TÖVBE -fecir
TÖVBE
Rücu etmek, geri dönmek, pişman
olmak, nedamet duymak, yaptığı günahı bırakıp Cenab-ı Hakk'a yönelmek.
Asıl anlamı geri dönmek olup,
tövbe kelimesinin türemişi olan "tevvâb" kelimesi tövbe işini çok çok yapan
anlamında aşırılık ifade eden ism-i faildir. Yüce Allah'ın bir ismi, bir sıfatı
olarak "et-Tevvâb" ise itaata yönelerek Allah'a dönen kişinin istediği
bağışlanmayı kabul edip, o tövbekâr kulunu huzuruna alan ve onu affeden
anlamındadır. Bu itibarla tövbe, kul hakkında günahlardan dönmeyi, yüce
Rabb'imiz hakkında da cezalandırmaktan dönmeyi ifade eder, yani kul Rabb'ine
döner, Rabb'i de onun bu yönelişini kabul eder ve onu cezalandırmaktan vazgeçer.
İşte bu mânâda "et-Tevvab" sıfatı, kulların tövbelerini her yönelişlerinde
rahmet ve mağfiretiyle kabul eden demektir.
İslâm'da tövbe; birisi Allah, diğeri kul yönünden iki farklı anlam taşır. Allah
yönünden tövbe, yapılan kötülüğü, işlenen günahı veya kabahati affedip
bağışlamaktır. Kul yönünden, yaptığının kabahat veya günah olduğunu bilip, onu
bırakıp terk ederek Allah'a dönmek, yani O'nun emirlerine uymak ve yasak ettiği
şeylerden kaçınmak suretiyle Allah'a sığınarak O'ndan affetmesini, bağışlamasını
dilemek, yaptıklarından pişman olduğunu da belirterek yalnız O'na yalvarmak
demektir. Meselâ, bir kabahat, söz gelişi içki içmeyi sırf bedenine yapmış
olduğu bir zarardan dolayı veya malına yahut da şerefine zararı dokunduğu için
terk etmekte olduğu gibi, Allah rızası ve Allah korkusu düşünülmeyecek olursa,
bu gerçek mânâda tövbe sayılmaz. Çünkü tövbe, yaptığı işin günah olduğunu, kusur
veya kabahat olduğunu, suç işlediğini kabul etmekle başlar. İşte bu anlamda
tövbe, bir ibadet olarak da sadece yüce Rabb'imize tahsis edilmelidir.
.Bazı Alimlere Göre Tövbe Anlayışı
Gazâlî'ye (ö: 505/1111) göre
tövbe, ilim, hâl ve fiil gibi sırasıyla birbirini gerektiren üç şeyin
birleşmesinden meydana gelen değişmez ilâhî bir sünnettir.
İlimden maksat, günahların ve
büyük zararların, kul ile Allah'ın rahmeti arasında, Allah ile kulu birbirinden
ayıran bir perde teşkil ettiğini bilmektedir. İnsan kalbinde ve zihninde, bunu
böylece kesin olarak kavrayınca, yüce Rabb'ini, yani sevgili Mevla'sını
kaybettiği için bir elem ve acı duyar. Hele kusur ve kabahat kendi tarafında
ise, bu üzüntüsü elem ve ızdırabı daha da artacaktır. İşte Rabb'ini kaybedip
O'ndan uzak kalmasına sebep olan bu kusur ve kabahatından dolayı duyduğu acı ve
çektiği eleme pişmanlık veya nedamet denir.
Bu acı ve elem kalbini ve gönlünü
iyice kapladığı zaman, yeni bir hâl, yeni bir durum ortaya çıkar ki, bu da
şimdiki, geçmiş ve gelecek zamanla alakalı olan bir işi, bir fiili tasarlayıp
kasıt ve niyet etmektir.
Şimdiki zamanla alakası, yapmış
olduğu kabahatı hemen terk edip bırakmaktır.
Gelecek zamanla alakası, kendisini
Rabb'inden ayıran bu kötülüğü veya kabahati ömrünün sonuna kadar asla yapmamaya
azimli ve kararlı olmaktır.
Geçmiş zamanla alakası ise,
kaybettiğini, zararlarını iyilik etmekle veya kâzâ etmekle telâfi etmeye
çalışmaktadır.
İşte ilim burada tövbenin birinci
unsurudur ki, bundan da maksat imân ve yakîndir. Çünkü imân, günahların öldürücü
bir zehir olduğunu akla gösterip kalp ve gönüle tasdik ettirir. Yakîn ise bu
tasdiki daha da kuvvetlendirip şüpheyi ve zannı ondan uzaklaştırarak kalbe onu
tam mânâsıyla yerleştirir. Bu imânın nuru kalpde parladığı an, orada pişmanlık
ateşini yakar. Kalp bu iman nuru sayesinde yüce Rabb'inden ve O'nun sevgisinden
uzaklaştığını anlayınca acı duyar ve elem çeker. Böylece tövbe eden kimsenin
kalbini bu ayrılık ve sevgi ateşi öylesine yakmalıdır ki, bu ateşin verdiği
heyecanla kaybettiğini tekrar elde etmeye yönelsin.
Şu halde ilim, pişmanlık ile
şimdiki ve gelecek zamanda bu işi yapmamaya azimli olmak ve geçmişteki zararı da
telâfiye çalışmak gibi birbirini takip eden üç unsurdur ki, hepsine birden tövbe
denir. Çok kere yalnız geçmişte olan bir işe pişman olmaya tövbe demişlerse de,
ilim onun evveli ve öncesidir; kabahatı, günahı bırakıp terketmek de onun
neticesidir. İşte bu manada sevgili Peygamberimiz, "pişmanlık tövbedir"
buyurmuştur. Çünkü pişmanlık, pişman olmayı gerektirir ve onu neticeye götüren
ilimden ve onu takibeden azim ve irade gücünden uzak olamaz. İlimsiz ve azimsiz
pişmanlık mümkün değildir. Bundan dolayı tövbenin tarifinde "geçmiş hataların
verdiği bir iç sancısıdır" denilmiştir; zira bu, yalnız içteki, gönüldeki acı ve
elemle ilgilidir.
Fahreddin er-Râzî (ö: 606/1209), "Mefatihu'l-Gayb"
adlı tefsirinde el-Keffal'den (ö: 507/1113) naklen tövbe için gerekli olan
şeyleri şöylece sıralıyor: 1- İşlediği bu günah olan işi veya kabahatı terketmek,
2- Geçmişte, yani önceden yapmış olduğu bu işten veya kabahatı terketmek, 3- Bu
günah olan işin veya kabahatin bir benzerine asla bir daha dönmemeye azmetmiş
olmak, 4- Bütün bu şeylerin hepsini bir daha yapmaktan korkup çekinmek. İşte
bunların hepsi tövbe için muhakkak gereklidir." dedikten sonra sebeplerini de
şöyle açıklıyor: "1- Terk şunun için gereklidir, zira kul günah olan o işi veya
kabahatı terk etmezse, yapıyor demektir ki, bu durumda tövbe etmiş olmaz. 2-
Pişmanlık şu bakımdan lüzumludur, çünkü pişman olmazsa, yaptığı işe rızası,
gönlü var demektir. Bir şeye râzı olmak ise, çok kere onu yapmayı
gerektireceğinden yine tövbe etmiş olmaz, 3- İşlediği günahın bir benzerine
dönmemeye kararlı ve azimli olmak şunun için gereklidir, zira yaptığı iş
günahtır, günaha tekrar niyyet edip azmetmek de günahtır, 4- Korkuya gelince, bu
korku insana tövbe etmeyi emreder ve tövbe ederek bu işi kesip atmaktan başka
yol olmadığını hatırlatır. "
İşte Yüce Allah'ın, "Geceleyin
secde ederek ve ayakta durarak boyun büken, ahiretten korkup çekinen ve
Rabb'inin rahmetini dinleyen kimse, inkâr eden kimse gibi olur mu? Ey Muhammed
de ki, bilenlerle bilmeyenler bir olur mu? Doğrusu ancak akıl sahihleri öğüt
alırlar" (ez-Zümer, 39/9) buyruğunu kanaatimizce bu manada anlamak gerekir.
.Müminlerin Tövbesi Nasıl Olmalıdır?
Bu konuda Yüce Allah'ın Ey
müminler (inananlar) yürekten tövbe ederek (nasuh tövbe ile) Allah'a donün ki,
Rabb'iniz kötülüklerinizi örtsün ve sizi içlerinde ırmaklar akan Cennetlere
koysun" (et-Tevbe, 9/8) buyruğuna dikkat etmek gerekir.
Bu ayette geçen (nasûh tövbe)
"yürekten, ihlasla tövbe edin" sözlerini Zemahşerî şöyle açıklamıştır: "Tövbeyi
kendilerine tavsiye edenler, günahları mahvedecek ve aşırılıkları telâfi edecek
şekilde tövbe ederler. Kötülüklerden tövbe etmeleri, o şeylerin kötü olduğu
içindir. Yaptığına pişman olmak da çok şiddetli bir şekilde üzülmek demektir.
Kötülüklerden birine bir daha dönmemeye azmetmek de, sağılmış olan sütün
hayvanın memesine dönmesi nasıl mümkün değilse, öylece o günaha bir daha
dönmemek anlamınadır. Bütün bunları böylece içine sindirmek yürekten tövbe etmek
demektir. el-Kelbî'ye (ö:146/763) göre "nasûh tövbe", kalp ile pişman olmak, dil
ile istiğfar etmek, beden ile de onu terkederek yapmamak ve"ondan uzak
durmaktır. Ayrıca pişmanlığından dönmemek üzere gönül rahatlığına kavuşmaktır.
Gazzâlî'ye göre de ayette geçen "nasûh"
kelimesi nasihat kelimesiyle ilgili bir sözdür. Her türlü şâibeden uzak olarak
tam bir ihlas içerisinde Yüce Allah'a tövbe etmek anlamındadır.
Ayrıca, "Hiç şüphesiz Allah hem
çok tövbe edenleri, hem de çok temizlenenleri sever" (el-Bakara, 2/222) âyeti de
tövbenin lüzum ve faydasına işaret etmektedir. Sevgili Peygamberimiz de bir
hadisinde Tövbe eden Allah'ın sevgilisidir, günahlardan tövbe eden, hiç günah
işlememiş gibidir" buyurmuştur. Tövbenin nasıl olması hususunda Hz. Ali
(r.a)'den şöyle bir rivayette bulunuluyor: Bir gün bedevilerden biri Hz.
Peygamberin mescidine girer ve "Allah'ım, şüphesiz ben sana tövbe ve istiğfar
ediyorum" der ve namazını kılar. Bunu gören ve duyan Hz. Ali, adam namazını
bitirince ona: "Ey kişi! Yalnızca dil ile sür'atle yapılan tövbe, yalancıların
tövbesidir, halbuki senin bu tövben, tövbeye muhtaçtır" dedi. Bunun üzerine o
kişi: "Ey müminlerin emiri, o halde tövbe nedir?" diye sordu. Bunun üzerine Hz.
Ali: "Tövbe şu altı şeyle mümkün olur" dedi: 1- Geçmişte işlenmiş olan
günahlardan pişman olmak ve yerine getirilmemiş farzları iade etmek, 2-
Başkalarına haksızlık ve eziyet etmeyi bırakmak, 3- Husumet ve düşmanlığı
kaldırmak, 4- Günah ve kabahatler içerisinde büyüyen nefsi, Allah'a olan itaat
içerisinde küçültüp ona hiçliğini kabul ettirmek, 5- İtaatsizlik ve günah
işlemenin sözde tadını çıkaran nefse, itaat edip günahlardan uzak durmanın
acılığını da tattırmak, 6- Gülüşlerinden her birine bedel olmak üzere, ağlamak."
Hâl böyle olunca, şartlarına uygun
olan bir tövbe, aynı zamanda Allah için yapılmış bir ibadettir. Böyle olduğu
için de kabûle şâyan olması gerekir. Nasıl ki, şartlarına uygun olarak yapılan
ibadetlerin kabûlü hususunda tereddüde düşmüyorsak, şarlarına uygun bir tövbenin
kabûlü için de tereddüt gösterilmemesi gerekir.
Öyleyse Allah'a imân etmiş
kişiler, bilerek veya bilmeyerek günah işledikleri zaman hemen Allah'a yönelip
tövbe etmekten çekinmemelidirler. Çünkü ilgili ayet ve hadislerden anladığımıza
göre Yüce Allah samimiyetle ve şarlarına uygun olarak yapılan tövbeleri kabul
eder, kullarını bağışlar. Ayrıca, günahları bırakıp kendisine yönelenleri sever,
zira günahkârlar için yüce Allah'ın rahmet, mağrifet ve kereminden başka bir
sığınak yoktur. Bu bakımdan inananların tövbe etmekten korkmamaları, yaptıkları
büyük veya küçük günahları için ne zaman olursa olsun, geciktirmeden hemen
Rab'lerine yalvarmaları, Allah'a olan bu inançlarının gereği olmalıdır.
.IV-
Tövbenin Zamanı Ve Tövbe Etmenin Faydaları
Günah işler işlemez hemen tövbenin
gerekli olduğunda şüphe yoktur; çünkü Allah'ın emir ve yasaklarına karsı
itaatsizlik ederek isyan etmenin az da olsa, imânı sarsacağı açıktır. Öyleyse,
tövbenin de günah işledikten hemen sonra yapılması gerekir. Zira, bu suretle
yüce Allah'ı hemen hatırlayan kimse, bu vesileyle imânına dönmüş ve onu
kuvvetlendirme gayretine girişmiş olur. Nitekim Yüce Rabb'imiz "Onlar fena
birşey yaptıklarında veya kendilerine zulmettiklerinde Allah'ı anarlar,
günahlarının bağışlanmasını dilerler. Günahları Allah'tan başka bağışlayan kim
vardır. Onlar yaptıklarında bile bile direnmezler" (Âl-i İmrân, 3/135) ve "Kim
tövbe edip güzel, yararlı işler işlerse, şüphesiz o, Allah'a gereği gibi yönelip
tövbe etmiş olur" (en-Nisa, 4/17) buyurmaktadır.
Görülüyor ki, kötülükleri
çoğaltacak işler yapılır yapılmaz veya günah işlenir işlenmez hemen yüce
Rabb'imizi anıp O'na yönelmemiz, O'na iltica edip günahlarımızı affetmesi için
O'na yönelmemiz, yaptığımız bu kötü işlerden dolayı O'ndan utanıp korkmamız
gerekmektedir. Ayrıca bu yaptığımız şeylerde ısrar edip direnmemek lâzımdır.
Eğer böyle yaparsak, hem günahlarımız bağışlanır, gönlümüz rahat ve huzura
kavuşur, hem de bu anlayış ve inanç sebebiyle başka kötü birşey yapmaktan uzak
dururuz. İşte bizde hasıl olan bu şuur ve kuvvetli imân, bizi isyan etmekten ve
tekrar günah işlemekten alıkoyacaktır ve böylece bir daha tövbe etmeye de
ihtiyaç duymayacağız. Ancak Allah katında daha da yüksek derecelere ulaşmak
için, şükreden bir kul olarak O'na sığınıp yalvaracağız. Günahın hemen akabinde
tövbe edip ısrar etmemenin zorunlu olmasındaki fayda ve hikmetler açıkça
görüldüğü gibi kısaca şunlardır:
Bir defa, günahlara dalarak yüce
Yaradanını unutmuş olan kul, tövbe etmekle Allah'ın hatırlamış ve O'nun
emirlerini yerine getirip, yasaklarından kaçınmayı zorunlu bir vazife bilerek,
bu şuur içerisinde Allah'a olan inancını yeniden kuvvetlendirmek suretiyle, bu
inancının gereği olan iş ve davramşları da yerine getirmeye başlamıştır. ikinci
olarak, bu kul, işlemiş olduğu günahlarına bakarak, "Ben Allah'ın kötü kulu
oldum" düşüncesiyle ümitsizliğe kapılarak daha fazla günah işlemekten kurtulur,
bu yeni ümit ve inançla Rabb'ine daha fazla bağlanıp yaklaşarak emirlerini
yerine getirmeye ve yasak ettiklerinden kaçınmaya son derece gayret gösterir.
Çünkü insanoğlu geleceğe dönük olan ümit ve hayalleriyle hayatını devam
ettirmektedir. Bu ümit ve hayalleri yıkılmış bir insanın, dünyanın çeşitli
dertleri ve zorlukları altında hayatını sürdürmesi gittikçe zorlaştığı için, ya
devamlı olarak başkalarına zararlı olmakta veya kendi canına kıymaktadır. Pekâlâ
bilinir ki, insanları hayata bağlayan unsurların başında ümit ve inanç
gelmektedir. İşte tövbe eden kişi yitirdiği bu ümit ve inancını yeniden
kazanarak hayata bağlamakta ve yaşayışında ortaya çıkan acı ve tatlı durumlara
katlanma konusunda yerine göre sabredip, yerine göre mutlu olmasını
başarabilmekte ve başkalarına da her bakımdan faydalı olmaya çalışmaktadır.
Nitekim yüce Rabb'imiz bu hususu şöyle müjdelemektedir: "Onların hareketlerinin
karşılığı Rab'lerinden bağışlanma ve içlerinde ırmaklar akan, temelli
kalacakları Cennetlerdir. Böyle yapıp davrananların mükafatı ne güzeldir" (Âl-i
İmrân, 3/136).
Görüldüğü gibi yüce Rabb'imiz
gereği gibi tövbe edenlerin tövbesini kabul edip onları mükafatlandıracağını,
böyle davrandıkları takdirde yarınlarından emin ve güvenli olacaklarını,
yitirdikleri ümitlerini yeniden ele geçireceklerini açıkça haber vermektedir.
Rabb'imizin böyle bir mükafatına kavuşmak, insanı hayata bağlayan ne büyük bir
mutluluktur.
