ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İSLAM TÂRİHİ VE SANATLARI ANABİLİM DALI İSLAM TÂRİHİ BİLİM DALI OSMANLI DÖNEMİ ARNAVUTLUK VAKIFLARI (XVII-XIX. ASIRLAR) (YÜKSEK LİSANS TEZİ) Rudina HALLAÇİ BURSA 2013 T. C. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İSLAM TÂRİHİ VE SANATLARI ANABİLİM DALI İSLAM TÂRİHİ BİLİM DALI OSMANLI DÖNEMİ ARNAVUTLUK VAKIFLARI (XVII-XIX. ASIRLAR) (YÜKSEK LİSANS TEZİ) Hazırlayan Rudina HALLAÇİ Danışman Doç. Dr. A. İhsan KARATAŞ BURSA 2013 iii ÖZET Yazar Adı ve Soyadı : Rudina HALLAÇİ Üniversite : Uludağ Üniversitesi Enstitü : Sosyal Bilimler Enstitüsü Anabilim Dalı : İslam Tarihi ve Sanatları Bilim Dalı : İslam Tarihi Tezin Niteliği : Yüksek Lisans Tezi Sayfa Sayısı : x + 99 Mezuniyet Tarihi : 01 / 08 / 2013 Tez Danışman(lar)ı : Doç. Dr. A. İhsan KARATAŞ TÜRKÇE TEZ BAŞLIĞI Müslümanların sosyal hayatında önemli görevler ifa eden vakıfların, Osmanlı Devleti döneminde Arnavut toplumuna eğitim, sağlık, din ve ticaret gibi insanların ihtiyaç duyduğu hemen her alanda önemli hizmetler sağladığı görülmektedir. Bu çalışmada Arnavutluk Devleti arşivlerinden elde ettiğimiz 25 vakfiye ışığında Osmanlı hâkimiyeti altında bulunan Arnavutluk’ta kurulan vakıflar, bu vakıfların kurucuları, görev ve statüleri, vakıfların özellikleri, gelir kaynakları, vakıf gelirlerinin muhtelif hizmetlere ve gruplara dağılımı vakıfların şehrin imar ve iskânına katkıları, ticarî ve ekonomik hayattaki rolleriyle birlikte sosyal ve kültürel hayata etkileri gibi önemli hususlar tespit edilmeye ve değerlendirilmeye çalışılmıştır. Tezimiz; giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında Arnavutluk tarihiyle ilgili kısa bilgiler verilmiştir. Birinci bölümde genel olarak vakıf kurumunun tanımı, işleyişi ve fonksiyonları, ikinci bölümde kurucularına ve hizmet amaçlarına göre kurulan vakıflar üzerinde durulmuştur. Bu çerçevede Arnavutluk’ta vakıf kuran toplumsal sınıflar, şahısların sosyal statüleri, görevleri, ne tür vakıf kurdukları ve vakıfların hizmet amaçları gibi hususlar incelenmiştir. Üçüncü bölümde ise vakıfların Arnavutluk’un fizikȋ, ilmȋ ve kültürel yönden gelişmesindeki rolü ele alınmıştır. Anahtar Sözcükler: Osmanlı, vakıflar, Arnavutluk’ta vakıflar, XVII.-XIX. y.y. iv ABSTRACT Name and Surname : Rudina HALLAÇİ University : Uludağ University Institution : Social Science Institution Field : History of İslam and Arts Branch : History of İslam Degree Awarded : Master Page Number : x + 99 Degree Date : 01 / 08 / 2013 Supervisor (s) : assoc. dr. A. İhsan KARATAŞ İNGİLİZCE TEZ BAŞLIĞI İt can be seen that the waqfs whic fulfils important duties in the social life of Muslims have provided significant services in almost every area needed by the humans like education, health, religion and commerce in Albania during the Ottoman Empire period. This work tries to establish important matters such as the waqfs founded in Albania under the reign of the Ottoman Empire, the founders of these waqfs, their roles and statutes; the features and sources of income of the waqfs they have founded; the distribution of the waqf incomes to various services and groups; and the contribution of the waqfs to the town planning and inhabiting; and also the effects of the waqfs on the tradingi economic, social and cultural life and finally review these from different perspectives in the light information ontained from the Albanian State archive about 25 deed of trust of a pious foundations. The thesis is comprised of introduction and three chapters. In the introduction part some brief information about Albania is tried to be given. The first chapter delivers general information on definition, running and functions of waqfs. In the second part the waqfs are stressed according to their founders and service aims. Matters such as social classes who establishes waqfs, the social statutes of the individuals, their duties, what kind of waqfs they have established and the service aims of these waqfs have been studied withi,n this framework. Finally in the third chapter the role of waqfs in the physical, scientific and cultural development of Albania is discussed. Key words: Ottoman, waqfs, deed of trust of a pious foundation, waqfs in Albania, XVIIXIX century. v ÖNSÖZ İslam toplumlarında köklü bir geçmişe sahip olan vakıf, devletle, toplumla ve kişiler ile ilişkisi olan çok yönlü bir kurumdur. Osmanlılar da bu kurumun devlet ve toplum için sağladığı yararları görerek kuruluşundan itibaren vakıf müessesesine önem vermişler ve geniş bir işlerlik kazandırmışlardır. Osmanlı Devleti’nin hemen her bölgesinde olduğu gibi idaresi altında olan Arnavutluk’ta da ( 1385-1912) vakıf kurumu çok çeşitli hizmetler üstlenmiştir. Arşiv kayıtları arasında yer alan vakfiyeler bu hususu açıkça göstermektedir. Tezimizde öncelikle XVII. yüzyılda Arnavutluk Vakıflarının incelenmesi planlanmıştı. Ancak ilgili dönemle ilgili vakfiyelerin elde edilmesi hususunda karşılaşılan zorluklar ve zamanın yetersiz oluşu gibi sebepler, çalışmamızı Arnavutluk Devlet Arşivi’nden sondajlama usulüyle elde ettiğimiz vakfiyelerle sınırlamak durumunda bıraktı. Elde edilen vakfiyeler çoğunlukla XVII. ve XVIII. asırlar, bir kısmı da XIX. yüzyılla ilgilidir. Vakfiyelerin tarih aralığı bu kadar geniş olunca uzunca bir dönemin derinlemesine incelenmesinden ziyade genel bir değerlendirmesinin yapılması daha uygun olacaktır. Bu yüzden tezimizin adı “Osmanlı Dönemi Arnavutluk Vakıfları” olarak belirlendi. Çalışmamızda Osmanlılar devrinde Arnavutluk’ta kurulmuş olan vakıflar, vakıfların kurulma ve hizmet şartları, amaçları, aynı zamanda şehre olan etki ve sonuçları ele alınmıştır. Ayrıca vakıfların Arnavutluk devletinin sosyal, kültürel ve ekonomik hayatında yapmış olduğu etkiler de incelenmiştir. Tezimiz; giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında Arnavutluk tarihiyle ilgili kısa bilgiler verilmeye çalışılmıştır. Birinci bölümde genel olarak vakıf kurumunun tanım, işleyiş ve fonksiyonlarına ait bilgiler verilmiştir. İkinci bölümde kurucularına ve hizmet amaçlarına göre kurulan vakıflar üzerinde durulmuştur. Bu çerçevede vi Arnavutluk’ta vakıf kuran toplumsal sınıflar, şahısların sosyal statüleri, görevleri, ne tür vakıf kurdukları ve vakıfların hizmet amaçları gibi hususlar incelenmiştir. Üçüncü bölümde ise Arnavutluk’un fiziki, ilmȋ ve kültürel yönden gelişmesinde vakıfların rolü ele alınmıştır. Araştırmamızın temel kaynağını Arnavutluk Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü’nden alınan vakfiyeler oluşturmuştur. Ayrıca konuyla ilgili diğer kaynak eserler ve incelemeler gözden geçirilmiş ve tezimizin ilgili yerlerinde istifade edilmiştir. Osmanlı Devleti döneminde Arnavut halkının vakıf kurumuna yaklaşımı ve vakıfların şehir ve toplum hayatına katkılarını tespite yönelik bu çalışmamızın Arnavutluk’un gerçek tarihine katkıda bulunması temennimizdir. Öncelikle tezin gerek araştırma gerekse yazma safhalarında yol gösteren, bilgisinden ve fikirlerinden istifade ettiğim değerli danışman hocam Doç. Dr. A. İhsan KARATAŞ’a şükranlarımı sunuyorum. Tezimle ilgili belgelerin okunmasında yardımlarını esirgemeyen hocam Yard. Doç. Dr. Saadet MAYDAER ve çalışmalarım sırasında bana her türlü imkân ve kolaylık sağlayan Arnavutluk Devlet arşiv görevlilerine de buradan teşekkür etmek istiyorum. Rudina HALLAÇİ Bursa 2013 vii İÇİNDEKİLER TEZ ONAY SAYFASI .......................................................................................................İİ ÖZET ................................................................................................................................. İİİ ABSTRACT .......................................................................................................................İV ÖNSÖZ ................................................................................................................................ V İÇİNDEKİLER................................................................................................................ Vİİ KISALTMALAR................................................................................................................ X GİRİŞ.................................................................................................................................... 1 I- OSMANLI ÖNCESİ ARNAVUTLUK TARİHİNE KISA BİR BAKIŞ..................... 1 II- OSMANLI HÂKİMİYETİNDE ARNAVUTLUK...................................................... 3 BİRİNCİ BÖLÜM VAKIFLAR HAKKINDA GENEL BİLGİLER I- VAKFIN TARİFİ ............................................................................................................ 9 II- VAKIFLARLA İLGİLİ BAZI ISTILAHLAR.......................................................... 10 III- VAKIFLARIN MENŞEİ KONUSU ......................................................................... 12 IV- VAKFIN ÇEŞİTLERİ................................................................................................ 15 A- Gördükleri Hizmet Bakımından Vakıflar ................................................................... 16 B- Çeşitleri Bakımından Vakıflar .................................................................................... 17 V- VAKFIN KURULUŞU İÇİN ARANAN ŞARTLAR ................................................ 18 A- Vâkıfta (vakıf kuran)Aranan Şartlar........................................................................... 18 B- Vakfedilen Malda Aranan Şartlar ............................................................................... 18 VI- VAKFIN KURULUŞ ŞEKİLLERİ........................................................................... 19 VII- VAKIFLARIN İDARESİ ......................................................................................... 19 VIII- VAKFİYELER VE ÖZELLİKLERİ..................................................................... 21 viii IX- VAKIFLARIN ÖNEMİ VE TARİHÇESİ................................................................ 24 A- İslam’da Vakıf ve Önemi ........................................................................................... 24 B- Osmanlılarda Vakıf Anlayışı ve Gelişimi................................................................... 28 C- Osmanlı Yönetimindeki Arnavutluk’ta Vakıflar ........................................................ 31 İKİNCİ BÖLÜM KURUCULARINA VE HİZMET AMAÇLARINA GÖRE VAKIFLAR I- KURUCULARINA GÖRE VAKIFLAR..................................................................... 36 A- Sosyal Statülerine Göre Vakıf Kurucuları.................................................................. 36 1- Devlet Adamlarının Kurdukları Vakıflar................................................................. 36 a- Padişah (Selâtin) Vakıfları ................................................................................ 37 b- Seyfiye Sınıfının Kurduğu Vakıflar ................................................................. 38 c- İlmiye Mensuplarının Kurduğu Vakıflar......................................................... 43 2- Reayanın Kurduğu Vakıflar..................................................................................... 45 B- Cinsiyetlerine Göre Vakıf Kurucuları ........................................................................ 50 1- Erkekler Tarafından Kurulan Vakıflar..................................................................... 50 2- Kadınlar Tarafından Kurulan Vakıflar..................................................................... 51 II- MEVKÛFÂTA GÖRE VAKIFLAR .......................................................................... 52 A- Gayri Menkul Vakıflar ............................................................................................... 52 B- Menkul Vakıfları ........................................................................................................ 54 III- HİZMET AMAÇLARINA GÖRE KURULAN VAKIFLAR ................................ 57 A- Dinî Hizmet Amacıyla Kurulan Vakıflar ................................................................... 58 1- Camiler ve Mescitler................................................................................................ 59 2. Türbe, Tekke ve Zaviyeler ....................................................................................... 62 B- Eğitim- Öğretim Amacı ile Kurulan Vakıflar............................................................. 64 1- Sıbyan Mektepleri.................................................................................................... 64 2- Medreseler ............................................................................................................... 66 3- Dâru’l-kurrâ ............................................................................................................. 66 C- Beledî Hizmetler için kurulan vakıflar ....................................................................... 67 D- Haremeyn Vakıfları.................................................................................................... 68 E- Ailevi Vakıfları........................................................................................................... 68 ix ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ARNAVUTLUK DEVLETİNİN GELİŞMESİNDE VAKIFLARIN ROLÜ I- FİZİKİ VE İMAR BAKIMINDAN VAKIFLAR ....................................................... 72 A- Fiziki Yönden Vakıflar............................................................................................... 72 B- İmar Yönünden Vakıflar............................................................................................. 74 II- TİCARÎ VE EKONOMİK YÖNLERDEN VAKIFLAR ......................................... 76 A- Ticarî Bakımdan Vakıflar........................................................................................... 76 B- Ekonomik Bakımdan Vakıflar.................................................................................... 77 III- EĞİTİM VE KÜLTÜREL AÇIDAN VAKIFLARI................................................ 78 A- Eğitim-Öğretim Yönünden Vakıflar........................................................................... 79 B- Kültürel Yönden Vakıflar........................................................................................... 80 SONUÇ ............................................................................................................................... 81 EKLER ............................................................................................................................... 83 KAYNAKLAR................................................................................................................... 92 x KISALTMALAR a.g.e. : Adı geçen eser a.g.m. : Adı Geçen Makale/Madde a.g.t. : Adı Geçen Tez A.D.A.G.M. : Arnavutluk Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü A.Ü.İ.F.D : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi A.Ü.T.A.D : Ankara Üniversitesi Tarih Araştırmaları Dergisi A.Ü.S.B.F.D : Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi b. : Baskı Bkz. : Bakınız C. : Cilt çev. : Çeviren d. : Defter der. : Derleyen D.İ.A : Diyanet İslam Ansiklopedisi D.İ.B : Diyanet İşleri Başkanlığı D.G.B.İ.T : Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi ed. : Editör f. : Font F.Ü.S.B.D : Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi H. : Hicri Haz. : Hazırlayan İ.A : İslam Ansiklopedisi no. : Numara M. : Miladi s. : Sayfa sy. : Sayı S.D.Ü.İ.F.D : Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi T.D.V : Türkiye Diyanet Vakfı T.D.V.İ.A : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi T.T.K : Türk Tarihi Kurumu T.V.Y : Tarih Vakfı Kurumu V. : Vefat V.D : Vakıf Dergisi V.G.M : Vakıflar Genel Müdürlüğü v.s : Ve sayre yy. : Yüzyıl 1 GİRİŞ I- OSMANLI ÖNCESİ ARNAVUTLUK TARİHİNE KISA BİR BAKIŞ Balkanların önemli devletlerinden biri olan Arnavutluk, asırlarca Osmanlı Devleti’nin idaresinde kalan önemli bir devlettir. Başşehri Tiran olan Arnavutluk Cumhuriyeti’nin yüzölçümü 28.748 km2 , nüfusu ise 3.000.000’dan fazladır.1 Arnavutların kökeninin, Balkan Yarımadası’na erkenden gelip yerleşmiş toplumlardan biri olan Hint-Avrupa kökenli İlliryalılar’a dayandığı kabul edilmektedir2 . İliryalılar, Arnavutluk’un güney ve kuzey bölgelerine dağınık bir şekilde yerleşen, patriarkal topluluklar halinde yaşayan ve sürekli birbirleriyle çatışma halinde bulunan kabileler topluluğu olarak tanımlanmaktadır. Latince kaynaklarda Arbanenses veya Albanenses, Slav kaynaklarında Arbanaci, Yunan kaynaklarında yine çoğul haliyle Albanoi yahut Arbanitai olarak geçen bu halk, adını Osmanlılar öncesi Yunancasından ‘b-v’ harfi değişikliğiyle Arvanid şeklinde almıştır. Daha sonra Türkçenin fonolojisine uydurup Arnavud ve Arnavut şeklinde kullanılmaya başlanmıştır. Arnavutlar İşkombi (Şkumbin) nehrinin kuzeyinde bulunan Gegalar ve güneyinde bulunan Toskalar'dan meydana gelen iki temel etnik gruba ayrılırlar. Aslında Türkler bu iki bölgeyi Gegalık ve Toskalık olarak adlandırmışlardır 3 . Milâttan önce 167’de Balkan yarımadasını ele geçiren Romalılar, Drin nehrinin kuzey tarafında kalan toprakları İllirya eyaleti olarak teşkilâtlandırdılar. Roma İmparatorluğu'na bağlılığın yanında otonom yapısını korumayı başaran İllirya eyaleti, Roma ile Doğu Avrupa arasında önemli bir ticaret bölgesi haline geldi. İlliryalı nüfusun bir kısmı iç bölgelere sürülürken bir kısmı köleleştirilmiş ve diğer bir kısmı da askerȋ örgüt içinde yer almıştı 4 . Böylece İlliryalılar, Helen kültürünün etkisi altında kalmışlardır. 1 Nuray Bozbora, ‘‘Arnavutların Kökeni’’, Balkanlar El Kitabı, der. Osman Karatay- Bilgehan A. Gökdağ, C. I, Vadi Yayınları, Ankara, 2006, s. 261. 2 Ömer Ataoğlu, ‘‘Tarihte Arnavutluk’’, Tarih Hazinesi, S. 6, İstanbul, Şubat, 1951, s. 308. 3 Mustafa L. Bilge, ‘‘Arnavutluk’’, T.D.V.İ.A, C. III, s. 383. 4 Mustafa Necati Özfatura, “Tarihten Günümüze Arnavutluk ve Gerçekler”, Yeni Türkiye Yayınları, S. 16, Yıl 3, Ankara, (Temmuz-Ağustos ), 1997, s. 1854. 2 Arnavutluk, daha sonraki dönemlerde çeşitli devletlerin işgali altında kalmış olması sebebiyle tarih sahnesinden silinmiş veya anılmaz olmuştur. VII. yüzyılda Slavlar ülkenin tamamını, IX-X. yüzyıllarda Bulgar İmparatorluğu güneyini, XII. yüzyılda ise Sırplar kuzeyini ele işgal etmişlerdir5 . XI. yüzyıldan itibaren Arnavutluk, feodal Avrupa'nın Bizans İmparatorluğu'na karşı yaptığı hücumlarda köprübaşı vazifesi görmüştür. İliryalıların tekrar tarih sahnesine çıkışı, Bizans devletinin çözülmeye başladığı bu dönemde gerçekleşmiştir6 . Akabinde kendi toprakları üzerinde kurdukları kalelerde yaşayan, parası ve bayrakları olan toprak sahibi güçlü yerel aileler ortaya çıkmıştır. Thopia, Muzaka, Dukagjin, Skuraj gibi bazı aileler büyük toprak sahipleriydi. XIV. yüzyılın ortalarına doğru Arnavutlar tekrar Sırpların baskısı altında kalmışlar ve birçokları Yunanistan'daki derebeylerin ücretli askerleri olarak Epir, Tesalya, Mora ve bazı Ege adalarına yerleşmişlerdir. Buralara yerleşen Arnavutların çoğu tedricî şekilde Yunanlaştığı gibi bir kısmı da Güney İtalya'ya göç etmiştir7 . Tarihsel olarak İllirya toprakları üzerinde yaşayan İllirya halkının Arnavutlar olarak tarih sahnesinde yer alışları XII. yüzyılda başlamış, XV. yüzyıl’a gelinceye kadar da büyük ölçüde netleşmiştir. Yüzyıllar boyunca bölgeye yönelik yabancı devlet işgalleri ve istilaları İllirya nüfusunun ekonomik, sosyal ve kültürel yaşamı, hatta etnik yapısı üzerinde kuşkusuz derin izler bırakmış, önemli değişimler meydana getirmiştir8 . 1385 yılından itibaren Osmanlı yönetimine geçen Arnavutluk, 1912 yılına kadar neredeyse beş asır denilebilecek bir zamanda Türklerle ortak bir tarih ve kültürü paylaşmıştır. Osmanlı’nın Arnavutluk’u fethetmesi, Arnavut halkı için bir dönüm noktası olmuştur. 5 Geniş bilgi için bkz. Skender Anamali – Kristaq Prifti, Historia e Shqiperis, Arnavutluk Tarihi, C. I, TOENA Yayınları, Tiran, 2002. 6 Bozbora, a.g.m., s. 264. 7 Bilge, a.g.m., s. 387. 8 Bozbora, a.g.m., s. 265. 3 II- OSMANLI HÂKİMİYETİNDE ARNAVUTLUK Balkanların en eski halkları arasında zikredilen İlliryalıların ülkesi olan Arnavutluk, 1385-1912 tarihleri arasında Osmanlı hâkimiyeti altında kalmıştır 9 . Yıldırım Beyazıt 1394 ile 1396 yıllarında İşkodra’dan başka Orta ve Güney Arnavutluk’un önemli kısımlarında hâkimiyet kurmuştur. Ancak Arnavutluk fethinin tamamlanması XV. asrın ikinci yarısında gerçekleşmiştir10. Osmanlı taraftarı olan İşkodra beyi Georgi Stratsimiroviç öldüğünde (1403) İşkodra'yı ele geçirmiş olan Venedik, ayrıca Ölgün Bar ve Buda’yı da hâkimiyeti altına aldı. Fakat Stefan Lazareviç ve Sırbistanlı Vuk Brankoviç tarafından desteklenen Stratsimiroviç'in oğlu Balsa, Venedik'e karşı uzun bir mücadele başlattı. Nihayet duruma müdahale eden Osmanlılarla Venedikliler arasında çıkan savaşta Osmanlılar galip gelmiş ve Arnavutluk'un tamamını ele geçirerek Arvanid ili adıyla bilinen sancağı kurmuşlardır 11. Kuzeyde İşkodra, güneyde Yanya, doğuda da Kosova ve Manastır vilayetlerinin kapsadığı alan Arnavutluk idi12. Osmanlı fetihlerinin ülkeye getirdiği yeni düzen, bölgeye ait tahrir defterlerindeki ayrıntılı kayıtlardan anlaşılmaktadır. Osmanlı İmparatorluğu'nun Arnavutluk’ta yaptığı en önemli değişikliklerden biri, ziraat arazisini devletin malı haline getirerek (mirileştirerek) şahıslara tımar şeklinde dağıtmasıdır. 13Böylece önceleri beylere bağımlı olan halk yeni idarede devlete bağlanmıştır. Osmanlı Devleti, Arnavutluk hâkimiyeti süresince halkın etnik kimliğini zedeleyici bir siyaset gütmemiştir. Bu sayede Arnavut beylerinin Osmanlı tımar sistemi içinde eritilerek devlet bünyesine katılımları sağlanmıştır. Osmanlılar, kendilerine bağlı olan bu aristokrat sınıfı olduğu gibi bırakmış ve onlara İslamiyet’e geçmek gibi bir şart da ileri sürmemişlerdir14. Osmanlılar yalnızca Arnavutluk’ta değil hâkimiyetlerinde olan diğer coğrafyalardaki halkları da doğrudan İslamlaştırma ve Türkleştirme politikası gütmemiştir. 9 Nuray Bozbora, Osmanlı Yönetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusçuluğunun Gelişimi, 1. b. Boyut Kitapları, İstanbul, 1997, s. 53. 10 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, Türk Tarihi Kurumu Yayınları, C. IX, Ankara, 1999, s. 239. 11 Nuray Bozbora, a.g. m., s. 263. 12 Hale Şıvgın, ‘‘Arnavutlarda Milli Bilincin Gelişme Süreci’’, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 147, Aralık, 2003, s. 3. 13 Şıvgın. a.g. m., s. 6. 14 Halil İnalcık, ‘‘Arnavutluk’ta Osmanlı Hâkimiyetinin Yerleşmesi ve İskender Bey İsyanının Menşei’’, Fatih ve İstanbul, C. I, S. 2, İstanbul, 1953, s. 155-170. 4 Fethedilen bölgelerin siyasȋ, ekonomik ve askerȋ potansiyelleri dikkate alınarak ona göre bir yönetim politikası izlenmiştir15. Osmanlı Devleti doğu ve batı arasında uluslar ve dinler üstü bir sistemi oturtmayı başarmıştır. Tüm inançları ve etnik grupları bir bütün olarak algılamış, din kavgalarına fırsat vermeyen bir yapı kurmuştur. Aynı zamanda Osmanlı Devleti, çağdaşları arasında üç tek tanrılı din, etnik ve dilsel alt gruplarıyla birlikte resmen tanıyan tek devlettir. Arnavutluk’ta özellikle XVII.-XVIII. yüzyıllarda İslamlaşma büyük oranda artış göstermiştir. Cizye vergisinin artışı, kentlerde ulemanın ve dinȋ müesseselerin çoğalması, Katolik ve Ortodoks kilisesi arasındaki kavgaların sürekli artması bunu sağlayan en önemli etkenler arasında yer almaktadır 16. Tımar sisteminin yanı sıra uygulanan devşirme sistemi de bu yönetim politikalarının bir parçası olarak karşımıza çıkmaktadır. Devşirme sisteminde, Osmanlı’nın fethettiği topraklarda bölgenin ileri gelen ailelerinin küçük erkek çocukları saraya alınıp, yetiştirildikten sonra Osmanlı devlet adamları olarak ülkelerine geri dönüyorlardı. Bu devşirmelerin feodal kökenli olmaları ileride babalarının denetimindeki tımarların başına geçmelerine neden olmuştur. Bu sistemin Osmanlı’ya iki önemli katkısı olmuştur. Birincisi bölgenin İslamlaşması hızlanmıştır. Arnavut tımarları arasındaki İslamlaşma bölgede hâkimiyetin kurulmasından sonraki ikinci üçüncü kuşakta gerçekleşmiş ve sarayda yetişen bu devşirmeler, Arnavutlarda Müslüman-Arnavut tımarlarının ilk çekirdeğini oluşturmuşlardır. İkinci mühim katkı ise devşirme Arnavutların sahip oldukları konumlarının özendirici bir etki oluşturmasıdır 17. Özetle İslam Medeniyeti çizgisi içinde Osmanlı sisteminin Balkan ülkelerindeki ve özellikle Arnavutluk’taki başarısının ve barış ortamının sağlamasının üç dayanağı: ‘‘Miri’’ toprak düzeni, ‘‘Devşirme’’ sistemi ve ‘‘Millet’’ anlayışı idi. Osmanlı yönetim anlayışına göre devlet ve egemenlik kavramları ‘‘mülk’’ tanımıyla ifade edilirdi. Böylece sosyal sisteme kavuşan toplumsal ahenk, zirai ve ticarî gelirlerle vakıf kurumu sayesinde sağlanıyordu. 15 Bozbora, a.g.e., s. 61. 16 Ferit Duka, ‘‘XV-XVIII. Yüzyıllarda Arnavut Nüfusunun İslamlaşması Süreci Üzerine Gözlemler’’, XI. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1994, s. 1698. 17 Bozbora, a.g. e., s. 67. 5 Katkıda bulunanların yanı sıra, Arnavutlar arasında Osmanlı Devleti’ne direnen, isyan eden gruplar da olmuştur. Bunların başında İskender Bey gelmektedir. İskender Bey, Arnavutluk'un en önemli ailelerinden olan Kastriyotalar'dan gelmektedir. Kastriyotalar 1385 Savra yenilgisinden sonra diğer Arnavut beyleri gibi Osmanlı Devleti’ne tâbi olmuş vaziyette görünüyordu. İskender Bey'in babası İvan Kastriyota ise gerek Osmanlı gerek Bizans kaynaklarına göre Arnavutluk'un en önemli beylerinden biri idi ve Osmanlılar Ergiri Kasrı'nın kuzeyindeki bölgeye onun adından dolayı Yuvan-ili diyorlardı. Çocukluğunda devşirme olarak Osmanlı sarayına gönderilen ve on beş yıl Türk terbiyesi alan ve kendisine verilen İskender adıyla padişahın iç oğlanları arasında hizmet gören İskender Bey, isyanından ölümüne kadar II. Murad’ı ve iki defa Arnavutluk üzerine sefere çıkmak zorunda kalan Fatih Sultan Mehmed'i devamlı surette meşgul etmiştir. Arnavutluk'un tamamen Osmanlı’nın eline geçmesi, ancak İskender Bey’in 1468'de ölümü üzerine, 1463'te imzalanan bir antlaşmaya dayanarak mirasçısı olduklarını iddia eden Venediklilerle yapılan savaşlar sonunda gerçekleştirilebilmiştir. Osmanlı hâkimiyetinin XVI. yüzyılın sonlarına kadar süren döneminde Arnavutluk barış ve refah içinde bulunmuştur. Bu dönem zarfında eski feodal aileler kendilerini Osmanlı rejimine uydurmuş, hatta Araniti ailesinden Ali Bey 1506’da Kanina, Ergiri Kasrı ve Berat arasında büyük tımarlara sahip olmuştur. 1466 yılına kadar Arnavutluk, Osmanlı idare sisteminde Arvanid İli adı altında bir sancak konumundadır. Bu sancağa bağlı şehirler arasında Ergiri Kasrı, Klisura, Kanina, Belgrat Timorince (Berat-Tomoric), İskarapar, Pavlo-Kurtik, Kartaloş ve Akçahisar bulunmaktaydı. Fatih devrinde Elbasan Kalesi inşa edilerek o bölge yeni bir sancak haline getirildi; daha sonra da güneyde Avlonya sancağı, doğuda Ohri sancağı ve kuzeyde de İşkodra sancağı kuruldu18. Arnavutluk halkı, Osmanlı İmparatorluğu'nun hâkim sınıfı içinde çok belirgin bir yere sahipti. Aralarında Gedik Ahmet, Koca Davut, Dukakinzâde Ahmet, Lütfi Bey, Kara Ahmet, Koca Sinan, Nasuh Efendi, Kara Murat ve Tarhuncu Ahmet paşaların da 18 Bozbora, a.g.e., s. 116-117. 6 bulunduğu en az otuz iki sadrazamın Arnavut asıllı olduğu bilinmektedir19. Kapıkulu askerleri arasında da Arnavutlar daima ekseriyeti teşkil etmiştir. Tımar sisteminin bozulması ve merkezî otoritenin zayıflaması XVI. yüzyılın sonlarında vilâyetlerde geniş malikânelerin ortaya çıkmasına sebep oldu. Maliyenin zayıflaması, yeni vergiler ihdasına ve cizyenin arttırılmasına yol açmış, bu da Hıristiyan nüfusu olumsuz şekilde etkilemiştir. Bu hoşnutsuzluğun tepkileri XVII ve XVIII. yüzyıllarda Katolik dağlıların düşman kuvvetlerle iş birliği yapması şeklinde kendini gösterdi. Devlet arazisinin halka mirȋ arazi mukataası şeklinde verilmesi ile Arnavutluk'ta ayan sınıfı teşekkül etti. Bu sınıf sonradan her fırsatı kullanarak mirȋ arazilerden daha fazla mukataalar almayı ve malikânelerini genişletmeyi başardı. Nitekim kuzeyde Buşetli ailesi ve güneyde Toskalar bölgesinde Tepedelenli Ali Paşa yarı müstakil despotlar şeklinde ortaya çıktılar20. Devleti uzun süre uğraştıran Buşetli ailesinin son temsilcisi Mustafa Paşa, 1832'de II. Mahmut zamanında mağlûp edildi ve Medine'ye Şeyhü’l-harem olarak gönderildi. Elinde 200 civarında çiftlik bulunan Tepedelenli Ali Paşa ise elli yıldan fazla devlete isyan halinde kalmış ve Yunanlıları da isyana teşvik etmiştir. 1822'de öldürülmesine kadar Güney Arnavutluk'ta bir hükümdar gibi hareket eden Tepedelenli ile Buşetli ailesi arasında zaman zaman rekabet olmuş, hatta bu durum silâhlı mücadeleye dahi dönüşmüştür. Osmanlı Devleti’nin Arnavutluk’taki Paşalık yönetimine son vermesi, 1815 Viyana Kongresinin oluşturduğu yeni siyasal sonuçlar ve II. Mahmut’un merkezileşme faaliyetleri ile gerçekleşti. Kongre ile Avrupa’da siyasî sınırların değiştirilmeyeceği ve yeni ihtilalcı hareketlere izin verilmeyeceği şeklinde alınan kararlar, Osmanlının da Paşalık yönetimine karşı daha belirgin mücadele etmesi için uygun bir ortam oluşturmuştur21. Bu bağlamda 1822’de öncelikle Tepedelenli’yi yenilgiye uğratarak Yanya Paşalığına, 1831’de de Mustafa Buşhati’yi yenerek İşkodra Paşalığına son vermiştir22. 19 Bilge, a.g.m., C. III, s. 385-390. 20 Şıvgın, a.g. m., s. 7. 21 Bozbora, a.g. e., s. 131. 22 Hamiyet Sezer Feyzioğlu, ‘’19. Yüzyıl Başlarında Arnavutlukta İktidar Mücadelesi’’, A.Ü.T.A.D., C. 23, Ankara, 2004, s. 36. 7 Arnavutlara karşı özel bir siyaset takip eden II. Abdülhamid muhafızlarını Arnavutlardan seçerek gönüllerini kazanmaya çalışıyordu23. Fakat 1908’de Frizovik24 toplantısında Abdülhamid'e karşı bir duruş sergilendi ve bu tavır, ihtilalcilerin başarısına yardımcı oldu. Meclis-i Mebûsa’da İsmail Kemal, Esad Toptani, Hasan Priştine gibi nüfuzlu Arnavutluk delegeleri, İttihat ve Terakki Partisi'nin takip ettiği merkezî siyaset karşısında âdem-i merkeziyetçilik fikrini benimseyen Hürriyet ve İtilâf Partisi'ne katıldılar25. Bu durum Tanin Gazetesi’nde şu şekilde aktarılmıştır; “…Arnavutluk isyanı tehlikeli biçimde gelişmektedir. Arnavutlar istedikleri imtiyazları elde etmek amacıyla Türklerle müzakere ettikleri sırada Türkler de müzakerattan istifade birçok tedbirler aldılar. Şimdi vaziyet değişti. Arnavutlar dağlara iltica ederek orada büyük bir faaliyet ibraz etmektedir. Bu durum büyük bir tehlike yaratıyor. Arnavutlar ayaklar altına alınan hukuklarını müdafaa etmek istiyor…”26 Nihayet 4 Eylül 1912'de başa gelen yeni Osmanlı hükümeti Arnavutluk'un otonom olma isteğini kabul etmek zorunda kaldı. Balkan Savaşı, Balkanlar'daki durumu tamamen değiştirdi. Savaşın başlamasından az sonra 28 Kasım 1912'de İsmail Kemal, Avlonya’da Arnavutluk'un istiklâlini ilân etti27. 500 yıl önce kendi istekleri ile İslamiyet’i kabul eden ve Evladı Fatihân diyarı deyince ilk aklımıza gelen Arnavutluk genel itibariyle Osmanlı İmparatorluğunun millet-i sadıkası, Osmanlı’nın Balkanlarda en son terk ettiği topraklardır. 23 Nuray Bozbora, ‘‘Arnavut Milliyetçiliğinin Gelişimi’’, Balkanlar El Kitabı, der. Osman KaratayBilgehan A. Gökdağ, C. I, Vadi Yayınları, Ankara, 2006, s. 575-576. 24 Firzovik Ayaklanması ile ilgili Bkz, Süleyman Külçe, Firzovik Toplantısı ve Meşrutiyeti, İzmir 1944. 25 Şaban Çolaku, ‘‘XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında ve XX. Yüzyılın Başında İlerici Türk Hareketi ve Arnavutlar’’, X. Türk Tarihi Kongresi, C. 5, Ankara, 1994, s. 2560. 26 Geniş bilgi Bkz. Ayten Görgülü, Arnavut Bağımsızlığının Osmanlı Gazetelerinden İncelenmesi, (Tanin, Tercüman-i Hakikat, İlk dam, Sabah gazeteleri), G.Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarihi Anabilim Dalı, Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı, Ankara 2008.(Basılmamış Yüksek lisans tezi.) 27 Bozbora, ‘‘ Arnavut Milliyetçiliğimin Gelişimi’’, s. 585-586. 8 BİRİNCİ BÖLÜM VAKIFLAR HAKKINDA GENEL BİLGİLER 9 I- VAKFIN TARİFİ Vakf veya Vakıf kelimesi, Arapça ‘‘va-ka-fe’’ kökünden bir mastar olup sözlükte; ‘‘hapsetmek, alıkoymak ve durmak’’ anlamlarında kullanılmaktadır 28. Vakıf kelimesinin çoğulu evkaf veya vukuf’tur. Vakıf kelimesi bir isim olarak, ‘‘vakfedilen mal’’ anlamını ifade eder. İslam hukukunda vakıf muamelesi için ‘‘vakıf, habs ve hums29’’ olmak üzere üç terim kullanılmaktadır. İslam dininde vakıf yerine ‘‘sadaka’’ kelimesinin kullanıldığı da olmuştur. Sadaka, kavram olarak; ‘‘Allah’ın rızasını kazanmak niyetiyle karşılıksız olarak fakir ve muhtaçlara yardım etme, iyilik ve ihsanda bulunma’’ demektir 30. Bilindiği üzere İslam dinî öncelikli olarak insanlara hayır ve iyilik sayesinde ebedileşme, sonu gelmez saadetlere kavuşma yolunu açmıştır. Buna bağlı olarak ‘‘Dünyada ne ekersen, ahirette onu biçersin’’ gerçeğine iman eden Müslümanlar, Hz. Peygamber (s.a) devrinden beri Allah rızasını kazanmak amacıyla31 sahip oldukları en değerli mal varlıklarını insanlığın hizmetine vermiş ve vakfetmişlerdir. Lügat olarak pek çok manası bulunan vakıf kelimesinin, ıstılahî olarak da farklı manaları bulunmaktadır. Bunları şöyle sıralamak mümkündür; 1. Vakıf, insanın sahip olduğu ve maddi değer ifade eden arazi, para, bina, mal gibi bir kökün (aynı’n) mülkiyetini Allah’a havale edip, menfaatini şer’i muamele ile varlıkların faydasına şart kılmaktır 32. 2. Vakıf, bir mülkün kökünü (aynını) Allah’ın mülkü haline getirip başkasının mülkiyetine geçmesini engellemek ve menfaatini halka bırakmaktır 33. 3. Ebu Hanife’nin (V. 150/767) vakıfla ilgili tarifi şöyledir: Vakıf: Bir mülkün kökü sahibinin mülkiyetinde kalmak üzere menfaatini bir cihete tasadduk etmesidir 34. 28 Bahaeddin Yediyıldız, ‘‘Vakıf’’, T.D.V İslam Ansiklopedisi, C. XIII, İstanbul, 1986, s. 153. 29 M. Zeki Pekalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, 2. b, C. III, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1971, s. 577, Vakfın çeşitli tarifeler için Bkz.; Şemseddin Sami, Kamusu Türkî, 1495-1496; Ömer Nasuh Bilmen, Hukuk-u İslamiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, 1987; Mehmet Doğan, Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul, 1996. 30 Pekalın, a.g. e, C.III, s. 578. 31 Hayreddin Karaman, Ana hatlarıyla İslam Hukuki, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2008, s. 288. 32 Mustafa Güler, Osmanlı Devletinde Haremeyn Vakıflar (16. ve 17. Yüzyılda), Çamlıca basımevi, İstanbul, 2011, s. 19. 33 Karaman, a.g. e, s. 289. 10 4.Vakıflar sadece Allah rızasını kazanmak için, zengin kimseler tarafından kurulan ve menfaati tamamıyla ihtiyaç içinde bulunanlara tahsis edilen sosyal ve hukuki müesseselerdir35. Bu tanımlara göre, insanların faydalanmaları için bir malın Allah’ın mülkü hükmünde düşünülerek ebedî olarak alım, satım, rehin, hibe, vasiyet, miras gibi temlik ve temellük ile sonuçlanacak her türlü hukukî tasarrufun dışına çıkararak bir tarafa tahsis edilmesine vakıf denilmektedir. Yardımlaşma ve dayanışmanın önemli bir kurumu haline gelen vakıflar, İslam toplumlarının gelişme sürecinde dikkate değer bir rol oynamışlardır. İslam toplumlarının hayatlarını derinden etkilemiş olan vakıf sistemi, birçok araştırmaya konu olmuştur. Söz konusu bu sistemde her türlü hırs ve tamahtan uzak bir şekilde şahsi mal varlığı, toplumun hizmetine ve kullanımına dönüştürülmektedir. Çünkü toplumun huzur sağlanmadıkça toplumun üyesi olan her bireyin mutlu olabileceğinden söz etmek mümkün değildir. Kısacası İslam tarihinde vakıflar, insanlığa hitap eden ve mutluluğunu amaçlayan bir sistem olarak işletilmiştir. II- VAKIFLARLA İLGİLİ BAZI ISTILAHLAR Bilindiği gibi tarih araştırmaları, vesika, sicil, ferman, vakfiye, yazılı metinler vs. kaynak eserlere dayanmaktadır. Tarih araştırmalarının kaynaklarından biri olan vakfiye, vâkıf tarafından hazırlanan vesika’ya denir36. Bu vesikaların doğru bir şekilde tahlil edilip açıklanması her şeyden önce mevzu ile ilgili teknik terimlerin bilinmesine bağlıdır. Çünkü incelenecek olan vakfiyelerde özel deyimler, teknik terimler ve tarihi ıstılahlar bulunmaktadır. Başlıca onları şöyle sıralamak mümkündür: Vâkıf: Sahibi bulunduğu bir mülkün, ȃmmenin menfaatine hayır ve sevap kazanmak gayesiyle ebedi olarak tahsis eden, yani vakfı yapan kimsedir37. Mevkuf: Genelin menfaati için vakfedilen her çeşit mülktür38. 34 Pekalın, a.g.e., C.III, s. 577-578. 35 Geniş bilgi için Bkz; Kazıcı, İslami ve Sosyal Açıdan Vakıflar, Milli Eğitim basımevi, İstanbul, 1985, s. 27. 36 Şemseddin Sami, Kamus-i Türkî, C. VII, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1996, s. 1496. 37 Pekalın, a.g. e, C. III, s. 577. 11 Galle: Mahsul ve fayda demektir. Vakıf ıstılahında bu tabir, menkul ve akar nevinden olan gelirler için kullanılır.39 Mevkufun Aleyh: Vâkıf tarafından, vakfın gelir ve menfaati kendisine tahsis edilen şahıs veya müessesedir40. Mütevelli: Vakfın şartlarına uygun olarak, şer’i hükümler gereğince vakıf işlerini idare etmek ve vakfı gözetleyip kollamak üzere tayin olunan kimsedir41. Herhangi bir şahıs mütevelli olabilir. Mütevellinin aklı başında, vakfı idare kabiliyetini haiz ve güvenilir olması gerekir. Vakıflarla ilgili diğer terimler de şunlardır:42 Vazife: Vakfın gelirinden verilen maaş ve aylıktır. Câbȋ-i vakf: Vakfedilen gayrimenkullerin gelirini toplayan tahsildar. Vakfın büyüklüğüne göre bir veya daha fazla tahsildarın tayini mümkündür. Men lehü’l- istiğlâl: Vakfın geliri kendisine meşrut olan kimsedir. Men lehü’l- süknâ: Bir vakfın binanın sakinlerine meşrut olan kimsedir. Mesela bir kimse, bir ev vakfedip, sakinleri herhangi bir kimseye şart etse ona men lehü’l- süknâ denir. Menâfî-i vakf: Vakıf malların temin eylediği faide ve menfaattir. Kira, kazanç, meyve v.s. Câmekiyye: Vakfın gelirinden hizmet ve vazife sahiplerine verilen aylık bahşiş, atiye ve ihsan demektir. Müsakkaf: Tavanı olan ve gelir getiren vakıf binalar. Ev, dükkân, mağaza gibi. Müstegalle: Hayır işlerinin idaresi için icap eden varidatı getirmek üzere vakfedilmiş olan maldır. 38 Pekalın, a.g. e, C. II, s. 497. 39 Pekalın, a.g. e, C. I, s. 644. 40 Pekalın, a.g. e, C. II, s. 497. 41 Ferit Devellioğlu, Osmanlı- Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara, Eylül, 2005, s. 1168. 42 Geniş bilgi için Bkz; Kazıcı, İslami ve Sosyal Açıdan Vakıflar, s. 30-33; Pekalın, a.g. e., C. I, II, III, İstanbul 1971. 12 Gedik: Ticaret yapmak ve sanat icra etmek salâhiyetidir. Ticaret ve sanat için bir akar içerisine konulan alete de gedik denir. Mürtezika: Vakfın menfaatleri kendilerine şart olunan kimseler için kullanılan bir tabirdir. Vakf-ı lâzım: Vâkıf veya hâkim tarafından feshedilmesi caiz olmayan vakıftır. Vakf-ı Gayrı lâzım: Vâkıf, hâkim ve vâkıfını vârisi tarafından feshi ve iptali sahih olan vakıftır. Vakf-ı Muallâk: Bir şarta bağlı olarak yapılan vakıftır ki sahih değildir. Nâzır-ı Vakf: Mütevelli’nin vakıf hakkındaki tasarruflarına nezaret eden ve mütevelliyi kontrol eden kimsedir. Müşrif-i Vakf: Mütevelli’nin tasarruflarını murakabe altında bulundurmak üzere tayin olunan kimsedir. III- VAKIFLARIN MENŞEİ KONUSU Vakıf kurumu, Müslümanların medeniyete önemli hizmetlerinden biridir. Sosyal yardımlaşma ve dayanışmaya büyük önem veren İslamiyet’in, bunu vakıf kurumu ile en yüksek düzeye çıkardığını söylemek herhalde yanlış olmaz. Yine bu çerçevede kalarak İslam Medeniyeti’nde vakıf, geniş anlamıyla bir malı insanların ve kamunun yararına olmak üzere Allah yoluna adamaktır. İşte bu yaklaşımla İslam dünyasına baktığımız zaman vakıf sadece dinî alanlarda değil, bugün modern devletin görevleri arasında sayılan eğitim, bayındırlık, sosyal yardım gibi kamusal alanlarda da önemli hizmetler vermiştir. Vakıf düşüncesinin temel dinamiklerini oluşturan değerler, eserden müessire giderek, dinî, ahlaki, ruhi, ekonomik, toplumsal, siyasal, kültürel ve askerî değerlerdir 43. Dünyada farklı zaman ve mekânlarda yaşayan toplumlar vakıf kurmuşlardır. Buna en iyi örnek; Babil’de ‘intifa44’ hakkına benzer bir uygulamanın varlığı, eski Mısır’da ‘mabet hizmetleri’, Roma’da ‘mukaddes eşya anlayışı’, eski Türklerde ‘toy’ geleneği ve Uygur edebi metinlerinde geçen vakfiyeye benzeyen metinler bunlardan birkaçıdır 45. Aynı 43 İbrahim Sarıçam- Seyfettin Erşahin, İslam Medeniyeti Tarihi, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2006, s.223. 44 Menfaatleşme, faydalanma. 45 Güler, a.g. e., s. 21. 13 şekilde Avrupa ve Amerika’da da vakıf benzeri kuruluşlar vardır. Fransa’daki kilise vakıfları ile Amerikalıların ‘trust’, ‘foundation’46 diye tabir ettikleri müesseseler, İslam haricindeki vakıflara verilebilecek değişik misallerdir47. Hz. İbrahim Aleyhissselam’ın hac yollarını yapması, Zemzem Kuyusunu tamir etmesi ve Mekke’de birtakım suyolları inşa etmesi gibi hizmetlerden başka, İslam öncesinde Kureyş’in büyük bir ihtimamla sürdürdüğü sikȃye, sidȃne, hicȃbe48 gibi Kâbe hizmetleri, İslam’dan evvelki vakıf uygulamalarının örnekleri olma durumundadır 49. Yukarıda sıralanan misaller, Müslümanların vakıf konusunu yüksek seviyelere taşıdıklarını göstermektedir. Hatta İmam Şafi’nin “İslam’dan önce Arabistan’da vakıf yoktur”50 demesiyle, vakfın İslami bir kaynaktan geldiğini belirtmek istediğini anlıyoruz. İslam’ın zekât, sadaka-i cariye, karz-i hasen, infak, in’âm ve ihsan gibi değerleri, müslümanları vakıf kurmaya yöneltmiştir. Demek ki, Vakıf müessesesi, İslâm anlayışı içinde doğup gelişmiş, bütün kaide, nizam ve usullerini İslâm’ın temel kaynaklarından almıştır. Bu husus Kuran-ı Kerim’deki vakıf anlayışının temelini oluşturan ‘sadaka, infak ve hayırda yarışmaya’ teşvik eden ayetlerde görülmektedir.51 Bu ayetler bazen namaz emrinden sonra52 bazen Allah’ın (c.c) kitabını okumanın lüzumu ile beraber53 bazen de mücerret olarak zikredilmektedir54. Teşvik edici mahiyetteki bu ayetlerin yanı sıra Allah yolunda mallarını harcamaktan kaçınanlar için çok şiddetli azabı bildiren ayetlerin, vakıf müessesesinin ortaya çıkmasının temel sebeplerinden olduğunu söylemek mümkündür. 46 Trust: güven, kredi, emanet demektir; Foundation: vakıf, kurum, dernek gibi manalara gelir, (J.W.redhouse, İngilizce- Türkçe Redhouse Sözlüğü, İstanbul 1991, s. 1055, 384). 47 İsmet Kayaoğlu, ‘‘Vakfın Menşei’’, V.D, sy. XI, Ankara 1976, s. 49-55. 48 Sikaye: içilecek suyun toplanması için yapılan yer. Sikayet: Kâbe sakalığı, Mekke’de Hacılara zemzem dağıtma işi. Hicabe: Perdeci, Hicabet: Kâbe perdeciliği babadan oğulla kalır. 49 Kayaoğlu, a.g.m, s. 50 50 Ziya Kazıcı, İslam Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi, M. Ü İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul, 2006, s. 285 51 Güler, a.g. e., s. 21 52 ‘‘Rablerinin davetine icabet ettiler ve namazı kıldılar. Onları işleri aralarında istişare iledir. Ve kendilerine verdiğimiz rızıklarını fak ederler’’, (Eş-Şura, 38) 53 ‘‘Allahın kitabını okuyanlar, namazı kılanlar ve kendilerine verdiğimiz rızıktan Allah için gizli ve açık sarf edenler asla zarara uğramayacak bir kazanç umabilirler’’, (El-Fatir,29) 54 ‘’ O muttakiler ki, gayb’a inanırlar, namaz kılarlar, kendilerine verdiğimiz mallardan infak ederler’’, (ElBekara,3) 14 Kuran’da doğrudan doğruya “vakıf” kelimesi geçmemesine rağmen onu karşılar nitelikte olan hayrat, infak (harcamak), sadaka, fi sebil’l-illah (Allah yolunda), i‘ta (vermek) ve birr (iyilik etmek) kavramları yer almaktadır. Kuran’ın bu emir ve teşvikleriyle beraber Rasülullah (s.a.v) ve sahabe, İslam’ın doğuşundan itibaren, mallarını ve canlarını sadece Allah rızasını gözeterek ortaya koymuşlardır. Resûlullah (s.a.v), Medine’den çıkarılan Beni Nadir’e ait olan el-Araf, esSafiye, ed-Delal, el-Miseb, el-Birak, Hesna ve Meşrebetü Ummi İbrahim isimli arazileri vakıf haline getirmiştir55. Aynı şekilde Hz. Peygamber’in (s.a.v) Fedek Arazisi’ni vakfetmesi örneği, onun bu yoldaki teşviklerinde ilk akla gelen numunelerdir56. Rasülullah (s.a.v) bu konuda şöyle buyurmaktadır: ‘‘İnsan ölünce şu üç şeyden başka ameli sona erer: Devam eden sadaka (sadaka-i cariye), faydalanılan bilgi ve ebeveyne dua eden hayırlı çocuk’’57. Bu hadiste geçen ‘‘sadaka-i cariye’’ ifadesini, İslam bilginleri vakıf olarak tefsir etmişlerdir. Çünkü vakıflar, tesis edenlerin vefatlarından sonra da devam etmekte, kendilerinden sonraki canlılar söz konusu vakıflardan faydalandıkça, vakfedenin amel defterine de sevap yazılmaktadır 58. ‘‘Sadaka-i cariyesi, ilmi bir eseri, kendisine dua eden hayırlı bir evladı olan kimsenin amel defteri kapanmaz” şeklinde hadisi şerif hem dört halife hem de diğer Müslüman toplumlar ve devletler için yol gösterici bir ışık olmuştur. Peygamber Efendimiz (s.a.)’e en yakın, en samimi dost, kendisini hiçbir zaman yalnız bırakmayan ve hep O’nun yanında olmaya gayret eden Hz. Ebu Bekir (r.a)’in, Hz. Peygamber’in teşvik etmesiyle daha Mekke döneminin ilk günlerinde bile müşrikler tarafından çeşitli işkencelere ve haksızlıklara maruz kalan Müslüman köleleri satın alıp azat etmesi ve Müslümanlar için hiç bir fedakârlıktan kaçınmaması, Allah yolunda infakın ilk uygulamalarındandır. 55 Güler, a.g. e, s. 23 56 Kamil Miras, ‘’Kitabul Vasaye’’, Sahihi Buhârî Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi ve Şerhi, C. III, Ankara, 1974, s. 197. 57 Abdullah Parlayan, ‘’Ahkâm’’, Süneni Tirmizi Tercemesi, C. III, Konya Kitapçılık, Konya 2004, s. 620. 58 Karaman, a.g. e, s. 288. 15 Hz. Ebu Bekir’den sonra gelen, İslam tarihinde Emiru’l-Müminin ve Âdil bir kişi olarak bilinen Hz. Ömer’in (r.a) payına Hayber’den bir toprak parçası düşmüştü. Hz. Ömer, Resüllullah’a başvurarak çok kıymetli olan bu toprak hakkında onun tavsiyesini almak istedi. Rasülullah da ona cevaben ‘‘İstersen aslını kendine bırakırsın, menfaatini tasadduk edersin’’ buyurdu. Bunun üzerine Hz. Ömer, ‘‘satılmamak, hibe edilmemek, mirasçılarına intikal etmemek üzere fakirler, akraba, köleler, misafirler ve yolda kalmışlar için’’ onu tasadduk etti59. Hz. Ömer (r.a)’in, yaptığı bu uygulama İslam dünyasında ilk vakıf olarak kabul edilmektedir. Gerek Hz. Peygamber, gerek onun en yakın arkadaşları olan Ashâb-ı kiramın vakfa bu derece sahip çıkmaları, müessesenin kısa sürede İslam toplumu tarafından kabulünü ve kurallarının oturmasını sağlamıştır. Vakıf müessesesi, her müessese gibi olgunlaşma devresinde kendinden önceki benzer toplumsal müesseselerden etkilenmiş ve onlardan faydalanmıştır. İslam dışındaki kültürlerden etkilenme, onun İslam dışı bir sosyal kurum olduğu anlamına gelmez. Aksine bu durumda vakıf kurumu daha çok gelişmiş ve daha yüksek bir seviyeye çıkarak, herkesi kapsayıcı ve kuşatıcı bir nitelik taşımıştır 60. Hz. Peygamber zamanında başlayan vakıf faaliyeti gelişerek devam etmiş, müesseseleşmiş, çeşitlenmiş ve kanuni düzenlemelere konu olmuştur. Böylece vakıf tatbikatı zamanla İslâm Medeniyeti’nin en önemli kuruluşlarından biri haline gelmiştir. IV- VAKFIN ÇEŞİTLERİ Sadakâ-i câriye denilen hayır çeşitlerinden sayılan vakıfların kuruluşlarında Allah rızasını kazanmak esastır. Zira daha önce de belirttiğimiz gibi vakıflar, sadece Allah rızasını kazanmak için zengin kimseler tarafından kurulan ve menfaati tamamıyla ihtiyaç içinde bulunanlara tahsis edilen müesseselerdir. Bu yüzden İslam dünyasında insanlara faydalı olan dinî, içtimaî ve iktisadî hizmetlere rastlanmaktadır. Vakıflar, bugün modern devletin görevleri arasında sayılan eğitim, bayındırlık, sosyal yardım gibi kamu alanlarında 59 Miras, ‘’Kitabu’ş Şurut’’, a.g. e, C. III, s. 182. 60 Bahaeddin Yediyıldız, ‘’İslam’da Vakıf’’, D.G.B. İ.T, Çağ Yayınları, C. XIV, İstanbul, 1989, s.24. 16 önemli hizmetler üstlenmiştir61. Bu bakımdan vakıfları, gördükleri hizmet ve çeşitleri bakımından olmak üzere ikiye ayırmak mümkündür62. A- Gördükleri Hizmet Bakımından Vakıflar 1. Cami, mescit, tekke, namazgâh v.s. gibi dinî hizmetlerin yerine getirilmesi (ifası) için kurulmuş bulunan vakıflar. 2. Medrese, kütüphane, sıbyan mektepleri, dâru’l-hadis, dâru’l-kurrȃ, dâru’lmesnevi gibi eğitim ve kültürel müesseselerin geliştirilmesi için kurulan vakıflar. 3. Evler, saraylar, kışlalar, tophaneler, silah sarayları, bahçeler v.s. gibi sivil ve askerȋ müesseseler için kurulmuş bulunan vakıflar. 4. Çarşılar, bedestenler, arastalar, hanlar, dükkânlar gibi iktisadî alanlarla ilgili kurulan vakıflar. 5. Hastaneler, dârü’ş-şifalar, kervansaraylar, imâretler, a‘mâ evleri, çocuk emzirme yurdu gibi sosyal müesseseler için yapılmış bulunan vakıflar. 6. Çeşme, sebil, şadırvan, suyolları, hamamlar, kaplıcalar v.s gibi su ile ilgili yapılmış vakıflar63. Yukarıda vakıf hizmetleriyle ilgili verilen bilgilerden öğrendiğimiz gibi Osmanlı döneminde devlet, vatandaşın canını ve malını korumak, her türlü yardımları temin etmek, asayişi sağlamak, sınırları korumak, devlet düzenini sağlamakla mükellefti. Fakat günümüzün modern devlet anlayışında devlet görevlerinden sayılan eğitim, sağlık, bayındırlık, diyanet, sosyal yardım hizmetleri, Osmanlı devletinde devletin görevleri arasında görülmüyordu. Binâen aleyh bütün bu hizmetler, şahısların kurduğu vakıflar tarafından yürütülüyor ve tabiatıyla bu vakıf kurumlarına gelir getiren zengin akarlar bağlanıyordu. Başka bir ifade ile vakıf eserleri dinȋ, ilmȋ, sıhhȋ, kültürel, ekonomik ve sosyal alanda büyük hizmetler sunmuşlardır. Vakıflar devletin üzerinde yük olmamış, belki onun yükünü yüklenmiştir. Aynı zamanda vakıfların belki de en önemli özelliği, dinȋ ve tarihȋ bağların kuvvetlenmesine sebep olmasıdır. 61 Sarıçam- Erşahin, a.g. e., s.227. 62 Bkz; Kazıcı, İslami ve Sosyal Açıdan Vakıflar, s. 79. 63 Bu konuyla ilgili bkz, Kazıcı, a.g.e., s. 79 vd.; Nazif Öztürk, ‘‘Osmanlı Döneminde Vakıflar’’, Türkler, C. 10, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 442-446. 17 B- Çeşitleri Bakımından Vakıflar 1. Vakfedilen cihete (yöne) göre vakıflar (Hayri - Zürri, Avarız )64 2. Mal türlerine göre vakıflar (Akar, Menkul, İkta) 65 3. İdarelerine göre vakıflar (Evkaf-ı Kadime, Mazbut ve Gayr-i Mazbut vakıflar) 66 4. Mülkiyete göre vakıflar (Sahih ve İrsadi) 67 5. Kiraya verilmesine göre vakıflar (İcȃre-i Vahideli(va‘deli?), Mukȃtaalı ve İcȃteynli)68 Şunu peşinen ifade etmek gerekir ki, vakıflardaki asıl büyük gelişme Osmanlılar devrinde yaşanmıştır. Bu devirde yardımlar insanların yanısıra hayvanlara kadar ulaştırılmıştır. Çok çeşitli hizmet alanları düşünülerek binlerce vakıf kurulmuştur. Bu cümleden olarak camiler, mescitler, namazgâhlar, mektepler, medreseler, kütüphaneler, tekkeler, zaviyeler, darü’l-acezeler, hastahane ve imaretler, kervansaraylar, hanlar, hamamlar, çeşme ve sebiller, suyolları, yollar, köprüler, deniz fenerleri, limanlar, kale ve 64 Hayri Vakıflar: Hayri vakıflar, medrese, sebil, imaret, han, yol, köprü, kütüphane, mektep, cami, mescit gibi eserlerin inşası ve işletilmesi ile fukaranın doyurulması gibi hayrı hizmetlerin görülmesi maksadıyla kurulan vakıflardır. Zürri (evlatlık)Vakıflar: Kişinin kendi ailesinden olanlara belirli şartlarla yapmış olduğu vakıftır. Avarız Vakıfları: Kelime olarak avariz, arıza’nın çoğuludur. Beklenmeyen hal ve durumlarda ihtiyaç sahiplerine imkan temin etme gayesiyle kurulan vakıflardır, Bkz; Kazıcı, İslami ve Sosyal Açıdan Vakıflar, a.g. e., s. 88-90. 65 Akarın Vakfı: Arazi, bina, ev, tarla, dükkân, bahçe gibi gelir getiren vakıflardır. Menkulün Vakfı: Para, elbise gibi malların vakfedilmesidir. İkta Vakfı: Halkın, devletten ikta ettiği araziyi vakıflaştırma muamelesidir, bkz; Güler, a.g.e., s. 26. 66 Evkafı Kadime: Yeni tesis edilen bir vakıf idaresine bağlanan, ancak idare tesis edilmeden kurulmuş vakıflara verilen isimdir. Mazbut Vakıflar: Doğrudan doğruya devlet tarafından idare olunan vakıflardır. Çeşitleri şunlardır: Selâtin vakıfları, mütevellisi kalmayan vakıflar ve idaresine el konulan vakıflar. Gayr-i Mazbut Vakıflar: Mazbut olmayan vakıflar doğrudan doğruya devlet tarafından idare olmayan vakıflardır, bkz; Ahmet Akgündüz, ‘‘Osmanlı Hukukunda, Vakıflar, Hükümler ve Çeşitler’’, Türkler, C. 10, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 447-460. 67 Sahih Vakıfları: Bir kişinin elinde bulunan menkul veya gayrimenkul malını vakfetmesi yoluyla kurulan vakıflardır. İrsadi Vakıf: İrsad kelimesi, bir şeyin dikkat ve ehemmiyetle gözetilmesi demektir. Bkz; Kazıcı, İslami ve Sosyal Açıdan Vakıflar, s. 91-92. 68 İcare-i Vahideli Vakıflar: Geçici bir zaman için kiraya verilen vakıflar; Mukata’alı Vakıflar: Arsası vakıf malı olup, üzerinde bulunan özel eşyaların kiraya sayıldığı vakıflar; İcareteynli Vakıflar: Hem icare-i mu’accele, hem de icare-i müeccele ile kiraya verilen vakıflardır. İcareteynli vakıfların mülkiyeti vakfına, intifa hakkı da kiracısına aittir. bkz; Akgündüz, ‘‘Osmanlı Hukukunda, Vakıflar, Hükümler ve Çeşitler’’, s. 447-460. 18 istihkâmlar, spor saha ve tesisleri, mesireler gibi vakıf müesseseleri yapılmıştır. Son derece değişik konularda kurulan vakıflara rastlamak da mümkün olmaktadır. V- VAKFIN KURULUŞU İÇİN ARANAN ŞARTLAR Vakıf işleminin meydana gelebilmesi için, bazı önemli şartların bulunması gerekir. Bu şartlar; vakıf kuranda aranan şartlar ve vakfedilen malda aranan şartlar olmak üzere ikiye ayrılır. A- Vâkıfta (vakıf kuran)Aranan Şartlar 1. Vâkıf akıl, baliğ, reşit ve hür olmalıdır. 2. Vâkıf borçtan dolayı kısıtlı bulunmamalıdır. 3. Vâkıfın vakfa rızası bulunmalı. 4. Vâkıf vakfettiği şeyi itikadına göre hayır ve sevap kazanmak niyeti ile vakfetmelidir69. Burada gözetilen gaye, Allah’ın rızası ve toplumun menfaatidir. B- Vakfedilen Malda Aranan Şartlar İslâm hukukçularının büyük çoğunluğuna göre vakıfta ebedilik ilkesi şart olduğu için, vakfedilecek malın buna elverişli olması ve prensip olarak vakfın gayrimenkul kabilinden olması gerekir70. Bu sebeple vakfedilecek malın taşıması gereken bir takım şartlar ve özellikler tespit edilmiştir. Bunları şöyle sıralamak mümkündür: 1. Vakfedilen mal vakıf anında vâkıfın mülkü olmalıdır. 2. Vakfedilen mal borç veya menfaat olmamalıdır. 3. Vakıf olunacak malın akar (ev, dükkân, tarla gibi) olması şarttır. 4. Vakıfta muhayyerlik şartı bulunmamalıdır. 5. Vakfedilecek bina ve ağaçlar yıkılmaya veya sökülmeye mahkûm olmamalıdır. 6. Vakıftan istifade edecek olanlar belli olmalıdır. 69 Geniş bir bilgi için Bkz; Akgündüz, ‘‘Osmanlı Hukukunda, Vakıflar, Hükümler ve Çeşitler’’, s. 447- 460; Özturk, a.g. m., s. 433-446; Kazıcı, İslam Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi, s. 272. 70 Malda arınan şartlarla ilgili bkz: Erol Cansel, ‘‘Vakıf Kuruluşu, İşleyişi ve Amacı’’, V. D, S. 20, Ankara 1988, s. 321-327. 19 Yukarıda vakfedilecek malda aranan şartlardan birinin olmaması veya gerçekleşmemesi halinde sahih bir vakıf teşekkül ettiği söylenmez71. VI- VAKFIN KURULUŞ ŞEKİLLERİ Vakfı kuracak kimse ile vakfedilecek malda aranan şartlar tam olunca bir vakıf kurulabilir. Vakıfların kurulması da tescil suretiyle, vasiyet yolu ile ve fiil ve hareketlerle olmak üzere üç şekilde gerçekleşmektedir.72 1. Tescil Suretiyle: Vâkıf, hâkime müracaatla vakıf kurmak istediğini bildirir. Bunun üzerine hâkim, yukarıda bir kısmından bahsedilen şartların bulunup bulunmadığını araştırır. Bu araştırma sonunda olumlu bir netice alınırsa o zaman vakıf kurmak isteyen kişi şahitlerin huzurunda ve onların da karara iştiraki ile vakfı karara bağlayıp tescil eder. 2. Vasiyet Yolu ile: Vakfı kuran kimsenin, ölmeden önce vasiyet etmesi suretiyle kurulan vakıftır. Eğer vâkıfın mirasçıları yoksa malın-mülkün tamamı, varsa üçte birini vasiyet suretiyle vakfedebilir. Ölümü halinde vasiyeti gereğince mülkü vakıf olur. 3. Fiil ve Hareketle: Mesela, mülkü olan bir kimse bir arsa üzerine cami inşa ettirip, ezan okutturup, cemaatin camide namaz kılmalarına müsaade etse ve kendisi de bu cami içinde cemaatle birlikte namaz kılsa bu cami, vakf-ı lazım suretiyle vakıf olur. VII- VAKIFLARIN İDARESİ Temelinde Allah rızası, ahirette karşılığını Allah’tan bekleme, hayır duygusu ve insanlık sevgisi yatan vakıflar, hayırsever Müslümanlardan birer iyilik, güzellik ve şefkat abidesi halinde doğmuştur. Daha sonraki devirlerde görüleceği gibi vakıflar hızlı bir şekilde yükselmiş ve günümüze kadar insanlığa birçok sahada önemli ve verimli hizmetler vermiştir. Dinî, iktisadî ve sosyal hayatın vazgeçilmez bir unsuru olarak kabul ettiğimiz vakıflar, İslam dünyasının her bölgesinde kurulmuştur. İslami prensiplere dayanarak tesis edilen bu müesseselerin iyi idare edilmeleri gerekir. 71 Kazıcı, İslami ve Sosyal Açıdan Vakıflar, s. 36 72 Cansel, ‘‘ Vakıf Kuruluşu, İşleyişi ve Amacı’’, s. 321-327 20 Vakfiyelerde zikredilen esaslar, vakfın idaresinin çerçevesini belirlemektedir. Vâkıfın belirttiği şartlara göre vakfı yönetme işine tayin edilen idareciye mütevelli denmektedir. Herhangi bir vâkıf, vakfiyesine koyduğu “evlad-ı evlada” tâbiri ile tevliyet yetkisini nesli tükeninceye kadar çocuklarına veya torunlarına, nesli tükendikten sonra ise üçüncü bir şahsa devredebiliyordu73. Yani vakıf kurucu kişi, ölümünden birkaç yüzyıl sonraki mütevelliyi dahi seçme yetkisine sahipti. İşte bu nedenle sahih vakıflar merkezȋ idarenin müdahalesine maruz kalmıyor, tamamen bağımsız bir kurum olarak çalışıyordu. Mütevellinin aklı başında, vakfı idare kabiliyetini haiz ve güvenilir olması gerekir. Mütevelliyi tayin yetkisi öncelikle vakfı kurana, sonra sırasıyla bunun varisine ve salahiyetli hâkime aittir74. Çoğunlukla vâkıf, ilk mütevelliliğe kendisini tayin eder, onun vefatından sonra bu yetkiyi öz oğullarından büyük olanına devreder. Fakat öz oğullarından büyük olanı varsa bile mütevelli olabilmenin bazı şartları vardır. Yukarıda geçtiği gibi bunlar; akil ve baliğ olmak, adil ve güvenilir olmak, liyakat sahibi olmaktır. Eğer bu evlat tevliyeti üstlenebilecek ehliyete sahip değilse, vȃkıf bu defa kardeşlerinden birini veya ehliyet sahibi bir şahsı mütevelli tayin edebilir. Mütevellilerin vakfın büyüklüğüne paralel olarak yardımcıları da olabiliyordu. Buna en iyi örnek olarak selâtin ve vüzera vakıflarını verebiliriz. Bu vakıflarda mütevellinin yanında genellikle onun yapması gereken bütün sorumlulukları fiilen üstlenen bir kȃimmakȃm-ı mütevelli, nazır, vakıf kayıtlarını tutan bir kâtib ve vakfa ait kira bedelleri toplayan bir veya birkaç cȃbi görev yapardı 75. Mütevelli-i vakıf da denilen nazırların ilki, bizzat Hz. Peygamber tarafından vakfedilen Fedek arazisi için tayin edilen Hz. Ebu Bekir (r.a)’dir. Kendi vakıflarına ilk defa nezaret eden kimsenin de Hz. Ömer (r.a) olduğu kabul edilmektedir. Hulefa-i Raşidin dönemini müteakip Emeviler döneminde söz konusu vakıflar, ‘‘vakıf kurucusu’’ tarafından tayin edilen mütevellilerce yönetilirlerdi. Nazır, mütevellilerin kontrolcüsü olarak, onların işlerinin tamamlanması ve ikmal edilmesine nezaret ederdi. 73 Yediyıldız, ‘‘Vakıf’’ s. 181. 74 Karaman, a.g. e, s. 292. 75 Yediyıldız, ‘‘Vakıf’’, s. 182-184. 