hıristiyanlığı bambaşka bir mecraya soktu.

Halbuki Kur’an-ı kerim, Hazret-i Muhammed’i bir yandan ilahlık sıfatı bulunmayan bir “kul” (insan); öte yandan “üsve-i hasene” (uyulacak en iyi örnek) olarak müminlere takdim eder.

Paulus’un parmağı
Paulus, Hazret-i İsa’yı görmemiştir. Havarilerle zıt düşüp Anadolu ve Doğu Avrupa gibi Yahudi cemaatine uzak yerlerde tebliğe başladı. Bunlara tatbik olunamayacağı gerekçesiyle Yahudi şeriatindeki hükümleri kaldırdığını ilan etti (Romalılara Mektub 4/13; Galatyalılara Mektub 3/18; Korintoslulara Birinci Mektub 9/20; Resullerin İşleri 15/28).

Halbuki “Hazret-i Musa’nın şeriatini tahkir eden öldürülür” diyen yine bizzat kendisi idi (İbrânilere Mektub 10/28).

Kudüs Konsili’nde putlara kesilmiş hayvan, leş ve kan yemenin yasaklığı, ayrıca zinanın haramlığı dışındaki Yahudi şeriati hükümlerinin tatbikine lüzum olup olmadığı müzakere edildi. Neticede Paulus ağır basarak, Yahudilikten yalnızca bu dört hükmün tatbiki ve yeni Hıristiyanların sünnet olmalarına gerek bulunmadığı fikri çıktı (Resullerin İşleri 15/29).

Bilahare Paulus ilk dört hükmün üçünün tatbikattan kalktığını, sadece zinanın yasaklığı hükmünün kaldığını ilan etti. Paulus, hedef kitlesini teşkil eden paganlara yeni dini kolay ve sempatik göstermek istemiştir.

Paulus’a karşı çıkan ve başında Hazret-i Meryem’in oğlu Simon’un bulunduğu Yahudi şeriatini kabul eden Yahudi-Hıristiyan ( Judeo-Christian) cemaati, giderek azalan bir sayıda varlığını devam ettirmiştir.

Paulus - Kariye Camii
Paulus - Kariye Camii
Takdis edilen Roma hukuku
Hazret-i İsa'nın göğe kaldırılışı ve İncil'in kaybolmasından sonra Hıristiyanların Yunan felsefesi tesirine girdiği, ibadetlerine bir takım pagan âdetlerinin karıştığı, amelî esasların ise Roma hukuku prensiplerine göre tanzim edilir olduğu bir gerçektir.

Zaman zaman toplanan ruhban meclisleri (konsiller) Tevrat ve İncil’deki hükümleri tefsir ederek bazı dinî hükümler kabul etmiş; papalar da çıkardıkları emirnamelerle bu faaliyeti sürdürmüştür.

Roma İmparatoru Iustinianus, Roma hukukunu Hıristiyanlık boyasıyla boyayarak ortaya şeklen yeni bir hukuk sistemi çıkarmıştı. Roma hukuku, böylece Hristiyanlık ile mezcolundu. Bu dinin bilhassa ahlâkî pek çok hükmünden faydalanıldı. Meselâ kadın-erkek eşitliği, kan hısımlığına dayalı aile, kölelerin insan sayılışı gibi prensipler hep Hristiyanlıktan Roma hukukuna girmiştir

.KUVA-YI İNZİBATİYE yahut SON HİLAFET ORDUSU
Ankara hareketini söndürmek için İstanbul hükümetinin kurduğu inzibat birlikleri karşı tarafa katılmıştı. Bu bir danışıklı dövüş müydü?
27 Aralık 2021 Pazartesi
27.12.2021
Cihan Harbi’nin mağlubiyetle bitmesi üzerine, Anadolu’da yer yer eski İttihatçıların da yer aldığı bazı mukavemet hareketleri ortaya çıktı. Mustafa Kemal Paşa tarafından birleştirilen ve İstanbul’a alternatif bir hükümete dönüştürülen bu hareket üzerine, Müttefikler 16 Mart 1920’de İstanbul’u işgal etti ve meclisi dağıttı.

İşgalciler 26 ve 31 Mart tarihlerinde hükümete iki nota vererek, Anadolu’daki hareketi söndürmek üzere tedbir almasını istedi. Sadrazam Salih Paşa, bu hareketin tabii bir refleks olduğunu söyleyip, işgal kuvvetlerini protesto edince, İngilizler bundan Ankara’nın desteklendiği neticesini çıkardı. Kriz üzerine Salih Paşa düştü; Ferid Paşa sadrazam oldu.