İste bu bakımlardan tövbe etmenin
insan hayatındaki rolü pek büyüktür. Onu yeniden hayata bağlayan, ona ümit ve
yaşama isteği veren, onu Allah'ına yöneltip inanç ve imânını kuvvetlendiren, onu
toplum içinde, Allah'tan korkup Peygamberini seven ve onların istediği gibi
hareket eden kullarıyla birlikte mutlu olarak güven içinde yasamaya sevkeden,
doğru dürüst bir insan olarak herkesin hakkını gözeten ve kendi hakkettiğine
razı olan, haksızlığa uğramalarına sebep olduğu kişilere haklarını iâde edip
onlarla helallaşarak onların dostluğunu kazanan bir kişi haline gelmesi, tövbe
etmesiyle mümkün olmaktadır.
Yine bu cümleden olarak yüce
Rabbimiz, tövbesi kabul edilmeyenler hakkında da şöyle buyuruyor: "Yoksa
kötülükler yapıp yapıp da nihayet ölüm kendilerine gelip çatınca, "şimdi tövbe
ettim " diyenler ile kâfir olarak ölenlerin tövbesi makbul değildir. İşte onlara
elem verici azap hazırlamışızdır" (en-Nisa, 4/18).
Bu ayetten anlaşıldığına gòre,
kötülükleri işlemeye devam etmek suretiyle günahlarını çoğaltıp duran ve bu
durumda iken ölüm kendisine gelip çatınca, "Yarabbi, işte şimdi tövbe ettim"
diyen kimse ile inkârcı bir kişi olduğu halde tövbe ederek imân etmeden ölen
kimseler aynı değerdedirler ve bunların tövbeleri Allah tarafından kabul
edilmez. Bunların her ikisi de Allah'ın şiddetli azabıyla karşı karşıya
kalacaklardır, fakat çekecekleri azabın derecesi belki birbirinden farklı
olacaktır.
Ölüm anı kendisine gelip çatıncaya
kadar tövbesini geçiktirip tövbe etmeyenin kâfir olarak ölenle bir tutulması,
kanaatımızca şu sebebe dayanmaktadır: Ölümün gelip çatması, ahiret hallerinin
ilkidir. Pek kısa bir süre sonra ruhunu teslim edip ahirete göçecek ve iyi veya
kötü bir iş yapmaya ne fırsatı, ne de gücü olacaktır. Bunun böyle olduğunu haber
veren pek çok ayet vardır. Meselâ, "Onlardan birine ölüm gelince, "Rabb'im beni
geri çevir, belki yapmadan bıraktığımı tamamlar iyi iş işlerim" der. Hayır, bu
söylediği sadece kendi lâfıdır..." (Mü'minun, 23/99-100) buyurulmaktadır.
Ayrıca: Mü'min, 40/185; Yûnûs, 10/90-91; Münafıkun, 63/10 ayetleri de bu
mânadadırlar. Bu manada çeşitli hadis-i şerifler de vardır. Meselâ Ebû Eyyûb, Hz.
Peygamber'den şöyle bir rivayette bulunuyor: "Yüce Allah kulunun tövbesini, ölüm
anında boğazında hırıltı başlamadıkça, kabul eder".
İşte yüce Allah, böyle bir durumda
tövbeyi kabul etmeyeceğini, bunun dışındaki hâl ve durumlarda tövbeyi kabul
edeceğini haber vermektedir. Öyleyse, tövbeyi geciktirmek, bu bakımdan hiç de
doğru değildir. "Allah 'a göre şu kimseler bir tövbesi makbuldur ki, cahillikle
bir kötülük yapıp hemen ardından dönerler..." (en-Nisa, 4/17) ayetinde
belirtildiği gibi günahların hemen arabinde tövbe etmek inananların lehine
olmakta ve böyle bir tehlike söz konusu olmamaktadır. Pekalâ bilindiği gibi,
ölümün ne zaman ve nerede gelip çatacağı bizce malum değildir. Bundan dolayı
tövbe konusunda acele etmek yine insanların yararınadır.
Cihat TUNÇ
.Tevbe Kelimesinin
Anlam Sahası
'Tevbe' sözlükte, asla geri dönmek demektir.
Bu anlam ile bağlantılı olarak ‘tevbe' kula
nisbet edildiği zaman, geçici olan günah halini terkedip günah öncesi duruma,
düzgün hale (salah haline/fıtrata) dönmek olur.
‘Tevbe' Allah'a nisbet edildiği zaman ise,
geçici olan gazap (kızgınlık) halinden asıl olan rahmet ve af haline dönmek
demektir.
Bu açıdan ‘tevbenin' şeriat dilindeki anlamı,
kulun günahını itiraf ve ondan pişmanlık duyup bir daha yapmamaya karar vermesi;
Allah'ın da bu ‘asla dönüş'ü, yani bu pişmanlığı kabul ederek günahı mağrifet
etmesidir.
‘Tâib', tevbe eden, 'tevvâb' ise, tevbe işini
nicelik ve nitelik bakımından çok yapan anlamlarına gelir.
Allah'ın bir adı olarak et-Tevvâb; itaatına
yönelerek, kendisine dönen için, o insanın istediği bağışlamaya dönen, yahut
kullarının hoşlanmadığı şeylerden sevdikleri şeylere dönen demektir.
‘Tevbe', kul hakkında günahtan ve itaatsizlikten
dönmeyi, Allah hakkında ise cezalandırmaktan dönmeyi ifade eder. Kul, hata
ettikten sonra Rabbine döner, Rabbi de onun kendine dönmesini kabul eder.
.Kavram Olarak
Tevbe
Kur'an, ‘tevbe' kelimesini türevleriyle birlikte
87 yerde kullanmaktadır. Kullar için kullanıldığı zaman tek başına, Allah için
kullanıldığı zaman ‘alâ' edatı ile kullanılmaktadır. Böylece ‘Allah kuluna tevbe
etme gücü verdi, kul da tevbe etti' anlamı ortaya çıkar.
Şu âyette aynı anlamı bulmak mümkün:
"… Sonra Allah tevbe etsinler diye onları tevbe
etmeye muvaffak (başarılı) kıldı…"
(9/Tevbe, 118)
'İnâbe' kelimesi de ‘tevbe' kelimesine yakın
bir anlam taşır.
Tevbe, yapılan işin çirkinliğini, kötülüğünü
kalbinde hissedip, ondan tiksinerek vazgeçmektir. Yapılan hata, mala, cana zarar
veriyor, insanlara karşı ayıp oluyor diye terkediliyor ise bu, tevbe değildir.
Hasta ettiğinden, dokunduğundan dolayı mesela içkiyi terketmek, veya gücü
yetmediği için bir günahı işlememek tevbe sayılmaz. Tevbede esas olan haram
bilincidir. Her çeşit ibadette niyyetin Allah rızası için olması şarttır. Tevbe
ibadeti için de bu şart geçerlidir. Bir şeyi Allah haram kıldı diye o işten
Allah için vazgeçmek tevbedir. Tevbe, Rabbinin yasaklarını ciğneyip, yahut
emirlerine karşı gelip, düşülen hatayı terk etmek, Allah'a dönmek, O'nun affını
ve bağışlamasını beklemek, o hataya bir daha dönmemektir.
Bir başka
deyişle tevbe, kulun yöneldiği hatadan yönelmediği itaata, farzları yerine
getirmeye, haramları terke dönmesidir. Emredileni yaparak, yasaklananı
terkederek Allah'a yöneliştir.
Tevbe, yalnızca yapılan bir hatadan
pişmanlık duyup, Allah'tan af dileme değil, aynı zamanda sürekli dua ve istiğfar
ederek temizlenme gayretidir. Allah'a müracaat ve O'na dönme kulluğudur. Bu
bakımdan Kur'an mü'minlere ‘hep beraber tevbe edin' (Nur, 31) diyerek, bu
yönelişi haber veriyor.
Kimilerine göre tevbe, bir hatadan
veya bir günahtan vazgeçme, pişman olmadır. Bu tevbe çok önemli olmakla beraber,
asıl önemli olan kulun yerine getirmediği dinî emirlerden dolayı yaptığı
tevbedir. Çünkü insanın kalbinin ve bedeninin birtakım görevleri vardır;
Allah (cc) insana o görevleri yerine getirmesini emretmiştir. Ancak insanların
bazısı ya cahilliklerinden, ya sapıklıktan, ya da hakka karşı inatçı
olmalarından dolayı bu emirleri yerine getirmemiş olabilirler. Tevbenin büyüğü,
bu tür inatçılığı ve gafleti terkedip Allah'a itaat etmeye dönmedir
.Tevbenin
Çeşitleri
Iki çeşit tevbe vardır:
a-Vacip tevbe: Dinde emredileni
tereketme, yasaklananı yapma sebebiyle gereken tevbedir ki Allah'ın emrettiği,
Peygamberimizin gösterdiği gibi bütün mükelleflere vaciptir.
b-Müstehab tevbe: Dinde müstehab olan
fiilleri terketme, mekruh olan işleri yapma sebebiyle yapılması gereken
tevbedir.
Dinin emrettiklerini yaparak ve
yasakladığı fiillerden kaçınarak, birinci tevbeyi az yapmak mecburiyetinde
olanlar, ebrâr'dandır (iyilerdendir). Her iki tevbeyi de yerli yerinde yapanlar
ise, derece bakımından öne geçmiş Allaha yakın kimselerdir.
.Tevbenin İbadet
Olarak Önemi
Allah (c.c.) kullarına tevbe etmelerini,
hatalarından vazgeçmelerini, bir günaha düşerlerse, yalnızca kendisinden
bağışlanma istemelerini emrediyor. (bkz. 11/Hûd, 1-3, 47, 52; 39/Zümer, 53-55;
24/Nûr, 8; 9/Tevbe, 117-118 v.d.).
Peygamberimiz (s.a.v.) de kendisinin
her gün yetmiş defa tevbe ve istiğfar ettiğini söylüyor. (Buharî, Deavât 3,
8/83; Tirmizî, Tefsir 48, Hadis no: 3259, 5/383)
O, insanlara şöyle sesleniyor:
"Ey insanlar, Allah'a tevbe edin!
Muhakkak ki ben (de en azından) günde yüz defa tevbe ederim."
(Müslim, Zikir ve Dua 12, Hadis no: 2702, 4/2075; İbn Mâce, Edeb 57, Hadis no:
3816, 2/1254)
Yine buyuruyor ki:
"Kalbimin üzerini unutkanlık (sıkıntı-gaflet)
kaplar da bunun için günde yetmiş defa istiğfar ederim."
(Müslim, aynı yer; Ebû Dâvud, Salât - Istiğfar, Hadis no: 1515, 2/84)
Islâm'a göre ‘tevbe' başlı başına bir ibadettir.
Bu ibadette hem günah ve hatalardan vazgeçme, hem kulluk görevini yeniden yerine
getirmeye dönüş, hem de Allah'a yakınlaşma ve zikir vardır. Tevbe yalnızca
mü'minlerin yaptığı bir ibadet değildir. Bir inkârcı, müslüman olduğu zaman; bir
şirk koşan müşrik, şirki terkedip Islâmın iman ilkelerini kabul ettiği
zaman tevbe etmiş sayılır.
Demek ki tevbe ya inkârdan, ya günahtan, ya da
Allah'ın emrini yerine getirememekten dolayı yapılır. Müslüman, günahından
ihlâslı bir şekilde tevbe ederse bu tevbesi kabul edilebilir. Bu kabul edilmenin
anlamı, günahın verdiği zarardan kurtulmaktır. Kişi işlediği eski günaha tekrar
dönmezse, o günahın dünyadaki ve âhiretteki zararından kurtulması ümit edilir.
..
.Allah Affedicidir
Allah Affedicidir
Allah (cc)'ın bağışlaması, af ve mağfireti bol
olduğu için, şirk dışında bütün günahları istediği kimseler için
affedebileceğini beyan ediyor (4/Nisâ, 48). Bilindiği gibi İslâm'a iman etmek
kendinden önceki bütün hataları siler. Allah'a şirk koşan müşrikler, yeniden
iman ederlerse geçmiş günahları bağışlanır.
Rabimiz, mü'minlere tevbe ve af konusunda
genişlik veriyor.
"Allah'ın rahmetinden ümidinizi kesmeyin.
Şüphesiz Allah, bütün günahları bağışlar."
(39/Zümer, 53). Bu bağışlamanın şartı da,
şüphesiz ki tevbedir, günahtan vazgeçmektir, hatada ısrar etmemektir. Zâten
takvâ sahibi mü'minler, bir hayâsızlık yaptıkları (günah işledikleri) zaman,
Allah'ı hatırlayıp hemen tevbe ederler, günahta bile bile ısrarcı olmazlar
(3/Âl-i İmrân, 135).
.Ölüm Korkusu
Sebebiyle Tevbe
Ölüm korkusuyla iman edenin tevbesi geçerli
değildir. Çünkü tevbe insanın yaşadığı müddetçe olacak bir iştir. Hayat bağının
kopacağı anlaşıldığı an, iş işten geçmiştir. Allah (cc) böyle bir andaki
pişmanlığa değer vermiyor (4/Nisâ, 18). Ancak, günahkâr mü'minlerin son
nefeslerine kadar yapacakları tevbenin kabul edileceği umulur. Çünkü kişinin
yaptığı hatasını anlaması, günahı işlediği Yüce Makam'a karşı suçunu kabul
etmesi bile bir fazilettir (İbn mâce, Zühd 30, hadis no: 4253, 2/1420; Tirmizî,
Deavât 99, hadis no: 3537, 5/547).
.Tevbe İbâdetinin
Yerine Getirilmesi
Islâm'a göre günahsız olanlar yalnızca
peygamberlerdir. Günahsız toplum ve kişi düşünülemez. Çünkü kişi ‘beşer' olması
dolaysıyla her an nefsinin isteklerine ve şeytana aldanabilir. Önemli olan,
günahı işledikten sonra, günahta ısrar etmemek, günahı savunmamak ve hemen
vazgeçmektir.
Ilk insan Hz. Âdem (a.s.) ve eşi, işledikleri
günahtan dolayı Allah'a tevbe ettiler ve tevbeleri kabul edildi. Tevbenin zıddı
ise inat, kibir ve hatada bile bile ısrardır; bunlar da şeytanın ve şeytan
karakterindeki insanların özellikleridir. Adem'le şeytanın farkı tevbede ortaya
çıkmaktadır. O yüzden Âdem gibi olmak, yani adam olmak, şeytanlaşmamak için, bir
hata yapmış olsak hemen tevbe çeşmesiyle arınmamız temel şarttır. Bilindiği
gibi, Allah'ın secde emrini dinlemeyen İblis, yaptığı hatayı savundu, isyanından
dolayı pişman olmadı, tevbe etmedi. Bu yüzden de ebediyyen kovulmuşlardan oldu.
Günahta ısrar ve kibirlenmek tevbenin önünde engeldir.
Tevbenin kabul edilebilir olması için
samimiyetle, pişmanlıkla, bir daha geri dönmeme niyetiyle olmalı. Kur'an buna 'nasûh'
tevbesi demektedir.
"Ey iman edenler! Allah'a nasûh (kesin) bir
tevbe ile tevbe edin. Olabilir ki, Allah, sizin kötülüklerinizi örter ve
altından ırmaklar akan cennetlere sokar..."
(66/Tahrîm, 
'Nasûh', sözlükte, bir söküğü dikme, hâlis ve
saf olma anlamlarına gelir. Buradan hareketle 'nasûh tevbe', samimi, temiz ve
insanın günah işleyerek zedelediği dinî hayatını etkili bir biçimde tamir edecek
ibâdettir, denilebilir.
Kur'an, mü'minlere sürekli tevbe etmelerini,
Allah'a istiğfarda bulunmalarını, O'nun karşısında boyun bükmelerini söylüyor.
Böyle kimseler, inkârcılar gibi değillerdir. Tevbe edenler, aynı zamanda
(günahın zararını, tevbenin faziletini) bilen insanlardır (39/Zümer, 9).
Tevbede ilim, hal ve fiil unsurları vardır.
Yaptığı hatayı anlayıp, bunun ızdırabını
kalbinde duyan, bunun ne anlama geldiğini bilir. Yukarıdaki âyette buna işaret
vardır. Günahın verdiği rahatsızlıkla yeni bir hale girer, pişmanlık tavrı
gösterir ve sonunda da tevbenin gereğini yapar. Bu da hemen yapılan kabahatin
terki, bir daha işelememeye kesin bir karar ve elde ettiği zararları gidermeye
çalışma, yerine getiremediği görevleri kazâ etme, hakları yerine verme şeklinde
gerçekleştirilir.
Tevbenin yalnızca dil ile, 'tevbe ettim, tevbe
estağfirullah' demekle gerçekleşmeyeceği açıktır. Bu sözlerin amelle, günahı
tümüyle terk ile ve uğranılan zararları gidermekle olacağını eklemek gerek.
Meselâ, bir kimseye el ve dil ile verilen zarara karşılık yalnızca Allah'a tevbe
etmek yetmez. Ona verdiği zararı karşılaması gerektiği gibi, helâllık istemesi
de gerekir.
Peygamberimiz (s.a.v.) şöyle buyuruyor:
"Her kim de (din) kardeşine bir mal veya ırz
borcu varsa, dinar ve dirhemin olmayacağı ve ancak sevapların ve günahların
geçerli olduğu gün gelmeden önce, ondan hemen bugün kurtulsun."
(Buhârî,, Mezâlim 10; Ahmed bin Hanbel, 2/435,
506; naklen medâricu's-Sâlikîn, 1/233)
Hz. Ali'den (r.a.) gelen bir rivâyete göre,
yalnızca dil ile yapılan tevbe olmaz. Günaha pişmanlık, farzları kazâ etmek,
hakları sahibine vermek, helâlleşmek, günaha dönmemeye kesin karar vermek, nefsi
günahla büyüttüğü gibi, onu itaatle küçültmek ve ona itaatin tadını tattırmak
onun şartlarındandır (nak. Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, 4/121; Ş. İslâm
Ansiklopedisi, 6/206)
Tevbenin bir başlangıcı, bir de sonu vardır.
Tevbenin başlangıcı, dosdoğru bir yol (sırat-ı müstakîm) üzerinde Allah'a
dönüştür. Bu doğru yolu, insanlar için O koydu. Kullar bu yolda yürüyerek O'nun
rızâsına ulaşırlar (6/En'âm, 153; 42/Şûrâ, 52-53).