21 Emeviler’den sonra gelen Abbasiler döneminde baş kadı (kadi’l-kudat), emri altındaki teşkilat vasıtasıyla bütün vakıfları idare ve teftiş edebilirdi. Baş kadı bunun için nȃib, ȃmil, mütevelli, müşrif ve muhȃsib gibi yardımcılar kullanırdı. Bu durum Karahanlılar, Gazneliler ve Selçuklularda da aynı şekilde devam etmişti. Osmanlılar döneminde özel şahıslar tarafından kurulan vakıflarla her zaman mütevelliler meşgul olmuştur. Bunlar da kadılar vasıtasıyla teftiş ve mürakabe edilmişlerdir. Her kadı, tayin ettiği kişiler aracılığıyla vakıfları teftiş ettirdiği gibi, bazen kendisi de teftişlerde bulunurdu. Buna karşılık pây-ı taht kadısı (İstanbul kadısı), bir anlamda bütün vakıfları teftiş yetkisine sahipti. Osmanlılar döneminde 1826 yılında kurulan ‘Evkaf Nezareti’nden önceki vakıflar, vakıflarının şartlarına göre ayrı ayrı nezaretlerce idare ediliyorlardı. Bunlar, Haremeyn Nezareti76, Vezir Nezareti, Şeyhülislam Nezareti, Tophane Ümerası Nezareti, İstanbul Kadıları Nezareti’dir. 77 VIII- VAKFİYELER VE ÖZELLİKLERİ Dünyada ve ülkemizde faaliyet gösteren vakıflar, aynı zamanda birer sivil toplum kuruluşlarıdır. Bu teşekküller bulundukları ülkelerin eğitimine, kültürüne, ekonomisine, sosyal ve siyasal hayatlarına büyük katkı sağlamaktadırlar. Gerek Türkiye gerek Arnavutluk genelinde çok sayıda vakıf kurulmuş ve günümüzde hâlâ kurulmaya devam edilmektedir78. Sivil toplum tarafından meydana getirilen bu kuruluşların faydalarını saymakla bitirmek mümkün değildir. Vakfiyeler, içerdiği bilgiler sebebiyle sosyal tarih araştırmalarının en önemli kaynakları niteliğindedir. Bu yüzden burada kısaca da olsa vakfiyeler hakkında bilgi verilecektir. Vâkıf tarafından vakıf şartlarının ve idare şeklinin tanzim edildiği, kadı tarafından da tescil edildiği hukuki vesikalara vakfiye veya vakıfnâme denir79. Vakıf senedi de denilen vakfiye, kadılık siciline işlendikten sonra kesinleşirdi. Tarih boyunca vakfiyeler, 76 Güler, a.g. e., s. 32-39. 77 Kazıcı, İslami ve Sosyal Açıdan Vakıflar, s. 75. 78 Anila Polat, ‘‘Arnavutluk Devlet Arşivleri Genel Müdürü Prof. Dr. Shaban Sinani ile Mülakat’’, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araşrırma Dergisi, S.33, Ankara, 2005. 79 Pekalın, a.g. e, C. III, s. 576. 22 taş, deri ve kâğıt gibi yazı için elverişli bulunan şeyler üzerine yazılarak günümüze kadar gelmişlerdir. Şayet vakfın mevzuu bir bina ise, bazen vakfiyenin özeti binanın duvarlarından birine kazılırdı. Nitekim Türkçe ilk vakfiye olan Germiyanoğlu Yakup Bey (öl. 1428)’in vakfiyesi taş üzerine yazılıdır.80. Bunun gibi vakfiyelerde bazen tam metin bazen de vakfiyenin özeti olurdu. Bir sayfadan oluşan vakfiyeler çoğunlukta olmakla beraber 400 sayfalık vakfiyeler de mevcuttur. Ayrıca rulo şeklinde uzun ve kalın varaklar halinde olanlar da bulunmaktadır. İslâm dünyasında vakfiye koleksiyonları bakımından en zengin arşivler Osmanlı arşivleridir. Yüzyıllar boyu yaşanan büyük kayıplara rağmen, Osmanlı arşivleri vakfiyeler bakımından hȃlȃ çok değerli malzeme ihtiva etmektedir. Bütün vakfiyelerin şer’î mahkemelerde tescili şart olduğundan muhtelif vilayet mahkemeleri arşivlerinde kayıtlı halde olan binlerce vakfiye günümüze ulaşmıştır. Bu vakfiyeler için hazırlanan katalogda vakfiyelerin dosya numaraları, vâkıfı, vakfı, yeri ve tarihi gibi bilgiler yer almaktadır. Tarihî açıdan bakıldığı zaman vakfiyeler büyük bir önem arz ederler. Çünkü bunlar, bize bir milletin muayyen bir zamanındaki hayat ve kültürüne ait farklı olayları müşahede etme imkânını vermekte ve geçmişle ilgili sahip olmamız gereken objektif tarihi bilgiler sunmaktadır. Keza vakfiyeler, milletin ekonomik ve sosyal yaşayışında önemli bir rol oynamış olan vakıf müessesesinin nasıl çalıştığı, kimlerin idare ettiği, kimlerin kendisinden istifade ettiği vs. gibi durumları öğrenmemize yardımcı olurlar. Vakfiyelerde umumiyetle Allah'a hamd ve sena, Rasûlüne salât ve selamdan sonra hayır işlemeye teşvik edici ayetler, hadisler ve bu mealde şiirler yer alır ki; bütün bunlar, mukaddime kabilindedir. Bunlardan başka vakfiyelerde genellikle aşağıdaki bölümler yer alırdı: 1-Vakfedilen malların neler olduğu, 2- Vakfolunan bu malların kimler tarafından idare edileceği, 3- Vakfolunan malların gelirlerinin nerelere sarf edileceği ve kimlere verileceği, 80 Fuad Köprülü, ‘‘Anadolu Selçukları Tarihi’nin Yerli Kaynakları’’, Belleten, Ankara, 1943, s. 459-521. 23 4- Vakfolunan malların nasıl idare edileceği gibi önemli hususlar ve açıklamalar bulunurdu. Bu arada, aynı zamanda müessesede kimlerin çalışacağı, bunlara ne kadar ücret ödeneceği ve bu ücretlerin nereden temin edileceği gibi konulara da teferruatlı olarak yer verilirdi. 5- Hâkimin (kadı), vakfın sıhhat ve lüzumuna dair hükmü, 6- Sonunda da tarih ile üst kısmında hâkim veya hâkimlerin mührü bulunurdu81. Vakfiyeler, ister büyük ister küçük olsun, mahiyet itibari ile içindekiler üç ana bölümden oluşmaktadır. Bunlar: a- Dibace (giriş): Vâkıfın, vakfı kurma sebep ve gayesinden bahseden bu bölüm, ayet ve hadislerle kuvvetlendirilir. b- Vakfın hizmet şartları: Gelir kaynaklarını ve sarf yerlerini gösteren bu bölüm, vakfiyenin en uzun kısmıdır. c- Sonuç: Bu bölümde, müessesenin şeriata uygun olup olmadığı konusu belirtilerek hiçbir kimsenin bu vakfa müdahale edemeyeceği kesin bir dille anlatılır. Bundan sonra tarih ve şahitlerin imzaları bulunur82. Çeşitli dönemlerde kurulan vakıfların vakfiyelerinde, gerek başta, gerekse sonda pek çok dua bulunur. Metinde geçen bu dualardan başka bir de beddua bulunmaktadır. Bilhassa vakfiyede belirtilen hizmetleri yerine getirmeyen, ona ihanet eden, onu gayesinin dışında kullanan, haksız olarak onun malından faydalanan ve onu değiştirenler için beddualar bulmaktadır. Bu bedduada ‘‘Allah'ın, peygamberlerin, meleklerin, insanların ve bütün mahlûkatın lanetinin, vakfı değiştiren üzerine olması’’83 istenir. Vakfiyelerin sonuna bakıldığı zaman böyle bir beddua kısmı görülür. Binaen aleyh bu, daha sonra gelen insanlar için manevi bir tehdittir. Gerçekten, inanan ve muvahhit olanlar böyle bir bedduaya maruz kalmak istemezler. 81 A. Himmet Berki, Vakfa Dair Yazılan Eserlerle Vakfiye ve Benzeri Vesikalarda Geçen Istılah ve Tabirler, Vakıflar Genel Müdürlüğü Neşriyatı, Ankara, 1966, s. 57. 82 Pekalın, a.g. e, C. III, s. 577. 83 Bkz. İbrahim Ateş, "Vakfiyelerde Dua ve Beddualar", V. D, S. XVIII, Ankara 1983 s. 50-54. 24 IX- VAKIFLARIN ÖNEMİ VE TARİHÇESİ A- İslam’da Vakıf ve Önemi Müslümanlar, mensup oldukları dinin gereği olarak ulvî ve insanî gayeleri hedef alan her müesseseyi geliştirme ve daha ileriye götürmeye çalışmış, vakıfları da bu kapsamda değerlendirmişlerdir84. İslâm âleminde vakıfların dinî bir mahiyet taşıması, onların devamlılığını sağlıyordu. Nitekim dinî inanç ve düşüncenin güçlü olduğu müesseseler olarak vakıflar, siyasî çalkantı ve idarî istikrarsızlıklar dışında kalıyorlardı. Bu sayede onlar Müslüman toplum hayatında istikrar ve devamlılık sembolü olarak devam ediyorlardı. Vakıf müessesesinin ortaya çıkış tarihi çok eskilere dayanır. İslâm'dan önce Arabistan'da bilinen en eski vakıf Mekke'deki Kâbe'dir. Kâbe, yeryüzündeki ilk mabet olarak kabul edilir ve yapının temelleri Hz. Âdem'e kadar dayandırılır. Bugünkü Kâbe şeklinin İbrahim Peygamber ve oğlu İsmail tarafından inşa edildiği Kuran-ı Kerim’de açıkça bildirilir85. İslâm'da vakfın meşruiyeti Kuran, Sünnet ve İslâm bilginlerinin görüş birliği delillerine dayanır. Kuran-ı Kerim’de ‘‘vakıf’’ kelimesi doğrudan doğruya geçmemekle birlikte, bu manaya gelebilecek ve buna eş anlamlı pek çok kelime bulunmaktadır. İyilik yapmak, sadaka vermek ve ihsanda bulunmak gibi başkalarına yardım etmeyi teşvik eden pek çok ayetler bulunmaktadır. Bu konuda sık sık vakfiyelerde de zikredilen bazı ayetler dikkati çekerler. Vakfiyelerde kaydedilen ve dikkati çeken ayetlerin bir kısmı şu şekildedir: 1. “...onlar mallarını, akrabaya, yetimlere, miskinlere, yolculara, dilencilere, esirlere severek verirler’’86 2. ‘‘Sana Allah yolunda ne harcayacaklarını soruyorlar. De ki: “Verdiğiniz hayır (mal), ana-baba, yakınlar, öksüzler, yoksullar ve yolda kalmışlar içindir. Yaptığınız her hayrı muhakkak Allah bilir”87 84 Kazıcı, İslam Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi, s. 278. 85 Bakara, 125; Ali İmran, 96-97; Maide, 97; Hac, 26. 86 Bakara, 2/177. 87 Bakara, 2/215. 25 3. ‘‘Sevdiğiniz şeylerden (Allah için) harcamadıkça asla iyiliğe eremezsiniz (cennete giremezsiniz). Allah, yolunda her ne harcarsanız muhakkak onu hakkıyla bilir”88 4. ‘‘Sadaka veren erkekler ve sadaka veren kadınlar ve Allah’a gönül hoşluğu ile borç verenler, işte onlara, verdikleri kat kat yapılır (kendilerine verdiklerinin kat kat fazlası ödenir) ve onlar için (ayrıca) şerefli bir mükâfat da vardır”89 5. ‘‘Onların aralarındaki gizli konuşmalarının çoğunda hayır yoktur. Yalnız sadaka yahut iyilik ya da insanlar arasını düzeltmeyi emredenin konuşması müstesna. Kim Allah’ın rızasını kazanmak amacıyla bunu yaparsa, yakında ona büyük bir mükâfat vereceğiz”90 Burada zikredilen ayetler çerçevesinde vurgulanmak istenen asıl mevzu; hayra infak, ana-babaya, akrabaya, yetimlere, miskinlere, yolculara ve yapılan hayrata mal sarf etmenin Allah katında çok değerli bir fiil olduğudur. Hz. Peygamber (s.a.v.)’in hadisleri de vakıfların kurulup gelişmesinde büyük rol oynamıştır. Vakfın meşruiyetine delâlet eden hadislerinden bir kısmı ise şöyledir: Ebu Hureyre’den nakledildiğine göre Hz. Peygamber meşhur bir hadiste şöyle buyurmaktadır: “İnsanoğlu öldüğü zaman bütün amelleri kesilir. Amel defteri kapanır. Yalnız 1- sadaka-i cariyesi, 2- ilmî bir eseri ve 3- kendine dua eden hayırlı bir evladı olan kimsenin amel defteri kapanmaz.” İslâm âlimleri, bu hadiste geçen “sadaka-i cariye” ifadesiyle vakfın kastedildiğini söylemektedirler91. Yukarıdaki hadis esas alınmak suretiyle kurulan vakıflar, insanların temel ihtiyaçlarını karşılamak üzere İslam dünyasının her bölgesinde yayılmıştır. Tarihȋ kaynakların verdiği bilgiler ışığında İslâm’da ilk vakfın kuruluşu, Rasulullah’ın bizzat vakfettiği mallara dayanmaktadır. Bu konudaki önemli bir örneği Sâlih b. Ca’fer şöyle aktarmıştır: “Uhud savaşında Muhayrık öldürülmüştü. ‘Bana bir durum isabet ederse, mallarım Resûlullah’ındır. Allah için gösterdiği yere koysun’ diye vasiyet etmiştir. 88 Âl-i İmran, 3/92. 89 Hadid, 57/18. 90 Nisa, 4/114. 91 H. Mehmet Sosyaldı, ‘‘Vakıfların Günümüzdeki Yeri ve Önemi’’, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 12, S.1 Elağzı, 2002, s. 383-400. 26 Resûlullah, Uhud’dan döner dönmez onun bu mallarını ayırarak fakirlere ve muhtaçlara vakfetmiştir92.” Hz. Ömer’den (r.a) rivayet edildiğine göre, Hz. Peygamberin ganimetlerden elde ettiği üç güzel malı vardı. Bunlardan Benî Nadir’den elde ettiği yedi adet bahçeyi fakirlere vakfetti. Fedek’teki bahçelerini ise yolda kalmışlara ayırdı. Hayber’dekini de üç parçaya ayırmıştı. İki parçası Müslümanlar içindi. Bir parçasından da ailesine infak eder, fazla kalır ise muhacir fakirlerine verirdi93. Hz. Ali (r.a); “Peygamber (s.a.), her türlü nafakayı Allah yolunda ve O’nun rızasına uygun olarak yakın akrabaya, fakirlere, miskinlere ve yolculara infak ederdi” demektedir. Hz. Peygamber’in ashabı da onun yolundan yürüyerek çeşitli vakıflar kurmak suretiyle insanlığa hizmet etti. Hz. Ömer’in (r.a) payına Hayber’den bir toprak parçası düşmüştü. Hz. Ömer, Resullullah’a başvurarak çok kıymetli olan bu toprak hakkında tavsiyesini almak istedi. Rasulullah ‘‘İstersen aslını kendine bırakır, menfaatini tasadduk edersin’’ buyurdu. Bunun üzerine Hz. Ömer ‘‘satılmamak, hibe edilmemek, mirasçılarına intikal etmemek üzere fakirler, akraba, köleler, misafirler ve yolda kalmışlar için tasadduk etti94. Hz. Osman (r.a) da, Hz. Ömer (r.a) gibi mallarından tasadduk yapmıştır. Hz. Osman hakkında, vakıf ile ilgili şu rivayet nakledilir: Abdurrahman b. Ebân b. Osman’ın yanında bulunan bir kitapta şöyle yazılı olduğu nakledilmektedir “Bismillahirrahmani rahim. Bu, Osman bin Affan’ın (r.a) hayatında yaptığı bir sadakadır.” Osman (r.a) Hayber’de “İbn Ebi’l-Hakik” diye bilinen malını, kesin olarak, aslını satılmaz, bağışlanmaz ve miras olunmaz şekilde vakfedip mütevelliliğini oğlu Eban’a bırakmıştır. Vakfiyeyi, Usâme b.Zeyd (r.a) yazmış ve Ali b.Ebu Tâlib (r.a) ile birlikte şahit olmuşlardır”95. Hz. Ali (r.a) de, Hz. Ebu Bekir, Hz. Ömer ve Hz. Osman gibi mallarından tasadduk yapmıştır. Hz. Ömer, “Yenba” adındaki arazi parçasını Hz. Ali’ye vermişti. Sonra Hz. Ali (r.a), Hz. Ömer’in verdiği arazi parçasına ilaveten kendisi de bazı şeyler satın aldı ve o arazide kuyu kazdırdı. Kazı esnasında boğazlanan deveboynu kalınlığında sular fışkırmaya 92 Sosyaldı, a.g. m., s. 387. 93 Miras, a.g.e, C. VIII, s. 206-207. 94 Miras, a.g.e, C. III, s. 182. 95 Sosyaldı, a.g. m., s. 388-389. 27 başlamıştı. Hz. Ali’ye müjdeci gelip müjde verdiğinde, O da vârisi müjdele dedi. Daha sonra Hz. Ali (r.a) ‘bazı yüzlerin karardığı ve bazılarının da ağardığı günde, Cenab-ı Allah yüzümü ateşten muhafaza etsin’ diyerek bu araziyi sulh ve harp zamanında, fakirlere, miskinlere, Allah yolunda, yakın ve uzak yolcuya tasadduk etti. Ve kendi zamanında hâsılatı 1000 vesika ulaşmıştı 96. İslâm’ın yardımlaşma prensibinin bir sonucu olarak ortaya çıktığını gördüğümüz vakıflar, İslâm devletlerinin tamamında sayılamayacak kadar çok ve önemli hizmetler ifa ediyorlardı. Meselâ, tarihi gelişimine baktığımız zaman Emevîler döneminde vakıflar çok genişlemiştir. Hatta bu dönemde ilk defa yeni bazı teşebbüslerde de bulunuldu. Nitekim hicretin 88. senesinde Emevî halifesi Velid b.Abdulmelik, Şam’daki Ümeyye Cami için ilk defa köy ve mezraları gelir getiren birer kaynak olarak vakfetti97. Emevîler’den sonra Abbasî devletinde de vakıf müessesesi bir gelişme gösterdi. Hatta bu dönemindeki vakıflar o derece ehemmiyetli birer tesis haline geldiler ki, bunların idaresi için “vakıflar nezareti” adında bütün vakıfları kontrol eden, onların bir nizama bağlanmasını sağlayan bir teşkilat kurulduğu müşahede edilmektedir98. Abbasî Devleti’nden sonra özellikle Selçuklular ve Osmanlı Devleti başta olmak üzere diğer İslam devletleri de vakıf kurmaya ve vakıf müessesini geliştirmeye devam etmişlerdi. Bunlardan büyük bir mali güce sahip olan Selçuklu sultanları, şehzadeleri ve din adamları ile ileri gelen zenginler, vakıf kurmada birbirleri ile yarışırcasına bir anlayışın içine girmişlerdi99. Selçuklulardan sonra ortaya çıkan Harzemşahlar, Atabekler, Eyyûbîler, MısırSuriye Memlukları ile Anadolu Selçukluları hâkim oldukları yerlerde mali güçleri nispetinde vakıflara önem verdiler100. Moğol Prensleri İslâmiyeti kabul etmelerinden sonra, daha önce tahrip ettikleri şehirlerin imar ve kalkınmasıyla birlikte, vakıfları da inkişaf ettirdiler. Nitekim Moğolların 96 Sosyaldı, a.g. m., s. 389. 97 Kazıcı, İslam Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi, s. 280. 98 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devlet Teşkilatına Medhal, Türk Tarihi Kurumu Yayınları, Ankara, 1988, s. 10. 99 Kazıcı, İslam Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi, s.281. 100 Köprülü, a.g. m, s.14. 28 hayatında esaslı ve temelli bir değişiklik yapmaya çalışmış olan Gazan Han, Tebriz ve yanındaki Şeneb-i Tibriz denilen mevkide kendisi için bir türbe ve mescit, Şafiî ve Hanefî medreseleri, hankȃh, dâru’s-siyada, rasathane, dârü’ş-şifa, kütüphane ve kanunların yazılı olduğu defterleri muhafazasıyla ilgili “beytü’l-kanun”, “beytü’l-mütevellî”, havuz hane, çeşme ve hamam gibi ilmî ve içtimai külliyeler yaptırmış, ayrıca bunların muhafazası için zengin vakıflar kurmuştur101. B- Osmanlılarda Vakıf Anlayışı ve Gelişimi Dört Halife devrinde başlayan ve Emeviler devrinde gelişen fetihlerden sonra Müslümanların büyük bir iktisadî refaha kavuştukları bilinen tarihi bir gerçektir. Bu durum Abbasiler devrinde daha da gelişerek devam etti. Bu dönemdeki Müslümanların zenginliği ve özellikle vakıflar hakkında gösterdikleri hassas anlayış, yukarıda kısaca temas etmeye çalıştığımız İslâm’ın yardım anlayışı ile birleşince vakıflarda büyük bir artış görülmüştür. Yüz binlerce insanın yararlanmaları niyetiyle kurulan ve hemen her alanda hizmet veren vakıflar, yukarıda kısaca temas edilen anlayışla ortaya çıktı. Selçuklu Devleti’nin yıkılmasından sonra İslâm dünyasında ayrı bir yeri bulunan Osmanlı Devleti, kurulduğu andan itibaren vakıflara büyük bir önem verdi. Bu devlette, camiler, medreseler, türbeler, tekkeler, mektepler, köprüler, hastaneler, sulama yol ve kanalları, kervansaraylar, imaretler vs. gibi birçok dinî-hayri tesis hep vakıflar sayesinde vücuda getirilmiştir. Onlar, diğer müesseselerde olduğu gibi vakıf konusunda da kendilerinden önceki Müslüman devletleri örnek aldılar. Osmanlılar dönemindeki vakıfların ilk müessisi Orhan Gazi olmuştur.102 Orhan Gazi, İznik'te ilk Osmanlı medresesini kurarken, onun idaresi için, yeterince gelir getirecek gayrimenkuller vakfetti. Bu medreseden kısa bir müddet zarfında kudretli ilim ve devlet adamları yetişti. Sultan Orhan’ın yaptırdığı ilim ve hayır müesseseleri bir hayli fazladır 103. Nitekim günümüzde Adapazarı şehrinde halen Orhan Bey Cami ile yine Adapazarı’nda medrese, Bursa'da bir cami, zaviye ve misafirhane inşa ederek bunlara vakıflar tahsis etti. Bu hayır eserlerine müderris, imam, hafız, nakib, hâkim ve bevvâb gibi 101 Sosyaldı, a.g. m., s. 391. 102 A. Himmet Berki, ‘‘Vakıf Kuran ilk Osmanlı Padişahı’’, V.D., C. V, S. 127, Ankara, 1974. 103 Berki, ‘‘ Vakıf Kuran ilk Osmanlı Padişahı’’, s. 127. 29 görevlileri de tayin etti104. Orhan Gazi'den başlayarak Osmanlı padişahları, sultanları, vezirleri, emirleri, zengin insanları pek çok vakıf eserleri yaptılar. Bursa'da, Orhan Gazi’nin yolundan giden Yıldırım Bayezit, bir Darü’l-hayri, bir hastane, bir tekke, iki medrese ve bir cami yaptırdı. Bütün bu müesseselerin ihtiyacını giderebilecek genişlikte vakıflar tesis etmeyi ihmal etmedi. İstanbul’da ise Fatih Sultan Mehmet fetih esnasında ümera, devlet adamı ve askerlere ganimetten düşen hisselerini verdikten sonra, kendi hissesine düşen emlâktan hiçbirini almayarak tamamını milletin malı olmak üzere vakfetti. Böylece Fatih Sultan Mehmet Bizans’tan kalan bu harabe şehri, Osmanlı Devleti’nin merkezi haline getirdi. Osmanlı yönetimine baktığımızda, Osmanlı hükümdarları ve hanedan üyeleri başta olmak üzere, ileri gelen devlet adamları ve toplumun her kademesinden kimseler vakıf kurmaya yöneldi. Tüm Osmanlı toplumu vakıf kurmak için birbiriyle yarışır hale geldi. Vakıf kurmak için sadece zengin ileri gelen kesim değil, aynı zamanda toplumun orta ve alt tabakalarına mensup kimseler de güçleri nispetinde çaba sarf etmişlerdir. Yüzlerce kadın, geliri azalmış bir vakıf tesisine ufak da olsa bir gelir kaynağı sağlamak için evlerini, meyve bahçelerini, tarla ve ziynet eşyası gibi mal varlıklarını bağışlıyorlardı 105. Şehirlerde oturan ve tek başına yaşayan yaşlı kadınların, yaşadıkları evlerin kullanılmayan odalarını vakıflara gelir sağlaması için kiraya vermeleri, vakıf konusunda Osmanlı toplumunun tam bir mutabakat sağladığının ve uyum içerisinde çalıştığının göstergesidir. Vakıf müessesinin, Müslüman’ın hayatının her sahasına yayıldığını görmekteyiz. Bu durumu en güzel şekilde şu sözler ifade etmektedir: “Vakıflar sayesinde bir adam vakıf bir evde doğar, vakıf bir beşikte uyur, vakıf mallardan yer içer, vakıf kitaplardan okur, vakıf bir medresede hocalık eder, vakıf idaresinden ücretini alır ve öldüğü zaman kendisi vakıf bir tabuta konur ve vakıf bir mezarlığa gömülür’’106. 104 Berki, ‘‘Vakıf Kuran ilk Osmanlı Padişahı’’, s. 127-128. 105 Ziya Kazıcı, ‘‘ Osmanlı Kadınların Kurduğu Bazı Vakıflar’’, Kadın ve Aile Dergisi, S.59, Ankara, 1990, s. 9-11. 106 İsmet Kayaoğlu, İslam Kurumları Tarihi, 3. b, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1985, s. 142-148. 30 Vakıflar kurulurken sadece insanlar düşünülmüyordu. Osmanlı toplumunun hassasiyet ve hoşgörüsünün en güzel timsali olan “Kuş Evleri’’ hayvanların da unutulmadığının, onlara da şefkat ve merhametle muamele edildiğinin en güzel misalidir. Kısacası, Osmanlı İmparatorluğu’nun kurulmasıyla birlikte devletin yerine getirmekle yükümlü olduğu hemen her konudaki hizmetler vakıflar tarafından yürütülmüştür. Osmanlı genelinde mali imkân bakımından cemiyetin en alt seviyesinde bulunanlar ile en üst seviyesinde bulunanların arasında vakıf tesis etme bakımından anlayış birliği oluşmuştur. 31 C- Osmanlı Yönetimindeki Arnavutluk’ta Vakıflar Balkan yarımadasının batı bölgesinde uzanan Arnavutluk, kuzeyden Karadağ, doğudan Kosova ve Makedonya, güneydoğudan Yunanistan, batıdan Adriyatik Denizi ile çevrilidir107. Nüfusunun yaklaşık %70’i Müslümanlardan oluşur. Ülkenin resmi dili Arnavutçadır. Arnavutluk, 500 yıl önce kendi istekleri ile İslam’ı kabul eden ve Adriyatik sahilleri deyince ilk aklımıza gelen bölgenin adıdır 108. Arnavutluk genel itibariyle Osmanlı İmparatorluğunun millet-i sâdıkası, Osmanlı’nın Balkanlarda en son terk ettiği topraklar ve Türklere en yakın olan millettir. Arnavutluk, Balkanlar’da Türkiye’nin en yakın ilişkiler kurduğu ülkelerin başında geliyor. 1430 yılından itibaren Osmanlı yönetimine geçen Arnavutluk, 1912 yılına kadar, neredeyse beş asır boyunca Türklerle ortak bir tarihi ve kültürü paylaşmıştır 109. Bilindiği gibi insan, toplum denilen sosyal bir çevre içerisinde doğar, yaşar ve ölür. Bu bir fıtrat kanunudur. İnsanoğluna yaratılışından itibaren içinde yaşadığı çevreyi değiştirerek tabiatına ve çıkarına uygun bir biçimde yeniden düzenleme ve belli ölçülerde tabiatı denetlemek suretiyle imar etme yeteneği verilmiştir. İnsan bu yeteneğini ancak yerleşik bir sosyal hayat içinde geliştirebilir ve etkili olarak kullanabilir. Çünkü sürekli göçebe hayat insanın tabiatına aykırıdır; imkânları çok sınırlıdır ve bu durum aynı zamanda çok zor bir hayattır. Bu nedenle yerleşik sosyal hayata geçiş toplumsal gelişmenin en önemli kademelerindendir. Yerleşik hayata geçen toplulukların beslenme, barınma, sağlık, güvenlik ve benzeri temel ihtiyaçlarını karşılayabilmek için doğal çevrede yapmış oldukları değişiklik ve düzenlemelerle şehir, kasaba, köy adı verilen yerleşim birimleri doğmuştur. Elbette ki düzenli bir yerleşik hayatın temel ihtiyaçları sıralamasında alt yapı, mimari, yönetim ve sosyal örgütlenmeler en başta gelmektedir. İslam hâkimiyetinin kurulmasıyla yerleşim birimleri, hızla alt yapı ve örgütlenmelerini tamamlayarak şehir niteliği kazanmıştır. Toplum hayatı siyasî, sosyal ve 107 Bozbora, ‘‘Arnavutların Kökeni’, C. I, s. 261. 108 109 Süleyman Külçe, Osmanlı Tarihinde Arnavutluk, Ticaret Basımevi, İzmir 1944, s. 45. 32 hukukȋ yönden İslâmî esaslara göre yeniden düzenlenince yerleşim birimleri daha da güçlenmiştir. Bildiğimiz gibi İslamiyet, şehir hayatını tavsiye eder. Bunlardan hareketle İslam medeniyetinin şehirlerde kurulup temsil edildiği ve zirveye ulaştığı sonucu çıkarılabilir. Bunlara ilave olarak rahatlıkla şunu da söyleyebiliriz ki Müslümanlar yukarıda zikredilen ayeti kerimeleri ve hadisi şerifi110 dikkate alarak fethettikleri şehirlerde önemli değişiklikler yaptılar ve kendileri de yeni şehirler kurdular. Yani genel bir ifadeyle nüfusu hızla artan şehirlerde geniş kapsamlı bir imar sistemi başlatıldı. Bu durumda çok sayıda cami, medrese, han, hamam ve çarşı yapıldı. Böylece yerleşik kültür geliştikçe artık şehir planlamasına ihtiyaç duyulan yeni fonksiyonlar eklendi. Suyolları, kapalı çarşı, bedesten gibi yapılar klasik İslam şehirlerinin değişmez unsurları haline geldi. İslam çizgisi içinde varlıklarını devam ettiren Osmanlılar, fethettikleri şehirleri kamu yatırımlarıyla donatarak zenginleştirmişlerdir. Osmanlıların kurdukları şehirlerde özel mülk de vardır. Bu mülkler hükümdara, vakıflara, devlet adamlarına veya özel kişilere ait olabilir. Fakat ortak alanlar ya hükümdarın ya da diğer özel kişilerin mallarını vakfetmeleri veya tahsis etmeleriyle oluşur. Osmanlılar, Arnavutluk’un fethinden sonra Bizans’ın çöküşüyle birlikte sönükleşen şehirleri imar edip yeni yapılarla süslediler. Böylece Arnavutluk bir taraftan Müslümanlığı kabul etmeye çalışırken diğer taraftan ise bölge içindeki aktif yerini yeniden kazanmaya başlamıştır. Arnavutluk’ta ve fethi gerçekleşen şehirlerde birçok yönden değişiklikler yapıldı. İslam medeniyeti anlayışı ve şehir kültürü Arnavutlar arasında yavaş yavaş yerleşti. Şehri oluşturan bütün maddi yapılar insan ürünüdür ve ona hizmet eder. Ancak bu yapılara ruh katan, dolayısıyla bir anlamda şehri ötekilere nazaran farklılaştıran ise insanın düşünce ve inanç sistemidir. İnanç nasıl ki insanların dilini, kültürünü şekillendirmekte ise mimari görüntüye de yön vermektedir. Osmanlı şehirleri tipik İslam şehri özelliği gösterirler. Cami, medrese, mektep, kervansaray, han, hamam, çarşı, dükkânlar, bedesten, 110 Hz. Peygamber de bir hadisinde, ‘‘Şehirlerde uzak olan yerlerde oturmayınız, zira öyle yerlerde oturanlar mezarda ikamet ederler gibi’dir’’; Yine bir başka hadisinde ‘‘Mescitlerinizi sade Şehirlerinizi süslü yapınız’’ buyurmuştur; geniş bilgi için bkz, Şükrü Karatepe, Kendini Kuran Şehir, İz yayıncılık, İstanbul, 2003, s. 37. 33 bimaristan, imaret gibi maddi yapılar Osmanlı-İslam şehrini karakterize eden unsurlardır. Söz konusu yapıları ikame eden inanç, ortaya koyduğu vakıf sitemi sayesinde bu eserlerin uzun yüzyıllar boyunca şehrin hâkim siluetinde pay sahibi olmalarını sağlamıştır. Osmanlı Devleti’nde vezirler, muhafızlar cesaret ve sadakatlerinden dolayı çoğunlukla Arnavutlar arasından seçilmiştir111. Arnavutlar arasından önemli şair, yazar ve düşünürler yetişmiştir. Yine Arnavutlar Osmanlı’ya karşı büyük sevgi duyan milletlerin başında geliyordu. İslam Medeniyeti’nin bir ürünü olarak ortaya çıkan, Türk-İslam kültürüyle beraber ekonomik ve sosyal açıdan en güçlü dönemlerini yaşayan vakıf müessesesi, Osmanlı Devleti döneminde bütün alanlarda faaliyet göstermiştir. Bildiğimiz üzere Osmanlıların ayak bastıkları her yerde olduğu gibi İslam’ı kendi istekleriyle112 kabul eden Arnavutluk’ta da ilk yaptıkları, toplumu daha çok ilgilendiren ve onun şekillenmesinde derin etkisi olan dinî/sosyal yapılar için çok sayıda vakıf ve vakfiye düzenlemesidir. Tarihi kaynakların bildirdiğine göre Arnavutluk genelinde 1.015 eser113 kaydı vardır. Bunlardan 664’u dinî (cami, mescit, tekke, türbe) yapılar, 139’u eğitim (medrese, mektep, kütüphane) yapıları, 76’sı sosyal (imaret, hamam, köprü, çeşme, saray, konak, saat kulesi) yapılar, 123’ü ticaret (han, kervansaray, bedesten) yapıları ve 13’ü askerî (kale, kule-ocak) yapılar olarak inşa edilmiştir114. Bu eserler dışında Arnavutluk arşivlerinde Osmanlıca yazılı çok sayıda belge bulunmaktadır. 211 ciltten oluşan İşkodra, Elbasan ve Berat Şer’iyye Sicilleri dört asırdan daha uzun bir zamanın bütün işlemlerini içermektedir115. Sicil defterlerine Osmanlı Devleti’nin bütün işlemleri ve yazışmaları kopyalanıyordu. Bu defterlerde tespit edilen ferman sayısı 600’den fazladır. Defterlerdeki belgelerin çoğu tür olarak ferman, berat, emirname-buyruldu, huccet, i‘lam( böyle mi yazılıyor), vakıfnâme, hattı hümayûn, arzuhâl 111 Kaynaklardan Osmanlı devletinde, Arnavut kökenli 36 vezirlerin olduğu söylenmektedir; Geniş bilgi için Bkz, Mustafa Bilge, ‘‘Arnavutluk’’, İslam Ansiklopedisi; Anamali- Prifti, ‘Historia E Shqiperis’ (Arnavutluk Tarihi), C. II, TOENA yayınevi, Tiran 2002. 112 Duka, a.g. m., s. 1698. 113 Anila Polat, ‘’Arnavutluk Devlet Arşivleri Genel Müdürü Prof. Dr. Shaban Sinani ile Mülakat’’ Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araşrırma Dergisi, S.33, Ankara, 2005. 114 Polat, a.g.m. S.33 115 Shaban Sinani, ‘‘ Berat (Belgrat)Şehri Şehriye Sicil Defteri( Mahkeme Kayıt Defteri)- Arnavutluk ve Doğu Bölgeleri İlişkileri Hakkında Ansiklopedik Bir Hazine’’, çev. Anila Polat, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araşrırma Dergisi, S.33, Ankara, 2005. 34 ve vasiyetnâme türünden kayıtlardır 116. Belgeler arasında vakıflarla ilgili kayıtlar da önemli yer tutmaktadır. Vakıflar, sosyal müessese olarak XV. asır ortalarından XIX. asır sonlarına kadar uzanan bir dönemde Arnavutluk dünyasının sosyal, kültürel ve ekonomik hayatında önemli rol oynamıştır 117. 116 Sinani, ‘‘Dorshkrimet Orientale dhe Tradita Kulturore E shqiperis- Arkiva te Hapur ne Shoqeri te Hapur’’, DPA ve İsveç Devlet Arşivleri, Tiran 2002, s. 131-144. 117 Duka, a.g. m., s. 1697-1699. 35 İKİNCİ BÖLÜM KURUCULARINA VE HİZMET AMAÇLARINA GÖRE VAKIFLAR 36 I- KURUCULARINA GÖRE VAKIFLAR A- Sosyal Statülerine Göre Vakıf Kurucuları Tarihi süreçte toplumlar, çeşitli hiyerarşi ve tabakalaşma teorilerine göre sosyal sınıflara ayrılmışlardır. Bu gruplaşmalara etki eden faktörler ise farklı yönlerden ele alınmıştır 118. Osmanlı dönemi toplum anlayışına göre tabakalaşma, sosyal bir zorunluluk idi. Çünkü sosyal hayatta insanlar birtakım haklara ve görevlere sahip gruplara ayrılmak zorunda idiler. Osmanlı halkının bir parçası olan Arnavut toplumu da askerî ve reaya olmak üzere iki ana sosyal tabakaya ayrılmaktadır. Bu durum vakıf kurucuları için de geçerlidir. Zira kurucular ister istemez, bir grubun mensubu olma durumundadırlar. Bunlardan birincisi, devleti ve sosyal düzeni korumakla görevli yüksek devlet memurları grubu; diğeri ise hizmetlerini yapabilmeleri için birincilere gerekli serveti temin etmeye çalışanların meydana getirdiği gruptur119. Arnavutluk’taki vakıflara ait vakfiyelerde vakıf kurucularının toplumda sahip oldukları durum hakkında yeterli derecede bilgiler yer almaktadır. En azından vâkıfların icra ettikleri meslekler vakfiyelerde açık bir şekilde belirtilmekte veyahut bu belgelerde geçen unvanlar, kişilerin meslekleri ve görevleri hakkında birtakım bilgiler sunmaktadır. İncelediğimiz vakfiyelerden hareketle Osmanlı hâkimiyeti zamanında Arnavutluk’taki toplumun, askerî ve reaya olmak üzere iki gruptan oluştuğunu müşahede etmekteyiz. 1- Devlet Adamlarının Kurdukları Vakıflar Devlet adamlarının kurduğu vakıflar, padişah, seyfiye, ilmiye ve saray mensupları olarak dört gruba ayrılmıştır. Osmanlı Devleti’nin yönetim sistemi içerisinde, padişahın kendilerine, askerî, idarî, dinî konularda yetki verdiği ve vergilerden muaf olan kimselerin oluşturduğu gruba ‘askerî sınıf’ denmekte idi120. Askerî sınıfın önemli ve ayırt edici özelliklerinden biri, devlete vergi ödememeleri ve padişah beratı ile bir devlet hizmetine 118 Yediyıldız, ‘’Türk vakıf kurucularının sosyal tabakalaşmadaki yeri 1700- 1800’’ , Osmanlı Araştırmaları, C. III, İstanbul 1982, s. 143-144. 119 Yediyıldız, ‘‘Türk vakıf kurucularının sosyal tabakalaşmadaki yeri 1700-1800 ’’, s. 144-145. 120 Halil İnalcık, ‘ Osmanlılarda Raiyyet Rüsumu’, Belleten, C. XXIII, Ankara, 1959, s. 595-596. 37 tayin edilmiş olmalarıdır. Burada şunu da belirtmek gerekir ki; askerî sınıfın bir grubu olarak incelediğimiz ve ‘saray mensupları’ adını verdiğimiz gruba padişah hanımları ve kızları ile bey, paşa, molla gibi unvanlar verilen idarecilerin hanımları ve kızları da dâhil edilmiştir.121 Grafik 2. 1: Askeri ve Reaya Sınıfının kurduğu vakıflar oranı Arnavutluk vakfiyelerinde, vâkıfların %44’sını askerî sınıf oluştururken %56’ünü reaya oluşturmaktadır 122. Görüldüğü üzere söz konusu dönemde Arnavutluk’ta kurulan vakıfların büyük bir çoğunluğunu Osmanlı toplumunda askerî diye tabir edilen devlet görevlileri kurmuştur. Bu çalışmada incelenen 25 civarındaki vakfiyenin 11’si askerî sınıf ve 14’ü reaya mensuplarınca tesis edilmiştir123. Sosyal yardım amaçlı faaliyetler göstermeleri bakımından vakıf te’sis etmenin, devlet adamlarının ilgi odağı olduğunu bu vakfiyelerden çıkarmak mümkündür. a- Padişah (Selâtin) Vakıfları Altı yüz yıllık bir tarihi dönemi içeren dil, din, ırk, gelenek ve kültürlere sahip farklı milletlerin aynı idare ve yönetim sistemi içinde teşkilatlanmalarıyla oluşan Osmanlı toplumunun merkezinde Osmanlı padişahı ve saray kurumunun yer aldığı görülmektedir. Her türlü otoriteyi elinde bulunduran padişah ve onun ailesiyle birlikte ikamet ettiği saray, aynı zamanda Osmanlı’nın siyaset ve yönetim sisteminin özünü teşkil etmektedir. Soy bakımından Osmanlı Devletini kuran aileden gelen padişah, değişik ırk, din, dil, kültür ve 121 Yediyıldız, ‘‘Türk Vakıf Kurucularının Sosyal Tabakalaşmadaki Yeri 1700-1800 ‘’, s. 150. 122 Arnavutluk Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü’nden alınmıştır. İncelemekte olduğumuz vakfiyeler 1603-1807 yıllarına aittir. Vakfiyelerimiz aynı zamanda 128 ve 143 fontları esas alınarak incelenmiştir. 123 Arnavutluk Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü’nden alınmıştır. 38 gelenek dünyalarından gelen milletlerin oluşturduğu Osmanlı toplumunun zirvesinde siyasî, dinî, idarî ve diğer alanlarda iktidarı elinde tutan birinci derecede otorite sahibi; hem yönetenlerin hem de yönetilenlerin kendisine bağlılık duydukları tek kişidir. Osmanlı padişahları için ‘Bey’, ‘Gazi’, ‘Sultan’, ‘Han’, ‘Hüdâvendigâr’, ‘Emir’, ‘Hünkâr’, ‘Padişah’ gibi çeşitli unvanlar kullanılmıştır 124. Padişah, Osmanlılarda devleti yöneten ve idare eden en yetkili kişidir. Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan itibaren hemen hemen bütün Osmanlı padişahlarının vakıflar kurdukları konuyla ilgili yapılan çalışmalardan anlaşılmaktadır. Padişah vakıfları gerek kuruluşları, gerek mahiyetleri ve gerekse yönetimleri bakımından diğer vakıflardan farklı özellikler taşımaktadır. Bu yönleriyle padişah vakıfları, ‘evkâf-ı selâtin’ başlığı altına ayrı bir bölüm olarak incelenmiş ve diğer ‘evkâf-ı âmme’ vakıflarından ayrılmıştır. 1385-1912 yılları arasında Osmanlı idaresi altına bulunan Arnavutluk, Osmanlı Devleti’nin ayrılmaz bir parçası haline gelmişti. Arnavutluk, I. Bayezit, II. Murat, Fatih Sultan Mehmet ve II. Bayezit tarafından ziyaret edildi. Tarihi kaynaklara bakıldığında padişahların fethettikleri yeni yerlere cami, medrese, han, hamam, kervansaray, mektep, mescit, kuleler ve vakıflar kurdukları bilinmektedir. Araştırma çerçevesinde Arnavutluk’ta vakıf kuran padişaha rastlanmamaktadır. Bu çalışmada daha çok Arnavutluk Devleti Arşiv Genel Müdürlüğü’nde bulunan vakfiyeler ele alınmıştır. Oradan temin edilen ve incelenen belgeler de küçük vakfiyelerdir. Çalışma dönemimizin sınırlı olması sebebiyle Arnavutluk’a ait vakfiyelerin tamamı incelenememiştir. Eğer söz konusu vakfiyelerin tamamı incelenebilirse bu bölgeye yönelik Sultanlara ait vakfiyelerle de karşılaşılması mümkün olabilir. b- Seyfiye Sınıfının Kurduğu Vakıflar Osmanlı toplum yapısında padişah ve saray kurumundan sonra en etkin toplumsal kesim, özgün adı ile Askerî sınıftır. Bu grubu oluşturanlar, Padişah tarafından bir ‘‘berat'la kamu bürokrasisinin herhangi bir görevine atanan, kamu hizmetlerini padişah adına yerine getiren, çeşitli imtiyazlara sahip olan, toplum yapısında statü ve iktisadî imkân açısından 124 İnalcık, ‘’Osmanlı Padişahı’’, A.Ü.S.B.F.D, C. XIII, Ankara, 1958, s. 68-79. 39 iyi durumda bulunan görevlilerden müteşekkil bir imtiyazlı sınıf’’ olarak karşımıza çıkmaktadır 125. Askerî sınıf, siyasal-yönetimsel sistemin merkezinde ve eyalet örgütlerinde görevli sipahileri, ordu ve bürokrasi mensuplarını, adalet hizmetinde görevli kadıları ve naibleri, sadrazam, paşa, vezirler, beylerbeyi, sancakbeyleri, kapıkulu zâbıtleri ve neferleri ile tımarlı sipahiler ve deniz askerleri gibi oldukça geniş bir toplumsal kitleyi kapsamaktaydı. Araştırma kapsamındaki vakfiyelerde Arnavutluk’taki vakıf kurucularından 7’inin (%28) seyfiye sınıfına mensup olduğu belirlenmiştir. Seyfiye sınıfına mensup kişilerin kurdukları vakıflar gözden geçirildiğinde hangi tür hizmetler için vakıf kurdukları ortaya çıkmaktadır. Tetkik edilen vakfiyelere göre seyfiye mensuplarının medrese, mektep, imaret, han, hamam, değirmen, dükkân gibi yapılarla eğitim ve sosyal hizmet alanlarında vakıflar kurdukları, ailevî ya da yarı ailevî vakıflarla mensuplarına bir takım gelirler bıraktıkları anlaşılmaktadır. Aşağıdaki tabloda kendileri ya da babaları çeşitli idarî görevler ifa eden paşa, paşazâde, bey, beyzâde ve subaşı gibi unvanları olan şahısların kurdukları vâkıflar yer almaktadır. Sıra no: VÂKIF MEVKÛFÂT KAZA/ MAHALLE DEFTER NO 1. Süleyman Paşa 1 un değirmeni ve 500 kuruş Fraşır Köyü Font: 128 Defter:102 2. Delvine Sancağı Mutasarrıfı İbrahim Paşa Üç gözümlük’lü 1 değirmen ve kayık, 1 dükkân Veterik Köyü, Voyvoda Mahallesi ve Ruguç köyü Font: 128 Defter:102 3. Üzgürzâde Ahmet Bey Bina ................ Font: 128 Defter:10 4. Mehmet Beyzâde Bina ................. Font: 128 Defter:10 5. Muşalı Hüseyin Ağa bin Tali Bey 15.000 akçe El-Müştada Köyü Font: 128 Defter: 16 6. Sinan Bey 50.000 akçe Pobrat Köyü Font: 128 Defter: 16 7. Bekir Subaşı 2.000 akçe Logara Köyü Font: 128 Defter: 22 Tablo 1: Seyfiye’ye Mensup Vakıf Kurucuları 125 İnalcık, ‘’ Örf’’, İslam Ansiklopedisi, C. IX, s. 480. 40 Söz konusu şahıslardan bazılarının vakfiyeleriyle ilgili özet bilgiler şöyledir: Süleyman Paşa Hazretleri 20 Temmuz 1732 Fraşer köyünde kendi mülkünden olan un değirmeni ve 500 kuruş vakfetmiştir. Süleyman Efendi 500 kuruş vakfederken cami-i şerifte bulunan imam ve hatibe 50’şer kuruş, müezzin ve kayyıma ise 25’er kuruş verilmesini, kandilleri için yıllık 10 vukiyye/ okka (bir okka = 400 dirhem=1.288gm.) zeytinyağı alınmasını istemiştir. Bunun yanı sıra Murat Çelebi Mahallesi’nde bulunan Hüseyin Paşa Camii’nin tamiri için yıllık 100 kuruş verilmesini ve geri kalan 250 kuruşun ise aynı şehirde büyük köprü ve korkuluk denilen duvarının tamiri için tahsis edilmesini talep etmiştir. Süleyman Paşa hayatta olduğu sürece kurduğu vakfın tevliyetinin kendisinde olacağı, vefat ettikten sonra tevliyetin 3 nesil erkek ve kız evladına bırakılacağını şartları arasına koymuştur 126. Berat şehrinde ikamet eden ve Delvine Sancağı Mutasarrıfı olan Kaplan Paşazâde İbrahim Paşa vakfiyesi 1797 yılına aittir. İbrahim Paşa, Veterik köyünde olan üç gözümlük değirmen, Ruguç köyünde üç gözümlük değirmen ve arkları ve bunlara bağlı olan bir miktar mülk, Voyvodalar adlı yerde bir miktar mülk ve dükkânını vakfetmiştir127. Vakfedilen değirmen ve dükkânlardan elde edilen gelirler camiler, yolların tamiri, Mekke ve Medine’de hizmet edenlere gibi farklı hizmet alanlarına tahsis edilmiştir. Ele aldığımız örnek vakfiyeler içinde en kapsamlısı olan bu vakfiyenin içeriğini şöyle özetleyebiliriz: İbrahim Paşa, dükkânın dışında kalan mevkufâtın gelirlerinin kale içerisinde inşa ettirdiği ve kendi adıyla bilinen caminin imam ve hatipliğini yapacak şahsa 30 akçe, iki müezzine 15’er akçe ve iki kayyime 10’ar akçe verilmesini istemiştir. Cami içinde ve minarelerde olan 30 adet kandil için gereken 40 vukiye yağ, caminin hasırları, döşemesi ve tamiri için günlük 40 akçe tahsis edilmiştir. Ayrıca aynı şehirde bulunan Fatih Sultan Mehmet Han Camii tamiri için yılda 45 kuruş, Ak Mescidi tamiri için ise günlük beşer akçe söz konusu camilerin mütevellilerine verilecek. Şeyh Beyazıt, Eş-Şeyh Mustafa Karabaş Efendi ve Hüseyin Paşa tekkelerinde fakirlerin yiyecek 126 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 102, s. 4. 127 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 102, s. 1. 41 ihtiyaçlarının karşılanması için her yıl Ramazan ayında her bir tekkeye yıllık 45 kuruştan toplam 135 kuruş verilmesini şartları arasına koymuştur. İbrahim Paşa Zikredilen tekkelerde kalanların her hafta Cuma günleri Yasin suresi ve her yıl Kadir gecesinde 70.000 kelime-i tevhid, aynı şekilde imamların da her hafta Cuma günleri birer Yasin ve her yıl birer hatim okumalarını istemiştir. Okunan hatimler, sureler ve kelime-i tevhidlerin sevabını başta Hz. Peygamber, diğer peygamberler, Ehlibeyt ve Ashâb, Tabiin, müctehidler ve kendisinin, ebeveyninin ve kardeşlerinin ruhlarına hibe edilmesini talep etmiştir. Voyvodalar adlı yerde olan dükkânın kirasından günlük 160 akçe ayrılmasını ve ihtiyaç halinde bu parayla Ceremlus Camii’nin tamiri, Ceremlus camii yakınlarında Kasaphane’den Büyük köprüye kadar olan yolun korkuluğunun tamiri, yine aynı camiden bostanlara kadar olan yolun ve kaldırımlarının tamiri, Hacı Silahdar Ağa’nın inşa ettirdiği handan Akköprü Mahallesi’nde olan Yakup Hoca Mescidi’ne kadar olan yolların, kaldırımlarının tamiri ve temizliği, Ak Mescit’ten Kuru Çeşme’ye kadar olan yolda kendisinin yaptırdığı kaldırımların tamiri, Eski Pazar Mahallesi’nden Beziyay(?) Çiftliği’ne kadar olan araba yollarının ve kaldırımlarının tamiri ve temizliği, Veterik Köyü yakınlarında olan mezarlıktan büyük dereye ve büyük dereden Mehmet Paşa Köprüsü’ne kadar olan yolların tamir ve temizliği, Posta ve Paşalı köylerinin yakınlarında olan eski kaldırımların başlangıcından Gâvur köprüsüne kadar olan yolların tamir ve temizliğinin yapılmasını şart koşmuştur. İbrahim Paşa, tesis ettiği vakıflar aracılıyla yalnızca Arnavutluk değil aynı zamanda kutsal topraklar için de hizmet etmiştir. Nitekim vakıf gelirlerinden Mekke-i Mükerreme’de Harem-i şerif hizmetçileri için günlük 40 akçe, Medine-i Münevvere’de Ravza-i Mutahhara hizmetçileri için ise günlük 50 akçe tahsis etmiş ve bu paraların her yıl Haremeyn Evkafı Nazırı Daru’s-Saade Ağası nezaretinde her yıl Surre Emini vasıtasıyla Hicaz’a ulaştırılmasını istemiştir. Vakfın nezaret görevi için günlük 25 akçe ayrılmıştır. Vakfın tevliyetinin günlük 100 akçe mukabilinde hayatta olduğu sürece kendisine, vefatından sonra evladına ve nesilden nesile onların evladına, neslinin kesilmesinden sonra Berat Şehrinde emin bir kimseye verilmesini istemiştir. 42 Üzgürzâde Ahmet Bey128 ve Mehmet Beyzâde129 vakfiyeleri 1709 yılına aittir. Bu kişiler Belgrat sakinlerinden olup sahip oldukları binaları vakfetmişlerdir. Muşalı Hüseyin Ağa bin Tali Bey vakfiyesi 1679 yılına aittir. Hüseyin Ağa ‘ElMuştada’ adıyla bilinen karyede muhtar olup kendi malından 15.000 akçe vakfetmiştir. Vakfettiği bu 15.000 akçenin ticarî amaçlı olarak yıllık yüzde 15 murabaha ile çalıştırılması şartını ileri sürmüştür. Böylece vakfedilen 15.000 akçeden her sene 2.250 akçe gelir elde edilecektir. Hüseyin Ağa bin Tali Bey bu paranın 2.000 akçesini Livar köyünde inşa ettiği sıbyan mektebinin muallimine verilmesini, Muallimin de bu para karşılığında çocukları eğitmesini istemiştir. Kalan 250 akçe tevliyet için ayrılacaktır. Tevliyet görevi de yine imama tevdi edilmiştir.130 Sinan Bey vakfiyesi 1084/1674 yılına aittir. Sinan Bey Pobrad köyü sakinlerinden olup kendi malından 50.000 akçe vakfetmiştir131. Konuyla ilgili belgede bu paranın kimlere borç olarak verildiği ayrıntılı olarak zikredilmiştir. Logara köyü sakinlerinden Subaşı Bekir Efendi 1817 yılında Murad Çelebi Mahallesi’nde İbrahim kethüdânın mescidi için 2.000 akçe vakfetmiştir132. Bu vakfiyede bunların dışında teferruatlı bir bilgi veya her hangi bir şart yer almamaktadır. Seyfiyeye mensup şahısların vakfettikleri menkul ve gayrimenkulleri bir bütün olarak şöyle tablolaştırabiliriz: Mevkûfât Miktar/Adet Bina 2 Değirmen 2 Mülk 2 Gayrimenkul Dükkân 1 Para 500 kuruş 67.000 akçe Tablo 2: Seyfiyeye mensup vakıf kurucularına ait menkul ve gayrimenkuller. 128 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 10, s. 39, 40. 129 A.D.A.G.M, Fond: 128, Defter: 10, s. 39. 130 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 16, s. 52. 131 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 16, s. 53. 132 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 22, s. 32. 43 Tablo 2’den görüldüğü gibi Seyfiye’ye mensup olanlar 2 bina, 2 değirmen, 2 farklı yerlerde mülk, 1 dükkân ve bir miktar para vakfetmişlerdir. Değirmen ve dükkânlardan elde edilen gelirlerin yol, köprü ve camilerin tamiri için harcanmasını talep etmişlerdir. Bunun dışında vakfın gelirleriyle imamların, müezzinlerin ve camideki diğer görevlilerin ayrıca mektep muallimlerinin maaşlarının karşılanması sağlanmıştır. c- İlmiye Mensuplarının Kurduğu Vakıflar Osmanlı Devleti’nde medreselerden yetişerek devletin genel karakteri doğrultusunda din, adalet ve eğitim ile ilgili görevleri yerine getiren gruba ilmiye sınıfı denilmektedir. Bu gruba mensup olup vakıf kuran kişiler arasında şeyhülislamlar, kadılar, kadı askerler, müftüler, müderrisler ve imamlar gibi ilmiye mensupları yer almaktadır 133. Yönetici sınıfı içerisinde ulema, seyfiye ve kalemiyeye nispetle daha prestijli durumdaydı. Şer’i hukukun yürürlükte olduğu Osmanlı Devleti’nde dinî idarî yetkileri elinde bulunduran ilmiye sınıfı, sadece bilimsel çalışmalar yapan bir teşkilat değildir. Aynı zamanda eğitim-öğretim faaliyetlerinin düzenlenmesi, adaletin sağlanması, din işlerinin yönetimi gibi sosyal hayatın temel dinamiklerinden de sorumlu ve bu vasıflarıyla yalnız yönetici sınıf arasında değil toplum içinde de itibarlı konumdaydılar134. İncelenen 25 vakfiyenin 4’i (% 16) ulemaya mensup vâkıflarca oluşturulmuştur. Toplum içerisinde konumları düşünüldüğünde, bu yüzdelik pay, ulemanın vakıf yapma konusunda isteksiz olduğu izlenimini uyandırsa da, nüfusun çoğunluğunu reayanın oluşturduğu düşünülürse, askerî sınıf içerisindeki oranlarına göre değerlendirilmeleri daha doğru olur. Aşağıdaki tabloda, görevleri de belirtilerek ilmiyeye mensup vakıf kurucuları yer almaktadır. Sıra Adı Görevi/ Unvanı Vakfedilen Kaza/Köy/Mahalle Defter No 1. Hüseyin Efendi Hoca 7.000 akçe El-Hac Süleyman f: 128 d: 15 2. Ali Efendi bin Mehmet İmam 3.500 akçe Murat Çelebi f:128 d: 49 133 Yediyıldız, ‘’Türk vakıf kurucularının sosyal tabakalaşmadaki yeri 1700-1800’’, s. 152. 134 Davud Dursun, Yönetim- Din İlişkileri Açısından Osmanlı Devleti’nde Siyaset ve Din, İşaret Yayınları, İstanbul, 1992, s. 214. 44 3. Mehmet Efendi bin Hüseyin İmam 40.000 akçe Hüseyin Engele f: 128 d: 21 4. Hasan Hoca bin Abdullah Hoca 30.000 akçe Tarısta oğlu f:128 d: 18 Toplam 80.500 akçe Tablo 3: İlmiyeye Mensup Vakıf Kurucuları Yukarıdaki Tablo 3’te görüldüğü gibi ilmiyeye mensup vâkıflar, cami görevlilerinden ibarettir. İlmiye sınıfından olup başka görevlerde bulunanlar da vakıf tesis etmiş olabilirler, fakat elimizde bulunan belgelerde onlara rastlanmamıştır. 7.000 bin akçe vakfeden Hüseyin Hoca’nın vakfiyesi 1686 yılına aittir. Hüseyin Hoca yıllık yüzde 15 murabaha ile çalıştırılması ve elde edilen gelirlerle hizmet edilmesi şartıyla sıbyan mektebine 5.000, su hizmetleri için de 2.000 olmak üzere toplam 7.000 akçe vakfetmiştir135. İmam Ali Efendi’nin vakfiyesi 1682 yılına aittir. Ali Efendi’nin kendi malından 3.500 akçe vakfettiği vakfiyesinde kaydedilmiştir. Vakfettiği bu paranın yıllık yüzde 15 murabaha ile çalıştırılmasını istemiş ve elde edilecek 525 akçenin mescidin değişik hizmetlerine harcanmasını şart koşmuştur136. İmam Mehmed Efendi bin Hüseyin’in vakfiyesi 1702 yılına aittir. Mehmed Efendi vakfettiği 40.000 akçenin yıllık yüzde 15 murabaha ile çalıştırılmasını istemiş ve her yıl elde edilecek 6.000 akçe gelirden Hüseyin Engele Mahallesi’ndeki fukaraya 750, aynı mahallede çeşme tamiri için 600 akçe, mahallede bulunan camiye kilim, hasır ve kandil alınması için 750, değişik hizmetler mukabilinde imamlara 1.800, müezzinlere 900 akçe verilmesini, son olarak 1.200 akçe de mütevelliye tahsis edilmesini şart koşmuştur137. Hasan Hoca bin Abdullah’ın vakfiyesi 1708 yılına aittir. Hasan Hoca bin Abdullah vefat etmeden önce kendi malından 30.000 akçe ayrılarak, bu paranın vakfedilmesini istemiştir. Vakfettiği bu paranın gelirinin Baba Kadı Mahallesi’nde Şeyh Mustafa Efendi 135 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 15, s. 43-44. 136 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 49, s. 106. 137 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 21, s. 66. 45 Zaviyesi ve Cami-i Atik Mahallesi’nde Şeyh İbrahim Efendi Zaviyesindeki fakirlere verilmesini talep etmiştir138. Yukarıdaki bilgilerden de anlaşıldığı üzere ilmiye mensupları daha çok para vakıfları tesis etmişlerdir. Onlar bu vakıflar aracılığıyla elde edilecek gelirleri fakirlere, cami ve mescitlere halı, kilim, hasır ve kandil alınmasına, hizmetleri karşılığında imamlar ve müezzinlere, mektep muallimleri ve talebelerine, çeşmelerin tamiri ve benzeri hizmetlere tahsis etmişlerdir. 2- Reayanın Kurduğu Vakıflar Osmanlı toplumunun alt kademesini oluşturan reaya, şehirliler, köylüler, tüccar ve göçebelerden oluşmaktadır. Başka bir ifade ile Osmanlı toplumunun en geniş tabakasını oluşturan reaya sınıfı, askerî sınıfın dışında kalan, devlete vergi ödemek zorunda olan ve aynı zamanda yönetilen grubu oluşturmaktadır 139. Reaya aynı zamanda üretici grubu temsil eder ve çoğunluğu ziraatla uğraşırdı. Bunun yanında hayvancılıkla uğraşanlar, tüccarlar, zanaatkârlar ve esnaflar da bulunurdu. Osmanlı toplumunda reayanın gelir durumlarının askerî sınıfa göre daha düşük olduğu bilinen bir gerçektir. Vakfiyeler, Arnavut toplumunda söz konusu birbirinden farklı düzeylerde bulunan reaya sınıfının da imkânları ölçüsünde vakıflar kurduklarını ortaya koymaktadır. Ele aldığımız vakfiyelerden yarısı reayadan olan şahıslarca tesis edilen vakıflara aittir. Bu grubu oluşturan vakıf kurucuların bazılarının hayyât (terzi), debbağ (derici), ziraat (çiftçi) gibi meslekleri de belirtilmiştir. Aşağıdaki tabloda reaya sınıfından olan vakıf kurucuları sıralanmıştır: Sıra No Adı Mesleği Vakfettiği mal Mahalle Karye Defter no 1. Hüseyin el-Hayyât bin Yusuf Terzi 60.000 akçe Mehmet Bey f: 128 d: 10 2. Sadi Efendi bin Ömer Efendi Çiftçi 3.000 akçe Mahkeme f: 128 d: 16 3. Salih bin Seyit 4.650 akçe Sollan Karyesi f: 128 d: 22 4. Mahmure Hanım (Mustafa Efendinin ............ 12.000 akçe Ak Mescidi f: 128 d: 9 138 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 18, s. 41. 139 M. Zeki Pakalın, C. III, s. 14 46 Kızı) 5. Sadi Efendi ............ 80.000 akçe El- Hac Sinan f: 128 d: 9 6. Fazlullah bin Hasan .............. 46.000 akçe Cami Atik f: 128 d: 9 7. Ali bin Sinan ............... 30.000 akçe Ala Keviyri f: 128 d: 37 8. Âlime binti Abdullah ................ Ev Molla Ahmet Bey f: 128 d: 15 9. Simitçi Kethüdası Osman Çelebi bin Sinan Simitçi Kethüdası 3.000 akçe Kara Kasım Mahallesi f:128 d: 21 10. Fatma binti Şahu (Şeyh) ............... Ev ve bahçe Üzgür Mehmet Bey f: 128 d: 22 11. Mehmed Efendi bin Yakup Efendi ............. 21.600 akçe Hüseyin Hoca f: 128 d: 9 12. Ayşe binti Hüseyin Elimam .................. 10.000 akçe Üzgür Mehmet Bey f: 128 d: 40 13. Ayşe binti Mehmet Paşa ...................... Darulkurra ve 100.000 akçe Murat Çelebi f: 128 d: 16 14. Bekir Subaşının Zevcesi ........................ 2000 akçe Logar Karyesi f: 128 d: 22 Tablo 4: Reaya’dan Vakıf Kurucuları Terzi olan Hüseyin el-Hayyât bin Yusuf’un vakfiyesi 20 Mayıs 1711 tarihlidir. Adı geçen şahıs 60.000 akçe vakfetmiş ve bu paranın 40.000 akçesi ile Musalla yakınlarında bir mektep bina edilmesini, buraya bir muallim görevlendirilmesini ve kalan paranın gelirinin bir kısmını muallime ve mektebin tamirine tahsis edilmesini istemiştir. Mektebin tamamen yıkılmasından sonra gelirler fakirlere verilecektir. Ayrıca 60.000 akçeden 3.000 akçenin geliri Ak Mescid müezzinlerine, 13.000 akçenin gelirinin her yıl bir hatim okuyacak olan İbrahim Efendi’ye, kalan 4.000 akçenin geliri de Hasan Efendi Mescidi imamına da verilmesini şart koşmuştur140. Sadi Efendi bin Ömer Efendi’nin vakfiyesi 1652 yılına aittir. Çiftçi olan Sadi Efendi bin Ömer Efendi kendi malından 3.000 akçe vakfetti. Vakfettiği bu paranın yıllık yüzde 15 murabaha ile çalıştırılmasını istemiş ve elde edilen 450 akçeden her gün 1’er akçeden yıllık 360 akçenin Sultan Beyazıt Han Cami’nde imamına verilmesini ve kalan 90 akçenin ise mütevelli Hasan Bali’ye verilmesini şart eylemiştir.141. Salih bin Seyyid’in 1817 yılında Debbağlar Camii için 4.650 akçe vakfetmiştir142. 140 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 10, s. 43-44. 141 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 16, s. 44. 142 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 22, s. 32. 47 Mustafa Efendi’nin kızı Mahmure adlı hanım 1698 yılında 12.000 akçe vakfetmiş, bu paranın gelirini yaşadığı sürece kendisi, vefatından sonra ise çocukları, neslinin kesilmesinden sonra da mahalledeki camide imam olanlara tahsis etmiştir.143. Sadi Efendi’nin vakfiyesi de 1704 yılına aittir. Sadi Efendi kendi malından 80.000 akçe vakfetmiştir. Kendisi ve evladının nesli kesildikten sonra bu paranın 8.000 akçelik kısmının geliri cami imanına,12.000 akçenin geliri muallime, 8.000 akçenin geliri Baba Kadı Camii imamlarına, 12.000 akçenin geliri Eski Cami yakınlarındaki medrese müderrislerine, 12.000 akçenin geliri Ahmet Ağa’nın muallim hanesinde muallim olanlara, 8.000 akçenin geliri Haffafan camii imamlarına, 8.000 akçenin geliri de el-Hac Süleyman Camii’ne, 12.000 akçenin geliri de Enkale Cami müezzinlerine tahsis edilmiştir144. Berat şehrinden Fazlullah bin Hasan 1704 yılında 46.000 akçe vakfetmiştir. Bu paranın gelirlerini değişik miktarlarda şehirdeki değişik camilerin ihtiyaçlarına, imam ve müezzinlerinin giderlerine ve mektep muallim ve talebelerine harcanmasını şart koşmuştur.145. 30.000 akçe vakfeden Ali bin Sinan’ın vakfiyesi 1708 tarihlidir. Ali bin Sinan Vakfettiği bu paranın yıllık yüzde 15 murabaha ile çalıştırılmasını istemiş ve bu paradan 10.000 akçelik kısmının geliri Ceremlüs(?) mescidi imamı, Kalan 20.000 akçe’den, 5.000 akçenin geliri Ak Köprü Mahallesi’nde Mehmed Efendi’nin inşa ettirdiği mescit imamları, 5.000 akçenin geliri aynı mescidin müezzinleri, 5.000 akçenin geliri Mehmed Efendi Tekkesi şeyhleri, 5.000 akçenin gelirini de aynı mahallenin tekâlifi için tahsis etmiştir146. Âlime bint-i Abdullah’ın vakfiyesi 1602 yılına aittir147. Söz konusu şahıs sahip olduğu kendi evini vakfetti. Kendi hayatta olduğu sürece Memi bin Abdullahla beraber oturacaktı. Vefatından sonra Memi, ondan sonra da Memi’nin evladının oturmasını, Memi’nin nesli kesildikten sonra ise fakirlerden dindar birisinin oturmasını vasiyet etmiştir. Söz konusu şahıs fasık ve facir olmayacak, evde oturma karşılığında her gün üç ihlâs okuyup vakfedenin ruhuna hibe edecek ve eve mahalle ahalisi nazır olacaktı. Evin tamiri içinde oturan kişi tarafından yaptırılacaktı. 143 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 9, s. 4. 144 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 9, s. 6. 145 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 9, s. 9. 146 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 37, s. 47. 147 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 15, s. 59. 48 Simitçiler Kethüdası olan Osman Çelebi bin Sinan vakfiyesi 13 Nisan 1702 yılına aittir. Osman Çelebi kendi malından 3.000 akçe vakfetmiştir. Vakfettiği bu paranın yıllık yüzde 15 murabaha ile çalıştırılmasını istemiştir.(Toplam olarak vakfedilmiş bu paralar yılda 450 akçe eder) Osman Çelebi bin Sinan, Kara Kasım Mahallesi’nde bulunan cami kayyımına 200 akçe verilmesini, imamın vefatından sonra bu gelirin müezzinlere aktarılmasını istemiştir. Kalan 250 akçe ile caminin mihrabının sağ ve solunda yakılmak üzere iki kandil ve yağ alınmasını şart koşmuştur.148 Fatma bint-i Şahu vakfiyesi 1807 yılına aittir. Şahsın, hayatını geçirdiği kendi evini ve çevresinde dikili meyve ağaçlarıyla birlikte güzel bahçesini, Karabaş Efendi Tekkesine vakfettiği öğrenilmektedir149. Vakfiyesindeki bu kısa malumat dışında vâkıfın herhangi bir şart ya da talebine ve başka herhangi bir bilgiye rastlanmamaktadır. Mehmet Efendi bin Yakup Efendi’nin vakfiyesi 20 Eylül 1704 tarihlidir. Mehmed Efendi, 21.600 akçe vakfetmiş ve bu paranın zamanın şartlarına göre işletilmesini istemiştir. Söz konusu paranın 3.600 akçelik kısmının gelirinin Cuma günleri namazdan sonra üç ihlâs-ı şerif okumaları karşılığında el-Hâc Sinan Camii hatiplerine, 12.000 akçelik kısmının gelirinin aynı camide her yıl Receb, Şaban ve Ramazan aylarında üç hatim okumaları mukabilinde cami hatiplerine, 6.000 akçelik kısmın gelirinin de Cuma günlerinde namazdan sonra fetih suresinin okunarak Hz. Peygamber ve ashabının ruhuna hibe edilmesi mukabilinde yine aynı caminin hatibine verilmesini istemiştir150. Murad Çelebi Mahallesi sakinlerinden Ayşe bint-i Mehmet Paşa vakfiyesi ele aldığımız vakfiyeler arasında en büyük olanlardandır. Ayşe bint-i Mehmed, 1679 tarihli vakfiyesiyle 100.000 akçe vakfetmiştir. Bu para çalıştırılacak ve yılda toplam 15.000 akçe gelir elde edilecek. Söz konusu gelirin 10.000 akçesi, Ayşe hanım’ın kocası Salih beyle birlikte inşa ettiği on oda ve bir dershaneden oluşan daru’l-kurrâ’nın ihtiyaçları için harcanacak, yıllık 3.600 akçe mütevelliye verilecek, kalan 1.400 akçe ise mütevelli ve nazır tarafından hıfz olunacak ve medresenin tamiri için kullanılacaktır 151. 148 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter 21, s.59. 149 A.D.A.G.M, Font:128, Defter: 22, s. 30. 150 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 9, s. 5. 151 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 16, s. 56-57-58. 49 Ayşe bint-i Hüseyin’in vakfiyesi 1708 yılına aittir. Vakfiyesinde, Ayşe binti Hüseyin’in sahip olduğu malından 10.000 akçe vakfettiği öğrenilmektedir. Vakfettiği bu akçenin ticarî amaçlı olarak yıllık yüzde 15 murabaha ile çalıştırılması şart koşmuştur. Bu paranın 4.000 akçesinin gelirini yatsı namazından sonra üç ihlâs okuyup kocasının ruhuna hibe etmesi mukabilinde Ustadoğlu mahallesindeki cami imamına verilmesini, 2.000 akçenin gelirinin dersten sonra üçer ihlâs okuyup Hz. Peygamber (sav) ve ashabının ruhuna hibe etmek mukabilinde Cami-i Atik mahallesindeki Beyazıt Efendi zaviyesinde bulunan muallime verilmesini ve son olarak baki kalan 4.000 akçenin gelirinin ise derslerden sonra yapılan duaların kendisi ve vefat eden oğlunun ruhuna hibe edilmesi şartıyla, işinde vazife alanlara verilmesini şart koşmuştur152. Son olarak ismi yazılmamış ancak Subaşının hanımı olduğu belirtilen bir vakfiyeden bahsedilecektir. Şahsın adı tam olarak bu vakfiyede yer almamaktadır. Sadece Bekir Subaşının eşi ifadesi geçmektedir. 1817 tarihli bu vakfiyede Bekir Subaşının zevcesi sahip olduğu kendi malından 2.000 akçeyi Ali Bey Mahallesinde bulunan mescidin imamı için vakfetmiştir. Bu vakfiyede de herhangi bir şart, talep veya ayrıntılı bilgiye rastlanmamaktadır 153. Yukarıdaki bilgilerden de görüldüğü üzere reayadan 14 vakıf kurucusundan 6’sı kadın 8’i erkektir. Askerî sınıftan farklı olarak reaya sınıfı gerek Osmanlı toplumu ve gerekse Arnavut toplumunun en alt kademesini oluşturmasına, devlete bir takım vergilerle yükümlü tutulmasına rağmen kendi imkânları çerçevesinde ve her açıdan kendi güçleri yettiği kadarıyla vakıf kurmaya çalıştıklarını, incelenen bu vakfiyelerden anlaşılmaktadır. Reaya daha çok din, sosyal ve eğitim sahalarında faaliyetler gösteren vakıflar kurmuştur. Reaya sınıfı bildiğimiz gibi Osmanlı toplumunun en alt seviyesindeki sınıftır. Buna göre reayalılar diğer sınıf mensupları kadar para ve mülk vakfetmişlerdir. Reaya mensupları kendi malından daha çok para vakfetmişlerdir. Onlardan biri, mülkiyetine sahip olduğu menkul veya gayrimenkul mallarından bir kısmını veya onların tamamını, Allah’ın rızasını kazanmak niyetiyle, halkın herhangi bir ihtiyacını gidermek üzere dinî, hayri veya içtimai bir gayeye müebbeden tahsis ederse, malını vakfetmiş, yani bir vakıf müessesesi kurmuş olurdu. 