Kuva-yı İnzibatiye askerleri
Kuva-yı İnzibatiye askerleri
Huruc ale’s-sultan
Henüz Anadolu’da ciddi askeri işgaller yoktu. Müttefik tazyikini arttıracağından ve sulhun gecikerek işgallerin yayılacağından endişelenen hükümet, Ankara hareketine karşı şeyhülislam Dürrizade Abdullah Efendi’den aldığı bir fetvayı, hükümet beyannamesi ve padişah fermanı ile beraber neşretti. Fevzi Çakmak’ın Ankara kürsüsünde “İngiliz süngüsü altında verilmiştir” dediği fetva budur. [Çakmak’ın bu sözü, Padişah’ı, Ankara hareketinin yanında göstererek, halkın ve kafası karışık milletvekillerinin kalbini çelmek için söylenmiştir.]

Ayrıca Ankara hareketinin liderleri divan-ı harbde gıyaben idama mahkûm oldu.
Bu hareketin şer’î tabirle huruc ale’s-sultan (meşru hükümete isyan) olduğunu, buna kalkışanların günaha düştüğünü ve karşı çıkanların ise sevap kazanacağını beyan eden bu metinler, gazetelerde neşredildi; İngiliz tayyareleri tarafından Anadolu’ya dağıtıldı. [Sonradan İstanbul, bu hükümleri Ankara’ya bir cemile olarak iptal etmiştir.]

Huruc Fetvası
Huruc Fetvası
Böylece halk arasında Ankara’ya reaksiyoner tavır genişledi. Bunun tesiriyle çıkan ihtilaller, Çerkez Ethem’in tabiriyle Ankara hükümetini felce uğrattı. Yeni harekete bağlı Ankara Müftüsü Rıfat Efendi’nin mukabil fetvası, bu yangını söndürmekte işe yaramadı.

Ankara’da meclisin toplanması haberi üzerine İngilizler tazyikini arttırdı. Bunun üzerine hükümet, 18 Nisan 1920’de jandarmaya benzemesi itibariyle Kuva-yı İnzibatiye (İnzibat Kuvvetleri) adı verilen bir askeri birlik kurdu ki, Hilafet Ordusu diye de bilinir. Üç piyade alayı ve bir topçu taburundan müteşekkil 4 bin kişilik ordunun başına Süleyman Şefik Paşa getirildi. İngilizlerin serbest bıraktığı harb esirlerinden de bir kısmı bu orduya katıldı.

Çerkez Ethem
Çerkez Ethem
İsteksiz kumandan
Birlikler 1 Mayıs’ta İzmit ve Sapanca’da karargâh kurdu. Zamanla Bolu, Gerede ve Ankara kırlığına yayıldı. İngilizlerin İzmit’te birlikleri ve körfezde de gemileri vardı. Benzeri birliklerin memleketin her tarafında kurulması için yazışmalar yapıldı; ama çoğu yer Ankara hükümetinin kontrolünde olduğu için bu gerçekleşemedi.

Şefik Paşa işi ağırdan alırken, karşı taraf tahkimatını iyice güçlendirdi. Azledilip yerine Suphi Paşa tayin edildi. İşin garibi Şefik Paşa hatıralarında bu işlerden hiç bahsetmez. İstanbul’daki Ankara taraftarı zabitler, bu orduya işe yaramaz silah ve cephane yolladı. (Hüsameddin Ertürk, İki Devrin Perde Arkası, s.391-392)

Şefik Paşa
Şefik Paşa
Eylül 1919’dan bu yana Biga’dan Bursa’ya kadar olan mıntıkada Ankara hükümetine karşı duran Ahmed Anzavur Paşa, Adapazarı ve Kandıra’ya girdi; Eskişehir üzerine yürüdü. Ancak 17 Mayıs’ta Geyve boğazında Ethem birliklerine mağlup oldu. Ethem, Sapanca ve Adapazarı’nda hadiseyle alakalı gördüklerine kendisine mahsus tekniklerle dehşetli cezalar verince, diğer mıntıkalardaki ayaklananlar çözüldü.