Tevbenin sonu ise, âhirette Allah'a dönüş ve
O'nun kendisini Cennete ulaştıracak yoluna giriştir. Kim dünyada tevbe ile
Rabbine dönerse; âhirette de sevabını (karşılığını) almak üzere yine O'na döner
(25/Furkan, 71).
Allah (cc), tevbe eden, iman eden ve iyi işler
yapanlara daha büyük iyilikler verir (25/Furkan, 70). Allah tevbe edenleri
övmektedir (66/Tahrîm, 5). Allah, çok tevbe edenleri sever (2/Bakara, 222).
Allah, kullarını terketmez, onlar sırf tevbe etsinler diye onları bazı şeylerle
dener (9/Tevbe, 126).
Peygamberimiz (s.a.v.) şöyle buyuruyor:
"Allah (cc), kulunun yaptığı tevbeden dolayı,
çölde bineğini, üzerinde yiyeceği ve içeceği ile birlikte kaybeden, bundan
dolayı umutsuzluğa düşen, sonra bir ağacın altına gelip ümitsizce otururken
birdenbire bineğini yanıbaşında bulan, yularından tutup sevincinden şaşırarak:
'Ey Allah'ım, Sen benim kulumsun, ben de senin rabbinim' diyen kimseden daha
fazla sevinir." (Müslim, Tevbe 1,
hadis no: 2744, 4/2103; İbn Mâce, zühd 30, hadis no: 4249, 2/1419; Buhârî,
Deavât 3, 8/84; Tirmizî, Kıyâme 49, hadis no: 2498, 4/659; Ahmed bin Hanbel,
1/383; nak. S. Yıldırım, Kur'an'da Ulûhiyyet, s. 225)
.
TEVBE
"Derken Âdem Rabb'ından birtakım kelimeler aldı, (onlarla tevbe etti. O
da) tevbesini kabul etti. Muhakkak O, tevbeyi çok kabul eden, çok
merhamet edendir."
(2/Bakara, 37
.Tevbe: Anlam ve
Mâhiyeti
"Tevbe" sözlükte, asla geri
dönmek demektir. Bu anlam ile bağlantılı olarak ‘tevbe' kula nisbet edildiği
zaman, geçici olan günah halini terkedip günah öncesi duruma, düzgün hale (salah
haline/fıtrata) dönmek olur. ‘Tevbe' Allah'a nisbet edildiği zaman ise, geçici
olan gazap (kızgınlık) halinden asıl olan rahmet ve af haline dönmek demektir.
Tevbe: "Yapılan kötülüğü, işlenen günahı veya kabahati Allah yönünden, affedip
bağışlamak; kul yönünden, yaptığının kabahat veya günah olduğunu bilip, onu
bırakıp terk ederek Allah'a dönmek, yani O'nun emirlerine uymak ve yasak ettiği
şeylerden kaçınmak suretiyle Allah'a sığınarak O'ndan affetmesini,
bağışlamasını dilemek, yaptıklarından pişman olduğunu da belirterek yalnız O'na
yalvarmak" demektir.
Bu açıdan ‘tevbenin' şeriat
dilindeki anlamı, kulun günahını itiraf ve ondan pişmanlık duyup bir daha
yapmamaya karar vermesi; Allah'ın da bu ‘asla dönüş'ü, yani bu pişmanlığı kabul
ederek günahı mağrifet etmesidir. ‘Tâib', tevbe eden demektir. Allah'ın
sıfatlarından ve isimlerinden biri ‘Tevvâb'dır. Tevvâb, tevbeleri çok çok kabul
eden anlamındadır. Allah'ın bir adı olarak et-Tevvâb; itaatına yönelerek,
kendisine dönen için, o insanın istediği bağışlamaya dönen, yahut kullarının
hoşlanmadığı şeylerden sevdikleri şeylere dönen demektir. ‘Tevbe', kul hakkında
günahtan ve itaatsizlikten dönmeyi, Allah hakkında ise cezalandırmaktan dönmeyi
ifade eder. Kul, hata ettikten sonra Rabbine döner, Rabbi de onun kendine
dönmesini kabul eder.
..
.Kur'an'da Tevbe
Kur'an, ‘tevbe' kelimesini
türevleriyle birlikte 87 yerde kullanmaktadır. Kullar için kullanıldığı zaman
tek başına, Allah için kullanıldığı zaman ‘alâ' edatı ile kullanılmaktadır.
Böylece ‘Allah kuluna tevbe etme gücü verdi, kul da tevbe etti' anlamı ortaya
çıkar. Şu âyette aynı anlamı bulmak mümkün: "… Sonra Allah tevbe etsinler
diye onları tevbe etmeye muvaffak (başarılı) kıldı…" (9/Tevbe, 118)
"Allah'tan
mağfiret/bağışlanma dile (istiğfâr et); Gerçekten Allah, Ğafûrdur/çok
bağışlayıcıdır, Rahimdir/ziyadesiyle merhamet edendir." (4/Nisâ, 106)
"Ey iman edenler, hepiniz
Allah'a tevbe edin ki, korktuğunuzdan emin olup umduğunuza kavuşasınız."
(24/Nur, 31)
"Ey iman edenler! Nasûh/yürekten,
samimi bir tevbe ile Allah'a dönün. Umulur ki Rabbiniz sizin kötülüklerinizi
örter, Peygamberi ve O'nunla birlikte iman edenleri utandırmayacağı günde Allah
sizi, içlerinden ırmaklar akan cennetlere sokar." (66/Tahrim,
"Hiç şüphesiz Allah, çok
tevbe edenleri ve çok temizlenenleri sever." (2/Bakara, 222)
"Onlar, fena bir şey
yaptıklarında veya kendilerine zulmettiklerinde Allah'ı hatırlayıp anarlar ve
günahlarından dolayı hemen tevbe-istiğfar ederler/günahlarının bağışlanmasını
dilerler. Zaten günahları Allah'tan başka kim bağışlayabilir ki!? Onlar,
yaptıkları kötülüklerde bile bile ısrar etmezler." (3/Âl-i İmran, 135)
"De ki: Ey kendi nefisleri
aleyhine haddi aşan kullarım! Allah'ın rahmetinden ümit kesmeyin! Çünkü Allah
bütün günahları bağışlar. Şüphesiz ki O, Ğafûr Rahîm'dir/çok bağışlayan, çok
merhamet edendir. Size azap gelip çatmadan önce Rabbinize dönün, O'na teslim
olun; sonra size yardım edilmez." (39/Zümer, 53-54)
"Ancak, tevbe ve iman edip
sâlih amel işleyenler başka; Allah onların kötülüklerini iyiliklere çevirir.
Allah çok bağışlayıcıdır, engin merhamet sahibidir. Kim tevbe edip sâlih amel
işlerse, şüphesiz o, tevbesi kabul edilmiş olarak Allah'a döner." (25/Furkan,
70-71)
"Ve
Rabbinizden mağfiret/bağışlanma dileyin (istiğfâr edin), sonra O'na tevbe edin.
O da sizi tayin edilmiş bir süreye kadar güzel bir şekilde rızıklandırıp
yaşatsın ve faziletli olan herkese kendi lutfunu/ihsanını versin. Eğer yüz
çevirirseniz, ben sizin başınıza gelecek büyük bir günün azabından korkarım."
(11/Hûd, 3)
"Hasenât/iyilikler, seyyiâtı/kötülükleri,
günahları giderir; bu öğüt almak isteyenlere (güzel bir) hatırlatmadır."
(11/Hûd, 114)
"Allah'ın kabul edeceği
tevbe, ancak bilmeden kötülük edip de sonra tez elden tevbe edenlerin tevbesidir;
işte Allah bunların tevbesini kabul eder; Allah herşeyi bilendir, hikmet
sahibidir. Yoksa kötülükleri yapıp yapıp da içlerinden birine ölüm gelip çatınca
'ben şimdi tevbe ettim' diyen ve kâfir olarak ölenler için (kabul edilecek)
tevbe yoktur. Onlar için acı bir azab hazırladık." (4/Nisâ, 17-18)
"Onlardan birine ölüm gelip
çattığında, 'Rabbim! der, beni (dünyaya) geri çevir. Tâ ki boşa geçirdiğim
dünyada sâlih amel yapayım.' Hayır! Onun söylediği bu söz, (boş) laftan
ibarettir." (23/Mü'minûn, 99-100)
'İnâbe' kelimesi de ‘tevbe'
kelimesine yakın bir anlam taşır. Tevbe, yapılan işin çirkinliğini, kötülüğünü
kalbinde hissedip, ondan tiksinerek vazgeçmektir. Yapılan hata, mala, cana zarar
veriyor, insanlara karşı ayıp oluyor diye terkediliyor ise bu, tevbe değildir.
Hasta ettiğinden, dokunduğundan dolayı mesela içkiyi terketmek, veya gücü
yetmediği için bir günahı işlememek tevbe sayılmaz. Tevbede esas olan haram
bilincidir. Her çeşit ibadette niyyetin Allah rızası için olması şarttır. Tevbe
ibadeti için de bu şart geçerlidir. Bir şeyi Allah haram kıldı diye o işten
Allah için vazgeçmek tevbedir. Tevbe, Rabbinin yasaklarını ciğneyip, yahut
emirlerine karşı gelip, düşülen hatayı terk etmek, Allah'a dönmek, O'nun affını
ve bağışlamasını beklemek, o hataya bir daha dönmemektir. Başka
bir deyişle tevbe, kulun yöneldiği hatadan yönelmediği itaata, farzları yerine
getirmeye, haramları terke dönmesidir. Emredileni yaparak, yasaklananı
terkederek Allah'a yöneliştir.
Tevbe,
yalnızca yapılan bir hatadan pişmanlık duyup, Allah'tan af dileme değil, aynı
zamanda sürekli dua ve istiğfar ederek temizlenme gayretidir. Allah'a müracaat
ve O'na dönme kulluğudur. Bu bakımdan Kur'an
mü'minlere ‘hep beraber tevbe edin' (Nur, 31) diyerek, bu yönelişi haber
veriyor. Bazılarına göre tevbe, bir hatadan veya bir günahtan vazgeçme, pişman
olmadır. Bu tevbe çok önemli olmakla beraber, asıl önemli olan kulun yerine
getirmediği dinî emirlerden dolayı yaptığı tevbedir. Çünkü insanın
kalbinin ve bedeninin birtakım görevleri vardır; Allah (cc) insana o görevleri
yerine getirmesini emretmiştir. Ancak insanların bazısı ya cahilliklerinden, ya
sapıklıktan, ya da hakka karşı inatçı olmalarından dolayı bu emirleri yerine
getirmemiş olabilirler. Tevbenin büyüğü, bu tür inatçılığı ve gafleti terkedip
Allah'a itaat etmeye dönmedir.
Yapmamız
gerektiği halde yapmadığımız veya gereği gibi yerine getirmeyip kusurlu ve eksik
şekilde yerine getirdiğimiz hususlardan ve ihmalden de tevbe edilmelidir. Daha
iyi olamadığımız için, mücâhid ve müttakî olamadığımız, sâlih amel yarışında en
ön sıralarda yer alamadığımız için tevbe. Örnek olamadığımız için, canlı Kur'an
olamadığımız için tevbe. Tevbe, günahların kötülüğünü anlayıp Allah'a yönelmek,
bağışlanma dilemektir. Tevbe, işlenilen günah sebebiyle uğratılacak azaptan
kurtuluş vesilesidir; tevbe bir müjdedir: "Tevbe edenler, ibâdet edenler,
hamd edenler, (İslâm uğrunda) seyahat edenler, rükû edenler, secde
edenler, iyiliği emredenler, kötülükten sakındıranlar ve Allah'ın sınırlarını
koruyanlar; sen mü'minleri (cennetle) müjdele." (9/Tevbe, 112)
Tevbe,
kurtuluş umuduyla Allah'a yönelmek, kurtuluş ümit etmektir. Tevbe etmemek ise
zâlim olmak, nefse zulmetmektir. Tevbe etmemek, imandan sonra fısktır, Allah'ın
yolundan ayrılmaktır. "İmandan sonra fâsıklık ne
kötü bir isimdir. Kim tevbe etmezse, işte onlar zâlimlerin ta
kendileridir." (49/Hucurât, 11) Tevbe, insanın zulmetmesinden sonra,
durumunu fark edip o durumundan vazgeçmesi, kurtulması, yani kendisini
düzeltmesinin adıdır. "Ancak kim işlediği zulümden sonra tevbe eder ve
(davranışlarını) düzeltirse, şüphesiz Allah onun tevbesini kabul eder. Muhakkak
ki Allah çok bağışlayandır, çok merhametlidir." (5/Mâide, 39)
.
.Tevbenin
Çeşitleri
Iki çeşit tevbe
vardır:
a-Vacip
tevbe: Dinde emredileni tereketme, yasaklananı yapma
sebebiyle gereken tevbedir ki Allah'ın emrettiği, Peygamberimizin gösterdiği
gibi bütün mükelleflere vaciptir.
b-Müstehab
tevbe: Dinde müstehab olan fiilleri terketme, mekruh
olan işleri yapma sebebiyle yapılması gereken tevbedir.
Dinin
emrettiklerini yaparak ve yasakladığı fiillerden kaçınarak, birinci tevbeyi az
yapmak mecburiyetinde olanlar, ebrâr'dandır (iyilerdendir). Her iki tevbeyi de
yerli yerinde yapanlar ise, derece bakımından öne geçmiş Allaha yakın
kimselerdir.
.Tevbenin İbadet
Olarak Önemi
Allah (c.c.) kullarına tevbe
etmelerini, hatalarından vazgeçmelerini, bir günaha düşerlerse, yalnızca
kendisinden bağışlanma istemelerini emrediyor. (bkz. 11/Hûd, 1-3, 47, 52; 39/Zümer,
53-55; 24/Nûr, 8; 9/Tevbe, 117-118 v.d.).
Peygamberimiz
(s.a.s.) de kendisinin her gün yetmiş defa tevbe ve istiğfar ettiğini söylüyor.
(Buharî, Deavât 3, 8/83; Tirmizî, Tefsir 48, Hadis no: 3259, 5/383) O,
insanlara şöyle sesleniyor: "Ey insanlar, Allah'a tevbe edin! Muhakkak ki ben
(de en azından) günde yüz defa tevbe ederim." (Müslim, Zikir ve Dua 12,
Hadis no: 2702, 4/2075; İbn Mâce, Edeb 57, Hadis no: 3816, 2/1254) Yine
buyuruyor ki: "Kalbimin üzerini unutkanlık (sıkıntı-gaflet) kaplar da bunun
için günde yetmiş defa istiğfar ederim." (Müslim, aynı yer; Ebû Dâvud, Salât
- Istiğfar, Hadis no: 1515, 2/84)
Islâm'a göre ‘tevbe' başlı
başına bir ibadettir. Bu ibadette hem günah ve hatalardan vazgeçme, hem kulluk
görevini yeniden yerine getirmeye dönüş, hem de Allah'a yakınlaşma ve zikir
vardır. Tevbe yalnızca mü'minlerin yaptığı bir ibadet değildir. Bir inkârcı,
müslüman olduğu zaman; bir şirk koşan müşrik, şirki terkedip Islâmın iman
ilkelerini kabul ettiği zaman tevbe etmiş sayılır. Demek ki tevbe ya
inkârdan, ya günahtan, ya da Allah'ın emrini yerine getirememekten dolayı
yapılır. Müslüman, günahından ihlâslı bir şekilde tevbe ederse bu tevbesi
kabul edilebilir. Bu kabul edilmenin anlamı, günahın verdiği zarardan
kurtulmaktır. Kişi işlediği eski günaha tekrar dönmezse, o günahın dünyadaki ve
âhiretteki zararından kurtulması ümit edilir.
İslâm'da hiç günah işlemeyen
insanların oluşturduğu bir toplum idealizmi yoktur. İslâm, gerçekçi bir dindir.
İnsan beşer, bazan şaşar. Konuştuğunda insan bazan dili sürçtüğü gibi, yürüyen
insanın az da olsa ayağının kaydığının (zelle) görüldüğü gibi, hatasız kul,
günahsız insan olmaz. Bunları çok sık yapmak yanlıştır; ve de düştüğünde hemen
ayağa kalkmak istemeyen kimsedir suçlu. Hatta bir hadis-i şerifte: "Eğer siz
hiç günah işlemeseydiniz, Allah sizi yok eder ve günah işleyip hemen arkasından
da tevbe eden bir kavim yaratırdı." (S. Müslim bi Şerhi'n Nevevî, 17/65)
buyrulur. "Mü'minlerin ekine benzediği, günah rüzgârlarıyla eğilip tevbe ile
hemen doğrulduğu" anlatılır. Yine bir hadis meali şöyledir: "Hayırlı
olanlarınız, çeşitli fitne ve imtihanlara mâruz kalıp çokça tevbe
edenlerinizdir." Islâm'a göre günahsız olanlar yalnızca peygamberlerdir.
Günahsız toplum ve kişi düşünülemez. Çünkü kişi ‘beşer' olması dolaysıyla her an
nefsinin isteklerine ve şeytana aldanabilir. Önemli olan, günahı işledikten
sonra, günahta ısrar etmemek, günahı savunmamak ve hemen vazgeçmektir.
Tevbe, Hz. Adem'le başlar.