152 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 40, s. 44. 153 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 22, s. 32. 50 B- Cinsiyetlerine Göre Vakıf Kurucuları İnsanlık tarihi boyunca göçler ve savaşlar gibi zorluklar karşısında kadınlar ve erkekler birlikte hareket etmişlerdir. Bunun yanında devlet yönetimi, kültür, sanat ve imar faaliyetleri gibi işlerde de kadınlar ve erkekler bu faaliyetleri birlikte yürütmüşlerdir. Osmanlı toplumunda olduğu gibi Arnavut toplumu da askerî ve reaya ismi altında iki ana sosyal tabakaya ayrılmaktadır. Mamafih bu tabakalaşma vakıf kurucuları için de geçerlidir. Zira kurucular ister istemez, bir grubun mensubu olma durumundadır. 1- Erkekler Tarafından Kurulan Vakıflar Osmanlı toplumunda, sosyal hayatın getirdiği birtakım zorluklar ve kısıtlamalar, devlet görevlerinde ve çalışma hayatında erkeklerin, kadınlara göre daha ön planda yer almasını gerekli kılmıştır. Bu durum erkeklerin devlet görevlerinde daha fazla yer almasını sağladığı gibi, onların vakıf kurma faaliyetlerinde de etkili olmuştur. Vakıflar Sayıları Oranı Erkekler 19 %76 Kadınlar 6 %24 Toplam 25 %100 Tablo 5: Arnavutluk’ta Cinsiyetlerine Göre Kurulan Vakıflar Arnavutlukta vakıf kurucularının çoğunluğunu erkeklerin teşkil ettiğini göstermektedir. Yukarıdaki tablodan da görüldüğü üzere ele aldığımız vakfiyelerde vakıf kurucularının 19’u erkeklerden oluşmuştur. Başka bir ifadeyle bu dönemde erkeklerin kurduğu vakıflar %76’lık bir oran meydana getirmektedir. Bu sonuçlar, Osmanlı döneminde Arnavutluk’ta çalışma hayatında ve sosyal hayatta erkeklerin, kadınlara nazaran daha etkili olduklarını göstermektedir. Buna rağmen kadınlar, kültürel konulara ve imar faaliyetlerine kayıtsız kalmamışlar, kurdukları vakıflarla toplumun ihtiyaçlarının karşılanmasına yardımcı olmuşlardır. 51 2- Kadınlar Tarafından Kurulan Vakıflar Bu dönemde Arnavutluk’ta kadınların da önemli sayıda vakıflar kurdukları tespit edilmiştir. Kadınların bu dönemde kurdukları vakıfların oranı %24’dir. İncelenen vakfiyelerden Arnavutlukta vakıf kuran kadınlar şunlardır: Âlime bint-i Abdullah, Fatma binti Şehu, Ayşe bint-i Hüseyn el-imam, Ayşe bint-i Mehmet Paşa, Mahmure bint-i Mustafa Efendi ve Bekir Subaşının Zevcesi. Aşağıdaki tabloda Kadın vakıf kurucularına ait menkul ve gayrimenkul miktarlar görülmektedir: Mevkûfât Ünite Miktar/ Adet 10 hucre ve bir dershaneden oluşan Darulkurra 1 Ev 2 Gayri Menkul Meyve ağaçlarla bahçe 1 Menkul Para 124.000 akçe Tablo 6: Kadın vakıf kurucularına ait menkul ve gayrimenkul miktarları Vakıf kuran kadınlar daha çok eğitim-öğretim faaliyetlerine öncelik vermişlerdir. Fatma bint-i Şahu, dikili meyve ağaçları ve bahçesiyle birlikte evini ‘Karabaş Efendi’ tekkesine vakfetmiştir. Ayşe hanım’ın kocası Salih beyle birlikte inşa ettiği on oda ve bir dershaneden oluşan darulkurra ve 100.000 akçe vakfetmiş. Darulkurra’nın ihtiyaçları için harcanacak, yıllık 3.600 akçe mütevelliye verilecek, kalan 1.400 akçe ise mütevelli ve nazır tarafından hıfz olunacak ve medresenin tamiri için kullanılacaktır 154. Vakfedilen gayrimenkullerin dışında kadınlar değişik hizmetler için toplam 124.000 akçe vakfetmişlerdir. Vakfiyelere yansıyan bilgilerden anlaşıldığı kadarıyla kadınların, kültürlü, bilgili, eğitim-öğretime ve hayır işlerine önem veren kişiler oldukları anlaşılmaktadır. Vakfiyeler, Arnavut toplumunda kadınların da vakıf kurucuları arasında yer aldığını açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Yine vakfiyeler, Arnavut kadınların toplumdaki ve sosyal hayattaki statülerinin belirlenmesinde ve icra ettikleri rolü anlamada somut bilgiler sunmaktadır. 154 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 16, s. 56-57-58 52 II- MEVKÛFÂTA GÖRE VAKIFLAR Yukarıda vakfiyeler kurucuları bakımından ele alınmaya çalışılmıştır. Vakfiyelerin önemli bir unsuru da vakfedilen menkul ve gayrimenkuller, diğer bir ifadeyle mevkûfâttır. İslam hukukuna göre, vakfedilen malın (mevkufun) belirli olması, vâkıfın mülkü olması, yararlanılabilir olması gibi bazı özellikleri taşıması gerekir155. Bu bölümde vakfedilen mülkler, menkul ve gayrimenkul olmalarına göre kategorize edilmiştir. Vâkıfların, gayrimenkulün yansıra özellikle para vakfı olmak üzere tartışmalara neden olan çeşitli menkuller de vakfettikleri görülmektedir. A- Gayri Menkul Vakıflar Arnavutlukla ilgili ele aldığımız vakfiyeleri vakfedilen mülkler bakımından tasnif ettiğimizde genel olarak menkul ve gayrimenkul vakıflar olarak iki gruba ayırabiliriz. Bununla birlikte aynı vakfiye içinde hem menkul hem de gayrimenkulün vakfedildiğini gösteren kayıtlar da vardır. Aşağıdaki tabloda da görüldüğü üzere incelediğimiz 25 vakfiyeden 5’sı (% 20) gayrimenkul, 18’si (%70) menkul, 2’si (%8) ise hem menkul hem de gayrimenkul mallar içermektedir. Mevkûfâta Göre Vakıflar Mevkûfâtın Türü Vakfiye Sayısı Oranı Gayrimenkul 5 % 20 Menkul 18 % 72 Menkul/Gayrimenkul 2 % 8 Toplam 25 % 100 Tablo 7: Mevkûfâta Göre Vakıflar Gayrimenkulleri ev, bina, değirmen ve bahçe gibi müştemilattan meydana gelen konutlar oluşturmaktadır. Vakfiyelerde konutun bulunduğu mahallenin adı, sınır komşuları ve konutun vasıfları ayrıntılı olarak belirtilmektedir. Vakfedilen gayrimenkuller 2 bina, 2 değirmen, 2 arazi, 2 ev, 1 dükkân, 1 bahçe ve 1 dâru’l-kurrâdan oluşmuştur Bunları kurucularını da belirtecek şekilde aşağıdaki gibi tablolaştırabiliriz: 155 Berki, Vakfa Dair Yazılan Eserlerle Vakfiye ve Benzeri Vesikalarda Geçen Istılah ve Tabirler, s. 52. 53 Gayrimenkuller Vâkıf Konut Türü Sayı/ Adet 1. Süleyman Paşa Değirmen 1 2. İbrahim Paşa Değirmen, Dükkân, Arazi 4 3. Ayşe binti Mehmet Paşa Dâru’l-kurrâ 1 4. Üzgürzâde Ahmet Bey Bina 1 5. Mehmet Beyzâde Bina 1 6. Fatma binti Şahu Ev ve bahçesi 2 7. Âlime binti Abdullah Ev 1 TOPLAM 11 Tablo 8: Vakfedilen Mülkler Yukarıda vakfiyelerin içerikleri özetlenirken de belirtildiği üzere Fraşer köyü sakinlerinden Süleyman Paşa bir un değirmeni ve 500 kuruş vakfetmiştir. Bu vakfiyede dikkatimizi çeken nokta, vakfettiği malların dışında bunlarla ilgili herhangi bir şartın bulunmaması ve hiçbir şart koşmamasıdır. Yani bu vakfiyede vakfedilen malların cinsi dışında ayrıntılı bilgiler yer almayıp kime verileceği ve nasıl işletileceğine dair kesin malumat yoktur156. Berat şehrinde ikamet eden ve Delvine Sancağı Mutasarrıfı olan Kaplan Paşazâde İbrahim Paşa Veterik köyünde olan üç gözümlük değirmen, Ruguç köyünde üç gözümlük değirmen ve arkları, bunlara bağlı olan bir miktar mülk, Voyvodalar adlı yerde bir miktar mülk ve dükkânını vakfetmiştir157. Ayşe bint-i Mehmet Paşa’nın vakfiyesinde, on hücre ve bir dershaneden oluşan bir dâru’l-kurrâ vakfedildiğini görmekteyiz. Âlime binti Abdullah ve Fatma bint-i Şahu da kendi evlerini vakfetmişlerdir. Fatma bint-i Şahu’nun vakfiyesinde onun, evini ve meyve ağaçlarıyla birlikte bahçesini Karabaş Efendi Tekkesine vakfettiği bilgisi yer almaktadır 158 Dâru’l-kurrâ, bina, ev, arazi, değirmen, dükkanlar dışında, dinî hizmet amacıyla vakfedilen cami ve mektep gibi yapılar da vardır 159. Mezkûr vakfiyelerde bir de cami 156 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 102, s. 4. 157 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 102, s. 1. 158 A.D.A.G.M, Font:128, Defter: 22, s. 30. 159 A.D.A.G.M, Font. 128, Defter: 6, s. 9. 54 inşaatına rastlanmaktadır. Esnaf olan Hüseyin el-Hayat bin Yusuf160 bir miktar parasını mektep bina edilmesi için vakfetmiştir. Vakfiyelerimizde ele alınan gayrimenkuller içerisinde barınma, gıda, iş imkânı, ibadet, eğitim ve din hizmetleri gibi toplumun ihtiyaç duyduğu her alanda vakıflar yapıldığı görülmektedir. Vakıfların oluşturulması ve sürekliliği hayırseverler tarafından gerçekleştirilmektedir. Vakıflar, Arnavutluk genelinde büyük şehirlerin fiziki yapısını oluşturan önemli unsurlar olmuştur. Hatta günümüzde de bu büyük şehirlere bakıldığında geçmişten günümüze kadar gelebilen vakıf eserler olarak medreseler, mektepler göze çarpmaktadır. Aynı zamanda incelediğimiz vakfiyelerde belirtilen medrese ve mekteplerin şehirlerdeki varlığı, bu eserlerin mimari görüntülerinin yanı sıra geçmişin siyasî-ekonomik ve kültürel seviyesinin boyutları hakkında da önemli ipuçları vermektedir. Eğitim, öğretim amacıyla kurulmuş olan, mektep, medrese, muallimhâne gibi söz konusu bu vakıf eserler, Osmanlı döneminde Türk-Arnavut toplumunun iç içe geçmişliğini ve geçmişin siyasî, ekonomik, sosyal ve kültürel seviyelerinin ihtişamını gösteren çok önemli unsurlar olduğunu görmemize imkân sağlamaktadır. B- Menkul Vakıfları Vakfın geçerli olması için mevkufun ihtiva etmesi gereken özelliklerden biri de, mülkün ebedi olmasıdır. Menkul kelimesi, bir yerden başka bir yere nakli mümkün olan şey anlamına gelir. Buna göre para, hayvanlar, elbise, kitap, mobilya vb. eşya menkuldür. Para vakfı, kuruluş sermayesinin bir kısmı veya tamamı nakit paradan oluşan vakıftır. Para vakıflarında vakfa konu olan ana sermaye (asl-ı mal) olduğu gibi muhafaza edilmekte, bu paranın çeşitli şekillerde işletilmesi neticesinde elde edilen gelir ise vakfiyede öngörülen hizmetlerin finansmanı için harcanmaktaydı. Tarihi kaynakların kaydettiği bilgilere baktığımızda, Osmanlı devletinde ilk kez XV. yüzyılda para vakıflarıyla ilgili risaleler yazılmaya başlanmıştır. Bununla birlikte para vakıflarının tam olarak ne zaman ortaya çıktığı konusunda tartışmalar vardır. 1545- 1547 yıllar arasında Rumeli Kazaskerliği yapan Çivizâde Muhittin Mehmet Efendi, para 160 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 10, s. 43-44. 55 vakıflarının işletilmesinde faizin bulunduğu endişesiyle bunun caiz olmadığını belirterek o dönemin padişahından yasaklamasını istemiştir. Bu dönemde para vakıflarının bir süre yasaklandığı müşahede edilmektedir. Fakat 1548’de Osmanlı döneminde toplumun ileri gelen âlimlerince yapılan hukuki tartışmalar sonucunda Ebussuud Efendi’nin şeyhülislamlığı döneminde para vakıflarının tekrar gündeme getirildiği ve söz konusu yasağın kaldırıldığı görülmektedir161. Para vakıfları vasıtasıyla, gayrimenkul varlıkların yanında menkul değerlerin de vakfedilmesi mümkün olabilmiştir. Bu yolla vakıf sistemine dâhil olan fonlarda önemli artışlar kaydedilmiş ve küçük sayılabilecek birikimler de vakıf sistemine katılmıştır. Öte yandan, vakfedilen paraların çeşitli şekillerde işletilmesiyle de kredi piyasasına arz edilen nakit miktarında önemli artışlar gerçekleşmiş, yasadışı tefeciliğe karşı yasal bir alternatif oluşturulmuş ve muamele oranlarına getirilen düzenlemelerle de kredi piyasalarında nispeten istikrarlı bir işleyişin gerçekleştirilmesi yönünde katkı sağlanmıştır. Para vakıflarının İslam’ın yayılmaya başladığı Anadolu başta olmak üzere Balkanlarda ve özellikle Arnavutlukta yaygınlık kazandığı incelenen vakfiyelerden anlaşılmaktadır. Bu durum sonraki dönemlerde de devam etmiş ve para vakıfları vakıf sisteminin bir parçası olarak 20. yüzyılın başlarına kadar varlıklarını sürdürmüşlerdir. İşleyişi açısından para vakıflarının gayrimenkul vakıflarından bir farkı yoktur. Kuruluşu gerçekleştirilen bir para vakfının sermayesi mütevelli tarafından işletilir ve elde edilen gelir vakfın kuruluş amacına yönelik olarak vakfiyede öngörülen hizmetlerin gerçekleştirilmesi için harcanırdı. Para vakıflarının nasıl işletileceği konusunda vakfiyelerde genellikle istiklal, istirbâh, murabaha162 olunmak ya da fâideye verilmek gibi ifadeler kullanılmakta veya paranın muâmele ya da muâmele-i şer’iyye163 ile istiğlâl ve istirbâh olunması istenmektedir. Bunlarla kastedilen şey vakıf paranın bir gelir (galle, rıbh, fâide) getirecek şekilde işletilmesidir. Para vakıflarının idare ve denetimleri gayrimenkul vakıflarından farklı değildir. Vakfın yönetimi mütevelli tarafından vakfiyesinde belirlenmiş olan esaslar çerçevesinde 161 Para vakıfları ile ilgili tartışmalar için Bkz, Mehmet Şimşek, ‘’Osmanlı Cemiyetinde Para Vakıfları Üzerinde Münakaşalar’’, A.Ü.İ.F.D, C. XXVII, Ankara,1985. 162 Para vakıflarıyla ilgili bazı terimlerin açıklanması: İstiğlâl- gelir getirtmek anlamında kullanılmıştır. İstirbâh- kâr getirmesi için paranın işletmeye verilmesi anlamında kullanılmıştır. Murâbaha- malın satış fiyatı veya maliyeti üzerine bir miktar kâr eklenmek suretiyle yapılan satış anlamında kullanılmıştır. Geniş bilgi için Bkz. M. Zeki Pekalın, Osmanlı Tarih Deyimler ve Terimler Sözlüğü, C. II, İstanbul, 1971. 163 Döndüren, a.g. e, s. 101. 56 yürütülürdü. Mütevelli, vakfın faaliyetlerini vakfiyede öngörülen şartlara ve genel hukukî hükümlere aykırı olmamak şartıyla ve vakfa faydalı olmak kaydıyla bağımsız bir şekilde yürütebilir, gerekli şartları yerine getirdiği takdirde herhangi bir kişi kendisine müdahalede bulunamazdı. Vakfın yazışmaları ve muhasebesi için kâtip, tahsilât işlemleri için de câbi adı verilen tahsildarlar istihdam edilirdi. Yapılan işlemlerin denetimi ise nâzır tarafından gerçekleştirilirdi164. Bunlara ilaveten para vakıflarının kendine has birtakım fonksiyonları da icra ettiği görülmektedir. Bunlardan birincisi şahısların nakit ve kredi ihtiyaçlarının karşılanmasıdır. Para vakıflarının ikinci fonksiyonu hayır yapmak isteyen ancak yeterli mali gücü olmayan, ya da mali gücü yeterli olmakla birlikte vakıf olmaya elverişli gayrimenkul bulamayan kişilerin de hayır yapmalarına imkân tanımasıdır. Bu şekilde vakıf sisteminin daha da genişlediğini söyleyebiliriz. Para vakıflarıyla Osmanlı döneminde Arnavut toplumunun sosyal ve iktisadî hayatındaki gelişmelere paralel olarak zaman içerisinde farklı uygulama alanlarında hizmet edildiği söylenebilir. İncelediğimiz 25 vakfiyeden 18’si tamamen, ikisi de kısmen para vakfıdır. Bu vakfiyelerin 14’ü erkeklere, 4’ü ise kadınlara aittir. Para vakfiyelerini, kurcularını ve vakfedilen para miktarlarını aşağıdaki gibi tablolaştırabiliriz. Adı Vakfettiği paralar Defter no 1. Süleyman Paşa 500 kuruş F:128 d: 102 2. Hüseyin Hoca Efendi 7.000 akçe F:128 d:15 3. Ali Efendi bin Mehmet 3.500 akçe F:128 d: 49 4. Mehmet Efendi bin Hüseyin 40.000 akçe F: 128 d:21 5. Hüseyin Ağa bin Tali Bey 15.000 akçe F: 128 d:16 6. Sinan Bey 50.000 akçe F: 128 d:16 7. Hasan Hoca bin Abdullah 30.000 akçe F:128 d:18 8. Bekir Subaşı 2.000 akçe F: 128 d: 22 9. Hüseyin el-Hayat bin Yusuf 60.000 akçe F:128 d:10 10. Sadi Efendi bin Ömer 3.000 akçe F: 128 d:16 11. Salih bin Seyit 4.650 akçe F:128 d:22 164 Yediyılız, ‘’Vakıf Müessesenin XVIII. Asır Türk Toplumdaki Rolü’’, V.D, S. XIV, Ankara, 1982, s. 1- 29. 57 12. Mahmure Hanım 12.000 akçe F:128 d:9 13. Sadi Efendi 80.000 akçe F: 128 d: 9 14. Fazlullah bin Hasan 46.000 akçe F: 128 d: 9 15. Ali bin Sinan 30.000 akçe F: 128 d: 37 16. Simitçi Kethüdası Osman Çelebi bin Sinan 3.000 akçe F:128 d: 21 17. Mehmed Efendi bin Yakup Efendi 21.600 akçe F: 128 d: 9 18. Ayşe binti Hüseyin El-imam 10.000 akçe F: 128 d: 40 19. Ayşe binti Mehmet Paşa 100.000 akçe F: 128 d: 16 20. Bekir Subaşının Zevcesi 2000 akçe F: 128 d: 22 Toplam 500 kuruş, 519.750 akçe Tablo 9: Vakfedilen Paralar Tabloda da görüldüğü üzere İncelediğimiz vakfiyelerin 20’si menkul vakfiyelerdir. Bu da Arnavutlukta para vakıflarının gayrimenkul vakıflardan daha fazla olduğunu anlamına gelmektedir. Bunun en büyük sebebi hiç şüphesiz para vakıflarının daha az sermaye ve daha kolay kurulabilmesindendir. Para vakıflarının en büyük olanı 100.000 akçe ana sermaye ile Ayşe bint-i Mehmet Paşa tarafından kurulan vakıftır. Bunun yanı sıra Sadi Efendi 80.000, Hüseyin el-Hayat bin Yusuf 60.000, Sinan Bey 50.000 akçe, Fazlullah bin Hasan 46.000 akçe gibi farklı meblağlarla para vakfı kurmuşlardır. Süleyman Paşa’nın 500 kuruşluk para vakfı da 60.000 akçeye tekabül etmektedir. Para vakıflarının ana sermayesi toplam 519.750 akçe ve 500 kuruştur. Şahıslar bu paraları cami, mescid, köprü, yollar, mektep, medrese gibi yerlerin onarım ve tamir edilmesi, ihtiyaçlarının karşılanması ve bu yerlerde çalışanların maaşlarının ödenmesi amacıyla vakfetmişlerdir. III- HİZMET AMAÇLARINA GÖRE KURULAN VAKIFLAR Vakıf kuranlar, vakfiyelerinde hangi tür hizmetler için vakıf kurduklarını ve bu hizmetlerin hangi şekillerde ifa edileceğini açıkça belirtmişlerdir. Böylece incelediğimiz 58 vakfiyeler sayesinde ilgili dönemde vakıf tesis eden kimselerin duygu ve düşüncelerini, hangi amaçlarla vakıflar kurduklarını öğrenebilmekteyiz. Her vâkıfın kendi kültürüne, eğitimine, düşünce yapısına, dünya görüşüne, sahip olduğu sosyal statü, mevki ve gelir düzeyine göre farklı amaçlarla vakıf kurması, vakıf müessesesinin hizmet alanlarını ve amaçlarını oldukça genişletmiştir. Bu noktadan hareketle vakfiyeler ve buna benzer tarihi belgeler incelendiğinde, İslam ülkelerinde hayatın bütün safhalarını kapsayacak ve toplumun her türlü ihtiyaçlarını (imkânlar ölçüsünde) karşılayacak şekilde vakıfların kurulduğunu söylemek mümkündür. Vakıfların topluma sunduğu hizmetleri; eğitim ve öğretim, din, sağlık, kültür, yardımlaşma, ulaşım, temizlik, güvenlik, şehircilik, belediyecilik, imar, yol, çeşme vb. yerlerin yapım ve bakımı gibi başlıklar altında ele almak mümkündür165. Osmanlı Devleti’nde; yol ve köprü yapımı, sulama şebekelerinin tesisi gibi alt yapı hizmetleri, mektep, kütüphane ve medrese kurma, talebelere burs ve hocalara maaş verme gibi eğitim-öğretim ve kültür hizmetleri, camilerin inşası ve görevlilerinin maaşının karşılanması gibi dinî hizmetler genellikle vakıflar aracılığıyla yürütülmekteydi166. Kısacası, bugün belli başlı devlet hizmetleri arasında yer almış olan bir kısım belediye hizmetleri, sosyal yardım, din ve eğitim hizmetleri, ticaret ve sanatların geliştirilmesi gibi işler Osmanlı tarihi boyunca hep vakıflar eliyle gerçekleştirilmiştir. A- Dinî Hizmet Amacıyla Kurulan Vakıflar Cami ve mescitlerin inşası, onarımı, aydınlatılması, hasır, kilim, kandil vb. ihtiyaçlarının karşılanması, temizliğinin yapılması, imam, müezzin ve diğer din görevlilerinin ücretlerinin ödenmesi, benzer şekilde tekke ve zaviyelerin ihtiyaçlarının karşılanması, cami ve zaviyelerde Kur’an okunması ve başta Hz. Peygamber (sav) olmak üzere diğer Peygamberlerin, Ashâbın, ulemanın ve vâkıfın kendisinin ve ailesinin ruhlarına hibe edilmesi gibi faaliyetler, dinî hizmetler amacıyla kurulan vakıfların faaliyetleri arasında yer almaktadır. İncelediğimiz örnek vakıfları dini hizmetler bakımından aşağıdaki başlıklar altında tasnif edebiliriz: 165 İbrahim Ateş, ‘‘Hayri ve Sosyal Hizmetler Açısından Vakıflar’’ V. D., C. XV, Ankara, 1982, s. 55. 166 B. Yediyıldız, ‘‘Osmanlıların Kuruluş ve Yükselişinde Rol Oynayan Müesseseler’’, Milli Kültür, 1983, s. 45. 59 1- Camiler ve Mescitler Halkı derleyen, toplayan, içine alan anlamlarını taşıyan Cami kelimesi terim olarak içinde namaz kılınan ve ibadet edilen yer anlamına gelmektedir167. Mescit kelimesi ise Arapçada eğilmek, baş eğmek, alnını yere koymak anlamlarına gelen ‘secde’ kelimesinden türemiş olup, İslam’da ibadet yapılan mekân anlamlarını kazanmıştır 168. Mahalle aralarındaki mescitler, genellikle mahalle halkının ve esnafının vakit namazlarını kıldığı mekânlardır. Halk, Cuma ve bayram namazları, kandil geceleri ve ramazan akşamlarını ihya için özellikle büyük camilerde toplanırdı. Camiler birer ibadet mahalli olmalarının yanında, sıbyan mektebi, halka çeşitli derslerin verildiği bir eğitim öğretim kurumu ve kültür merkezi, kütüphane ve davaların görüldüğü mahkeme niteliklerini de taşımaktaydı. Bu özelliği ile cami, Osmanlı toplumunda sosyal hayatın en önemli öğelerinden biri olmuştur. Camilerle ilgili hizmetler vakıflar aracılığıyla yürütülmüştür. Nitekim buralardaki imam, müezzin, hatip, vaiz gibi görevliler maaşlarını camilerin bağlı bulundukları vakıflardan almışlardır 169. Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan itibaren padişahların en çok kurdukları vakıflar arasında camiler ve buralarla ilgili hizmetler yer almıştır. Selatin Camileri adını alan bu mabetler Osmanlı Devleti’nde hem mimari hem de dinî, sosyal ve kültürel açıdan önemli mekanlar olmuşlardır. Mevcut vakfiyelerden Arnavutluk’ta bir caminin inşa edildiği, üç caminin restorasyonunun yapıldığı ve on camiye de yardım edildiği anlaşılmıştır. Vakfiyeleri esas alarak söz konusu camilerle ilgili bilgileri şöyle sıralayabiliriz: Süleyman Efendi 500 kuruş vakfederken cami-i Şerifte bulunan imam ve hatibe 50’şer kuruş, müezzin ve kayyıma ise 25’er kuruş verilmesini, kandilleri için yıllık 10 vukiyye/okka (bir okka = 400 dirhem=1.288gm.) zeytinyağı alınmasını istemiştir. Ali Efendi 525 akçenin mescidi şerifin değişik hizmetlerine harcanmasını şart koşmuştur. Süleyman Paşa Efendi, 167 Ferit Develioğlu, Osmanlı- Türkçe Ansiklopedik Lugatı, Ankara 1993, s. 124. 168 Pekalın, a.g. e, C. II, s. 448. 169 Yediyıldız, ‘’Vakıf Müessesenin XVIII. Asır Türk Toplumdaki Rolü’’, s. 2. 60 Murat Çelebi mahallesinde bulunan Hüseyin Paşa camiinin tamiri için 100 kuruş vakfetmiştir170. İbrahim Paşa, dükkânın dışında kalan mevkufatın gelirlerinin, kale içerisinde inşa ettirdiği ve kendi adıyla bilinen caminin imam ve hatipliğini yapacak şahsa 30 akçe, iki müezzine 15’er akçe ve iki kayyime 10’ar akçe verilmesini istemiştir. Cami içinde ve minarelerde olan 30 adet kandil için gereken 40 vukiye yağ, caminin hasırları, döşemesi ve tamiri için günlük 40 akçe tahsis edilmiştir. Fatih Sultan Mehmet Han Camiinin tamiri için yılda 45 kuruş, Ak Mescid’in tamiri için ise günlük beşer akçe ayrılmıştır 171. İmam Mehmed Efendi vakfettiği 40.000 akçenin yıllık yüzde 15 murabaha ile çalıştırılmasını ve Hüseyin Engale Mahallesi’nde bulunan camiye kilim, hasır ve kandil alınması için 750, değişik hizmetler mukabilinde imamlara 1.800, müezzinlere 900 akçe verilmesini şart koşmuştur172. Ayşe bint-i Hüseyin el-imam, Ustadoğlu Mahallesi’nde, bulunan caminin imamına 4000 akçe verilmesini istemiştir. Sadi Efendi bin Ömer Efendi, her gün 1’er akçe olmak üzere yıllık 360 akçeyi Sultan Beyazıt Han camii imamına tahsis etmiştir173. Salih bin Seyyid Debbağlar Camii için 4.650 akçe vakfetmiştir174. Mustafa Efendi’nin kızı Mahmure adlı hanım 1698 yılında 12.000 akçe vakfetmiş, bu paranın gelirini yaşadığı sürece kendisine, vefatından sonra ise çocuklarına, neslinin kesilmesinden sonra da Ak Mescidi Mahallesi’nde bulunan camiye imam olanlara tahsis etmiştir175. Sadi Efendi vakfettiği paraların gelirleriyle birçok camiye yardım etmiştir. Bunlar şu şekildedir: 8.000 akçenin geliri Baba Kadı Cami imamlarına, 8.000 akçenin geliri Haffafan camii imamlarına, 8.000 akçenin geliri el-Hac Süleyman Camii’ne, 12.000 akçenin geliri de Enkale Cami müezzinlerine tahsis edilmiştir176. Osman Çelebi b. Sinan, Kara Kasım Mahallesi’nde bulunan cami kayyımına 200 akçe verilmesini, imamın vefatından sonra bu gelirin müezzinlere aktarılmasını istemiştir. Ayrıca 170 Hüseyin Paşa Cami veya Hüseyin Gürani Cami, Mehmet bin Yakup Efendi tarafından 1721 yılında inşa edildiğini sicillerde rastlanmaktadır. 171 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 102, s. 1. 172 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 21, s. 66. 173 Bu cami Kale’n içinde yer almaktadır. II. Beyazıt döneminden XV. Yüzyılda inşa edildiği ve bugün enkaz halindedir. 174 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 22, s. 32. 175 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 9, s. 4. 176 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 9, s. 6. 61 250 akçe ile de caminin mihrabının sağ ve solunda yakılmak üzere iki kandil ve yağ alınmasını şart koşmuştur.177 1704 yılında 21.600 akçe vakfeden Mehmet Efendi b. Yakup Efendi Bu paranın 3.600 akçelik kısmının gelirini Cuma günleri namazdan sonra üç ihlâs-ı şerif okumaları karşılığında el-Hâc Sinan Camii hatiplerine, 12.000 akçelik kısmının gelirini aynı camide her yıl Receb, Şaban ve Ramazan aylarında üç hatim okumaları mukabilinde cami hatiplerine, 6.000 akçelik kısmının gelirini de Cuma günlerinde namazdan sonra fetih suresinin okunarak Hz. Peygamber ve Ashâbı’nın ruhuna hibe edilmesi mukabilinde yine aynı caminin hatibine verilmesini istemiştir.178 Hüseyin el-Hayat bin Yusuf, Hasan Efendi Mescidi imamına yıllık 4000 akçe, Ak Mescit müezzinine ise yıllık 3000 akçe verilmesini istemiştir. Subaşı Bekir Efendi kendi mallından İbrahim kethüdanın mescidine 2.000 akçe, Bekir Subaşının zevcesi ise Ali Bey Mahallesinde yer alan mescide 2000 akçe vakfetmişlerdir179. Ali bin Sinan 1708 yılında Vakfettiği 30.000 akçenin 10.000 akçelik kısmının gelirini Ceremlüs(?) mescidi imamı, kalan 20.000 akçe’den, 5.000 akçenin gelirini Ak Köprü Mahallesi’nde Mehmed Efendi’nin inşa ettirdiği mescit imamları, 5.000 akçenin gelirinin de aynı mescidin müezzinleri için tahsis etmiştir180. Netice itibariyle dinî gayelerle kurulan vakıfların, sosyal hayat üzerinde tesir icra ettikleri ve derin izler bıraktıkları bilinen bir husustur. Bu açıdan baktığımız zaman içtimai yönü olan vakıfların, bir toplumun gelişmesinde ne denli etkili olduğu kendiliğinden ortaya çıkacaktır. Araştırmamız kapsamında vakfiyelerimizin verdiği bilgilerden hareketle Arnavut toplumunda mali imkânı olan her Müslümanın başkalarına yardımda bulunmak yoluyla Allah katında daha yüksek bir dereceye ulaşmak istediği görülmektedir. Söz konusu bu yardımlar bazen sadaka olarak, bazen de vakıflar aracılığıyla yapılmaktaydı. 177 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter 21, s.59. 178 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 9, s. 5. 179 Halk tarafından Kethüda mescidi olarak isimlendiriyordu. Bu mescit Murat Çelebi mahallesinde bulunuyordu, bugün mevcut değildir. 180 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 37, s. 47. 62 2. Türbe, Tekke ve Zaviyeler Türbe, üstüne kubbe inşa edilmiş mezar anlamındadır. Kutsallığı ve büyüklüğü kabul edilmiş olan kimselerin mezar yapılarına da türbe adı verilir181. Tekke tarikat etkinliklerinin yürütüldüğü yapılardır 182. Tekke anlamında dergâh, hankâh, zaviye sözcükleri de kullanılır. Önemli devlet adamları, başkalarından ayrı mezar yaptırmayı, orada tek başına veya ailesi ile gömülmeyi arzu ettiklerinden, sağlıklarında ve yahut ölümlerinden sonra bıraktıkları servet ile kendileri için birer türbe yaptırılmıştır. Türbe yaptıran bazı kişiler türbelerinde, türbenin temizlik ve bakım gibi işlerini görmek, kandillerini yakmak, kapısını açıp kapamak, başucunda kuran okumak üzere bazı görevliler tayin etmişlerdir183. Bu görevlilerin ücretleri de türbe sahibinin bıraktığı ya da vakfettiği vakıflardan karşılanmıştır. İnsanlar camiler ve mescitler için vakıflar tesis ettikleri gibi, tekkeler ve zaviyeler için de vakıflar kurmuşlardır. Nitekim incelediğimiz vakfiyelerden 5’inde tekkeler için şartlar bulunmaktadır. Bunları kısaca şöyle özetlenebilir: İbrahim Paşa, Pek çok hizmet amacını içeren vakfiyesinin bir kısmını tekkelere tahsis etmiştir. Nitekim her yıl Ramazan ayında Şeyh Beyazıt 184, Şeyh Mustafa Karabaş Efendi ve Hüseyin Paşa tekkelerinden her birine 45’er kuruş verilmesini şart koşmuştur ki toplam 135 kuruş olan bu para yaklaşık 16.000 akçeye tekabül etmektedir185. Fatma bint-i Şahu kendi evini, meyve ağaçları ve bahçesini Mustafa Karabaş Efendi tekkesine vakfetmiştir. Hasan Hoca bin Abdullah, Şeyh Mustafa Efendi tekkesinde bulunan fakirlere 1500 akçe vakfetmiştir. Ayşe bint-i Hüseyin el-İmam, Beyazıt Efendi zaviyesinde bulunan muallime 2000, Ali bin Sinan, Şeyh Mehmet Efendi186 tekkesinde Şeyh olanlara 5000 akçe vakfetmiştir. 181 Adnan Turan, Sanat Terimleri Sözlüğü, Remzi Kitapevi, İstanbul, 1998, s. 143. 182 Turan, a. g. e, s. 144. 183 Pekalın, a.g. e, C. III, s. 539. 184 Bugün Beratın merkezinde varlığını devam ettiren ve Kral cami olarak bilinen cami, kendi bünyesinde tekke, mektep, dershane, hamam gibi yapıları barındırması dolaysıyla külliye olarak faaliyetler icra etmiştir. Söz konusu bu caminin külliyesinde Şeyh Beyazıt tekkesi de mevcuttur. 185 A.D.A.G.M, Font. 128, Defter: 102, s. 1. 186 Mehmet Ağa bin Hüseyin Efendi tekkesi 1804 yıllında, Vezir Seyit Paşa tarafından inşa edildiği bilinmektedir. Bu tekke Berat şehrinin Güngörmez mahallesinde bulunmaktaydı. 63 Arnavut halkı tekkeler için daha çok, para vakfetmişlerdir. Gayrimenkul olarak sadece bir kadının, evini ve meyve ağaçlarıyla birlikte bahçesini bir tekkeye vakfetmesi dikkati çekmektedir. Bunun dışında diğerleri menkul vakıflardır. Dinî hizmet amaçlı vakıfların bazısında, Vâkıfın ruhuna Kur’an okuyan kişiye ücret verilmesi istendiği belirtilmiştir. Bu kişilere cüzhan denilmektedir187. Cüzhanların genellikle vâkıfın ailesinden seçilmesi, bu vakıfların ailevi bir vakıf olduğu düşüncesini akıllara getirmektedir. Bu vakıfların bazılarında hatim okunması istenirken, bazısında ise ayrıntılı olarak okunması istenilen sureler ve bunların okunacağı gün ve geceler açıkça belirtilmiştir. Mesela Belgrat şehrinde Ak mescidinde görevli olan müezzine ve imama 4’er bin akçe vakfeden Hüseyin el- Hayat bin Yusuf, imamdan her gün 3’er İhlâs-ı Şerif ve müezzinden her gün birer Yasin-i Şerif okumasını istemiştir188. Mehmet Efendi bin Yakup Efendi ise vakfettiği akçe karşılığında, hatibin her Cuma günü, sabah ve Cuma namazlarından sonra 3’er ihlâs ve Fatiha okunmasını istemiştir. Ayrıca aynı hatiplerin her sene Zilhicce, Ramazan ve Şaban aylarında 3’er Hatm-i Şerif okumalarını şart koşmuştur189. Vakfiyenin başında genellikle ‘‘mal ve evladın fayda vermeyeceği günün elim azabından sakınmak için” gibi anlamlar içeren ayet ve benzeri hadislere atıf yapılmıştır. Dinî hizmet amacıyla oluşturulan vakıflar, bir taraftan vâkıfların bu duygularını tatmin etmelerini sağlarken diğer taraftan toplumsal ihtiyaçları karşılamaktadır. Mescitlerin aydınlatılması, temizlenmesi her gün camiye giden Müslümanların ibadetlerini rahat yapabilmelerini sağlamaktadır. Toplumsal ve dinî içerikli kurumlardan tekke ve zaviyelerin her türlü ihtiyaçlarının hayırseverler tarafından karşılandığı, vakfiyelerimizden de açıkça anlaşılmaktadır. İslam medeniyetinin bir parçası sayılan Arnavut toplumunun iktisadî ve kültürel bakımdan gelişmesinde önemli bir yeri olan camiler, ibadet ve eğitim-öğretim alanlarında hizmet sağlamışlardır. Ayrıca camiler Arnavut şehirlerinin fiziki yapısını da etkilemiştir. Camilerin önemi, mimarisinde de kendini göstermiş ve İslam toplumlarının en değerli eserleri olarak kabul görmüşlerdir. Osmanlı döneminde Arnavut şehirleri Anadolu şehirlerine benzer bir hüviyet kazanmış ve bu şehirleri meydana getiren mahallelerinin merkezi olarak 187 Pekalın, a.g. e. C. I, s. 318. 188 A.D.A.G.M, font 128, defter: 10, s. 43-44. 189 A.D.A.G.M, font 128, defter: 9, s. 66. 64 görülen camiler ibadet yeri olmanın yanında toplumun bir araya gelmesiyle ülkeye, mahalleye ait işlerin görüşülüp karara bağlandığı yerler olmuştur. Camilerin etrafına yapılan sebil, imaret, medrese, kütüphane gibi binalarla büyük bir külliye oluşturulmuştur. Külliyelerin etrafında yeni mahalleler meydana gelmiştir. Bu durum camilerin ibadet mekânları olmasının yanında, sosyal bir yapı olma özelliğini de ortaya koymaktadır. B- Eğitim- Öğretim Amacı ile Kurulan Vakıflar Öğretim, teşkilatlı ve düzenli olarak genellikle bir öğretim kurumunda öğretmenler tarafından, öğrencilere, araç gereç kullanılarak bilgi aktarılması ve öğretilmesi çalışmalarının tümüdür. Başka bir deyişle öğretim, öğrenmenin gerçekleşmesi için girişilen düzenli, teşkilatlı, planlı çabaların tümüdür ve bazen örgün eğitim olarak da adlandırılır. Hayır sahipleri, eğitim kalitesini yükseltmek, evladını daha iyi koşullarda eğitim almasını sağlamak için buna yönelik vakıflar tesis etmişlerdir. Bu düşüncelerle mektep inşa ettirmişler, okul giderlerinin ve öğrencilerin ihtiyaçlarının karşılanması, okulda çalışan personelin ücretlerinin ödenmesi için bazı akarlar vakfetmişlerdir. İncelediğimiz vakfiyeler içerisinde diğer alanlarla birlikte eğitim öğretim konusuna da yer verilmiştir. 8 vakfiyede eğitim-öğretim hususlarıyla ilgili bilgiler vardır. Bunu aşağıdaki gibi tablolaştırabiliriz: Eğitim-Öğretim Amaçlarına Göre Vakıflar Hizmetler Yapı/Vakıf Toplam Medrese 2 Mektep 5 10 hücre ve 1 dershaneden oluşan Dâru’l-kurrâ 1 Eğitim-Öğretim Hizmet Amaçlarına Göre Vakıfları Toplam 8 Tablo 10: Eğitim, Öğretim Hizmetlerine YönelikVakıflar 1- Sıbyan Mektepleri İslam’ın ilk çıkışından Osmanlılara ulaşan süreçte, bütün İslam toplumlarında eğitimöğretim faaliyetleri devam etmiştir. Özellikle bu hususun başlangıcı olan küçük çocuklara yönelik eğitimin-öğretim faaliyetleri daha yaygın olmuştur. 65 Osmanlı Devleti’nin eğitim- öğretim sisteminin en önemli unsuru, medreseler ve bu kurumların bir alt kademesini teşkil eden mekteplerdir. Arapça, ‘el-ketbu’ mastarından mekân ismi olarak türetilen ‘mektep’ yazı yazma öğrenilen yer anlamında olup kelimenin çoğulu ‘mekâtib’tir190. Mektepler, camilere bitişik şekilde inşa edildiği veya cami odalarından biri bu iş için tahsis edildiği gibi genellikle sokakların kesiştiği köşe başlarında ve merkezi noktalarda ayrı bir yapı olarak veya bir külliye sitesi içerisinde de inşa edilebiliyorlardı 191. Çocukların eğitimi için tahsis edilen bu mekânlara “sıbyan mektepleri” denilmektedir. Arnavutluk vakfiyelerinde bazen mektep bazen de “Sıbyan’ kelimesi kullanılmıştır. İncelediğimiz vakfiyelerden Terzi Hüseyin el-Hayyat bin Yusuf 60.000 akçe vakfetmiş ve bu paranın 40.000 akçesi ile Musalla yakınlarında bir mektep bina edilmesini, buraya bir muallim görevlendirilmesini ve kalan paranın gelirinin bir kısmını muallime ve mektebin tamirine tahsis edilmesini, mektebin tamamen yıkılmasından sonra gelirlerin fakirlere verilmesini istemiştir.192. Hüseyin Ağa bin Tali Bey 2.000 akçesini Livar Köyü’nde inşa ettirdiği sıbyan mektebinin muallimine verilmesini, muallimin de bu para karşılığında çocukları eğitmesini şartları arasına koymuştur193. Hüseyin Hoca, yıllık yüzde 15 murabaha ile çalıştırılması ve elde edilen gelirlerle hizmet edilmesi şartıyla sıbyan mektebine 5.000, su hizmetleri için de 2.000 olmak üzere toplam 7.000 akçe vakfetmiştir194. Aynı şekilde Berat şehrinden Fazlullah bin Hasan 46.000 akçe vakfetmiştir. Bu paranın gelirlerinin, değişik miktarlarda şehirdeki değişik camilerin ihtiyaçlarına, imam ve müezzinlerinin giderlerine ve mektep muallim ve talebelerine harcanmasını şart koşmuştur195. Sadi Efendi 80.000 akçe vakfetmiş ve bu paradan 12.000 akçenin gelirinin Ahmet Ağa’nın muallimhanesinde muallim olanlara tahsis edilmesini istemiştir.196. 190 Mefail Hızlı, Mahkeme Sicillerine Göre Osmanlı Klasik Döneminde İlköğretim ve Bursa Sıbyan Mektepleri, Uludağ Üniversitesi Basımevi, Bursa, 1999, s. 207. 191 Hızlı, a.g. e., s. 207. 192 A.D.A.G.M, font: 128, defter: 10, s. 43-44. 193 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 16, s. 52. 194 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 15, s. 43-4.4 195 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 9, s. 9. 196 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 9, s. 6. 66 2- Medreseler Sözlükte ‘‘ders okutulan, eğitim-öğretim görülen yer’’anlamına gelen ‘‘medrese’’kelimesi özel anlamıyla, üniversite kelimesi yerine kullanılan bir tabirdir. Medreselerde öğretim üyeliği yapan hocalara ‘‘müderris’’ unvanı verilmiştir197. Vakfiyelerimizde sıbyan mekteplerinin yanında medreseler için de bölümler bulunmaktadır. Örneğin 80.000 akçe vakfeden Sadi Efendi, bu paranın 12.000 akçelik kısmının gelirini Eski Cami yakınlarındaki medrese müderrislerine tahsis etmiştir198. Ayşe bint-i Mehmed 100.000 akçe vakfetmiştir. (vakfiyedeki vasiyetnâmade acaba bu bir şart mı yoksa gerçekleşmiş mi?)Bu para çalıştırılacak ve yılda toplam 15.000 akçe gelir elde edilecektir. Söz konusu gelirin 10.000 akçesi, Ayşe hanım’ın kocası Salih beyle birlikte inşa ettiği on oda ve bir dershaneden oluşan dâru’l-kurrâ’nın ihtiyaçları için harcanacak, yıllık 3.600 akçe mütevelliye verilecek, kalan 1.400 akçe ise mütevelli ve nazır tarafından hıfz olunacak ve medresenin tamiri için kullanılacaktır 199. Vakfiyelerde mekteplerin ve medreselerin odun ve hasır ihtiyaçlarının giderilmesi, onarımının yapılması, temizlenmesi, kapısının açılıp kapatılması için de şartlar bulunmaktadır. İlmî yeterlik ve ihtisas gerektirmeyen bu görevlerin yerine getirilmesi için de görevliler tayin edilmiştir. Mektep ve medreselerde eğitim gören öğrencilere, vakıflarca burs verilmektedir. Bu burslara ek olarak örenciler yemeklerini imâretlerden ücretsiz yemekte, medrese hücrelerinde ücretsiz barınmakta ve kıyafetleri de vakıflar yoluyla temin edilmektedir. Mektep ve medrese inşa edecek maddi güce sahip olmayan vâkıflar ise evlerinin okul olarak kullanılmasını isteyerek eğitime destek vermişlerdir200. 3- Dâru’l-kurrâ Hafızların kıraat ilmini okudukları eğitim kurumlarına verilen addır. Burası ihtisas eğitiminin yapıldığı bir yerdir. Burayı bitirenlere ‘‘kurrâ’’ denilirdi. Hafız yetiştiren yerlere 197 Dinî Kavramlar Sözlüğü, D.İ.B Yayınları, İstanbul, 2009, s. 366. 198 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 9, s. 6. 199 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 16, s. 56-57-58. 200 A.D.A.G.M, font: 128, defter: 15, s. 30. 67 ‘‘dâru’l-huffâz” denilirdi201. Elimizdeki vakfiyelerin birinde bir dâru’l-kurrâya rastlanmıştır. Ayşe bint-i Ahmet Bey’in vakfiyesinde, dâru’l-kurrâda Kur’an-ı Kerim’in güzel ve tecvit kuralları üzere okunmasını hatta ezberlenmesini şart koşmuş ve bu işi yapacaklara vakıftan tahsisat ayırmıştır. Toplumun eğitime gösterdiği ilgi ve verdiği destek, gerek öğrencilerin gerek hocaların maddi sıkıntılarla zihinlerini meşgul etmeksizin, ilmi çalışmalarını yapmalarını ve verimin artması sağlamıştır. Ayrıca bu durum eğitim sektörünün bağımsızlığını göstermesi açısından da önemlidir. C- Beledî Hizmetler için kurulan vakıflar Her ne kadar dinî içerikli vakıfların sosyal yönleri olduğu ifade edilse de, incelenen vakfiyeler arasında doğrudan sosyal hizmet amacı taşıyan vakıflar da mevcuttur. Fakirlerin gıda, barınak, giyecek, yiyecek ihtiyacının karşılanması, yol, çeşme, köprü veya mahalledeki hayratın onarımı, kabristan bakımı için kurulan vakıflar bu kategoride değerlendirilmiştir. Dinî hizmet amacı taşıyan vakıflarda olduğu gibi sosyal hizmet sağlayan vakıflar da, birden fazla amaca yönelik olabilmektedir. Sosyal yapılar denilince insanların her türlü maddi ve manevi gereksinimlerini karşılayacak kurumlar akla gelmektedir202. Bunlar arasında insanların su ihtiyaçlarını karşılamak üzere çeşmeler, su kuyuları, sebilhaneler, su kemerleri; temizlik ihtiyaçlarını karşılamak üzere hamamlar, abdesthaneler inşa edilerek buralar için vakıflar tesis edilmiştir. 1732 yılında 500 kuruş vakfeden Süleyman Paşa değişik hizmetlerin yanında söz konusu meblağın 250 kuruşunun gelirini Fraşer Köyü’nde büyük köprü ve korkuluk denilen duvarının tamiri için tahsis edilmesini talep etmiştir203. Yukarıda vakfiyesi özetlenen İbrahim Paşa, Vakıf gelirlerinin bir kısmıyla Ceremlus camii yakınlarında Kasaphane’den Büyük köprüye kadar olan yolun korkuluğunun tamiri, yine aynı camiden bostanlara kadar olan yolun ve kaldırımlarının tamiri, Hacı Silahdar Ağa’nın inşa ettirdiği handan Akköprü Mahallesi’nde olan Yakup Hoca Mescidi’ne kadar olan yolların, kaldırımlarının tamiri ve temizliği, Ak Mescit’ten Kuru Çeşme’ye kadar olan 201 Pekalın, a.g. e, C. III, s. 399. 202 M. Sadık Akdemir, ‘‘Osmanlı Arşiv Belgeleri Işığı Altında XIX. Yüzyıl Burdur Vakıfları’’, S.D.Ü.İ.F.D, S. 18, Isparta, 2007, s. 21. 203 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 102, s. 4. 68 yolda kendisinin yaptırdığı kaldırımların tamiri, Eski Pazar Mahallesi’nden Beziyay(?) Çiftliği’ne kadar olan araba yollarının ve kaldırımlarının tamiri ve temizliği, Veterik Köyü yakınlarında olan mezarlıktan büyük dereye ve büyük dereden Mehmet Paşa Köprüsü’ne kadar olan yolların tamir ve temizliği, Posta ve Paşalı köylerinin yakınlarında olan eski kaldırımların başlangıcından Gâvur köprüsüne kadar olan yolların tamiri ve temizliğinin yapılmasını şart koşmuştur. 7.000 bin akçe vakfeden Hüseyin Hoca, bu paranın 2.000 akçesini su hizmetlerine tahsis etmiştir204. Benzer şekilde 40.000 akçe vakfeden İmam Mehmed Efendi bin Hüseyin de, bu paranın gelirinden her yıl 600 akçelik kısmın çeşme tamiri için harcanmasını şart koşmuştur205. D- Haremeyn Vakıfları Haremeyn, Mekke ve Medine şehirlerine verilen isimdir206. Haremeyn vakıfları bu kutsal topraklara yönelik kurulan vakıflardır. Müslümanların manevi dünyasında ayrı yeri olan Haremeyn’e yönelik hizmetler toplumun her kesiminden destek görmüştür. Bu amaçla Osmanlı toplumunda çok sayıda vakıf tesis edilmiştir. Vakfiyelerde Haremeyn vakıflar için genellikle Medine-i Münevere, Medine-i Şerif, Medine-i Mutahhara, Ravza-i Nebi, Mekke-i Şerif ve Harem-i Şerif ifadeleri kullanılmıştır. İncelediğimiz vakfiyeler arasında Arnavutluk’ta Haremeyn’e yönelik hizmetleri ihtiva eden bir vakfiye bulunmaktadır. İbrahim Paşa, tesis ettiği vakıflar aracılığıyla vakıf gelirlerinden Mekke-i Mükerreme’de Harem-i şerif hizmetçileri için günlük 40 akçe, Medine-i Münevvere’de Ravza-i Mutahhara hizmetçileri için ise günlük 50 akçe tahsis etmiş ve bu paraların her yıl Haremeyn Evkafı Nazırı Daru’s-Saade Ağası nezaretinde her yıl Surre Emini vasıtasıyla Hicaz’a ulaştırılmasını istemiştir207. E- Ailevi Vakıfları Bilindiği üzere vakıflar kuruluş amaçlarına göre, hayrî vakıflar, zürrî vakıflar ve avarız vakıfları olarak üç grupta ele alınmaktadır. 204 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 15, s. 43-44. 205 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 21, s. 66. 206 Pekkalın, a.g. e, C. I, s. 743. 207 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 102, s. 1. 69 Hayrî Vakıflarda, toplumun vakıftan istifade etmesi ya doğrudan veya dolaylı bir şekilde olur. Hayrî vakıflar, medrese, sebil, imaret, han, yol, köprü, kütüphane, mektep, cami, mescit gibi eserlerin inşası ve işletilmesi ile fukaranın doyurulması gibi hayrî hizmetlerin görülmesi maksadıyla kurulan vakıflardır 208. Avarız vakıfları, beklenmeyen hal ve durumlarda ihtiyaç sahiplerine imkân temin etme gayesiyle kurulan vakıflardır 209. Zürrî (evlatlık)vakıflar ise kişinin kendi ailesinden olanlara belirli şartlarla yapmış olduğu vakıftır. Vâkıfın mülkünü kendine, ailesine ya da nesline vakfetmesi yoluyla gerçekleştirilen vakıfları, ailevi vakıfları oluşturur. Hakkında farklı görüşler belirtilen zürrî vakıfların, Arnavutluk’ta da yaygın olduğu görülmektedir. Vakıf kurucuları, vakfiyelerinde “evlad u evlad, batnen ba’de batnin, karnen ba’de karnin, neslen ba’de neslin” gibi ifadelerle ailesinin birkaç nesil boyunca vakıftan istifade etmesini sağlamıştır 210. Ailevi vakıflar hayır niyetinin sembolik olduğu, bu tür vakıfların esas amacının özellikle üst düzey devlet yöneticiler için kişinin malını müsadereden kurtarmak211, mülkün varisler arasında parçalanmasını önlemek ve bütünlüğünü muhafaza etmek212, vakfiyeye koyacağı şartlarla kız veya erkek çocuğunu mirastan mahrum bırakmak213 olduğuna dair görüşler de mevcuttur. Colin İmber, zürrî vakıflar konusundaki görüşlerini şu ifadelerle belirtmiştir: ‘... Vakfın bir türü İslâm’a ya da Müslüman topluma fayda sağlamıyordu. Bu aile vakfıdır. Tipik bir aile vakfında kurucu gelirin önce kendisine ve daha sonra ebediyen soyundan gelenlere gitmesini şart koşar. Bir aile vakfının kuramının geleneksel amacının yoksullarla ilgisi yoktur, aksine amaç miras kurallarını aşmaktır... Şer-i mirasçı olarak erkeklerin yarısı kadar pay alan kadınların, vakıf kurucusu başka türlü şart koşmadığı sürece, mirastan eşit olarak yararlanmasını sağlayabilecek bir miras hukuku hilesiydi…”214 208 Güler, a.g. e., s. 25. 209 Kazıcı, İslami ve Sosyal Açıdan Vakıflar, s. 88-89. 210 Bu tabirlerin ifade ettiği manalar için Bkz. Akgündüz, a.g. e, s. 204. 211 Bu konudaki görüşler için bkz. Öztürk, Menşei ve Tarihi Gelişimi Açısından Vakıflar, V.G.M Yayınları, Ankara, 1983, s. 84. 212 Ö. Lütfi Barkan, Türkiye’de Toprak Meselesi: Toplu Eserler I, Gözlem Yayınları, İstanbul, 1980, s. 212. 213 Köprülü, ‘Vakıf Müessesinin Hukuki Mahiyeti ve Tarihi Tekâmülü’, V.D, S. 2, Ankara, 1942, s. 5. 214 Colin İmber, Şeriattan Kanuna Ebussuud ve Osmanlı’da İslam Hukuku, çev. Mürteza Bedir, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2004, s. 151. 70 Zürri vakıflar için genel kanaat olumsuz olmasına rağmen, İslam âlimleri caiz olduğuna dair fetva vermişler ve bu tip vakıflar toplumda yaygın kabul görmüştür. Kişilerin aile vakfı yapma konusundaki niyetleri bilinmemekle birlikte, vakfiyelerdeki ifadeler incelenerek bazı tespitler yapılmıştır. İncelediğimiz vakfiyelerden 11’inin zürrî, diğer 14’ü hayrî vakıftır. Zürri vakıfların 3’ü seyfiye, 8’i reaya mensuplarına aittir. Hayri Vakıfların ise 4’ü ilmiye, 3’ü seyfiye ve 7’si reayaya aittir. Mesela İbrahim Paşa vakfiyesi, aynı zamanda da ailevi vakfıdır İncelediğimiz vakfiyelerden aile vakıflarının %18’inde kız ve erkek çocukların istifade etmelerine dair şartlar bulunmaktadır 215. Diğerlerinde ise her hangi bir ayrım söz konusu değildir. O halde bu tür vakıfların, kız veya erkek evladı mirastan mahrum bırakmak için oluşturulduğuna dair genel bir yargıya ulaşılmaz. Vâkıflar gerek doğrudan gerekse vakıf personeli olarak aile bireylerine vakıflardan istifade imkânı tanımışlardır. Bu konuda yapılan bütün eleştirilere rağmen, aile vakıfları da diğer hizmet sahalarında olduğu gibi vakfın fonksiyonunu icra etmesini sağlamıştır. 215 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 21, s. 66, Defter: 102, s. 4. 71 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ARNAVUTLUK DEVLETİNİN GELİŞMESİNDE VAKIFLARIN ROLÜ 72 I- FİZİKİ VE İMAR BAKIMINDAN VAKIFLAR A- Fiziki Yönden Vakıflar Osmanlıların Rumeli’de elde ettikleri topraklarda sistemli bir iskân politikası uyguladıkları arşiv kayıtlarından takip edilebilmektedir. Osmanlı Devleti’nin Balkanlarda uyguladığı iskân ile yerleştirilenlerin yeni iskân sahalarına verdikleri isimler ve bunların günümüze etkisinin araştırılması ile ülkelerimiz ve halklarımız arasındaki kültürel etkileşim ve kaynaşmanın temelleri ortaya çıkarılmış olacaktır. Osmanlı Devleti’nin kuruluş, genişleme, duraklama ve gerileme devirlerinde siyasî, iktisadî ve içtimaî duruma göre farklı iskân uygulamaları olmuştur. Bu konuda iskân defterlerinde ve tahrir kayıtlarında teferruatlı bilgiler mevcuttur. Osmanlı Devleti’nin dışa dönük olarak nitelendirilen iskân uygulamasında en çok başvurduğu yöntem, sürgün usulü olmuştur. Boş ve harabe toprakların canlandırılmasını hedefleyen Osmanlı, Anadolu’dan Rumeli’ye, Rumeli’den Anadolu’ya Müslim ve gayr-i Müslim nüfus nakletmiştir. Sürgün usulünün yanında vakıflar ve temlik yoluyla da iskân gerçekleştirilmiştir216. Yeni alınan toprakların iskân ve imarı için müstakil müessese mahiyetinde vakıflar tesis etmek Osmanlı Devleti’nin tatbik ettiği usullerden biri olmuştur. Bu şekilde vakıflar yoluyla büyük külliyelerin vücuda getirilmesi, sosyal imkânları sağlanmış bir merkezin, derhal çevreden gelen halkla dolmasını ve kısa zamanda etrafında mahalleler kurularak bir kasaba şeklinde teşkilatlanmasını kolaylaştırmıştır. Devletin iskân çalışmalarının dışında aslında resmi olmayan fakat birçoğu orduyla birlikte hareket eden tarikat mensubu kimseler, bazı yerlerde ve yolların geçtiği önemli mevkilerde inşa ettikleri zaviye ve tekkelerle iskâna katkıda bulunmuşlardır 217. Bunlarla ilgili müstakil Yörük Defteri bulunmakta olup, bu konu hakkında en detaylı araştırmayı bilindiği üzere, ‘Rumeli’de Yörükler, Tartarlar ve Evladı Fatihân’ adıyla Tayyip Gökbilgin yapmıştır 218. Gerek sürgün, gerekse vakıf ve temlik suretiyle iskân edilenlerin 216 Ömer Lütfi Barkan, ‘’Osmanlı İmparatorluğunda bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler’’, V.D, S. II, Ankara, 1942, s. 283. 217 Barkan, a.g. m, s. 283-285. 218 Ahmet Refik, Anadolu’da Türk Aşiretleri, Enderun Kitapevi, İstanbul, 1930, s. 115. 73 yerleştikleri bölgelerde yeni yerleştikleri alanlara verdikleri isimler onların hangi yöreden geldiklerini göstermektedir. Özellikle vakıf kayıtlarında bölgenin ilk sahiplerinin kimler olduğu ve bunların hangi hükümdar zamanında getirildiği anlaşılmaktadır 219. Osmanlı topraklarına yeni katılmış bölgelerde, ilk dönemlerinden itibaren vakıfların kurulduğu yine kayıtlardan ortaya çıkmaktadır. Nitekim bölükler halinde Rumeli’ye nakledilen Yörük kabileleri, XV. asır ortalarından itibaren askerî ve stratejik vazifelerde önemli roller oynamaya başlamış ve bunlar XVI-XVII. asırlarda artık ordu hizmetlerinde ve devlet işlerinde vazife alan askerî bir sınıf haline gelmişlerdir220. Buna bağlı olarak XVI. asırdan itibaren ekonomik gelişmeler sayesinde Arnavutluk şehirlerinin yavaş-yavaş hayat seviyesi yükselmeye başlamıştır. Osmanlı döneminde boşalan beldelere göçebelerin yerleştirilmeleri kalelerin iç ve dış kesimlerinde yerleşimin sayıca artışına sebep olmuştur. Böylelikle şehirlerin ilk mahalleleri kurulmuştur. Kalelerin dış kesiminde kurulan ve Anadolu şehri hüviyeti kazanmış olan ilk mahallelere ‘’Varoş’’ denilmektedir 221. Arnavutluk’ta ise bu kelimenin ilk defa 1529 yılında kullanıldığına rastlanmakta ve Kalelerin dışında yeni kurulmuş olan ilk mahallelerin başlangıcını ifade etmektedir. Aynı zamanda bu kelimenin, hiç bir anlam değişikliğine uğramadan aynı anlamla Arnavutluğun büyük şehirleri olan Durres, Kruja, Berat, İşkodra, Korç, Pogradec ve Gjirokaster’de de kullanıldığı görülmektedir222. Yukarıda sayılan şehirler, Osmanlı döneminde idarî, siyasî ve askerî açıdan çok önemli vazifeler ifa etmiş olan Arnavutluğun merkezlerindendir. Osmanlı döneminde ekonomik gelişme kaydedilmekle beraber hayat seviyesi eskiye göre yükselmiş, şehirlerde ve yollar üzerinde cami, hamam, kervansaray, imaret, köprü ve çeşme223 gibi sosyal tesisler yapılmak suretiyle Osmanlı mimarisinin en görkemli eserleriyle Arnavutluk şehirleri sosyal ve kültürel alanlarda en üst düzeye ulaşmıştır. 219 Geniş bir bilgi için Bkz, Yusuf Halaçoğlu, ‘‘XVI. Yüzyılda Sosyal Ekonomik ve Demografik Bakımdan Balkanlarda Bazı Osmanlı Şehirleri’’, Belleten, S. 207, Ankara, 1989, s. 637-678. 220 Tayyip Gökbilgin, Rumeli’de Yörükler, Tatarlar ve Evladı Fatiha’n, İşaret Yayınları, İstanbul, 2008, s. 12- 14. 221 Varoş kelimesi, Macarca ve Rumunca bir kelime olup, alt ve dış kesim anlamında kullanılıp Osmanlı döneminde Balkanların neredeyse bütün ülkelerindeki ilk kurulmuş mahallelere ad olarak veriliyordu. Geniş bir bilgi için bkz, Zija Shkodra, Esnafet Shqiptar, shek. XV-XX’’, (XV.-XX. Yüzyılda Arnavut Esnafları), Akademia e Shekncave e R. P. SH, İnstituti i Historis, Tiran, 1973. 222 Shkodra, a.g. e, s. 30. 223 Shkodra, a.g. e, s. 32. 74 Osmanlıların, yerleştikleri her bölgeyi nasıl imar ettikleri, bugüne kadar yapılan araştırmalar sayesinde oldukça iyi bilinmektedir. Yerleşilen bölgeye önce cami, etrafında mektep, medrese, tekke gibi eğitim kurumları, misafirhane, aşhane, sebil ve çeşme gibi sosyal tesisler, han, kervansaray, dükkân, bedesten gibi ticarî kuruluşlar ve nihayet meskenler inşa olunuyor, böylelikle bir mahalle veya bir imaret sitesi oluşturuluyordu. Böylece sosyal sisteme kavuşan imaret, ziraat ve ticarî yollarla destekleniyordu. Bu noktadan hareketle vakıf statüsüyle hukuki dayanaklar üzerine bina edilen bu gibi oluşumların bir araya gelmesiyle Müslüman Arnavut şehirleri ortaya çıkıyordu. Söz konusu bu şehirler yine vakıf yollar ve köprülerle birbirine bağlanıyor; beşeri, ticarî ve askerî ulaşımın emniyet içinde yapılması için yolların gerekli yerlerine derbentler, kaleler, hanlar ve kervansaraylar yapılıyor ve aynı sistemle işletiliyordu224. Bütün bu oluşumlar vakıf yoluyla gerçekleştirilmekteydi. Vakıflar, yerli halkın İslamlaşmasında hatta kiliselerin varlıklarını sürdürmelerinde rol oynamıştır 225. Söz konusu vakıflarla beslenen kasaba ve şehirler, bölgeler gerçek iktisadî merkezler haline geliyordu. B- İmar Yönünden Vakıflar Balkanlardaki Türk mimari eserlerinin ve bunların temsil ettiği medeniyetin temelinde hayrat ruhu ve düşüncesi yatmaktadır. Bu anlayışı, söz konusu eserlerin adlarında ve kitabelerinde bulmak mümkündür. Hayrat sistemindeki asıl amaç, servetlerin insanların ihtiyaçlarını karşılamak, sıkıntılarını gidermek üzere sürekli iyilikler üretecek biçimde kurumsallaştırılmasıdır. Bu mekanizmayı vakıf kavramı karşılamadığı gibi imaret kavramı da karşılamamaktadır. Çünkü imaret sistemi sadece belli kuruluşlar bütünlüğünü ifade etmektedir. Osmanlılar, idarî, iktisadî, askerî ve demografik açıdan şehre hâkim olmak zorundaydı. Dolayısıyla Osmanlılar, Balkanlarda şehirlerin oluşmasına ve gelişmesine vakıflar yoluyla katkıda bulunmuşlardır. Arnavutluk’taki Türk eserlerinin cami, medrese, mektep, han, hamam, tekke ve zaviyelerin, imaret sitelerinin, bu sitelerden şekillenmiş şehirlerin, dolayısıyla İslam 224 Ekrem Hakkı Ayıverdi, Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri, C. IV, Fetih Cemiyeti basımevi, İstanbul, 1982, s. 421. 225 Evangelia Balta, Les Vakıfs de Serres et de sa Region (XVe et XVIe s.) un Premiere İnventaire, çev. Edith Karagiannis, Atina, 1995, s. 36-37. 75 medeniyetinin, temeldeki hayrat düşüncesinden hareketle geliştirildiğini söylemek mümkündür226. XVII. yüzyılda nüfusun şehirlere akın etmesiyle birlikte yeni mahallelerin oluşumu ve şekillenmesi göze çarpan önemli hususlardandır. Bu dönemde şehirleşme süreci hızla devam ederken öte yandan ekonomik gelişmeler de ivme kazanmıştır. Vakıflar tüm bu gelişmelerde önemli rol oynamışlardır. Bu yüzyıllarda şehre yerleşenlerin sayısı her geçen gün artmış ve İslamlaşma süreci de hızla devam etmiştir. Genellikle Arnavutluk şehirleri Hisar mahallesinden ve kale etrafında yer alan diğer mahallelerden oluşmaktaydı. Bu düzen Osmanlıların gelmesiyle olmuştur. Bu mahallelerde oturan sakinler toplumun her tabakasından geliyordu. Bu dönemdeki Arnavutluk şehirleri gittikçe Anadolu şehirlerine benzer bir hüviyet (kimlik) kazanmışlardır. Arnavutluktaki mahallelerin merkezinde bir cami ve etrafında tek katlı evler bina edilmiştir. Mahallelerde evleri ayıran kaldırımlı dar sokakların her biri merkeze yani camiye çıkılmasını sağlıyordu. Mahallenin diğer önemli unsurları saat kuleleri, mektep, hamam, han ve askerî sınıfın sahip olduğu 2-3 katlı evlerdir227. Saat kuleleri genellikle Pazar yerlerinin merkezine yerleştiriliyordu. Bu kuleler o dönemin en önemli icadı olan güzel saatlerle süslenmiştir. Berat, Elbasan, Tiran ve İşkodra bunlara örnek olarak verilebilir228. Evliya Çelebi’ye göre Arnavutluğun XVII. asırdaki merkezî şehirleri ve bu şehirlerde bulunan mahalle ve ev sayıları şöyledir: Elbasan 28 mahalle ve 4000 ev ve Berat 30 mahalle ve 2000 ev, İşkodra 15 mahalle 2000 ev, Gjirokaster 2000 ev, Vlora 1300 ev, Kruja 800 ev, Lezh 500 ev, Kavaja 400 evden oluşmaktaydılar. 150 eve sahip olan en küçük yerleşim alanı ise Durres şehridir229. Osmanlı vakıf sisteminin ebedilik ilkesi ile birlikte dokunulmazlığa da sahip bulunması, Osmanlı imar sistemini vakıf sistemi ile birleştirmiş, imar ve şehircilik konusunda kişilerin yapı faaliyetlerine cesaret ve güvence vermiştir230. 226 Geniş bilgi için bkz, Mustafa Cezayir, ‘‘Osmanlı Klasik Döneminde İmar Sistemi’’, IX. Türk Tarihi Kongresi, S. III, Ankara, 1989, s. 1395-1405. 227 Shkodra, a.g. e., s. 41. 228 Evliya Çelebi, ‘‘Arnavutluk’’, Seyahatname, Şefik matbaası, İstanbul, 2003, s. 65; Bkz. Arkivat e Historsi se Shtetit, (Arnavutluk Devlet Tarihi Arşivleri), Dosya 16, Kitabe 28-B, s. 120; Shkodra, a. g. e., s. 45. 229 Çelebi, a.g. e., s. 300-309. 230 Cezayir, a.g. e., s. 1405. 76 Şehirlerin yapılanma ve gelişmesinde ana role sahip dinî, kültürel, sosyal, ticarî nitelikli yapılar büyük oranda sultan ve vezirler, önemli devlet memurları ve zengin kişiler tarafından yaptırılmıştır 231. Arnavutluk genelinde kurulan cami, mescit, mektep ve medreselerin diğer yapı türlerinden sayı ve oran bakımından daha fazla olduğu dikkat çekmektedir. Şehrin imarında ve müesseseleşmesinde ilk ihtiyaç duyulan, ibadet mekânları ile eğitim kurumlarıdır. II- TİCARÎ VE EKONOMİK YÖNLERDEN VAKIFLAR A- Ticarî Bakımdan Vakıflar Arnavutluk’ta Osmanlı döneminde şehirlerarası ulaşım ve ticaretin kolaylaştırılması için beldeler arasında ve büyük ticaret yolları üzerinde köprü, kale, kervansaray, zaviye gibi yapıların vakıflar sayesinde tesis edildiği bilinmektedir232. Bütün bu yapıların inşası, tüccar ve yolcuların seyahatini kolaylaştırmış, yol emniyetini temin etmiş ayrıca yolcuların konaklama ve diğer ihtiyaçlarını karşılamıştır. Şehirlerarasında ticaret güvenliğinin vakıflar eliyle sağlanmasından başka, şehirlerde de tüccarların kalabilecekleri ve mallarını alıp satabilecekleri odalar, hanlar, bedestenler, çarşılar yine vakıflar yoluyla kurulmuştur. Osmanlı döneminde ticaret yapmak amacıyla Arnavutluk şehirlerine gelen yerli ve yabancı tüccarların güven içinde konaklamaları ve sığınmaları için yolların üzerinde ve şehirlerin merkezinde kervansaraylar inşa edilmiştir. Kervansaraylar, Arnavutluğun önemli siyasî, iktisadî, askerî merkezleri olan Berat, Lezh, Tiran, Prizren, Shkoder (İşkodra), Elbasan şehirlerinde bulunmaktadır 233. İnceleme dâhilindeki kaynaklarda Arnavutluk şehirlerinde ‘‘akara’’ tabir edilen çarşı, pazar ve dükkân gibi yapılar tespit edilmiştir. Buna göre Elbasan şehri pazarında 900234 dükkân, İşkodra ve Berat şehri pazarında 1000 dükkân mevcut olduğu tespit edilmiştir235. Taş, kerpiç veya ahşaptan yapılan dükkânlar pazarın içinde yer almaktadır. Genellikle pazar yerleri dar ve kaldırımlı sokaklardan oluşmaktadır. Kaynaklarda Elbasan’daki pazarın 30 sokağa 231 Yediyıldız, ‘’Vakıf’’, s. 170. 232 Shkodra, a.g. e., s. 40. 233 Shkodra, a. g. e., s. 46. 234 Çelebi, a.g. e., s. 107. 235 Çelebi, a.g. e., s. 60, 65, 146. 77 sahip olduğu bilgisi yer almaktadır 236. Bunlardan kazancı, kuyumcu, bakırcı, tüfekçi, saatçi olarak isimlendirilen sokaklar da mevcuttur. Evliya Çelebi, Seyahatnamesi’nde Arnavutluk şehirlerindeki esnafın hemen her meslek dalında iş yapan dükkâna sahip olduğunu belirtmiştir. Bunlar arasında debbâğhane, fırın, bakkal, değirmen, sabuncu, boyacı gibi dükkânlar mevcuttur237. Sosyal ve beledi hizmet amaçlarına göre yapılan faaliyetler arasında değirmen ve dükkânlar yer almaktadır. Değirmen ve dükkânlar akara tabi menkuller olduğu için her zaman halk için hizmet vermektedirler. Mesela Süleyman Paşa vakfiyesinde238 bir değirmen vakfedilmiştir. Vakfiye’de değirmenden elde edilecek gelirlerden, cami-i şerifte bulunan imam ve hatibe 50’şer kuruş, müezzin ve kayyıma ise 25’er kuruş verileceği belirtilmiştir. B- Ekonomik Bakımdan Vakıflar Vakıf müessesinin büyük bir gelişme göstermesi, devletlerin iktisadî durumları ve şahısların servetleri ile yakından ilgilidir239. Osmanlı Devleti’nde vakıflar, devletin iktisadî hayatını etkiledikleri gibi yönetim birimleri olan şehir, kasaba ve köylerin de ekonomik yapısını etkilemişlerdir. Buna bağlı olarak vakıflar, bünyesinde çalışan çok sayıda kişiye bir gelir temini kapısı olmuştur. Vakıf mürtezikası 240 adı verilen vakıf çalışanları, kendilerinin ve ailelerinin geçimlerini görev yaptıkları vakıflardan aldıkları ücretler sayesinde karşılamaktaydılar. Bundan dolayı imarı vakıflar yoluyla yapılan mektep, medrese, cami, kütüphane ve zaviye gibi yapılar, sanatsal değerleri ve ifa ettikleri hizmetler yanında kalabalık bir insan topluluğunun geçimini de sağlamaktadır. Ele aldığımız vakfiyeler çerçevesinde Arnavutluk’ta kurulan vakıflarda ve vakıf yapılarında hizmet eden görevliler ve aldıkları ücretler yaklaşık olarak şöyle tespit edilmiştir: Vakıf Görevlileri241 Görevli Sayısı Görevlilerin Günlük Aldıkları Ücret (akçe) Mütevellî 10 50- 90 236 A. Çaushi, ‘‘Elbasani deri ne shek. XIX ne pikpamje etnografike dhe topografike’’, (doreshkrime), Arkivi i İnstitutit te Historis e te Gjuhes, (Dil ve Tarih Enstitüsü Arşivlerinde alınan el yazmaları), Tiran 1958. 