Ahmed Anzavur
Ahmed Anzavur
Size yenilmek için!
Kuva-yı İnzibatiye’yi kontrol için Anadolu Fevkalade Umumi Müfettişliği kurulmuştu. Başına getirilen Müşir Zeki Paşa, Suphi Paşa vasıtasıyla Ankara ile irtibata geçti. Kuva-yı Milliye’nin Müslümanların birbirini öldürmesine yol açtığını, memleketi kurtarmak isteyen padişahı ve hükûmeti müşkül vaziyete düşürdüğünü söyledi. Ankara’da kurulan hükumetin dağıtılmasını, milis birliklerinin meşru hükûmete bağlanmasını ve sulh yapılana kadar çatışmaların durdurulmasını istedi.

Bu arada Suphi Paşa, mıntıkadaki Kuva-yı Milliye kumandanı arkadaşı Ali Fuat (Cebesoy) Paşa ile el altından anlaştı. (Ali Fuat Cebesoy, Milli Mücadele Hatıraları, İst. 1953, s. 409) 14 Haziran’da taarruza kalkışan Kuva-yı İnzibatiye birlikleri, karşı tarafa geçti. Geçmeyenler geri döndü; birkaçı karşı tarafa esir düştü. Kemal Paşa, Selanik’ten arkadaşı Suphi Paşa’ya Ankara'ya geldiğinde, “Hilafet Ordusu kumandanlığını niçin kabul ettiniz?” diye sorduğunda, “Size yenilmek için!” cevabını almıştır. (Nutuk)

Avni Paşa hatıralarında, “Suphi Paşa silah attı bir şey olmadı; biz laf attık 150’lik listesine girdik” demiştir.

Hükümet, 25 Haziran’da Kuva-yı İnzibatiye’yi dağıttı; milislerin oğluyla beraber astığı Kurmay Binbaşı Hayri Bey’in ailesine de maaş bağladı. Aradaki tampon ortadan kalkınca, Kuva-yı Milliye ile İngiliz 242.Tugayı arasında ufak çapta çatışmalar oldu ve milisler püskürtüldü. Bu, “7 düvel”den biri olan İngilizlerle yegâne askeri karşılaşmadır.

Daha 1919 yazında Sultan Vahîdeddin Anadolu'daki isyanı bastırmak üzere mutemet kuvvetlerinden iki fırka teşkil edip Anadolu’ya sevkedeceğini söyleyince İtilâf Devletleri mümessilleri buna asla müsaade etmediler. “Bu, mütâreke şartlarına aykırıdır. Terhis yerine yeniden silahlanma mı yapacağız?” dediler. (Dagobert von Mikusch, La Resurection d’un Peuple, Paris 1931, s.184)

Ali Fuat Cebesoy
Ali Fuat Cebesoy
Oyalama siyaseti
Kurulması için hükümete ağır tazyikte bulunan İngilizlerin, Hilâfet Ordusu’na destek olmaması çok enteresandır. İngilizler yardım etmiş olsaydı, netice bambaşka olurdu. İngilizler neden Ankara hareketini bastırmak için bir ordu kurulması hususunda İstanbul hükümetini tazyik etmiş de, bu hareketi bizzat yapmamış veya destek vermemiştir?

İngiliz savaş bakanlığı, İstanbul’un şu saatten sonra Ankara’ya galebe çalacağını beklemiyordu. Şu halde İstanbul ile Ankara’nın arasını tam manasıyla açacak bir planı tatbik ediyor; Ankara hareketini, İstanbul’u tazyik için bir vesile olarak kullanıyorlardı.

O zaman Dâhiliye Nâzırı olan ve Kemal Paşa’yı Garibaldi’ye benzeterek sonunda mutlaka Padişah’a itaat edeceğine inananlardan Ahmed Reşid (Rey) Bey hatıralarında diyor ki: “Lloyd George, İstanbul’u işgal edip, Sevr’i tasdik etmeyeceği kat’i olan meclisi dağıtarak bunun Anadolu’da toplanmasını sağladı. Bir yandan da İstanbul hükûmetinden, Anadolu hareketini kınamasını istedi.

Ahmed Reşid Bey
Ahmed Reşid Bey
Kınasa, ‘öyleyse bastırın’ diyecek; asileri tedip için İzmir’deki Yunan ordusundan istifade etmesini isteyecekti. Nitekim vaktiyle Macar isyanını bastırmak üzere Rusya, Avusturya’ya bir ordu göndermişti.