Ilk insan Hz. Âdem (a.s.) ve eşi, işledikleri günahtan dolayı Allah'a tevbe
ettiler ve tevbeleri kabul edildi. Tevbenin zıddı ise inat, kibir ve hatada
bile bile ısrardır; bunlar da şeytanın ve şeytan karakterindeki insanların
özellikleridir. Adem'le şeytanın farkı tevbede ortaya çıkmaktadır. O yüzden
Âdem gibi olmak, yani adam olmak, şeytanlaşmamak için, bir hata yapmış olsak
hemen tevbe çeşmesiyle arınmamız temel şarttır. Bilindiği gibi, Allah'ın secde
emrini dinlemeyen İblis, yaptığı hatayı savundu, isyanından dolayı pişman
olmadı, tevbe etmedi. Bu yüzden de ebediyyen kovulmuşlardan oldu. Günahta ısrar
ve kibirlenmek tevbenin önünde engeldir. (1)
.Günümüzde Tevbe
Anlayışı; Tevbe Kavramının Yozlaştırılması
Toplumumuzda tevbe, âdeta
günah çıkartmak olarak değerlendirilmektedir. Tevbe, sadece Allah'a yapılır;
tevbeleri kabul edip bağışlayabilecek ancak Allah'tır. Hıristiyanlıkta
olduğu gibi, bir din büyüğünün karşısında günahları itiraf edip günah çıkartmaya
benzemez tevbe. Günümüzde tevbenin bazı insanlarca, bazı tarikat liderlerine
giderek onun önünde "tevbe verme", onun da "tevbe alma"sı şeklinde uygulandığı
görülmektedir ki, bunun Kur'an ve sünnette yeri yoktur. Tevbeleri alan da,
kabul edecek olan da sadece Allah'tır. "Günahları Allah'tan başka kim
bağışlayabilir ki!?" (3/Âl-i İmran, 135) "Kullarından tevbeyi kabul eden,
kötülükleri bağışlayan ve yaptıklarınızı bilen O'dur (sadece Allah'dır)."
(42/Şûrâ, 25) Tevbede asıl olan, tevbenin direkt olarak Allah'a, aracısız olarak
yapılması, O'na yönelerek hatadan dönüş sözü verilmesidir. (2)
Yapılan bir hatayı, bir kula
itiraf etmekle Allah'a itiraf etmek arasında büyük bir fark vardır. İnsan
şahsiyetindeki yüksekliğe çok önem veren İslâm dini, Allah ile kulu arasına
karışmak cür'etini gösteren "ruhbâniyet" zihniyetini kaldırmış, kulu ile Rabbini
karşı karşıya bırakmıştır. Düşünen insan için, ne kadar olgun olursa olsun,
günün birinde itirafı yapan kimsenin izzet-i nefsi ile oynama ihtimalini ortadan
kaldırması, takdire şâyan bir ileriliktir. Hıristiyanlıktaki, günahı,
kendisi de günahkâr olan bir papazın affetme yetkisi olduğunu düşünmek
gibi bir basitlikle, "Günahları Allah'tan başka kim bağışlayabilir ki!?"
(3/Âl-i İmran, 135) ilâhî fermanındaki yüksekliği anlamak için çok zeki olmaya
gerek yoktur.
Hıristiyanlıkta, her konuda
Allah'ın işine karışmak yerine, İslâm'da Allah'ı takdis. Hıristiyanlıkta, kula
itiraf ede ede, günah işlemeyi tabiî hale getirme; İslâm'da ise, itiraf edilen
günahı dinlemeye dahi müsaade etmeyerek, bir taraftan günahkârı başkalarının
nazarındaki iyi niyetlerini korumak, diğer taraftan, hatanın başkasına
bulaşmasını, kötü örnekliği önlemek!... İslâm'da samimiyeti Allah'a yaklaşmış
bir kalbin feryâdı, diğerlerinde ise soyutlanamayan bir materyalizm. Bir tarafta
tevhid; diğer tarafta papazın cennet dağıtabileceği, günahı affedebileceği,
haram ve helâl tayin edebileceği ruhbanları/râhibleri rab kabulü... (3)
Yine günümüzde günaha devam
ettiği halde ve her günah işleyişten sonra tevbe ederek bin defa bozmuş olsa
bile, yalnız dille yapılan tevbenin yeterli olduğu şeklinde yaygın geleneksel
anlayış hükmünü sürmektedir. Yaşadığımız zaman ve ortamda tevbe kavramı
çarpıtılmakta ve yığınlar dille söylemiş oldukları birkaç kelime ile
arındıklarını zannetmektedir. Bu öyle bir tevbe ki, insanda geçici bir
durağanlık oluşturduktan sonra, yine aynı günahı defalarca işletebilmekte ve her
t ekrarın ardından tevbe kelimeleri de tekrarlanıp devam etmekte olan kısır bir
döngü oluşturmaktadır. Tevbe, üzüntü bildirip özür dilemek, pişmanlığı ta içinde
hissetmek olduğu halde, dejenere olmuş insan, sözünde durmayıp isyanla pişmanlık
arasında gel-git yaşayarak bilincinde olmasa da Allah ile alay etmektedir.
(4)
Bir insana karşı, aynı hatayı
devamlı yapıp sonra dille "özür dilerim" deyivermek, sonra tekrar tekrar aynı
suçu yapmak, yine özür dilemek, yine aynı hata; nasıl karşılanır dersiniz? Günah
tevbe arasında sürekli git-geller, paradigmalar da böyle. Vidanın yalama olması
gibi, ameliyatla tedavi olduktan sonra aynı hastalığa doktor tavsiyesi
dinlemeyip defalarca yakalanan kimsenin durumunu düşünelim; dikiş tutmayacak,
tedavi mümkün olmayan duruma gelecektir. Tükürdüğünü yalamak, tekrar tekrak bu
eylemi yapmaktır tevbe edip bozmak. Kendine güveni kaybolacaktır, vicdanı
devamlı kendisini rahatsız edecek, ümit korku dengesi zarar görecektir. Tevbeyi
yaz boz tahtasına çeviren kimsenin cennet ümidi azalır, azab içini kemirir; veya
vicdan ve imanı gevşer, ya da azaptan emin hale gelir. Kaypaklık, kişilik
bozulması, şahsiyetsizlik, tutarsızlık giderek insanın temel yapısı haline
gelir. Hem insanlara, hem Rabbına ve hem de kendi vicdanına karşı suçlu duruma
düşer, kimseye güven ve itimad telkin edemez. Sonunda ya vicdan azabı büyür;
karakterini bozmaya, ruh hastası olmaya başlar veya, vicdanı zayıflayarak,
otokontrolü kaybolur. Hastanın ümidini kaybedince hastalığının artması gibi,
ümidini yitiren kimse de İslâm'ı yaşama bilincinden uzaklaşır. Ciddiyet, düzen,
disiplin, istikrar, sebat kaybolur.
Tevbesini sık sık bozan insanın
münafık olmasından korkulur. Münafıklığın alâmetlerinden biri yalan, diğeri de
sözünden caymaktır. Tevbesini bozan kimsede de bu iki özellik vardır; hem de
Allah'a karşı.
"Müslümanların zayıf oluşunun
sebepleri, dinî kavramlarının birtakım yaftalara dönüşmesi ve bu kavramların
hayata uygulanmamasıdır. Gerçekten müslümanların güçlü olmalarının ve Allah'a
yakınlıklarının işareti, hiçbir şey ifade etmeyen boş sözler yerine, pratik
hayatlarının İslâm olduğunun açıklanmasıdır." Bu sözlerle kavramların ve tevbe
kavramının tahrif edilmesine dikkat çeken (5) Muhammed el-Behiy, tevbe
anlayışının günümüzdeki yozlaşmasını şöyle dile getirmektedir:
Günümüzde birçok insanın,
bizzat veya başkalarıyla birlikte işlediği suç ve hatadan dolayı Allah'a tevbe
ettiklerini görürüz. Böyleleri Allah'a tevbe bildiriminde bulunmakla, suç ve
hatalarının ortadan kalkacağına ve Allah yanında makbul kişiler olacaklarına
inanırlar. Sonra yeniden, içinde günah ve hata bulunan davranışa başlarlar veya
öncekinden daha ağır suçları işlerler, ardından da Allah'a tevbeyi ilân ederler.
Aynı şekilde geçmişin günah ve hatalarından temizlendiklerine inanırlar. İşte
böylece hayatları, işlenen suç ve günahlarla, Allah'a bildirilen tevbeler
arasında geçer. Sanki tevbe bildirimi, (dille tevbe, estağfirullah deyivermek)
kendine veya başkalarına yaptığı kötülükleri, suç ve günahları yok edecek bir
silgi imiş gibi. Tevbe ve günaha dönüş, isyankârın hayatında yaz boz tahtasıdır.
Bu yönüyle tevbe, günahkârın oynadığı bir oyuna benzemektedir. Günahkâr bu oyunu
oynarken; kullarının tevbesini kabul edenin, göklerin ve yerin sahibi,
kullarının üstünde kahredici, Cebbar ve yüce Allah olduğunu bilmemekte veya
düşünmemektedir. Bu tür tevbe, tevbe edenin hayatında gerçeği aksettirmeyen,
tekrarlanıp duran bir görüntüye dönüşmüştür. İmanı zayıflayan, inancını şehâdet
cümlesiyle belirtip gerçek dâvete, tutum ve davranışıyla fiilen yönelmeyen
müslüman, tevbeyi bu hale getirmiştir.
Kur'an'ın tevbe anlamını
belirleyişine baktığımızda, tevbenin iki konuya bitişik olduğunu tesbit ederiz:
Birincisi, geçmişi bütünüyle tasfiye etme ve ona hiçbir zaman dönmeme (bkz.
2/Bakara, 280). İkincisi, tutum ve davranışta, insanlararası işlem ve
ilişkilerde, İslâm inanç ve kanunlarına uygun bir sistemi metod olarak kabul
etme. "Sonra, şüphesiz Rabbin, câhillik sebebiyle bilmeyerek kötülük yapan,
sonra da hemen ardından tevbe edip ıslah olanları, (durumunu) düzeltenleri
(bağışlayacaktır). Çünkü onlar tevbe ettikten sonra Rabbin de elbet çok
bağışlayan ve pek merhamet edendir." (16/Nahl, 119)
Kur'an, Allah'ın bağışlamasını
ve tevbeyi kabul etmesini, kişinin bir kasdı olmaksızın yaptığı kötülükten tevbe
etmesine; tevbe ederken de azme ve sağlam bir iradeye sarılmasına
bağlamıştır. Böylece davranışlarının şekli ve niteliği değişecek ve yeni
kazandığı olumlu davranışları, geçmişin hatalarının bir keffareti ve karşılığı
olacaktır. Ama tevbeyi dille bildirir de tevbeden önceki durumuna devam
ederse, tevbesi o zaman sadece yaftadan ibaret kalacaktır ki, fayda sağlamaz.
"Yoksa kötülükleri yapıp yapıp da nihayet ölüm gelince 'ben şimdi tevbe ettim.'
diyenlerin... tevbesi kabul edilmez." (4/Nisâ, 18) Böylece Allah'a tevbe
gerçeğini iki işten ibaret buluyoruz: Geçen bir kasıt bulunmaksızın işlenen
günahtan pişmanlık; Allah yoluna gecikmeden ve kararlılıkla ileten
faydalı ve kazançlı davranışa devam. "Sizden kim bilmeyerek bir kötülük
yapar, sonra ardından tevbe edip de kendini ıslah eder, nefsini düzeltirse,
şüphesiz Allah, ğafur rahimdir/bağışlayan ve merhamet edendir." (6/En'âm,
54) (6)
.Tevbe, Bir
Devrimdir, Bir Başkaldırıdır
Tevbe; İnsanın melek sıfatlı
güçlerinin, şeytanî ve yırtıcı güçlerine karşı mukaddes inkılâbıdır. Bir çeşit
kıyamdır; insanın kendisinin kendisine karşı yaptığı bir kıyam, bir iç
inkılâptır tevbe. Kendi içinde kendine karşı bir ayaklanış. İsyankâr şeytana ve
şeytanî özelliklere isyandır. Bir devrimdir tevbe; insan adındaki ülkede
şeytanın iktidarına son verip Allah'ın hükmünü hâkim kılmanın adıdır. Nasılsa
bir gaflete/dalgınlığa gelip şeytanın galebe çalmasına karşı hemen toparlanıp
silkinmek, şeytanın sırtını yere getirmek, sonraki raundları alarak kesin zafer
elde etmenin adıdır tevbe.
Bulaşıcı, öldürücü bir hastalık
olan isyan illetinden tevbe ilâcıyla kurtulup aslî hal olan sağlıklı
duruma/fıtrata dönmektir tevbe. Yanılarak nasılsa girmiş bulunduğu günahların
çıkmaz sokağını fark edip sırât-ı müstakime/dosdoğru yola dönüp cennete
yönelmektir tevbe. Yanlışı görebilmek, hatadan dönebilmek, önündeki uçurumu fark
edebilmektir, insana has bir yön değiştirmedir. Allah'a yakınlaşmanın ilk
durağıdır tevbe. Geçmişi onarmak/tâmir etmek ve mükemmel bir gelecek
hazırlamaktır. Eski, bozulmamış seviyeye yeniden yükseliştir. Kaybedişten sonra,
yeniden kendini buluştur. Tevbe, gönüle konan günahı pişmanlık ateşiyle
yakmaktır. Tevbe, günahın cinsinden olduğu için yıktığını yapmaktır. Günahlar,
vücutta oluşan zararlı organizmalardır, pis kandır; tevbe onların boşaltılması,
vücuttan atılmasıdır. Bünyeye sızan mikropları öldüren ilâçtır tevbe. Ve
hicrettir tevbe; Allah'ın yasakladıklarından Allah'ın emirlerine, isyandan
itaate, şerden hayra doğru yapılan hicret. Günah gemilerini yakmaktır tevbe;
eski yanlışlara döndürecek araçları ve ortamı ortadan kaldırmaktır. Geçmişi
tasfiye etmek; hayata yeniden başlamaktır tevbe.
Murteza Mutahharî, İnsaniyet
Mektebi'nde bir örnekle tevbenin nasıl gerçekleşti-ğini göz önüne serer:
Tevbe, bir çeşit tepkidir. Elimizdeki topu yere doğru vurduğumuzda tekrar
bize doğru döndüğünü görürüz. Topun elimizden yere doğru hareketi, bizim
gücümüzle gerçekleşiyor. Fakat, yerden yükselişi; yere vurulmasına bir tepkidir.
Önceki bir fiildir, bu ise tepki. Yere vurduğumuz top ne kadar havalanır? Yer,
ne kadar düz ve sert olursa, tepki de o kadar fazla olur. Tepkinin gücü/ölçüsü,
bizim kullandığımız güç miktarı ve yüzeyin sertlik ve düzlük derecesine
bağlıdır. İnsan ruhunun günahlara karşı tepkisi de iki şeye bağlıdır: Birincisi,
fiilin şiddetine, yani günahın şiddetine, ruhumuzun alçak/hayvanî sıfatlarının,
ruhumuzun ulvî/melekî makamlarına indirdiği darbenin şiddetine bağlıdır. Câni ve
taş yürekli insanlar bile, önemli bir cinayet, katliam işlediklerinde vicdanları
harekete geçiyor. Hiroşima'ya atom bombası atan pilotun, bunun fecî sonuçlarını
gördükten ve vicdan muhasebesi yaptıktan sonra delirmesi buna bir örnektir.
Mü'min, küçük günahlarını bile
gözünde büyütür. Bilir ki, vücuda giren bir mikrop insanın ölümüne sebep
olabilir. İnsan ruhunun günahlara tepki göstermesinin ikinci unsuru, darbeyle
inen yerin düz ve sert olmasıdır. Yani, insanın vicdan, iman ve fıtratının
düzgün ve sağlam olmasıdır. Bu durumda darbe zayıf olsa bile, tepkisi fazla
olacaktır. Bunun içindir ki, güçlü ve sağlam imana sahip olan kişiler, çok küçük
günah, hatta günah sayılmayan mekruhları işlediğinde bile, ruhları büyük tepki
gösterir. Çok temiz bir aynayı, iyice silerek, temiz bir havada bir yere
koysak, bir saat sonra üzerinde birçok toz görürüz. Bu tozu, daha önce o yerde
fark etmiyorduk; ancak temiz bir ayna üzerinde tozlar fark ediliyor. Duvar ne
kadar kirli olursa, siyah lekeleri o kadar az gösterir. Hele bir de duvar siyah
olursa, gaz lâmbasının isini bile göstermez.
Bembeyaz aynanın küçücük
tozları göstermesi gibi, tertemiz ve bembeyaz nurlu insan için küçük hatalar da
böyledir. Peygamberimiz (s.a.s.) bunun için günde yetmiş kere istiğfâr ederdi.
Büyük adamların hatası güneş tutulmasına benzer; onları herkes kolaylıkla görür.
Kendi kalplerimizin temizliği veya karalığını test etmenin yolu budur: Günah
üstüne günah işlediğimiz, defalarca tevbe(!) edip bozduğumuz halde, ruhumuz
ciddî bir tepki göstermiyorsa, kalp hastadır; anormalliği fark edip tepki
gösterebilecek gücü kalmamış demektir. Ruhumuzun melekleri hapsolmuş, zincirle
bağlanmış ki tepki ve sarsıntı duyulmuyor. Zaten kalp sağlam olsa, bütün vücut
da sağlam olacak; takva sahibi bir gönül, tüm organların sâlih amel işlemesini
gerektirecek.
Ruhun günaha tepki ve
pişmanlığını yansıtmayan, sadece dille yapılan şuursuz bir tevbeye, bilinçsiz "estağfirullah"
demeye de başka bir tevbe lâzım; Kur'anî bir kavramla alay edip tevbe istismar
edildiği, yozlaştırıldığı için. Şeytan, tevbeyi böyle yozlaştırmaya çalıştırtıp
sahte tevbelerle insanı oyaladığı gibi, gerçek tevbeyi arkası gelmeyen yarınlara
erteletebilir. Daha zamanı var, erken, biraz daha gençliğimi yaşayayım, dünyadan
kâm alayım diyen kimse, şeytanın aldattığı kimsedir. Bünyeye giren kanser
mikropları çoğalınca, tiryakilik yapan nesnelere devam edildikçe kurtuluşun çok
zor olduğu gibi; günahlara alışkanlık kesbetmek de gerçek tevbeyi o kadar
zorlaştıracaktır. Gençken, günahlar büyüyüp çoğalmadan tevbe daha kolay olur.
Unutmayalım ki, bir ağaç dalı, yeni ve yaş iken daha kolay eğilir, yamukluğu
düzeltilebilir.
.Tevbenin Kabul
Edilmesi İçin Gerekli Şartlar
Tevbenin kabul edilebilir
olması için samimiyetle, pişmanlıkla, bir daha geri dönmeme niyetiyle tevbe
yapılmalıdır. Kur'an buna ‘nasûh' tevbesi demektedir. "Ey iman edenler!