237 Çelebi, a.g. e., s. 53. 238 A.D.A.G.M, Font: 128, Defter: 102, s. 1. 239 Köprülü, ‘‘Vakıf Müessesesinin Hukuki Mhiyeti ve Tarihi Tekamülü’’, s. 14. 240 Mürtezika kelimesi, maaş sahipleri anlamına gelmektedir. Bkz, Pekalın, a.g. e., C. II 241 Anlaşılmayan terimleri açıklıyoruz; Müteveli bir vakfın idarecisi; Kayım, diyanet işlerinde bağlı bulunduğu kişi; Cüzhan, cüz okuyanlara denir; Ferraş, hizmetçi anlamına gelir. Geniş bir bilgi için Bkz: Pekalın, a.g. e., C. I- II. 78 Zâviye Şeyhi 3 40 Zâviye Muallimi 2 10- 20 Kayyım 3 50- 60 Kandilci 5 100 k. Müderris 3 20- 30 Muallim 10 10- 20 İmam 18 50- 100 Müezzin 7 15- 20 Hatib 6 10-20 Vaiz 2 30 Cüzhan 1 5-10 Ferraş 4 5 Tablo 11: Vakıflarında Görev Yapan Personel ve Aldıkları Ücret Vakıflarda en çok görev yapanlar arasında imamlar yer almaktadır. Görevliler arasında imamlar %24.6 gibi bir oranı oluşturmuştur. Halka göre imamın görevi en hayırlı görevlerden kabul edilir. Bu yüzden toplumun çoğunun imama daha çok mal-mülk vakfettiği bilinmektedir. İmam ve müezzinlerin vakıflarda, asli görevlerinin yanında cüzhanlık, kayyımlık gibi vazifeleri de yaptıkları ve bu görevler için de ayrıca ücret aldıkları, böylece maaşlarını arttırdıkları da bilinmektedir242. Sonuç olarak vakıfların insanların yaşam koşullarını kolaylaştırdığını söylemek mümkündür. Osmanlı devletinde kurulan vakıflar, insanlar arasında din, dil, ırk, düşünce farkı gözetmeden ihtiyaç sahipliği esasını göz önünde bulundurarak hizmet sunmuşlardır. Toplumsal ihtiyaçların karşılanması esasına dayanan vakıf kurumu, bu anlamda hizmetten yararlananlar ile hizmeti sağlayanlar arasında sosyal bir ilişkinin doğmasına zemin hazırlamıştır. III- EĞİTİM VE KÜLTÜREL AÇIDAN VAKIFLARI İnsanlığın ilerlemesini sağlayan en önemli şey öğrenme merakı ve bilimsel faaliyetlerdir. İslam’ın ilme verdiği önem, Müslümanların bu faaliyetlerin yürümesi için vakıf kurmalarına tesir etmiştir. Bu yüzden tarih boyunca ibadet mekânlarının yanında medrese ve kütüphaneler tesis etmişler ve buralardaki hizmetlerin vakıflar vasıtasıyla yürütülmesini sağlamışlardır. İslam medeniyetinde kitap en muteber vakıflar arasında sayılmıştır. Bugün bile hemen bütün cami ve mescitlerdeki kitapların üzerinde “vakıftır” ibaresi dikkat çeker. Bu konuda Müslümanlar çok çaba harcamışlar, insanlığa hizmet edecek kütüphaneler 242 M. Asım Yediyıldız, ‘‘Şeriyye sicillerine göre Bursa’nın sosyal- ekonomik Yapısı’’, V.D, S. XXII, Ankara, 1994, s. 187. 79 kurmuşlardır. Bunun yanında bilim insanlarını doğrudan gelir ile destekleyen vakıflara da rastlanmaktadır 243. A- Eğitim-Öğretim Yönünden Vakıflar Osmanlı Devletinde sosyal ve dinî hizmetlerde olduğu gibi eğitim faaliyetleri de muhtelif kişilerin tesis ettikleri vakıflarca yürütülmekteydi. İncelediğimiz örnek vakfiyelerden bile Arnavutluk’ta ilgili dönemde toplam otuz beş eğitim müessesesinin kurulduğu anlaşılmaktadır. Vakfiyelerde çok sayıda mektep, medrese, hücre, zaviye, dershane ve dâru’lkurrâdan bahsedilmiştir. Hizmet amacıyla kurulan vakıflar, toplumsal düzeni dikkate alarak dönemlerinin ihtiyaçlarına uygun bir şekilde önemli fonksiyonlar icra etmişlerdir. Dolayısıyla sadece dinî yapılara yardım edilmekle yetinilmeyip, şehir halkının ve dışarıdan gelen öğrencilerin eğitimöğretim görmelerine büyük katkılar sağlanmıştır. Her şeyden önce şehirde, okuma-yazma çağına gelmiş çocukların eğitimi için sıbyan mektepleri açılmıştır. Bu mekteplerin personel giderleri ve zaman içinde ortaya çıkabilecek tamir, bakım ve onarım masrafları vakıflar tarafından karşılanmıştır. Osmanlı tarihi boyunca hemen hemen Arnavutluğun her şehrinde eğitim-öğretim faaliyetleri olmuştur244. Nitekim Evliya Çelebi, Arnavutluk’ta Osmanlı tarihi ve mimari eserleriyle bilinen Berat şehrinde on üç cami, on yedi mescit, beş medrese ve birçok sıbyan mektebinin yer aldığını ifade etmiştir245. Sonuç olarak, Arnavutluk vakıfları halka hem örgün hem de yaygın eğitimde finans, kurum ve personel alanlarında önemli destek sağlamıştır. Ayrıca bu eğitim kurumlarının, halkın bilgili, bilinçli ve daha aydın olmalarını sağlamada etkin bir rol oynadığı da görülmektedir. 243 İslam E. Erünsal, ‘‘İslam Medeniyetinde Kütüphaneler’’, D.G.B.İ.T, ed., H.D. Yıldız, XIV İstanbul 1990, s. 286-305. 244 Evliya Çelebi, a.g. e., C. VII, s. 305-309; geniş bir bilgi için Bkz E. Hakkı Ayıverdi, Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri, s. 391. 245 Ferit Duka Berati ne Kohen Osmane (Osmanlılarda Berat), TOENA yayınları, Tiran, 2001, s. 5; geniş bir bilgi için bkz: Çelebi, a.g. e., C. VII, s. 64. 80 B- Kültürel Yönden Vakıflar Kültür (hars), bir milletin dinî, ahlakî, hukukî, entelektüel bediî (estetik), lisanî, iktisadî, fennî (teknik) hayatlarının ahenkli mecmuası olarak tanımlanmaktadır 246. Osmanlı Devleti’nin Balkanlar’da yayılmaya başlamasından sonra kurulan veya yeniden yapılandırılan ilk Osmanlı şehirlerinde maddi ve manevi sahada İslâm-Osmanlı kültürünün temellerini ve örneklerini bulmak çok olağan bir durumdur. Arnavutluk’ta, mimarinin en güzel örneklerinden olan ve kültürün maddi temellerini oluşturan dinî, eğitim ve sosyal hizmetlere247 ait yapılar (cami, medrese, imaret gibi) hayırsever kişiler tarafından bina edilmiş ve yine onların kurdukları vakıflarla işletilmişlerdir. Arnavutluk halkının İslam kültürünü öğrenmesi ve içselleştirmesinde vakıfların önemli bir rolünün olduğu kesindir. Zira vakıflar beşikten mezara kadara toplumun her kesimine ve gündelik hayatın her alanına hitap etmektedir. Vakıflarla bu kadar içli-dışlı olan halkın buraların kurulmasının temel kaynağı olan İslam inancını ve kültürünü benimsemeleri kaçınılmazdır. Vakıf sahipleri insana hizmet ve yardımlaşma anlayışı ile hareket etmişler, devlet adamları ve zenginler halkın ihtiyaç duyabileceği her türlü yapıyı tesis ettirmişlerdir. Cami, medrese, imaret ve zaviye gibi yapılara müdavim olan halk arasında bir tanışma, kaynaşma ve uzlaşma meydana gelmekte idi. Bu vakıf yapılar, insanlar arasındaki fakirlik ve zenginlik farklarını en az indirmede birer aracı rol oynamaktaydılar. Vâkıflarca yaptırılan ve çeşitli hizmet alanlarında faaliyet gösteren müesseseler, maddi kültürün bir öğesi olmalarının yanında, toplumsal kültürü gelecek nesillere aktarmada da önemli bir aracı konumunda idiler. 246 Ziya Gökalp, Türk Medeniyeti Tarihi, Sadeleştiren, Yalçın Toker, TOKER Yayınları, İstanbul, 1995, s. 19. 247 Çelebi, a.g. e., C. VII, s. 60 81 SONUÇ Bu çalışmada sondaj usulüyle Arnavutluk devlet arşivlerinde elde ettiğimiz 25 vakfiye ışığında Osmanlı Devleti zamanında Arnavutluk’ta kurulan vakıflar, bu vakıfların kurucuları, kimlikleri, görev ve statüleri, kurdukları vakıfların özellikleri, gelir kaynakları, vakıf gelirlerinin muhtelif hizmetlere ve gruplara dağılımı, vakıfların şehrin imar ve iskânına katkıları, ticarî, ekonomik hayattaki rolleri ile sosyal ve kültürel hayata etkileri gibi değişik açılardan değerlendirmeye çalışılmıştır. Vakıflar sayesinde şehirlerde dinî, sosyal, kültürel, ticarî ve eğitim hizmetlerine ait birçok yapı meydana getirilmiştir. Bu yapılardan mescit ve camiler sayı itibariyle ilk sırayı alırken, imaret, han ve hamam gibi yapılar ikinci sırayı, türbe, mektep, medrese ve zaviye gibi yapılar da üçüncü sırayı teşkil etmiştir. Arnavutluk’ta ilgili dönemde vakıf kurucularının çoğunluğunu devlet görevlileri (askerî sınıf) oluşturmuştur. Halk (reaya) arasından zengin kişilerin de vakıf kurmada istekli oldukları görülmüştür. Ayrıca vakıf kurucuların arasında kadınlar de yer almaktadır. Arnavutluk halkı Müslüman’dır. Onların İslamlaşmasında bu bölgede kurulan vakıfların önemli etkisi olmuştu. Arnavutluk vakıflarında görev yapan veya vakfiyelerdeki bazı şartlarla kendilerine gelir bırakılan birçok vakıf mürtezikası ya geçimlerinin tamamını vakıflardan temin etmiş ya da ek gelir yeri olarak vakıf kurumlarından yararlanmıştır. Vakıf kurucuları, çeşitli amaçlarla tesis ettikleri vakıflarına gelir kaynağı sağlamak için ev, dükkan, han , hamam, bedesten, çarşı gibi alanlarda yatırım yapmışlar onların bu faaliyetleri bir yandan şehrin imarına katkıda bulunmuş diğer yandan da şehrin ticarî imkanlarını ve canlılığını artırmıştır. 82 Yine şehirde kurulan vakıflar, orada yaşayan insanlar arasında ekonomik, kültürel ve sosyal farkları en aza indirmede önemli rol oynamıştır. Bu sayede vakıf bir imarette zengin, fakir ve köle yemek yiyebilmiş, diğer bir vakıfta hem şehir hakimi, hem müderris ve hem de bir köle görev yapabilmiştir. Arnavutluk şehirlerinin iskân ve kolonizasyonunda, tesis edilen vakıfların önemli bir rolü olduğu görülmüş, şehirdeki birçok semt ve mahalle ya bir vâkıfın adını almış ya da kurulan bir vakıf eserin adıyla anılmıştır. Nitekim Berat sicilinde, Özgürzâde Mehmed Bey, Kara Ali Bey, Vakuf, Kara Kasım gibi mahalleler vakıf kurucuların isimlerini taşımaktadır. 83 EKLER 1. Konu: Para Vakfı; Sene: 1686, Fond: 128, Defter: 15, Sayfa: 43-44 84 2. Konu: Ev Vakfı; Sene: 1602, Fond: 128, Defter: 15, Sayfa: 59 85 3. Konu: Para Vakfı; Sene: 1711, Fond: 128, Defter: 10, Sayfa: 43-44 86 4. Konu: Para Vakfı; Sene: 1679, Fond: 128, Defter: 16, Sayfa: 52 87 5. Konu: Para Vakfı; Sene: 1682, Fond: 128, Defter: 49, Sayfa: 106 6. Konu: Para Vakfı; Sene: 1702, Fond: 128, Defter: 21, Sayfa: 59 88 7. Konu: Değirmen vakfı ve Para Vakfı; Sene: 1732, Fond: 128, Defter: 102, Sayfa: 4 89 8. Konu: Değirmen, Dükkânlar; Sene: 1797, Fond: 128, Defter: 102, Sayfa: 1 90 9. Konu: Ev, Meyve ağaçları ve Bahçe Vakfı; Sene: 1815, Fond: 128, Defter: 22, Sayfa: 30 10. Konu: Para Vakfı; Sene: 1817, Fond: 128, Defter: 22, Sayfa: 32 91 11. Konu: Para Vakfı; Sene: 1708, Fond: 128, Defter: 18, Sayfa: 41 92 KAYNAKLAR ARŞİV KAYNAKLARI: Arnavutluk Devlet Arşiv Genel Müdürlüğünde bulunan Osmanlıca vakfiyelerin orijinalinden fotokopileri: Font. 121, Sene. 1772, Defter. 7, Sayfa. 1 Font. 128, Sene. 1603, Defter. 15, Sayfa 43-44, 59 Font. 128, Sene. 1646, Defter. 18, Sayfa. 10 Font. 128, Sene. 1674, Defter. 16, Sayfa. 42, 52-57 Font. 128, Sene. 1697, Defter. 97, Sayfa. 4 Font. 128, Sene. 1703, Defter. 9, Sayfa. 4, 6, 9 Font. 128, Sene. 1703, Defter. 21, Sayfa. 1, 59, 66 Font. 128, Sene. 1704, Defter. 37, Sayfa. 46 Font. 128, Sene. 1736, Defter. 17, Sayfa. 95-96 Font. 128, Sene. 1737, Defter. 78, Sayfa. 64 Font. 128, Sene. 1751, Defter. 10, Sayfa. 38- 41, 43-44 Font. 128, Sene. 1752, Defter. 19, Sayfa. 8, 10 Font. 128, Sene. 1801, Defter. 40, Sayfa. 44 Font. 128, Sene. 1807, Defter. 22, Sayfa. 30- 32 Font. 128, Sene. - , Defter. 86, Sayfa. 29 Font. 129, Sene. 1606, Defter. 1, Sayfa. 106-107 Font. 129, Sene. 1764, Defter. 60, Sayfa. 3 Font. 143, Sene. 1627, Defter. 6, Sayfa. 80-81 93 Font. 143, Sene. 1736, Defter. 202, Sayfa. 13 Font. 143, Sene. 1756, Defter. 1960, Sayfa. 1 Font. 143, Sene. 1822, Defter. 280, Sayfa. 1 Font. 143, Sene. 1824, Defter. 285, Sayfa. 1 ESERLER AKDEMİR M. Sadık, ‘‘Osmanlı Arşiv Belgeleri Işığı Altında XIX. Yüzyıl Budur Vakıfları’’, S.D.Ü.İ.F.D, S. 18,s. Isparta, 2007, ss. 91-118. AKGÜNDÜZ Ahmet, İslam Hukuku’nda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessessi, T.T.K, Ankara 1999. AKGÜNDÜZ Ahmet, ‘‘Osmanlı Hukukunda, Vakıflar, Hükümler ve Çeşitler’’, Türkler, C. 10, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss. 427-460. ANAMALİ Skender – PRİFTİ Kristaq , Historia e Shqiperis (Arnavutluk Tarihi), TOENA yayın evi, C. I, Tiran 2002. ATEŞ İbrahim, ‘‘Hayri ve Sosyal Hizmetler Açısından Vakıflar’’ V. D., C. XV, Ankara, 1982, ss. 55-88 ATEŞ İbrahim, "Vakfiyelerde Dua ve Beddualar", V. D, XVIII, Ankara 1983, ss. 5-54 AYIVERDİ Ekrem Hakkı, Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri, C. IV, Fetih Cemiyeti basımevi, İstanbul 1982. BALTA Evangelia, Les Vakıfs de Serres et de sa Region (XVe et XVIe s.) un Premiere İnventaire , (çev. Edith Karagiannis), Atina 1995. BARKAN Ömer Lütfi, ‘‘Osmanlı İmparatorluğunda bir İskân ve Kolonizayon Metodu Olarak Sürgünler’’, V.D, S. II, Ankara 1942, ss. 524-569. BARKAN Ö. Lütfi, Türkiye’de Toprak Meselesi: Toplu Eserler I, Gözlem Yayınları, İstanbul 1980. BERAT Şehriye Sicili, A. D.A.G.M 94 BERKİ A. Himmet, Vakfa Dair Yazılan Eserlerle Vakfiye ve Benzeri Vesikalarda Geçen Istılah ve Tabirler, V.G.M Neşriyatı, Ankara 1966. BERKİ A. Himmet, ‘‘Vakıf Kuran ilk Osmanlı Padişahı’’, V.D., C. V, S. 127, Ankara 1974, ss. 127-130. BİLGE Mustafa L., ‘‘Arnavutluk’’, T.D.V.İ.A, C. III. s. 586. BİLMEN Ömer Nasuh, Hukuku İslamiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, Enes Sarmaşık Yayınları, İstanbul, 1987. BOZBORA Nuray, Osmanlı Yönetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusçuluğunun Gelişimi, 1. b. Boyut Kitapları, İstanbul, 1997. BOZBORA Nuray ‘‘ Arnavutların Kökeni’’, Balkanlar El Kitabı, der., Osman KaratayBilgehan A. Gökdağ, C. I, VADİ Yayınevi, Ankara 2006. ss. 268-170. CANSEL Erol, ‘‘Vakıf Kuruluşu, İşleyişi ve Amacı’’, V.D, sy: 20, Ankara, 1988, ss. 321- 327. ÇAUSHİ Ahmet, ‘‘Elbasani deri ne shek. XIX ne pikpamje etnografike dhe topografike’’, (doreshkrime), Arkivi i İnstitutit te Historis e te Gjuhes, (Dil ve Tarih Enstitüsü Arşivlerinde alınan el yazmaları), Tiran 1958. CEZAYİR Mustafa, ‘‘Osmanlı Klasik Döneminde İmar Sistemi’’, IX. Türk Tarihi Kongresi, III, Ankara, 1989, ss. 1395- 1415. ÇOLOKU Şaban, ‘‘XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında ve XX. Yüzyılın Başında İlerici Türk Hareketi ve Arnavutlar’’, X, T.T.K, C. 5, Ankara 1986. DAVUD Dursun, Yönetim- Din İlişkileri Açısından Osmanlı Devleti’nde Siyaset ve Din, İşaret Yayınları, İstanbul 1992. DEVELİOĞLU Ferit, Osmanlı- Türkçe Ansiklopedik Lügati, Ankara, 1993. Dini Kavramlar Sözlüğü, D.İ.B Yayınları, İstanbul 2009. DOĞAN Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul 1996. DÖNDÜREN Hamdi, Günümüzde Vakıf Müesseseleri, Erkam yayınları, İstanbul 1988. 95 DUKA Ferit ‘‘XV-XVIII. Yüzyıllarda Arnavut Nüfusunun İslamlaşması Süreci Üzerine Gözlemler’’, XI, T.T.K Kongresi, Ankara, 1994, 63-71. DUKA Ferit, Berati ne Kohen Osmane (Osmanlılarda Berat), TOENA Yayınları, Tiran 2001. EVLİYA Çelebi, Seyahatname, Şefik matbaası, İstanbul 2003. ERÜNSAL İslam, ‘‘İslam Medeniyetinde Kütüphaneler’’, D.G.B.İ.T, ed., H.D. Yıldız, XIV İstanbul, 1990, ss. 23-30. FEYZİOĞLU, Hamiyet Sezer, ‘’19. Yüzyıl Başlarında Arnavutlukta İktidar Mücadelesi’’, A.Ü.T.A.D., C. 23, Ankara, 2004, ss. 103-116. GÖKALP Ziya, Türk Medeniyeti Tarihi, Haz. İsmail Aka- K. Yaşar Koparman, İstanbul, 1976. GÖKBİLGİN, Tayyip, Rumeli’de Yörükler, Tatarlar ve Evladı Fatiha’n, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1957. GÖRGÜLÜ Ayten, Arnavut Bağımsızlığının Osmanlı Gazetelerinden İncelenmesi, (Tanin, Tercüman-i Hakikat, İlk dam, Sabah gazeteleri), G.Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarihi Anabilim Dalı, Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı, Ankara, 2008. (Basılmamış Yüksek lisans tezi) GÜLER Mustafa, Osmanlı Devletinde Haremeyn Vakıflar (16. Ve 17. Yüzyılda), Çamlıca Basımevi, İstanbul, 2011. HALAÇOĞLU Yusuf, ‘‘XVI. Yüzyılda Sosyal Ekonomik ve Demografik Bakımdan Balkanlarda Bazı Osmanlı Şehirleri’’, Belleten, S. 207, Ankara, 1989, ss. 637-681. HATAOĞLU Ömer, Tarihte Arnavutluk, Tarih Hazinesi yayınevi, İstanbul, 1951. HIZLI Mefail, Mahkeme Sicillerine Göre Osmanlı Klasik Döneminde İlköğretim ve Bursa Sıbyen Mektepleri, Uludağ Üniversitesi Basımevi, Bursa, 1999. İHSANOĞLU Ekmelüddin, ‘‘Osmanlı Eğitim ve Bilim Müesseseleri’’, Osmanlı Devleti ve Medeniyet Tarihi, Ed., Ekmelüddin İhsanoğlu, C. II, İstanbul, 1999. İMBER Colin, Şeriattan Kanuna Ebusuud ve Osmanlı’da İslam Hukuku, çev: Mürteza Bedir, T.V.Y Yayınları, İstanbul, 2004. İNALCIK Halil, ‘’ Örf’’, İslam Ansiklopedisi, C. IX, ss. 671- 683. 96 İNALCIK Halil, ‘‘Arnavutluk’ta Osmanlı Hâkimiyetinin Yerleşmesi ve İskender Bey isyanının Menşe-i’’, Fatih ve İstanbul, C. I, S. 2, İstanbul, 1953, ss. 153-175. İNALCIK Halil, ‘‘Osmanlı Padişahı’’, A.Ü.S.B.F.D, C. XIII, Ankara, 1958, ss.68-79. İNALCIK Halil, ‘‘ Osmanlılarda Raiyyet Rüsumu’’, Belleten, C. XXIII, Ankara, 1959, ss. 31-65 KARAL Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, T.T.K (Türk Tarihi Kurum) Yayınları, C. IX, Ankara, 1999. KARAMAN Hayreddin, Ana hatlarıyla İslam Hukuki, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2008. KARATEPE Şükrü, Kendini Kuran Şehir, İz Yayıncılık, İstanbul, 2003. KAZICI Ziya, İslami ve Sosyal Açıdan Vakıflar, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1985 KAZICI Ziya, ‘‘ Osmanlı Kadınların Kurduğu Bazı Vakıflar’’, Kadın ve Aile Dergisi, S.59, Ankara 1991. KAZICI Ziya, İslam Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi, İstanbul, 2006. KAYAOĞLU İsmet, İslam Kurumları Tarihi, 3. b, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1985. J.W.redhouse, İngilizce-Türkçe Redhouse Sözlüğü, İstanbul,1991. KAYAOĞLU İsmet, ‘‘Vakfın Menşei’’, V.D, S. XI, Ankara, 1976, ss. 49-56. KÖPRÜLÜ M. Fuat, Anadolu Selçukları Tarihi’nin Yerli Kaynakları, T.T.K Basımevi, 1943. KÖPRÜLÜ M. Fuat, ‘‘Vakıf Müessesinin Hukuki Mahiyeti ve Tarihi Tekâmülü’’, V.D, S. 2, Ankara, 1942, ss. 1-36. KÜLÇE Süleyman, Firzovik Toplantısı ve Meşrutiyeti, İzmir, 1944. KÜLÇE Süleyman, Osmanlı Tarihinde Arnavutluk, Ticaret Basımevi, İzmir, 1944. MİRAS Kamil, Sahihi Buhârî Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercümesi ve Şerhi, C. VIII, Ankara, 1974. ÖZFATURA Mustafa Necati, Tarihten Günümüze Arnavutluk ve Gerçekler, Yeni Türkiye Yayınevi, C. III, Ankara, 1997. ÖZTÜRK Nazif, Menşei ve Tarihi Gelişimi Açısından Vakıflar, V.G.M Yayınları, Ankara, 1983. 97 ÖZTÜRK Nazif, ‘‘Osmanlı Döneminde Vakıflar’’, Türkler, C. 10, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002. PEKALIN M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, 2. b, C.I-II- III, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1971. POLAT Anila, ‘‘Arnavutluk Devlet Arşivleri Genel Müdürü Prof. Dr. Shaban Sinani ile Mülakat’’, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araşrırma Dergisi, S.33, Ankara, 2005. REFİK Ahmet, Anadolu’da Türk Aşiretleri, İstanbul,1930. SAMİ Şemseddin, Kamusu Türkî, 1495-1496. SAMİMİ Vasfi, Berati 300 Vjete me Pare, (300 Sene Önce Berat), Dita Basımevi, Tiran, 1971. SARIÇAM İbrahim – ERŞAHİN, Seyfettin, İslam Medeniyeti Tarihi, Ankara, 2008. SİNANİ Shaban, ‘‘ Berat (Belgrat)Şehri Şehriye Sicil Defteri ( Mahkeme Kayıt Defteri)- Arnavutluk ve Doğu Bölgeleri İlişkileri Hakkında Ansiklopedik Bir Hazine’’, çev. Anila Polat, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 33, Ankara, 2005. SİNANİ Shaban, ‘‘Dorshkrimet Orientale dhe Tradita Kulturore E shqiperis’’, Arkiva te Hapur ne Shoqeri te Hapur, DPA ve İsveç Devlet Arşivleri, Tiran, 2002, s. 131- 144. SOSYALDI H. Mehmet, ‘‘Vakıfların Günümüzdeki Yeri ve Önemi’’, F.Ü.S.B.D, C. 12, Elazığ, 2002, ss. 383-400. SHKODRA Zija, Esnafet Shqiptar, shek. XV-XX’’, (XV.-XX. Yüzyılda Arnavut Esnafları), Akademia e Shekncave e R. P. SH, İnstituti i Historis, Tiran, 1973. ŞİMŞEK Mehmet, ‘‘Osmanlı Cemiyetinde Para Vakıfları Üzerinde Münakaşalar’’, A.Ü.İ.F.D, C. XXVII, Ankara, 1985, ss. 207-220. ŞIVGIN Hale, ‘‘Arnavutlarda Milli Bilincin Gelişme Süreci’’, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 147, Ankara, 2003. TURAN Adnan, Sanat Terimleri Sözlüğü, İstanbul, 1998. 98 Türkçe Sözlük II, T.T.K Basımevi, Ankara 1998. UZUNÇARŞILI İsmail Hakkı, Osmanlı Devlet Teşkilatına Medhal, Ankara, 1970. UZUNÇARŞILI İ. Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, T.T.K, Ankara, 1988. YEDİYILDIZ Bahaeddin, ‘‘Vakıf’’, İ.A, C. XIII, 1986, s. 158-171. YEDİYILDIZ Bahaeddin, “Türk Vakıf Kurucularının Sosyal Tabakalaşmadaki Yeri 1700- 1800’’, Osmanlı Araştırmaları, C. III, İstanbul, 1982, s. 147-151. YEDİYILDIZ Bahaeddin, ‘’Vakıf Müessesenin XVIII. Asır Türk Toplumdaki Rolü’’, V.D, sy, XIV, Ankara, 1982, ss. 98-121. YEDİYILDIZ Bahaeddin, ‘’Osmanlıların Kuruluş ve Yükselişinde Rol Oynayan Müesseseler’’, Milli Kültür, 1983. YEDİYILDIZ Bahaeddin, ‘’ XVIII. Asır Türk Vakıfların İktisadi Boyutu’’, V.D, sy. XVIII, Ankara, 1984, ss. 1-37. YEDİYIDIZ Bahaeddin, ‘’İslam’da Vakıf’’, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi (D.G.B. İ.T), XIV, İstanbul 1989. YEDİYILDIZ M. Asım, ‘‘Şeriyye sicillerine göre Bursa’nın sosyal- ekonomik Yapısı’’, V.D, XXII, Ankara 1994. 99 ÖZGEÇMİŞ Arnavutluk Berat şehri 1 Ocak 1986 doğumluyum. İlk, Orta ve Lise’yi (Medrese) aynı şehirde tamamladıktan sonra, Üniversiteye okumak için Türkiye’ye geldim. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nde Türkçe hazırlık sınıfı okuduktan sonra 2005’te İlahiyat bölümünde kaydoldum. Bu bölümden 2010 yılında mezun oldum. Aynı yılda Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı İslam Tarihi Bilim Dalında Yüksek Lisan eğitimine başladım. Arnavutça ve Türkçe bildiğim dillerdir. E


xxxxxxxxxxxxxxxxx



OSMANLI DEVLETİ’NİN KURULUŞUNDA DİNÎ ETKİ Ömer CİDE Yrd. Doç. Dr., Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi omercide@kilis.edu.tr Öz Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda dinin etkisi gündemde olan bir konudur ve bunun tartışılmaya başlanması Herbert Adams Gibbons’un Osmanlı Devleti’nin kuruluş dönemiyle ilgili iddialarıyla olmuştur. O, Osmanlı Devleti’nin kurucu unsurunu yerli Rumlara bağlamaya çalışmış, Osman Bey’in Anadolu’ya geldiğinde Müslüman olmadığını, etrafında gördüğü ırktaşlarından etkilendiğini ve bu şekilde Müslüman olduğunu iddia etmiştir. İslam dinini kabul eden Osman Bey, hemen gaza ideolojisini benimsemiş ve daha önce iyi ilişkiler içerisinde olduğu tekfurlara saldırmaya başlamıştır. Temelde üç ana eksen üzerinde tartışmaların devam ettiğini görmekteyiz. Birincisi Osmanlı’nın kuruluşunu tamamen dine bağlayan anlayıştır. Batılı tarihçilerde Gibbons ve Wittek bu düşüncenin ilk temsilcileri sayılır. İkincisi Osmanlı’nın kuruluşunda dinin hiçbir şekilde etkisinin bulunmadığını hatta Osmanlı’da gaza anlayışının bile olmadığını ileri süren görüştür. Üçüncüsü ise beyliğin kuruluşunda dinî etkinin olduğunu kabul etmekle birlikte kuruluş için dinin tek başına yeterli bir sebep olmadığını iddia eden görüştür. Sosyal bir varlık olan insanın birçok yönünün olduğu inkar edilemez bir gerçekliktir. Bu kabulden hareketle onun eseri olan devletin kuruluşunda değişik etkenlerin olması doğaldır. Devletin kuruluşunda dinî etkinin yanında ekonomik sebepler de olabilmektedir. Bunları birbirinden ayıran kesin çizgilerin olduğunu söylemek kolay değildir. Ancak bütün unsurların aynı etkiye sahip olduğunu söylemek de güçtür. Osmanlı beyliğinin kuruluşunda dinî etkinin olduğunu kaynaklar açık bir şekilde söylemektedir. Ayrıca bu iddiayı destekleyen başka unsurların da olduğunu anlamaktayız. Bu kanıtların başında 1324 yılında düzenlenmiş olan vakfiye gelmektedir. Diğer bir kanıt ise Orhan Bey döneminde Anadolu’yu gezmiş olan İbni Batuta’nın aktarmış olduğu bilgilerdir. Makalede, söz konusu tartışmalar çerçevesinde Osmanlı Devleti’nin kuruluşundaki dinî etki ele alır. Anahtar kelimeler: Din, Osmanlı, fetih, kuruluş.    RELIGION EFFECT AT THE ESTABLISHMENT OF OTTOMAN STATE Abstract Effect of religion in establishment of Ottoman state is a subject in the academic agenda and discussions on this subject have been started with Gibbons’s claim about establisment period of Otoman state. Gibbons argued that the Otoman founder Ömer CİDE |264| bilimname düşünce platformu XXVIII, 2015/1 component with local Rums. He claim that Osman Bey have not been Muslim when he had came to Anatolia and he was effected by his Muslim folk and he converted to İslam. Osman Bey adopted gaza’s ideology and than he started to attack his old feudal allies. We see that discussions have been continued on the three ways. First approach is that foundation of Ottoman connects to the religion completely. Gibbons and Wittek considered the first representatives of this idea. Second approach believes that establishment of Ottoman does not have any relationship with religion and advocates claim that there was no Gaza ideology in Ottomans. Third approach accepts the role of religion on the establishment of Ottoman State but not to be sufficient reason alone. The human as a social being has many aspects. In this point, naturally there are many different factors on the establishment of a state by human. On the establishment of a state, there may be economic reasons in addition to religion. It is not easy to say that there are certain lines separating them from each other. We also cannot say that all factors have the same effects. Literature clearly said that there was religious effect on the establishment of Ottoman State. Moreover, we can understand that there are other evidences supporting this idea. Primary evidence of this idea is explanatory text written on a foundation in 1324. Another evidence is information transferred by Ibn Batuta who travelled throughout Anatolia in time of Orhan. This article discusses the religious impacts on the establishment of Ottoman State. Keywords: Religion, Ottoman, conquest, establishment.    Giriş Dünya tarihinde derin izler bırakan ve üç kıtada boy gösteren, Osmanlı Devleti’nin etkileri, Avrupa, Asya ve Afrika’nın derinliklerine kadar hissedilmiştir. Yaklaşık altı yüzyıl hüküm sürmüş olan Osmanlı Devleti’nin kuruluşu ve kendisi gibi aynı yapıda olan onlarca beylik arasından sıyrılıp cihan devleti hâline gelmesi de en az büyüklüğü etkileyicidir. Bu itibarla Osmanlı tarihi, birçok yerli ve yabancı tarihçinin ilgisine mazhar olmuştur. Osmanlı Devleti’nin kuruluşuna ve yükselmesine etki eden amillerin neler olduğu husus üzerinde en çok durulan konular arasında yer almış ve bu konuda pek çok tez ileri sürülmüştür. Söz konusu tezlerin arasında çalışmamızın konusunu teşkil eden din faktörü son derece önemlidir. Temel kaynaklardan hareketle öncelikle Osmanlı Beyliği’nin kuruluşunda dinî etkinin tespit edilmesi gerekmektedir. Ana Kaynaklara Göre Osmanlı Beyliği’nin Kuruluşunda Dinî Etki Osmanlı kuruluş döneminin, kaynak açısından fakir olduğu inkâr edilemez bir husustur ve bu durum bahsi geçen devrin tam olarak aydınlatılmasının önünde duran engellerden biridir. Söz konusu dönem hakkında yazılan ilk eser, “Yahşi Fakih’in Menâkıb-i Al-i Osman” adlı kitabıdır. Eser günümüze kadar müstakil olarak gelmemiştir. Âşıkpaşazâde’nin (ö. 1481) naklettiklerinden, kitabı gördüğü ve kendi eserini yazarken kullandığı anlaşılmaktadır. Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Dinî Etki |265| bilimname düşünce platformu XXVIII, 2015/1 Bu döneme yakın olan diğer bir kaynak ise Ahmedî’nin (ö. 1413) İskendernâme adlı eserinin sonuna eklediği ve “Dâsitan-i Tevârih-i Âl-i Osman” adını vermiş olduğu kısımdır. Âşıkpaşazâde’nin Tarihi, Osmanlı temel kaynakları arasında önemli bir yere sahip olup, kendisinden sonra gelen Neşrî (ö.1490) ve Oruç Beğ’i (ö.1512) büyük ölçüde etkilemiştir. Bu sebeple bu iki eser, genel olarak Âşıkpaşazâde’nin vermiş olduğu bilgileri aktarmaktadırlar. Ayrıca daha sonra yazılmış Osmanlı tarihi kaynaklarının pekçoğu da ondan etkilenmişlerdir. Biz de konuyu işlerken bu üç eserde aynı olan konuları Aşıkpaşazâde’nin anlatımıyla aktardık. Neşrî, Oruç Beğ ve diğer kaynaklardaki farklı rivayetleri de yeri geldikçe aktarmaya çalıştık. Ancak konuya geçmeden önce temel kaynaklarla ilgili birtakım değerlendirmeler yapmanın uygun olacağı kanısındayız. Tarihçiler, Osmanlı tarihiyle ilgili ilk kaynakların menkibevi anlatımlara sahip olduğu konusunda hemfikirdirler. Sözgelimi Sencer Divitçioğlu, Osmanlı dönemiyle ilgili menkıbelerin tahlilini yaparken; “Süleyman Şah’la başlayan ön-Osmanlı tarihi, tarihle değil, efsane-tarihle ilgilidir. Ama gene de efsaneler, dolaylı olarak, geçmişteki doğruları yakalamaya vesile olmaktadır.”1 ifadelerini kullanır. Yine menâkıb konusu ile ilgili olarak İlber Ortaylı şu görüşleri dile getirmektedir: “Menkıbenin reel bir ayağı vardır, olmayan bir olay üzerine kaleme alınmamıştır. Menkıbelerin dünya tarihini kapsayan büyük siyasal oluşumlarda çok önemli rolü vardır.” “Hiç şüphesiz ki, Osmanlı Devleti’nin kuruluşu da menkıbevî karakterden bu anlamda kurtulamayacaktır. Menkıbe realiteye oturduğu ölçüde, kabul edilecek, paralel olaylarla desteklenecek ve meydana çıkacaktır.”2 Taner Timur ise, “Her memleketin kurucu efsaneleri vardır. Bunlar çoğunlukla sonradan yaratılır. Bunlar da ikiye ayrılır. Biri tamamen uydurma, hayal ürünü niteliğinde fakat belli bir sosyal fonksiyonu îfa etmek üzere sonraki nesiller tarafından belli devletlerin kuruluşlarına yakıştırılırlar. Bunun en tipik, en güzel örneği Osmanlı vakanüvislerinin yazdığı Şeyh EdeBali ile Osman'ın dostluğu, Osman'ın rüya görmesi, Ede-Bali'nin kızına âşık olması, sonra bunu Edebali'nin reddetmesi fakat daha sonra da Osman'ın bir rüya görüp, karnından gür bir ağaç çıktığını Ede-Bali'ye anlatması, EdeBali'nin; “Sen büyük bir saltanat sahibi olacaksın” diye yorumlaması ve kızını da sonunda Osman Gazi'ye vermesidir.” değerlendirmesinde bulunur.3 Aktarılan görüşlerden de anlaşıldığı üzere, Osmanlının kuruluşu hakkında bilgi veren kaynakların efsanevi anlatımlardan kurtulmadıkları 1 Sencer Divitçioğlı, Osmanlı Beyliği’nin Kuruluşu, Eren Yayınları, İstanbul 2008. s. 19. 2 İlber Ortaylı, Taner Timur, Ahmet Yaşar Ocak vd. “Menkibe Efsaneler ve Gerçekler”, Efsane ve Gerçekler, İmge Kitapevi, Ankara 2000, s. 11-12. 3 Taner Timur vd. “Kurucu Efsaneler ve Devlet”, Efsaneler ve Gerçekler, s. 36. Ömer CİDE |266| bilimname düşünce platformu XXVIII, 2015/1 anlaşılmaktadır. Fakat bu durum, söz konusu kaynakların tamamen uydurma olduğu anlamına gelmez. Elimizde şu anda bahsi geçen devri aydınlatacak başka kaynak da bulunmamaktadır. Mezkûr dönemi anlamak için yine bu eserlere müracaat etmek zorundayız. Ancak kaynaklar kullanılırken ihtiyatlı olmak ve gerçekliğe uygun olan kısımlarından da istifade etmek gerekmektedir. Ayrıca bu kaynaklardaki bilgilerin doğruluğunu teyit eden başka delilerin bulunması işimizi daha da kolaylaştıracaktır. Ortaylı’nın belirttiği gibi, menkıbe realiteye oturduğu ölçüde kabul edilip, paralel olaylarla desteklenerek, doğruya veya doğruya yakın bilgiler meydana çıkacaktır. Âşıkpaşazâde’nin verdiği bilgilere göre Osman Gazi’nin dedesi Süleyman Şah, 50.000 göçebe Türkmen ve Tatar ile yola çıkmış, Erzincan üzerinden Rum vilayetine gelerek burada altı yıl kalmıştı. Pek çok kahramanlıklar göstermesine rağmen tekrar eski vatanına dönmek için Halep vilayetine uğramış, Caber Kalesi yakınında Fırat Irmağını geçmek için atını suya sürdüğü sırada vefat etmişti. Liderlerinin ölümünden sonra söz konusu göçer Türklerin bir kısmı Süleyman Şah’ın üç oğlu, Sungurtekin, Ertuğrul ve Gündoğdu’ya tabi olmuşlardı. Ertuğrul dört yüz kadar aile ile orada kalmış, iki kardeş ise geldikleri bölgeye tekrar dönmeyi tercih etmişlerdi.4 Müellif, Osman Bey’in atalarının Anadolu’ya geliş bilgilerini verdikten sonra Osmanlı Beyliği ile Selçuklu Devleti arasındaki akrabalık bağını göstermek için şu ifadeleri kullanır: “Ertuğrul, kendi neslinden olan Sultan Alâeddin’in Rum’a padişah olduğunu işitti ve er kıymetinin bilindiği yere varmak bizim için kaçınılmaz oldu.” Aşıkpaşazâde ayrıca, Ertuğrul Gazi’nin oğlu Sarı Yatı’yı, “Bize yurt yeri göstersin” talebinde bulunmak üzere Sultan’a gönderdiğini, onun da Karacahisar ile Bilecik arasındaki Söğüt’ü kendilerine yurt olarak verdiği bilgisini sunar.5 Âşıkpaşazâde’nin detaylı anlatımına karşılık, Ahmedî bu dönem ile ilgili çok az bilgi verir. Onun naklettikleri arasında en dikkat çekeni, “Ertuğrul’a bu toprakların kâfirlerle uğraşması için şah tarafından verildiği” bilgisidir. Ahmedî ayrıca, Söğüt’ün, Ertuğrul tarafından kılıçla alındığını da yazmaktadır.6 Neşrî ise Ertuğrul’un, Tatarla yapılan bir savaşta Sultan Alâeddin’e yardım ettiğini ve bu yardım sayesinde Sultan’ın galip geldiğini bildirmektedir. O, Ertuğrul’a Söğüt ve çevresinin ise bu hizmete karşılık, ödül olarak verildiğini belirtir.7 Oruç Beğ, “Ve hem işitdiler kim, Rûm 4 Derviş Ahmed Âşıkî, Aşıkpaşazâde Tarihi, Hazırlayan: Cemil Çiftçi, Mostar Yayınları, İstanbul 2008, s. 38. 5 Âşıkpaşazâde, s. 39. 6 Ahmedî, Dasitan-ı Tevârih-i Mülük-i Âl-i Osman, Yayına Hazırlayan: Nihad Sami Banarlı, Burhaneddin Matbaası, İstanbul 1939, s. 114. 7 Eytdi: atamdan ve dedemden işitdüm ki, eytdiler, ol vakit ki E r t u ğ r u l dört yüze yakın erle Rûm'a azm itdiler, Sultan Alâ ü d - D î n - i evvel dahi ba'zi acdâsiyle cenk Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Dinî Etki |267| bilimname düşünce platformu XXVIII, 2015/1 vilâyetinde gazalar olur bildiler. Bunlar ol i'tikâd ile gelüp i'tikâdlu yörükler idi.”8 demek suretiyle Osman Bey’in atalarının Anadolu’ya geliş sebebini gaza olarak göstermiştir. Aşıkpaşazâde’ye göre Ertuğrul Söğüt’e yerleştikten kısa bir süre sonra vefat etmiş ve onun yerine Osman’ın layık görülmüştür9 Müellife göre, Osman’ın başa geçme amacı dini yaymaktı ve bu vazife Osman Bey’e Allah tarafından verilmişti. Aşıkpaşazâde, bu görüşünü desteklemek için Osman Bey’in görmüş olduğu rüyayı anlatır.10 Osman Gazi’nin bu düşünü şeyhe (Edebali) haber verdiğini ve şeyhin de, “Oğul Osman! Padişahlık sana ve senin nesline mübarek olsun ve benim kızım Malhun Hatun senin eşin olsun” demiş ve ardından da kızını, Osman Gazi’ye nikâhlamıştır11 Bu rüya anlatımı Neşrî, Oruç Beğ ve birçok Osmanlı kaynaklarında yerini almıştır. Âşıkpaşazâde, Osman’ın bu rüyadan sonra beline himmet kılıcını bağladığını da ilave eder.12 Diğer ilk dönem kaynaklarının tamamı da Osman Bey’in gördüğü rüyadan bahsederler. Bu rüyadan sonra Osman Bey, etrafındaki Bizans tekfurları ile mücadeleye başlamıştır. Bundan dolayıdır ki Gibbons, bu rüyadan hareketle Osman Bey’in sonradan Müslüman olduğunu ve bu dini seçer seçmez de etrafa saldırdığını iddia etmiştir. Aslında bu iddia, Batılı sadedinde idi. Bunlar dahi göçmel gelüb ittifak Sultan CA1 â ü d-D î n'ün şol haline yitişürler ki Tatar, Sultan A1 â ü d - Din'i bunaldub sıyayürür. Ertuğrul’un yanında bir kac yüz yarar yoldaş varidi. Ertuğrul eytdi: "Hey yârenler, cenge tuş (düş) geldük. Yanımuzda kılıç götürürüz. Avret gibi geçüb gitmek erlik değildür. Elbette şunlarun birine muâvenet itmek gerek. Galibe mi mucâvenet idelüm, yoksa mağluba mı? Eytdiler: "Mağluba muavenet casirdür. Ademimüz azdur ve hem yeğine kuvvet dimişlerdür, didiler. Ertuğrul eytdi: "Bu söz merdâneler kelâmı değildür. Erlik oldır-kim mağluba yardım idevüz. Hızır gibi bun deminde bîçârelere medet yitişe. Dest-gîr olavuz,, didi. Pes heman Ertuğrul etbâc iyle el kılıca urub bir tarafları ki Sultan Alâüd-Din'ün mukabelesinde idi. Tatara kılıç koydılar. Şahin kargaya girer gibi girüb fıl-hâl ‘aduvvu münhezim kıldılar. Sultan Alâ ü d - D î n anı görüp E r t u ğ r u l ' a istikbal gösterdi. E r t u ğ r u l dahi etbâ'iyle Alâü d - D î n 'ün elin öpdi. Sultan A1âüd –Din dahi Ertuğrul'a hi'l at-i Fâhir giyürüb tevâbiine ve levahikine ‘atâ vü ihsanlar eyledi. Andan Söğüt nâm yiri halkına kışlak ve Domanic’i ve Ermeni tağlarını yaylak virdi. Osman Gazi’nün zuhûrı Söğüt’den olmasına hikmet budur. 8 Oruç b. Âdil el-kazzâz kâtibü’l- Edrenevî, Oruç Beğ Tarihi, Hazırlayan: Necdet Öztürk, Çamlıca Yayınları, İstanbul 2008, s. 4. 9 Âşıkpaşazâde, s. 39. 10 “Osman Gazi, yalvardı ve bir müddet ağladı. Uykusu geldi; yattı, uyudu. Aralarında, kerameti zahir olan bir aziz şeyh vardı. Halkın tamamının güven duydukları bir kimse idi. Dervişliği gönlünde idi. Dünyalığı, nimeti ve davarı çoktu. İlim ve irfan sahibiydi. Misafirhânesi boş kalmazdı ve Osman Gâzi’de, bu dervişe konuk olurdu. Osman Gâzi, düşünde, bu azizin kuşağında bir ayın doğduğunu, kendi koynuna girdiğini gördü. Bu ay, Osman Gâzi’nin koynuna girince, göbeğinde bir ağaç çıktı, gölgesi dünyayı tuttu. Gölgesinde dağlar oluştu. Her dağın eteğinde sular çıktı; o sulardan kimi içti, kimi bahçeler suladı, kimi de çeşmeler akıttı. Âşıkpaşazâde s. 41. 11 Âşıkpaşazâde, s. 41. 12 Âşıkpaşazâde, s. 42. Ömer CİDE |268| bilimname düşünce platformu XXVIII, 2015/1 düşünürlerin ileri sürdükleri, “İslam dininin saldırgan olduğu” tezini haklı çıkarmak için önemli bir bilgidir. Bu meseleye açıklık getireceği düşüncesiyle rüya konusu üzerinde durmak istiyoruz. Osman Bey’in rüyası, Osmanlı Devleti’nin kuruluş kısmında efsaneleşen bölümlerden biridir. Osman Bey’in gördüğü varsayılan rüyanın benzerleri birçok hanedan için de rivayet edilmiştir. Rüyasında göbeğinden bir ağacın çıkarak gölgesinin bütün dünyaya yayılması menkıbesine benzer bir rivayet, Gazneli Mahmud için de aktarılmaktadır. Hindistan fatihi Mahmud Gaznevi’nin babası Sevük Tigin, oğlunun doğumundan bir saat evvel rüyasında kendi evindeki ateşlikten bir ağacın çıktığını ve bütün dünyaya gölge saldığını görmüştü. Tâbirci, bu rüyayı: “Fâtih bir oğlu olacağı” şeklinde yorumlamıştı. XIV. asır başında İlhanlılar’ın sarayında Cami’üt-Tevarih adlı ilk cihan tarihini yazan Reşidüddin, büyük eserinin Oğuz ananelerini muhtevi kısmında, bu rüyada görülen ağaç menkıbelerinin diğer bir şeklini aktarır. Burada Oğuzların hükümdarları arasında Tuğrul isminde biri ile iki kardeşinden bahsedilir. Bu çocukların babası, oğulları daha devlet kurmadan evvel bir rüya görür. Göbeğinden çıkan üç büyük ağaç gövdesi büyür, her tarafa gölge salar ve tepeleri göklere erer. Bunu kabilenin kâhinine söyleyerek tabir ettirir. Kabile içinden büyük bir hükümdar çıkacağını zaten evvelden haber vermiş olan kâhin, bu adama “Çocuklarının hükümdar olacağını, fakat bu sırrı kimseye açmamasını” tembih eder. 13 Aktarmış olduğumuz örneklerden de anlaşılacağı üzere bu tür menkibevî rüya anlatımları Osmanlı ile sınırlı değildir. Bu durum gerçekliği olan bir rüyadan ziyade mevcut olan bir rivayetin Osman Bey’e uyarlanmasından başka bir şey değildir. Bununla ilgili ise iki ihtimalin olabileceğini düşünüyoruz. İlk ihtimal bu rüya anlatımının Anadolu Türkleri arasında şifahi olarak mevcut olduğu ve Osmanlı kroniklerine halk ağzından geçmiş olabileceğidir. İkincisi ise XV. asırda Osmanlı sarayında pek ehemmiyet verilen Reşidüddin’in eserlerinden alınarak Osmanlı sülalesine isnat edilme olasılığıdır.14 Kutsiyet atfeden bu türden anlatımların belli bir amacı vardır. Osmanlı’nın kuruluş dönemi hakkında bilgi veren kaynakların hepsi Ankara savaşından sonra yazılmıştır. Osmanlı Devleti, Timur ile yapmış olduğu savaşı kaybetmişti. Savaş öncesi yapılan yazışmalarda her ikisinin de kendisini Allah için cihat eden taraf olarak gördüğü anlaşılmakta15 ve çekişmelerin ilerki dönemlerde de devam ettiği görülmektedir. Rakip hanedanların (Timurlular, Kadı Burhaneddin ve özellikle Karamanlılar) 13 A. Zeki Velidî Togan, Oğuz Destanı Reşidüddin Oğuznâmesi, Enderun Kitapevi, İstanbul 1982, s. 73 . 14 Köprölü, s. 46. 15 Ahmet Feridün Bey, Münşeatü’s-Selatin, Konya El Yazma Eserler Kütüphanesi, kayıt no: 14075, vrk. 125-127. Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Dinî Etki |269| bilimname düşünce platformu XXVIII, 2015/1 meydan okumalarına muhatap olan Osmanlı sultanları otoritelerinin ilahi kökenini vurgulamak zorunda kalmışlardı.16 Nitekim F.Giesse de bu rüya anlatımı için “Osmanlı sülalesine Küçük Asya’daki diğer Türk kabileleri üzerinde hegemonyasını kurmak için ilahi bir meşruiyet vermek arzusu” değerlendirmesinde bulunmuştur.17 Kuruluş ile ilgili ele alınması gereken diğer bir konu ise Osman Bey’in hutbeyi kendi adına okutmasıdır. Âşıkpaşazâde’nin anlatımında Osman Bey, Selçuklu Devleti’ne meydan okur bir şekilde karşımıza çıkmaktadır; “Bu kavim ittifakla Cuma namazı kılalım ve bir kadı isteyelim” dediler. Dursun Fakih derler bir aziz vardı. O topluma imamlık ederdi. Ona söylediler. O da geldi, Osman Gazi’nin kaynatası Ede-Bali’ye söyledi. Sözleri tamamlamadan Osman Gazi geldi. Sordu, arzularını öğrendi. Osman Gazi: “Siz ne gerekiyorsa, onu yapın” dedi. Dursun Fakih: “Han’ım, sultandan izin almak gerektir” dedi. Osman Gazi: “Bu şehri kendi kılıcımla aldım, ona sultanlık veren Allah bana da hanlık verdi. Eğer minneti şu sancaksa, ben kendi sancağımı kaldırarak kâfirlerle uğraştım. Eğer, ben Selçuklu hanedanıyım derse, ben de Gökalp nesliyim. Eğer bu vilayete ben onlardan önce geldim derse, Süleyman Şah onlardan daha önce geldi” dedi. Topluluk razı oldu, kadılığı ve hatipliği Dursun Fakih’e verdi. Cuma hutbesi Karacahisar’da, bayram hutbesi Eskişehir’de okundu.”18 Oruç Beğ, konu hakkında sadece namazın ilk defa kılındığı yer ve hutbeyi kimin okuduğu bilgisini vermekte ve bunun haricinde herhangi bir konuya değinmemektedir.19 Ancak, Neşrî’nin, Âşıkpaşazâde’nin sert üslubunu yumuşatma gayreti içine girdiği anlaşılmaktadır. Ona göre Osman’ın amacı, Konya’ya gidip orada Sultan Alâeddin ile buluşup ona veliaht olmaktı. Çünkü sultanın erkek çocuğu yoktu ve Osman’ı oğlu gibi sevmekteydi. İstiklalini elde etmesine rağmen bu ocaktan yetiştikleri için edebe riayet etmesi gerekmekteydi. Bundan dolayı hutbeyi yine de Sultan Alâeddin adına okutmuştu. Tam da onun yanına gideceği sırada sultanın 16 İnalcık, “Âşıkpaşazâde Tarihi Nasıl Okunmalı” s. 132. 17Friedrich Giese, Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu Meselesi, Çeviren: Zehra Aksu Yılmazer, Söğüt’ten İstanbul’a, İstanbul 2005, s. 154. 18 Aşıkpaşazade, s. 59-60. 19 Oruç Beğ, s. 13. Ömer CİDE |270| bilimname düşünce platformu XXVIII, 2015/1 vefat ettiği haberini aldı ve bundan sonra hutbeyi kendi adına okuttu.20 Sultanın vefatı üzerine Osman Bey, Selçuklu Devleti’nden bağımsız olarak hareket etmeye başladı.21 Kanaatimizce Neşrî, Selçuklu’nun üslenmiş olduğu gaza misyonunun Osmanlıya geçtiğini göstermeye çalışmaktadır. Nitekim böylece, Osmanlı Beyliği’nin yapmış olduğu tüm askeri faaliyetler gaza sayılacaktı. Şimdi kaynaklarda kuruluş dönemiyle ilgi dinî temayı tahlil edebiliriz. Başlıca kaynaklarımızdan biri olan Ahmedî, Dâsitan-i Tevârih-i Âl-i Osman’ında Osmanlı hanedanından bahsederken şöyle demektedir: “Hem Müslüman idiler hem dâdger Kamusınun işi kâfirle cidâl” Ahmedî, Osmanlı hanedanının işinin kâfirle savaşmak olduğunu ve sonra gelmesine rağmen önceki hanedanlardan daha üstün bir konumda bulunduğunu ifade etmektedir. 22 Yazarın bu tutumuyla ilgili değerlendirmeleri “Batılı Kaynaklara Göre Osmanlı Beyliğinin Kuruluşunda Dinî Etki” bölümünde ele alacağımız için burada bu kadarıyla yetineceğiz. Âşıkpaşazâde, Osman Bey’in, Hz. Muhammed’in ümmetinin ulusu olduğunu ve dini yaymak için kılıç kuşandığını ifade etmektedir.23 Neşrî ise, Peygamber ve dört halifeden sonra Osmanlı hanedanının en faziletli kişiler olduğunu iddia etmiştir; “Bu tabaka, ba’de Rasûlüllah (SAV) Hülefâ’ür- Râşidin afzal ül-guzzat ve’l-mücahidindür. Eğerçi bunlar zamanen ve zikren mua’hhardür, ammâ rütbeten kadren mukaddemdür. Tea’hhür-i zamanı tekadddüm-i rütbede münâfi değildür. Nitekim Hazret-i Muhammed Rasülullah salavâtü’l-lahî ‘aleyhi ve selâmuhu hâtemü’n-nebiyyin ve seyyid-ü imâmi’l-mürselindur.” 24 Kaynaklardaki bilgilere göre, bölgede birden fazla hanedanlığın mevcut olduğu, içerisinde en üstün olanın Osmanlılar olduğu sonucu çıkmaktadır. Bu bilgiler meşruiyete yönelik olmakla birlikte aynı zamanda gaza ideolojisinin varlığını da haber veren malumatlardır. Osmanlı Beyliği’nin kuruluş döneminde dinî etkinin yoğun bir şekilde var olduğunu göstermesi açısında popüler kültürün de önemli olduğu kanaatindeyiz. Erken dönem İslam fetihleri ve özellikle Bizans’a karşı yapılan savaşlardaki kahramanlıkları anlatan hikâyeler, Anadolu Müslümanlarınca zevkle dinlenilmekteydi. Megazi türü eserler de Hz. Muhammed’in askeri serüvenlerini ve amcası Hamza ile damadı Hz. Ali 20 Mehmed Neşrî, Kitâb-ı Cihan-nüma, Çeviren: F.Reşit Unat, M. A. Köymen, TTK Yayınları, Ankara 1995 C.1, s. 109. 21 Âşıkpaşazâde, s. 61. 22 Ahmedî, s. 112. 23 Âşıkpaşazâde, s. 39. 24 Neşrî, C. 1, s. 55. Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Dinî Etki |271| bilimname düşünce platformu XXVIII, 2015/1 hakkındaki hikâyeleri içeriyordu. Bu eserlerin dışında, Antarname, (bedevi bir kahramanın serüvenleri) Ebamüslimname (iktidarın Emeviler’den Abbasiler’e geçmesinde merkezi bir rol oynamış olan tarihi bir karakter olarak Ebu Müslim’in hayatı) gibi Arap ve Fars kültürüyle ilgili diğer bazı öyküler de popülerlik kazanmıştı.25 Tüm bu anlatılardaki hâkim tema, belirli kahramanlar ve maiyetlerinin darü’l-İslam’ı genişletmede ve /veya mühtediler kazanmada sundukları hizmetlerdir.26 Uçlarda mevcut olan bu kültürel yapı Osmanlılar zamanında da popülerliğini korumuştu. Bundan dolayıdır ki, Osmanlı Beyliği’nin kuruluş döneminde gaza kültürü bütün canlılığıyla devam etmekteydi. Osmanlı Beyliği’nin kuruluş yıllarında gaza anlayışının olduğunu gösteren kanıtlardan birisi de 1324 yılından kalma bir vakfiyedir. Orhan Bey ve babası Osman Bey’in lakaplarıyla anıldığı bu vakfiyede Osman Bey için “Şücaüddin (dinin savunucusu)” ve Orhan Bey için ise “Fahrüddin (dinin medar-ı iftiharı)” lakapları kullanılmıştır. Bu durum Osmanlıların, Anadolu Müslüman toplumunun diğer unsurları ile uyumlu olarak İslamî terminolojiyi benimsediklerini şüphe götürmeyecek şekilde kanıtlamaktadır. Maiyetinde hukuki açıdan kusursuz Farsça bir vakfiye tertip eden insanları bulunduran Orhan’ın, “Şücaüddin” kelimesinin anlamının farkında olmaması da imkânsızdır.27 Orhan Bey zamanında Osmanlı Beyliği’ni gezmiş olan İbn Batuta da Orhan Bey için “İhtiyarüddin” lakabını kullanmaktadır.28 Osmanlı tarihine ait kaynaklar, ilk dönemden itibaren hanedanlığın gaza ideolojisine sahip olduğuna vurgu yapmaktadırlar. Kaynaklar, aynı etnik ve demografik yapıya sahip olan beylikler içerisinde, Osmanlıları gaza yapma açısından en üstün konuma yerleştirilmektedirler. Bu şekil aşırı yüceltme elbette ki resmi tarihçiliğin verdiği bir reflekstir. Yine de gaza anlayışının olduğunu kanıtlayan en sağlam delildir. Kaynaklar, Osmanlıların gaza yapmalarına değil, cihat eden hanedanlar içerisindeki üstünlüklerine vurgu yapmaktadırlar. Bu durumda Anadolu’da bulunan bütün beyliklerde gaza ideolojisinin olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu düşünceyi destekleyen diğer bir kanıt ise vakfiye kitabesidir. 1324 yılına ait olan bu kitabede Osman Bey “Şücaüddin (dinin savunucusu)” ve Orhan Bey için ise “Fahrüddin (dinin medar-ı iftiharı)” lakapları kullanılmıştır. Osmanlı Beyliği’nde gaza ideolojisinin olduğunu gösteren diğer delil ise, Orhan Bey zamanında Osmanlı Beyliği’ni gezmiş olan İbn Batuta’nın Orhan Bey için “İhtiyarüddin” lakabını kullanmasıdır. Sonuç olarak, Osmanlı Beyliği’nin kuruluşunda din etkili olmuş ve beyliğin başına geçen kişiler de dinî misyonu sahiplenmişlerdir. 25 Cemal Kafadar, İki Cihan Aresinde, Birleşik Yayınları, Ankara 2010, s. 139. 26 İnalcık, Osmanlılar, Timaş Yayınları, İstanbul 2010, s. 52. 27 Kafadar, s. 98. 28 İbn Batuta, s. 223. Ömer CİDE |272| bilimname düşünce platformu XXVIII, 2015/1 Batılı Kaynaklara Göre Osmanlı Beyliği’nin Kuruluşunda Dinî Etki Batılı kaynaklar değince Gibbons ile başlayıp günümüze kadar bu konuyu gündemine alan eserleri kastetmekteyiz. Gibbons’un tezlerinden başlamak suretiyle konuyu işleyeceğiz. O, konuyla ilgili şunları iddia eder: “Osman ve onun küçük aşireti, çobanlıkla geçinen müşrik bir Türk topluluğuydu. Müslüman muhitine geldikten sonra, soydaşları olan Selçuklu Türkleri gibi İslamlığı kabul ettiler. Civarda bulunan ve kendileriyle dostça münasebette bulundukları Hristiyan Rumları da Müslümanlığı kabul etmeye zorladılar.”29 “Osman Bey, Müslüman olmadan önce beraberindeki dört yüz savaşçısıyla sakin ve atıl bir hayat geçirmekteydi. Fakat 1290’dan 1300’e kadar on sene zarfında, bu sayı on misli büyüdü; hudutları Bizans’la temas edecek kadar genişledi ve böylece reislerinin adını alan yeni bir ırk, Osmanlı ırkı meydana çıktı. Bu ırk, başlangıçtan beri hâlis bir Türk ırkı değil, müşrik Türkler ve Hristiyan Rumların, İslam dinine girmek suretiyle beraber oluşturmuş oldukları bir ırktır. Osmanlı Beyliği’ndeki nüfus artışı ancak Müslüman olan Rumlar ile izah olunabilir.”30 Ayrıca Gibbons, Osmanlı Beyliği’ndeki nüfus artışının bir sebebinin de devşirme sistemi olduğu kanaatindedir.31 Öncelikle Osman Bey’in Müslüman olup olmadığı meselesine değinmekte fayda görüyoruz. Gibbons, Osman Bey’in Müslüman olmadığı düşüncesini Neşrî’de geçen bir hikâyeye dayandırmaktadır. Adı geçen kaynakta konu şu şekilde geçmektedir: “Rivayet olunur ki, bir gice imamın evinde Osman Gazi konuk olub otururdu. Ardında bir pencere vardı. Meğer anda bir Mushaf-ı şerif komışlardı. Sahib-i hane Osman Gazi’ye eyitdi: “Küstahlık olmasun. Keremünden eğil, ardunda nesne var alayum” didi. Osman Gazi eyitdi: “Ne nesne var?” Sahib-i hane eyitdi: “Nebîmüz, âhir zaman peygamberi Muhammed resulullah sallallahu aleyhi ve selleme inen Kelâmullah var” didi. Osman Gazi hiç tınmadı. Tâ sahib-i hane uykuya varınca ebsem oldı. Sonra turub gusl idüp arı abdest alub Mushafdan yana müteveccih olub huşû ve huzûla ta sabaha dek el kavuşturub uru-turdı. Ev ıssı uyanacak vakit olınca, “Benim bu hâlime muttali olmasun deyü uyur gibi oldı. Yine Mushafdan yana müteveccih idi. Bu aralıkla uyku gözüne galib gelüb ımızgandı. Âlem-i rüyada gördü ki: “Ey Osman, çün sen benüm kelamıma hürmet ü ta’zim idüb ‘izzet ü ikram eyledün, ben dahi seni ve senün evladını ve etba’ını, eşya’ın âlemde ebedî mu’azzez ü mükerrem ü muhterem kıldum.”32 Bu pasajda Gibbons’u haklı çıkarabilecek bir karinenin olduğunu düşünmüyoruz. Osman’ın nesnenin ne olduğunu sorması bilmediğinden 29 Herbert Adams Gibbons, Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu, Çeviren: Ragıp Hulusi, 21. Yüzyıl Yayınları, Ankara 1998 s. 21. 30Gibbons, s. 54. 31 Gibbons, s. 100. 32 Neşrî, C.1, s. 74. Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Dinî Etki |273| bilimname düşünce platformu XXVIII, 2015/1 değil, görmediğinden kaynaklanmaktadır. Çünkü Mushaf, Osman Bey’in arkasındadır. Bu soru Osman Bey’in Kur’an’ı bilmediği anlamına gelmez. Diğer bir husus Gibbons, bu ufak ayrıntıdan Osman Bey’in Müslüman olmadığını çıkarmış ama Müslüman olmayan birinin abdesti ve gusulu nasıl bilebileceğini görmemezlikten gelmiştir. Ayrıca Neşrî’nin kitabında geçen bir bölümü kabul edip düşüncesinin aksine bir durumu ortaya çıkaracak olan kısımları görmezden gelmesi Onun bu konuda ön yargılı olduğunun kanıtıdır. Çünkü Neşrî, bu hikâyeyi aktardığı aynı sayfanın hemen üstünde Osman Bey’in, gazi, salih, Müslüman ve dindar bir kişi olduğunu ifade etmektedir. Gibbons’un, “Osmanlı’nın, Hristiyanları, Müslümanlığı kabule zorladığı” şeklindeki iddiası da gerçeği yansıtmamaktadır. Osmanlı Beyliği’nin politikaları arasında zorla Müslümanlaştırma diye bir anlayışın olmadığı görülmektedir. İslam dininin temel yapısına da aykırı olan bu düşünce onun, Osmanlı’nın nüfus artışını Rumlara bağlamak için oluşturmaya çalıştığı alt yapıdan başka bir şey değildir. Çünkü Osmanlı Devleti’nin son dönemlerine kadar iç ve batı bölgelerde çok sayıda Müslüman olmayan nüfusun yaşadığı aşikârdır. Nitekim Urfa şehrinde 1525 senesinde sekiz mahalle bulunmakta olup, bu sekiz mahalleden üçünün gayrimüslimlerden oluştuğu görülmektedir.33 Yine XIX. yüzyılın ikinci yarısında Tarsus’ta bir Ermeni mahallesi ile bir Hıristiyan köyünün bulunduğu, diğer mahallelerin bir kısmında da Müslümanlarla gayrimüslimlerin bir arada yaşadıkları bilinmektedir.34 Sadece bu iki örnek bile Gibbons’un düşüncelerini çürütmek için yeterlidir. Yerli Rumların Müslüman olması konusunu irdeleyen Michel Balivet şu ifadesiyle Batılı düşünürlerin bu konudaki ileri sürdükleri tezlerin aksine beyanda bulunmaktadır: “Ünlü asker toplama (devşirme) olayı başta olmak üzere, zorla Müslümanlaştırma olayları varsa bile, bunlar Müslümanlaştırma konusundaki farklı uygulamalar hesaba alınmayacak kadar azdır. Kaynaklar Osmanlı iktidarının hoşgörüsüne yer vermek hususunda cömert davranmasalar bile, Osmanlı memurlarının, kendi isteklerine karşı din değiştirmeye zorlanıp da sonra da eski dinine dönenlere bile ılımlı davrandıklarını ortaya koymaktadır.35 Gibbons, Osmanlı nüfusunun artması meselesiyle fazlaca ilgilenmiş, Osman’a bağlı dört yüz muharip haricinde Beyliğin kuruluşuna katkıda bulunan diğer unsurların, yerli halk olduğu düşüncesini savunmuştur. Ayrıca Osmanlı ırkının, Osmanlı maiyetindeki Türkler ve yerli halkın 33 Ömer Cide, 205/2 Numaralı Şanlıurfa Şer’iyye Sicili ve Transkripsiyonu, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007, Basılmamış Tez, s. 368. 34 Abdullah Poş, “XIX. yüzyılın İkinci Yarısında Tarsus’ta Müslim-Gayrimüslim İlişkileri”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Bursa 2008, c.17, s. 597. 35 Michel Balivet, Bizans ve Osmanlı, Çeviren: Nedim Demirtaş, Alkım yayınevi, İstanbul 2009, s. 64. Ömer CİDE |274| bilimname düşünce platformu XXVIII, 2015/1 karışmasıyla ortaya çıktığını iddia etmiştir. Hâlbuki elimizdeki mevcut bilgilere göre Osmanlı adında bir ırkın hiçbir zaman olmadığı şüphe götürmez bir hakikattır. Gibbons’un bu iddiası bize sadece onun ön yargısının boyutunu göstermesi açısından önemlidir. Yoksa herhangi bir tarihsel gerçekliği bulunmamaktadır. Gibbons’un tezlerinin kendi içinde başka tutarsızlıkları da bulunmaktadır. O, Osmanlı Beyliği’nin nüfus artışının 1290 ile 1300 yılları arasında olduğunu iddia etmektedir. Bu süre içinde arasında nüfusun on misli artığını savunan müellif bu iddiasına dayanak olacak gerekçeyi I. Murat döneminde aramış, bu dönemde ihdas edilen Yeniçerilik kurumunun zorla Müslümanlaştırmak için yapıldığını iddia etmiştir. Daha sonra kurulan bir kurumun kendisinden önceki zamana etki etmeyeceği ise tartışılmaz bir gerçekliktir. Gibbons’un tezinin aksine kaynaklarda Osmanlıdaki nüfus artışının asıl sebebini izah eden önemli bilgiler bulmaktayız. Âşıkpaşazâde, Karacahisar’ın fethinden sonra Germiyan vilayeti ve diğer vilayetlerden birçok insanın gelip buraya yerleştiğini yazar.36 O dönemde yaşamış bir tarihçi olan Pachymeres ise düşmanların (Türklerin) çok kalabalık olduğu ve yerli halkın, canlarını kurtarmak maksadıyla batıya kaçtıklarını yazmaktadır.37 Kaynakların da belirttiği üzere nüfus artışının temel sebebi doğudan gelen güçlerdir. Gibbons’un iddia ettiği gibi yerli halkın din değiştirmeye zorlanması sonucu Müslüman nüfus artmış değildir. Müellifin Osmanlı Beyliği’ndeki Müslüman nüfusun artışı hakkındaki tezlerine Batılı düşünürlerden de ciddi tenkitler olmuştur. Friedrich Giese bu iddianın yersiz olduğu ileri sürer. O, Gibbons’un eseri için; “Usta bir kompozisyon ve bir sürü yeni görüşle göz boyayan son derece yüzeyseldir. Aynı zaman da eserde ileri sürülen görüşlerin maalesef pek azı doğrudur.” demektedir. Düşünür, Osmanlı tarihi hakkında eser yazan birçok Avrupalı tarihçi gibi Gibbons’un da olaya Avrupa merkezli baktığını belirtir. Ona göre bu durumda Osmanlı Beyliği’nin asıl kurucu unsuru olan Türkler kenarda kalmakta ve bir yere konumlandırılmamaktadırlar. Doğru olan ise XIII. yüzyılın büyük siyasi ve kültürel mücadelelerinin bir sonucu olan Osmanlı Devleti’nin kuruluşuna Şark tarihinin merkezinden bakmaktır.38 Bu yanlış yöntem onları çoğu zaman zorlama çıkarımlara götürmüştür. Giese, Osmanlı Beyliği’nin nüfus artışının yanlış yorumlanmasına sebep olan, “Osman’ın kabilesi 400 aileden ibaretti” bilgisine çok fazla önem verildiği kanaatindedir. Bu ifadenin “çok fazla değil” şeklinde anlaşılması gerektiğini,39 Osman ve Orhan zamanında devletin bel kemiğini yalnızca 36 Âşıkpaşazâde, s. 59. 37 Georges Pachymeres, Bizans Gözüyle Türkler, Çeviren: İlcan Bihter Barlas, İlgi Kültür Sanat Yayınlar, İstanbul 2009, s. 79. 38 Giese, s. 150. 39 Giese, s. 156. Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Dinî Etki |275| bilimname düşünce platformu XXVIII, 2015/1 Müslüman Türklerin oluşturduğunu belirtir. Ona göre I. Murat zamanındaki Yeniçeri Ocağı’nda yer alan nispeten az sayıdaki Müslümanlaştırılmış yabancı unsurların pek bir önemi yoktur. Giese, Osmanlı’nın gelişmesinde daha önceden Anadolu’ya yerleşen Türk unsurların payına vurgu yapar ve Gibbons’un aksine bu unsurların kültürsüz göçebeler olarak görülemeyeceğini ifade eder. Aksine onlar ilk sultanların düşüncelerini gerçekleştirmeleri için gereken yardımcı malzemeyi sağlamaya son derece müsaittiler.40 “Osman’ın kabilesinin ve ahiler gibi homojen yerli Türk unsurunun kaynaşmasıyla meydana gelen malzemeyi kullanan Osman’ın halefleri, devlet adamı dehaları sayesinde koşullara mükemmelen uyum sağlayarak ve dünyanın kendileri için inanılmaz derecede müsait durumundan faydalanarak Osmanlı Devleti’nin temellerini atmışlardır.”41 Giese, Osmanlı’nın sosyal yapısını iyi tahlil ettiği ve kendini ön yargılardan kurtardığı için olaylara daha objektif bakabilmektedir. Osmanlının kuruluşunu Rum unsurlara verme çabasında Batılı tarihçilerin aksine, Osmanlı’nın kuruluşunda Müslüman Türklerin etkin olduğu gerçeğini kabul etmektedir. Osmanlı Beyliği hakkındaki tezleri çok tartışılmış ve hâlâ da tartışılmakta olan bir diğer Batıl düşünür ise Paul Wittek’tir. O, Osmanlı’nın kuruluşu hakkında vermiş olduğu konferansları “Osmanlı İmparatorluğu’nun Doğuşu” adı ile kitaplaştırmıştır. Eserindeki fikirler Gibbons’un iddialarıyla paralellik arz etmektedir. Wittek de Osmanlı’nın kuruluşunu sadece dine bağlamış, beyliğin kuruluş ve yükselmesinde Türkler dışındaki unsurlara gereğinden fazla önem atfetmiştir. Kitabında geçen aşağıdaki pasaja bakıldığında bu anlayış net bir şekilde ortaya çıkmaktadır: “Türk istilasının her şeyi silip süpürmesi gibi bir durum kesinlikle yoktur. Fetihten sonra, eski yer isimlerinin varlıklarını şaşırtıcı ölçüde koruması, başlı başına, fethedilen toprakların yerel kültürünün sonraki gelişmeler içinde önemli bir unsur olarak yerini koruduğunun kanıtıdır. Gazilerin getirdiği hayat tarzı, onlarla pek çok ortak yönleri bulunan yerli halk tarafından özümsendi. XI. yüzyıl fütuhatından sonra ise, bu karma sınır boyu uygarlığı bütün Türk Küçük Asyası’nın (Anadolu) belirleyici özelliği haline geldi. Gerçekte ortadan kalkan, yalnızca, yerini daha bir İslam cilasına bırakan Bizans cilası oldu. Yerel altyapı ise olduğu gibi kaldı. Fetihlere katılan çok sayıda Anadolulu özellikle Ermeni unsur da vardı. Ve eski bir geleneğe göre, bu fütuhatı gerçekleştiren gaziler içinde yönetici sülale olan Danişmendlilere bile bir Ermeni kökeni atfediliyordu. Danişmendliler ise kendilerinin Fırat-İslam uçlarının ve Anadolu’nun sonraki Türk gazilerini ve hatta diyebilirim ki Balkanlardaki Osmanlı gazilerinin de ünlü kahramanı 40 Giese, s. 172. 