Kınamasa, bundan hükümeti mesul tutacak ve Yunanlıları Anadolu içlerine sürecekti. Bu sebeple İstanbul hükûmeti hem İngilizleri oyalamak hem de Anadolu’nun Yunanlılar tarafından işgalini önlemek maksadıyla, Kuva-yı İnzibatiye’yi kurarak göstermelik bir tavır aldıysa da, Lloyd George’u ikna edemedi.” (s.372-373)

Danışıklı dövüş mü?
Anadolu hareketine katılanların çoğu, hayat mücadelesi derdindeydi. Harbin kaybedilmesi ve işgal sebebiyle, çok sayıda memur ve asker açıkta kalmıştı. Bu çaresiz kişilerin Anadolu’ya geçip yeni harekete katılmaktan başka çareleri yoktu.

Aynı şey taşra memurları için cariydi. Ya İstanbul’a dönüp bir yere tayinlerini nafile bekleyip maaşsız sefalete duçar olacaklar; ya da yeni düzende yerlerini alacaklardı. Onların çoğu da böyle yaptı. İşte bu zabit ve erlerin Ankara’ya iltihakı, bazılarını bu hareketin bir muvazaa (danışıklı dövüş) olduğu kanaatine sevk etmiştir.

Tarık Mümtaz Bey
Tarık Mümtaz Bey
Ferid Paşa’nın yaveri olup, 150’liklere dâhil edilerek sürgün olunan, 15 sene sonra af kanunuyla memlekete dönüp gazeteciliğe başlayan Tarık Mümtaz (Göztepe) Bey, Sultan Vahideddin Mütareke Gayyasında isimli hatıratında bazılarını bazılarına hoş gösterebilmek için olsa gerek olup bitenleri biraz rötuşlu tasvir eder:

“İtilaf Devletleri, Kuva-yı Milliye’yi takbih ediniz! (kınayınız!) yollu notaya bir türlü razı olmayan İstanbul Hükümeti’ne bu notaya bin defa rahmet okutacak sertlikte ikinci nota vererek, Kuva-yı Milliye’yi te’dip ediniz! (yola getiriniz!) deyince Sultan Vahideddin’in etekleri büsbütün tutuşmuştu. Artık alev bacayı sarmış bu talihsiz Osmanlı Padişahı, ne yapacağını şaşırıp kalmıştı. Bugüne kadar hakkıyla aydınlatılmamış bulunan Kuva-yı İnzibatiye isimli teşkilat, dördüncü Damad Ferid Paşa Kabinesi’nin bin bir çaresizlik içinde giriştiği bir siyaset manevrasından doğmuştur.

Bu tam manasıyla bir muvazaadan ibaretti. Çünkü başta Padişah olmak üzere gerek Sadrazam, gerekse Dâhiliye Nazırı Reşid Bey, çok iyi biliyorlardı ki, İstanbul’un % 99’u ve Anadolu’nun % 80’i Kuva-yı Milliye’ye canla başla taraftardı. [Anadolu’nun her yerinde çıkan onlarca isyana bakılacak olursa, bu, pek doğru değildir.]

Kuva-yı İnzibatiye zabiti
Kuva-yı İnzibatiye zabiti
Kaldı ki, İstanbul’un banliyö hududlarından öteye sözü ve hükmü geçmezken bir ordu vücuda getirilmesine de imkân yoktu. Bütün bu imkânsızlıklardan başka İstanbul Hükümeti’nin elinde avucunda on para yoktu. Memur maaşlarını bile verecek bir halde değildi.

Gelişigüzel bir inzibat müfrezesi teşkil edecek, bir de Kuva-yı Milliye’yi takbih eden bir hükümet beyannamesi neşrolunarak İtilaf Devletleri’ne karşı verilen söz yerine getirilmiş bulunacak ve güya bu suretle de korkulan katmerli işgal ve tehditlerin ihdas ettiği tehlike önlenmiş olacaktı.” (İst. 1993, s. 268-269)

Tarık Mümtaz Bey’in bu ifadesi, Ankara ile İstanbul’un arasını bulmak isteyen bazı kesimlerin, işi danışıklı dövüş olarak görmelerine sebep olmuştur. Bunu bir muvazaa saymak doğru değildir. Ama misyonunu gerçekleştirebilecek imkânlara da sahip değildi. Nitekim bizzat kendi subaylarının, karşı tarafla anlaşması, bu misyonu suya düşürmüştür...

Bugün 754 ziyaretçi (1897 klik) kişi burdaydı!

Bu web sitesi ücretsiz olarak Bedava-Sitem.com ile oluşturulmuştur. Siz de kendi web sitenizi kurmak ister misiniz?

Ücretsiz kaydol