Allah'a nasûh (kesin) bir tevbe ile tevbe edin. Olabilir ki Allah, sizin
kötülüklerinizi örter ve altından ırmaklar akar cennetlere sokar…" (66/Tahrim,
8) ‘Nasûh' sözlükte, bir söküğü dikme, hâlis ve saf olma anlamlarına gelir.
Buradan hareketle ‘nasûh tevbe', ihlâsla, samimi, gönülden yapılan tevbe
demektir. Bu tevbe için, insanın günah işleyerek zedelediği manevî hayatını
etkili bir biçimde tamir edecek ibadettir denilebilir. Tevbe, pişmanlık ve dönüş
demektir. Yaptığına pişman olmak da çok şiddetli bir şekilde üzülmektir.
Kötülüklerden birine bir daha dönmemeye azmetmek de, sağılmış olan sütün
hayvanın memesine dönmesi nasıl mümkün değilse, öylece o günaha bir daha
dönmemek anlamınadır. Bütün bunları böylece içine sindirmek, yürekten tevbe
etmek demektir.
Nasûh tevbe, kalb ile pişman
olmak, dil ile istiğfar etmek, beden ile de onu terkederek yapmamak ve ondan
uzak durmaktır. Ayrıca pişmanlığından dönmemek üzere gönül rahatlığına
kavuşmaktır. Kul hakkı karışmayan, sadece Allah'a karşı işlenmiş günahın tevbesi,
üç şarta bağlıdır: 1- Günahtan tamamen vazgeçmek, 2- Yaptığına pişman olmak, 3-
Bir daha o günaha dönmemek. Böyle bir tevbenin kabulü konusunda sevgili
Peygamberimiz şöyle buyurur: "Günahından tevbe eden, hiç günah işlememiş
gibidir." (İbn Mâce, II/1460; et-Tâc, 5/151; Câmiu's-Sağîr 1/134)
Tevbenin nasıl olması hususunda
Hz. Ali (r.a.)'den şöyle bir rivayet vardır: Bir gün bedevilerden biri Hz.
Peygamber'in mescidine girer ve "Estağfirullah ve etûbu ileyk=Allah'ım, beni
bağışlamanı dilerim ve Sana tevbe ve istiğfar ediyorum" der ve namazını kılar.
Bunu gören ve duyan Hz. Ali, adam namazını bitirince ona: "Yalnızca dil ile
çabuk çabuk geçiştiriliveren tevbe, yalancıların tevbesidir, Senin tevben,
tevbeye muhtaçtır." dedi. Bunun üzerine o adam: "Ey mü'minlerin emîri, o
halde tevbe nedir?" diye sordu. Bunun üzerine Hz. Ali, şu açıklamada bulundu:
"Tevbe, şu altı şeyle mümkün olur. 1- Geçmişte işlenmiş olan günahlardan pişman
olmak ve yerine getirilmemiş farzları iâde (kaza) etmek, 2- Başkalarına
haksızlık ve eziyet etmeyi bırakmak, 3- Husûmet ve düşmanlığı terk etmek, 4-
Günah ve kabahatler içerisinde büyüyen nefsi, Allah'a itaat içerisinde küçültüp
ona hiçliğini kabul ettirmek, 5- İtaatsizlik ve günah işlemenin sözde tadını
çıkaran nefse, itaat edip günahlardan uzak durmanın acılığını da tattırmak, 6-
Gülüşlerinden her birine bedel olmak üzere, ağlamak." (Tefsir-i Kebir, Şûra
25 ayetinin tefsiri; el-Âlûsî, Ruhu'l-Meânî, 25/36; Tefsîru Kadı Beyzavî, c. 3,
s. 515)
Şartlarına uygun olarak
yapılmış nasûh bir tevbe, aynı zamanda Allah için yapılmış bir ibadettir. Böyle
olduğu için de kabul edilmesi beklenir. Nasıl ki şartlarına uygun olarak yapılan
namaz gibi bir ibadetin kabulü hususunda tereddüde düşmüyorsak, şartlarına uygun
bir tevbenin kabulü için de şüpheye düşülmemesi gerekir. Allah'a iman etmiş
kişiler, bilerek veya bilmeyerek günah işledikleri zaman, hemen Allah'a yönelip
tevbe etmekten çekinmemelidir. Çünkü Allah'ın bağışlaması büyüktür. Ayrıca,
günahları bırakıp kendisine yönelenleri Allah sever; zaten günahkârlar için yüce
Allah'ın rahmet, mağfiret ve kereminden başka bir sığınak yoktur. O yüzden
mü'minlerin büyük veya küçük günahları için geciktirmeden hemen Rab'lerine
yalvarmaları, Allah'a olan inançlarının gereği olmalıdır. (7)
İnsanları iki şey helâk eder.
Biri, tevbe ederim diyerek günah işlemeleri. Diğeri de, sonra yaparım diye
tevbeyi geciktirmeleri. Tevbe eden kişi, tevbesinde samimi olup, günahlara
tekrar dönmemesi için şu üç şeyi yerine getirmesi gerekir: 1- Kötü arkadaşlarını
ve günah işlediği kötü çevreyi terk etmelidir. 2- Günahını hatırlayınca
Allah'tan hemen utanmalı, istiğfarda bulunmalıdır. 3- Ölüme her an hazırlıklı
olmalıdır.
.Putları Parçalamak
Şeytanî arzular, günahkârın
putlarıdır. Bu nedenle Allah Teâlâ şöyle buyurur: "Hevâsını/tutkularını ilâh
edineni gördün mü?" (25/Furkan, 43) Faiz bir puttur. Gösteriş/riya bir
puttur. Malları haksızca yemek bir puttur. Nefsin arzulayıp Allah'ın kızdığı her
şey, Allah'tan gayrı tapınılan birer puttur. Bu putlar yıkılmadıkça tevbe
saflaşmaz ve sağlam bir esasa oturmaz. Nefsin derinliklerinde bu putlarla
birlikte bulunan bir tevbe, hileli bir tevbedir. Çünkü nefis kötülüğü
emredicidir. Eğer nefis, sahibinin parçalamadığı bir putu hâlâ ayakta bulursa
sahibini kandırarak putu kendisine güzel gösterir ve eski tapınmasına dönmeyi
teşvik eder. Her reddedişinde ise tekrar tekrar müdahale eder. Ta ki geldiği
yere geri dönsün ve bütün putları yıkmadığı tevbesi yıkılsın.
Nasûh bir tevbe isteyenin
mutlaka günahkâr geçmişle kendini bağlayan her şeyi yıkması gerekmektedir. Bu
nedenledir ki bazı tevbekârların kendilerini günahkârlığa bağlayan bazı şeyleri
(haram mallar, kadın dostlukları, içki şişeleri, uyuşturucular vb.) bırakmamış,
haramlarla kendi aralarında fizikî olarak da kolay ulaşamayacakları büyük mesafe
koyamamış olmaları nedeniyle, tevbe ettikleri günahlara tekrar döndükleri
çok görülmüştür. Gerçek tevbekârların kendilerini Allah'ın gazabına sebep
olacak her şeyi tevbelerinin başlangı- cında yok ettiklerini görmekteyiz. İçki
yasağı gelince, Medine sokaklarına içkilerini hemen boşalttıkları için ortalık
bir anda şarap deresine dönmüştü. Putları yasaklayan din mensupları, gücü ele
geçirdikleri ilk anda tüm putları yerle bir etmişti. (8)
Haramlara tevbe hicretle
gerçekleşir. "Hicret, Allah'ın nehyettiklerini terketmektir." hükmüne göre
haramları terketmek hicrettir. İç dünyada yapılan bu hicretin uygulanması için,
genellikle dış dünyada da hicretin gerçekleşmesi gerekecektir. Nasûh tevbenin
başta gelen engellerinden biri, isyan yerinden ve günah ortamından hicret
edilmemesi, haramlara davet eden çevrenin değiştirilmemesidir. Kurtuluş isteyen,
öldürücü yerde kalamaz. Günahların açıkça işlendiği yerler, bulaşıcı mikropların
barındığı yerlerdir, orada kalanlara mikrop mutlaka bulaşacaktır. Bu
nedenledir ki,
Sahih-i Müslim'de rivayet
edilen hadis-i şerifte, yüz kişiyi öldüren katilin tevbesi hakkında son
tevbesini yanında yaptığı sâlih âlim ona şöyle demiştir: "Falan yere git.
Orada Allah'a ibadet eden insanlar var. Sen de onlarla birlikte Allah'a ibadet
et; Eski yerine dönme, çünkü orası kötülük yeridir." (S. Müslim ve Tercümesi, c.
8, s. 261-262; Nevevî, 17/82-84) Gece klüplerini dolaşmayı bırakmadan, zinadan
tevbe edenin tevbesi nasıl tam olur? İçki içilen yerleri terketmeden, içkiye
tevbe etmiş biri, tevbesini nasıl uygulayabilir?
Tevbenin gerçekleşmesi, ihsan
mertebesiyle yakın ilgilidir. "Allah'ı görür gibi ibadet/yaşamak; Sen O'nu
görmüyorsan da O seni mutlaka görmektedir." Günahları işlerken, Allah'ın
gözetleyiciliğinden gâfil olan kimse haramlara meyleder. Gözetlendiği düşüncesi
ne zaman bir müslümandan kaybolursa haramlara meyleder, tevbesini bozucu hale
getiren gevşekliğe ve tembelliğe eğilim gösterir. Salih ameller, Allah yolundaki
manevî aracımızın yakıtı gibidir. Tevbe eden, salih ameller ortaya koymaktan
gâfil kalırsa, yenileyip arttırmadığı eski yakıtı bitince, araba stop eder.
Allah'ın gözetleyiciliği her an hissedilmedikçe sâlih amellerin de üretilmesi
mümkün değildir.
.Kötü Çevreyi ve
Dostları Değiştirme
Allah rasülü şöyle buyuruyor:
"Kişi, sevdiğinin/arkadaşının dini üzeredir. Kişi, sevdiğine baksın (dikkat
etsin)." (Câmiu's-Sağîr) Her insan, mutlaka kendisiyle beraber
olduklarından ve dostlarından etkilenir. Bu etki, olumsuz veya olumlu bir
etkidir. Eğer günah arkadaşlarını sâlih arkadaşlarla değiştirmezse, birlikte
olduğu günahkâr insanlardan kendini koruması çok zor olacaktır. Bazıları, onun
dinin emirlerine uymasıyla alay edecek, kimi de bayan arkadaşıyla yanında sohbet
edeceklerdir. Onlardan Allah'ı hatırlatan belki hiçbir söz ve davranış
olmayacaktır. Günahlara tevbe edip İslâmî bir yaşayışa hicret etmek isteyen
kimse, cin ve insan şeytanlarının tüm silâhları gece gündüz onun dinî hayatına
saldırırken ve etrafında Allah'ı hatırlatacak kimseyi bulamaz, isyankârlarla
beraberliği koparmadan, tevbe etmek istediği haramlara ne kadar direnebilir?
Çevre kurbanı, arkadaş kurbanı nice insan var etrafımızda. Allah, bazılarını
hidayete erdirdikten sonra, dostlarını değiştirmek kendilerine zor geldiğinden
hidayetten dalâlete düşen, irtidat edenlerin sayısı az değildir. Çoğunlukla bu
düşüşleri, önceki günahkârlıklarından daha büyük sapıklığa götüren bir
yuvarlanmadır.
Hz. Ömer der ki: "Tevbe
edenlerle oturup kalkın, çünkü onlar çok yumuşak kalplidirler." (İmam Gazali,
İhyâ, IV/15). Hz. Ali de şöyle der: "Kötüyle arkadaş olma; Sana yaptığı şeyin
güzel olduğunu göstermeye çalışır ve senin onun gibi olmanı arzular." "Kötülerle
beraber olmaktan sakın. Senin haberin olmadan tabiatın onlardan bir şeyler
çalar. Arkadaşın arkadaşa zararı sadece sözle değildir; o, bakmakla da olur.
Yüzlere bakmak, nefislerde bakılana uygun bir ahlâk bırakır." (Feyzü'l-Kadir,
5/507)
İnsan, nasûh bir tevbeye bağlı
kalma çabasına girerken büyük bir güçlük hisseder. Her bağlı kalma çabasında
mazisini özler ve ona döner. İçinde bulunduğu sağlık ve ümit onu aldatır.
Vicdanını günden güne geleceğe yönelik temennilerle ikna eder. Bu, ne
zaman başa geleceğini hiç kimsenin bilmediği ölümü unutmasındandır. Ölüm,
gâfil iken ona âniden gelir ve kötü bir sonla ömrünü noktalar. (9) Sonra, hiçbir
işe yaramayan "keşke..." ler, fayda etmeyen pişmanlıklar... "Onlardan birine
ölüm gelip çattığında, 'Rabbim! der, lütfen beni geri gönder; tâ ki boşa
geçirdiğim dünyada iyi iş (ve hareketler) yapayım.' Hayır! Onun söylediği bu söz
(boş) lâftan ibarettir." (23/Mü'minûn, 99-100)
.Tevbenin Geçmişe
Yönelik Gerekleri:
Geçmişle ilgili tevbenin sahih
olmasının şartı, ergenlik çağından itibaren geçmiş yılları, ay ve günleri göz
önüne getirerek, yapmış olduğu günahları ve terk ettiği farzları hesap etmek,
ibadetleri kaza ederek yeniden yapmaktır. Namaz konusunda tevbe: Bülûğ
zamanından itibaren terk ettiği veya riyâ ile, yahut kabul olmayacak başka kusur
ile kıldığı namazları yeniden kılmak, yani kaza etmekle tevbe gerçekleşir.
Oruç da böyledir, tutmadığı Ramazan oruçlarını hesaplayarak onları kaza
eder. Zekâta gelince; Nisâba mâlik olduğu günden itibaren servetini ve
ödemediği zekâtları hesab ederek zekâtını öder. Hac için de tevbe aynı
şekilde gerçekleşir. Şayet, bir zaman hac farz olmuş ve yapmamış, sonradan iflâs
etmişse, bu hac üzerine borçtur. Haccetmesi gerekir. Parası yetmiyorsa, yetecek
kadar servet teminine çalışmalıdır. Bütün farz ibadetlerini kontrol edip
eksiklerini tamamlayarak bu konularda tevbe gerçekleşir.
Günahlara gelince: Bâliğ
olduğu andan itibaren, gözü, kulağı, dili, midesi, eli, ayağı ve diğer âzâlarına
varıncaya kadar hepsi ile ömrü boyunca, küçük büyük yapmış olduğu bütün
günahları göz önüne alır. Bu günahlar, şayet başkasını ilgilendirmeyip kendisi
ile Rabbi arasındaki kusurlarsa, kul hakkı ile ilgili olmayan bu günahların
hepsinden pişmanlıkla tevbe eder. Bunların küçük büyük hesabını yapar ve
karşılıklarında birer iyilik/sevap yapmağa çalışır. Rasülullah'ın "Nerede ve
ne halde olursan ol, Allah'tan kork ve kötülüğün ardından bir iyilik yap ki, onu
yok etsin." (Tirmizî) emrine uymuş olur. Kur'an da bunu tavsiye
etmektedir: "Şüphesiz iyilikler, kötülükleri yok eder." (11/Hûd, 141)
Zira hastalık, zıddı ile tedavi edilir. İsyan sebebiyle kalbi kaplayan her
zulmet, ancak onun zıddı olan nur ile temizlenir. Bunun gibi her kötülük kendi
cinsinden ve zıddı olan bir iyilikle mahvedilmelidir. Cezanın amel cinsinden
olması gerektiğinden, hangi çeşit günah işlendiyse o türden sâlih ameller
işlenmelidir. Zamanında tutulmayan Ramazan orucunun keffâretinin namazla değil;
yine oruçla olduğu gibi; bir günahın keffâreti/örtülmesi de, o cins bir
amelle/ibadetle olacağının bilinmesi gerekmektedir. İşte, kendisi ile Allah
arasında olan günahlarını affettirmek, yani tevbe etmek için bir mü'minin takip
edeceği yol budur.
Kul hakkı: Kul hakkıyla
ilgili günahlarda hem Allah hakkı, hem de kul hakkı vardır. Çünkü Allah,
zulümden, başkalarının hakkını çiğneyip onların hakkına riâyetsizlikten men
etmiştir. Kul hakkı ile karışık olan Allah hakkı, yukarıda belirtildiği gibi
pişmanlık ve kötülükleri terk ederek onların zıddı olan iyilikler yapmakla
ödenir. Meselâ, kötülüklere karşılık iyilik, gasb gibi para ile yapılan suça
karşılık helâl servetinden sadaka, gıybet ve dedikodulara karşı medhu senâda
bulunmak ve bildiği iyilikleri söylemek gibi iyiliklerde bulunmakla olur. Bütün
bunları yapmakla yalnız Allah'a karşı vazifesini yapmış olsa da, kul hakları
yerinde durmaktadır. Bu hakları sahiplerine iâde etmedikçe kurtulamaz. "Kimin
yanında, kardeşinin (maldan, candan veya namustan yana) yenmiş bir hakkı varsa,
ondan, kendi iyiliklerinden alınıp kardeşine verileceği gün gelmeden önce, daha
şimdiden helâIlik alsın!" (Buhârî, Mezâlim 10, Rikak 48; Ahmed bin Hanbel,
II/506). Kul hakları; can, mal, namus ve izzet-i nefisle ilgilidir. Can ile
ilgili olan adam öldürmektir. Şayet hata ile adam öldürmüş ise, hemen
mirasçılarına teslim olmak gerekir. Onlar dilerse affeder, dilerse kısasa kısas
isterler. Borçtan ancak bu sayede tevbe etmiş, kurtulmuş olur. Bu konuda bir
diğer hadis-i şerif de şöyledir: "Yanında din kardeşinin ırzı, malı ve makamı
bakımından bir hakkı bulunup da, bu hak kendisinden alınmadan ondan helâllik
isteyen kimseye Allah merhamet etsin! Çünkü âhirette ne bir dinar, ne bir dirhem
vardır. Eğer o kimsenin iyilikleri varsa, kardeşinin hakkı onun iyiliklerinden
alınır. Eğer iyilikleri yoksa, o zaman da üzerinde hakkı olan kardeşinin
günahlarının bir kısmı ona yüklenir." (Tirmizî, Kıyâmet 2, IV/613)
Şayet kul hakkı, alışverişteki
çeşitli hileler, aldatma, kusuru gizleme, işçinin ücretini vermeme, borcunu ve
ödemesi gerekeni gerektiği gibi yerine getirmeme, hırsızlık ve gasb yolu ile
başkasının malını zimmetine geçirme gibi şeylerde ise, bunları servetinden
ayırıp ödemesi şarttır. Bu ödemelere riâyet etmezse zâlimlerden olur.