41 Giese, s. 175. Ömer CİDE |276| bilimname düşünce platformu XXVIII, 2015/1 olan Seyyid Battal Gazi’ye dayandıklarını öne sürüyorlardı.”42 Bu alıntıdan da anlaşılacağı gibi Osmanlı’yı, Bizans’ın bir uzantısı gibi görme ve gayrimüslim unsurların Osmanlı Beyliği’nin kuruluşunda etkin olduğu düşüncesi Wittek’in tezinde de kendisini net bir şekilde göstermektedir. Ancak Wittek’in bu iddiaları “Gaza Tezi”nin gerisinde kalmıştır. Wittek, Anadolu topraklarındaki Türkler arasında gaza inancının mevcut olduğu, onları ayakta tutan ve büyümelerini sağlayan itici gücün bu gaza anlayışı olduğuna inanır. O, Osmanlıların gazi olduğunu ve önderlerinin de giderek büyüyen güçlü bir gazi örgütünün şefi olduğunu belirtir.43 Gibbons’un, Osman’ın aşiretinin müşrik Türklerden olduğu tezine karşılık Wittek, onların baştan beri gaza inancına sahip olduğunu savunur. Wittek’in tezini, Gibbons’un tezinden ayıran nokta tam da burasıdır. Wittek’in Osmanlı kuruluşunu sadece dine bağlamış olması, Batılı tarihçiler tarafından fazla eleştirilmesine sebep olmuştur. Osmanlı hakkında çalışmalar yapan diğer bir batılı tarihçi/araştırmacı da Macar asıllı Gyula Kaldy-Nagy’dır. O, “Gaza Tezi” ne karşı çıkan Nagy, Osmanlı’nın ilk dönemlerinde gazi devlet yapısının olmadığını iddia eder. Gaza anlayışının ise daha sonra kaleme alınan kaynakların yazarları tarafından sonraki dönemlere ait cihat algısına göre yazıldığını ileri sürmektedir.44 Gyula Kaldy-Nagy, Osmanlıların ilk döneminde Kutsal Savaş anlayışının olmadığına dair bazı deliller getirmektedir. Bunların ilki, Osmanlı hanedanın İslamî olmaktan ziyade Türk adları almış olmalarıdır. Bu anlayışa göre Osman’ın ismi de bir Türk adı olan Ataman’dır. Ertuğrul’un kendisi iki kardeşi Gündoğdu ve Sungur ile iki oğlu Gündüz ve Savcı45 Osman’ın oğlu Orhan ve daha sonra gelen birçok hanedan çocuklarına Türk isimleri verilmiştir. Ayrıca Osman’ın yanında bulunanlar da Türkçe adlar almış kişilerdir. Gyula Kaldy-Nagy, İslamî (aslında Arapça olan isimler kastediliyor) isimleri almamış olan bu kişilerin İslamî bir ruhla ne derecede dolu olduklarını sormaktadır. Ona göre Osmanlı hanedanı Müslüman ise Türk adlarını kullanmaması gerekmektedir. Nagy’ın, düşüncelerine dayanak yaptığı ikinci delil ise, kuruluş yıllarında Anadolu’yu gezen İbn Batuta’nın Osmanlı Beyliği’ni ziyaret etmesine rağmen medreselerden bahsetmemiş olmasıdır.46 Bunun anlamı bu insanların İslam dininin öğretim merkezleri olan medreselere fazla ilgi 42 Paul Wittek, Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu, Çeviren: Fatmagül Berktay, Pencere Yayınları, İstanbul 2000, s. 32. 43 Wittek, s. 49. 44 Gyula Kaldy Nagy, “Osmanlı İmparatorluğu’nun İlk Yüzyıllarında Kutsal Savaş”, Söğüt’ten İstanbul’a, Çeviren: Pınar Emiralioğlu, Derleyen: Mehmet Öz, Oktay Özel, İmge Kitabevi, İstanbul 2005, s. 402. 45 Nagy, s. 401. 46 Nagy, s. 402. Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Dinî Etki |277| bilimname düşünce platformu XXVIII, 2015/1 göstermemiş olmalarıdır Şayet İslam dinini öğretme gibi kaygıları olsaydı medreselerin yaygın olması gerekirdi. Netice olarak Gyula Kaldy-Nagy, “İster cihat olsun ister gaza olsun Türklerin askeri seferlerinin amacı herkesin İslamiyeti kabul etmesini sağlamak değildi” demektedir.47 Nagy’ın, Osmanlı Beyliği’nin kuruluş aşamasında gaza ideolojisine sahip olmadığına dair getirmiş olduğu ilk delil olan, Türkçe isimler konusunun çok da ciddi bir itiraz olduğu kanaatinde değiliz. Çünkü aradan çok uzun yıllar geçmesine rağmen Müslüman olduğu halde Türkçe isim alan çok sayıda insan bulunmaktadır. Bu isimlerden hareket ederek bu insanların Müslüman olmadığı sonucu çıkarılamaz. Nitekim onu bu kanıya vardıran şey ise Osman isminin Ataman olarak okunabileceği varsayımıdır. Hâlbuki Nagy’in gaza ideolojisinin oluştuğunu iddia ettiği sonraki dönemlerde de Türkçe isimler kullanılmaktaydı. Örneğin II. Murat’ın çocuklarının arasında Orhan adında biri bulunmaktaydı.48 Ayrıca Osman Bey’in oğullarından Alaeddin, Hamid ve torunlarında Mehmed, İbrahim, Halil gibi isimler bulunmaktaydı.49 Bununla birlikte şayet mezkûr ad Ataman olsaydı tarihçiler bu ismi değiştirmekle ne elde edeceklerdi? Şayet isimler değiştirilerek bu algı oluşturulmaya çalışılmış ise Türkçe bir isim olan Orhan neden değiştirilmemişti? Nitekim Osman Bey’in ölümünün üzerinden fazla bir zaman geçmeden bu beyliğe misafir olan İbn Batuta ondan Osmancık olarak bahsetmektedir.50 Bütün bu durumlar Nagy’ın ileri sürmüş olduğu bu itirazın fazlaca bir öneme haiz olmadığını göstermektedir. Nagy’ın iddiasına delil gösterdiği diğer bir konu ise İbn Batuta’nın Osmanlı Beyliği’ni gezerken eserinde medreselerden bahsetmemiş olmasıdır. Bize göre bu durum adı geçen kurumların olmadığı anlamına gelmeyeceği gibi yeteri kadar önemsenmediğine de delalet etmez. İlk medrese Orhan Bey zamanında açılmış olmakla birlikte henüz bu kurumlar yaygınlaşmış değildi. Bu delilin, Osmanlı Beyliği’nde gazanın olmadığını gösterecek kadar güçlü bir kanıt olmadığı kanaatindeyiz. Ayrıca İbn Batuta genelde misafir olduğu yerler ve tanıştığı insanlardan bahsetmektedir. İzmir sultanı Umur Bey’i, “Dindar, cihat ehli bir kahraman” olarak vasıflandırmaktadır. İbn Batuta bu vasıflandırmayı yaptığı Umur Bey’in memleketinde de medreselerden bahsetmemektedir.51 Asıl önemli olan nokta ise Nagy’in dayanak olarak göstermiş olduğu İbn Batuta, Orhan Bey’in 47 Nagy, s. 405. 48 A. D. Alderson, Osmanlı Hanedanının Yapısı, Çeviren: Şefaettin Severcan, İz Yayıncılık, İstanbul 1998 s. 238. 49 Alderson, s. 230. 50 İbn Batuta, İbn Batuta Seyahatnâmesi, Çeviren: A.Sait Aykut, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2010, s. 430. 51 İbn Batuta, s. 425. Ömer CİDE |278| bilimname düşünce platformu XXVIII, 2015/1 kâfirlerle mücadele ettiğini şu net ifadelerle belirtir: “Orhan Beğ, Türkmen hükümdarlarının en büyüğü olduğu gibi, toprak, asker ve varlık bakımından da onların en üstünüdür. Yüz dolayında kalesi vardır. Zamanının çoğunu bu kaleleri dolaşmakla geçirir. Her kalede durumu teftiş etmek amacıyla bir süre kalır. Aralıksız olarak Bilad-ı Rum’un kâfirleriyle savaşır ve kalelerini muhasara eder.”52 Nagy, kaynaklarda net olarak geçen ifadeleri göz ardı etmekte onun yerine zorlama çıkarımlara yönelmiş gözükmektedir. Gaza anlayışına eleştiri getiren Batılı düşünürlerden birisi de Rudi Paul Lindner’dır. Osmanlının yapmış olduğu faaliyetlerde dinsel kaygının pek fazla yer almadığını iddia eder. Lindner, bu düşüncelerini değişik kanıtlar getirerek desteklemeye çalışır. Ona göre Osmanlı fetihleri Hristiyan güçlere karşı olduğu kadar Müslüman kuvvetlere karşı da yapılmıştır ve Osman Bey’in ilk fethi olan Karacahisar, Müslüman bir beylik olan Germiyanoğulları’nın toprağıydır. Bu durum gaza anlayışıyla örtüşmemektedir. Lindner’in tezlerinden kısmen haklı olduğu yönlerin bulunduğunu söyleyebiliriz. Onun da belirttiği gibi Müslüman beylikler ile yapılan savaşların gaza çerçevesinde izahı zordur. Çünkü gaza anlayışında Müslüman olmayanlara İslamiyet’in mesajını ulaştırmak esastır. Hâlbuki savaşmış olduğunuz topluluklar zaten Müslüman’dır. O zaman Müslüman beylikler ile yapılan savaşları gaza anlayışı içerisinde nasıl değerlendireceğiz? Osmanlı Beyliği’nin bu durum için geliştirmiş olduğu bir gerekçesi vardır. Osmanlı, kâfirler ile savaşmak üzere asker toplarken, zalim beyler, Müslüman halka zulmetmekteydiler. Bu durum karşısında Sultan Murat; “Bu durumda gaza niyetini geciktirip bunlarla savaşmanın caiz olup olmadığını” sormuştur. Alimler bu soruya; “Kâfirlere karşı genel bir savaş olmadığı durumlarda gaza, farz-ı kifayedir. Ancak Müslümanlardan zulmü defetmek farz-ı ayndır” diye cevap vermişlerdir.53 Bu gerekçelerin çok da objektif olduğu söylenemez. Aslında verilen bu fetvanın zorlama bir fetva olduğu ve Müslüman beyliklere karşı girişilen bu savaşların haklılığını ispatlamakta yetersiz kaldığı açıktır. Yine de girişilen bu savaşların gaza anlayışına uyması için bir formül bulunmuş ve kendileriyle savaşılan beylikler zalim kişiler olarak vasfedilmişlerdir. O halde zalim bir beyin elinden mazlumları kurtarmak gazi bir sultan için farz olmaktadır. Bize göre de fetvalar Osmanlı Beyliği’nin Müslüman beyliklere karşı girişmiş olduğu savaşları meşrulaştırmaktan başka bir anlam ifade etmemektedir. Şunu da belirtmekte fayda görüyoruz ki, böyle bir fetvanın alınmasına ihtiyaç duyulması Osmanlı’da gaza anlayışının olduğunu gösterir. Gaza anlayışı olmasaydı, Osmanlı beyleri bu yönde fetva alma ihtiyacını hissetmezlerdi. Müslümanlara karşı girişilen bu mücadelede dine 52 İbn Batuta, s. 225. 53 Neşrî, C.1, s. 191. Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Dinî Etki |279| bilimname düşünce platformu XXVIII, 2015/1 uygunluk arama çabaları, gazi olarak tanınan ve kendilerinin öyle olduğuna inanan Osmanlı beyleri için kaçınılmaz bir gereklilikti. Lindner’in konuya dair eleştirilerinden bir tanesi de erken dönem Osmanlı yönetiminde Hristiyanların önemli roller oynamış olmasıdır. O, bu insanlara dinlerini değiştirmeleri için baskı yapılmadığını ve onlara herhangi bir kasıt olmaksızın gazi denildiğini söylemektedir.54 Acaba Hristiyan olup da Osmanlı hizmetine girip din değiştirmeyen kaç kişi gazi olarak adlandırılmıştır? Bu tür söylemler afakidir. Somut örnekler ile kanıtlanamamış bu tür tezler ile verilen hükümlerin bilim dünyasına çok fazla bir şey katacağı kanaatinde değiliz. Lindner, Osmanlı’da gaza anlayışının birinci etken olmadığına dair diğer bir delil olarak da Osmanlılar ile Hristiyanlar arasındaki dostane ilişkileri göstermektedir. Osman Bey, mallarını Eskişehir’deki pazara getiren Hristiyanları destekliyor ve Müslümanlar onları kandırmaya çalıştığında ise adaleti sağlıyordu. Osman Bey ve diğer Müslüman beyler kendi topraklarında verimi ve bağlılığı korumak için Hristiyanlara iyi davranmaya çalışırlardı. Bu siyasette o kadar başarılı olmuşlardır ki birtakım Hristiyanlar, bundan dolayı Osmanlı’yı Bizans yönetimine tercih etmişlerdir.55 Lindner, Osmanlı’nın gazi bir beylik olarak gösterilmesinin Ahmedî’den kaynaklandığını iddia etmektedir. O, müellifin düşüncelerinin kaynağı olarak iki neden belirtmiştir. Birincisi, Ahmedî’nin Germiyanoğulları ve Aydınoğullarına hizmet verdikten sonra Osmanlı hizmetine girmiş olmasıdır. Tebası olduğu yeni efendilerine iltifat etmesi gerekmekteydi. Bu nedenle onları gazi olarak taltif etmiştir. Yalnız Lidner’in bu tahlilinde isabetli bir sonuca vardığını söylemek zordur. Çünkü adı geçen kişi, Osmanlı’da olmayan bir gaza anlayışını yerleştirmek için çaba harcamamış, aksine bu bölgede bulunan bütün hanedanları gazi saymıştır. Ahmedî’nin düşüncesinde olan şey Osmanlı Beyliği’ni gazi beylik olarak göstermek değil, mevcut beylikler içinde onları en üstün konuma yerleştirmekti. Bu durum yeni efendilerini hoşnut etmek için olabilir. Yoksa kendisini gazi sayan bir hanedana “sen gazisin” demek pek de bir iltifat sayılmasa gerektir. Zaten bu bölgede bulunan bütün beylikler gaza idealine sahiptirler. Hatta bu idealin en büyük temsilcileri olmak için mücadele vermişlerdir. Lindner’e göre Ahmedî’nin düşüncesine kaynaklık eden nedenlerin ikincisi, kısaca şu şekildedir: Timur’un güçleri Osmanlıları henüz yenmiş ve I. Bayezid’in Anadolu beylikleri üzerinde yapmış olduğu fetihleri geçersiz kılmıştı. Osmanlıları “Din Savaşçıları” olarak resmetmek, Osmanlıların, 54 Rudi Paul Lindner, “İlk Dönem Osmanlı Tarihinde İtici Güç ve Meşrutiyet”, Çeviren: Pınar Emiroğlu, Söğüt’ten İstanbul’a, İstanbul 2005, s. 419. 55 Lindner, s. 420. Ömer CİDE |280| bilimname düşünce platformu XXVIII, 2015/1 Hristiyan topraklarında İslam’ın lideri imajını canlandırmak ve Müslüman komşulara karşı saldırganlığın hatırasını silmek için ilk adım idi.56 Lindner’in iddia ettiği gibi Osmanlı daha önceki saldırganlık izlerini silmeye çalışmış ise bir daha bu beyliklere saldırmaması gerekir. Çünkü bu imaj yeniden ortaya çıkmış olacaktır. Bu iddianın aksine Osmanlı Devleti, Ankara Savaşı’ndan sonra belli bir zaman diliminde bu beylikleri yine kendi topraklarına katmıştı. Osmanlıların Hristiyan topraklardaki lider imajını canlandırma konusuna gelince bu bölgede en güçlü devlet yine Osmanlıydı. Ankara Savaşı, Osmanlı Devleti’ni biraz geriletmiş ve Balkanlar’daki ilerleyişini bir müddet durdurmuştur, ancak gücünden çok fazla da bir şey kaybettirmemişti. Bu dönemde en güçlü oluşum yine Osmanlıydı ve gaza liderliğinin kendilerinde olması ve bunun bir şekilde ifade edilmesi gayet normaldir. Gazi ruhunun Osmanlıların yükselişini sağlamadığı gibi toplumlarının içine bu derece sinmediği sonucuna ulaşan Lindner, “Bu Kutsal Savaş ideolojisinin” sonradan girişilmiş bir meşrulaştırma çabası, tarihsel bir belge olduğu ve Osmanlı tarihinde birincil itici güç olmadığı sonucuna varabiliriz” demektedir.57 Ronald C. Jenning, “Gazi Tezi Üzerine Bazı Düşünceler” adlı makalesinde Wittek’in gaza ile ilgili tezlerini ele aldıktan sonra eleştirilerini sıralar. Jenning, cihadın tanımını ve işlevini verdikten sonra şu sonuçlara ulaşmaktadır: “Birincisi cihat eden kişinin Müslüman olması gerekmektedir. Ancak Osmanlı ordusuna baktığımızda Hristiyan tebaadan insanların bulunduğu ve bu durumun cihadın amacına uygun düşmemektedir.”58 Ronald C. Jenning’in cihat hakkındaki bilgilerinin yüzeysel olduğu kanaatindeyiz. Çünkü daha ilk dönemlerden itibaren Müslümanlar, gayrimüslimlerle aynı safta savaşma konusunda anlaşmalar yapmışlardı. Bunun ilk örneği Hz. Peygamber’in Medine’ye hicret ettiğinde Yahudiler ile yapmış olduğu anlaşmadır. Buna göre, şehre yapılacak bir saldırıya birlikte karşı konulacaktı.59 Yine Hz. Ömer döneminde Sasani Devleti ile yapılan Köprü Savaşı’ndan sonra ordunun takviye edilmesi gerekmişti. İslam ordusuna katılmak üzere gelenler arasında Nemrü Enes bin Hilal da vardı. Hristiyan olan bu şahıs beraberinde aynı dine mensup kalabalık bir birlik getirmişti. Bu grup Müslümanlarla birlikte Buveyb Vakası’nda saf tutmuşlardı.60 Hz. Peygamber ve Hz. Ömer döneminde gayrimüslimlerle bu 56 Lindner, s. 421. 57 Lindner, s. 423. 58Ronald C. Jennigs, “Gazi Tezi Üzerine Bazı Düşünceler”, Çeviren: Canay Şahin, Söğüt’ten İstanbul’a, İstanbul 2005, s. 430. 59 Muhammed İbn Hişam, Siret-i İbn-i Hişam, Çeviren: Yusuf Hasan Ege, Ravza Yayınları, İstanbul 2013, C.2, s. 175. 60 İbnü’l-Esir, El-Kamil Fi’t-Tarih, Çeviren: Ahmet Ağırakça, Beşir Eryarsoy, Zülfikar Tüccar, Abdulkerim Özaydın, Yunus Apaydın, Abdullah Köşe, Hikmet Neşriyat, İstanbul 2008. C. II, s. 382. Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Dinî Etki |281| bilimname düşünce platformu XXVIII, 2015/1 türden ilişkilerin olması Jenning’in ileri sürmüş olduğu bu iddiasının geçerli olmadığını göstermektedir. Çünkü Hz. Peygamberin bizzat yapmış olduğu bir uygulamanın diğer insanlar için de doğru olacağı muhakkaktır. Bu durumda gayrimüslimlerin Müslümanlar ile ittifak kurması cihat anlayışına ters bir durum olarak görülmemektedir. Jenning’in diğer bir iddiası ise Müslüman olan bir devletin (veya beylik) Hristiyan olan devletlerle barışçıl ilişkilere girmemesi gerektiğidir. Çünkü bu tür devletlerin hepsi düşmandır. Osmanlı Devleti’ne baktığımızda, hanedanlık ailesine mensup gençler Kostantinopolis’e gitmekte ve aynı şekilde Bizans yönetici ailelerinin genç mensupları da Bursa’da misafir olmaktaydılar.61 Ona göre bu durum gaza ideolojisiyle bağdaşmamaktadır. Jenning’in, bu tezi ileri sürmesinin nedeni, İslam dini hakkındaki bilgi yetersizliği olsa gerektir. İslam dininde savaş seçeneği vardır. Ancak mücadele sadece savaş ile yapılmaz. Savaş bu mücadelede son merhaledir. İslam’ın mesajları insanlara ulaştığı ve buna engel bir durum ortaya çıkmadığı müddetçe savaş seçeneği kullanılmaz. Bizans ile çok uzun süren silahlı mücadelenin fitilini ateşleyen, Hz. Peygamberin, Hâris bin Umeyr adında bir sahabiyi Busra kralına elçi olarak göndermesi ve bu elçinin, Şurahbil bin Amr tarafından öldürülmesi olayıdır. Müslüman olmayanlar ile sürekli savaş halinde olma ise geçerliliği olan bir durum değildir. Çünkü Hz. Peygamber Müslüman olmayan birçok kabile ile anlaşmalar yapmıştı. Müşrikler ile yapmış olduğu Hudeybiye Antlaşması bunun en güzel örneğidir. Bize göre Lindner’in de Jenning’in de İslam dini hakkında yeterli düzeyde bilgiye sahip olmamaları ve bu dine karşı taşıdıkları ön yargılar onları bu tür sonuçlar çıkarmaya sevk etmiştir. Çağdaş Yerli Kaynaklara Göre Osmanlı Beyliği’nin Kuruluşunda Dinî Etki Osmanlı Beyliği’nin kuruluşuyla ilgi tartışmalara yerli tarihçilerin de katıldığını görmekteyiz. Konu ile ilgili araştırma yapanlardan birisi Sencer Divitçioğlu’dur. “Gaza Tezi”ni tam olarak reddetmeyen Divitçioğlu, gazanın Osmanlı Beyliği’nin kuruluşunda tek etken olmadığı kanaatindedir. İktisadi elemanların da en az din kadar etkili olduğunu savunur. Divitçioğlu’na göre, “Bu durumda savaşanların hepsi gazidir tezi anlamını yitirir. Osmanlı Beyliği’nin kuruluşunda gaza tek açıklayıcı etken olarak kullanılmaz; herhangi bir etkene dönüşür. Bu koşullar altında, açıklayıcı yöntemin yeterlilik koşulu yani, gazilik, beyliğin kuruluşuna nedendir ifadesi geçerli olsa bile, bu yöntemin yeterlilik koşulu; yani, eğer gazilik varsa beylik kurulur, ifadesi geçerli olmaz. Osmanlı Beyliği’nin kuruluş sürecinde, savaş (salt) ve iktisadi işlevleri, hiç olmazsa, din işlevi kadar önem taşımış olur. Bu durumda, 61 Jennigs, s. 431. Ömer CİDE |282| bilimname düşünce platformu XXVIII, 2015/1 gaza ve gazinin, Osmanlı Beyliği’nin kuruluşunda oynadığı rol yadsınmaz ama kuruluşun tek “açıklayıcısı olmaktan çıkar.”62 Ancak şurası açıktır ki; bir olayı dinî veya iktisadi olarak kesin çizgilerle ayırmak pek de kolay değildir. İktisadi yapının gazaya bakan yönü de bulunmaktadır. İaşesini temin edemediğiniz bir askeri birlik ile nasıl gaza yapabilirsiniz? Savaşa katılacak asker bulabilmek için onların maddi ihtiyaçlarının karşılanması gerekmektedir. O zaman iktisadi gerekçelerin dinî bir yönünün olduğunu kabul etmek zorundayız. Güçlü bir askeri birlik için güçlü bir iktisadi yapıya ihtiyaç vardır. Dolayısıyla iktisadi bir amaca matuf olarak görülen bir hadise aynı zaman da dinî boyuta da sahip olabilir. Divitçioğlu, “Osmanlı Beyliği’nin kuruluş öyküsünde tekrarlanan; artan nüfus, savaşçı Türkmenler, alınan ganimet, iman savaşçısı gaziler, iman tazeleyen dervişler, örgütlenmesini bilen ahiler, Selçuklu bürokratları, çöken Bizans, iktisadi darsınma yaşayan Bizans köylüleri (ve kendisinin ileri sürdüğü Türkmen boyları ve Rum köylüler içinde doldurulacak siyasi erk) gibi etkenler, koşulları hazırlamaktan ileri gidemezler”, demektedir. Ona göre bütün bu etkenler Osmanlı dışındaki beyliklerde de mevcuttur. Osmanlı Beyliği’nin başarılı olmasının sebebini İznik ideolojisinin bir leitmotif (temel motif) olarak Osman Bey tarafından ustalıkla kullanılmış olmasını gösterir.63 Divitçioğlu’na göre, Selçuklular ve özellikle onların sınır gazileri, İznik’i İslam için yeniden fethetmek fikrinden asla vazgeçmemişlerdi. Müslümanlar bakımından, bu topraklar bir zamanlar, darü’l-İslam’ın bir parçası olup, bir İslam ülkesi olarak kabul edilmiştir. Onun kaybının daima geçici olduğu düşünülmüştür. Süleyman Şah’tan sonra, Selçuklular İznik’e hep kendi sınırlarında bir şehir olarak bakmışlardı.64 Divitçioğlu’nun kendi tezinde tezada düştüğü hemen göze çarpmaktadır. İlk başta “Gaza Tezi”nin, beyliğin kuruluşu için tek açıklayıcı olamayacağını ancak sebeplerden biri olabileceğini belirtirken hemen sonra yukarıda bahsettiğimiz İznik ideolojisinden bahseder. Eğer İznik darü’lharp olarak kabul edilmiş ve Osmanlı Beyliği’nin kuruluş ve yükselişi bu nedene bağlı ise o zaman Osmanlı’nın kuruluşunda gaza anlayışının etkisini sıradan bir etkiye nasıl indirgenebilir? Şayet bu durum Osmanlı Beyliği’ni diğer beyliklerden ayıran en belirgin neden ise o zaman Osmanlı’nın kuruluş ve yükselişinde de din ana etkendir. Osmanlı Devleti tarihi üzerine önemli çalışmaları bulunan Halil İnalcık, kuruluş dönemi üzerinde fazlasıyla durmuştur. O, “Osmanlı Devleti’nin kuruluşunun doğru bir tahlilinin yapılabilmesi için öncelikle, göç ve nüfus baskısının bir sonucu olan toplumsal değişimlerin temel sebepleri incelenmelidir” demektedir. İnalcık’a göre, XIII. yüzyılın sonu ve XIV. 62 Sencer Divitçioğlu, Osmanlı Beyliği’nin Kuruluşu, Eren Yayınları, İstanbul 2008, s. 62. 63 Divitçioğlu, s. 36. 64 Divitçioğlu, s. 35. Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Dinî Etki |283| bilimname düşünce platformu XXVIII, 2015/1 yüzyılın başında bu devlet oluşumuna yol açan başlıca faktörler analiz edilmelidir.65 İnalcık da, Giese gibi Osmanlı kuruluşu için Avrupa değil, Anadolu’da dayanak aranması gerektiği düşüncesindedir. Ona göre Osmanlı Beyliği’nin ortaya çıkışını anlamak için XIII. yüzyılın ikinci yarısında Orta Anadolu’daki gelişmeler ve Batı Anadolu’da Bizans toprakları üzerinde gazi Türkmen beyliklerinin kuruluş sürecini incelemek gerekir. İnalcık, Osmanlı Beyliği’nde dinin etkisinin fazla olduğu kanaatindedir. Ona göre, Osmanlı Beyliği’nin başında bulunan beyleri ve onlarla birlikte olan gazileri harekete geçiren, onlara coşku ve heyecan kazandıran “din” olmuştur. Din, bir yandan kitleleri ve yöneticileri harekete geçiren bir kurum olarak işlev görürken, diğer yandan da bu kitlelerin gaza ve fetih şeklinde ortaya çıkan davranışlarını, ganimetle sonuçlanan akınlarını meşrulaştırıcı bir işlev görmüştür. Gazilerin, Bizans’a karşı gaza ve fetih düzenlemeleri aynı zamanda ekonomik bir geçim kaynağı teşkil etmektedir.66 Sonuç Osmanlı Beyliğinin kuruluşunda dinin etkisi olup olmadığı tartışmaları hala devam etmektedir. Batılı tarihçilerin ekseriyetinin kanaati, dinin etkisinin olmadığı yönündedir. Çalışmamızda bu konuyu irdeledik ve mezkûr tarihçilerin iddialarının aksine bir sonuca ulaştık. Bizi bu kanıya vardıran değişik etkenler olmuş ve bunların ilki, Osmanlı Tarihi hakkında bilgi veren ilk kaynaklardır. (Ahmedî, Aşıkpaşazâde, Oruç Beğ, Neşrî v.d) Bu eserlerde tema, Osmanlı hanedanının gaza konusunda diğer beyliklerden daha üstün olduğudur. Kıyasın olduğu yerde yapılan işin kimin tarafından daha iyi yapıldığı vurgusu vardır. Bu durumda da bütün beylikler cihat yapmaktadır ancak gaza işini en iyi yapanlar Osmanlılaradır sonucu çıkmaktadır. Söz konusu kaynakların içinde yaşadıkları devletin yöneticilerini en üstün görmeleri resmî tarih anlayışından ileri geldiği anlaşılabilir. Ancak diğer tarafta, beyliğin kurulmuş olduğu bölgede gaza ideolojisinin olduğunu da kanıtlamaktadır. Yoksa kıyaslamanın herhangi bir anlamı olmayacaktı. Bölgenin mevcut olan popüler kültür, dönemin anlaşılmasında yardımcı olan diğer bir unsurdur. Erken dönem İslam fetihleri ve özellikle Bizans’a karşı yapılan savaşlardaki kahramanlıkları anlatan hikâyeler, Anadolu Müslümanlarınca zevkle dinlenilmekteydi. Megazi türü eserler de Hz. Muhammed’in askeri serüvenlerini ve amcası Hamza ile damadı Hz. Ali hakkındaki hikâyeleri içeriyordu. Bu eserlerin dışında, Antarname, (bedevi bir kahramanın serüvenleri) Ebamüslimname (iktidarın Emeviler’den Abbasiler’e geçmesinde merkezi bir rol oynamış olan tarihi bir karakter 65 Halil İnalcık, Kuruluş, Hayykitap Yayınları, İstanbul 2010, s. 43. 66 Davut Dursun, Osmanlı Devletinde Siyaset ve Din, İşaret Yayınları, İstanbul 1992, s. 111. Ömer CİDE |284| bilimname düşünce platformu XXVIII, 2015/1 olarak Ebu Müslim’in hayatı) gibi Arap ve Fars kültürüyle ilgili diğer bazı öyküler de popülerlik kazanmıştı.67 Tüm bu anlatılardaki hâkim tema, belirli kahramanlar ve maiyetlerinin darü’l-İslam’ı genişletmede ve /veya mühtediler kazanmada sundukları hizmetlerdir.68 Uçlarda mevcut olan bu kültürel yapı Osmanlılar zamanında da popülerliğini korumuştu. Bundan dolayıdır ki, Osmanlı Beyliği’nin kuruluş döneminde gaza kültürü bütün canlılığıyla devam etmekteydi. Belki de Osmanlı Beyliği’nde gaza ideolojisinin varlığını kabul etmemize yardımcı olan en iyi kanıt ise 1324 yılında yazılmış olan vakfiyedir. Osmanlı’nın kuruluşuna yakın bir dönemde düzenlenmiş olan vakfiye, Orhan Bey’den Fahrüddin, (dinin medar-ı iftiharı) ve onun kısa süre önce ölen babası Osman Bey’den Şücaüddin, (dinin savunucusu) lakaplarıyla bahsetmiştir. Bu durum Osmanlıların Anadolu Müslüman toplumunun diğer unsurları ile uyumlu olarak İslamî terminolojiyi benimsediklerini şüphe götürmeyecek şekilde kanıtlar. Yukarıda vardığımız sonuçları teyit etmesi açısından Orhan Bey döneminin canlı şahidi olan İbn Batuta’nın aktardıkları da son derece önemlidir. Bu bilgileri önemli kılan diğer bir husus ise onun Osmanlı tarihçisi olmamasıdır. İbn-i Batuta, Orhan Bey’den Allah için mücadele eden bir mücahit olarak söz etmektedir. Bütün bu bilgiler ışığında Osmanlı Beyliği’nin kuruluşunda dinin önemli bir etkisinin olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.    KAYNAKÇA AHMEDÎ, Dasitan-ı Tevârih-i Mülük-i Âl-i Osman, Yayına Hazırlayan: Nihad Sami Banarlı, Burhaneddin Matbaası, İstanbul 1939. ALDERSON, A. D. Osmanlı Hanedanının Yapısı, Çeviren: Şefaettin Severcan, İz Yayıncılık, İstanbul 1998. ÂŞIKÎ, Derviş Ahmed, Aşıkpaşazâde Tarihi, Hazırlayan: Cemil Çiftçi, Mostar Yayınları, İstanbul 2008. BALİVET, Michel, Bizans ve Osmanlı, Çeviren: Nedim Demirtaş, Alkım Yayınevi, İstanbul 2009. CİDE, Ömer, 205/2 Numaralı Şanlıurfa Şer’iyye Sicili’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 2007 (Basılmamış Yüksek Lisans tezi). 67 Cemal Kafadar, İki Cihan Aresinde, Birleşik Yayınları, Ankara 2010, s. 139. 68 İnalcık, Osmanlılar, Timaş Yayınları, İstanbul 2010, s. 52. Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Dinî Etki |285| bilimname düşünce platformu XXVIII, 2015/1 DİVİTÇİOĞLU, Sencer, Osmanlı Beyliği’nin Kuruluşu, Eren Yayınları, İstanbul 2008. DURSUN, Davut, Osmanlı Devletinde Siyaset ve Din, İşaret Yayınları, İstanbul 1992. FAROQHI, Suraiya, Osmanlı tarihi Nasıl İncelenir, Çeviren: Zeynep Altok, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2011. AHMET Bey, Feridün, Münşeât-ü Selatîn, Konya Elyazma Eserler Kütüphanesi, Kayıt no: 14075. GIBBONS, Herbert Adams, Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu, Çeviren: Ragıp Hulusi, 21. Yüzyıl Yayınları, Ankara 1998. GIESE, Friedrich, Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu Meselesi, Çeviren: Zehra Aksu Yılmazer, Söğüt’ten İstanbul’a Derleyen: Mehmet Öz, Oktay Özel, İmge Kitabevi, İstanbul 2005. İBN BATUTA, İbn Batuta Seyahatnâmesi, Çeviren: A.Sait Aykut, Yapı Kredi Yayınları. İBNÜ’L ESİR, El-Kamil Fi’t-Tarih, Çeviren: Ahmet Ağırakça, Beşir Eryarsoy, Zülfikar Tüccar, Abdulkerim Özaydın, Yunus Apaydın, Abdullah Köşe, Hikmet Neşriyat, İstanbul 2008. İNALCIK, Halil, Osmanlılar, Timaş Yayınları, İstanbul 2010. ……….Devlet-i ‘Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-1, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2011. ……….Kuruluş, Hayykitap Yayınları, İstanbul 2010. JENNINGS, Ronald C., “Gazi Tezi Üzerine Bazı düşünceler”, Söğüt’ten İstanbul, Derleyen: Oktay Özel-Mehmet Öz, İmge Kitabevi, Ankara 2005. KAFADAR, Cemal, İki Cihan Aresinde, Birleşik Yayınları, Ankara 2010. KÖPRÜLÜ, M.Fuad, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, Akçağ Yayınları, Ankara 2009. LINDNER, Rudi Paul, “İlk Dönem Osmanlı tarihinde İtici Güç ve Meşrutiyet”, Söğütten İstanbula, Derleyen: Mehmet Öz, Oktay Özel, İmge Kitabevi, İstanbul 2005. NAGY, Gyula Kaldy, “Osmanlı İmparatorluğu’nun İlk Yüzyıllarında Kutsal Savaş”, Söğüt’ten İstanbul’a, Çeviren: Pınar Emiralioğlu, Derleyen: Mehmet Öz, Oktay Özel, İmge Kitabevi, İstanbul 2005. NEŞRÎ, Mehmed, Kitâb-ı Cihan-nüma, Çeviren: F.Reşit Unat, M. A. Köymen, TTK Yayınları, Ankara 1995. ORTAYLI, İlber, “Menkibe Efsaneler ve Gerçekler”, İmge Kitapevi, Ankara 2000. Ömer CİDE |286| bilimname düşünce platformu XXVIII, 2015/1 ORUÇ b. Âdil el-kazzâz kâtibü’l-Edrenevî, Oruç Beğ Tarihi, Hazırlayan: Necdet Öztürk, Çamlıca Yayınları, İstanbul 2008. PACHYMERES, Georges, Bizans Gözüyle Türkler, Çeviren: İlcan Bihter Barlas, İlgi Kültür Sanat Yayınlar, İstanbul 2009. POŞ, Abdullah, “XIX. yüzyılın İkinci Yarısında Tarsus’ta Müslim-Gayrimüslim İlişkileri”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Bursa 2008. TİMUR, Taner, “Kurucu Efsaneler ve Devlet”, Efsaneler ve Gerçekler, İmge Kitapevi, Ankara 2000. TOGAN, A. Zeki Velidî, Oğuz Destanı Reşidüddin Oğuznâmesi, Enderun Kitapevi, İstanbul 1982. WITTEK, Paul, Osmanlı İmparatorluğu’nun Doğuşu, Çeviren: Fatmagül Berktay, Pencere Yayınları, İstanbul 2000.

xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx



T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2299 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1296 KÜLTÜR TARİHİ Yazarlar Prof.Dr. Ayşe Filiz YENİŞEHİRLİOĞLU (Ünite 6,  Prof.Dr. Selçuk MÜLAYİM (Ünite 4) Prof.Dr. Bahadır GÜLMEZ (Ünite 1, 7, 9) Prof.Dr. Hayri ESMER (Ünite 10) Prof.Dr. Billur TEKKÖK KARAGÖZ (Ünite 5) Prof.Dr. Hüseyin Sabri ALANYALI (Ünite 2) Dr.Öğr.Üyesi Elif KÖK (Ünite 3) Editör Prof.Dr. Bahadır GÜLMEZ ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright © 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ Genel Koordinatör Prof.Dr. Levent Kılıç Genel Koordinatör Yardımcısı Prof.Dr. Müjgan Yazıcı Öğretim Tasarımcısı Dr.Öğr.Üyesi Kadriye Uzun Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Doç.Dr. Nilgün Salur Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Kitap Koordinasyon Birimi Doç.Dr. Feyyaz Bodur Öğr.Gör. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi Kültür Tarihi E-ISBN 978-975-06-3337-9 Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir. ESKİŞEHİR, Ocak 2019 2216-0-0-0-1902-V01 iii İçindekiler İçindekiler Önsöz ................................................................................................................... viii Evrensel Bir Kavram: Kültür; Yeni Bir Bilimsel Alan: Kültür Tarihi .................................................................................. 2 EVRENSEL BİR KAVRAM: KÜLTÜR...................................................................... 3 BİLİMLERİN ODAĞINDA KÜLTÜR...................................................................... 4 YERYÜZÜ KÜLTÜRLERİ VE UYGARLIKLARI................................................... 6 Yeryüzü Kültürü ve Uygarlıklarının Egemenliği ve Yok Oluşları .......................... 7 KÜLTÜRÜN DİNAMİKLERİ: KÜLTÜREL GÖRECELİK VE KÜLTÜREL DEĞİŞİMLER ........................................................................................ 8 Kültürel Etkileşim......................................................................................................... 9 Kültürel Çatışmalar...................................................................................................... 10 Kültür ve Kimlik........................................................................................................... 11 BİLİMSEL BİR İNCELEME ALANI OLARAK KÜLTÜR TARİHİ...................... 13 Dünya Tarihi ve Küresel Tarih.................................................................................... 16 Özet .............................................................................................................................. 17 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 18 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ....................................................................... 19 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 20 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 20 İlk Çağlar, İlk Kültürler.................................................................. 22 TARİH ÖNCESİ DÖNEM ......................................................................................... 23 MEZOPOTAMYA: İLK YAZI, İLK ŞEHİR DEVLETLERİ.................................... 25 Sümerler ........................................................................................................................ 26 Akadlar.......................................................................................................................... 27 Babiller........................................................................................................................... 27 Asurlar........................................................................................................................... 27 MISIR, SURİYE-FİLİSTİN, İRAN-ELAM KÜLTÜRLERİ .................................... 28 Mısırlılar........................................................................................................................ 28 Suriye - Filistin.............................................................................................................. 29 İran - Elam .................................................................................................................... 29 ANADOLU KÜLTÜRLERİ ........................................................................................ 30 Hititler............................................................................................................................ 30 Mittaniler....................................................................................................................... 31 Urartular........................................................................................................................ 31 Frigler............................................................................................................................. 32 Lidyalılar........................................................................................................................ 32 BATI KÜLTÜRÜNÜN KAYNAKLARI ................................................................... 33 Minos............................................................................................................................. 33 Mikenler........................................................................................................................ 34 Helenler......................................................................................................................... 34 Romalılar....................................................................................................................... 38 Özet ............................................................................................................................... 41 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 42 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 43 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 43 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 43 1. ÜNİTE 2. ÜNİTE İçindekiler iv Avrupa’da Ortaçağ Kültürü.......................................................... 44 GİRİŞ ............................................................................................................................. 45 ORTAÇAĞ KÜLTÜRÜNÜN KAYNAKLARI.......................................................... 46 Latince, Antik Yunan Etkisi, Hıristiyanlık................................................................ 46 ERKEN ORTAÇAĞ’DA AVRUPA KÜLTÜRÜ........................................................ 47 Hıristiyan Kültürün Yayılması ve Kökleşmesi.......................................................... 47 Anglo-Sakson Kültür Öncesi ve Sonrası ................................................................... 48 Vikingler........................................................................................................................ 51 AVRUPA’NIN BİÇİMLENMESİ: “KAROLENJ VE OTTO RÖNESANSI........... 52 Kral Şarlman (Charlemagne) ve Avrupa’nın Biçimlenmesi ................................... 52 Karolenj Rönesansı Dönemi Sanat Kültür Mimari.................................................. 53 Otto Rönesansı Dönemi Sanat Kültür Mimari......................................................... 54 FEODAL AVRUPA’DA SOSYAL HAYAT, SANAT, MİMARİ................................ 56 Romanesk Sanat ........................................................................................................... 57 ORTAÇAĞIN SON YÜZYILLARI, ŞEHİRLEŞME VE ETKİLERİ ...................... 61 Gotik Sanat.................................................................................................................... 62 ORTAÇAĞIN SONU, RÖNESANS’A DOĞRU....................................................... 63 ORTAÇAĞDA BİLİM, FELSEFE, EDEBİYAT......................................................... 64 Özet .............................................................................................................................. 66 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 67 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 68 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 69 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 69 Anadolu Ortaçağı, Selçuklu Aydınlığı......................................... 70 GİRİŞ ............................................................................................................................. 71 SİYASAL GÖRÜNÜM................................................................................................. 72 KÜLTÜREL GÖRÜNÜM........................................................................................... 73 TOPLUMSAL HAYAT, TOPLUMSAL KURUMLAR VE MİMARİ .................... 74 Selçuklu Camileri......................................................................................................... 74 Selçuklu Medreseleri.................................................................................................... 76 Kervansaraylar ve Ticari Hayatta Önemi.................................................................. 78 Künbetler, Mezar Anıtları ........................................................................................... 80 ANADOLU TÜRK SÜSLEMELERİ, EJDERLER VE ÇİÇEKLER ........................ 82 Asya Etkisi..................................................................................................................... 83 Bitkisel Formlar, Rûmi................................................................................................. 87 Süslemelerin Yorumlanması ....................................................................................... 88 BİLİM, EDEBİYAT, FELSEFE..................................................................................... 89 Özet .............................................................................................................................. 92 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 93 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 94 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 94 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 95 Avrupa’da Rönesans: Değişen Avrupa........................................ 96 YENİÇAĞI HAZIRLAYAN FAKTÖRLER............................................................... 97 KEŞİFLER, SÖMÜRGELEŞTİRME, YENİ EKONOMİK VE TİCARİ DÜZEN ......................................................................................................................... 97 RÖNESANS YA DA YENİDEN DOĞUŞ................................................................. 98 3. ÜNİTE 4. ÜNİTE 5. ÜNİTE İçindekiler v İtalya Kent Devletleri ve Etkileri ................................................................................ 99 Rönesans Dönemi İtalya ............................................................................................. 100 RÖNESANS DÖNEMİNDE FELSEFE, EDEBİYAT VE SANAT ......................... 101 Yazar ve Düşünürleriyle Hümanizm ......................................................................... 101 RÖNESANS DÖNEMİ İTALYA SANATI................................................................ 103 AVRUPA’DA RÖNESANS, SANAT VE KÜLTÜR, (KUZEY RÖNESANSI) ...... 107 Avrupa Rönesansında Edebiyat ve Felsefe ............................................................... 109 Avrupa Rönesansında Sanat, Kültür.......................................................................... 110 DEĞİŞEN AVRUPA: MERKANTALİST EKONOMİ VE TİCARET .................. 113 DEĞİŞEN AVRUPA: REFORM HAREKETLERİ.................................................... 115 Reform Hareketinin Etkili Düşünürleri ................................................................... 116 XVIII. YÜZYILA DOĞRU......................................................................................... 116 Özet .............................................................................................................................. 118 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 119 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ....................................................................... 120 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 120 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 121 Osmanlı Kültürü............................................................................ 122 OSMANLI KÜLTÜR TARİHİNE GİRİŞ.................................................................. 123 Osmanlı Kültür Tarihi İncelemesine İlişkin Saptamalar......................................... 124 OSMANLI KÜLTÜRÜ: OSMANLI BEYLİĞİ (ERKEN OSMANLI) DÖNEMİ....................................................................................................................... 126 Osmanlı Beyliği Döneminde Kentler, Kentleşme ve Mimari................................. 127 Toplumsal Hayat, Zaviyeler, Eğitim ve Edebiyat...................................................... 130 OSMANLI KÜLTÜRÜ: KLASİK DÖNEM.............................................................. 135 Fatih Dönemi Bilim, Kültür, Sanat ve Mimari.......................................................... 135 Fatih Sonrası Toplum, Bilim, Sanat ve Mimari ....................................................... 142 Özet .............................................................................................................................. 153 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 154 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ....................................................................... 155 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 156 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 156 Aydınlanma ................................................................................. 158 AYDINLANMANIN EŞİĞİNDE AVRUPA’NIN GENEL GÖRÜNÜMÜ ........... 159 Avrupa’nın Siyasi Görünümü: Krallıklar, Rejimler.................................................. 159 Toplumsal ve Ekonomik Hayat .................................................................................. 160 Kültür, Sanat, İletişim .................................................................................................. 161 Nüfus Hareketleri, Sömürgelere Göçler ve Köle Ticareti........................................ 162 FELSEFE, BİLİM, İKTİSAT VE TEKNOLOJİ......................................................... 162 Sanayi Devrimine Doğru ............................................................................................ 164 DÜŞÜNCELERİN EVRİMİ VE BİLİMİN IŞIĞINDA AYDINLANMA.............. 165 Aydınlanma Nedir?...................................................................................................... 165 Fransa Yakasında Önemli Düşünürler...................................................................... 165 Basın Yayın Organlarının Katkısı............................................................................... 168 FRANSIZ DEVRİMİ.................................................................................................... 168 Fransız Devrimi Olaylar Dizisi................................................................................... 169 Fransız Devrimi ve Modernliğin Kaynakları............................................................ 170 AVRUPA’DA AYDINLANMA ................................................................................... 171 6. ÜNİTE 7. ÜNİTE vi İçindekiler Diğer Ülkelere Bir Model: Fransa .............................................................................. 171 Almanya ve Diğer Ülkelerde Aydınlanma ................................................................ 171 SANATTA YENİ BİR YAPILANMA: BAROK ANLATIM.................................... 172 AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİNİN DOĞUŞU ........................................... 174 İlk Birleşik Devletler Üzerine Önemli Bir Saptama: Kültürleşme ......................... 175 Özet .............................................................................................................................. 177 Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 178 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ....................................................................... 179 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 180 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 180 Avrupa’da ve Osmanlılarda Modernleşme ................................. 182 MODERNLEŞME VE KÖKENLERİ......................................................................... 183 Modern, Modernleşme, Modernizm ve Modernite ................................................ 183 TEKNOLOJİ VE SANAYİLEŞME ............................................................................. 185 MODERNLEŞMENİN GETİRDİĞİ YENİLİKLER................................................ 186 Yeni Bir Zaman Kavramı: Zamanı Yaşama............................................................... 187 Yeni Bilimler: Sosyoloji, Arkeoloji, Antropoloji, Sanat Tarihi................................ 188 SANAT, KÜLTÜR VE EDEBİYATTA MODERNLEŞME...................................... 189 Güzel Sanatlarda Modernleşme: Yeni Görme Biçimleri ve İzlenimcilik .............. 190 Avant-Garde ve Kitsch................................................................................................. 193 İLETİŞİM KÜLTÜRÜNDE MODERNLEŞME ....................................................... 194 OSMANLI KÜLTÜRÜ: MODERNLEŞME DÖNEMİ ........................................... 197 AVRUPA KÖKENLİ SANATSAL ÜSLUPLAR........................................................ 199 Özet................................................................................................................................ 203 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 204 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 205 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 205 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 205 XX. Yüzyıl: Savaşlar ve Değişimler Yüzyılı................................... 206 SAVAŞLAR VE YENİLİKLER YÜZYILI.................................................................. 207 Yeni İdeolojiler ............................................................................................................. 208 BAĞIMSIZLIK SAVAŞLARI....................................................................................... 209 Mustafa Kemal Hareketi.............................................................................................. 209 Dünyada Bağımsızlık Hareketleri .............................................................................. 210 SOĞUK SAVAŞ DÖNEMİ.......................................................................................... 211 İdeolojiler Döneminde Sanat Kültür Edebiyat ......................................................... 211 POLİTİKA, KÜLTÜR VE İLETİŞİM ........................................................................ 212 Radyo ve Televizyon..................................................................................................... 213 Türkiye’de Basın............................................................................................................ 213 Kitle Kültürü ya da Popüler Kültür............................................................................ 215 BİLİMSEL GELİŞMELER VE YANSIMALARI....................................................... 215 Modern Bilimler, Teknoloji ve Kalkınma.................................................................. 216 DÜŞÜNCELERİN EVRİMİ: FRANKFURT EKOLÜ, VAROLUŞÇULUK, YAPISALCILIK......................................................................... 217 TOPLUMSAL HAREKETLER: KADINLAR, GENÇLER VE ÜÇÜNCÜ YAŞ... 220 SANAT, KÜLTÜR, EDEBİYAT, SİNEMA ................................................................ 222 Yedinci Sanat Sinema .................................................................................................. 225 8. ÜNİTE 9. ÜNİTE vii İçindekiler Müzik ve Sahne Sanatları ............................................................................................ 227 Edebiyat......................................................................................................................... 229 POSTMODERN DURUM VE SANATTA BAŞKALAŞIM.................................... 229 TÜRKİYE’DE CUMHURİYET DÖNEMİ KÜLTÜR, SANAT, BİLİM VE EDEBİYAT................................................................................................. 231 Yirmi Birinci Yüzyıla Doğru Türk Kimliği ............................................................... 233 Özet................................................................................................................................ 235 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 236 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 237 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 237 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 237 XXI. Yüzyıla Doğru: Küreselleşme ve Dijital Çağ ........................ 238 YENİ BİR DÜNYA DÜZENİNE DOĞRU............................................................... 239 YENİ SAVAŞLAR, TERÖRİZM VE AYRIMCILIK ................................................ 241 KÜRESELLEŞME, KÜRESEL KÜLTÜR, YENİ YAŞAM TARZLARI.................. 244 YENİ BİLİMLER, YENİ TEKNOLOJİLER, YENİ İLETİŞİM TARZLARI.......... 248 Internet ......................................................................................................................... 249 1980 SONRASINDA KÜLTÜR VE SANAT............................................................. 252 Plastik Sanatlar ............................................................................................................. 253 Edebiyat......................................................................................................................... 255 Mimari........................................................................................................................... 255 Sinema .......................................................................................................................... 256 XXI. YÜZYILA DOĞRU TÜRKİYE......................................................................... 256 Siyasal ve Sosyal Görünüm......................................................................................... 256 Sanat Kültür .................................................................................................................. 257 Edebiyat......................................................................................................................... 257 Sinema ........................................................................................................................... 258 Özet................................................................................................................................ 259 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 260 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 261 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 261 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................ 262 Sözlük ........................................................................................... 263 10. ÜNİTE viii Önsöz Önsöz Sevgili Öğrenciler, Kültür Tarihi genel bir tarih bilimi değildir ve genel tarih anlayışından farklı bir yöntemi benimsemiştir. Bu da onun diğer bilim dallarıyla özel bir ilişki kurmasına neden olmuştur. Bu bilimlerin başında, elbette önce tarih gelmektedir ama kültür tarihi için önemli olan kronolojik tarih değil, bu tarihin akış sürecindeki yaşantılar, düşüncelerin evrimi, bilimsel ve teknolojik gelişmeler ve bunlara bağlı yaşam tarzları ve değişimlerdir. Kültür incelemeleri geçmişte oldukça yaygın olmasına rağmen kültür tarihinin bir bilim dalı olarak ortaya çıkışı ve yükselişi 70’li yıllardan itibaren olmuştur. Bunun nedeni kültür olgusunun geniş içeriği ve özellikleridir. Kültür kavramı tüm toplumsal grupları düzenleyen organik kurallar, düşünsel eğilimler, güzel sanatlar, gelenek, görenek, inanç ve adetler, ahlaksal kurallar, insanların gerçekleştirdiği yetenek ve alışkanlıklar bütünü olduğuna göre, Kültür Tarihi bütün bilimlerin (başta felsefe, sosyoloji, antropoloji, hukuk, psikoloji, sanat tarihi, vb.) verilerinden yararlanmak ve bu verileri iyi analiz etmek durumundadır. Düşünsel olarak kültür, yaşantılar yumağı oluşturur; çok merkezli ve çoğul özelliklere sahiptir. Bundan dolayı bu kitabımızdan yararlanırken incelediğiniz konuların aynı zamanda andığımız bilim dallarıyla nasıl bağlantısı olduğu hakkında araştırmanız gerekir. Biliyorsunuz kültür, insanlığın yaradılışına kadar uzanan uzun ve geniş bir geçmişe sahiptir. Bu geçmiş hem süreklilik gösterir, hem değişim gösterir, hem kopuşlar gösterir. Örneğin töreler, gelenekler süreklilik göstererek yaşamaya devam ederken ve kuşaklardan kuşaklara aktarılırken aynı zamanda değişimler, çatışmalar yaşanır. Dünya kültürel mirası bu konuda çarpıcı örneklerle doludur ve bu örnekler kültürün nasıl doğduğunu, ne tür evrimler geçirdiğini iyi bilmemizi gerektirir, tutarlı bir düşünceye sahip olmamızı gerektirir. İşte Kültür Tarihi kitabımız böyle bir beklentiye cevap vermek amacıyla ülkemizde alanlarında uzman bilim insanlarının katkılarıyla hazırlanmıştır. Kitabımızın birinci ünitesinde kültür kavramı çerçevesinde, kültür ve bilimler ilişkisini, yeni bir bilim dalı oarak kültür tarihinin işlevlerini vermeye çalıştık. Sonraki üniteler ise, tarihsel bir evrim içinde İlkçağdan Ortaçağa, Yeniçağdan zamanımıza dek düşüncelerin ve bilimlerin evrimini, siyasal olayların yansımalarını, insanlık tarihini etkileyen buluşların, olayların insanın bireysel dünyasına yansımasını ve bunun sonuçlarını vermeye çalıştık. Bu çerçevede ikinci ünitede İlkçağ kültürlerinde dünya kültürünün yapılanmasını, Ortaçağda Avrupa ve Ortaçağda Anadolu konularını işleyen üçüncü ve dördüncü ünitelerde, Avrupa ve Anadolu Kültürlerinin geldiği aşamayı keşfedeceksiniz. Bunu tüm dünyayı etkileyen ve ona yön veren Rönesans kültürünü ele alan beşinci ünite izleyecektir. Böyle bir kitapta elbette yaşadığımız topraklarda kök salan geçmişin kültürünü ele almamak eksiklik olurdu. Nitekim altıncı ünitede Osmanlı kültürünü erken döneminden klasik döneme dek ele aldık ve ayrıca sekizinci ünitede Avrupa’da başlayan ve ülkemizi de etkisi altına alan modernleşmeyi ele alırken bir bölümünde Osmanlı modernleşmesine yer verdik. Tabii modernleşmeyi hazırlayan Fransız Devrimi ve Aydınlanma düşüncesiydi. Modernliğin kökleri yedinci ünitenin konusu olan Aydınlanmadaydı. İnsanlığın yirminci yüzyılda, üstelik iki topyekûn savaş sürecinde aynı zamanda ix Önsöz neredeyse akıl almaz değişimler ve yenilikler de yaşaması, bir kültür tarihi kitabının düşüncelerin evrimini vermesi, bilimsel gelişmelerin hayatı da değiştirdiğini belgelerle kanıtlaması açısından çok önemli olsa gerek. Yaşadığımız zamanı ve çağı anlamak, yakın geçmişimizde gerçekleşen buluşların hayatımızı nereye yönlendireceğini düşünmek ve yorumlamak önemli olsa gerek. Bu çerçevede, Yirmi Birinci Yüzyıla Doğru başlığını taşıyan son ünitemizde, yakın tarihimize ışık tutan olayları, bilimsel buluşları, kültürel değişimleri ama aynı zamanda kaygılandırıcı tarihsel gelişimi vermeye çalıştık. Sevgili arkadaşlar, Her ünitede konuları önemli yanlarıyla renkli zeminlerle vermeye çalıştık. Bu bölümler yorumlamaya dayalı zevkle yararlanacağınız bölümlerdir. Okuduktan sonra üzerinde düşünmeniz sizi yeni sorgulamalara sürükleyecektir. Ayrıca ünite içinde verilen Kendimizi Sınayalım test soruları, Sıra Sizde bilgileri, ikonlarla verilen uyarılar, bilgi hazinenizi zenginleştirecektir. Bu bölümleri mutlaka dikkatle çalışınız. Kitabın sonunda verilen sözlük aslında zengin bir kaynaktır, mutlaka yararlanınız. Kültür Tarihi kitabının doğuşu uzman bilim insanlarının ve üniversitemiz değişik birim çalışanlarının ortak çalışmasına vesile oldu. Kitabın yazarlarına burada içtenlikle teşekkür etmek isterim. Ama uzaktan eğitim amaçlı bir kitabın doğuşu, aynı zamanda Açıköğretim Fakültesi bünyesinde yönetim kesiminden grafik, dizgi ve matbaa birimlerine dek geniş bir alanda çalışan kişilerin emeklerini ve katkılarını gerektirdi. Kendilerine teşekkür etmeyi bir borç biliyorum. Hepinize başarılar diliyorum. Editör Prof.Dr. Bahadır GÜLMEZ 1 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Kültür kavramının çok içerikli özelliklerini açıklayabilecek, Yeryüzü uygarlıklarının genel özelliklerini tartışabilecek, Kültürel etkileşim, kültürel çatışma kavramlarını tanımlayabilecek, Kültür tarihinin bir bilim dalı olarak özelliklerini keşfedebilecek, Dünya tarihi, küresel tarih ve kültürel tarih ilişkilerini sorgulayabilecek, Kimlik, ulusal kimlik, kültürel kimlik kavramlarını açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Kültür • Yeryüzü Uygarlıkları • Kültür Tarihi • Kültürel Görecelik • Kültürel Etkileşim • Küresel Kültür • Kültürel Çatışma • Kültürel Kimlik İçindekiler       Kültür Tarihi Evrensel Bir Kavram: Kültür; Yeni Bir Bilimsel Alan: Kültür Tarihi • EVRENSEL BİR KAVRAM: KÜLTÜR • BİLİMLERİN ODAĞINDA KÜLTÜR • YERYÜZÜ KÜLTÜRLERİ VE UYGARLIKLARI • KÜLTÜRÜN DİNAMİKLERİ: KÜLTÜREL GÖRECELİK VE KÜLTÜREL DEĞİŞİMLER • BİLİMSEL BİR İNCELEME ALANI OLARAK KÜLTÜR TARİHİ KÜLTÜR TARİHİ EVRENSEL BİR KAVRAM: KÜLTÜR Kültür sözcüğünün Latincede ekip ürün almak, üretmek anlamına gelen “cultura” sözcüğünden geldiğini ve birçok dünya dilinde aynı sözcüğün kullanıldığını duymuşsunuzdur. Arapçada kullanılan ve Türkçemizde de rastladığımız “hars” sözcüğü de “toprağın işlenmesi” anlamına gelir. Yine Türkçede kullanılan “ekin” sözcüğü de “kültür” sözcüğüyle eşanlamlıdır. Toprağı işleme, kültür olabileceği gibi, yemek hazırlama, ayin ya da oyun da kültürdür. Bu durumda, kültür sözcüğü, zaman içinde gelişimlerin değişimlerin ışığında öylesine zengin anlamlara bürünmüştür ki bu da şaşırtıcı değildir, çünkü “üretim” insanlık tarihinde sadece tarımsal düzlemde değil, düşüncelerin evrimi, teknik ve teknolojinin gelişimi düzeyinde de gerçekleşen bir olgudur ve bu tür değişimlerin hayat tarzlarından düşünme biçimlerine ve inançlara dek etkili olmaması olanaksızdır. Tarihsel bilgiler bize kültürün tüm toplumlarda mutlaka bir birikime dayandığını göstermektedir. Bu birikim, kültür tarihçilerine göre işleme (enerji, tarım, madencilik, metalürji, av ve balıkçılık hep işlemeyle gelişmiştir), zanaat (tüketim eşyalarını ve bununla ilgili teknik sorunların çözümüne yardımcı olacak mekanik nesneleri üretme), dönüştürme (maddeyi fiziksel, kimyasal, teknolojik olanaklarla başka bir nesneye dönüştürme, örneğin sentetik nesneler gibi) ve nihayet yaşam alanını yani mekânı değiştirme (inşaat, mimari, ulaşım için yollar, çevre düzenlemesi) eylemleriyle oluşur. Bütün bu eylemlerin farklı coğrafi alanlarda farklı topluluklar tarafından oluşturulması aslında dünya kültürünün özünü oluşturmaktadır ve bütün toplulukların er ya da geç karşılıklı ilişkileri ve haliyle karşılıklı etkileşim kaçınılmazdır. Bilim adamları kültür kavramını tüm toplumsal grupları düzenleyen organik kuralları, düşünsel eğilimleri ve sanatları, gelenek, görenek, inanç ve adetleri, aletleri ve tüketim maddelerini, ahlaksal kuralları, insanların gerçekleştirdiği yetenek ve alışkanlıkları içine alan bütünsel bir olgu olarak tanımlarlar. Bu çerçevede, insanlar, kültürün değişik durumlarıyla, özellikleriyle sık sık karşı karşıya kalırlar: sanat etkinlikleri, yemek kültürü, dünya kültür mirası, dans kültürü, kostüm giysi kültürü, Doğu kültürü, kültürlü insan gibi. Bu kısa adlandırmalardan kültürün insanların hayatında hem maddi hem manevi öğeleri barındırdığını, hem geçmişten gelen hem günümüzde oluşan birikimleri içerdiğini, kısacası hayatımıza biçim anlam veren her şey olabileceğini düşünmemiz gerekiyor. Hem insan hem toplum hem de çevreyi içine alan böylesine geniş içerikli olgunun aynı zamanda birçok bilim dalının da araştırma konusu olması şaşırtıcı deEvrensel Bir Kavram: Kültür; Yeni Bir Bilimsel Alan: Kültür Tarihi 4 Kültür Tarihi ğildir elbette. Kültür olgusunun, devlet, politika ve kamu alanını inceleyen hukuk, sosyoloji ve siyaset bilimleriyle, ahlak, inanç, gelenek, özgürlük, muhafazakârlık gibi konuların ayrıntılıca ele alındığı felsefeyle, güzel duyunun ifadesi olarak sanat ve sanat eserlerinin tarihini inceleyen arkeoloji, sanat tarihi, estetik bilimleriyle, ilkel toplumlardan günümüze, kültürün inanç ve ibadet dünyasında, ruhsal dünyamızda ve bilinçaltı dünyamızda işgal ettiği yeri inceleyen ilahiyat, antropoloji, psikoloji ve psikanalizle bağlantısı çok güçlüdür. Kültürü bir bütün ve bir sistem olarak düşünmemiz gerekir. Kültürel sistem kültür olgusunun aynı zamanda bütünleştirici bir işlevi olduğunu gösterir. Bunu örneklendirir misiniz? BİLİMLERİN ODAĞINDA KÜLTÜR Günümüzde, insanın kökenini, evrimini, biyolojik özelliklerini, toplumsal ve kültürel yönlerini inceleyen bir bilim dalı olan Antropoloji bilimi bünyesinde, kültürün gelişimini etnolojik, dilbilimsel, sosyolojik, psikolojik ve psikanalitik analiz yöntemleriyle ele alan önemli bir bilim dalı vardır: Kültürel Antropoloji. Bu bilim dalı, kültür kuramlarını ve buna bağlı olarak kültürel evrim ve kültürel değişimleri incelemektedir. İnsanlığın ilkel dönemlerinden günümüze kadar çeşitli aşamalardan geçerek nasıl sürekli bir gelişme ve ilerleme gösterdiğini konu edinir. Bu evrim, kurallara, yasalara bağlı olarak ama bazen de bağımsız bir biçimde, zaman içinde aşamalar geçirerek gerçekleşmektedir. Ancak, bu gelişim ve değişim sürecinde, bir kültürden öteki kültüre geçen öğeler (tarım, mutfak ve beslenme kültürü, bilimsel buluşlar ve teknikler) yaygınlaşır ve bu yaygınlaşma sonucunda söz konusu öğeler o kültürde tutunmaya çalışır ve zamanla o kültür içinde kök salabilirler. Bundan dolayı toplumlarda kültürel benzerlikler vardır. Kültürlerin yayılmasında ve etkileşiminde dilin önemi her zaman çarpıcı olmuştur. Kültür, dille ve diller arası alışveriş zenginliğiyle biçimlenir. Geçmişte, çoğu kez egemen baskın kültürlerin yani imparatorlukların-devletlerin dili yaygınlık kazanmıştır. Örneğin 17. yüzyılda, Fransa Krallığı, tüm Batı imparatorluklarını etkilemiş ve birçok sarayda Fransızca konuşulmaya başlanmıştır. Tanzimat yıllarından sonra ülkemizde Fransızcaya olan hayranlık birçok Fransızca sözcüğün dilimize girip yerleşmesine neden olmuştur. (Formasyon, enternasyonal, gibi). Ayrıca günümüz dünyasında küresel bir İngilizcenin varlığı buna örnektir. Diğer yandan yerleşim merkezlerinin adları da anlamlıdır. Birçok köy, kasaba, kent adı geçmişten bugüne çarpıcı izler taşır. Hititçede Adana Atania’dır; bu kentte oturanlar “adanawanai” olarak anılır: Ankara, Ankurova’dır; eski Yunancada Meandros Menderes’tir. Yine tarım yemek gıda alanındaki kültürel etkileşim ve değişimler yüzyıllardan beri süregitmektedir. Türk Kültürünün gelişimi ve tarihsel özellikleri hakkında hakkında Şerafettin Turan’ın, Türk Kültür Tarihi, (Bilgi Yayınevi, 2000) adlı kitabına başvurabilirsiniz. Örneğin bir tarım aleti olan “çapa” sözcüğü, sadece Akdeniz bölgesi dillerinin değil, aynı zamanda bölgesel ağızlarda da kullanılan bir sözcük olmuştur. Sonuçta, bütün bu sözcükler yaratıldıkları dönemin dil özelliklerini taşır ama bu dillerden bazıları bugün öldüğü halde sözcükler farklılıklarla yaşamaya devam etmişlerdir. Dil, kültürün ve düşüncenin taşıyıcısı olduğuna göre, kültürün etki alanı son derece geniştir. Yine Slav dillerinden Batı dillerine dek yayılan Türkçe “yoğurt” sözcüğü ise bir başka çarpıcı bir örnektir. 