Ödenmeyen kul hakkının âhiretteki ödeme şekli çok ağır olacaktır. O yüzden
mü'min, en küçük ayrıntıya kadar kendisini hesaba çekmeli ve bunu büyük hesap
gününden önce yapmalıdır. Ömrü müsait olduğu takdirde kötülük ettiği müddet
kadar iyilik ederek Allah hakkını ve kul hakkını ödemeye ve kendini affettirmeye
çalışmalıdır. Malını helâl yoldan kazanıp daha fazla infak etmenin para ve mal
konusundaki günahlara keffâret için gerekli olduğunu ispatlamalıdır.
Gönül yıkma cinayetine gelince;
gerek yüzünde, gerek gıyabında ağır sözler söylemek ve kalp kırıcı davranışlarda
bulunmak gibi hususlarda hak sahiplerini bulup onlardan helâllık alır. Şayet
ölmüş olanlar varsa, kıyamette onlara verilmek üzere, sevabını onlara
bağışlayarak hayır ve hasenât yapar. Kendilerini bulup da gönül hoşluğu ile
helâllaştığı kimselerin kendisinde bir hakkı kalmaz. Fakat, üstü kapalı bir
helâllaşma kâfi gelmez; onun hakkındaki bütün kusurlarını kendisine açıklaması
lâzımdır. (10)
.Ölüm Korkusu
Sebebiyle Tevbe
Ölüm korkusuyla iman edenin
tevbesi geçerli değildir. Çünkü tevbe insanın yaşadığı müddetçe olacak bir
iştir. Hayat bağının kopacağı anlaşıldığı an iş işten geçmiştir. Allah (c.c.)
böyle zamandaki pişmanlığa değer vermiyor. "Yoksa, kötülükleri yapıp yapıp da
içlerinden birine ölüm gelip çatınca 'Ben şimdi tevbe ettim' diyen ve kâfir
olarak ölenler için (kabul edilecek) tevbe yoktur. Onlar için acı bir azâb
hazırladık." (4/Nisâ, 18)
Allah katında değeri olmayan bu
son pişmanlığın fayda vermeyeceği, ölüm ânı gelip çattığındaki, ölüm meleğini
görecek noktaya gelmiş kişinin samimiyetsizliğinin örneğini de Kur'an
vermektedir. Hz. Musa ve yanındaki mü'minleri öldürmek için onların peşinden
giden Firavun, Allah'ın mucizesi sonucunda denizde boğulduğu sırada tevbe etmek
ister. "...Nihayet (denizde) boğulma haline gelince, 'Gerçekten, İsrail
oğullarının inandığı ilâhtan başka ilâh olmadığına ben de iman ettim. Ben de
müslümanlardanım!' dedi. Şimdi mi (iman ettin)?! Halbuki daha önce isyan etmiş
ve müfsidlerden/bozgunculardan olmuştun." (10/Yûnus, 90-91)
"Allah'ın kabul edeceği
tevbe, ancak bilmeden kötülük edip de sonra tez elden tevbe edenlerin tevbesidir;
İşte Allah bunların tevbesini kabul eder; Allah her şeyi bilendir, hikmet
sahibidir." (Nisâ, 17) Ancak, küfürden imana döneceklerin, dönüşü
ölüm ânına kadar ertelemesi onları kurtarmayacağı halde, günahkâr mü'minlerin
son nefeslerine kadar yapacakları tevbenin kabul edileceği umulur. Çünkü
kişinin yaptığı hatasını anlaması, günahı işlediği Yüce Makama karşı suçunu
kabul etmesi bile bir fazilettir. (Ibn Mâce, Zühd 30, Hadis no: 4253, 2/1420;
Tirmizî, Deavât 99, Hadis no: 3537, 5/547).
.Tevbenin Zamanı ve Tevbe Etmenin Faydaları
Tevbenin Zamanı ve
Tevbe Etmenin Faydaları
Nisâ suresi 17. âyetten
hareketle âlimler, tevbenin fevrî (günaha düşülür düşülmez) yapılmasının vâcip
olduğu görüşündedirler. Onun için, bir günaha düşüldüğü anda tevbe
edilmemesine de ayrıca tevbe etmek gerekir. Öldürücü bir zehir içen veya yiyen,
onu hemen kusmak suretiyle çıkarmağa çalışacağı gibi; imanı öldürebilecek isyanı
da hemen tevbe ile içimizden atmak lâzımdır. Günah işler işlemez hemen tevbenin
gerekli olduğunda şüphe yoktur; çünkü Allah'ın emir ve yasaklarına karşı
itaatsizlik ederek isyan etmenin az veya çok imanı sarsacağı açıktır. O
yüzden tevbenin de günah işledikten hemen sonra yapılması gerekir. Zira, bu
suretle yüce Allah'ı hemen hatırlayan kimse, bu vesileyle imanına dönmüş ve onu
kuvvetlendirme gayretine girmiş olur. "Onlar, fena bir şey yaptıklarında veya
kendilerine zulmettiklerinde Allah'ı hatırlayıp anarlar ve günahlarından dolayı
hemen tevbe-istiğfar ederler/günahlarının bağışlanmasını dilerler. Zaten
günahları Allah'tan başka kim bağışlayabilir ki!? Onlar, yaptıkları kötülüklerde
bile bile ısrar etmezler." (3/Âl-i İmran, 135) "Allah'ın kabul edeceği
tevbe, ancak bilmeden kötülük edip de sonra tez elden tevbe edenlerin tevbesidir;
işte Allah bunların tevbesini kabul eder." (4/Nisâ, 17)
Günah işlenir işlenmez hemen
yüce Rabbimiz'i anıp O'na yönelmemiz, O'na iltica edip günahlarımızı affetmesi
için O'na müracaatımız, yaptığımız bu kötü işlerden dolayı O'ndan utanıp
korkmamız gerekmektedir. Bu yaptığımız şeylerde ısrar edip direnmemek de
lâzımdır. Tevbenin bu gereklerini yaparsak, hem günahlarımız bağışlanır,
gönlümüz rahat ve huzura kavuşur, hem de bu anlayış ve inanç sebebiyle başka
kötü bir şey yapmaktan uzak dururuz. İşte bizde oluşan bu şuur ve kuvvetli iman,
bizi isyan etmekten ve tekrar günah işlemekten alıkoyacaktır. Günahın hemen
akabinde tevbe edip ısrar etmemenin zorunlu olmasındaki fayda ve hikmetler
şunlardır:
Günahlara dalarak Yaratıcısını
unutmuş olan kul, tevbe etmekle Allah'ını hatırlamış ve O'nun emirlerini yerine
getirip yasaklarından kaçınmayı zorunlu bir vazife bilerek, bu şuur içerisinde
Allah'a olan inancını yeniden kuvvetlendirmek suretiyle, bu inancının gereği
olan iş ve davranışları da yerine getirmeye başlamıştır. İkinci olarak, kul,
işlemiş olduğu günahlarına bakarak, 'ben Allah'ın kötü kulu oldum' düşüncesiyle
ümitsizliğe kapılarak daha fazla günah işlemekten kurtulur, bu yeni ümit ve
inançla Rabbine daha fazla bağlanıp yaklaşarak emirlerini yerine getirmeye ve
yasaklarından kaçınmaya son derece gayret gösterir. Çünkü insanoğlu, geleceğe
dönük olan ümit ve hayalleriyle yaşar. Bu ümit ve hayalleri yıkılmış bir
insanın, dünyanın çeşitli dertleri ve zorlukları altında hayatını sürdürmesi
gittikçe zorlaştığı için, ya devamlı olarak başkalarına zararlı olmakta veya
kendi canına kıymaktadır. Pekâlâ bilinir ki, insanları hayata bağlayan
unsurların başında inanç ve ümit gelmektedir.
İşte tevbe eden kişi, yitirdiği
bu ümit ve inancını yeniden kazanarak hayata bağlanmakta ve yaşayışında ortaya
çıkan acı ve tatlı durumlara katlanma konusunda yerine göre sabredip yerine göre
mutlu olmasını başarabilmekte ve başkalarına da her bakımdan faydalı olmaya
çalışmaktadır. Nitekim, Rabbimiz, kötülük ve günah işledikten sonra Allah'ı
hatırlayıp tevbe edenlere ve günahlarında ısrar etmeyenlere şunu
müjdelemektedir: "İşte onların mükâfatı, Rablerinin mağfireti ve zemininden
ırmaklar akan, içinde ebedî kalacakları cennetlerdir. Böyle amel edenlerin
mükâfatı ne güzeldir!" (3/Âl-i İmran, 136) Rabbimizin böyle bir mükâfatına
kavuşmak, insanı hayata ve İslâm'a bağlayan ne büyük bir mutluluktur!
İnsanı yaratan Allah, onun
dünya ve âhiret saadetini, emirleri ve yasaklarının tatbik edilmesi şartına
bağlamıştır. Allah'ın bu sınırlarına aykırılığı da insanın bunalım ve
buhranlarının kaynağı ve âhiret azabının sebebi kılmıştır. Bu yaratılış
sebebiyledir ki insan, ilâhî emir ve yasaklara uymadığı sürece ve işlediği
günahlardan arınmadığı müddetçe stres ve bunalımlarını gideremez, ilâhî azabın
dünyevî ve özellikle uhrevî olanlarından kurtulamaz. İki cihan saadeti isteyen,
mutlaka günahları bırakacak, yaptıklarından temizlenmek için de tevbe edip
Allah'tan affını isteyecektir.
Görüldüğü gibi tevbe etmenin
insan hayatındaki rolü pek büyüktür. Onu yeniden hayata bağlayan, ona ümit ve
yaşama isteği veren, onu Allah'ına yöneltip inanç ve imanını kuvvetlendiren, onu
toplum içinde, Allah'tan korkup Peygamberini seven ve onların istediği gibi
hareket eden kullarıyla birlikte mutlu olarak güven içinde yaşamaya sevkeden,
doğru dürüst bir insan olarak herkesin hakkını gözeten ve kendi hakettiğine râzı
olan, haksızlık yaptığı kişilere haklarını iâde edip onlarla helâllaşarak
onların dostluğunu kazanan bir kişi haline gelmesi, tevbe etmesiyle mümkün
olmaktadır.
Kur'an, mü'minlere sürekli
tevbe etmelerini, Allah'a istiğfarda bulunmalarını, O'nun karşısında boyun
bükmelerini emrediyor. Böyle kimseler, inkârcılar gibi değillerdir. Tevbe
edenler, aynı zamanda (günahın zararını, tevbenin faziletini) bilen insanlardır
(Zümer, 9). Tevbede ilim, hal ve fiil unsurları vardır. İlimden
maksat, günahların ve büyük zararların, kul ile Allah'ın rahmeti arasında, Allah
ile kulu birbirinden ayıran bir perde teşkil ettiğini bilmektedir. Hâl:
İlmin bir meyvesi olup, kalbin arzuladığı şeyi kaçırdığından dolayı üzülüp
ızdırap duyması, yani pişman olmasıdır. İnsan, kalbinde ve zihninde işlediği
günahın kendisini Allah'ın rızâsından uzaklaştırdığını kesin olarak kavrayınca,
yüce Rabbini, yani sevgili Mevlâ'sını kaybettiği için bir elem ve acı duyar.
Hele kusur ve kabahat kendi tarafında olduğu için üzüntüsü daha da artacaktır.
İşte Rabbini kaybedip O'ndan uzak kalmasına sebep olan bu kusur ve kabahatinden
dolayı duyduğu acı ve çektiği eleme nedâmet/pişmanlık denir.
.Fiil/Amel:
Hâlin (pişmanlığın) meyvesi
olup, kötülüğü terk edip, sâlih ameller yapmak ve tekrar günaha dönmemektir. Bu
acı ve elem, gönlünü iyice kapladığı zaman, yeni bir hâl, yeni bir durum ortaya
çıkar ki, bu da şimdiki, geçmiş ve gelecek zamanla alâkalı olan bir işi, bir
fiili tasarlayıp kasd ve niyet etmektir. Şimdiki zamanla ilgisi, yapmış olduğu
kabahati hemen terk edip bırakmaktır. Gelecek zamanla ilgisi, kendisini
Rabbinden ayıran bu kötülüğü veya kabahati ömrünün sonuna kadar asla yapmamaya
azimli ve kararlı olmaktır. Geçmiş zamanla alâkası ise, kaybettiğini,
zararlarını iyilik etmekle veya kaza etmekle telâfi etmeye çalışmaktır. İşte
ilim, burada tevbenin birinci unsurudur ki, bundan da maksat iman ve yakîndir.
Çünkü iman, günahların öldürücü bir zehir olduğunu akla gösterip kalple
tasdik ettirir. Yakîn ise, bu tasdiki daha da kuvvetlendirip şüpheyi ve
zannı ondan uzaklaştırarak kalbe onu tam anlamıyla yerleştirir. Bu
imanın nuru kalpte parladığı zaman, orada pişmanlık ateşini yakar. Kalp bu iman
nuru sayesinde yüce Rabbinden ve O'nun sevgisinden uzaklaştığını anlayınca acı
duyar ve elem çeker. Böylece tevbe eden kimsenin kalbini bu ayrılık ve sevgi
ateşi öylesine yakmalıdır ki, bu ateşin verdiği heyecanla kaybettiğini tekrar
elde etmeye yönelsin.
Dolayısıyla ilim, pişmanlık ile
şimdiki ve gelecek zamanda bu işi yapmaya azimli olmak ve geçmişteki zararı da
telâfiye çalışmak gibi birbirini takip eden üç unsurdur ki, hepsine birden tevbe
denir. Çok kere, yalnız geçmişte olan bir işe pişman olmaya tevbe demişlerse de,
ilim onun evvelidir; kabahati, günahı bırakıp terketmek de onun neticesidir.
İşte bu manada Peygamberimiz, "Pişmanlık tevbedir" (İbn Mâce, Zühd 30 /
1470) buyurmuştur. Çünkü pişmanlık, onu neticeye götüren ilimden ve onu
takip eden azim ve irade gücünden uzak olmaz. İlimsiz ve azimsiz pişmanlık
mümkün değildir. Bundan dolayı tevbenin tarifinde "geçmiş hataların verdiği bir
iç sancısıdır" denilmiştir; zira bu, yalnız içteki, gönüldeki acıyla ilgilidir.
Yine tevbenin pişmanlıkla kopmaz ilişkisinden dolayı "tevbe, gönülde alevlenen
bir ateş, ciğerde iyileşmeyen bir yaradır" diye tarif edenler olmuştur. Bu
pişmanlık sonucu kötü ameli terk anlamı itibariyle de tevbenin tanımı olarak
şöyle denmiştir: "Tevbe, eziyet veren elbiseyi atıp faydalı elbiseyi
giymektir." "Tevbe, kötü huyları iyi huylarla değiştirmektir." (11)
.evbe Pişmanlık
Ateşiyle Yanmaktır
Günahlar, şeytanî arzulardan
kaynaklandığından, onun hakkı da şeytan gibi yanmaktır. Günahlar, pişmanlık
ateşiyle yakılmazsa, sahibini de kendisiyle beraber yakma riski taşırlar. Öteki
dünyada günahlarla beraber yanmaktansa, pişmanlık ateşiyle yanmak; Hz. İbrahim
gibi dünya ateşini ahiret ateşine tercih etmektir ki, o zaman bu yanma gül
bahçesindeki mutluluğu getirecektir. Hiçbir itfâiyenin söndüremeyeceği
cehennemimizin ateşlerini, pişmanlık/tevbe çeşmesinden akan birkaç damla gözyaşı
söndürebilir. O gözyaşı, dünya için akıtılan gözyaşları gibi acı ve tuzlu da
değildi. O gözyaşında öyle bir lezzet vardır ki, hiçbir kahkahada o tad
bulunmaz. "Pişmanlık, tevbedir." (İbn Mâce, Zühd 30) Muaz bin Cebel
(r.a.) Allah Rasülüne (s.a.s.): "Ya Rasülallah, dedi; Tevbe-i nasûh nedir?"
Rasulullah buyurdu ki: "Kulun yapmış olduğu günaha öyle nedâmet etmesi/
pişmanlık duyması ve Allah'a öyle özrünü arzetmesidir ki, sütün memeye tekrar
dönme ihtimali olmadığı gibi, o günaha tekrar dönmemesidir." (Elmalılı, Hak
Dini Kur'an Dili, VII/5127).
Bir kötülükten sonra duyulacak
olan pişmanlık, o kötü işe karşı insanın içerisinde bir nefret meydana getirecek
ve o nefret sayesinde insan, bir daha o kötü işe yanaşmayacaktır. İşlediği
günahlardan vicdan azabı, pişmanlık duymayan kimse tevbe etmemiş sayılır. Dille
istiğfar edip, günahlardan eziklik ve nedâmet duymayan kimse, kendisini ve
çevresindeki insanları aldatsa da, Allah insanın dilinden ziyade kalbine nazar
eder, oradaki pişmanlığa ve samimiyete değer verir. Günümüzde uygulanan beşerî
hukuk bile, suçlunun pişmanlığını, suçdan sonraki iyi halini dikkate almakta,
pişmanlığı hafifletici sebep kabul etmektedir.
Pişmanlığın neticesi itiraftır.
Yalnız bu itiraf, bir insanın önünde değil; Allah'a karşı kendini suçlu
hissederek O'nun huzurunda yapılan itiraftır. Yoksa, birçok cahil halk gibi,
"merd-i kıptî" misali, övünme çabası içinde değil! "(Onlardan) diğer bir
kısmı da, günahlarını itiraf ettiler. Onlar, iyi bir ameli, diğer kötü bir
amelle karıştırmışlardı. Ümid edilir ki, Allah onların tevbelerini kabul eder."