1 1. Ünite - Evrensel Bir Kavram: Kültür; Yeni Bir Bilimsel Alan: Kültür Tarihi 5 Dile bağlı olarak, yazı kültürüyle gelen değişim de şaşırtıcıdır. Son yıllardaki arkeolojik araştırmalar bugün önemli ipuçları vermekte, insanlık kültürünün geçmişteki kökleri keşfedilmektedir. Örneğin çömleklerin üzerine yazılmış yazılar Anadolu’da en eski kültürün Yunan Helen kültürü olmadığını göstermektedir. Kaldı ki yazı kültüründen önce maddi bir kültürün de var olduğunu biliyoruz. Ama kesin olan şu ki arkeolojik kazılar her geçen gün prehistorik çağa ve sonraki dönemlere ait önemli bulgulara ulaşmaktadır. Bu bulgular insan ve insan topluluklarının birbirlerine benzediklerini gözler önüne serdiği gibi, birbirlerine benzemediğini de göstermekte, ayrıca, insan ve toplumların birbirleriyle etkileşime geçerek değişime uğradıklarını da kanıtlamaktadır. Bir kültürden öteki kültüre geçişler bazı alanlarda çok hızlı olduğu halde, (örneğin mimari alanda, giyim kuşam tarzlarında), bazı alanlarda belli bir eğitim düzeyi ve teknolojik olanaklar yani yoğunlaşma gerektirmektedir. Örneğin, bilimsel alandaki bulguların ve yeni teknolojilerin yaygınlık kazanabilmesi için, önce felsefe ve düşünce alanındaki kültürel değişikliklerin yaygınlık kazanması gerekmektedir. Şöyle ya da böyle, bu geçişler zaman gerektirir, tepkiler oluşturabilir, krizlere bunalımlara mal olabilir. İşte bu aşamada felsefe önem kazanır. Düşünsel olarak kültür, yaşantılar yumağı oluşturduğuna göre, kültür olgusunu çok merkezli, çoğul özelliklere sahip bir olgu olarak düşünmek gerekir. Kültür insanlığın yaradılışına kadar uzanan bir geçmişe sahip olduğuna göre, hem süreklilik gösterir hem de değişimler yaşar. Örneğin töreler, gelenekler kültürün sürekliliğini gösterir. Kuşaklardan kuşaklara aktarılarak devam eder. Bu süreklilik içinde kültürün insanlar tarafından ortak paylaşımı söz konusudur, ama bu paylaşım aynı zamanda çatışmalar alanıdır. Örneğin kuşaklararası çatışma buna örnektir. İdealleştirilmiş kimi kurallar ya da değerler toplum üyelerinin ortak paylaşım alanı olmayabilir her zaman. Örneğin ailelerde rastlanılan kültürel değişimler gibi. (Ebeveyn ve çocuklar hatta kardeşler arasındaki giyim tarzları, politik düşünce farklılıkları gibi). Bunu daha geniş katmanlı yeryüzü kültürleri açısından düşünürsek, her toplumda farklı dinden, farklı dilden, farklı düşüncelerden kültür grupları olduğunu unutmamamız gerekir. O halde, kültür, aile yapısı içinde de olsa, toplumsal yapı içinde de olsa, uluslararası düzeyde de olsa her zaman birlik içinde çokluk demektir. Çokluk, dar bir alanda da olsa (elit kültür, yöresel, etnik kültürler) kapsamlı bir alanda da olsa (popüler kültür, küresel kültür) o ülke kültürüne renk ve canlılık verir. Dünya kültürel mirası çarpıcı örneklerle doludur ve bu bağlamda sanat tarihini bilmek büyük önem kazanmaktadır. Örneğin mağara dönemi resimleri, o dönemin garip inanç ve düşüncelerini dile getirmek amacıyla yapıldığı için “abartılı” bir tarz ve görünüm arz edebilir. Ama böyle olması bile günümüzde birçok çağdaş sanatçıyı şu ya da bu şekilde etkilemiştir. Örneğin Picasso’nun eserlerinde Afrika sanatının izleri, (maskeler gibi), “Grotesk” sanatçılarda Prehistorik dönemin etkisi (abartılı anatomik yapı) yaygındır. Bunları teknik yetersizlik olarak görmemek gerekir, çünkü sanatta “abartı” ölçüt olmayabilir her zaman. Oysa “ilkel” kültürü tanımlarken hareket noktamızın “teknik yetersizlikler” olması gerekir, çünkü o dönem insanı o eserleri ilkel koşullarda gerçekleştirmiştir. Yine aynı şekilde, tarımda, konut mimarisinde, mutfak ve beslenme kültüründe hem kalıcı, hem değişime yüz tutmuş yüzyıllardan beri süre gelen etkilenmeler görülmektedir. Örneğin, postmodern mimari, gotik ya da barok mimarinin izlerini taşır. Daha doğrusu postmodern mimari eski ve yeniyi eklektik olarak birleştirmeyi amaçlar. Yine dünya halk müzikleri modern müziğin birçok türünde esin kaynağı olmuştur. O halde kültür olgusunun hem kalıplaşmış bir biçimi vardır, hem de değişen bir yapısı var- 6 Kültür Tarihi dır. Bu durumda, bazı kültürel değerlerin zamanla anlamlarını kaybedebileceklerini düşünmemiz gerekir. Çünkü toplumsal ve siyasal değişmelerin, bilimsel ve teknolojik ilerlemelerin böyle bir sonuca götürmesi kaçınılmazdır. O halde kültürün nasıl doğduğuna ve evrimsel özelliklerine ilişkin tutarlı bir düşüncemizin olması gerekir. Yine bu çerçevede edebiyatın da uluslararası boyutta tüm dünyada yayınlanan, dünya dillerine çevrilen eserler topluluğu olduğunu düşünürsek kültür alanındaki katkıları sonsuzdur. Ünlü bilim adamı ve yazar Umberto Eco, matbaanın öncesinde de kitapların var olduğunu (rulolar halinde) belirterek, edebiyatın bugün kitlelere ulaştığı biçimiyle insanlığın ortak hafızasından parçalar taşıdığını vurgular. Hatta bu ortak hafızanın içinden çok özel durumları seçerek insanlık hafızasına derinlik bile verir. Örneğin Cervantes’in Don Kişot adlı kahramanı kâğıttan bir kahraman olduğu halde, yaşayan birçok kişiliklerle özdeşleştirilmiş sanki var olduğuna inanılmıştır. Ayrıca, dünyada yazılı iletişimin gelişmesinde edebi eserlerin işlevi büyüktür. Edebiyat eserlerinin bir başka önemli katkısı, insanlık kültürünün benzer yanlarından çok farklılıklarını dile getirmesidir. Bir bakıma insanların farklı kültürlerden farklı kimlikleri yani “öteki”yi anlamalarına, belki de “öteki” olmalarına yardımcı olmaktadır. Bu bağlamda, edebiyat eserleri kültürlerarası iletişimde bir kültür köprüsü görevindedir. Çeviri eserler insanlar arasındaki iletişimi sağlar. Farklı coğrafyaları, farklı coğrafyaların kültürlerini keşfetmemizi sağlayarak insanları zenginleştirir. Merhamet ve sadakat hislerimizi sürekli yeniler. Avrupa ülkelerinde edebiyatın kültürel boyutu ve etkisi hakkında http://www.ifa. de/pdf/kr/ 2010/kr2010_fr.pdf adresinden bilgilenebilirsiniz. YERYÜZÜ KÜLTÜRLERİ VE UYGARLIKLARI Bilindiği gibi Kültür Tarihinin yararlanabileceği yegâne alanlardan biri de tarih bilimidir. Tarih bilimi yeryüzü kültürleri ve uygarlıkları hakkında çok önemli veriler sunmaktadır. (Burada hemen kültür ve uygarlık kavramlarının zaman zaman eşanlamda kullanıldığını hatırlatalım. Ama içerik tartışmalarına girmeden uygarlık kavramının (medeniyet) ulusların ya da grupların (çünkü kültür, her toplumsal grubu içine alır) ortak kültürü anlamında ele alındığını esas alarak yeryüzü kültürü ve uygarlıkları hakkında bazı saptamalarda bulunalım. Tarih öncesi çağların ilki kabul edilen Paleolitik Çağ günümüzden yaklaşık iki buçuk milyon yıl ile iki yüz bin yılı kapsayan dönemdir. Neolitik Çağ ise M.Ö. 10.000- 5.000 yıllarıdır. Kalkolitik Çağ M.Ö. 5.000-3.000 yıllarını içermektedir. Biliyorsunuz, Tarih yazıyla başlar; yazının keşfinden önceki dönem de tarih öncesi (prehistorya) olarak adlandırılır. Tarih öncesi dönemde, Paleolitik yani Eski Taş Çağında insanın taştan aletler yaptığı, bu taşların işlenebilir, yontulabilir taşlar olduğu bilinmektedir. O halde bu taş aletleri o çağların teknolojisi olarak görmek gerekir. Kitabımızın sonraki ünitelerinde göreceğiniz gibi, dünya uygarlığının temeli Neolitik Çağa ya da Yeni Taş Çağına dayanmaktadır. Evlerin, yerleşmelerin bu dönemde kurulduğunu, tarıma geçilerek yiyeceklerin üretildiğini ve hatta çömlekçiliğin başladığını ve yemeklerin pişirildiğini biliyoruz. Kalkolitik Çağ (Bakır Çağı) köylerin kentlere dönüşmeye ve kent devletlerinin doğmaya başladığı dönemdir. Bu dönemde kent devletleriyle birlikte ekonominin, merkezi yönetim anlayışlarının, ekonomik çıkar bölgelerinin de oluşmaya başladığını düşünmemiz gerekir. Kültürel etkileşim ve kültürel çatışma kaçınılmazdır artık. 1. Ünite - Evrensel Bir Kavram: Kültür; Yeni Bir Bilimsel Alan: Kültür Tarihi 7 Dünyanın en büyük uygarlıkları (Mısır, Sümer, Yunan) binlerce yıl devam eden gelişmeler sonunda gerçekleşmiştir. Bilimsel araştırmalar göstermektedir ki, bir kültür-uygarlığın oluşması için öncelikli olarak bir kentin varlığı, belli bir iş emek ve çabanın gerçekleştirilmesi, bir üretim olayına ulaşılması, bir yönetim sisteminin oluşturulması (devlet, ordu, kent yönetimi) ön koşuldur. Bunu komşu ülke ve kentlerle ticaret ilişkileri, yazı ve dil dolaşımı, bilimsel bilgilerin gelişmesi, sanatsal, dinsel anıt eserlerin, vb. yapımı izler. Örneğin Mezopotamya uygarlıkları birçok farklı kültür ve halkın karıştığı bir bölge olmuştur. Sümerler, Akadlar, Asurlular gibi. Oysa aynı topraklarda yükselen bu kültürler farklı ırk, din ve dile sahiptirler. Örneğin Sümerler döneminde Mezopotamya’ya göçen Akadlar, Sami ırkındandır, ama Sümer kültüründen büyük ölçüde etkilenmişlerdir. Ünlü sanat tarihçisi E. Gombrich’in, Sanatın Öyküsü (Remzi Kitabevi, çeviren Bedrettin Cömert, 1986 ve yeni baskı: Ömer Erduran - Erol Erduran çevirisiyle) adlı eser bu konuda yararlı olacaktır. Yeryüzü Kültürü ve Uygarlıklarının Egemenliği ve Yok Oluşları Tarih, kültürler arasındaki etkileşimlerin aynı zamanda şiddetli bir çatışma alanı oluştuğunu da gösterir. Söz konusu etkileşim, ne yazık ki facialar, savaşlar, kıyımlar sonrasında da devam etmiştir. Meşhur Truva Savaşı buna örnektir ve gelişmiş güçlü bir kent devleti bu savaş sonrası yıkım sürecine girmiştir. Yine Haçlı Seferleri ayrımcılığı, acıyı, yıkıntıyı beraberinde getirirken, Batı, Doğunun kültürünü kendi yakasına taşımıştır. Nasıl ki Büyük İskender döneminde Doğu ve Batının karşılıklı birbirini etkilediğini biliyorsak, Haçlı Seferleri döneminde de ve hatta bugün küreselleşme düzeninde de geniş çaplı etkilenmelerin olduğunu biliyoruz, bizzat buna tanık oluyoruz. Kentlerin güncel hayatına giren fast-food alışkanlığı, moda giyim tarzları bunun çarpıcı örneklerindendir. Öyleyse, yeryüzü kültürlerinin ve uygarlıkların doğuşu, yükselişleri ve yok oluşları vardır. Uygarlıklar, ister Mezopotamya’da, ister Amerika kıtasında kök salsın, mutlaka değişime uğramışlar ve birbirleriyle alışverişe geçerek etki alanları yaratmışlar ve sonra siyasal anlamda yok olmuşlardır. Örneğin Büyük İskender’in Helenistik İmparatorluğu Makedonya’dan neredeyse Hindistan’a dek uzanır. Keza Hun İmparatoru Atilla, Orta Avrupa’ya dek gelmiştir. Bugün bu büyük imparatorluklardan küçük devletler kalmıştır. Bu da göstermektedir ki, tarihin birçok döneminde egemen (dominant) kültürlerin varlığı ve etkisi geniş boyutlu olmuştur. Bugünkü adlandırmayla buna kültür emperyalizmi de denilebilir. Ama gerçek şu ki, egemen kültürler sahip oldukları yeni teknolojilerle (medya, enformatik, Internet) farklı topraklardaki yaşam tarzlarını değiştirmekte ve kendi kültürünü yayma eğilimindedir. (Bu da ekonomik, siyasal bir sorun olarak karşımızdadır). Bununla birlikte, yeryüzü kültürü ve uygarlıkları tüm insanlığın evrensel mirasıdır; kültürel çeşitlilik, insanlığın ortak mirasıdır ve somut bir biçimde ve etik açıdan korunmalıdır (UNESCO Deklarasyonu). Dünya mitolojilerinin insanlık kültürüne ne gibi katkıları olmuştur? 2 8 Kültür Tarihi KÜLTÜRÜN DİNAMİKLERİ: KÜLTÜREL GÖRECELİK VE KÜLTÜREL DEĞİŞİMLER Kültürün insan hayatını düzenleyici bir değer olduğu tartışılmaz bir gerçekliktir. Ancak, kültürün siyasal ve ekonomik sistemlerle ilişkisi oldukça şaşırtıcıdır. Örneğin birçok toplumda, siyasal ve ekonomik erk, kültürü aynı zamanda denetlenmesi gereken bir sistemi olarak görmüş ve bu anlayışı pekiştirmişlerdir. (Eski Sovyet Cumhuriyetlerinde çok rastlanılan bir durumdu bu). Bazı davranış biçimleri ve yaşam tarzları onaylanmıştır, reddedilmiştir ya da yasaklanmıştır. (Güney Afrika Cumhuriyetinde Siyahlar uzun yıllar Beyazların mekânlarından yararlanamaFotoğraf 1.1 Eski Ankara: Ulus Meydanı, Cumhuriyet Dönemi Fotoğraf 1.2 Yeni Ankara: Atakule, Çankaya 1. Ünite - Evrensel Bir Kavram: Kültür; Yeni Bir Bilimsel Alan: Kültür Tarihi 9 mışlardır). Tarih, din kökenli rejimlerden totaliter sistemlere dek birçok rejimde kültürün baskı altında tutulmaya çalışıldığını göstermektedir. Bu da insanlar arasında eşitliğe dayanmayan ödüllendirmeyi, cezalandırmayı beraberinde getirmiş ve kültürün tarafsız gelişemeyebileceği tezini ortaya koymuştur. O halde politikalar da kültürü biçimlendirmektedir, kültürler de politikaları biçimlendirmektedir. Yine Rusça ve Rus kültürü yıllarca tüm Sovyet Cumhuriyetlerinde ve Doğu Bloku ülkelerinde birinci dil, seçkin kültür olmuştur, okullarda istenilmese de birinci dil olarak öğretilmiştir. Bugün küresel İngilizce (global English) eski Doğu Bloku ülkeleri de dahil birinci yabancı dildir ve dünya konjonktüründe, küresel kültür ve ekonomi düzenine uyum sağlayabilmek için önemli koşullardan biri olmuştur. Kültürel Etkileşim Bütün kültürler tarih boyunca bir takım alışverişlerle, etkilenmelerle melez özellik kazanırlar. Bir başka deyişle, her toplum genelde çok kültürlü bir yapıya sahip olagelmiştir. Kültürel etkileşimin kökeninde göç olayı her zaman önemli rol oynamıştır. Bunun zorunlu ya da kendi isteğiyle olması çatışmaları da beraberinde getirir. Örneğin büyük keşiflerden sonra, İngilizler, İspanyollar, Fransızlar sömürgeleştirdikleri ülkelere kendi istekleriyle göç etmişler, buralara yerleşmişler ve zaman içinde sanki yerlisi olmuşlardır. Buna karşılık, Afrikalılar, Amerika’ya zorla köle olarak götürülmüşlerdir. Her iki durumda da göçler, hem yeni bir kültürü keşfetmeyi sağlamış, hem o kültür içinde hor görülmeyi ve ezilmeyi de beraberinde getirmiştir. Örneğin Yeni Dünyaya göç eden İngilizler atalarına karşı ayaklanarak ve savaşarak ABD’nin bağımsızlığını kazanmakta başrol oynamışlar ve orada egemenlik kurmuşlardır. Ama kültürlerin bu buluşmasından, örneğin yerli Amerikalılarla sömürgeci Avrupalıların karşılaşmasından ağır sonuçlar da ortaya çıkmıştır: Yerli halk direnmiş ama katliama uğramıştır. Buna rağmen etkileşim birçok alanda şaşırtıcı tarzda gerçekleşmiştir. Örneğin Yeni Dünyada, tahıl, asma ve zeytin yoktur, Avrupalılar getirmiştir. Buna karşılık mısır, patates Amerika kaynaklıdır. Kültürü daha da geniş içerikli olarak düşünürsek, (sanat, edebiyat, bilim ama aynı zamanda davranışlar, değerler, nesneler, günlük hayatın akışı), kültürel etkileşimlerin uzun vadede yerleşik özellik kazandığını görürüz. Ve bu değişimin de sosyal, siyasal ve ekonomik bir çerçevede yer aldığını fark ederiz. Örneğin Fransız denizaşırı departmanlarında yerli halk Afrikalı olmasına rağmen Fransız yurttaşıdırlar. Ama bu demek değildir ki onlar saf Fransız kültürüne sahiptirler. Hem yaşadıkları toprakların kültürü, hem Fransız kültürüyle melez bir kültürlenme söz konusudur. Bir başka örnek, Osmanlıların Fars kültürünün etkisi altında kalmaları, hatta onu benimsemeleridir. Bunun sonucunda Farsça, edebiyat sanat dili olarak Osmanlı topraklarına girmiştir. İtalya’da gelişen ve tüm Avrupa’yı saran Rönesans etkisi de benzer bir örnektir. Ama unutmamak gerekir ki bu etkileşim otomatik değildir kendiliğinden olmamaktadır. Mutlaka etkileyici olayların ve aktörlerin olması gerekir. Örneğin Farsçayı çok iyi bilen Osmanlı şairleri gibi. Bir kültür içinde yaşayan toplulukların kendi kültürleri içindeki farklı kültürlerin inançlarından, adetlerinden, hayat tarzlarından etkilenmemesi şaşırtıcı olurdu. Her ne kadar çatışmalar bazen şiddetli gerçekleşse de, hiçbir kültür, etkileşimden, değişimden ve çekişmelerden kendisini koruyamaz. Örneğin Osmanlılarla büyük azınlıklar (Rum, Ermeni, Yahudi) yan yana yüzyıllarca yaşamışlardır. 10 Kültür Tarihi Kültürel Çatışmalar Bireylerin doğumundan ölümüne dek uzun vadede seyreden bu kültür etkisinin ne yön alacağına dair bir kural yoktur. Birey, kültürel durumları kendince yaşar, kendince yaşantılar oluşturur. Zaten, kültürel bir etkilenme sürecinde bir kültür öteki bir kültürün etkisiyle evrim ve değişim sürecine girerse bunu kültürlenme olarak adlandırıyoruz. Ama bu kültürlenme tek yönlü bir yol izleyip egemen kültür kimliğine bürünerek ulusal ve yerel kültürleri istila edercesine yok ediyorsa saldırgan bir özellik kazanmış demektir. Bu şu anlama gelmektedir; Egemen kültürler, zayıf, yoksul kültürler üzerinde uzun vadeli bir “şiddet” uygulayarak ötekinin kültürünü yıkma işine girişebilir ve hatta onu yok olma tehlikesiyle karşı karşıya bırakabilir. Güney Amerika’da bu şekilde birçok yerel dil kaybolmuştur. O halde, politika ve kültür ilişkileri özel bir durum arz etmektedir ve ortak iradenin akıl olması gerektiği ve ötekinin kültürünü anlamanın ne kadar önemli olduğu ortaya çıkmaktadır. Yeni kültür felsefesi anlayışlarında kültürü merkezileştirerek iktidarların güdümünde egemen kültüre dönüştürme eğilimleri eleştirilmektedir. Dünya kültür belleğini yaşatma esastır. Bununla birlikte, farklı kültürlerin varlığını kabul etmek, kültürel çeşitliliği olumlu karşılamak, yazık ki her zaman istenildiği biçimde cereyan etmemektedir. Farklı kültürlere saygı gösterme çok kolay olmamaktadır. Bir topluluğun ya da bireyin kendi kültürünün değerlerini yüce ve tek kabul ederek farklı kültürleri kendi değer sistemiyle yargılaması (bu çoğu zaman küçümseme ya da tehlikeli görme şeklindedir) etnosentrizm (etnik merkezcilik) olarak adlandırılır. Bunun sonucunda korku kültürü egemen olur: zenofobi (yabancı korkusu, yabancı düşmanlığı) başlar. Bu anlayış, başka kültürleri ötekileştirme ve zaman zaman da aşağılama alışkanlığı kazandırdığı için günümüzde evrensel insan hakları çerçevesinde hukuksal açıdan takibat altındadır. Gelişmiş Batı toplumlarının karşılaştığı göçmenler sorunu en ciddi sorunlardandır. Kültürün değişik yönlerden gelen etkilere kapalı olduğu, değiştirilemez bir bütün oluşturduğu düşünülemez. Yine bugün içinde yer aldığımız küreselleşme aynı zamanda her tür kültürel iletişimdir. Dünya nüfusunun büyük bir kısmı, hem kendi kültürlerinden uzaklaşmakta hem kendi kültürlerine sarılma gereksinimi duymakta, hem gelişmiş ülke kültürlerine hayranlık duymakta, hem de kültürel çeşitliliğin çelişkilerini yaşamakta ve gerektiğinde sert tepkiler de göstermektedir. Dünyayı kuşatan geniş bir enformasyon sisteminin varlığı, bireyi yeni kültürlere duyarlı kılmaktadır. Buna dünya sanayi markalarının her yerde kök salmasını, dünya dans türlerinin her yerde zevkle yapıldığını örnek gösterebileceğimiz gibi, insanların dünya çevre sorunlarına ve küresel ısınma sorunlarına olan duyarlılıklarını, eylemlerini, paylaşımlarını da örnek gösterebiliriz. Bu haberleşme sistemi aynı zamanda medeniyetler arası diyalogların başlamasına da olanak hazırlamaktadır. Yine, yerel kültürlerin modern iletişim teknolojileri sayesinde tanınmaya ve keşfedilmeye başladığını görüyoruz. Uzak Doğu sanatları ya da müziği, hatta yemekleri ve giyim tarzları, her yerde ilgi odağı olmuştur. Bunun tersi de olasıdır. O halde, UNESCO’nun resmi diliyle “dünya kültürünün bir belleği” vardır. 1. Ünite - Evrensel Bir Kavram: Kültür; Yeni Bir Bilimsel Alan: Kültür Tarihi 11 Avrupa, geçmişte oldukça gelenekçi muhafazakâr bir ülkeler topluluğu olduğu halde, acaba nasıl oldu da önemli bir ekonomik, kültürel, teknolojik, askeri ve siyasi güç oldu sorusu araştırılmaya değerdir. Ünlü tarihçi Fernand Braudel’e göre, Batı, 15. yüzyılın sonlarından itibaren dünya ekonomisinde merkez konumundaydı. Ekonomik gücünü yeni ortaya çıkan köle ticaretiyle sağlıyordu, çünkü kölelerin çalıştırıldığı Meksika Peru ya da Brezilya maden ocaklarından çıkarılan altın, gümüş, gemilerle İspanya limanlarına getiriliyor ve buradan tüm Avrupa’ya ihraç ediliyordu. Hatta Osmanlı İmparatorluğuna ve Uzak Asya’ya dek bile gidiyordu. Bu ekonomiyi ancak istilalar, savaşlar ya da büyük çaplı salgın hastalıklar sarsabilirdi. Nitekim öyle olmuştur. Moğol istilaları, uzun yıllar süren savaşlar, veba salgını tüm Batı Asya’yı ve Avrupa’yı neredeyse yok etmiştir. Fernand Braudel’in “Akdeniz” adlı kitabında Akdeniz Bölgesi kültürlerinin tarih boyunca nasıl içiçe geçtiklerini öğreneceksiniz. Kültür ve Kimlik Kültür etkileşimi, kültürleşme, kültür çatışmaları gibi konular çerçevesinde günümüzde önem kazanan tartışılan bir başka sorun kimlik sorunudur. Bu sorun hem bireysel kimlikle, hem ulusal kimlikle yakından ilgilidir elbette. Bozkurt Güvenç, kimlik sorununu sorgularken insanoğlunun yüzyıllardan beri “Kimiz, kimlerdeniz, nereden gelmiş, nereye gideriz?” sorusunu yanıtlamaya çalıştığını, ama yanıtların kişiden kişiye, toplumdan topluma, üstelik zamanla değiştiğini ve sorunun aynen kaldığını vurguluyor. Gerçekten de, günümüzde bile teknoloji ve bilimler o denli gelişmiş olmasına rağmen, birey olarak insan kimlik sorunuyla uğraşmaya devam ediyor, kısacası çağdaş insan kimliğini arıyor. Bu arayış da “ben şuyum ya da değilim” şeklinde değil, özgürlüğünü aramak şeklinde gerçekleşiyor. Bu arayış elbette toplumsal ve kültürel bir kimlik arayışıdır ve haliyle tarihle ilintili olduğu için ulusal kimlikle de ilgilidir. Kimlik ve kültür ilişkileri için Bozkurt Güvenç’in Türk Kimliği, Kültür Tarihinin Kaynakları, (Boyut Yayınları, 2010) adlı eserinden yararlanabilirsiniz. Fernand BRAUDEL (1902-1985): Sosyal-Kültürel tarihlerin yazılabileceğini araştırmalarıyla kanıtlayan Fransız tarihçi. İkinci Dünya Savaşında esir tutulduğu Alman kamplarında yazdığı Akdeniz Uygarlıkları (1949) adlı dev eserinde, iklim gibi coğrafi yapıları, gündelik hayatın zorluklarını, gündelik hayatta kullanılan her tür araç gereci tarihin öznesi yaparak incelemesi, tarihte alışılmış olan zaman mekân ilişkilerini altüst etmiştir. Buna göre, Akdeniz bölgesinde kültürel siyasal, vb. etkilenmeler açısından Akdeniz Bölgesinin belli sınırları yoktur; sınırlar konudan konuya, kullanılan eşyalardan eşyalara göre değişmektedir, yani anlatılan sabit bir Akdeniz yoktur. O topraklarda kültürler içiçedir. Maddi Medeniyet ve Kapitalizm adlı kitabında da krallar, saraylar, savaşlar dışında kalan halkın, devletin varlığını nasıl sırtında taşıdığını, bunların hangi mekanlarda ve zamanlarda hayat zorluklarının devam ettiğini inceleyerek kapitalizmin varlığını ve yapılanmasını sorgular. Braudel 18. yüzyıla dek modern bir devletin olmamasını kapitalizmin gelişmiş olmamasına bağlar. 12 Kültür Tarihi Bu durumda insanların ve toplumların kendi tarihlerini özellikle kültür tarihlerini bilmeleri önem kazanmaktadır. Ancak resmi ideolojiler, bu nesnel tarih öğrenimine çoğu kez engel olmuşlardır. Bu da bir talihsizliktir. Oysa toplumların kültür tarihleri yazılmış olsaydı, belki bu kimlik kargaşası daha az yaşanacaktı. Kimlik ve Kültür Bütün toplumlarda değişimlerle doğan kimlik arayışları yani kültürel boşluklar vardır. Örneğin Tanzimat sonrası dönemde Genç Türkler “ulusal bir ruh arayışı” içindedirler. Türk ya da Osmanlı olmayı tercih etmek gibi. Oysa bu ulusal ruh o günlerin bilimsel yaklaşımına göre “kimlik” demekti. Gerçekten de Türk aydınının kimlik arama çabası, o günlerden bu yana Osmanlıcılık, Türkçülük, Anadoluculuk, İnkılâpçılık, Cumhuriyetçilik, Turancılık, Milli Birlikçilik, İslamcılık, Batıcılık olarak bugün de devam etmektedir. Kaldı ki bu kadar çeşitliliğin çatışmayı da beraberinde getirmesi ve “kimlik bunalımı” yaratması kaçınılmazdır. Yine bir başka açıdan göçebe kimliğe dayandırılarak yapılan bir sorgulamanın, Anadolu’dan geçen egemen kültürleri de göz önüne alması gerekir. Bunlar kuşkusuz, Orta Asya Kültürleri, Roma ve Bizans Kültürleri, Selçuk ve Osmanlı Kültürleri, Cumhuriyet kültürü olacaktır. Ama bütün bu kültürlerin oluşum-etkileşim-değişim-yokoluş-yeniden farklı tarzlarda doğuş mekânlarını (yurtları, kentleri, imparatorlukları, krallıkları, beylikleri, devletleri) panoramik olarak düşünürsek, aklımıza Orta Asya bozkırlarını, Türkmen çadırlarını, Roma ören yerlerini, Bizans Kiliselerini, Ulucamileri, Medreseleri, Mehter müziğini, Köy Enstitülerini, Onuncu Yıl Marşını, Dünkü ve Bugünkü İstanbul’u görsel ve işitsel hafızamıza yerleştirmemiz gerekir. (Bkz. Bozkurt Güvenç, Türk Kimliği). Fotoğraf 1.3 İstanbul Kız Kulesi, Bizans Döneminden kalan ünlü eser: Evliya Çelebi’nin cümleleriyle, “Deniz içinde karadan bir ok atımı uzak, dört köşe, sanatkarane yapılmış yüksek kule. Sathı mesehası iki yüz adımdır”. 1. Ünite - Evrensel Bir Kavram: Kültür; Yeni Bir Bilimsel Alan: Kültür Tarihi 13 BİLİMSEL BİR İNCELEME ALANI OLARAK KÜLTÜR TARİHİ Kültür tarihi çalışmaları ya da kültür incelemeleri geçmişte oldukça yaygın olmasına rağmen kültür tarihinin bir bilim dalı olarak ortaya çıkışı ve yükselişi 70’li yıllardan itibaren olmuştur. Yeni bir bilim dalı olduğu için, az sonra değineceğiz, araştırma alanı olarak çeşitlilikler arz etmektedir. Yukarıda değindiğimiz kültürün evrensel özelliklerinden, yeryüzü kültürlerinin bir dönem egemen oluşu ve sonra yitip gitmesinden, kültür etkileşimi ve çatışmalarından yola çıkarak bir kültür tarihinin konusu ne olmalıdır sorusunu sorarsak, öncelikle düşüncelerin evrimini (benimsenen düşünce ve inançlar, olayları durumları anlama gücü, anlayabilme yeteneği) konu edinen çalışmalardan yararlandığını görüyoruz. Kültürel davranışların, etkileşimlerin özünü, yapısını ve gelişimini hem biçimsel hem düşünsel açıdan anlayabilmek, kuşkusuz bir kültür felsefesi tutumu gerektirecektir. Zaten ilk filozoflardan beri bu yapılmaktadır. Ama kültürel yaşantıların ekonomik ve sosyal hayattan soyutlanması da düşünülemez. Kaldı ki ekonomik ve sosyal hayat her zaman çok renklidir ve bu renklilik, görsel, simgesel, davranışsal olarak zengin anlamlar taşır. Bu çerçevede kültür tarihi, hem kurumları (işleyişini, bireylerle ilişkisini, vb.) ele alabileceği gibi, toplumsal grup ve çevrelerin yaşam tarzlarını (toplumsal sınıfların kent hayatı, eğlence, dans, müzik gibi etkinlikleri) ve kültürel üretim ve tüketim nesnelerini, yaşam tarzlarını etkileyen giyim, mobilya tarzı gibi moda davranışları da konu edinebilir. Bir başka deyişle, dönemlere özgü popüler kültür geleneklerini konu edinebilir. Sonuçta bütün bunları temel başlıklar altında toplamaya girişirsek, kültür incelemeleri, toplum, siyaset, ekonomi, felsefe toplumsal iletişim ve sanatın alanlarını içermektedir. Ama bu incelemelerin ideoloji, ulus, etniklik, toplumsal sınıflar gibi kültürel oluşumlarda son derece etkili olan kurumları dışlaması düşünülemez. Zaten sonraki ünitelerde fark edeceksiniz, ünitelerimizin temeli bu anlayış üzerinde yapılandırılmıştır. Fotoğraf 1.4 İstanbul Galata Kulesi: Bizans İmparatorluğu ve Cenevizliler Dönemi. 14 Kültür Tarihi Görüldüğü gibi, kültür tarihi genel tarih anlayışından farklı bir yöntemi benimsemiştir. Bu da onun diğer bilim dallarıyla özel bir ilişki kurmasına neden olmuştur. Bu bilimlerin başında, elbette önce tarih gelmektedir. Ama kültür tarihi olayları tarih vererek kronolojik bir sıra izlemeyeceğine göre, doğrudan başta antropoloji ve sosyoloji olmak üzere coğrafya, psikoloji gibi bilim dallarıyla kurduğu yakın ilişki önem kazanmaktadır. Bu nedenle kültür tarihçileri olayların tarihsel özelliklerinin ötesinde, olayların psiko-sosyal boyutunu, olayların gerçekleştiği günlerde her kesimden dile getirilen tasvirlerin oluşturduğu yazılı metinleri, resimleri ve diğer görsel malzemeleri de yukarıda andığımız bilimlerin verileri ışığında analiz etmeye çalışarak, bunların aynı zamanda sembolik anlamlarını sorgulamışlar ve bu şekilde bireysel davranışları ya da kolektif ritüelleri anlamaya çalışmışlardır. Burada, sosyal ve ekonomik hayatın tarihi konusunda belgelenmek önem kazanmaktadır, çünkü günün teknolojisine koşut olarak oluşan yaşam tarzları, düşünme tarzları, hatta yürürlükteki ekonomik hayatın yarattığı bilinçaltısal durumlar bu belgelerin ışığında değerlendirilebilecektir. Buna düşünce tarihi, bilim tarihi, medya tarihi, edebiyat, sanat ve eğitim tarihlerinin katkısı kaçınılmazdır. Çünkü her tarih, ister ekonomi tarihi, ister sosyal tarih olsun, ister siyasal hayatın, ister sanatsal hayatın izlerini taşısın, sonuçta, bütün bunlar, insanların olaylara, durumlara, eylemlere tarzlara verdiği anlamların bir sonucudur. Bu gelişim çizgisine bilim tarihinden çarpıcı örnekler verilebilir. Kültür tarihinin kökeninde, düşüncelerin tarihini, yani kültürün yaşandığı ortamı tasvir etme anlayışı egemendir. Örneğin Jakob Burckhardt adlı bilim adamı İtalya Rönesans’ını incelediği çalışmasında sadece tarihin önemli bir döneminin belirgin özelliklerini (resim, heykel sanatını, mimarisini, vb.) ele almamış, dönemin temel ekonomik yapısını, toplumsal kurumlarını, toplumsal iletişim biçimlerini ve günlük hayatı da araştırmıştır. Kültür tarihçisi Peter Burke’nin saptaması da anlamlıdır. Burke, 1960’lı yıllardan 1990’lı yıllara doğru, kültürel incelemelere karşı belirgin bir ilgi artışı olduğunu belirtir. Bunun nedeni kültür teriminin çoğul olarak ve gitgide genişleyen bir anlamda kullanılması ve buna paralel olarak kültürel incelemelerin çeşitlilik göstermesidir. Örneğin iktisat kuramları ve sorunları çerçevesinde tüketim kültürü incelemeleri başlamış ama aynı zamanda bu konu kültürel psikolojinin de inceleme alanı olmuşAntik Mısır’da, M.Ö. 4.000’li yıllarda, zamanı ölçme, takvim oluşturma; M.Ö.2.000 yıllarında Sümerlerde ve sonraki Mezopotamya kültürlerinde matematiksel hesaplamalar ve gökyüzü gözlemleri; M.Ö.600’lı yıllarda Antik Yunan’da sistematik düşünce yani felsefe tarihi (Thales, Sokrates, vb.) görülmektedir. Bilimlerin gelişmesi kuşkusuz insan düşüncesinin de evrim geçirmesinde ve haliyle kültürün çeşitlenmesinde ve zenginleşmesinde etkili olmuştur. Bunda deneysel yöntemlere ve gerçekliğe dayanarak düzenli bilgi oluşumu, duygusal yaşantıların mantıklıca düşünce sistemine uydurulması bilimin evrimini göstermektedir. Bu evrimi ilk çağlardan itibaren alet yapımı (teknoloji), evreni, doğayı ve varlıkları sorgulama (felsefe), gökyüzü olaylarını gözlemleme (astronomi), sağlık sorunlarına yabani otlarla tedavi (tıp), sayısal alanlarda ise matematik, geometri, fizik) ilk uygarlıklarla birlikte başlayan hesaplama ve çözümleme yöntemlerinde gözleriz. Siyaset Bilimleri ise eski çağlardan başlayarak siyaset-yönetim olaylarıyla birlikte yapılanmaya başlamış ve sonrasında kuramlar oluşmuştur. Psikoloji ise Antikçağ filozoflarında, İslam filozoflarında (İbn-i Sina) halüsinasyon, melankoli, kâbus vb. konuların yani insan yaşantılarının değerlendirilmesiyle köklerini oluşturmuştur. 1. Ünite - Evrensel Bir Kavram: Kültür; Yeni Bir Bilimsel Alan: Kültür Tarihi 15 tur. 1990’larda, “girişim kültürü”, “aşk kültürü”, “protesto kültürü”, “nezaket kültürü” gibi konularda kitaplar yayınlanmıştır. Nezaket kültürü gibi bir konunun kültür tarihi bağlamında nasıl ele alınacağını düşünüyorsunuz? Günümüzde, bilimsel çevrelerde, kültür tarihi kavramı siyasal tarihten bağımsız belli bir araştırma alanı olarak görülmektedir. Birçok kültürel konu kültür tarihinin içinde yer aldığı gibi siyaset ve siyasi olaylar da kültür tarihinin içinde yer alan bir araştırma alanıdır, çünkü kültür tarihinde siyasi olayların kendisi birincil planda yer almaz, ama siyasi olayları belirleyen nesneler, örneğin iletişim, iktidar arzusu, bunların göstergesi durumundaki imgeler, törenler, nutuklar, hatta ritüeller kültür tarihinin konu alanındadır. Yine Peter Burke’ye göre, “kültür tarihi kavramı eskiden “yüksek kültür” anlamına geldiği halde, zamanla “aşağıya doğru” yayılmış ve “aşağı” ya da halk kültürünü de kapsamaya çalışmış; yakın dönemlerde ise yanlamasına genişleyerek güzel sanatları ve bilimleri içine almıştır. Ama sonra güzel sanatların ve bilimlerin popüler karşılıklarını - halk müziği, halk tıbbı gibi - anlatmakta kullanılmaya başlanmıştır. Kültür tarihinin bir bilim dalı olarak oluşumuna ve gelişimine ilişkin örneklemeli açıklamaları Peter Burke’nin, Kültür Tarihi, (İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, çeviren Mete Tunçay, 2004) kitabında bulabilirsiniz. Bugün artık iletişim kuramı, sanat kuramları, film çalışmaları ve kuramları, kültürel antropoloji, müze ve arkeoloji çalışmaları bir toplumda kültür hayatının ve haliyle kültür tarihinin konu alanı içindedir. Ayrıca, ideoloji, ulus, ırk, toplumsal sınıf, etnik köken gibi konuların da kültür tarihi içinde önemli araştırma alanı oluşturduğu rahatça tahmin edilebilir. 3 Fotoğraf 1.5 İstanbul Sultanahmet Camisi, Osmanlı İmparatorluğu (1606-1616), Mimarı Sedefkar Mehmet Ağa. 16 Kültür Tarihi Dünya Tarihi ve Küresel Tarih Dünyamız bugün iletişim araçlarının küresel çapta yaygınlaşmasıyla, ticari ve ekonomik ilişkilerle, daha doğrusu stratejilerin hız kazanmasıyla yeni kültürel biçimlere tanık olmaktadır. Böylesi bir gelişme, hem kültürleşmeyi sağlamakta hem de kültür yitimine neden olmaktadır. Kaldı ki kültürel tüketim biçimleri de hızla yenilenmektedir. Gezegenimizde ekonomik, sosyal, kültürel ilişkilerin artması kuşkusuz dünya uygarlıklarını da karşılıklı etkilemektedir. Örneğin her tür ulustan insanlar geçmişte pek adet olmadığı halde bugün Çin’de ya da başka bir ülkede görülebilmektedir. Küresel göçler gitgide artmakta ve özellikle Avrupa ve Amerika Birleşik Devletleri temel küresel göç coğrafyasını oluşturmaktadır. Bütün bu etkileşimlerin uzun vadede zengin bir dünya kültür mozaiği sergilediği görülmektedir ve buna göre birçok alanda küresel politikalar üretilmekte ve uygulanmaktadır. Bütün bu küresel hareketlenmelerin (buna aynı zamanda küresel nüfus hareketleri de dahildir) dünya tarihine ne tür yön vereceği önemli bir araştırma alanıdır. Belki uluslar arasındaki kültürel farklılıkları inceleme dönemine ek olarak küresel etkileşimlerin ve aktarımların tarihi oluşturulmaya başlamıştır. Bu da kuşkusuz, fikir ve düşünce etkileşimlerini, kültürel miras özelliklerini, ötekinin imajını sorgulamayı gerektirmektedir. Bu durumda, bilim adamlarının saptamalarından yola çıkarak yeni bir tarihsel alan olan küresel tarih, dünya tarihinden farklı olarak, küresel eğilimlerin, küresel kurumların, küresel hareketlerin, küresel kriz ve sarsıntıların tarihini esas almalıdır. Oysa bilmekteyiz ki, küresel boyuttaki farklılıklar, benzemezlikler ve istisnalar, küresel çapta gelişmiş ülkeler ve geri kalmış ülkeler sorunu, bu küresel tarih anlayışının içinde işin kültürel boyutuyla ilgilidir. Fotoğraf 1.6 Modernleşen İstanbul: Kuleler, Gökdelenler sanki bir ilçe; içlerinde 3.000 kişiyi barındırabiliyor. 1. Ünite - Evrensel Bir Kavram: Kültür; Yeni Bir Bilimsel Alan: Kültür Tarihi 17 Özet Latincede ekip ürün almak, üretmek anlamına gelen kültür sözcüğü, düşüncelerin evrimi, teknik ve teknolojinin gelişimi, sanat etkinliklerinin çeşitliliği, hayat tarzlarının değişmesi, inanç sistemlerinin kendini yenilemesi sonucunda çok zengin anlamlara bürünmüştür. Bilim adamları kültür kavramını tüm toplumsal grupları düzenleyen organik kuralları, düşünsel eğilimleri ve sanatları, gelenek, görenek, inanç ve adetleri, aletleri ve tüketim maddelerini, ahlaksal kuralları, insanların gerçekleştirdiği yetenek ve alışkanlıkları içine alan bütünsel bir olgu olarak tanımlarlar. Bugün bilimsel araştırmalar göstermektedir ki, bir kültür-uygarlığın oluşması için öncelikli olarak bir kentin varlığı, belli bir iş emek ve çabanın gerçekleştirilmesi, bir üretim olayına ulaşılması, bir yönetim sisteminin oluşturulması (devlet, kent yönetimi) ön koşuldur. Bunu komşu ülke ve kentlerle ticaret ilişkileri, yazı ve dil dolaşımı, bilimsel bilgilerin gelişmesi, sanatsal, dinsel anıt vb. eserlerin yapımı izler. Haliyle uygarlıklar arasındaki etkileşimler kaçınılmazdır. Tarih, uygarlıklar, kültürler arasındaki etkileşimlerin aynı zamanda şiddetli bir çatışma alanı oluşturduğunu gösterir. Bu nedenle uygarlıkların doğuşu, yükselişleri ve yok oluşları gerçekleşmiştir. Kültür aynı zamanda insan hayatının düzenleyicisi bir değerdir. Bu nedenle kültür, siyasal ve ekonomik sistemlerle zaman zaman çatışmalı ilişkiler kurmuştur. Tarih, din kökenli rejimlerden totaliter sistemlere dek kültürü baskı altında tutma anlayışına tanık olmuştur ve olmaktadır. Bu da insanlar arasında eşitsizce ödüllendirmeyi, cezalandırmayı beraberinde getirmiş ve kültürün bir norm sistemine dayalı olarak tarafsız gelişemeyebileceği tezini ortaya koymuştur. Bir kültür içinde yaşayan topluluklar kendi kültürleri içindeki farklı kültürlerin inançlarından, adetlerinden, hayat tarzlarından mutlaka etkilenmiştir. Her ne kadar çatışmalar olsa hatta şiddetli gerçekleşse de, hiçbir kültür, etkileşimden, değişimden ve çekişmelerden kendisini koruyamaz. Kültürün değişik yönlerden gelen etkilere kapalı olduğu, değiştirilemez bir bütün oluşturduğu düşünülemez. Örneğin bugün içinde yer aldığımız küreselleşme aynı zamanda her tür kültürel iletişimdir. Bununla birlikte, farklı kültürlerin varlığını kabul etmek, kültürel çeşitliliği olumlu karşılamak, yazık ki her zaman istenildiği biçimde cereyan etmemektedir. Böylesine geniş içerikli kültür olgusu aynı zamanda kültür tarihi gibi bir bilim dalının doğmasına vesile olmuştur. Öncesinde antropolojiyle ve özellikle bu bilim dalının alt dalı olan kültürel antropolojiyle sıkı bir bağı olan kültür incelemeleri zaman içinde konu alanını genişletmiştir. Kültür tarihi, kurumları, toplumsal grup ve çevrelerin yaşam tarzlarını ve kültür nesnelerini, popüler kültür geleneklerini konu edinebilir. Kültür tarihçileri olayların tarihsel özelliklerinin ötesinde, onların psiko-sosyal boyutunu, gerçekleştiği günlerde her kesimden dile getirilen tasvirlerin oluşturduğu yazılı metinleri, resimleri ve diğer görsel malzemeleri de değerlendirmektedirler. Günümüzde teknoloji ve bilimler o denli gelişmiş olmasına rağmen, birey olarak insan kimlik sorunuyla uğraşmaya devam etmekte, kısacası çağdaş insan kimliğini aramaktadır. Bu arayış elbette toplumsal ve kültürel bir kimlik arayışıdır ve haliyle tarihle ilintili olduğu için ulusal kimlikle de ilgilidir. Bu durumda insanların ve toplumların kendi tarihlerini bilmeleri önem kazanmaktadır ancak bunun resmi ideolojiler tarafından tanımlanması bir talihsizliktir. 18 Kültür Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi “Kültür bütünsel bir kavramdır” düşüncesine uygun düşmez? a. Kültür, toplumsal grupları düzenleyen organik kurallar bütünüdür. b. Kültür, düşünsel eğilimleri değil felsefi akımları barındıran bir bütündür. c. Gelenek, görenek, inanç ve adetler değişen ve değişmeyen özellikleriyle bir bütündür. d. Kültür, insanların gerçekleştirdiği yetenek ve alışkanlıkları içine alan bütünsel bir olgudur. e. Kültür, simgesel olarak da bütünsellik arz eden bir olgudur. 2. Aşağıdaki inceleme alanlarından hangisi kültür tarihinin çalışma alanına girmez? a. Düşüncelerin evrimi b. Arkeolojik bulgular c. Antropolojik veriler d. Bilimsel gelişmelerin evrimi e. Savaşların ayrıntılı ve kronolojik tarihi 3. Kültür felsefesinin temel özelliği nedir? a. Kültürel davranışların, etkileşimlerin özünü, yapısını ve gelişimini hem biçimsel hem düşünsel açıdan sorgulamak b. Kültürün oluşum aşamalarını tarihsel olarak belirlemek c. Kültürel farklılıkları benimsemek ve karşı çıkmak d. Kültür etkileşimi, çokkültürlülük gibi kavramları eleştirmek e. Şiddet ve korku kültürünü araştırmak 4. Kültürel bir etkilenme sürecinde bir kültürün öteki bir kültürün etkisiyle evrim ve değişim sürecine girmesine ne ad verilir? a. Kültürlenme b. Kültürel çatışma c. Çokkültürlülük d. Kültürel kimlik e. Ulusal kültürel kimlik 5. Aşağıdakilerden hangisi kültürlenme olayının tek yönlü bir yol izleyip egemen kültür kimliğine bürünerek ulusal ve yerel kültürleri istila edercesine agresif bir özellik kazandığı durumda ortaya çıkar? a. Kültürlenme b. Kültürel çatışma c. Çokkültürlülük d. Kültürlerarası iletişim e. Medeniyetler diyalogu 6. Günümüzde yapılanan küresel tarih aşağıdakilerden hangisini içermez? a. Küresel nüfus hareketleri b. Küresel ekonomik krizler c. Dünya Bankası, IMF gibi küresel kurumların tarihi d. Anti küresel tepkiler e. Dünya çevre sorunları 7. Bilimsel ve teknolojik gelişmelerin bir kültürden öteki kültüre aktarılmasına ilişkin aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Toplumların belli bir eğitim düzeyinde olması bilimsel transferleri verimli kılar. b. Felsefi ve düşünsel açıdan kültürel değişime bir ölçüde hazır olunması gerekir. c. Bilimsel gelişmelerin bir kültürden öteki kültüre geçişinde tepkiler oluşabilir. d. Bilim ve teknoloji transferi bir kültürden öteki kültüre geçişte asla tepkiler oluşturmaz e. Bilimsel ve teknolojik transferi destekleyecek alt yapının hazır olması gerekir. 8. Aşağıdaki düşüncelerden hangisi ulusal kimlik arayışında çözümleyici bir özelliğe sahip değildir? a. Nüfus hareketleri ve göçler sonucunda oluşan farklı grupların ve yerleşmelerin güvence altına alınması b. Farklı kültürlerden gelen kültür gruplarını ya da topluluklarını ötekileştirmemek c. Resmi ve siyasi tarih anlayışlarını geliştirmek d. Sanat felsefe edebiyat alanında çok sesliliğe yer vermek e. Otoriter ve buyurgan, çeşitliliğe karşı, çoğulcu olmayan kimlik anlayışları geliştirmek 1. Ünite - Evrensel Bir Kavram: Kültür; Yeni Bir Bilimsel Alan: Kültür Tarihi 19 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 9. Kültür tarihi, siyaset bilimleri ve siyaset tarihi arasındaki ilişkiler için aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Kültür tarihi siyasal tarihten bağımsız oluşturulmalıdır. b. Siyasi olaylar kültür tarihinin içinde yer alamaz. c. Siyaset tarihinin içinde yer alan iktidar tutkusu kültür tarihi bağlamında incelenebilir. d. Siyasi törenler, siyasi görüntüler kültür tarihinin inceleme alanı içindedir. e. Siyasi söylemler, kültür tarihinin konu alanına girmez. 10. Aşağıdakilerden hangisi edebiyat eserlerinin insanlık kültürüne katkısı olarak değerlendirilemez? a. Edebiyat eserleri insanlık kültürünün sadece benzer yanlarını değil farklılıklarını da dile getirir. b. Edebiyat eserleri insanların “öteki”yi anlamalarına yardımcı olur. c. Edebiyat kültürlerarası bir iletişimdir. d. Edebi eserler dünyayı ve insanları anlamamızda kültür köprüsü görevini görür. e. Edebi eserler hayatın gerçekliklerinden uzak eserlerdir. 1. b Yanıtınız yanlış ise “Evrensel Bir Kavram: Kültür” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. e Yanıtınız yanlış ise “Bilimlerin Odağında Kültür” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. a Yanıtınız yanlış ise “Bilimlerin Odağında Kültür” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. a Yanıtınız yanlış ise “Kültürün Dinamikleri; Kültürel Görecelik; Kültürel Değişimler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. b Yanıtınız yanlış ise “Kültürün Dinamikleri; Kültürel Görecelik; Kültürel Değişimler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. e Yanıtınız yanlış ise “Bilimsel Bir İnceleme Alanı Olarak Kültür Tarihi” konularını yeniden gözden geçiriniz. 7. d Yanıtınız yanlış ise “Bilimsel Bir İnceleme Alanı Olarak Kültür Tarihi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. e Yanıtınız yanlış ise “Kültür ve Kimlik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. e Yanıtınız yanlış ise “Bilimsel Bir İnceleme Alanı Olarak Kültür Tarihi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. e Yanıtınız yanlış ise “Bilimlerin Odağında Kültür” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 20 Kültür Tarihi Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar Sıra Sizde 1 Ülkemizde Cumhuriyetle birlikte doğan kadın erkek eşitliği, yazı ve kıyafet devrimi, Türk kültür hayatında bütünleştirici bir rol oynamıştır. Sıra Sizde 2 Mitolojide geçen konuları hayali olarak değerlendirmemek gerekir. Mitolojiler, bilimin doğuşundan önce dünyanın varoluşu gibi önemli konuları içerdikleri için, bilime katkıda bulunmuşlar ve bu şekilde rasyonel (akla dayanan) araştırmalara öncülük etmişler ve felsefenin yani düşünmenin temelini oluşturmuşlardır. İnsanı evrenin genel merkezine yerleştirerek onun düşünsel dünyasını zorlamışlar, içinde yaşadığı dünyayı ve evreni sorgulamasına yardımcı olmuşlardır. Sıra Sizde 3 Nezaket sözcüğü bildiğiniz gibi başkalarına karşı saygılı ve incelikle davranma anlamına gelir ve incelik, naziklik, zarafet sözcükleriyle eş anlamda kullanılır. Nezaket kültürünün tarihsel açıdan değişik dönemlerde özellikle elit tabakada kendine özgü bir dil (hitabet ve söylem tarzı) oluşturduğunu, cinslere ve unvanlara göre davranış ve selamlaşma (reverans, eğilme, el sıkma el öpme gibi) sistemi oluşturduğunu biliyoruz. Kent hayatı ortamında ise burjuva geleneklerin yerleşmesiyle dil ve davranışlarda değişmeler meydana geldiğini ve bunun gitgide toplumda yaygınlaştığına tanık oluruz. Kültür tarihi incelemeleri, bu değişimleri hem içerik hem form olarak ele alıp incelemekte, o döneme ait nezaket kültürüyle ilgili yazılı ve görsel belgeleri yorumlamaktadır. Burke, Peter (2004), Kültür Tarihi, çeviren: Mete Tunçay, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul. Gombrich, Ernst. H. (1986), Sanatın Öyküsü, çeviren: Bedrettin Cömert, (yeni baskı: Ömer Erduran - Erol Erduran çevirisiyle) Remzi Kitabevi, İstanbul. Güvenç, Bozkurt (1999), İnsan ve Kültür, Remzi Kitabevi, İstanbul. Güvenç, Bozkurt (2010), Türk Kimliği, Kültür Tarihinin Kaynakları, Boyut Yayınları, İstanbul. Ortak Yazarlı, Histoire de l’Humanité, UNESCO / EDICEF Yayınları, (7 Cilt, M.Ö.3000’den başlayarak günümüze dek uzanan İngilizce, Fransızca ve Rusça dillerinde yayınlanmış eser). Turan Şerafettin, (2000), Türk Kültür Tarihi, Bilgi Yayınevi. http://www.ifa.de/pdf/kr/2010/kr2010_fr.pdf, Rapport Culturel, L’Europe lit. 2 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Tarih Öncesi dönemde gelişen kültürü tanımlayabilecek, Mezopotamya’da Sümer, Akad, Babil ve Asur kültürlerini açıklayabilecek, Mısır kültürünü tartışabilecek, Suriye-Filistin kültürlerini değerlendirebilecek, İran-Elam kültürlerini açıklayabilecek, Anadolu’da Hitit, Mittani, Urartu, Frigya ve Lidya kültürlerini açıklayabilecek, Batı Dünyasında Minos, Miken, Helen ve Roma kültürlerini keşfedebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Neolitik Dönem • Mezopotamya • Sümerler • Akadlar • Mısır • Suriye-Filistin • İran-Elam • Hititler • Frigyalılar • Lidyalılar • Helenler • Romalılar İçindekiler        Kültür Tarihi İlk Çağlar, İlk Kültürler • TARİH ÖNCESİ DÖNEM • MEZOPOTAMYA: İLK YAZI, İLK ŞEHİR DEVLETLERİ • MISIR, SURİYE-FİLİSTİN, İRAN-ELAM KÜLTÜRLERİ • ANADOLU KÜLTÜRLERİ • BATI KÜLTÜRÜNÜN KAYNAKLARI KÜLTÜR TARİHİ TARİH ÖNCESİ DÖNEM İlk insanın ne zaman, nasıl ve ne şekilde ortaya çıktığı halen tartışılmaktadır. Düşünen insan, var olduğu dönemden itibaren diğer canlılardan ayrılmaktadır. İnsan sosyal olan ve alet yapabilen tek canlıdır; doğadaki en güçsüz varlıklardan olmasına karşın yaşadığı sürece bir kültür oluşturmaya ve vahşi doğaya hükmetmeye muktedirdir. İlk insanlar paleolitik (eski taş) dönemde avcı ve toplayıcı olarak yaşamışlardır. Belki asalak bir yaşam süren insanlar sığınmak için mağaraları veya kaya sığınaklarını kullanmışlardır. Avlanmak ve yaşamlarını kolaylaştırmak için aletler üretmeye başlamışlardır. Vahşi bir yaşam sürseler de, klanlar halinde yaşamışlar, ölülerini düzenli şekilde gömmüşler, hatta ölülerinin üzerlerine yaşamı simgeleyen kırmızı boya serperek, belki ikinci bir yaşamı düşünmekte olduklarını anlatmaya çalışmışlardır. Bu dönemdeki önemli keşiflerden birisi ateşi bulmaları olarak değerlendirilmektedir. Aslında, ateş, bildikleri ve korktukları bir olaydır. Yıldırım düşmesi, şimşek çakması ve farklı birçok doğa olayı sonunda ateş oluşmakta ve küçük veya büyük yangınlara tanık olmaktaydılar. Bu nedenle insanlar sadece ateşi bulmamışlar, onu kontrol altına almayı da başarmışlardır. Böylece yiyeceklerini pişirmeyi, ateşle kendilerini savunmayı öğrenmişler, ışık olarak aydınlatmada yararlanmaya başlamışlardır. İlkel insanın en başarılı ilk keşfi de bu olsa gerek. İnsanların ikinci önemli adımı Neolitik Devrim (Yeni Taş Devri) diye adlandırılan hareketidir. Bu dönemde insanlar artık doğada asalak olarak yaşamaya son verirler ve tarıma başlarlar. Tarıma bağlı olarak da yerleşik hayata geçmek zorunda kalırlar. Böylece ilk köylerini kurarlar. Mağaralar ilk terk edildiğinde inşa edilen evler planlıdır. Evin ortasına yerleştirilen bir direk, çatıyı taşımakta, evin duvarları çalılarla örülüp üzerleri çamurla kaplanmaktaydı. Daha sonraları dörtgen planlı evler inşa edilmeye başlanmış, ahşap yerine güneşte kurutulmuş kerpiç tuğlalardan duvarlar örülmüştür. Temelleri güçlendirmek ve su akıntılarının kerpiç tuğlalara zararı vermemesi için temel üzerinde bir sıra taş dizilmiş ve kerpiçler bu taşların üzerinde yükselmeye başlamıştır. Köyler bitişik formda yapılmış evlerden oluşmaktadır. Neolitik Devrim neden önemlidir? Çatalhöyük bu tarz yerleşimlere en iyi örnektir. Sokaklar olmadığı için kapı mevcut değildir. Konutlara çatılarda yer alan açıklıklardan girilmektedir. Savunma İlk Çağlar, İlk Kültürler 1 24 Kültür Tarihi amaçlı olarak da dış duvarlar kalınlaştırılarak sur sistemi oluşturulmuştur. Ev gurupları içerisinde duvarları resimlerle süslenmiş özel odalar yer almaktaydı. Bunların dini içerikli odalar olduğu kabul edilmektedir. Sahneler genellikle av sahneleri veya dini ritüellerin anlatımıdır. Halk büyük bir olasılıkta klanlar halinde yaşamaya devam ediyordu. Tarım insanlara kısa sürede artı ürün elde etmelerini sağlamış ve insan, doğayı işleme çalışmalarına devam etmiştir. Tarıma bağlı olarak orak, tırpan, çapa, kürek, vb. aletler geliştirilirken, akabinde saban bulunmuştur. Kadınlar evlerde kalmaya başlamışlar, ev kültürüne bağlı olarak çanak-çömlek üretimini geliştirmişlerdir. Büyük bir olasılıkla ahşap veya doğadan buldukları nesneleri (örneğin, su kabağı) kap-kacak olarak kullanmışlar, daha sonra bunları pişmiş topraktan elle üretmeye başlamışlardır. Şekillendirme önce elle olmuş, daha sonra çömlekçi çarkı keşfedilmiştir. Pişirme başta açık ocaklarda yapılırken, sonrasında çömlekçi fırınlarında toprak kaplar pişirilmeye başlanmıştır. Aynı şekilde bitki liflerinin eğrilerek ip elde edilmesi, ilkel dokuma tezgâhlarının yapılarak kumaş dokunmaya başlanması insanların kültürel alanda yaptıkları ileri adımlardır. Böylece yalnızca doğada buldukları şeylerle yetinmeyip, kendi ürettikleri yiyecekleri yemekte, giyecekleri giymekte ve oluşturdukları mekânlarda toplu olarak yaşamaktaydılar. Şehircilik anlayışı da gelişerek kalın duvarlarla çevrili yerleşimler oluşturulmuş, evlerin aralarına sokaklar inşa ederek ulaşım kolaylığı sağlanmıştır. Toplum içerisinde bir grup, ruhani işlerle ilgilenmeye başlamış ve rahip veya şaman tarzı görevler üstlenmiştir. Bunun yanında, hayvancılıkla uğraşan bazı toplumlar göçebe olarak yaşamaktaydılar. Bu topluluklar yerleşik hayatı benimsememişlerdi. Prehistoryacılar ilk savaşların da bu göçebe ve yerleşik hayata geçmiş olan toplumlar arasında yapılmış olduğuna inanmaktadırlar. Bu savaşlar sonucunda eğer yerleşik tarımcı köylüler kazanırsa, göçebe toplum köyden uzaklaşmakta ve köy halkı yaşamına devam etmekteydi. Göçebe halk savaşı kazanırsa, göçebelikten vazgeçip yerleşik hayatı benimsemekte, tarımcı toplum olmaktaydılar; yerleşik halk ise onlara bağımlı hale geliyordu. İnsanlar ilk kültür eserlerini taş, ahşap, kemik ve topraktan yapmışlardır. Metal kullanımın başlamasıyla üretimde yeni atılımlara tanık olunmuştur. Öncelikle bakır, daha sonra altın-gümüş, tunç ve en son demir kullanılmaya başlanmıştır. Metal kullanımı önemli bir kültürel adımdır. Çünkü insanlar metal filizlerini doğadan toplamışlar, bunları belirli fırınlarda eritmeyi başarmışlar ve içindeki yabancı maddeleri ayrıştırarak saflaştırmışlardır. Bu deneyim sınama yanılma yoluyla yapılmış olduğundan çok uzun bir süreci kapsamaktadır. Hatta bu gelişim tarihçiler tarafından kültürel farklılık olarak görüldüğü için kültürler arasındaki gelişimde bölümleme ve tarihleme olarak kullanılmıştır. Bakır Çağı, Tunç Çağları, Demir Çağları gibi bölümlemeler iyi birer örnektir. Fotoğraf 2.1 Lespugue Venüs’ü Kaynak: http:// tr.wikipedia. org/wiki/Dosya: Venus_de_ Lespugue_ (replica).jpg 2. Ünite - İlk Çağlar, İlk Kültürler 25 Tarihöncesi dönemlerin en önemli keşiflerinden birisi de tekerleğin bulunmuş olmasıdır. İnsanlar önceleri kendileri, daha sonra eğittikleri hayvanları kullanarak bir yerden bir yere taşınabilmişlerdir. Tekerleği bulan toplumlar yük hayvanlarını arabalara koşarak daha fazla malzemeyi, daha az güçle ve daha uzun mesafelerde taşıyabilme olanağına sahip olmuşlardır. MEZOPOTAMYA: İLK YAZI, İLK ŞEHİR DEVLETLERİ Erken gelişmiş kültürler Mezopotamya’da (Dicle ve Fırat arası) görülmeye başlanır. Kentsel oluşum uzun zaman devam etmiş, şehircilik alanında ileri adımlar atılmaya başlanarak büyük şehirler kurulmuştur. Mimarlık gelişmiş, taş ve tuğla kullanılarak daha sağlam yapılar inşa edilmiştir. Kentler organize olmaya başlamışlar ve kent devletleri ortaya çıkmıştır. Zanaatkârlar çoğalmış, iş alanı çeşitlenmiş, döküm ve demirFotoğraf 2.2 Lascaux Mağarası Kaynak: http:// www.ncc-1776. org/tle2006/tle363- 20060416-07.html İLKEL SANAT Biz ilkel toplulukları bizden daha basit ya da geri oldukları için değil, tüm insanlığın yaşadığı ilk koşullara daha yakın oldukları için ilkel diyoruz. Bugün ilkel kültürü ve ilkel sanatı anlamak için estetik beğeniyi bir tarafa bırakıp ilkel insanların garip inançlarını anlamamız gerekir. Nasıl ki onlar kulübelerini rüzgârdan, yağmurdan, güneşten korunmak için inşa ettilerse (üstelik bunlara tapmaktadırlar), resimleri, heykelleri de kendilerini tehdit eden güçlere karşı korunmak için yapmışlar ve tapınaklarında kullanmışlardır. İlk mağara resimleri ve haliyle ilk sanat eserleri zamanımızdan 30-40 bin yıl öncesine dayanıyor. Fransa’da Lascaux, İspanya’da Altamira Mağaralarının duvarlarına çizilen 5 m. uzunluğundaki renkli öküz-vizon resimlerini o dönem ve koşullarda çizmek çok kolay olmasa gerek. Yine aynı tarihsel uzaklıkta Fransa’da bulunan Lespugue Venüs’ü mamut dişinden yapılmış olup 15 cm boyundadır ve kadın vücudu, üretkenliği simgelemek amacıyla bir takım yuvarlak küreciklerle tasvir edilmiştir. Avusturya’da bulunan Willendorf Venüs’ü ise kireçtaşından yapılmış olup boyu 11 cm’dir; yüzü bulunmamakta ama baş kısmında saçlar dalgalı gibidir; başı doğurganlığı ve tadı simgeleyen böğürtleni andırmaktadır. 26 Kültür Tarihi cilik yaygınlaşmış, tüccarların ortaya çıkmasıyla ticaret gelişmiş ve farklı açılımlar gerçekleşmiştir. Böylece toplum değişim geçirmiş, sosyal farklı tabakalar oluşmuştur. Zengin-Yoksul gruplar belirmiş, rahat yaşam ve fakirlik iyice kendini göstermeye başlamıştır. Bütün bunlar büyük projelerin geliştirilmesine yüksek yapıların (zigguratlar) oluşturulmasına, yani mimarinin gelişmesine öncülük edecektir. Tunç çağlarında yazı keşfedilmiştir. Yazı büyük bir olasılıkla resimden geliştirilmiş olmalıdır. İlkyazılar halen okunamasalar da, Mezopotamya çivi yazısı ve Mısır Hiyeroglif yazısı günümüzde bu kültürleri anlamak için kullandığımız en iyi anahtardır. Yazının keşfi insanlık kültür tarihi için çok ileri bir adımdır. Yazı aracılığıyla erken kültürler hakkında birçok bilgiye sahip olmamız yanında, toplumlar arasında iletişim artmış, ticaret gelişmiş ve kültürel anlamda daha büyük adımlar atılmaya başlanmıştır. Sümerler Mezopotamya’ya kuzeyden gelmiş olmaları mümkündür. Sümerlerde şehrin merkezini tapınak oluşturmaktaydı. Her şeyin sahibi tanrı ve onun adına kenti yöneten rahipti. Rahip, tanrı adına her şeyi tapınakta toplar, kentte yaşayanlar da tanrı için çalışırlardı. Sümerlerin yüksek kültürü iki nehir arasında (Fırat - Dicle) kalmıştır. Şehirlerini geliştirmek için su kanalları inşa etmişlerdir. Sümerler çivi yazısını kullanmışlardır. Dillerinin paralellerini bulmak mümkün değildir. Yazılı belgeler genelde ekonomik konuları içermektedir. Aynı zamanda dini bilgier de edinilebilmektedir. Yazılı belgeler içerisinde mitolojik anlatımlar, bilgelik içeren metinler ve özellikle Gılgamış Destanı Sümerlerin bize bıraktıkları kültürel eserlerdir. Bunun yanında kent planlaması, büyük kent surları, tapınak kompleksleri, sulama kanalları yine bize miras bıraktıkları izlerdir. M.Ö.2800-M.Ö.2350 yıllarında Mezopotamya’ya semitik halkların gelmesiyle kültürel değişiklik yaşanır. Kent devletleri kurulmuş ve Sümerlerdeki gibi yalnızca büyük tapınaklar değil aynı zamanda büyük saraylar da inşa edilmeye başlamıştır. Kısa sürede Mezopotamya’da farklı birçok kent devleti kurulur ve bu kentlerin hepsi bağımsız devlet niteliğine sahiptirler. Halk yine tanrı için çalışmaktaydı. Lugal (kral) yönetici olması yanında halkın bakımından sorumluydu. Ensi (rahip) tanrı ile iletişimi sağlamaktaydı. Fakirler kralın koruması altında olup kent tarafından sosyal denetim altında tutulmaktaydılar. Bu ünlü destan Türkçede de yayınlanmıştır: Gılgamış Destanı, Yapı Kredi Yayınları, Çeviren: Orhan Suda, 2009. M.Ö.3000’li yıllar: İlk devlet arşivleri Mezopotamya’da çivi yazılı tabletlerle kurulmuştur. Gılgamış Destanı bu arşivlerde ele geçmiştir. SÜMERLER: Orta Asya’dan ve Doğu’dan geldiklerine dair tezler de vardır. Gerek yazı, dil, tıp, astronomi, matematik gerekse din, fal, büyü ve mitoloji gibi alanlarda ilk öne çıkan bir toplumdur. Zigguratlar, hem okul, hem tapınak, hem rasathanedir. GILGAMIŞ DESTANI: Tarihin bu en eski yazılı destanı Akad dilinde on iki kil tablet üzerine yazılmış olup Uruk kralı Gılgamış’ın Enkidu’yla dost oluşunu ve Enkidu’nun ölümünden sonra beyhude ölümsüzlüğe ulaşma serüvenini, ölümsüzlüğe erişemeyince de insanın yaptıklarıyla yaşayacağını dile getirir. Destan yaradılış ve tufana dair bilgiler ve Sümerlerin sosyal ve siyasal hayatından izler yansıttığı için belge niteliğindedir. Gılgamış Destanı birçok dünya destanına esin kaynağı olacak, kendi coğrafi sınırlarının dışına taşacaktır. Türkçe’ye de çevrilmiştir. 2. Ünite - İlk Çağlar, İlk Kültürler 27 Akadlar Arap bölgesinden gelen yeni bir halk olan Akadlar, Sümerlerin egemenliğine son vermişler, ama Sümerlerden pek farklı bir kültür yaratmamışlardır. Kent planlamaları Sümerlerden biraz farklıdır. Tanrı ile kral kavramı birbirinden ayrılmıştır. Dini işler tümüyle ruhani gruba bırakılmıştır. Kral kanun yapıcıdır. Devlet sisteminin kurucusu ve denetleyicisidir. Sami halkının ilk krallarından olan Sargon, birçok bölgeyi ele geçirince dünya kültüründe büyük İmparatorluk kurma düşüncesini ilk oluşturan kral olmuştur. Kendi tanımış olduğu dünyaya hâkim olmak ve yönetmek istemiştir. Kendinden sonraki birçok kişi bu düşünce ile dünya hâkimi (Büyük İskender gibi) olmaya çalışacaktır. Mezopotamya niçin kültürlerin beşiği olarak adlandırılır? Babiller Babiller küçük krallıkları yeniden bir araya getirerek Mezopotamya’da yeni bir birlik oluşturmuşlardır. Kral Hammurabi Kanunları yazılı olarak kayda alınmış ilk devlet yasalarıdır. Hammurabi, fatih, diplomat ve yasa koyucudur. Kanunlar, 2 m. yüksekliğindeki diorit taşı üzerine yazılmış olup Elam başkenti Susa’da 1902’de ele geçmiştir. Yazıdaki 200. paragrafta suçun, kısas kanunuyla cezalandırılacağı (hırsızın eli kesilecektir) belirtilir. Bu kural, Roma’da Talion kuralı (ius talionis) olarak karşımıza çıkar. 282. paragrafta kişi hak ve mülkiyetlerinin korunacağı belirtilmektedir. 218. paragrafta başarılı olan doktorların 10 şekel gümüş ile ödüllendirileceği, başarısız olanların elinin kesileceği yazılıdır. Yasaların yazılı olarak ilan edilmesi, öncelikle halk tarafından okunmasını ve bu şekilde yasal haklarını ve özgürlüklerini öğrenmelerini ve kendilerini korumalarını sağlamıştır. Asurlar M.Ö. 2000-M.Ö. 1800 yılları arasında, Asurlular, Eski Asur krallığı döneminde Anadolu’da ticaret kolonileri kurmuşlardır. Doğal kaynakları Anadolu’da satın almışlar ve işleyerek tekrar ticari meta olarak Anadolu halklarına satmışlardır. Yeni Asur döneminde, Mezopotamya ve Anadolu’nun doğu yarısında egemen olmuşlardır. Savaşçı bir millet olan Asurların bu dönemde dünya kültürüne en büyük katkıları savaşlarda kullanılan silahların geliştirilmesi ve ordu kurma düzenidir. Ayrıca, savaşlarda acımasız olmaları, ele geçirilen kentlerin surlarını bile temellerine kadar sökmeleri dikkat çeken unsurlar olmuştur. 2 Mezopotamya ünlü kentlere tanık olmuştur. M.2000, Sümer kentleri Ur, Uruk; M.Ö. 1.000, Asur başkenti Ninova bunlar arasındadır. Babil Asma Bahçeleri: Dünyanın yedi harikasından biri olan ve güzelliği dile getiren deyimlerle dünya dillerine giren Babil’in Asma Bahçeleri, Babil Kralı Nebukadnezar tarafından sıla hasreti çektiği söylenen kraliçe için (bir olasılıkla Semiramis) yaptırılmıştır. Mezopotamya’nın düz coğrafi mekânlarında yapay dağlar oluşturularak birbiri üzerinde yükselen sütünlarla kat kat bahçelerle inşa edilmiş ve Fırat nehrinden zincir pompalarla su taşınarak büyük havuzlar oluşturulmuştu. Antikçağ Yunan seyyahlarının izlenimlerinden tanıdığımız bu eserde kullanılan teknoloji ve zeka dönemine göre şaşırtıcıdır. Babil’in Asma Bahçeleri M.Ö. 600’lerde inşa edilmiş; 5. ve 6.yüzyıllarda kumlara gömülmüş; 20.yüzyılda arkeolojik kazılarla ortaya çıkarılmıştır. 28 Kültür Tarihi MISIR, SURİYE-FİLİSTİN, İRAN-ELAM KÜLTÜRLERİ Mısırlılar Nil Nehrinin hayat verdiği ülke olarak adlandırılan Mısır, coğrafya olarak aşağı ve yukarı olmak üzere ikiye ayrılır. Yukarı Mısır’ın başkenti Theben, Aşağı Mısır’ın ise Memphis olup M.Ö.12.000’lerden itibaren bölge bataklık denecek kadar sulu, M.Ö. 5500’lerde de kuraklaşmaya başlamıştır. M.Ö. 5500-M.Ö. 3500 Neolitik devrimdir. M.Ö. 3500 yıllarında altın-bakır işçiliği geliştirilir. M.Ö. 3000’de Mısır dili ve hiyeroglif yazısında semitik ve Afrika dillerinden etkiler görülmeye başlanır. Mısır Firavunları, hem kral, hem de güneşin oğludur. Aşağı ve Yukarı Mısır’a hâkim olanları, her iki ülkenin tacını üst üste takarlardı. Eski İmparatorluk (M.Ö. 3000-M.Ö. 2000) piramitler dönemidir. Tanrı krallar, kendileri için Nil’in batısına büyük mezarlar inşa ettirmişler ve piramitlerin inşası için her türlü güç ve olanakları kullanmışlardır. Ölümden sonraki hayatı simgeleyen bu yapıtlar, mumyalanan Firavunun gücünü de sergiler. Orta Mısır İmparatorluğu (M.Ö. 2000-M.Ö. 1550) döneminde Theben kenti, tüm Mısır İmparatorluğunun merkezi yönetim kentidir. Helen kentleriyle ticaret bağlantıları sağlanmış; Önasya’dan savaş arabası tekniği bu dönemde Mısır’a getirilmiştir. Yeni Krallık (M.Ö. 1550-M.Ö. 1000) Mısır Firavunlarının en güçlü olduğu ve III. Tutmosis (M.Ö. 1500) ile İmparatorluğun en geniş sınırlara ulaştığı dönemdir. IV. Amenophis Ekhnaton ise halkını tek tanrıya tapınmaya zorlamıştır. Güneş tanrı Amon dışında tüm tanrıları dışlamıştır. Tell Amarna’yı başkent ve din merkezi yapmıştır. Mısır Sanatında günlük yaşamı, kraliyet sarayını ve aile sahnelerini resmetmek bir gelenek olmuştur. M.Ö. 13. yüzyılda II. Ramses döneminde Mısır yeni bir gelişim içindedir. II. Ramses, Önasya’daki bir diğer güç olan Hitit İmparatoru Muvattali’ye karşı Kadeş’te savaşır ve Kadeş antlaşmasını yapar. Anlaşma metni Karnak Tapınağında duvara kazınmış, Hitit metni ise Hattuşa’da pişmiş toprak levhalar üzerinde ele geçmiştir. Her iki kral da birbirini kardeş olarak tanıyacak, saldırı anlarında birbirlerine yardımcı olacak ve ülkelerinde barış egemen olacaktır. Taht varisleri de bunu kabul edeceklerdir. M.Ö. 1200’de deniz kavimleri göçünde Ramses güçlükle ülkesini istiladan kurtarır. Fakat daha sonra Mısır Firavunları güçlerini kaybeder ve farklı ulusların egemenliği altına girer. Mısırlılar, mimari ve heykeltıraşlık konularında Batı sanatını etkilemişlerdir. Mısır Dini dünya kültürü açısından çok önemlidir. Firavunlar hayatta oldukları sürece tanrının oğlu, öldükten sonra tanrı olarak tapınılıyordu. Tanrı Kral ve Roma’daki İmparatorluk kültünün kökeninde bu inanç anlayışı vardır. Mezopotamya kültürlerinde (Sümerler matematikte sayı ve hesaplama sistemlerini geliştirmişlerdir) bir saat altmış dakika olarak hesaplanmış; ay takvimi kullanılarak gün (gece-gündüz) ve ay kavramı (Akad dilindeki “subatu” (şubat) gibi) geliştirilmiştir. M.Ö. 2000’li yıllarda İlk takvim Mısır’da düzenlenmiştir. Nil nehrinin taşmalarına göre bir yılın dörder aylık üç mevsimden (Taşkın Ekin Hasat) ve 365 günden (artık gün hariç) oluştuğu gözlemlenmiştir. Mısır takvimindeki artık yıl sorunu düzeltilerek, M.Ö. 46 yılında, Jülyen Takvimi adıyla Roma İmparatoru Jül Sezar tarafından kabul edilmiş ve 16.yy’a dek kullanılmıştır. Günümüzde kullandığımız takvim ise 16. yüzyılda Papa XII. Gregor zamanında tamamen düzeltilen Gregoryen Takvimdir. 2. Ünite - İlk Çağlar, İlk Kültürler 29 Suriye - Filistin Bereketli hilal denilen topraklarda M.Ö. 3000’de Neolitik Devrim yaşanmıştır. Bu topraklar, Anadolu, Mezopotamya ve Mısır arasında bir geçiş bölgesidir. Byblos ticaret kenti olarak Akdeniz kıyısında önemli bir rol oynamaktadır. Suriye bölgesinde M.Ö. 2000-M.Ö. 1700’de Kenan ve Semitik halkın gelmesiyle hareketlenmeler görülmeye başlanmıştır. Mısır, Anadolu ve birçok değişik yerden getirilen metal Suriye’de işlenmiştir. İbranice ve Fenike dilinin çözülmesiyle 22 işaretten oluşan Fenike yazısı keşfedilmiştir. Fenike Alfabesini Yunanlılar alıp geliştirecektir. Fenikeliler Akdeniz ticaretine hâkim olmayı başarmışlar ve koloniler kurarak yayılım politikası izlemişlerdir. Hatta Kuzey Afrika’daki Kartaca kolonisi çok kısa bir sürede Batı Akdeniz ticaretini ele geçirmiştir. İsrail Oğullarının (Yakup ve 12 oğlu) tanrı savaşçıları olarak ortaya çıkmalarıyla Eski Ahit (Tevrat) önem kazanmaya başlamıştır. Bölge, rahiplerin yönetim bölgesi olarak tanınır. Rahip aynı zamanda kral ve para basma yetkisine de sahiptir. Kudüs merkezli yönetim, sürekli dış güçler tarafından birçok kez fethedilmiş, İbrani halkı Kudüs’ten sürülmüş ve tekrar geri gelmişlerdir. İsrail halkının dini her zaman öne çıkmıştır: Buna göre Yahudi olarak doğmamışsa dine girmesi kabul edilmez. Kısacası dışa kapalı bir toplum yapısına sahiptirler. Hıristiyanlık da bu topraklarda başlamıştır. Eski dine karşı yeni bir din oluşumu olarak kabul edilse de Eski Ahit (Tevrat) ve Yeni Ahit (İncil) kutsal kitap olarak kabul edilmektedir. Kudüs’te yeni bir din oluşturulurken kutsal dil olmuştur. Eski İbranicenin alfabesi de çivi yazısından geliştirilmiştir. Günümüzde kullanılan Yeni İbranice, Rusya’dan İsrail’e göç eden Shalom Jakop Abraham tarafından geliştirilmiştir. İran - Elam M.Ö. 3000’den itibaren Güneybatı İran’da yeni bir halk topluğu bölgede egemen olmaya başlamıştır. Elam, Sümer kültürünün devamıdır, çivi yazısı kullanmışlardır. Erken dönem gelişmiş kültürlerdendir. M.Ö. 2000’de kuzeyden gelen Medler, İran’ın kuzeyine egemen olurken, güneyde Elamlar egemenliklerini sürdürmüşlerdir. M.Ö. 6. yüzyıldan itibaren de Persler, İran’ın egemen ulusu olmuşlardır. Kyros (M.Ö. 559-M.Ö. 530), Pers İmparatorluğunun kurucusu olmuş ve İran ulusunun Güneybatı Asya, Mezopotamya, Mısır ve Anadolu topraklarında söz sahibi olmasını sağlamıştır. Yerel kralları, beyleri veya yönetimleri iç işlerinde serbest bırakmış, yalnızca bölge veya eyalet olarak belirlenen toprak parçalarına ‘Satrap’ adı verilen Pers Valileri yerleştirilmiştir. Pers Kralı ‘Büyük Kral’ olarak isimlendirilip “Kralların Kralı” olarak kabul edilmekteydi. Pers krallığı daima doğudan batıya açılım yapmak istemiştir. Özellikle Doğu ve Batı Kültürlerinin kaynaştığı alan olan Anadolu karasını ele geçirmek istemişlerdir. Helen Dünyası ile Persliler arasında çok yakın ilişkiler yaşanmıştır. M.Ö. 500-M.Ö. 494 yılları arasında İyonya Kentlerinde Pers Yönetimine karşı ayaklanmaların yaşanması ve kanlı bir şekilde bastırılması, M.Ö. 494’de Milet’in yakılıp yıkılması ile sonuçlanmıştır. Pers yönetimi Batı Anadolu Halklarını İyonya Ayaklanmasından sonra cezalandırmış ve Atina’yı da İyonya kentlerini cesaretlendiren güç olarak görmüştür. Dareos Yunanistan’a sefer düzenlemiş ve M.Ö. 490’da ünlü Marathon Savaşını başlatmıştır. Ancak bu ve sonraki savaşlarda yenilmeleri Perslilerin Yunanistan’ı işgal etme düşüncesine son vermiştir. Elam Devleti İskender’in Doğu Seferiyle son bulmuştur. İbranice, M.Ö. 1200’de Yeni Mısır Krallığı döneminde göç eden semitik bir halkın dilidir. 30 Kültür Tarihi Pers toprakları 20 büyük eyalete (Satraplık) bölünmüştü. Bölgede Arami dilleri konuşuluyordu. Fakat toprakların büyümesiyle yerel diller de (Grekçe, Libya Dili, Anadolu Dilleri) önem kazanmıştır. Yerel krallar, beyler veya yönetimler iç işlerinde serbest bırakmış, yalnızca bölge veya eyalet olarak belirlenen toprak parçalarına ‘Satrap’ adı verilen Pers Valileri yerleştirmiştir. Şehirlerde iyi yaşam koşulları sağlanmıştır. Dini tolerans getirilmiştir. Planlanmış ilk düzenli ordular ve paralı askerler ve uzun mesafelere sevkiyat bu dönemde gerçekleştirilir. Birçok başkentin varlığı (Persepolis, Babylon, Susa) zengin kentlerin doğduğunu gösterir. ANADOLU KÜLTÜRLERİ Hititler Orta Anadolu’da M.Ö. 2000 yıllarında Hint-Avrupa dil grubundan gelen Hitit halkı varlığını göstermeye başlar. Mezopotamya’dan çivi yazısını almışlar, fakat hiyeroglif yazıyı da benimsemişlerdir. Kendileri Hitit (Hatti) ismini kullanmışlardır. Hititler Asur ticaret kolonilerine son vermişler; Mittani Krallığı ile birleşmişler; M.Ö. 1400-M.Ö.1200 yıllarında Yeni Hitit İmparatorluğunu kurmuşlardır. Daha sonra Suriye’yi egemenlik altına almışlar ve Mısırlılara karşı savaşmışlardır. M.Ö. 1274 Kadeş Antlaşması yukarıda andığımız gibi, tarihte belgelenmiş ilk yazılı anlaşmadır. M.Ö.1200 yıllarında deniz kavimlerinin göçleri sonunda İmparatorluk son bulmuştur. Hititler döneminde demir kullanımı artmış ve haliyle demir ticareti gelişmiştir. Kraliyet Aristokrasisi önem kazanmış ve kral tek güç olmasına rağmen, oldukça ılımlı bir politika izlemiştir. Hititlerde Mezopotamya ve Mittani ortak kültürü egemendir. Mittanilerden edindikleri alt kültürlerin etkisi önemlidir. Tahkimli kentler kurmuşlardır. Başkent Hattuşaş iç kale ve dış kale olmak üzere iki ayrı bölümden oluşurken, kraliyet sarayı sivil kentten ayrılmış ve dini binalar kentin belli bir kesiminde sivil yaşamdan ayrı planlanmıştır. Kent içerisinde, nişantepe gibi yüksek tepelerde “Yukarı Şehir” gibi yapılar ayrıca tahkim edilmiştir. Savaş ve saldırılarda, kent düşse bile, halk bu tepelere sığınarak kentin savunmasına devam edebilmekteydi. Başkent yakınında “Yazılıkaya” isminde bir açıkhava tapınağı bulunmaktadır. Hititler tanrılarına çok bağlıydılar. Yazılıkaya’da kayalar üzerine tanrıların betimleri kazılmıştır. Tanrı ve tanrıçalar hayvan figürlerinin üzerinde betimlenmiştir. Özellikle Teşhup (baş tanrı - gök tanrı) Anadolu’daki tapınmanın başlangıcını oluşturur ve uzun yıllar egemen olmuştur. Bu tapınma, Roma Döneminde Dolikhe’deki ‘Jupiter Dolikhenus’ olarak devam etmiştir. Hititler, M.Ö. 700’lere kadar Hititçe konuşan küçük Beylikler olarak yaşamlarını devam ettirmişler, eski başkent ‘Hattuşaş’ merkez olmak üzere güneye doğru açılım göstererek Batı Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde güçlü beylikler kurmuşlardır. Zincirli, Karatepe gibi merkezler öne çıkmaya başlamıştır. Fenikelilerle kurulan ticari ilişkilerle Anadolu, Mezopotamya ve Suriye-Filistin kültürleri sentezler oluşturarak yeni sanat ve kültür anlayışları gelişmiştir. Yazıtlarda, hem Fenike Alfabesini, hem Fenike Hiyeroglif Yazısını kullanmışlardır. Hitit yazısının özellikleri nelerdir ve nerede örneklerine rastlanır? 3 2. Ünite - İlk Çağlar, İlk Kültürler 31 Mittaniler Mittaniler Kuzeyden gelerek Kuzey Mezopotamya’ya hâkim olurlar. Dilleri HintAvrupa dil gurubuna girmektedir. Hitit ve Asurluların egemenliğinde yaşamışlardır. Savaş sanatında süvari (atlı) ve at arabası kullanımını ilk kez dünya kültürüne kazandırmışlardır. Urartular Urartular, M.Ö. 13. yüzyılla M.Ö. 9. yüzyıl arasında Doğu Anadolu’da beylik ve aşiretler halinde yaşamaktaydılar. Demir çağlarında demir metalini kullanmaya başlayarak silahların yapımında ve askerî alanda hızla başarı gösterirler. M.Ö. 9. yüzyılda başkenti Tuşba (Van) olan bir devlet kurmuşlar ve Asurlularla sık sık savaşmışlardır. M.Ö. 7. yüzyıldan itibaren Medlerin egemenliğine girerek bağımsız devlet olma özelliklerini kaybetmişlerdir. Urartu dilinin Hint-Avrupa ve Sami dilleri ile bir benzerliği yoktur. Çivi yazısını kullanmışlardır. Savaşçı bir kavim olan halkı, metal işçiFotoğraf 2.3 Çatalhöyük ANADOLU: Güneşin doğduğu yer anlamına gelen, göç ve ticaret yollarının (Kral Yolu, İpek Yolu) üzerinde bulunan bu verimli topraklar (Anatolia), zengin ve yüksek kültürlerin beşiği olmuş, tarih boyunca Doğu ile Batı Kültürleri arasında köprü vazifesi görmüş, topraklarında kent devletleri, krallıklar, imparatorluklar, cumhuriyetler yaşamıştır. Ama yine tarih boyunca hem Doğudan (Persler) hem Batıdan (Büyük İskender, Haçlı Seferleri) ve Milli Mücadele yıllarında (İngiliz, Yunan, Fransız İşgali) istilalar yaşamıştır. Anadolu tarih öncesi (prehistorik) dönem: M.Ö. 600.000-15.000 Yarımburgaz Mağaraları (İstanbul Küçükçekmece); Mezolitik (Orta Taş Devri) Döneme ait Beldibi, Tekeköy Renkli Mağara Duvar Resimleri; Neolitik Dönem (M.Ö.7000-5000): Çatalhöyük (Konya yakınları)- Hacılar (Burdur). Çatalhöyük: (M.Ö. 6500-5500) yeryüzünün ilk parlak uygarlıklarındandır; dönemin ev kalıntıları, eşsiz güzellikteki renkli kabartmaları, freskler, heykelcikler ve süs takıları ünlüdür. 32 Kültür Tarihi liğinde oldukça ileri gitmiştir. Metal işlenmiş nesneler, batı dünyasına ticaret yoluyla yayılmıştır. Urartu kralları anıtsal kaya mezarlarına gömülmekteydi. Urartuların bu anıt mezarları yapmasının nedeni ölümden sonra hayatın olduğunu düşünmelerindendir. Urartular savaşçı halk olmaları ve Doğu Anadolu coğrafyası nedeniyle kentlerini sarp kayalıklar üzerinde yapılandırmışlardır. Bir başka özellikleri su setleri oluşturarak suyu depolamayı ve kullanmayı planlamalarıdır. Bu şekilde kentlerin büyük ihtiyacı olan su sorununu teknik açıdan çözmeleri önemli bir adımdır. Frigler M.Ö. 1200’lerde deniz kavimleri göçü sonunda Makedonya ve Trakya’dan Kuzey İçbatı Anadolu’ ya geldikleri düşünülen topluluktur. M.Ö. 9. yüzyıldan itibaren siyasi bir güç olarak ortaya çıkarlar. Efsanevi kralları ‘Gordios’, ünlü Gordios düğümünü yapan kişidir. Kehanete göre kördüğümü kim bir hamlede çözerse dünya hâkimi olacaktır. Büyük İskender bir kılıç darbesiyle Gordios Düğümünü çözmüştür. Frigler, kısa sürede Batı Anadolu’ya egemen olmuşlar; Asurlularla ittifak kurarak siyasi olarak güçlenmişler; özellikle Batı Anadolu Helen kolonileriyle kurduğu ilişkiler sonucu Yunanistan’la ticareti geliştirmişlerdir. Frigya Fibulası olarak anılan iğnelerin bu bölgelerde yayılım göstermesi bunun kanıtıdır. Kimmerlerin M.Ö. 7. yüzyıldaki akınları sonucunda siyaset sahnesinden çekilen Frigler, Anadolu halkı olarak yaşamlarına devam etmişlerdir. Friglerin en tanınmış siyasi kimliği Kral Midas, Helen mitolojilerine bile konu olmuştur. Friglerin grafiti şeklindeki yazısı halen çözümlenemediği için Midas’ın tarihi kişiliği soru işaretidir. Kendisiyle ilgili bilgiler Helen kaynaklarından elde edilmektedir. En önemli merkezleri Gordion (başkent), Yazılıkaya-Midas kenti ve Hattuşaş’taki Frige kentidir. Yerleşimleri düz alanlarda olduğu halde, dağlık kesimde sarp tepelere kurulmuş kaleleri vardır. Yerleşimlerde ‘Megaron’ denilen yapılarla karşılaşılmaktadır. Mimaride taş, kerpiç ve ahşap kullanırlar. Pişmiş topraktan yapılmış çatı kiremidi, çatı süslemeleri ve duvar kaplamaları yapılara estetik değer katmaktadır. Ölümden sonra yaşama inanan Frigler, ölüler için anıtsal mezarlar oluşturmuşlardır. Ölü gömme adetlerinde iki farklı uygulama ortaya çıkar. Bunlar ahşap odalı yığma toprak Tümülüsler ve kaya mezarlarıdır. Ayrıca, metal işçiliğinde oldukça ileri gitmişlerdir. Başta ziynet eşyaları olmak üzere, metal kaplar da dikkati çeker. Ayrıca, tunç, demir ve gümüş madenlerini de kullanarak başarılı eserler oluşturmuşlardır. Marangozlukta, seramikte ve dokumacılıkta da ileri gitmişlerdir. Friglerin kültür tarihi içerisinde en öne çıkan tanrıçaları Matar Kubileya’dır. Helenlerde Kybele, Romalılarda Manga Mater olarak isimlendirilecek olan Tanrıça, doğanın ve hayvanların hâkimesi olarak bolluğun, bereketin ve doğurganlığın simgesi olmuştur. Anadolu’da ilkel çağlardan beri var olan ana tanrıça kültüne yeni bir anlam katmıştır. Midas kenti Frig Yazılıkayası bu konuda en ilginç örnektir. Burası sivil bir yerleşim olmaktan çok dini merkez, ibadet kenti olmuştur. Helenistik Dönemde Pessinus dini merkez olacaktır. Buradaki tanrıça betimi “Baitylos” (göktaşı) tapınmada önem taşıyacaktır. Bir kehanetten dolayı Hannibal’e karşı yaptıkları savaşta tanrıçadan yardım uman Romalılar, tanrıçanın betimini Roma’ya taşımışlar ve Manga Mater’i Tapınağın içine yerleştirmişlerdir. Lidyalılar M.Ö. 7. yüzyıldan itibaren kısa sürede Batı Anadolu’daki Helen kolonilerini egemenliği altına alan Lidyalıların adı duyulmaya başlamıştır. Batıda Ege Denizi, Doğuda Halys (Kızılırmak) arasında kalan Anadolu topraklarında güçlü bir devlet 2. Ünite - İlk Çağlar, İlk Kültürler 33 kurmuşlar, Mermnadlar adı verilen kraliyet sülalesi tarafından yönetilmişlerdir. Helen kolonilerinin deniz gücünü ve ticari filolarını kullanarak Karadeniz’de de etkili olmuşlar; ticaretin bu kadar gelişmesi sonucunda alışverişi kolaylaştırmak için elektron sikkeyi üretmişlerdir. Başkentleri Sardes (bugünkü Salihli) yakınında bulunan Paktalos Çayı’ndan (Sart Çayı) çıkarılan elektronu (gümüş-altın alaşımı) kullanarak kraliyet tarafından ağırlığı ve değeri garanti altına alınmış ilk parayı kullanmaya başlamışlardır. Fasulye şeklinde olan bu ilk paraların üzerinde önceleri yalnızca bir çukur yer almaktaydı. Daha sonraları kraliyetin simgesi aslan ve aslan-boğa betimleri kullanılmaya başlamıştır. Lidya Kralı Kroisos (Karun) tarihte en çok hazineleriyle tanınan güçlü krallardan biridir. Kendisi Helen kültürüne hayrandır ve Yunanistan’daki kutsal kentlere gönderdiği hediyelerle ünlüdür. Lidyalılar, mimaride Frigya geleneklerini geliştirerek devam ettirmişler; atçılığı benimsedikleri için güçlü süvari birlikleri oluşturmuşlardır. Ölü gömme adetleri, taş odalı ve koridor girişli mezar odalarının üzerlerine yığma toprakla büyük tepeler oluşturarak anıtsal görünüm vermek şeklindeydi. Tepenin etek sınırlarını belirlemek için krepis denilen duvarlarla çevrilip, üzerlerine Phallos (erkek cinsel organı) denilen dikili taşlar konulmaktaydı. Bu anıtsal yapılar başkent Sardes’in kuzeyinde Bintepeler denilen mevkide inşa edilmiştir. Günümüzde bile farklı büyüklüklerdeki Tümülüsleri görmek mümkündür. Ayrıca kaya mezar geleneğini de sürdürmüşlerdir. Dinlerinde Kuvava (Kybele) baş tanrıçadır. Artimu ve Bakkhos Lidyalı tanrılardır ve Batı dünyasına Lidyalılar’dan geçmişlerdir. BATI KÜLTÜRÜNÜN KAYNAKLARI Minos Girit Adası kültürü diyebileceğimiz Minos Uygarlığı M.Ö. 2000-M.Ö. 1400 yıllarında Ege Denizinde önemli bir rol oynamıştır. Minos aynı zamanda krallara verilen genel addır. Merkezi bir avlu etrafında gelişen saray yapıları bir anlamda kent gibi yerleşimlerdir. Etrafları surlarla çevrilmediği için Minos halkının barışçı ve ticaretle uğraşan bir halk olduğu kolayca tahmin edilebilmektedir. Knossos, Phaisthos, Mallia, Gurnia en tanınmış saraylardır. Bu sarayların bağımsız birimler mi, yoksa federatif kuruluşlar mı olduğu tartışılmaktadır. Saraylarda özel yaşam kesimleri, işlikler, depolar ve dini birimler belli kesimlerde konuşlandırılmıştır. Minos Sanatı oldukça yüksek kültür özellikleri göstermektedir. Saray mimarisi, ticaret, seramik ve duvar resimleri etkileyici özelliklere sahiptir. Sanattaki natüralist üslup, yüzen balıklar, uçan kuşlar, doğa peyzajları ve insan resimleri dönemin özelliklerini aşan niteliktedir. Duvar resimlerinde dini törenlerin anlatıldığı sahnelerde boğanın üzerinden atlayan gençler resmedilmiştir. Boğa oyunlarının Girit dininde büyük önem taşıdığı şüphe götürmez. Çünkü Minantauros (Boğa İnsan) Helen Mitolojisinde Minos’un oğlu olarak anılmaktadır. Yılanlı tanrıça da baş tanrıdır. Linear A, Linear B denilen iki yazı şekli vardır. “A” çözülmemiş, “B” çözümlenmiştir. Mezopotamya’da çivi yazısı, Mısır’da hiyeroglif yazı kullanılmıştır. Fenike Alfabesi günümüzde kullanılan alfabenin temelini oluşturur; Grek (Eski Yunan) Alfabesi ve Romalılarda Latin Alfabesi bu alfabeden geliştirilmiştir. M.Ö. 3.000’li yıllarda kitap kültürü, Beyrut yakınlarındaki Fenike kenti Byblos kaynaklıdır. İncil’in Batı dillerindeki karşılığı olan “Bible” (İngilizce, Fransızca), “Bibel” (Almanca), “Bibbia” (İtalyanca) sözcüklerine kaynaklık ettiği düşünülmektedir. 34 Kültür Tarihi Mikenler Yunanistan’a M.Ö. 1600-M.Ö. 1100 yılları arasında Mikenler (Akha) egemen olmaya başlar. Daha önce buralarda Hint-Avrupa kökenli olmayan halklar yaşamaktaydı. Yazılı kaynağımız olmasa da, yer isimlerindeki “-ssos”, “-nthos” gibi sözcük son ekleri bize kentlerin Helen tarzı kuruluşa sahip olmadığını kanıtlamaktadır. Savaşçı bir millet olan Mikenler, şahin tepesi gibi çok sarp tepelerde kral kaleleri inşa etmişlerdir. Mykene, Tyrins, Atina, Theben en önemli Miken kentleridir. Merkezinde megaronun (uzun, galerili evler) yer aldığı kaleler tümüyle savunmaya yöneliktir. Birbirleriyle her daim savaş içinde olan kentler, bölgeleri dışına taşmadan tarımcı ve hayvancı toplumlar olarak yaşamaktaydı. Mikenlerin öncü Helen kültürü olduklarını düşünebiliriz. Minos seramiğini geliştirmiş olup kubbeli mezarlar, savaş arabası, metal sanatı ve savaş kıyafetleriyle dikkat çekerler. Bundan dolayı, savaşçı bir kavim olduğu düşünülebilir. Ayrıca, Mikenler, M.Ö. 1600’de Minos’a son vermişlerdir. Truva Savaşı da bu dönemde yapılmıştır. Destanlara konu olan Truva Savaşı, Spartalı Helena’yla Truvalı Paris arasındaki aşk yüzünden çıktığı düşüncesi yaygındır. Aslında savaşın, Ege Denizi’nden Karadeniz’e geçişin kontrol edildiği noktada bulunan kentin hem yok edilmesi, hem de zenginliklerine el konulması için yapılmış olması mantığa daha uygundur. Truva Savaşı, daha sonraki Doğu-Batı Savaşlarının sembolü olmuştur. Fatih Sultan Mehmet’in bile Konstantinopolis’i alarak Hektor’un öcünü aldığı için mutlu olduğu söylenir. Helenler Helen halkları Kuzeyden Yunanistan’a üç farklı boy olarak göç etmişlerdir. Aioller, İyonyalar ve Dorlar. Yunanistan’ın güneyi ile güneybatı Ege kıyılarında Karya Bölgesinde Dorlar, Atina ve çevresi ile Ege Anadolu’sunda İyonyalılar, Atina’nın Kuzeyi ve Euboia Adası ile Anadolu’da Mysia Bölgesine de Aioller yerleşmiştir. Hepsi Grekçe konuşsalar da, aralarında diyalekt farkı bulunmaktadır. Helen dünyası yerleşim merkezleri ilk bakışta köy niteliğindeydi ve köyler topluluğuydu. Kentlerin gelişimleri kent ve devlet yönetiminin birleşmesiyle doğmuş ve Polis kavramıyla kent devletleri anlam kazanmaya başlamıştır. Şehrin belgesi olarak kente “asti” köy yerleşimine ise “kome” denmekteydi. Polis ise siyasi bir varlığı olan şehirdir. Yunanistan’da Tunç Çağı sonunda oluşan yerleşimlerde yönetimde “Basileos” denilen bir bey vardır. Basileos doğuştan hak sahibi insandır. Kraliyet yönetiminin son bulmasıyla “Aristokrasi” devri başlar. Aristoteles bu devri en iyinin idaresi olarak gösterir. Yerleşme gelişir ve idari yönetimde kabile başı bulunmaz. Klan İyonya Kentleri: Milet, Priene, Efes gibi İyonya kentleri kent planlaması yapılan ilk dünya kentleridir. Miletli Hippodamos (M.Ö. 4.yüzyıl) yaptığı kent planlamasıyla tarihe damgasını vuracak ve sonraki yüzyıllarda Roma kentlerine dek etkisi yayılacaktır. Buna göre, bütün cadde ve sokaklar birbirine paralel ve dik kesecek konumda “ızgara planı” şeklinde dikdörtgen bloklar halinde oluşturulmuştur. Efes en görkemli liman, sayfiye kentlerindendir. M.Ö. 4. yüzyıldan itibaren limanın kirlenmesi ve dolmasıyla gerilemeye başlar. Daha sonra Hıristiyan misyonerlerin uğrak yeri ve ideolojik hedefi olmuş, ancak Efesliler dinlerini değiştirmemek için direnmişlerdir. Ünlü filozof Herakleitos Efes’li; matematikçi Thales Milet’li, Pytogoras Sisamlıdır.Polisleşme M.Ö. 6. yüzyıldan itibaren gelişmeye başlamıştır. M.Ö. 8. yüzyıl ve M.Ö. 7. yüzyılda köy yerleşmelerinden kente doğru bir gelişme görülmektedir. 2. Ünite - İlk Çağlar, İlk Kültürler 35 başlarından oluşan konsey tarafından yönetim için “Boule” (meclis) kurulmakta ve her yıl bir yıllığına bir kişi seçilmektedir. Memurlar soylu kişilerden oluşmakta, adalet ise yazılmamış yasalarla sağlanmaktadır. Ege’de en eski yazılı yasalara Girit’te Gortyn’de rastlanır. Tüccarların ve köylülerin zenginleşip geniş topraklara sahip olması, Aristokratlara karşı ayaklanmalara neden olmuş ve oligarşi yönetimi doğmuştur. Ticaretin ve tekniğin gelişmesiyle sömürgeleştirme (kolonizasyon) hareketi hızlanır; servet sahibi kişiler söz sahibi olur; yönetim, asil kişilerin elinden ticarette zengin olmuş kişilere geçer. Bu dönemde burjuvalarla (kentsoylular) aristokratlar arasındaki kişisel çatışmalardan dolayı krizler yaşanır, gelişme kaydedilemez. Devletin yapısı bozulmaya başlayınca artık kudretli kişiler devlet yönetimini güçleriyle ele geçirmeye başlar. “Tiranoslar” adı altında bir nevi diktatörlük oluşsa da, başa geçen kişiler, yaşadıkları polislerinin (kentlerinin) kalkınması için çalışırlar ve gelişme ve refah gözlenir. Tiranlık, Helen kentleri için iyi bir yönetim örneği sunsa da, babadan oğula geçen bir hal alınca ayaklanmalar çıkar ve yönetimler yıkılır. Sonraki aşamada ise demokrasinin oluşmaya başladığını ve demokratik Polis devletlerinin yaygınlaştığını görürüz. Helenler, koloni kurmak ve ticareti geliştirmek için denizlere hâkim olmak istemişlerdir. Bu amaçla Fenikelilerle olan ilişkileri aynı zamanda kültürel bir alışveriş olmuştur. Konsonantlardan oluşan Fenike alfabesine altı vokal ekleyerek Grek alfabesi oluşturulmuştur. M.Ö. 750’de Yunan Kolonizasyonu başlamış ve Akdeniz, Ege Denizi ve Karadeniz’de sayısız yeni kent kurulmuştur. M.Ö. 7. yüzyılın ortalarında ağır askerler sistemi olan Phalanx sistemi geliştirilerek, askerler zırh, kalkan, kılıç, dizlik ve iki metre uzunluğunda mızraklarla donanır; Bronz Çağından itibaren de süvariler orduda görev alır. Yasalar M.Ö. 7. yüzyıldan itibaren yazılı hale getirilmeye başlar. Helenler, Lidyalılardan para sistemini öğrenerek ticarette para kullanmaya başlamışlardır. Drakon Yasaları M.Ö. 629, Solon Yasaları M.Ö. 594 tarihlidir. ANTİKÇAĞDA BİLİM FELSEFE İlkçağ felsefesi, doğa felsefesidir, dünyayı ve onun yaradılışını sorgulamayı amaçlar. Bu Thales’e göre “su”, Anaximenes’e göre “hava”, Pythogaras’a göre “sayı”, Demokritos’a göre “atom”dur. Miletli Thales, güneş tutulmasını hesaplamış, dünyanın tanrılar tarafından değil fiziksel oluşumlar sonucu meydana geldiğini öne sürmüştür. Yunan felsefesinde üç isim felsefenin kurucuları kabul edilir. Bunlardan ilki Sokrates, (M.Ö.470-M.Ö.399), özellikle ahlak felsefesinin öncüsüdür. Tanrılara inanmamakla ve düşünceleriyle gençleri zehirlemekle suçlanarak ölüme mahkûm edilir. Yaptığı ünlü savunma, öğrencisi Platon tarafından “Sokrates’in Savunması” başlığıyla kaleme alınmış olup insanlığa felsefi bir erdem dersi olarak değerlendirilmiştir. İkincisi Platon (İ.Ö. 420-340) , bilgi, idea, ruhun ölümsüzlüğü, evrenin oluşumu konularındaki düşünceleriyle Hıristiyanlık üzerinde etkili olmuş ve düşünceleri bugün bile tartışılmaktadır. Ona göre, gerçekte var olan idealar evrenidir. Platon bu evrendeki değişmez, sabit, kalıcı varlıklara idea adını verir. Bu dünyanın sadece bir yansıma olduğunu, her şeyin özünün “ide”ler olduğunu belirterek, yaşadığımız evrenin sadece bir gölge olduğunu ileri sürmüştür. Bu yüzden onun gözünde sanat sadece bir taklittir; şiir tutkuları besler ve mutsuz olmamızı sağlar; şair Devlet’e sokulmamalıdır. Sistematik felsefenin kurucusu kabul edilen Aristoteles (İ.Ö.384-322) ise, ilk kez felsefi düşünceyi belli ilkelere dayandırmış, ayrıca mantık biliminin öncülüğünü yapmıştır. Aristoteles, Poetika adlı eseriyle sanat eseri çözümlemelerine öncülük etmiş; felsefenin önemli bir alanı olan metafizik konusunda yöntemli düşünceler geliştirmiştir. 36 Kültür Tarihi Sparta: M.Ö. 9. Yüzyılda Dorlar tarafından iskân edilmiştir. M.Ö. 8. yüzyılda Spartalılar (Lakedaimonialılar) kente egemen olmuştur. Savaşçı kavim olan Spartalılar, köy yerine kışlalarda yaşamayı tercih etmişlerdir. Kadınlar köylerde yaşar ve erkekler çok seyrek olarak onları ziyaret eder. Çocuklar sekiz yaşlarına kadar anneleri yanında kalırlar ve sonra kışlalarda askeri eğitime alınırlar. Eğitimlerinde beden eğitimi, yüzme ve silah kullanma öğretilir ve dayanıklı ve güçlü hale gelmeleri için her şey yapılırdı. Batı dünyasında ‘Sparta usulü eğitim’ deyimiyle insanların zorluklara karşı güçlü eğitilmesi dile getirilir. Helen kavimleri içindeki en iyi savaşçılardır ve az konuşma özellikleriyle tanınırlar. Batı dilinde az konuşanlara ‘lakonik’ denilmesi, Sparta’nın Lakonia Bölgesinde yer almasındandır. M.Ö. 6. yüzyılda Yunanistan’ın ilk savaş birliği olan Peloponnesos Birliğini kurmuşlardır. Atina: Attika yarımadasının başkenti niteliğinde olan Atina’da, demokrasinin ilk tohumları atılmıştır. Solon Yasalarına göre halk 4 tabakaya ayrılmaktadır. En üst tabakadakiler yüksek memur olabiliyordu. En alt tabaka seçilme hakkına sahip değildi, fakat memur seçimlerinde oy kullanabiliyorlardı. Halk Meclisi (Boule) demokrasinin ilk basamağı olmuştur. Eklesia’da yasalar önce tartışılmakta, düzeltildikten sonra oylanmaktaydılar. M.Ö. 487’de Arkhon, halktan her kişinin üst dereceli memur olabilme hakkını tanımıştır. Helen arkaik döneminde önemli kültürel, politik ve sosyal değişimler yaşanmıştır. M.Ö. 7-M.Ö. 6. yüzyıllarda yazma sanatında önce lirik daha sonra epik form geliştirilmiştir. Arkhesialos ve Sappho dönemin en tanınmış şairlerdir. Bir rivayete göre kör olan ve İzmir’de de yaşamış olan Homeros’un yazdığı ya da derlediği “Ilyada ve Odisseia” destanları Batı edebiyat kültürünün başlangıç eseri kabul edilir ve kurgusu, anlatı dili, söz sanatları açısından birçok dünya yazarını etkilemiştir. Fotoğraf 2.4 Milet Antik Tiyatro Kaynak: http://tr.wikipedia .org/wikiDosya: MiletusTheater 6August2005.JPG 2. Ünite - İlk Çağlar, İlk Kültürler 37 Klasik dönemde (M.Ö. 500-M.Ö. 323) tarih yazıcılığı başlamıştır. Halikarnaslı Herodot, tarihin babası kabul edilir ve onu politik ve askeri konuda verdiği bilgilerle Thykildites izler, Mimarlık alanında Atina’daki Akropolis doruğa ulaşmış bir eserdir. Heykel sanatında Phidias, Polykleitos, Myron, Praksitales, Helen klasik örneklerini oluşturmuşlardır. Tiyatro’da tragedya ve komedya oyunlar sergilenir. Platon, Aristoteles bu dönem filozoflarıdır. Halikarnas kralı Mausolos’un kendisi için yaptırmış olduğu mezar, bugünkü adıyla Halikarnas Mozolesi dünyanın yedi harikasından biridir. (Yine Dünyanın yedi harikasından Efes Artemis Tapınağı, İskenderiye Deniz Feneri ve Rodos Heykeli Helenistik dönemin başyapıtlarıdır). Pers saldırıları Helenler için hep korkulu rüya olmuştur. Pers Kralı Dareos, M.Ö. 490’da Marathon’da yenilir. Savaşta, ulak Pheidippides, Marathon’dan koşarak haber getirdiği için günümüzde atletizmde en uzun koşu Maraton adıyla koşulmaktadır. Persler, M.Ö. 479 Platae ve M.Ö. 478 Mykale savaşlarında yenildikten sonra Yunanistan’a karşı bir daha sefer düzenlememişler, Atina’nın Helen liderliğini ele geçirmesiyle “Attika Delos Deniz Birliği” kurulmuştur. Ancak savaşlar ve iç karışıklıklar sonrası M.Ö. 4. yüzyılda, kuzeyde gelişmekte olan Makedonya Krallığı bölgede egemen olur. Makedonya: Makedonya Kralı II. Filip güçlü bir devlet kurmak için güneydeki Helenleri egemenliği altına almayı planlamaktadır. Helenlerin güçlerini bildiği için bilim ve felsefesiyle bile ilgilenerek, Aristoteles’i oğlu III. İskender’in (ileride Büyük İskender) eğitmeni yapar. M.Ö. 338’de Khaironeia Savaşından sonra Yunanistan’a tümüyle sahip olur. Böylece Helen kent devleti yönetimi son bulmuş olur. Asıl Tragedya ve Komedyalar: Tragedyalar felsefi hakikatleri anlatırlar; izleyicilerde, okurlarda heyecan, korku, gerilim vb. duygular yaratırlar; her zaman dramatik bir sürükleyiciliğe ve ruhu arındırma gücüne (katarsis) sahiptirler. Kahramanların yazgıları yüceltici bir söylemle etkileyicidir; Sophokles’in ünlü tragedyası Antigone’de, başkahraman Antigone, vatanına karşı savaştığı gerekçesiyle erkek kardeşi Polyneikes’in cesedinin gömülmemesini emreden Kral’ın emrine uymaz ve kardeşini gizlice dini kurallara uygun olarak defneder; bu nedenle kral tarafından bir mağaraya diri diri gömülmekle cezalandırılır. Tabii bu tragedya, kurallara başkaldırmanın ve hukuk savaşımının ve kadın direnişinin simgesi olmuştur. Günümüzde de sık sık sahnelenmektedir. Komedyalar ise Dionisos Bahar Şenliklerinde oynanan güldürü, abartılı ve cinsel içerikli eserlerdir. Sophokles, bugün de dünyada sergilenmeye devam eden Kral Oeidipus, Antigone ve Elektra adlı tragedyaların yazarı; Aristophanes ise Eşek Arıları, Kuşlar ve Barış gibi dünyaca ünlü komedyaların yazarıdır. Antikçağ Heykel Sanatı: Antikçağda heykel sanatçısı, önceleri, görmediği fakat içinde yaşattığı Tanrı ve Tanrıçaları inanç gücüyle hayal ederek (bu nedenle gözlerin formu çoğu kez belirsizdir), yontmuşlar yani imgeleştirmişlerdir. Ama daha sonraları, bedeni nasıl işlemesi, yani imgeleştirmesi gerektiğini “kendisi” de bilmek isteyecek ve işe gözlerini kullanmakla başlayacaktır; bu da kendisini mükemmeliyete ulaşma adına yeni estetik ve teknik arayışlara sürükleyecektir. Sanatçı zamanla taşı yontarak ruhun derinliklerini dile getirme tutkusuyla dolacaktır. Oysa Mısır Sanatında inançlar, töreler doğrultusunda resmetmek esastı. Bu nedenle Mısır kabartmalarında, heykellerinde ve resimlerinde daha çok inancın öykülenmesi esastır. Bunu kabartmalarda, hatta Piramitlerde (ölümden sonraki hayata inanıyorlardı) bile gözlemleyebiliriz. 38 Kültür Tarihi amacı Pers ülkesine sefer düzenlemektir. Hazırlıklara başlar, fakat M.Ö. 336’da kızının düğün töreninde öldürülür. Tahta geçen genç İskender, babasının yarım kalan projelerine devam eder; güçlü ordusuyla Yunanistan, Makedonya, Anadolu, Mezopotamya, Suriye, Filistin, Mısır, İran, Afganistan, Pakistan ve Hindistan’ı sınırları içersine alan büyük imparatorluğunu kurar. Ordusunun istememesi üzerine Doğu seferine son verir ve Babil’e geri döner. Çok geniş bir coğrafya ve farklı birçok halkın yöneticisi olduğu için Doğu ve Batı dünyasını birleştiren bir politika yaratmaya çalışır. “Helenizm” denilen bu çabaları M.Ö. 322’de genç yaşında ölmesinden dolayı son bulur. Krallığı ardıllarının talihsiz sonları nedeniyle komutanları arasında bölünür. Bu döneme Diodokhlar Devri denir. Bu dönemde Krallıklar kendi aralarında birbirlerine karşı savaşmışlar ve güçlerini yitirmeye başlamışlardır. Dış güçlerin etkisi ve Romalıların Doğuya doğru ilerlemesi Helenlerin sonu olmuştur. Romalılar İtalya’nın batı kıyılarının orta kesiminde yer alan bir kent çok kısa sürede dünya hâkimi olacaktır. Bu kent Roma’dır. Kuruluş efsanesinde Remus ve Romulus adındaki iki kardeş, kentin kurulacağı yer konusunda kavga ederler ve Romulus Remus’u öldürür. (Semai dinlerde Habil ve Kabil hikâyesi gibi). Romulus, kenti Palatin Tepesinde kurar. Arkeolojik araştırmalar kentin en eski yerleşiminin burası olduğunu kanıtlamaktadır. Roma kentinin bulunduğu bölgeye Latium denir. Kuzeyde yer alan Etruria Bölgesine egemen olan Etrüskler, başlangıçta kentin hâkimi ve kralları Etrüsk soylularıdır. Arkeolojik veriler ve yazılı kaynaklar kentin bir Etrüsk kenti olduğunu kanıtlamaktadır. Forum binalarının inşası, ordunun organizasyonu, Etrüsk silah teknikleri, soylularının giydiği ‘toga’, Etrüsk etkisinin Roma’da çok yaygın olduğunu göstermektedir. Etrüsk yazısı okunabilmesine rağmen, halen çözümlenememiştir. Roma Krallığı başlangıçta adlarına ‘patrici’ denilen Romalı aristokratların oluşturduğu ‘senatus’ (meclis) ve krallar tarafından yönetilirdi. Aristokrat olamayan sıradan yurttaşlara ‘plebs’, Roma halkına da ‘Populus Romanus’ denirdi. M.Ö. 509 yılında Romalı aristokratlar eşitlik istemiyle krallığa karşı ayaklanırlar ve “Cumhuriyet” yönetimine geçerler. Devlet yönetiminde kral yerine, konsül adını verdikleri meclis tarafından seçilen iki yüksek dereceli görevli bulunuyordu. Konsüller yalnızca bir yıllığına yönetimde kalıyor ve yeniden seçilmelerine izin verilmiyordu. Devlet yönetimi, din işleri ve askeri idare bu iki yetkili kişiye teslim ediliyordu. Toplum ve devlet büyüyüp geliştikçe, yönetimle ilgili bazı konular (hazine, şehrin denetimi, mahkemeler gibi) daha küçük derecedeki görevlilere aktarılmıştır. Seçkin sınıf olan Patricilerden başkası konsül olmazdı; ama zaman içinde aristokratlara karşı halkın ayaklandığı ve bazı hakları elde ettiği bilinmektedir. Daha sonra, tüccar zenginler Helen Estetiği Helen kültüründe estetik güzellik anlayışı çok önemlidir. Abartılı ve gösterişli olmayan, kısa ve öz olarak dile getirilen bu güzellik anlayışı, dolambaçlı ve hayalci değildir. Sanat eserleri emek ve ustalık işidir. Her şeyin ölçülü olması esastır. Simetri (sym: ile birlikte, metron: ölçü, metre) kavramı her şeyin ölçülü olmasını anlatmak için kullanılmıştır. Sanatçılar güzelliği tanrısallaştırmışlar, Tanrıları güzel insan olarak resmetmişler ve yontmuşlardır. Bu da Helenlerin sanat, edebiyat felsefe alanında ideali bulmaya çalıştıklarının göstergesidir. Bu nedenle, Grekçe (Eski Yunanca), edebiyatın ve sanatın dili olmuş, Roma ve Batı kültürünü derinden etkilemiştir. Batı dilerinde birçok sözcüğün etimolojik kökeni Grekçe sözcüklere dayanmaktadır. Kentin kuruluşu Roma Anallarına göre M.Ö. 754 olarak kabul edilmektedir. 2. Ünite - İlk Çağlar, İlk Kültürler 39 (equites) grubu da yönetimde söz sahibi olmak istemiş ve aristokratların senatoyu bırakmak istememeleri nedeniyle Roma’da huzursuzluk ve iç savaş (M.Ö. 2. - M.Ö. 1. yüzyıl) dönemi başlamıştır. Askeri gücünü kullanmak isteyen Sezar diktatörlüğe yönelince Cumhuriyetçi aristokratlar tarafından öldürülmüş (M.Ö. 44) ve Octavianus başa geçerek İmparatorluğu kurmuş ve kendisine “kutsal” anlamına gelen ‘Augustus’ unvanının verilmesiyle Roma yeni bir çağa girmiştir. Yönetim bundan sonra ‘principi’ denilen birinci sınıf vatandaşlar tarafından yönetilmeye başlanır. 200 yıl iyi yönetilen İmparatorluk, zamanla tek adam yönetimine doğru yol almış ve birçok kriz dönemleri yaşamıştır. Antik dönemin en geniş imparatorluğu olan Roma İmparatorluğu, Kavimler Göçünün etkisiyle (Vizigotlar, Vandallar Roma’yı birkaç kez yağmalarlar) M.S. 395 yılında, Doğu ve Batı Roma olmak üzere ikiye ayrılır. Batı Roma İmparatorluğu 476’da yıkılır. Roma İmparatoru I. Konstantin (Büyük Konstantin) Roma’nın yaşadığı kargaşayı (kavimler saldırısı, vb.) göz önüne alarak, 330 yılında yeniden imar ederek kendi adını verdiği Konstantinopolis’i (İstanbul) başkent yaparak Doğu Roma İmparatorluğunu (Bizans) kurar ve Roma çok tanrılı olduğu halde politik stratejilerden dolayı kendisi Hıristiyanlığı benimser. Romalıların en büyük özellikleri “gravitas” dedikleri vakar ve ağırbaşlı bir ciddiyet, “pietas” dedikleri tanrısal ve üstün insanlık ve otoriteye karşı hizmet duygusu ve bağlılık, ‘simplicitas’ her türlü iş, görev ve hizmette kesin ve değişmeyen dürüstlüğe önem vermeleridir. Roma’da disiplin önemliydi ve bir Roma ailesinde “baba” sözü kutsaldı; resmi görevde, sosyal hayatta ve askeri görevde ve hayatın birçok alanında bu devam ederdi. Roma ve Romalılar hiçbir zaman güçlükler karşısında yılmamış, kaybetseler bile yine ayakta kalmaya çalışmışlardır. Roma’nın en büyük başarılarından birisi de elde ettiği şeyleri elinde tutabilme yetisidir. Roma büyük bir İmparatorluk kurmuş ve onu koruyabilmiştir. Hükümet gelenekleri ve yönetim anlayışları ve uygulamaları dünyada birçok alanda düzeltilerek uygulamaya konulmuştur. Eyaletlerde, İmparatorluk kültünü, yani TanrıKral düşüncesini yaymışlardır. Bu şekilde, eyaletlerde yaşayanlar imparatoru Tanrı ve koruyucu olarak görmekte ve ona daha çok bağlanmaktaydılar. Anadolu’da bu amaç uğruna ‘neokorie’ denilen çok sayıda imparator kültü rahipleri oluşturulmuştur. Roma İmparatorluğu ayrıca eline geçirdiği topraklarda yaşayanlara belli imtiyazlar vererek kendisine bağlamış, akılcı bir politika izleyerek, başarılarını yalnız savaşla değil, diplomatik olarak da sağlamıştır. Diğer yandan, Romalılar eyaletlerin gelişmesine büyük önem vermişler ve halkın dinine hoşgörülü davranmışlardır. Ancak, Yahudilerin kutsal kenti Kudüs’te, Hz. Süleyman döneminden kalan kutsal tapınağı M.Ö. 70’de içine Roma İmparatoru heykeli koyarak bir Roma İmparatorluğu tapınağına dönüştürmeleri isyanlara neden olmuş, Roma askerleri de tapınağı yerle bir etmişler, geriye bugün Musevi cemaatinin bu olay anısına kült yerine dönüşen Ağlama Duvarı kalmıştır. Romalıların ayrıca Hıristiyanlığın ilk yayılma yıllarında Hıristiyanlara karşı çok sert davrandığı da bilinmektedir. Tarihte Roma ve Kartaca çekişmesi ünlüdür. Bunlardan en ünlüsü de Kartacalı komutan Hannibal’in Roma kapılarına dayanmasıdır. Romalılar bugün de zaman zaman kullanılan “Hannibal ad portas” (Hannibal kapı’da) deyimiyle o dönemki korkularını belirtmektedirler. Ama Hannibal, savaşı talihsizlikler sonucu kaybetmiş, Roma da Batı Akdeniz’e egemen olmuştur. M.Ö. 264- M.Ö. 202 yılları arasında Roma ve Kartaca arasındaki bu önemli savaşlar tarihte Pön Savaşları (üç büyük savaş olmuştur) olarak adlandırılır. 40 Kültür Tarihi Roma’nın en çok ilerleme kaydettiği alanlardan biri de hukuktur. Konsüller döneminden İmparatorlar dönemine dek etkileyici çeşitli yasalar çıkartmışlar ve uygulamaya koymuşlar, ayrıca avukatlık mesleğini yaratmışlardır. Roma Hukuku bugün Türkiye de dahil olmak üzere birçok ülkede yeni düzenlemelerle uygulanmakta ve hukuk fakültelerinde ders olarak okutulmaktadır. Roma ordusu başlı başına düzenli ve disiplinli bir eğitim ocağı olarak bilinmektedir. Romalı paralı askerler (lejyonlar) kendi içlerinde özgürdü, ama hep konsül ve İmparator önderliğinde savaşmışlardır. Sınır bölgelerine yerleştirilerek Tuna ve Fırat boyunca belli aralıklarla konuşlandırılmış kalelerde dıştan gelen saldırılara anında müdahale edilebilmekteydiler. Paralı askerlerin evlenmesi yasaktı ve ancak emekli olduklarında bir eyalette toprak sahibi olabiliyorlar ve evlenebiliyorlardı. Mimarlık alanında uzman olan Romalı mühendisler, kireç harçlı Roma betonu kullanarak çok katlı evler, büyük köprü ve su kemerleri, hamamlar, forumlar, tiyatrolar, anfitiyatrolar, odeonlar, çeşmeler, gymnasiumlar inşa etmişlerdir. Kentler zenginleşmiş, alt yapı tesisleriyle modern kentleri imrendirecek kadar başarılı yapılar ortaya çıkmıştır. Roma harcı ve çelik konstrüksiyon kullanımı mimarlık alanında büyük bir yeniliktir. Romalılar kara yolu yapımına da oldukça önem vermişlerdir. Via Flaminia (Adriyatik Yolu) ve Via Appia (taş asfaltlı Brundisium yolu) başta olmak üzere tüm İmparatorluğu yol ağıyla donatmışlardır. Günümüzde ‘Her yol Roma’ya çıkar’ cümlesi bunu anlatmaktadır. Latince resmi dil olarak, edebiyatta ve özellikle hitap sanatında özenle kullanılmıştır. (Cicero önemli bir hatiptir). Ayrıca, Batı Avrupa’da, Katolik kilisesinin resmi dili ve Üniversitelerde de bilim dili olarak uzun yıllar kullanılmıştır. Roma kültürü Akdeniz dünyasında da yüzyıllar boyunca etkili olmuştur. Özellikle ortaçağın karanlık dünyasından çıkıp, aydınlanma döneminde bilim ve sanatta Rönesans, dinde reform hareketleriyle yönetimin sivilleşmesinde rol oynamıştır. Fotoğraf 2.5 Roma, Kolezyum. 2. Ünite - İlk Çağlar, İlk Kültürler 41 Özet İnsanlar vahşi yaşamlarında birçok şeyi keşfetmişler; ateşi kontrol altında tutabilmeyi başarmışlar ve Neolitik devrimi gerçekleştirmişlerdir. Neolitik dönemde avcı ve toplayıcı olmaktan çıkıp tarım ve hayvancılıkla uğraşmaya başlamışlar; mağaralardan çıkıp önce evler, köyler ve daha sonra da kentler kurmuşlar; doğadan buldukları nesneleri kap kacak olarak kullanmışlar, daha sonra pişmiş topraktan mutfak araçları üretmeye başlamışlar, tekerleği keşfetmişler ve metalleri işlemeye başlamışlardır. Bakır, tunç ve demir sırayla en yoğun kullanılan madenlerdir. İlk gelişkin kültürlerin görüldüğü yer Mezopotamya’dır. Sümerlerde bütün topraklar tanrınındır. İlk yazıyı ve kent devletlerini onlar oluşturmuşlardır. Akadlarda, kral Sargon dünya hâkimiyeti kurmaya çalışmıştır. Babilliler Hammurabi Kanunlarını yazılı hale getirmiştir. Asurlar ticaret kolonileri kurmuşlar, ayrıca savaş aletlerini geliştirmişlerdir. Mısır ülkesi aşağı ve yukarı olmak üzere iki kısma ayrılmıştır. Eski imparatorluk döneminde büyük piramitler inşa edilmiş ve mumyalanan firavunlar ölümden sonra yaşamın devam ettiğine inanıldığı için piramitlere gömülmüşlerdir. Yeni krallık döneminde Mısır en geniş sınırlarına ulaşmıştır. Hititlerle savaşarak Kadeş Antlaşmasını imzalayan II. Ramses en güçlü krallardandır. Suriye’de etkin olan kültür denizciliktir; deniz ticareti ve günümüz alfabesinin temelini oluşturan ise Fenike kültürüdür. Akdeniz’de koloni kentler kurarak ve kısa sürede gelişerek ticaret yapmaya başlamışlardır. Kartaca buna en iyi örnektir. Filistin’e hâkim olanlar ise İsrail oğullarıdır. Rahipler tarafından yönetilen ülkede Eski Ahit (Tevrat) en önemli kitap olmuştur. İbranice ve çivi yazısından geliştirilen alfabesi uzun yıllar kullanılmıştır. İran coğrafyasına öncelikle Elamlar egemen olmuştur. Daha sonra Medler ve Persler güçlü devlet kurmuşlardır. Persler büyük İmparatorluk kurarak geniş topraklara sahip olmuştur. Yönetimde yerel yönetimleri bağımsız bırakmış, onları vasalları yapıp, başlarına Satrap denilen vali denetiminde bırakmışlardır. Pers Kralı, kralların kralı olarak anılır. Persler Arami dilini kullanmışlar ama topraklarında farklı birçok dil konuşulmuştur. Anadolu’daki erken kültürlerden birisi de Hitit Devletidir. Çok tanrılı dinleri Anadolu’daki dinlerin kökenini oluşturur. Kent kuruluşları, açıkhava tapınakları ve kerpiç taş kullanımlı yapılarıyla çok özeldir. Doğu Anadolu’da Tuşba’da (Van) Urartular hüküm sürmüş; Asurlularla siyasi ilişkide bulunmuşlar; metal işçiliğinde ileri gitmişler ve krallarını kaya mezarlarına gömmüşlerdir. Frigler ise Hititlerden sonra Batı Anadolu’ya egemen olmuşlardır. Kral Gordios ve kral Midas ünlü krallarıdır. Batı Anadolu’yu Friglerden devralan Lidyalılar ise atlı askerleri ve ilk parayı bulmaları ve ticarette güçlenmeleriyle tanınır. Helen Kültürü ilk demokrasiyi ve cumhuriyet rejimini kuran, mimari, resim, heykel sanatında temel yapılar ve eserler gerçekleştiren, Grekçe ile dünya edebiyatında ve güzel sanatların birçok alanında ileri adımlar atılmasına öncülük eden bir kültürdür. Yazılı yasalarla toplumda düzeni sağlamaya çalışmışlardır. Gökbilimi, haritacılık, matematik, fizik vb. birçok bilim dalı ve felsefede (Sokrates, Platon, Aristoteles) dünyada yol gösterici olmuşlardır. Helen kavimlerinden Spartalılar savaşçı kişilikleri ve disiplinleriyle öne çıkarken, Atinalılar bilge, barışçı, aristokrat ve bilimlere açık nitelikleri, dünya ticaretine verdikleri önemle dikkat çekmişlerdir. Makedonya egemenliğinde Büyük İskender’in önderliğinde dünya devleti olmuşlar ve “Helenizm” anlayışıyla çığır açacakken, kralın ani ölümü bu projeyi yarım bırakmıştır. Küçük bir kentten dünya liderliğine yükselen Roma toplumu Avrupa’nın uygarlaşmasını sağlayan toplum olmuştur. Latince uzun yıllar din, siyaset ve bilim alanında egemen dil olmuştur. Romalılar ciddi, ağırbaşlı, dindar, otoriteye saygılı, görev ve hizmet bilincinde, dürüst insan olmaya çalışmışlardır. Sahip oldukları toprakları eyalet sistemiyle yönetmede başarılı olmuşlardır. Ordularının gücü onların Akdeniz dünyasında da etkili olmalarını sağlamıştır. Mimaride Roma harcını kullanmaları devrim yaratmıştır. Organize kentler kurmuşlar, alt yapı hizmetleriyle ve gelişmiş karayolu ağıyla örnek bir imparatorluk olmuştur. 42 Kültür Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. Neolitik Devrim nasıl nitelendirilebilir? a. Avcı-toplayıcılıktır. b. Ateşin bulunmasıdır. c. Üretime geçiş dönemidir. d. Tekerleğin icadıdır. e. Tapınağın yapılmasıdır. 2. Gılgamış Destanı aşağıdakilerden hangisini konu almıştır? a. Yaradılış ve Tufan efsanesini b. Kahin Gılgamış’ın kehanetlerini c. Mısırlıların siyasi hayatını d. Helen tanrılarını e. Lidya ticari hayatını 3. Altını değerli maden olarak kabul eden ilk devlet aşağıdakilerden hangisidir? a. Sümerler b. Akadlar c. Babiller d. Asurlar e. Mısırlılar 4. Piramitler hangi dönemde inşa edilmiştir? a. Yeni Mısır Krallığı b. Sümerler c. Elamlar d. Urartular e. Eski Mısır Krallığı 5. Aşağıdaki kültürlerden hangisinde “Kralların Kralı” unvanı alan Büyük Kral vardır? a. Frig b. Pers c. Helen d. Roma e. Sümer 6. Kadeş Antlaşması hangi devletler arasında yapılmıştır? a. Sümer-Mısır b. Hitit-Akad c. Mısır-Hitit d. Mısır-Urartu e. Hitit-Asur 7. Bugün kullanılan Latin alfabesinin en eski kökenini hangi kültürün alfabesi oluşturur? a. Fenike b. Frigya c. Elam d. Sümer e. Akad 8. Aşağıdaki eserlerden hangisi Platon’a aittir? a. Eşek Arıları b. Antigone c. İskenderiye Feneri d. Sokrates’in Savunması e. Kral Oidipus 9. Aristoteles’in önemi hangi özelliğinden kaynaklanır? a. Tragedya yazarı b. Sistematik felsefenin kurucusu c. Fizikçi d. Din adamı e. Helen kralı 10. Romalıların devlet yönetiminde en başarılı oldukları konu nedir? a. Paralı bir orduya sahip olmaları b. Diplomatik oyunları iyi bilmeleri c. Rahiplerinin çok etkili olmaları d. Diktatörleri önemsemeleri e. Ele geçirdikleri toprakları uzun süre ellerinde tutabilme ve yönetme yetenekleri 2. Ünite - İlk Çağlar, İlk Kültürler 43 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. c Yanıtınız yanlış ise “Tarih Öncesi Dönem” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. a Yanıtınız yanlış ise “Sümerler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. d Yanıtınız yanlış ise “Asurlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. e Yanıtınız yanlış ise “Mısırlılar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. b Yanıtınız yanlış ise “İran-Elam” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. c Yanıtınız yanlış ise “Hititler” konularını yeniden gözden geçiriniz. 