(9/Tevbe, 102) Tevbe, psikolojik bir olaydır. Kulun, özrünü Hakk'a ulaştırması,
günahını itirafla pişman olduğunu, O'na sığındığını idrak etmesidir. Allah'a
karşı kulluğunu idrâk etmiş kimselerde, herhangi bir sebeple yaratanının
rızasına muhalif bir iş yapınca, onun kalbinde, ruhunda bir sarsıntı meydana
gelir. Nasıl ki, insanın bedeninde bir hastalık olunca, bunun tedavisi için,
hissettiği rahatsızlığı en ince teferruatına kadar, doktora anlatır. Psikolojik
olarak hasta da, Allah'a yaptığı günah itirafları ile bir hafiflik hisseder.
Rûhî bir hastalık kabul edeceğimiz günahın tedavisi de, tek mağfiret edici olan
Rabbe karşı yapılacak derûnî bir itiraf ile mümkün olacaktır.
Bazı insanlar, haramlara karşı
hisleri öldüğünden, vicdanları köreldiğinden, işledikleri günahların acısını
hissetmezler. Bunlar, imanlarını sâlih amellerle beslemeyen, kalp hastası
kişilerdir. Üzerleri pas kaplamış olan bu kalplerin basiretleri kapanmıştır.
"Hayır! Öyle değil, bil'akis onların kazanmakta oldukları kötülükler kalplerini
paslandırmıştır." (83/Mutaffifîn, 14)
Haramlar, şuur ve tefekküre
giden yolları tıkamıştır. Bilinçleri yok olduğundan haram işlediklerinde
nedâmet/pişmanlık hissetmezler. Günahların acısını vicdan azabı şeklinde
hissetmemenin ana sebebi, çok işlemekten dolayı günaha alışıp onu normal bir
şeymiş gibi algılamaktır. Felâketlerin en büyüğü, günah işledikten sonra
kişinin, sağlık ve selâmette oluşuna aldanmasıdır. Bu tür insanlar, deprem
gibi doğal âfetlerin bile kendilerine Allah'ın uyarısı olduğunu kabullenmezler.
Onlar, kendilerini suçlu görmezler ki, uyarı ve cezayı kabullensinler. Günahları
kabullenmek, suçluluğu itiraf ve pişmanlık getirecektir. Bunun örneklerinden
biri de, müslüman gençlerin gözlerinin nuru olması gereken namaz, özellikle
sabah namazıdır; Kişinin uzun bir zaman sabah namazını kılmaya muvaffak
olamamasıdır. Böylece bu günaha alışır ve bunun acısını ve vicdan azabını
hissetmez hale gelir. Altın nesil sahabeye gelince, içlerinden biri sabah namazı
için mescide gelmeyince, acaba hasta mıdır veya ciddî problemi mi vardır diye, o
kişinin evini ziyaret ederlerdi. Kim, işlemiş olduğu günahın âkıbetini
hissedemez bir duruma gelmişse o kişi büyük bir tehlike içerisindedir. Günahlar,
vücuttaki yaralar gibidir. Bazı yaralar da ölüme sebebiyet verebilir.
Ashâb-ı Kiram, içimizden çok
azımızın ulaşabileceği bir derece olan, günahların acısını hissetmeyi aşmışlar;
değil günahların acısını hissedip vicdan azabı çekmek, yaptıkları iyiliklerin
kabul edilmemesinden korkmak derecesine gelmişlerdi. Tâbiînin (2. neslin)
büyüklerinden Hasan-ı Basrî ashabı şöyle anlatıyor: "Öyle kişilerle karşılaştım
ki, Allah'ın kendilerine helâl kıldığı şeylere karşı, sizin haramlara karşı olan
sakınmanızdan daha çok sakınırlardı. Öyle kişiler gördüm ki, yaptıkları
iyiliklerin kabul edilmemesinden; sizin, işlemiş olduğunuz kötülüklerden
tevbenizin kabul edilmemesinden korktuğunuzdan daha çok korkarlardı." (Sıfatu's-Safve,
3/227) Onlar, bu şekilde günahlarını cehenneme düşmek gibi görüp biliyorlar ve
başlarına gelen belâların sebebini de günahlara bağlıyorlardı. Bir zâta, adamın
biri çirkin sözlerle haksız yere hakaret edince, ellerini kaldırıp şöyle dua
ediyordu: "Allah'ım, bu kişiyi bana musallat etmene sebep olan günahımı
affeyle!" Günümüzde insanlar, kendi suçlarını görmemekte direnip, "7,2 yetmedi
mi?" diye soran pankartı suçlayabiliyorlar. Sahabeler ise, öyle bir
durumdaydılar ki, bir sevabı işlemeye muvaffak olamadıkları zaman bile bunu
işlemiş oldukları günaha bağlarlardı. (12)
Yaptığı hatayı anlayıp, bunun
ızdırabını kalbinde duyan, bunun ne anlama geldiğini bilir. Günahın verdiği
rahatsızlıkla yeni bir hale girer, pişmanlık tavrı gösterir ve sonunda da
tevbenin gereğini yapar. Bu da yapılan kabahatin hemen terki, bir daha
işlememeye kesin bir karar ve elde ettiği zararları gidermeye çalışma, yerine
getiremediği görevleri kaza etme, hakları yerine verme şeklinde
gerçekleştirilir.
Tevbenin yalnızca dil ile,
‘tevbe ettim, tevbe estağfirullah' demekle gerçekleşmeye-ceği açıktır. Tevbenin
tamamlanması, amelle, günahı tümüyle terk ile ve uğranılan zararları gidermekle
olacağını eklemek gerek. Meselâ, bir kimseye el ve dil ile verilen zarara
karşılık yalnızca Allah'a tevbe etmek yetmez. Ona verdiği zararı
karşılaması gerektiği gibi, helâllık istemesi de gerekir. Peygamberimiz
(s.a.s.) şöyle buyuruyor: "Her kim de (din) kardeşine bir mal veya ahlâkî
borcu varsa dinar ve dirhemin olmayacağı ve ancak sevapların ve günahların
geçerli olacağı gün gelmeden önce, ondan hemen bugün kurtulsun." (Buhârî,
Mezâlim 10; Ahmed bin Hanbel, 2/435, 506) Hz. Ali'den (r.a.) gelen bir
rivayete göre, yalnızca dil ile yapılan tevbe yeterli olmaz. (F. Râzi, T. Kebir,
Şûra 25. ayet tefsiri) Günaha pişmanlık, farzları kaza etmek, hakları sahibine
vermek, helâlleşmek, günaha dönmemeye kesin karar vermek, nefsi günahla
büyüttüğü gibi onu itaatle küçültmek ve ona itaatin tadını taddırmak onun
şartlarındandır.
Tevbenin bir başlangıcı bir de
sonu vardır. Tevbenin başlangıcı, dosdoğru bir yol (sırat-ı müstakîm) üzerinde
Allah'a yöneliştir. Bu doğru yolu insanlar için O koydu. Kullar bu yolda
yürüyerek O'nun rızasına ulaşırlar (6/En'âm,153; 42/Şûrâ, 52-53). Tevbenin sonu
ise, Allah'ın Cennete ulaştıracak yoluna giriş ve âhirette Allah'a dönüştür.
Kim dünyada tevbe ile Rabbine dönerse; ahirette de sevabını
(karşılığını) almak üzere yine O'na döner (25/Furkan, 71).
"Şayet günahlar işleseniz,
hatta günahlarınız semâyı tutsa, sonra da pişmanlık duysanız, Allah tevbenizi
kabul eder." (Müsned-i Ahmed bin Hanbel, V/167) "Allah, gündüz günah
işleyenin tevbesini kabul etmek için geceleyin elini açar (tevbe etmesini
bekler); geceleyin günah işleyenin tevbesini kabul etmek için de gündüzün elini
açar." (Buhârî, Fiten 25; Müslim, Tevbe 131)
Günahtan sonra tevbeye yönelen
kimse, Hz. Âdem'den beri (2/Bakara, 37) devam eden bu zincire bir halka gibi
bitişmektedir. Son derece celâdetli olan Hz. Musa bile tevbeye sığınırken (7/A'râf,
143); Hz. Muhammed (s.a.s.) gece ve gündüz Allah'a yetmiş defa tevbe ediyorken
(Müslim, Zikr 41; Ebû Dâvud, Vitr 26) hiç kimse kendisini tevbeden müstağnî
sayamaz. Tevbe, Allah'ın rahmet kapılarından bir kapıdır ve herkese daima
açıktır. Ta ki, güneş batıdan doğuncaya kadar (Buhârî, Fiten 25, Rikak 40;
Müslim, Tevbe 31; İman 248, 249). Bu kapıya koşmak için hiçbir şey insanı
engelleyemez, hiç kimse önüne geçemez; hiç kimse bu kapıdan men edilemez. Her
insanın elinde bu kapının anahtarı vardır, dilediği zaman bu kapıdan içeri girer
ve ellerini kendisine doğru uzatmış merhametli ve bağışlayıcı bir Rabbin
huzurunda bulur kendisini. Allah'a olan bu dönüş, tevbe edenleri eğrilmiş
durumlarını düzeltir, sarsılmış varlıklarını ayakta tutar. Daha da fazlası,
tevbe edeni önceki mertebesinden daha da üstün bir duruma yerleştirebilir.
Allah (cc) tevbe eden, iman
eden ve iyi işler yapanlara daha büyük iyilikler verir (25/Furkan, 70). Allah
tevbe edenleri övmektedir (66/Tahrim, 5). Allah çok tevbe edenleri sever
(2/Bakara, 222), Allah kullarını terketmez, tevbe etsinler diye onları bazı
şeylerle dener (9/Tevbe, 126). Peygamberimiz şöyle buyuruyor: "Allah (cc),
kulunun yaptığı tevbeden dolayı, çölde bineğini üzerinde yiyeceği ve içeceği ile
birlikte kaybeden, bundan dolayı umutsuzluğa düşen, sonra bir ağacın altına
gelip ümitsizce otururken birdenbire bineğini yanı başında bulan, yularından
tutup sevincinden ne diyeceğini şaşıran kimseden daha fazla sevinir."
(Müslim, Tevbe 1, Hadis no: 2744, 4/2103; Ibn Mâce, Zühd 30, Hadis: 4249,
2/1419; Buharî, Deavât 3, 8/84; Tirmizî, Kıyame 49, Hadis no: 2498, 4/659; Ahmed
bin Hanbel, 1/383)
.Tevbe Namazı
Yapılan tevbenin kabulü için,
şart olmamakla birlikte, iki rekât nâfile namaz kılarak işlediği günahtan dolayı
mağfiret olunmayı dilemesi menduptur. Tevbe namazı ile ilgili bir hadis rivâyeti
şöyledir:
Ali bin Ebî Tâlib (r.a.), Hz.
Ebu Bekir (r.a.)'den rivayet ederek Rasulullah'ın şöyle buyurduğunu
bildirmiştir: "Günah işleyen bir adam, günah işledikten sonra abdest alır,
abdestini (sünnet ve âdâbına dikkat ederek) güzelce alır, sonra iki rekât namaz
kılar ve günahının mağfiretini Allah'tan dilerse, Allah ona mağfiret eder."
Rasülüllah devamla şu mealdeki âyeti sonuna kadar okudu: "Onlar, fena bir şey
yaptıklarında veya kendilerine zulmettiklerinde Allah'ı hatırlayıp anarlar ve
günahlarından dolayı hemen tevbe-istiğfar ederler/günahlarının bağışlanmasını
dilerler..." (3/Âl-i İmran, 135) (İbn Mâce, İkametü's-Salât 193; Ebû Dâvud,
Vitr 26)
.İstiğfâr
İstiğfâr; Allah'tan hata ve
günahlarının bağışlanmasını isteme, mağfiret (bağışlanma) dileğinde bulunma
demektir. İçerisinde ‘istiğfar (bağışlanma dileği) bulunan bütün dualara da
‘istiğfar duası' denmiştir. İstiğfar; müslüman bir insanın bir kul olarak
kendini Allah'ın büyüklüğü karşısında bir yere koyması, Allah'ın her şeye sahip
olduğunu anlaması demektir bir anlamda. Kişi Allah'ın kuludur. Kul Allah'ın bir
yasağını çiğnerse veya bir emrine aykırı hareket ederse günah kazanır. Yani
Allah karşısında hata eder. Günahları ise yalnızca Allah bağışlar (3/Âl-i İmran,
135).
Kul, yaptığı hatanın farkına
varır, pişman olur, ellerini açar Rabbinden bağışlanma diler, af olmayı bekler.
Kulun böyle yapması hem yaptığı hatadan dönmektir, hem de Allah'ın büyüklüğüne
yeniden teslim olmaktır. Kişi, bir hatayı yaptığı halde umursamaz, aldırmaz,
hatta yaptığı hatanın iyi bir şey olduğunu düşünür de, affedilmesi için Allah'a
yönelmezse; bu tavır Allah'a karşı bir kibirdir/gururdur. Böyle bir ahlâk ancak
inkârcıların davranışıdır. Kul, Allah'ı sevdiğini, O'nun Büyüklüğünü tanıdığını,
O'ndan korktuğu (ittika ettiğini), O'na sığındığını, yalnızca O'ndan yardım
dilediğini, Allah'tan bağışlanma (istiğfar) ile yerine getirir. Kulun en Yüce
Makam karşısında acizliğini ve günahkârlığını dile getirmesi, Allah'ın rahmetine
sığınması veya onu istemesi, onun çok önemli bir ibadetidir. Bu tavır, Allah'a
olan bir bağlılığın isbatıdır.
"Rabbinizden bağışlanma
dileyin, doğrusu O çok bağışlayandır (Ğafur'dur)." (71/Nuh, 10). İnsanların
günahlarını tamamen gören ve bilen yalnızca Allah'tır (25/Furkan, 58). Öyleyse
insanlar günahlarını yalnızca Allah'a itiraf ederler ve yalnızca O'ndan
bağışlanma dilerler. "Rabbinize istiğfar edin, sonra da O'na tevbe edin.
Şüphe yok ki benim Rabbim Rahim'dir (merhamet sahibidir), Vedûd'tur (seven ve
sevilendir)." (11/Hûd, 90) "Rabbimiz, biz inandık, bizim günahlarımızı
bağışla, bizi ateş azabından koru' diyenleri, sabredenleri,
doğru olanları, huzurunda boyun büküp divan duranları, Allah için (mallarını)
harcayanları ve seherlerde istiğfar edenleri görmektedir."
(3/Âl-i İmran, 16-17) "(Amel) defterinin sayfasında çokça istiğfar
bulana ne mutlu!…" (Ibn Mâce, Edeb 57, Hadis no: 3818, 2/1254)
"Âdemoğlunun hepsi hata edici, günah işleyicidir. Ancak, hata işleyenlerin en
hayırlısı, tevbe edip Allah'tan affını dileyendir." (İbn Mâce, c. 2, s.
1420; Müsned-i Ahmed bin Hanbel, 3/198; et-Tâc, c. 5, s. 515)
İnsan günah işlediği zaman
bunda ısrar etmemeli, hemen istiğfar ve tevbe etmeli. İstiğfar, günahın
bağışlanmasını istemek; tevbe ise, günahtan vaz geçmektir. Allah'a istiğfar
etmiş bir kimse, istiğfarından önce günah işlemiş de olsa affedileceği umulur. (Tirmizî,
Deavât 107, Hadis no: 3559, 5/558) İstiğfarın yalnızca dil ile yapılması yetmez.
Bunun hem dil hem kalp ile yapılması gerekir. Her ibadette olduğu gibi niyet çok
önemlidir.
Ihlaslı bir şekilde bağışlanma
isteyip de günahtan vazgeçeni Allah affedebilir. Peygamberimiz buyuruyor ki:
"Kim yatağına girince üç defa: ‘Estağfirullahe'l azím ellizi lâ ilâhe illa
hüve'l Hayyu'l Kayyûm (Kendisinden başka hiç bir ilâh olmayan, diri ve her an
yaratıkları gözetip duran yüce Allah'tan bağışlanma dilerim)' derse, Allah onu
savaştan kaçmış olsa da bağışlar." (Ebû Dâvud, Salât, Hadis no: 1517, 2/85;
Tirmizî, Deavât 118, Hadis no: 3578, 5/569)
Peygamberin günde yüz kadar
istiğfâr etmesi, ümmetine tevbe ve istiğfârı öğretmek için olsa gerektir. Bir
mü'min de günlük hayatında yüz kere olsun, tevbe ve istiğfârda bulunması dinî
vazifelerindendir. İstiğfâr devamlı olmalıdır. Dinimizde, ibadetin az da olsa
devamlı olanı makbuldür. "Kim (günahlarına tevbe ederek) istiğfâra devam
ederse, Allah o kimseyi (dünyevî ve uhrevî) her darlıktan kurtarır ve her
gamdan, kederden âzâd eder ve onu ummadığı yerden rızıklandırır." (Ebû Dâvud,
I/348).
Fakirlikten, kuraklıktan ve
nice musibetten kurtuluş, istiğfâr sayesinde verilen nimetlerdir: "Artık,
dedim, 'Rabbinize istiğfar edin/O'ndan mağfiret dileyin. Çünkü O, çok mağfiret
edicidir. (O sayede) gök, üstünüze bol yağmur salıverir, sizin mallarınızı,
oğullarınızı da çoğaltır, size bağlar, bostanlar verir, size ırmaklar akıtır."
(71/Nûh, 10-12)
Müslüman, insan olması
dolaysıyla yanılıp hata edebilir, günaha düşebilir. Önemli olan günahta ısrar
etmemek ve Allah'a istiğfar etmektir. Böyle yapmak imanın gereğidir. Müslüman,
kendisi için bağışlanma dileğinde bulunabileceği gibi, ana babası, ölmüş olsalar
bile diğer müslümanlar için de istiğfar edebilir, bağışlanmalarını Allah'tan
isteyebilir (14/İbrahim, 41; 47/Muhammed, 19). Fakat, tevbeleri kabul
edilmeyecek insanlar için bağışlanma dilemeleri yasaklanmıştır (9/Tevbe, 80).
Münafıklar için bağışlanma dileği yasaklandığı (9/Tevbe, 84) gibi, yakın
akrabası olsa bile müşrikler için de bağışlanma dilemek yasaklanmıştır (9/Tevbe,
113).
Allah'ın isimlerinden biri de
‘Ğafûr veya Ğâfir' yani, istiğfar edenleri, bağışlanma isteyenleri çokça
bağışlayandır. (40/Mü'min, 3, 9/Tevbe, 173, 182, 218; 3/Âl-i Imran, 31, 155; 8/Enfâl,
70; 35/Fâtır, 53; 58/Mücadile, 2; 73/Müzzemmil, 20. v.d.). Allah (c.c.) aynı
zamanda ‘Ğaffâr'dır. Yani günahları çok çok bağışlayan, kullarını çok
affedendir. (20/Tâhâ, 82; 38/Sâd, 66; 39/Zümer, 5; 71/Nûh, 10; 40/Mü'min, 42). O
halde müslümanlar her zaman Allah'ın Ğafur ismine sığınırlar, hatalarının
bağışlanması için yalnızca O'ndan yardım dilerler ve samimi bir dilekle O'na
tevbe ederler. (13)
"Günahından tevbe eden
kimse, hiç günah işlememiş gibidir." (İbn Mâce, II/1460)
"Tevbe yâ Rabbi, hatâ râhına
gittiklerime,
Bilüp ettiklerime, bilmeyüp
ettiklerime!"
"Eli boş gidilmez gidilen yere,
Rabbim, boş gelmedim; ben suç getirdim.
Dağlar çekemezken o ağır yükü,
İki kat sırtımla pek güç getirdim."
"Nedâmetle gözden yaşlar
akıtmak, Günahdan tevbede olur müessir.
Amel defterinde olan karanlık,
Gözlerden dökülen yaşla silinir."
.Af ve Allah'ın
Affediciliği
‘Afv' Türkçedeki affetmenin karşılığıdır.
Çirkin bir şeyi veya kötülüğü görmezden gelme, yapılan bir suçtan dolayı suçluyu
cezalandırmama, ceza uygulamasından vazgeçme demektir.
.Allah Affedicidir:
Allah (c.c.), bağışlaması, af
ve mağfireti bol olduğu için, şirk dışında bütün günahları istediği kimseler
için affedebileceğini beyan ediyor. "Allah kendisine şirk/ortak koşulmasını
asla bağışlamaz; bundan başkasını dilediği kimse için bağışlar. Allah'a şirk
koşan kimse büyük bir günah (ile) iftira etmiş olur." (4/Nisâ, 48)
Bilindiği gibi Islâm'a girmek,
kendinden önceki bütün hataları siler. Allah'a şirk koşan müşrikler,
şirklerinden tevbe edip yeniden iman ederlerse onların da geçmiş günahları
bağışlanır.
Rabbimiz, mü'minlere tevbe ve
af konusunda genişlik veriyor."Allah'ın rahmetinden ümidinizi kesmeyin.
Şüphesiz Allah, bütün günahları bağışlar." (39/Zümer, 53) Bu bağışlamanın
şartı, şüphesiz ki tevbedir, günahtan vazgeçmektir, hatada ısrar etmemektir.
Zaten takva sahibi mü'minler, bir hayâsızlık yaptıkları (günah işledikleri)
zaman, Allah'ı hatırlayıp hemen tevbe ederler, günahta bile bile ısrarcı
olmazlar (3/Âl-i İmran, 135).
‘Afv', Allah'ın ilâhlık özelliklerindendir.
Allah'ın en güzel isimlerinden (Esma-i Hüsna'dan) biri de ‘Afüvv'dür. Bunun
anlamı ‘çok çok bağışlayan, affeden' demektir.
Bu isim dört âyette
‘Ğâfur-bağışlayıcı' ismiyle beraber geçmektedir. ‘Ğâfur' da bağışlayan, örten
demektir. Ancak ‘Afüvv' ismi ‘Ğâfur'a göre biraz daha geneldir. Çünkü Ğâfur,
günahı örten demektir. Silip-süpürmenin örtmekten daha iyi olduğu açıktır.
"Umulur ki Allah bunları affeder. Allah
Afüvv'dür (affedicidir), Ğâfur'dur (bağışlayıcıdır)."
(4/Nisa, 99; ayrıca bkz. 22/Hacc, 60; 58/Mücadele, 2; 4/Nisâ, 43) Bir âyette bu
isim ‘Kadir' ismiyle beraber kullanılıyor. Bu âyet, Allah'ın günah işleyenleri
cezalandırmaya güç yetirebildiği halde, onlara ceza vermeyip bağışlayabildiğini
ifade ediyor (4/Nisâ, 149). Allah (cc) sonsuz bağışlayıcı ve affedicidir. O'nun
bu bağışlayıcılığı öncelikli olarak dinî emirleri ve yasakları (teklifleri)
hafifletmede görülür (2/Bakara, 187; 4/Nisâ, 43; 5/Mâide, 101).
Rabbimiz, kul olarak yarattığı insanın
günah işleyeceğini, hata ve isyan edeceğini, hatta inkârcı olup küfre düşeceğini
biliyordu. Buna rağmen ona günah işleme ya da ibadet etme özelliğini verdi.
(91/Şems, 7-10) Yani insanın iradesini kendi eline vermiştir. Ancak onu başıboş
da bırakmamıştır. Bütün insanlara ‘tağuta kulluk yapmayın, Allah'a ibadet edin'
diye davet yapması için elçiler (peygamberler) göndermiştir. (16/Nahl, 36)
Elçilerin davetine uymayıp, Allah'ın gönderdiği âyetlere sırtını dönenler
azgınlık, sapıklık ve isyan içinde kalırlar. Peygamberlere iman edip müslüman
olanlar da zaman zaman hata edebilir, günah işleyebilirler. Işte kim bu şekilde
hataya düştükten sonra, hatasından vazgeçer ve Allah'a tevbe ederse Allah (cc)
onu affedebilir. Inkârcı iken mü'min, isyancı iken itaatkâr, günahkâr iken takva
sahibi olanı (korkup-korunanı) affedebilir. Afv yetkisi Rabbimizin elindedir.
Dilediğini bağışlar, dilediğini cezalandırır.
Eğer Rabbimiz bütün isyanlara ve günahlara
ceza verseydi, hiç affetmeseydi şüphesiz yeryüzünde kimse kalmazdı. (35/Fâtır,
45) Insanların yaptıkları yüzünden karada ve denizde fesat (çarpıklıklar,
bozulma) meydana gelir. (30/Rûm, 41) Bazı insanlar veya topluluklar daha dünyada
iken cezalandırılır. Ancak bütün bunlar, insanların ürettikleri kötülüklerden
Allah'ın affının dışında kalan fazlalıklardır. Allah (cc) kullarını sürekli
affediyor. Ancak bazılarının ceza alması da kâinat düzeni ve ibadetin değerinin
bilinmesi açısından Allah'ın adaletinin gereğidir. "Size isabet eden her
musibet, (ancak) ellerinizin kazanmakta olduğu dolayısıyladır. (Allah,) çoğunu
da affeder." (42/Şûrâ, 30; ayrıca bkz. 42/Şûrâ, 34, 40)
Allah (c.c.) Uhud savaşında Peygamberin
sözünü dinlemeyenleri (3/Âl-i İmran, 152, 153), hacc ibadetinde daha önceden
yapılan hataları (5/Mâide, 95), buzağıyı tanrı edinip sonra tevbe eden
Israiloğullarını (2/Bakara, 52; 4/Nisâ, 153), affettiğini bildiriyor.
Kötülükleri bağışlayıp affedenler (4/Nisâ, 149; 64/Teğâbün, 14), güçsüz ve zayıf
olduğu için Allah yolunda hicret veya cihad edemeyen müstaz'aflar (4/Nisâ, 99),
Allah'a şirk koşmaksızın başka günah işleyenler (4/Nisâ, 48) Allah'ı affedici
olarak bulurlar (16/Nahl, 126) İslâm'a göre bir kötülüğün cezası-karşılığı
yine onun kadardır. Fazlaya kaçmak helâl değildir. Ancak hak sahibi bu hakkını
bağışlarsa, bu bir fazilettir. Kur'an bağışlamayı tavsiye ediyor. Bir yanağına
vurana öbürünü çevirmek olmadığı gibi; intikam peşine düşmek de yoktur.
Haksızlığa uğrayan, bu hakkını kullanmaz, sabreder ve bağışlarsa bu güzeldir
(2/Bakara, 178). Kur'an, mü'minlerin affedici olmalarını tavsiye ediyor.
Affedenleri Allah'ın seveceğini haber veriyor (24/Nûr, 22; 2/Bakara, 178, 237).
(14)
Tarih, hatasızlığı iddia eden budalalarla,
bunların karşısında hak dâvâyı müdâfaa eden hakikatperver insanların
mücadeleleriyle doludur. Faziletin, hata işleyen kimsenin, hatasını kabul
etmekle başladığı söylenebilir. Beşer için ideal olan, mümkün olduğu kadar
hatasız bir hayat yaşamaktır. Fakat, peygamberlerden başka bu sırra ermiş bir
insanı tasavvur etmek bile zordur. Allah da hatasız bir insan değil; her çeşit
hatadan hemen dönüp mağfiret dileyen bir varlık yaratmayı tercih etmiştir
(Müslim, Şerhu'n-Nevevi 17/65). Bir toplumun bekası da tevbe ve istiğfar iledir:
"Onlar istiğfar ederlerken Allah onları azablandırmaz." (8/Enfâl, 33)
Mü'minler şöyle dua ederler: "Rabbimiz,
unuttuklarımızdan ya da yanıldıklarımızdan dolayı bizi sorumlu tutma. Rabbimiz,
bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yükleme. Rabbimiz, kendisine
güç yetiremeyeceğimiz şeyi bize taşıtma. Bizi affet, bizi bağışla. Sen bizim
Mevlâ'mızsın. Kâfirler topluluğuna karşı da bize yardım et." (2/Bakara, 286)
Günahlarını küçümseyen ve
tevbesini sonu gelmeyen yarınlara erteleyen, ya da yalancı tevbelerle
kendini kandıran zavallılardan olmayalım.
Ey Rabbimiz, bizim günahlarımız ne kadar
büyük ise de, Senin affın daha da büyüktür; Bizi affet!
"Ey Rabbimiz! Bizi sana
teslim olan müslümanlardan kıl, neslimizden de sana teslim olan bir ümmet çıkar.
Bize ibadet yerlerimizi göster. Tevbemizi kabul et; zira tevbeleri kabul eden,
çok merhametli olan ancak Sensin, Sen." (2/Bakara, 128)
Hüseyin K. Ece, İslâm'ın Temel Kavramları,
704 vd.
Cafer Tayyar Soykök, Haksöz, sayı 68, s. 48
İsmail Karaçam, İslâm'da Tevbe, s. 98
Cafer Tayyar Soykök, Haksöz, sayı 68, s. 48
Muhammed el-Behiy, İnanç ve Amelde Kur'anî
Kavramlar, s. 178
A.g.e. s. 175-177
Cihat Tunç, Şâmil İslam Ansiklopedisi, c.
6, s. 206
Abdülhamid Bilâlî, Arınma Yolu, 2/141-142
A.g.e. 2/143-146
Said Havva, İslâm'da Nefis Tezkiyesi, s.
376-379
Cihat Tunç, Şâmil İslam Ansiklopedisi, c.
6, s. 205-207; krş. S. Havva, İ. Nefis Tezkiyesi, s. 372-373
Abdülhamid Bilâlî, Arınma Yolu, 2/34-38
H. Ece, İ. Temel Kavramları, s. 314-315
A.g.e. s. 31-32
.
Tevbe Konusuyla İlgili Ayet
Tevbe Konusuyla İlgili Ayet-i Kerimeler
Tevbe Etmek: Nur, 31; Furkan, 71; Zümer,
54; Hucurât, 11; Tahrim, 8.
Gerçek Tevbe: Nisâ, 17-18; Tevbe, 112;
Furkan, 71; Tahrim, 8.
Allah, Tevbeleri Kabul Eder: Bakara, 37,
160, 218; Âl-i İmran, 31, 89; Nisâ, 26-27, 110; En'am, 54; A'raf, 153; Tevbe,
104; Nahl, 119; İsrâ, 25; Tâhâ, 82; Nur, 10; Furkan, 71; Mü'min, 3; Şûra, 25;
Hucurat, 12; Necm, 32; Bürûc, 14; Nasr, 3.
Allah, Çok Tevbe Edenleri Sever: Bakara,
222; Tevbe, 112; Meryem, 60; Bürûc, 14.
İstiğfâr Etmek (Af/Bağışlanma İstemek):
Âl-i İmran, 16-17, 135; Nisâ, 4, 106, 110; Hûd, 3; Mü'min, 55; Nûh, 10-12;
Müzzemmil, 20; Nasr, 3.
Sâlih Amel İşleyenlerin Kusurlarını Allah
Bağışlar: Ankebut, 7; Necm, 32.
Günahları Ancak Allah Affeder: Âl-i İmran,
135; Tevbe, 104.
Allah, Şirkin Dışında Dilediklerini
Affeder: Bakara, 218; Âl-i İmran, 129; Nisâ, 48, 116; Mâide, 40; İsrâ, 54;
Feth, 14.
Allah Bağışlayıcıdır: Hıcr, 49-50; Mü'min,
3; Şûrâ, 5; Mülk, 2; Müzzemmil, 20.
Allah Bütün Günahları Affeder: Zümer, 53;
Ahkaf, 31.
Tevbenin Kabulü İçin Dua: Bakara, 128, 199,
285-286.
Allah, Kullarının Tevbe Etmesi İçin
Yoksulluk ve Hastalık Verir: En'am, 42.
Mürtedlerin (Dinden Dönenlerin) Tevbesi:
Âl-i İmran, 89-90.
Kâfir Olarak Öleceklerin Tevbesi: Nisâ, 18,
168-169.
Şakîlerin Tevbesi: Mâide, 34.
Müşriklerin Tevbesi: Tevbe, 3, 11; Furkan,
70; Kasas, 67.
Müşrikler İçin İstiğfâr Edilmez: Tevbe,
113-115.
Münafıklar İçin İstiğfâr Edilmez: Tevbe,
80, 84, 113; Münafıkun, 6.
Münafıkların Tevbesi: Nisâ, 146; Tevbe, 74;
Ahzâb, 24.
Hırsızların Tevbesi: Mâide, 39.
İçkinin Tevbesi: Mâide, 93.
.Konuyla İlgili Geniş Bilgi Alınabilecek Kaynaklar
Konuyla İlgili Geniş Bilgi Alınabilecek Kaynaklar
Mefatihu'l-Gayb (Tefsir-i
Kebir), Fahreddin Razi, Akçağ Y. c. 2, s. 421-436
Fi Zılâli'l-Kur'an, Seyyid
Kutub, Hikmet Y. c. 1, s. 119-124
Hak Dini Kur'an Dili, Elmalılı
Hamdi Yazır, Azim Y. c. 1, s. 277-279; c. 2, s. 531
Tefhimu'l Kur'an, Mevdudi,
İnsan Y. c. 1, s. 66-67
Kur'an-ı Kerim Şifa Tefsiri,
Mahmut Toptaş, Cantaş Y. c. 1, s. 125-126
Hadislerle Kur'an-ı Kerim
Tefsiri, İbn Kesir, Çağrı Y. c. 2, s. 305-307
Hulâsatü'l-Beyan Fî Tefsîri'l-Kur'an,
Mehmed Vehbi, Üçdal Neşriyat, c. 1, s. 104-105
El-Mîzan Fî Tefsîri'l-Kur'an,
Muhammed Hüseyin Tabatabai, Kevser Y. c. 1, s. 180-211
Min Vahyi'l Kur'an, Muhammed
Hüseyin Fadlullah, Akademi Y. c. 1, s. 196-200
Davetçinin Tefsiri, Seyfuddin
el-Muvahhid, Hak Y. c. 1, s. 110-112
Sosyal Bilimler Ansiklopedisi,
Risale Y. c. 4, s. 121-122
Şâmil Islâm Ansiklopedisi,
Şâmil Y. c. 6 s. 205-207
İslâm Ansiklopedisi, T. Diyanet Vakfı Y. c.
1, s. 394
Kur'an'da Temel Kavramlar, Ali Ünal,
Kırkambar Y. s. 448-450
İslâm'ın Temel Kavramları,
Hüseyin K. Ece, Beyan Y. 31-33; 314-316; 704-708
Kur'an'da Temel Kavramlar,
Cavit Yalçın, Vural Y. s. 158-165
İnanç ve Amelde Kur'anî
Kavramlar, Muhammed el-Behiy, Yöneliş Y. 175-178
Âsım Yapıcı, İslâm'da Tevbe ve
Dinî Yaşayıştaki Rolü, Beyan Y.
Hıristiyanlık, Yahudilik ve
İslâm'da Tövbe, Mehmet Katar, Töre Basım Yayyın Dağıtım
İslâm'da Tevbe, İsmail Karaçam,
Nedve Y.
Tevbe, Mehmed Zahid Kotku, Seha
Neşriyat
Tövbe, Hayreddin Harun, Risale
Y.
Tövbe Yeniden Başlamaktır,
Seyyid Şenel İlhan, Feyz Y.
Zulüm Açısından Allah ve İnsan,
İsmail Karagöz, Çelik Y.
İsmet İnancı, Mehmed Bulut,
Risale Y.
Arınma Yolu, Abdülhamid Bilâlî, Şafak Y. c.
1, s. 104-105, c. 2, s. 141-144
Kur'an'da Günah Kavramı, Sadık Kılıç, Hibaş
Y. s. 368-386
İslâm'da Nefis Tezkiyesi, Said Havva, Petek
Y. s. 372-383
Kur'an'da Ulûhiyet, Suat Yıldırım, Kayıhan
Y. s. 155-158; 254-256; 260-261
Haksöz, sayı 68, (Kasım 96), Cafer Tayyar
Soykök, s. 46-49
|