7. a Yanıtınız yanlış ise “Mezopotamya: İlk Yazı, İlk Şehir Devletleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. d Yanıtınız yanlış ise “Helenler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. b Yanıtınız yanlış ise “Helenler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10.e Yanıtınız yanlış ise “Romalılar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Neolitik Devrim diye adlandırılan dönemde insanlar avcı-toplayıcı-göçebe yaşam tarzını terk ederek tarıma başlamışlar ve haliyle yerleşik hayata geçerek ilk yerleşim merkezlerini kurmuşlar ve hayvanları evcilleştirmeye başlamışlardır. Sıra Sizde 2 Tarih boyunca farklı diller konuşan kavimlerin bir arada yaşadığı bir bölge olan Mezopotamya, hem coğrafi yaşam koşulları açısından elverişli, topraklara sahipti, hem de bölgede egemen olan devletler, kültürel ve teknolojik açıdan önemli gelişimler kaydetmişlerdi. Mezopotamya’yı birçok farklı kültürlerin kaynaştığı, ilk okur yazar kavimlere ev sahipliği yaptığını, ilk kent uygarlıklarının (ticaret, bilim, teknoloji) burada başladığını unutmamak gerekir. Sıra Sizde 3 Hititçe eski Hint-Avrupa dil ailesindendi. Hititler hem Çivi Yazısını hem de Hiyeroglif yazıyı kullanmışlardır. Çivi yazısı genelde Asurluların ve Akadların çivi yazısı olup sarayda kullanıldığı anlaşılmaktadır. Hiyeroglif yazıya ise genellikle kabartmalarda ve yazıtlarda rastlanmaktadır. Hitit çivi yazısı ancak 1940’da çözülebilmiştir. Yararlanılan Kaynaklar Akurgal E, (1961). Die Kunst Anatoliens von Homer bis Alexander, Hirmer Verlag, München. Akurgal E. (1989). Anadolu Uygarlıkları, Net Yayınları, İstanbul. Akurgal E. (2002). Anadolu Kültür Tarihi, Tübitak, Ankara. Bickerman E. J. (1980). Chronology of the ancient world, Thames and Hudson, London. Childe, V. G. (1998). Tarihte Neler Oldu, Alan Yayıncılık, İstanbul. Egon F. (2006). Mısır ve Antik Yakındoğu’nun Kültür Tarihi, Dost Kitapevi, Ankara. Günaltay M. Ş. (1987). Yakın Şark, Elâm ve Mezopotamya, Türk Tarih Kurumu, Ankara. İnan A. (1992). Eski Mısır Tarih ve Medeniyeti, Türk Tarih Kurumu, Ankara. Tanilli, S. (1994). Yüzyılların Gerçeği ve Mirası: İnsanlık Tarihine Giriş, I. Cilt İlkçağ, Adam Yayıncılık, İstanbul. Tanilli S. (2003), Uygarlık Tarihi, Adam Yayıncılık, İstanbul. Amaçlarımız 3 Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Ortaçağ Avrupa kültürünü açıklayabilecek, Avrupa Ortaçağı sanatının özelliklerini tartışabilecek, Avrupa Ortaçağı toplumsal hayatı değerlendirebilecek, Avrupa Ortaçağı sanat ve felsefesini açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Ortaçağ • Feodal Toplum • Karolenj ve Otto Rönesansı • Romanesk Stil • Gotik Sanat • Hıristiyanlık İçindekiler     Kültür Tarihi Avrupa’da Ortaçağ Kültürü • GİRİŞ • ORTAÇAĞ KÜLTÜRÜNÜN KAYNAKLARI • ERKEN ORTAÇAĞ’DA AVRUPA KÜLTÜRÜ • AVRUPA’NIN BİÇİMLENMESİ: “KAROLENJ VE OTTO RÖNESANSI • FEODAL AVRUPA’DA SOSYAL HAYAT SANAT VE MİMARİ • ORTAÇAĞIN SON YÜZYILLARI, ŞEHİRLEŞME VE ETKİLERİ • ORTAÇAĞIN SONU, RÖNESANS’A DOĞRU • ORTAÇAĞ’DA BİLİM, FELSEFE, EDEBİYAT KÜLTÜR TARİHİ GİRİŞ Avrupa tarihinde 5. ve 15. yüzyıllar arasını kapsayan uzun dönem, ya da Roma İmparatorluğu’nun çöküşü ile İstanbul’un Osmanlılarca fethi arasında yaşanan bin yıllık süreç, genel bir tanımla ortaçağ olarak adlandırılmıştır. Rönesans hümanistleri, klasik gelenekten kopan ve farklılaşan ortaçağı bir ara geçiş dönemi olarak görmüşler ve Antikçağ ile Rönesans arasındaki bin yıllık süreci bir “karanlık çağ” olarak değerlendirmişlerdir. Avrupa’da ortaçağın başlangıcı için, Batı Roma İmparatorluğu’nun yıkılış tarihi (M.S. 476), bitişi ise, İstanbul’un fethi olan 1453 yılı genelde kabul görmekle birlikte, Gutenberg’in matbaayı keşfi, İspanya’da Müslüman hâkimiyetinin sona ermesi ve Amerika’nın keşfi de, yeniçağın başlamasına zemin hazırlayan çığır açan tarihsel olaylardır. Roma İmparatorluğu’nun yıkılışına ve “ortaçağ” adı verilen tarihsel ayrımın başlamasına zemin hazırlayan istilalar ve göçler dizisi, M.S. 4. yüzyılın ortalarında, sebebi bilinmeyen bir kaynaşma sonucu Hunların batıya doğru göç etmeleri ve bu hareket sırasında önlerine çıkan çoğu Cermen kökenli pek çok kavmin yer değiştirmesine yol açmaları ile başlamıştır. Kavimler Göçü (Völkerwanderung) olarak adlandırılan bu süreçte, Romalıların “barbar” olarak nitelendirdiği Hunlar, Avarlar ve Slavların yanı sıra, Gotlar, Franklar, Vandallar gibi Cermen kökenli kavimler de Avrupa içlerine doğru hareket halindedir. Bu göçebe kavimlerin istilalarından sonra Avrupa, çok sayıda dağınık ve zayıf devletin hâkimiyeti altında, parçalı bir görünüme bürünmüştür. Sadece birbirleriyle değil, kendi içlerinde de sürekli mücadele halinde olan bu küçük devletlerin hâkimiyeti altındaki Avrupa’da, sosyal, ekonomik ve kültürel bir durgunluk sürecine girilir; 8. ve 9. yüzyıllara kadar devam eden bu süreç, göçebe kavimlerin Avrupa’ya yerleşerek uyum sağladıkları dönemdir. 8. ve 10. yüzyıllar arasında, merkeziyetçi bir sistemin yeniden kurulması gündeme gelir; Avrupa’nın henüz oluşumunu tamamlamadığı bu süreçte, göçlerle gelen kavimlerin kültürleri ile antik miras ve yeni bir üst-kimlik olarak Hıristiyanlık kaynaşarak, “ortaçağ Avrupa kültürünün” çekirdeğini oluşturmuştur. 11. yüzyıldan itibaren merkezi yönetim parçalanır ve feodal sistem oluşmaya başlar; 13. yüzyıla gelindiğinde, kültürü, sanatı ve felsefesiyle ortaçağ doruk noktasına ulaşır. 14. yüzyıldan sonra ise ortaçağ kültürü çözülme sürecine girer ve Rönesans düşüncesinin doğuşuna zemin hazırlayan bir dizi başkalaşım geçirir. Avrupa’da Ortaçağ Kültürü 46 Kültür Tarihi ORTAÇAĞ KÜLTÜRÜNÜN KAYNAKLARI Latince, Antik Yunan Etkisi, Hıristiyanlık Ortaçağ Avrupa kültürünü besleyen kaynaklar arasında, özellikle Roma kültürünün etkisinden bahsetmek gerekir. Yıkılan Roma İmparatorluğu’nun mirası üzerinde şekillenen ortaçağ Avrupası, başta dil olmak üzere Roma kültürünün pek çok unsurunu benimsemişti. Bu anlamda, Roma’dan miras kalan ve Roma Katolik Kilisesi’nin de resmi dili olan Latincenin, tüm Batı ve Orta Avrupa için en azından 10. yüzyıla kadar lingua franca olduğu söylenebilir. Ortaçağın sonlarına doğru yerel dillerin kullanımı yaygınlaşmış; buna rağmen özellikle teoloji ve bilim literatüründe, bir üst dil olarak Latince kullanılmaya devam etmiştir. Diğer yandan, daha geç dönemlerde şekillenecek olan Fransızca, İtalyanca ve İspanyolca gibi Avrupa dillerinin oluşumunda Latincenin köken etkisini de vurgulamak gerekir. Yunan kültürünün Batı üzerindeki etkisi ise bu dönemde sınırlı kalmıştır. Batı’nın Yunan klasiklerine ortaçağ sonlarına kadar uzak kalışı, antik Yunan mirasının etkilerine daha açık olan Doğu dünyasından farklılaşan özgün bir kültürün oluşmasını sağlamıştır. Dolayısıyla, ortaçağ kültürünün oluşumunda Yunan faktörünün ancak dolaylı bir etki kaynağı olduğu söylenebilir. Yunan kültürü, edebiyatı ve dilinin etkisi, Bizans’a daha yakın olan Doğu Avrupa çevresi ile sınırlı kalmıştır. Buna bağlı olarak, ortaçağda tüm Avrupa’yı etkileyen ve yeniden biçimlendiren göç dalgaları ile 9. yüzyılda Balkanların kuzeyine yerleşen Slav halkları, Avrupa kültür sahasının dışında kalmış ve Bizans’a yakınlıkları dolayısıyla Ortodoks kültür ortamına dahil olmuşlardır. Nitekim ortaçağ yazarları da, Don (Tanais) Nehri’ni Avrupa’nın doğu sınırı olarak kabul ederler. 11. yüzyılda Hıristiyanlaşarak Orta Avrupa’ya yerleşen Macarların yaşadığı topraklar, bu tarihten itibaren, Avrupa’nın son sınırı olarak algılanmıştır. Avrupa’nın ortaçağı yaşadığı bin yıl boyunca Doğu’da Hıristiyanlığın merkezi konumunda bulunan Bizans, idari, ekonomik ve kültürel yönden, o dönemde Avrupa’nın yoksun olduğu istikrar ve düzene sahiptir. Bunda, Bizans’ın antik kültür verilerine doğrudan nüfuz edebilmesinin de payı olabilir. Nitekim Bizans, kendini antik kültürün tek ve doğrudan varisi olarak görmüştür. Yunanca konuşan, Yunan yazarlarının eserlerini yakından tanıyan Bizans kurumları, kültürü ve sanatı ile de Roma’yı takip etmiştir. Aynı dönemde altın çağını yaşamakta olan İslam dünyası da, Yunan felsefesini ve bilimini yakından incelemiş; bu verileri kendi süzgecinden geçirerek zenginleştirmiştir. Hem Hıristiyan hem Müslüman Doğu’nun Yunan kültürü üzerine kendi özgün sentezlerini oluşturdukları bu çağda, Avrupa, her Ortaçağda Teknoloji: Ortaçağ Avrupasında teknik gelişimlerin seyri oldukça ilginçtir: Öncelikle araba ve tekerlek yapımında önemli gelişmeler kaydedilir. Demir atölyelerinin yaygınlaşması, madenlerin işlenmesi bu çağda önem kazanır ve bunlara bağlı olarak ticaret gemileri gelişir. İlk dokuma çıkrığı örnekleri de bu çağdadır. 8. yüzyıldan itibaren at tımar ve bakımı (nal üzengi) gelişir; 10. yüzyıldan itibaren genelde sadece derebeyliklerin sahip olduğu saban demiri yapımında gelişim gözlenir. 11. yüzyılda, silah tüfek yapımında önemli bulgulara tanık olunur. Madenlerin işlenmesi ise 11.yüzyıldan itibaren başlar; ilk net nüfus artışı 13. yüzyılda gözlenir, çünkü o dönemde ölüm oranları çok yüksektir. ilk namlulu tüfekler, ilk mekanik saatler 13. yüzyıldan itibaren görülür. 3. Ünite - Avrupa’da Ortaçağ Kültürü 47 yönden arayış içinde ve geridedir; ortaçağ Avrupasında Yunan kültürüne ve özellikle edebiyatına hayranlık duyulmasına rağmen, birçok yazarın birer efsane olarak sadece adları bilinmektedir. Söz gelişi, Yunan edebiyatının en önemli isimlerinden Homeros’un eserleri, 15. yüzyıla kadar sadece aktarımlar aracılığıyla Batı’ya ulaşmıştır. Skolastik felsefenin temel dayanaklarından olan Platon ve Aristoteles dahi, ortaçağ boyunca Batı dünyasına İslam kültür çevresinin aracılığıyla nüfuz etmiştir. Bu bağlamda, Yunan kültürünün ortaçağ Avrupasının oluşumunda sınırlı ve dolaylı bir rol oynadığı söylenebilir. Antik mirasın yanında, Avrupa’nın oluşumunda rol oynayan diğer ana damar din faktörüdür. Göçlerle Avrupa’ya gelerek yerleşen pagan kavimler, Roma İmparatorluğu’ndan miras kalan Hıristiyanlık inancı ortak paydasında birleşmişlerdir. Bu bağlamda, Batı’da ilk Hıristiyanlaştırma hareketi, bozkır kavimlerinin göçlerinin başladığı 5. yüzyıldan önce gerçekleşir ve dalgalar halinde devam eder. Yerleşik bir kültüre sahip olmayan bu halklara din aracılığıyla daha yüksek bir kültür ve daha nitelikli bir yaşam vaat eden ‘Hıristiyanlaştırma’ politikası, Avrupa kültürünün çekirdeğini oluşturan senteze katılan bir diğer unsurdur. Avrupa kültürünün yüzyıllar süren oluşumunda Hıristiyanlaşma ve Hıristiyanlaştırma süreçleri temel teşkil etmektedir. ERKEN ORTAÇAĞ’DA AVRUPA KÜLTÜRÜ Hıristiyan Kültürün Yayılması ve Kökleşmesi Kavimler Göçü nün ilk göç dalgasının sonunda, göçebe kavimler Avrupa’nın muhtelif bölgelerine yerleşerek, eski Roma şehirlerinin yerinde kırsal nitelikli küçük devletçikler kurmuşlardır; örneğin Anglo-Saksonlar bugünkü İngiltere’de, Ostrogotlar İtalya’da, Vizigotlar İspanya’da, Franklar Almanya çevrelerinde yerleşik hale gelirler. Savaşlar ve yıkımlarla seyreden bu çağı belgeleyebilecek somut arkeolojik veriler yetersizdir; dolayısıyla bu çağa dair kısıtlı bilgilerimiz, döneme tanıklık eden bazı yazarların ifadelerine dayanır. Gotların Tarihi adlı çalışmasıyla bu erken dönemin ilk kapsamlı tarih metnini yazan Romalı bir devlet adamı ve yazar olan Cassiodorus (yaklaşık M.S. 490-580), bir yandan da eski Yunanca ve Latince metinlerin toplanarak kopyalanmasına ve çeviriler yoluyla yayılmasına öncülük etmiştir; antik metinlerin sonraki yüzyıllara aktarılması fikriyle başlayan bu hareketin, zaman içinde okullar ve kitaplar ekseninde gelişen Avrupa’nın entelektüel geleneğine kaynaklık ettiği söylenebilir. Entelektüel geleneğin bu erken dönemde belirmeye başlamasının önemini vurgulamak gerekir; çünkü Roma birliğinin dağılmasından sonra göçlerle parçalanan Avrupa’da, her türlü kültür belirtisi hızlı bir çöküş ve yok oluş sürecine girmiştir. Ekonomik, idari, siyasi ve ticari ilişkilerde net olarak izlenebilen bu sürecin kültürel alandaki en somut göstergesi, okur-yazarlığın yönetici tabaka arasında dahi yaygın olmayışıdır. Göçlerle birlikte eski Roma şehirlerinin dağılması, buralarda kökleşen eğitim kurumlarının da sonunu getirmiş ve eğitim faaliyetleri, sadece Hıristiyanlığın yayılmasıyla birlikte yeni oluşmaya başlayan manastır çevreleriyle sınırlı kalmıştır. Dolayısıyla, erken ortaçağda Avrupa’nın okuma-yazma bilen “elit” tabakası, manastır çevrelerinde yetişen din adamlarından ibarettir. Bu da eğitimin neredeyse tümüyle İncil çalışmaları ekseninde yürütülmesi sonucunu doğurmuştur; dolayısıyla dönemin düşünsel iklimi, teolojik düşünceye ve yegâne mutlak gerçeklik olarak Tanrı kavramına dayanır. 48 Kültür Tarihi Hıristiyanlığın yayılması, erken ortaçağ kültürünü belirleyen ve çok-parçalılığı düzenleyerek homojen hale getiren en önemli faktördür. Roma İmparatorluğu’nun yıkılışından önce Avrupa içlerine doğru ilerlemeye başlayan pagan Cermen kavimleri, öncelikle, Katolik inancı ile ihtilaf içinde bulunan Ariusçuluk (4. yüzyılda İskenderiyeli Arius tarafından geliştirilen ve İsa’nın tanrısallığının inkarı üzerine kurulan heterodoks Hıristiyan öğretisi) ile tanışırlar. Roma İmparatorluğu yıkıldığı sıralarda, eski Roma topraklarında yerleşik olan Cermen kavimlerinin yönetici tabakası neredeyse tümüyle Ariusçuluk inancına bağlıdır. Katolik inancına geçmeden önce bir ara süreç olarak kabul edilebilecek bu safhada, pagan ve Hıristiyan inançlarının her ikisinin de bazı yönleriyle birlikte yaşadığı görülür. Söz konusu kavimler, 6. yüzyıldan itibaren misyonerler aracılığıyla kademeli olarak Katolik kilisesine bağlanmışlardır; fakat bazı pagan geleneklerinin en azından 7. yüzyıla kadar sürdüğü bilinir. Hıristiyanlığın yayılması, idari ve toplumsal düzende de bazı değişimlere yol açmıştır. Toprakların bölündüğü idarî birimleri, dinsel misyonlarının yanı sıra idari görevler de üstlenen piskoposlar ve başpiskoposlar yönetmeye başlar. Ayrıca, yeni din ile birlikte, şehirlerin dışındaki ıssız manastırlarda yaşayan keşişler ve isimlerinin etrafında çeşitli efsaneler oluşturulan “azizler” belirmiştir. Hıristiyanlığın kökleşmesi, kültsel nitelik atfedilen figürlerden başka, yeni kült mekânları da yaratmıştır. Azizlerin kutsal emanetlerinin saklandığı mekânlar, erken dönemlerden itibaren birer hac mekânı niteliği kazanmaya başlar; ilerleyen dönemlerde, bu mekânlara yapılan hac yolculukları sayesinde yeni yol ve ulaşım ağları oluşacaktır. Fakat bu erken dönemde, kutsal yolculuk rotaları bir yana, şehirler arasındaki ulaşım ağları dahi tam anlamıyla şekillenmemiştir. Roma’nın parçalanmasıyla birlikte tam teşekküllü Roma şehirleri de bozularak kırsallaşır; yollar ve sulama sistemlerinden inşaat teknolojilerine kadar her türlü şehirleşme belirtisi, bu dönemde yok olmuş ya da gerilemiştir. Gelişmiş Roma şehir kuruluşlarının yerini, bu dönemde, genellikle tek ailenin denetiminde olan küçük arazi parçalarının oluşturduğu sistemler alır. Bu sistem ile birlikte, ekonomik düzen de değişir; paranın yerini tarımsal takasa dayalı bir ticaret türü alır. Ticaret faaliyetlerinin ise, genellikle yakın çevre ile sınırlı kaldığını belirtmek gerekir; göçler çağında değişen ekonomik ve sosyal koşulların etkisiyle, uzak ülkelerle ticaret ilişkileri kurulamamış ve sadece yaşamsal olan bazı maddelerin ithalatı yapılmıştır. Şehirlerdeki kırsallaşmanın bir başka sonucu ya da göstergesi de, mimari faaliyetler alanında belirir. Erken ortaçağda, inşaat malzemesi olarak taş kullanımı azalmış; buna karşılık ahşap kullanımı yaygınlaşmıştır. Göçlerden önce basit, tahta evlerde yaşadıkları bilinen Cermenler, Avrupa içlerine yerleştikten sonra da aynı geleneği sürdürürler; fakat yerleşikleştikçe, daha kalıcı bir malzeme olan taşı tercih etmeye başlamışlardır. Aynı süreç, konut mimarisinin yanı sıra dini mimaride de izlenebilmektedir; en erken dönemlerde bazı kiliselerin ahşap malzemeyle yapıldığı bilinmekle birlikte, zaman içinde bu gelenek terk edilir ve daha ileri bir teknoloji gerektiren taş malzemenin kullanımı yaygınlaşır. Malzeme tercihindeki bu değişim, göçebelikten yerleşik yaşama geçiş sürecinin göstergelerinden biridir. Anglo-Sakson Kültür Öncesi ve Sonrası Bununla birlikte, göçebe/yarı-göçebe bir yaşam tarzının hâkim olduğu bu erken dönemde, mimari gibi kalıcı ve yerleşik yaşama özgü maddi kültür verileri seyrektir. Çok çeşitli olmayan arkeolojik bulgular, genellikle taşınabilir kullanım eşyalarının üretildiğine işaret etmektedir. Farklı kökenlerden gelmekle birlikte benzer 3. Ünite - Avrupa’da Ortaçağ Kültürü 49 kültür belirtileri gösteren göçler çağı toplumlarının sanatlarını belirleyen ana eksen, hayvan üslubu olarak adlandırılan bezeme türüdür. Asya steplerinin göçebe halkları arasında yaygın olan bu üslupta hayvan tasvirleri, birbiri içine geçen soyutlaştırılmış formlar halinde ele alınır; insan tasvirlerine ise nadiren yer verilir. İran, Orta Asya ve özellikle İskit kültür çevrelerinde yaygın olan hayvan üslubu, zaman içinde Çin’den Kuzey Avrupa’ya kadar uzanan engin coğrafyanın göçebe halklarının ortak bezeme dili haline gelmiş ve göçlerle Avrupa’ya ulaşan Kelt ve Cermen halkları aracılığıyla, erken ortaçağ sanatının da temel bileşeni olmuştur. Hayvan üslubunun oluşumunda, onu yaratan toplulukların hayvancılığa dayalı yaşam tarzlarının bir ölçüde etkili olduğu düşünülebilir; fakat genellikle taşınabilir kullanım eşyaları ve silahlar üzerinde görülen bu soyut bezemeler, hiç şüphesiz, o çağın pagan halklarının inanç sistemleri ve ritüelleri hakkında ipuçları içeren sembolik anlatımlardır. Nitekim buluntuların bir kısmı mezar komplekslerinde ele geçmiştir. Erken dönemin İngiltere çevresindeki en ünlü buluntu merkezlerinden biri olan Suffolk yakınlarındaki Sutton Hoo’da, 6. ve 7. yüzyıllara tarihlenen iki Anglo-Sakson mezarlığı bulunur; bu mezarlıklardan çıkan zengin buluntular, Avrupa’nın eski göçebe kültürlerinin dünyasını yansıtan birer biçimsel sözlük niteliğindedir. Örneğin savaşçıların temel eşyalarından olan ve birlikte gömüldükleri kemerler (altın vb.) sahibinin zenginliği ve statüsü hakkında bilgi vermektedir. Özellikle mezarlardan birinde bozulmamış bir bütün halinde bulunan gemi gömütü, eski Anglo-Sakson kültüründe ölü gömme ritüeline atfedilen değeri gösterir. 7. yüzyıl başlarına tarihlenen bu gemi gömütünde, altın ve değerli taşlarla bezeli giysi parçaları, miğfer, kılıç ve kalkan gibi çeşitli savaş donanımı bulunmuştur. Objelerdeki titiz ve özenli işçilik, maden işlemede ulaşılan teknik yetkinlik düzeyine işaret eder. Miğfer, kalkan ve kılıç gibi savaş objelerinin üzerinde yer alan ejder ve avcı kuş tasvirleri ile hayvan üslubunda stilize bezemeler, göçler çağı Avrupasının tüm göçebe kavimlerinde ortak olan sanatsal dışavurum biçimleridir; bu bezemeler, aynı zamanda, Asyalı göçebe kavimlerin sanatı ile belirgin bir paralellik gösterir. Teknik ustalığın doruk noktasına ulaştığı örnekler ise, adeta kuyumcu titizliğiyle, birer mücevher gibi işlenmiş küçük objelerdir. Soyut hayvan mücadele sahnelerinin yanı sıra, çeşitli uzuvları örgü bantları halinde uzatılan ve birbiri içine geçen, son derece soyutlanmış hayvan tasvirleri ile geometrik motifler de sıkça tekrarlanan anlatımlardır; bu tasarım, erken ortaçağ sanatında yaygın bir leitmotivdir. Bu betimlemeler, hiç şüphesiz, dönemin kültürünü ve inanç sistemini yansıtan sembolik anlatımlardır; bununla birlikte, eski Anglo-Sakson topluluklarının sosyal yapısı, mitolojisi ve inanç sistemine dair bilgimiz, bu figürlerin anlam değerlerini tamamen çözümlemek için yetersizdir. Mezarlığı yaptırdığı sanılan ve 7. yüzyılın ilk çeyreği boyunca hükümdar kalan kral Raedwald, Anglo-Sakson dünyasının ilk tarih yazarı olan Bede’ye (672-735) göre, bölgede Hıristiyanlığı kabul eden ilk kraldır; bununla birlikte, henüz pagan geleneklerinden kopuş tam anlamıyla gerçekleşmemiştir. Bu mezarda bulunan objelerin, Beowulf destanında betimlenen dünya ile ortaklıklar içerdiği kabul edilmektedir. Nitekim destanın geçtiği İsveç’te bulunan bazı arkeolojik veriler, Sutton Hoo buluntularıyla büyük benzerlikler gösterir. Destan, Beowulf adlı güçlü bir savaşçının canavarlarla savaşmak üzere yolculuklara çıkması ve doğaüstü engeller karşısında gücünü ispatlayarak galip gelmesi ile başlayarak, ölümüne kadar uzanan çizgide başından geçenleri anlatır; bu bağlamda, tematik açıdan antik eski dünya destanlarıyla da benzeşmektedir. Beowulf destanı, İskandinavya’nın Hıristiyanlaşmasından çok önce geçen bir öyküyü anlatır (muh- 50 Kültür Tarihi temelen 5. ve 7. yüzyıllar arasında); fakat öykünün yazıya geçirilmesi bundan yüzyıllar sonra, Hıristiyan Anglo-Sakson yazarlarca gerçekleştirilmiştir (8-11. yüzyıl). Destanda betimlenen pagan kültür ortamı, bu kavimlerin Hıristiyanlığı içselleştirme sürecinin yavaş geliştiğine; muhtemelen yüzyıllar boyunca pagan ve Hıristiyan geleneklerinin yan yana varlığını sürdürdüğüne işaret eder. Bu sıralarda, Avrupa’nın kargaşadan nispeten uzak kalan bölgelerinden olan Northumbria (Ortaçağda, bugünkü İngiltere’nin kuzeyi ile İskoçya’nın bir bölümünü kapsayan bölgeye hükmeden Anglo-Sakson krallığı) ve İrlanda çevrelerinde, Hıristiyanlaşma süreci daha hızlı gerçekleşmiştir. Misyonerlik faaliyetlerinin etkisiyle 5-6. yüzyıllardan itibaren yayılmaya başlayan Hıristiyanlık, şehir kültürüne tamamen yabancı olan bu izole kültür çevresinde, ideal bir gelişme ortamı bulmuştur. Roma kültürünün etki alanının dışında kalan İrlanda çevresinde Hıristiyanlık, Roma kültürü yerine lokal geleneklerin üzerinde şekillenmiştir. Şehir kültürünün olmayışına bağlı olarak güç kazanan manastır çevreleri, zamanla her türlü yönetimsel erk ve kültürel faaliyet için tek ve mutlak otorite haline gelir. Dolayısıyla Hıristiyanlık, bu bölgede yaklaşık 200 yıllık bir “altın çağ” yaşamıştır. Münzevi keşişlerin İngiltere’nin kuzeyinde kurdukları ilk manastırlar, sadece bu bölgenin değil, Avrupa’nın geri kalanının da Hıristiyanlaşmasında etkin rol oynayan misyonerlik faaliyetlerinin merkezi haline gelmiştir. Dinsel faaliyetlerinin yanında canlı birer kültür-sanat merkezi olan bu manastırlarda yetişen keşişler, Avrupa’ya yayılarak yeni manastırlar kurmuş ve sadece Hıristiyanlığın yayılmasına değil, manastırlarda biçimlenen ortaçağ kültürünün ve yeni sanat formlarının belirmesine de zemin hazırlamışlardır. Hıristiyanlığı yaymak amacındaki bu manastırların başlıca üretimi, el yazması İncil kopyaları ve diğer dinsel metinlerdir; kutsal konuları görsel zenginlikle bütünleştirerek aktaran bu yazmalar, Hıristiyanlaşan kavimlerin ürettiği ilk sanat formlarıdır. Roma kültürünün ve Akdeniz çevresinin etki alanı dışında kalan bu bölgede, yerel Kelt sanatı ile hayvan üslubu, Hıristiyanlığa özgü bir bağlamda birleşerek yeni bir sentez oluşturmuştur. Hayvan üslubuna özgü girift ve stilize hayvan



tasvirleri ile geometrik bezemelerin yer aldığı yazma kitaplar, daha önce yazılı bir geleneği olmayan Anglo-Sakson kültürüne yabancı olduğu kadar, Avrupa’nın henüz biçimlenmekte olan Hıristiyan eliti için de yenidir. Eski geleneklerin yeni bir içerik ve anlam yükü ile yorumlandığı bu yazmaların üretildiği başlıca merkezlerden biri olan Lindisfarne adası, manastırın kurulduğu 7. yüzyıldan, Viking Resim 3.1 Lindisfarne İncili’nden, Matta İncilinin ilk sayfası (7-8. yüzyıl) 3. Ünite - Avrupa’da Ortaçağ Kültürü 51 akınlarının başladığı 8. yüzyıl sonlarına kadar, Kuzey İngiltere’nin Hıristiyanlaştırılmasında önemli bir rol oynamıştır. Burada 7. yüzyıl sonu ile 8. yüzyılın başlarında üretildiği sanılan Latince İncil yazması, yeni stilin en canlı örneklerinden biridir. Dört İncil yazarınca nakledilen metinlerin resimler ve çeşitli bezemelerle zenginleştirildiği Lindisfarne İncili, kullanılan değerli malzeme ve tasarım özellikleri yönünden, döneminin en incelikli yazmalarındandır. Yazmalarda, genellikle dört İncil metninin her birinin başında, tamamen süsleme içerikli sayfalar bulunur; bu sayfalarda geometrik bezemeler, birbiri içine geçen karmaşık formlar ve tekrarlanan stilize hayvan tasvirleri işlenir. Stilize hayvan tasvirleri ile karmaşık geometrik tasarımlar, yüzyıllardır süregelen bir geleneğin uzantısıdır; buna karşılık, yeni inanç sistemiyle gelen figürlü tasvir anlayışı, erken ortaçağ sanatçısı için henüz tam olarak içselleşmemiştir. Yazmaların genellikle değerli taşlarla bezeli deri kılıflarda saklandığı bilinir; kuyumculuk ve maden işçiliğinde ulaşılan düzeye işaret edecek pek çok mücevher, haç, kutsal kap ya da kadeh gibi litürjik malzeme de mevcuttur. Hıristiyanlıkta önemli bir yer tutan manastırların özellikleri nelerdir? Vikingler Northumbria manastırları, 8. yüzyıl sonlarına kadar Avrupa’nın başlıca dinsel ve kültürel merkezi olarak kalır. 793 yılında Lindisfarne adasından başlayarak 11. yüzyıla kadar tüm kıtayı kasıp kavuran Viking akınları ile birlikte manastırlar yok olur. Olaya tanıklık eden ve hayatta kalarak Avrupa’nın çeşitli bölgelerine dağılan keşişlerin dramatik ve trajik anlatımları, yüzyıllarca sürecek bir Viking korkusu ve düşmanlığı yaratmıştır. Vikingleri kaba, ilkel, medeniyetten uzak bir kavim olarak betimleyen bu anlatımların etkisiyle, Avrupalıların Viking kültürüne uzun süre kayıtsız kaldıkları anlaşılmaktadır. Göçebe ve savaşçı bir kavim olan Vikinglerin yazılı geleneğinin olmayışı, kültür izlerinin sürülmesini güçleştirmektedir. Yazılı kaynakların zayıflığına ve Batılı kaynaklardaki olumsuz Viking imajına karşılık, arkeolojik veriler, incelikli bir Viking maddi kültürünün varlığına işaret etmektedir. Göçler çağının diğer toplulukları gibi, Vikingler de genellikle taşınabilir kullanım eşyaları ve silahlar üretmişlerdir. Buluntular, Vikinglerin kuyumculuk, maden işçiliği ve ahşap oymacılık alanlarındaki ustalıklarına işaret eder. Dönemin ortak bezeme dili olan hayvan üslubunun, Viking kültür çevresinde Avrupa’nın diğer bölgelerine kıyasla daha uzun bir zaman dilimi boyunca uygulandığı anlaşılmaktadır. Özellikle ahşap gemilerin çeşitli kısımlarında, incelikle işlenmiş, karmaşık hayvan tasvirleri görülür. 9. yüzyıla tarihlenen Oseberg gemisinin pruvasında yer alan hayvan başı, bu üslubun ahşap malzemeyle yapılan en incelikli örneklerindendir. Diş, çene ve burun delikleri gibi detaylar gerçekçi bir yaklaşımla işlenmiş ve hayvan üslubunun karakteristik özelliklerinden olan düğümlü geometrik örgü motifi kullanılmıştır. Genellikle gemilerin iki ucunda da yer alan hayvan başlarının, savaş ortamında rakiplerinin gözünde derin bir korku yarattığı ya da savaşçıları koruduğu düşünülebilir. Vikinglerin denizcilikteki ustalıkları, büyük ölçüde coğrafi koşulların zorlamasına bağlıdır; İskandinavya’nın dağlık yapısı ve sarp kayalıkların birbirinden ayırdığı kara parçaları arasındaki ulaşımın büyük ölçüde kıyılar arasında deniz yolculuklarıyla sağlanabilmesi, Vikinglerin gemi yapımında ileri teknikler geliştirmelerini zorunlu kılmıştır. Coğrafi koşullara bağlı olarak, birbiriyle iletişimi sadece deniz yoluyla sağlanabilen sarp kıyılarda kurulan yerleşimlerin savunma ve ticaret gibi ihtiyaçları, Vikingleri, uzun yolculuklara uygun ve daha gelişkin bir gemi teknolojisi geliştirmeye zorlamıştır. Ancak, doğal koşulların zorlamasıyla denizcilikte 1 52 Kültür Tarihi ve gemi yapımında çağına göre son derece ileri bir teknoloji geliştiren Vikinglerin, bu pratiğe pragmatik ihtiyaçların çok ötesinde anlamlar yükledikleri anlaşılmaktadır. Örneğin toplumun önde gelenleri ve soylular, genellikle içinde değerli eşyaların da yer aldığı gemilerle birlikte gömülmüşlerdir. Pagan Viking inançlarına göre ölüyü diğer dünyaya bu gemi taşıyacaktır; dolayısıyla, ölen kişinin eşyaları ve atları da ona bu yolculukta eşlik etmek üzere gemiye konur. Gerek ritüel unsuru, gerekse savaş aracı olarak gemi, Viking kültüründe güç simgesi olarak algılanmıştır. 8. yüzyıldan 11. yüzyıla kadar, yaklaşık 300 yıl boyunca Avrupa’yı tehdit eden Vikingler, Hıristiyanlığın tüm kıtada yayılarak kökleşmesi ve bağımsız Hıristiyan krallıklarının güçlenmesiyle birlikte güç kaybetmeye başlarlar. Ancak Viking akınları sürerken, bir yandan da Batı ve Orta Avrupa’da büyük bir merkezî yönetim kurulmakta ve yerleşik bir imparatorluk kültürü şekillenmektedir. AVRUPA’NIN BİÇİMLENMESİ: “KAROLENJ VE OTTO RÖNESANSI Kral Şarlman (Charlemagne) ve Avrupa’nın Biçimlenmesi Siyasi ve kültürel bölünmüşlük içindeki Avrupa’da, bir yandan Viking akınları ve yıkımlar sürerken, bir yandan da toparlanma ve yeni bir bütünlük kurma çabaları belirmiştir. 5. yüzyılda yerleşik yaşama geçen ve 6. yüzyılda Hıristiyanlığı kabul eden Cermen kökenli bir kavim olan Franklar, 8. yüzyıldan itibaren güçlenerek, büyük bir Hıristiyan imparatorluğu kurarlar. O çağın karmaşık ortamında, bütünleşmiş ve tek parça halindeki bir Avrupa hayal eden Frank kralı Şarlman’ın (yaklaşık 742-814) bu girişimi, aslında, Bizans İmparatorluğu’nun başkenti ve Doğu’da Ortodoks Hıristiyanlığın merkezi olan Konstantinopolis’e karşılık, Batı’da Roma İmparatorluğu’nun mirasını sahiplenerek, en azından sembolik düzlemde onu yeniden canlandırma çabası olarak yorumlanabilir. Ancak bu girişim, neredeyse Şarlman’ın yaşam süresi ile sınırlı kalmıştır; ölümünü takiben, önce hanedanın içinde bölünen imparatorluk, kısa bir süre sonra istilalar ve göç dalgaları ile tamamen parçalanır. Şarlman, hükümdarlığı boyunca, toplumsal yaşamın pek çok yönünü bütünleştiren yeni düzenlemeler getirmiştir ve bu yönden bakıldığında Karolenj dönemi, bütünleşik bir Avrupa fikri için prototip teşkil eder. Dönemin önde gelen entelektüellerini sarayı çevresinde toplayarak büyük bir kültürel atılım gerçekleştiren Şarlman’ın dönemi, “Karolenj Rönesansı” olarak adlandırılır; bununla birlikte, toplumda henüz okur-yazarlığın dahi yaygın olmadığı düşünüldüğünde, maddi ve manevi kültürün her alanında belirgin olan bu hareketin son derece sınırlı bir çevreye hitap ettiği söylenebilir. Bu ölçekte bir kültür reformunun mimarı olan Şarlman’ın dahi Latincesinin kuvvetli olmadığı ve rahat okuyup yazamadığı bilinir. Diğer yandan, okur-yazar çevreler arasında da dil meselesi bir sorundur; farklı diller konuşan Avrupalı halkların ortak paydası olan Latincenin zamanla yerel diyalektlere ayrılması, imparatorluğun farklı bölgelerinde yaşayanların birbiriyle anlaşmasını güçleştirmiştir. Dolayısıyla Şarlman, kültürel birlik idealini gerçekleştirmek için öncelikle dil ve eğitim sistemini yeniden düzenlemeye girişmiştir. Bu düzenlemenin en önemli safhası, saray ve manastırlara bağlı yeni okulların açılmasıdır. Ruhban sınıfı ve aristokrat çocuklarından oluşan seçkin bir çevreye hitap eden okullarda eğitim vermek üzere Avrupa’nın çeşitli bölgelerinden gelen entelektüeller arasında, özellikle Şarlman’ın başdanışmanlığına kadar yükselen Northumbrialı keşiş Alcuin (yakla- 3. Ünite - Avrupa’da Ortaçağ Kültürü 53 şık 739-804), sürecin başlıca mimarlarından biridir. Northumbria manastırlarında kökleşmiş olan Latin kültürü ve Latince literatürün temsilcisi olan Alcuin’in önderliğinde, okullarda öğretilecek konular standart hale getirilmiş ve pek çok yeni kitap hazırlanmıştır. Alcuin’in etkisiyle Latince, edebiyat dili olarak Karolenj döneminde yeniden yükselişe geçer. Latince ortaçağın lingua franca’sı olmakla birlikte, ortaçağ Latincesinin genel kabul gören homojen bir yapısı olduğunu söylemek güçtür; yazarların anadillerinin özellikleri, yer yer Latince literatüre de yansımıştır. Karolenj döneminde bu farklı yaklaşımlar standart hale getirilmeye çalışılmış; tüm Avrupa halkları arasında ortak dil olarak kullanılmak üzere standart bir Latince geliştirilmiştir. Bu “ortaçağ Latincesi”, klasik Latince temeline dayanmakla birlikte, bazı yeni kelimelerin eklenmesiyle oluşmuştur. Dil ile birlikte yazı üslubu da tekilleştirilerek, “Karolenj minüskülü” denilen açık, net, kolay okunan bir yazı üslubu geliştirilmiştir. Tüm bu reformlar, bilginin herkese ulaşabilmesi ve imparatorluğun farklı bölgelerindeki halkların aynı kültürel çatı altında birleştirilmesi amacını güder. Karolenj Rönesansı Dönemi Sanat Kültür Mimari Bu yeni prensiplere uygun olarak çalışmaların yürütüldüğü manastır ve saray scriptorium’larında (ortaçağda el yazması kitapların üretildiği ve kopyalandığı atölyeler) İncil kopyaları ya da kutsal konulu diğer metinlerin minyatürlü yazmaları üretilmiştir. Yeni emperyal düzenin öngördüğü ideallere uygun olarak, sanat anlayışında da köklü değişimler belirir; göçler çağından miras kalan bezeme ağırlıklı sanat geleneğinin izleri, özellikle Karolenj dönemi kitap sanatlarında izlenebilmekle birlikte, yüzünü Roma mirasına dönen büyük bir imparatorluğun ideallerini yansıtan yeni özellikler de yüklenir. Karolenj dönemi el sanatlarında ve kitap sanatlarında, Kelt-Cermen gelenekleri Romalı bir konsept içinde, antik modeller ve konularla harmanlanarak ele alınmıştır. Bu bağlamda, Northumbria yazmalarından farklı olarak, Karolenj dönemiyle birlikte insan tasvirleri yaygınlaşmaya başlar. Tüm sayfayı kaplayan resimlerde genellikle İncil yazarlarının portreleri işlenir. Resimlerde görülen klasik sütunlar, kemerler, doğrudan antik kültüre bağlanan akantus yaprağı gibi unsurlar ile yerel bezeme unsurları ve ifade biçimleri, Karolenj sanatını oluşturan çok yönlü kültür mirasının katmanlarını ortaya koymaktadır. Karolenj döneminde yazma kitaplar üreten çeşitli atölyelerin bulunduğu ve bu atölyelerin kendilerine özgü üsluplar geliştirdikleri bilinir. Farklılaşan üslupların oluşumunda, söz konusu atölyenin eğilimleri kadar, yazmaları hazırlayan rahiplerin kişisel üslupları ve etkileşim içinde bulundukları kültür çevreleri de rol oynamıştır. Ancak, yer yer sanatçı üslupları hissedilebilmekle birlikte, sanatın henüz anonim olduğu bu dönemde sanatçı imzaları nadiren görülür. Sadece manastır ve saray çevrelerindeki sınırlı bir kitleye ulaşabilen yazma kitaplara karşılık, Karolenj Rönesansı’nın düşünsel altyapısını ve politik ideallerini daha geniş kitlelere yayma misyonunu üstlenen en belirgin sanatsal gösterge, mimaridir. Roma İmparatorluğu’nu yeniden canlandırma ideali, mimaride Roma örneklerine öykünme şeklinde kendini gösterir. Sembolik düzlemde Roma İmparatorluğu’nu yeniden canlandırma fikriyle ilişkili olarak tasarlanan Batı’nın yeni büyük imparatorluğunun başkenti Aachen, Bizans’ın başkenti Konstantinopolis’in karşısında yeni dünya başkenti olma misyonunu yüklenir. Ancak, Karolenj İmparatorluğu’nun sahip olduğu kültürel miras, emperyal bir sanat geleneği oluşturması için yeterli değildir. Göçler çağının dekoratif ağırlıklı sanat pratiği, yerleşik ve büyük bir imparatorluğun ihtişamını yansıtmak için yeterli görülmemiş; bunun için Roma ve Bizans formlarını referans alan, fakat zaman içinde bu temeli kendine has özelliklerle harmanlayarak zenginleştiren yeni ve özgün bir üslup yaratılmıştır. Avrupa’da 54 Kültür Tarihi öncülü olmayan yerleşik bir mimari geleneğin, Karolenj dönemiyle birlikte başladığı söylenebilir. Şarlman’ın döneminde, çoğu kilise ve manastır olmak üzere, yoğun bir inşaat faaliyetine girişilmiştir. Bu yapılar arasında en önemlisi, imparatorluğun idarî merkezi Aachen’da inşa edilen saray kompleksidir. Şarlman’ın imparatorluk ideallerini yansıtan bu yapılar grubunun günümüze ulaşabilen yegâne parçası olan kilise, Karolenj Rönesansı’nı oluşturan düşünsel altyapının somut bir göstergesidir. Saray kompleksini oluşturan idari yapılar ve ikamet yapılarının yanında bu anıtsal kilise yapısının varlığı, Şarlman’ın kendisinde topladığı her türlü yönetimsel erkin dinsel boyutunu simgeler. Merkezi planlı ve kubbeli tasarlanan taş yapıda, erken Hıristiyan ve Bizans mimarisinin etkileri görülür; özellikle Justinianos döneminin en önemli yapılarından olan Ravenna’daki San Vitale Kilisesi’nin, Aachen Saray Kilisesi için başlıca ilham kaynağı olduğu söylenebilir. Nitekim, Şarlman’ın İtalya’yı ziyareti sırasında Roma yapılarından çok etkilendiği bilinir. Bununla birlikte, Aachen Sarayı’nın oluşumunda Romalı modellerin seçilmesi, sadece biçimsel bir tercihten ibaret değildir; Şarlman’ın, sanatsal yönden Roma imparatorluk stilini uyarlamaya yönelmesi, bütünleşik Avrupa politikası idealleriyle de örtüşmektedir. Bu yapının, her yönüyle Şarlman’ın politikasını yansıttığı söylenebilir; antik yapıları andıran formu ve iç mekânda kullanılan Korint sütun başlıkları gibi unsurlar, Karolenj İmparatorluğu’nun düşünsel temellerini oluşturan Roma kültürüne işaret eder. Bunun yanında, iç mekândaki mozaikler ve genel mimari biçimlenişin San Vitale ile olan yakınlığı, Şarlman’ın çağdaşı Bizans ile yarışma isteğinin yansımasıdır. Otto Rönesansı Dönemi Sanat Kültür Mimari Şarlman’ın ölümünü izleyen dönem, siyasi karışıklıklar, belirsizlikler, savaşlar ve parçalanmalara sahne olmuştur; yine de onun girişimiyle oluşan kültürel iklim, yüz yıl kadar aynı havada varlığını sürdürür. Avrupa tarihindeki ilk merkezi yönetim ve bütünleşik Avrupa fikrinin ilk denemesi olan Karolenj İmparatorluğu’nun yıkılmasıyla birlikte, yeniden göçler ve istilaların hüküm sürdüğü kaotik bir döneme girilir. 962 yılında Kutsal Roma-Cermen İmparatorluğu’nun ilk kralı olarak taç giyen I. Otto ile birlikte, Şarlman’ın bütünleşik Avrupa tasarımı yeniden ele alınacaktır. Fotoğraf 3.1 Aachen Kilisesi: Karolenj mimarisinin günümüze ulaşan örneği 3. Ünite - Avrupa’da Ortaçağ Kültürü 55 Karolenj İmparatorluğu’nun yıkılmasından sonra Avrupa’yı tekrar bütünleştirerek Batı’nın yeni büyük imparatorluğunu kuran Sakson kökenli Otto hanedanının hâkimiyeti, 962’de Roma’da Papa nezdinde imparatorluk tacını giyen I. Otto ile başlar ve 11. yüzyılın ortalarında, imparatorluk tacının başka bir hanedana geçmesiyle son bulur. Kutsal Roma-Cermen İmparatorluğu olarak adlandırılan bu devlet, bir yandan Karolenj kültürünün varisi olarak Hıristiyan Roma mirasını sahiplenirken, bir yandan da Cermen kimliğine vurgu yapar. “İmparatorluk” fikrinin yeniden gündeme gelmesi, kültürel ve sanatsal faaliyetlerde yeni bir yükselişe önayak olmuştur. Karolenj döneminde olduğu gibi saray çevresinde gelişen sanat, dinsel ve emperyal gücün somut bir tezahürü olarak görülmüştür; bu bağlamda, hanedanın gücünü ilişkilendirdiği kaynaklar olan Hıristiyanlık, antikite, Karolenj kültürü ve Bizans etkisi, sanatsal faaliyetlerde açıkça hissedilmektedir. Otto dönemindeki kültürel ve sanatsal atılımın izlenebildiği başlıca alanlar, ortaçağ sanatının başlıca belirme biçimleri olan mimari ve yazma kitaplardır. Kendine özgü yeni formlar yaratmak yerine Karolenj üslubunu benimseyerek geliştiren Otto dönemi sanatının, Romanesk stilin oluşumuna zemin hazırlayan başlıca kaynak olduğu söylenebilir. Karolenj modellerinin benimsenmesi, Otto hanedanının Roma’nın varisi sıfatıyla kesintisiz emperyal bir zincirin halkası olduğu düşüncesinin sanatsal ifadesidir. Bu bağlamda, Karolenj döneminin simge yapısı olan Aachen Kilisesi’nin modeli, pek çok Otto yapısında tekrarlanır. Kökeni erken Hıristiyan mimarisine dayanan ve Karolenj mimarisi aracılığıyla aktarılan haç planlı bazilika formu, kilise mimarisinin en yaygın plan tipidir. Dönemin en yaygın sanat formu olan yazma kitapların üretildiği manastır atölyeleri, doğrudan doğruya yöneticilerden sipariş alarak çalışmıştır; dolayısıyla, manastır scriptorium’larında üretilen, genellikle dinsel konuların ele alındığı yazmalar, dönemin estetik eğilimlerini yansıtmanın ötesinde, dinsel ve siyasî yaklaşımlar hakkında da önemli bilgiler içerir. Farklı atölyelerin kendilerine özgü anlatım biçimleri hissedilmekle birlikte, insan figürünün ön plana çıkması ve figürlü tasvirlerde bakış ve Resim 3.2 Codex Egbert: 10. yüzyıl sonlarında, Reichenau Manastırı’nda, başpiskopos Egbert için hazırlanmıştır. İthaf sayfasında, Otto devri sanatını biçimlendiren çok yönlü etkileşimlerin yansımaları izlenebilir; erken Hıristiyan ve Bizans sanatı ile ilişkilendirilebilecek bir konsept içinde yer alan piskopos, konumunu vurgulamak amacıyla, yanındaki rahip tasvirlerinden daha büyük resmedilmiştir. Bu üçlü figür grubunu çevreleyen stilize bitki ve hayvan tasvirleri ise, göçler çağına dek uzanan eski geleneklerin bir başka konseptte hala varlığını sürdürdüğüne işaret eder. 56 Kültür Tarihi ifadelerin vurgulanması gibi özellikler hepsinde ortaktır. Dönemin scriptorium’ları arasında en tanınmışı olan Reichenau Manastırı, Otto resim sanatının başlıca örneklerini vermiştir. Kelt-Cermen gelenekleri ve Karolenj üslubu ile Bizans etkisinin harmanlandığı bu yazmalarda, ana eksen Hıristiyan ikonografisi olmakla birlikte, dönemin siyasî ortamı da yönetici portreleri aracılığıyla kutsal konulara monte edilir. Figürlü anlatımlarda, erken Hıristiyan repertuarının yeni bir yorumla ele alındığı ve erken ortaçağ kültürünün ürettiği kendine has özelliklerle bütünleştiği görülür; erken Hıristiyan ve Bizans sanatı ile ilişkilendirilebilecek bir konsept içinde yer alan portreler, çoğu örnekte stilize bitki ve hayvan tasvirleri ile çevrelenir. Bu kompozisyon, göçler çağına dek uzanan eski geleneklerin başka bir konseptte hala varlığını sürdürdüğüne işaret eder. Figürlü anlatımlara, insan boyutlarındaki heykellerde de rastlanır. Batı dünyasının anıtsal ölçüdeki ilk bağımsız heykellerinden olan Gero Haçı (970 civarı), İsa’nın çarmıha gerilişi konusuna insancıl bir yaklaşım getirmiştir; yuvarlak formların hâkim olduğu bu ahşap örnekte, ağır vücudun öne doğru bükülüşü, kolların fiziksel gerginliği ve yüz ifadesi katılıktan uzak, son derece gerçekçi bir yaklaşımla ele alınmıştır. Bizans figürlü tasvirleriyle kıyaslandığında, Gero Haçı önemli bir atılım olarak değerlendirilebilir. Bu sıralarda Avrupa, son büyük göç ve istila dalgalarıyla karşı karşıyadır. 8. yüzyıldan itibaren tüm kıta için büyük bir tehdit unsuru haline gelen Vikinglerin akınları, 10. yüzyıl ortalarında İskandinavya halklarının tümüyle Hıristiyanlığı kabul etmeleriyle son bulur. 9. yüzyılda Avrupa’ya yerleşen Asya kökenli bir kavim olan Macarlar ile Orta Avrupa’da yaşayan batı Slavlarının Hıristiyanlaştırılması süreci de 11. yüzyılda tamamlanır. FEODAL AVRUPA’DA SOSYAL HAYAT, SANAT, MİMARİ Karolenj döneminde başlayan tekilleşme çabası, 11. yüzyıldan itibaren merkezi yönetimin zayıflamasıyla birlikte kısmen sönmüştür. Parçalanan merkezi otoritenin yerini, kralın idarî haklarının bir kısmını üzerine alarak belirli bölgelerde mutlak hâkimiyetini ilan eden yöneticilerin oluşturduğu çok-parçalı bir düzen olan feodal sistem alır. Feodal düzende, toplumsal piramidin en tepesinde hala kral bulunur; diğer yandan, yükselen en önemli toplumsal değer statüsündeki Hıristiyanlığın temsilcisi olan papa, toplumsal hiyerarşide kralın hemen altında ve toprak sahibi yöneticilerin üstündedir. Fakat dünyevî ve manevî alanın net sınırlarla ayrıldığını söylemek güçtür; örneğin, esas itibariyle dinsel misyona sahip olan piskoposlar, aynı zamanda siyasî yöneticilik görevlerini de üstlenirler. Bu olgudan hareketle, tümüyle Hıristiyanlaşan Avrupa’nın 10. yüzyıldan sonraki gelişimini belirleyen ve ortaçağ kültürünü yeniden yapılandıran temel unsurun din olduğunu söylemek Avrupa’da, (Doğu Avrupa hariç) Hıristiyanlığın egemen olduğu dönem Feodal dönemle eşzamanlıdır. Hıristiyanlığın Avrupa’nın ortak paydasını oluşturduğu düşünülebilir. Pagan topluluklar küçük topluluklar halinde lokal düzeyde mücadele etmeye devam etmişlerdir. 11. yüzyılın sonlarına gelindiğinde Avrupa pagan istilalardan kurtulmuş; Feodal düzen yaygınlaşmaya başlamıştır. Artık Hıristiyanlık, 12. yüzyıldan itibaren siyasal bir güç olacaktır. 3. Ünite - Avrupa’da Ortaçağ Kültürü 57 mümkündür. Dinsel kültür temelinde yeni bir entelektüel canlanmanın yaşandığı bu dönemde, maddî ve manevî kültür nispeten daha “şehirli” bir karaktere bürünmüştür. Ekonominin ve toplumsal düzenin toprağa ve tarıma dayalı olduğu feodal sistem ile birlikte, düzensiz kırsal yerleşimlerin yerini daha düzenli yapıdaki köyler alır. Antik çağın Akdeniz çevresinde kümelenen yerleşimlerine karşılık, ortaçağ Avrupasının yerleşimleri kıtanın merkezî noktalarında konumlanmıştır. Şehirleşmenin yayılmasıyla birlikte, toplum içinde “şehirlilik” ve “köylülük” kavramları da belirginleşmeye başlar. Feodalite ile birlikte ön plana çıkan soyluluk, güç ve zenginliğin göstergesidir; fakat yönetici kitlelerin oluşumu “soy” esasına dayandığından, “atalar” kavramı ön plana çıkmıştır. Buna bağlı olarak, yerleşim yerlerinde, konutlar ve kilise yapılarından sonra, mezarlıklar da önem kazanmaya başlar. Hıristiyanlığın kökleşmesiyle birlikte belirginleşen “öteki dünya” fikrinin yanı sıra, büyük toprak sahiplerinin iktidarına ve soy esasına dayanan feodal düzende atalara atfedilen değer de bu oluşumda rol oynamıştır. Zaman içinde Avrupa’nın her yerinde kraliyet hanedanları için büyük mezarlıklar oluşur. Kutsal kişilerin mezarları ise, özellikle 11. yüzyıldan sonra önemli hac mekânlarına dönüşür; hatta bu mekânlara ulaşmak amacıyla, yaygın ve geniş ulaşım ağları şekillenir. Bir hac mekânı olarak rağbet görmeye başlayan ilk yer Kudüs’tür; fakat ortaçağ koşullarında güç bir yolculuk gerektirdiğinden, zamanla Avrupa içinde yeni hac mekânları oluşmuştur. Pek çok aziz ve martir (din uğruna şehit olanlar) mezarının bulunduğu Roma, Kudüs’e alternatif olarak beliren ikinci önemli hac mekânıdır. 10. yüzyıldan itibaren ün kazanmaya başlayan İspanya’daki Santiago de Compostela ise, aslında bir antikçağ mezarlığıdır; ancak zaman içinde kutsal bir nitelik kazanır ve mezarın üzerine görkemli bir tapınak inşa edildikten sonra, 12. yüzyıldan itibaren Hıristiyan dünyasının en önemli hac noktalarından biri haline gelir. Hac mekânlarının artması ve buralara ulaşmak için şekillenen uzun yol ağları, zaman içinde tüm Avrupa’yı kuşatacak şekilde yaygınlaşır. Diğer yandan, bu uzun yolculuklarında hacılara hizmet etmek amacıyla, güzergah üzerinde çok sayıda manastır da inşa edilmiştir. Hac ziyareti olgusunu kilise de teşvik etmiştir; çünkü, birer kült objesi olarak kutsal emanetlere verilen değer, din duygularını güçlendirmenin yanı sıra, manastırlar için bir ticaret malzemesi ve zenginlik kaynağı oluşturmuştur. Daha değerli emanetlere sahip olan ve dolayısıyla daha çok ziyaretçi çeken hac mekânları, daha yüksek gelir elde etmiştir; diğer yandan, bu kutsal yerlere giden yollar üzerinde inşa edilen manastırlar ise, seyahat halindeki hacıların konaklama, sağlık ve diğer ihtiyaçlarını karşılayan mekânlar olarak, büyük bir ticari gelir kaynağına kavuşur. Kilise zamanla ekonomik açıdan güçlenecek ve siyasal bir iktidara dönüşecektir. Romanesk Sanat İdari, yaşamsal ve dinsel amaçlı binalardan oluşan, işlevsel açıdan kendine yeten yapı grupları olan manastırlar, ortaçağ Avrupasında her türlü toplumsal faaliyetin odak noktasında yer alır. Sanat eğitiminin ve üretiminin yegâne merkezi konumundaki manastırlar, mimari tasarımlarıyla da özgün ve homojen bir stil ortaya koymaya başlarlar. Özellikle hac yolları üzerinde inşa edilen manastırlarda, bu yeni stilin belirginleştiği söylenebilir. 58 Kültür Tarihi Estetik yönden bir bütünlük anlayışı getiren bu stile, “Roma üslubunu anımsatan” anlamında Romanesk denmiştir. 11. yüzyıl başlarından 12. yüzyılda Gotik stilin belirmesine kadar tüm Batı Avrupa’da hâkim olan Romanesk stil, Roma’nın mimarlık mirasını referans alır; bununla birlikte, Roma mimarisini belirleyen sütunlar ve kemerlerden oluşan konstrüksiyonun yerine, Romanesk yapılarda masif duvarlar ve ayaklar tercih edilmiştir. Bu ağır görünümün, Bizans mimarisine daha yakın olduğu söylenebilir. Roma mimarisinin özelliklerini ortaçağ Avrupasına aktaran Karolenj ve Otto mimarisi, biçimsel anlamda Romanesk stili besleyen en önemli damardır; dolayısıyla, Karolenj mimarisi ile erken Hıristiyan ve Bizans geleneklerinin, Romanesk yapılarda daha bütünleşmiş ve anıtsal bir yaklaşımla ele alındığı söylenebilir. Bu bağlamda Romanesk sanat, erken ortaçağda görülmeyen pek çok yenilik getirmiştir. Batı Avrupa’da manastırların güçlenmesiyle paralel bir yükseliş çizgisi izleyen Romanesk sanat, önceki dönemin saraya bağlı, bütüncül ve tekil sanat anlayışından farklı olarak, çok sayıda bölgesel stilden oluşur. Her biri kendine has özelliklere sahip olmakla birlikte, bir üslup birliği gösteren bu bölgesel varyasyonlar, Avrupa’nın hemen her yerinde yaklaşık aynı zamanlarda belirmeye başlamıştır. Bölgesel farklılıklara rağmen Romanesk stil, tüm Avrupa’yı etkisi altına alan ilk büyük sanat akımıdır. Fotoğraf 3.2 Cluny Manastırı, 10-12. Yüzyıl. ROMANESK MİMARİ Romanesk stilin belirginleştiği dönemde artan inşaat faaliyetleri ve ilerleyen teknolojiyle birlikte, kiliselerin boyutları büyümüştür. Teknik gelişmelere paralel olarak, ahşap örtü sistemlerinin yerini taş tonozlar alır. Yuvarlak kemerler ve küçük pencerelerle tanımlanan Romanesk yapılar, adeta savunma amaçlı binalar gibi, sağlam, ağır, masif duvarlarla inşa edilmiştir. Dış görünümleri simetrik ve basit görünümlüdür; fakat sağlam görünümleri ile anıtsal boyutları, kilisenin şahsında Hıristiyanlık kurumunun gücünü ve zenginliğini simgeler. 3. Ünite - Avrupa’da Ortaçağ Kültürü 59 Değişik biçim ve konumlarda bir veya iki kule ile tamamlanan ön cephe tasarımı, Romanesk kiliselerin karakteristik özelliklerindendir. Karolenj, Otto ve Bizans kiliselerinden farklılaşan dış cephelerde, bezeme unsurlarında da artış görülür. Figürlü plastik bezemeler, yapıların göze çarpan unsurlarından biri haline gelir. Özellikle portallerde yoğunlaşan kabartma tekniğindeki kompozisyonlar, bazı örneklerde duvardan fırlarcasına, adeta heykelsi bir görünüm kazanırlar. Bu tasvirlerin yaygınlaşmasında, kilisenin gücünü ve zenginliğini vurgulama kaygısının yanı sıra, Hıristiyanlığa dair konuların geniş kitlelere görsel bir formatta aktarılması isteği de etkilidir; hatta dinsel mesajların daha güçlü bir şekilde iletilebilmesi için, kendi çağında bu kabartmaların boyandığı da bilinir. Aynı plastik etki sütun başlıklarında da görülür. Roma modellerini andıran klasik düzenlerin tercih edildiği erken ortaçağ yapılarından sonra, bu dönemde ilk kez kendine özgü yeni bir üslup belirmiştir; kiliselerin portallerinde olduğu gibi, sütun başlıklarında da konulu figüratif anlatımlar görülmeye başlanır. Tercih edilen başlıca konular, İncil ve Tevrat’tan sahneler ile azizlerin yaşamlarından kesitlerdir; bununla birlikte, doğrudan doğruya Hıristiyan inancı ile bağdaşmayan, grotesk canavar tasvirleri de görülür. Hıristiyanlığa dair konuların tasvirinde kullanılan üslup, antik gelenekten ziyade, göçler çağı ve erken ortaçağ sanatının hareketli, güçlü ifadeli anlatımı ile benzeşir; gerçekçilik yerine stilizasyon, soyutlama ve hayal gücü ön plana çıkar. Bu bağlamda, Roma etkisinden ve pagan geleneklerinden beslenmekle birlikte, her ikisinden de bağımsızlaşan, Hıristiyan dünyasına has ilk özgün stilin, 11. yüzyıldan itibaren Romanesk sanat ile birlikte başladığı söylenebilir. Dinsel yapı faaliyetindeki artışın başlıca sebeplerinden biri, Haçlı Seferleri’dir. Haçlı Seferleri sırasında ele geçirilen pek çok kutsal emanet Batı’ya taşınmıştır; buna bağlı olarak, yeni hac yerleri oluşur ve hac yolları üzerinde çok sayıda yeni kilise yapılır. Avrupa’da ortak bir sanat dili olarak Romanesk stilin oluşmasında da, Haçlı Seferleri’nin getirdiği mobilite faktörünün rol oynadığı varsayılabilir; yöneticiler, rahipler ve halkın yanı sıra mimarlar ve zanaatkârların da sürekli hareket halinde olması etkileşimi kolaylaştırFotoğraf 3.3 Fransa’da Arles şehrinde St. Trophime Kilisesi Fotoğraf 3.4 Toulouse’da St. Sernin Kilisesi’nden sütun başlığı (yaklaşık 1080) 60 Kültür Tarihi mış, küçük bölgesel farklılıklara rağmen her yerde ortak özellikler gösteren merkezî bir stilin biçimlenmesine zemin hazırlamış olmalıdır. Papalık nedir? Günümüzde neye dönüşmüştür, Vatikan Devletinin özelliği nedir? Hıristiyanlık için kutsal sayılan yerlerin Müslümanlardan alınması amacıyla 11. ve 13. yüzyıllar arasında yürütülen bir dizi askerî operasyon olan Haçlı Seferleri’nin sanatsal veriler üzerindeki izleri genelde dolaylıdır. Haçlı çağının Avrupa mimarisindeki en belirgin etkisinin, kale mimarisi olduğu söylenebilir. Diğer yandan, yüzyıllardır İspanya’daki Müslüman hâkimiyeti kanalıyla süregelen İslam dünyası ile Batı arasındaki kültür alışverişi, Haçlı Seferleri sayesinde yeni bir ivme kazanmıştır; bu etkileşimin izleri, yazılı kültürde daha rahat izlenebilir. Haçlı Seferleri’nin durulduğu 13. yüzyıla gelindiğinde, din için mücadele fikri Hıristiyan dünyanın kendi içine yönelir; Hıristiyanlığın çatısı altında olan, fakat Katolik inanç sistemi ile ihtilaf içinde bulunan Katharizm gibi bazı akımları kontrol altına alabilmek için 12. yüzyıldan itibaren şiddetli önlemler alınmaya başlanmıştır. Bu baskı politikası, 13. yüzyılda kurumsallaşır ve Katolik Kilisesi’ne bağlı bir yargı sistemi olan Engizisyon kurulur. 13. yüzyıldan önce, suçu itiraf ettirmek üzere sorgulama esasına dayanan ve çeşitli cezalarla sonuçlanan bu mücadele hareketleri, 13. yüzyıldan itibaren çeşitli işkence yöntemlerini de benimseyecektir. Zalim işkencelerle seyreden Engizisyon baskısı, kilisenin tehdit olarak gördüğü pek çok tarikatı ortadan kaldırır; fakat 15. yüzyıldan itibaren Engizisyonun yeni hedefi “büyücülük” olacak ve işkenceler, “büyücülerle savaş” adı altında devam edecektir. 15. yüzyılda kurulan İspanyol Engizisyonu ise, çok-dinli ve çok-kültürlü toplum yapısı nedeniyle, daha farklı dinamiklere sahiptir; burada, esas itibariyle, farklı dinlerden olan halkı Hıristiyanlığa döndürme kaygısı ağır basacaktır. Oluşumundan itibaren Hıristiyanlaştırma ve Hıristiyanlığı kökleştirmeye yönelik bir dizi dinsel hareketle biçimlenen ortaçağ Avrupa kültürü, savaşlara, ekonomik sıkıntılara ve Engizisyon baskısına rağmen, 13. yüzyılda tüm kurumları ve kültürüyle en olgun çağını yaşayacaktır. PAPALIK Ortaçağdaki önemli siyasal gelişmelerden biri de Papalığın güçlenmesidir. İlk kilise devlet ayrımı 10.yy’da, Cluny Reformuyla, kraliyetin manastırlar ve ruhban sınıf üzerinde kontrol yetkisini kaldırmak istemeleriyle başlamıştır. Sonraki süreçte, Papa’yı kardinaller seçmiş; ünlü Papa III. Innocentus, Kilisenin topladığı vergileri artırmış, yeni vergiler koymuş, günah çıkarma işlemini bizzat Roma’ya bağlayarak ekonomik politika üretmiş; onu izleyen Papalar 1050’li yıllarda Kilise makamlarına İmparatorun atama yapma yetkisine son vererek yeni bir Papalık monarşisinin temellerini atmışlardır. Dünyevi (Krallık) ve ruhani (Papalık) arasındaki bu mücadelede Kilisenin gücü Reform hareketlerine gelinceye dek artarak sürmüştür. Bununla birlikte Haçlı Seferleri iki gücün birbirine verdiği desteğin simgesidir. Örneğin Papalık ilk Haçlı Seferine katılanlara savaş meydanında ölürlerse “endüljans” (affedilmeyen günahların cezasının bağışlanması) sözü verir. 2 3. Ünite - Avrupa’da Ortaçağ Kültürü 61 ORTAÇAĞIN SON YÜZYILLARI, ŞEHİRLEŞME VE ETKİLERİ Ortaçağın son yüzyılları, büyük yükselişlere ve düşüşlere sahne olmuştur. 13. yüzyılda ortaçağ kültürünün gelişimi doruk noktasına ulaşır; 14. ve 15. yüzyıllar ise, bu yükselişin ardından gelen krizli bir süreçtir. Büyük kitleleri etkileyen veba salgını, savaşlar ve kıtlıklar, toplumsal yıkımlara sebebiyet vermiştir; bu yıkımların yansımaları, 14. yüzyıldan itibaren yaygınlaşan “ölüm dansı” temalı ceset ve iskelet tasvirlerinde izlenebilir. Fakat bu karmaşık ve karanlık ortam, aynı zamanda ortaçağ Avrupa kültürünün de yaratıcı başkalaşımlar geçirerek tepe noktasına ulaştığı bir sürecin arka planını oluşturur. En yetkin ürünlerini 13. yüzyılda ortaya koyan ortaçağ Avrupa kültürünün 14. yüzyıldan itibaren içine düştüğü buhran ve çözülme süreci, Rönesans düşüncesinin doğuşuna zemin hazırlayan ipuçlarını da bünyesinde barındırmaktadır. Geç Ortaçağ Dönemi aynı zamanda felaketler hastalıklar dönemidir. Bu dönemde toplumsal hayat nasıldı? 13. yüzyılda yaşanan yükselişe zemin hazırlayan en önemli etken, şehirleşme ve şehir kültürünün oluşmasıdır. 11. yüzyıldan itibaren yaygınlaşan tarımsal yerleşim birimlerinin yerini, 13. yüzyılda sayıları giderek artan şehirler almıştır. Şehirleşmeyle birlikte ticarî ve ekonomik faaliyetlerde de bir canlanma yaşanır. Şehirler, aktif birer üretim ve tüketim merkezi haline gelmeye başlar. Şehirlerde zanaat kolları çeşitlenir; ayrıca uluslararası ticaret yaygınlaşır. Uzun mesafeli ticaretin gelişimi, kilit noktalarda konumlanan bazı şehirlerin gelişmesini hızlandırmıştır. Diğer yandan, tüccarlar da bu sayede sadece maddî güç değil, aynı zamanda itibar ve saygınlık kazanmışlardır; asiller gibi toprak sahibi olmaya ve toprağın üzerinde yaşayanlardan kâr elde etmeye, yaşadıkları şehirdeki mimarî ve sanatsal etkinlikleri finanse etmeye başlarlar. Bu bağlamda tüccarlar, ortaçağ sonlarından itibaren sanatı ve sanatçıları destekleyen önemli bir toplumsal katman haline gelecektir. Şehirleşmeyle birlikte, erken ortaçağdan itibaren gelişmeye başlayan entelektüel gelenek de kurumsallaşarak zenginleşir. Erken ortaçağda manastırların tekelinde olan ve sınırlı bir tabakaya hitap eden okullar yaygınlaşır ve kent okulları açılır; dolayısıyla, halk arasında okur-yazarlık oranı yükselir. Bunun ötesinde, ilk üniversitelerin açılmasıyla birlikte entelektüel yaşam da farklı boyutlar kazanır; okulların yaygınlaşmasıyla yükselen okur-yazarlık, o zamana kadar dolaşımı sadece manastır çevreleriyle sınırlı olan kitapların daha geniş kitlelerce talep edilmesi sonucunu doğurmuştur. Bu talep, kitap üretimine ve kitapların daha hızlı kopyalanabilmesine yönelik pek çok yeni iş kolunun ortaya çıkmasını sağlamıştır. 12. ve 13. yüzyıllarda, el yazması kitapların kopyalanması için pratik teknikler bulunmakla birlikte, kitap çoğaltılması ve dolaşımı meselesi, 15. yüzyılda matbaanın bulunuşuna kadar tam olarak çözümlenemeyecektir. Kitap okuma ve bilgi aktarımının yaygınlaşması, “kitap” kavrayışında da bir dizi değişime sebep olur; erken ortaçağda manastır scriptorium’larında minyatürlerle bezenmiş sanat ürünleri olarak üretilen kitapların yerini, bilgi aktarmak ve okunmak için hazırlanan kitaplar almaya başlar. Kitap konuları dinsel eksenin dışına taşarak, dünyevî meseleleri de kapsar hale gelir. Üniversitelerde eğitim veren kişiler, eğitimci rollerinin ötesinde, entelektüel kişilikleriyle de ön plana çıkar ve toplumsal olaylarda söz sahibi olurlar. Dolayısıyla, o zamana kadar manastır çevrelerinin tekelinde olan entelektüel faaliyet, artık üniversite çevrelerince yürütülmeye başlanır. 3 62 Kültür Tarihi Gotik Sanat Şehirleşme ve skolastik felsefenin yükselişine paralel olarak, şehir tasarımında da estetik kaygısı ön plana çıkmaya başlar. Öncelikle ve özellikle mimaride belirginleşen Gotik sanat, 13. yüzyıldan itibaren Fransa’dan başlayarak tüm Avrupa’ya yayılır. Daha kırsal nitelikli olan Romanesk üsluptan, anıtsallaşan boyutları ve yükselici etkisiyle radikal biçimde farklılaşır. Boyutları büyüyen ve nüfusu artan 13. yüzyıl şehirlerinde, hem daha büyük bir insan kitlesine hitap edebilecek kapasitededir, hem de dönemin değişen estetik beklentilerine uygun olan büyük kiliseler ve katedraller yapılmıştır. Masif ve karanlık Romanesk yapılardan farklı olarak Gotik kiliselerde duvarlar daha fazla pencere açıklığıyla çözümlenir; bu açıklıklardan ve renkli vitraylardan süzülerek binanın içine yansıyan ışığın yarattığı etki, bu dönemin kilise mimarisine getirdiği en önemli yeniliklerdendir. Gotik mimarinin belirleyici özelliği ise, yuvarlak kemer yerine sivri kemerin kullanılmaya başlanmasıdır; sivri kemer üst yapının yükünü sütunlara ve ayaklara dik açıyla aktardığından, eskisinden çok daha yüksek binaların yapılabilmesi mümkün olmuştur. Yükselici etki, dışta kulelerle de vurgulanır. Bu yeni biçimsel repertuar ile 12. yüzyıl ortalarından itibaren belirmeye başlayan Gotik stilin özelliklerinin belirdiği ilk yapı, Paris yakınlarında Rahip Suger tarafından yaptırılan St. Denis Kilisesi’dir (1137-1144). Burada mimari formların, Romanesk yapıların ağır ve kütlesel etkisine kıyasla çözüldüğü ve hafiflediği görülür; sivri kemerler, kaburgalı tonozlar ve dıştan duvarların yükünü destekleyerek basınçları karşılayan payandaların kullanımı, binaları anıtsallaştırırken, aynı zamanda yeni bir geometrik düzen de getirmiştir. Gotik mimarinin olgun çağı olan 13. yüzyıla tarihlenen Amiens Katedrali’nde, yükselici eğilimi destekleyen teknolojik gelişme doruk noktasına ulaşır; artık kemerlerin üst kısmı tamamen pencere katı haline gelir. ORTAÇAĞ AVRUPA KENTLERİ 11. ve 12. yüzyıllarda Avrupa kentleri kalabalık yerleşim merkezleri değildi. (Paris ve Londra’nın nüfusları on binin az üzerindeydi. Gelişmiş kent Floransa’nın ise yüz bin dolaylarındaydı. Kentlerin oluşumu ve gelişimi ruhban sınıfının, feodal derebeylerinin arzuladıkları imalat, lüks mallara talep, çalıştırmak istedikleri serflerle şekilleniyordu. Serfler zamanla ticarete yönelecek ve durumları iyileşecek ve soygunlara karşı silahlanarak kervanlarla uzak yerlerden mal ve ürün getirip satarak kendi emekleriyle tacir sıfatı kazanacaklar ve haliyle güçleneceklerdir. Bu yeni sınıf, aristokratların, soyluların ve ruhban sınıfının antipatisini kazanacak ve kabul görmeyecektir. Ama sayıları, cesur serflerin toprağa bağlı soyluların yanında çalışmaktan bıkıp kente gelmeleriyle artacaktır ve geleceğin burjuvazisi doğacaktır. Fotoğraf 3.5 Fransa’nın en yüksek Gotik katedrallerinden Amiens Katedrali (13. yüzyıl). 3. Ünite - Avrupa’da Ortaçağ Kültürü 63 13. yüzyıl ortalarına gelindiğinde, Gotik sanat Avrupa’nın ortak stili haline gelir; nitekim Avrupa’nın en büyük Gotik katedralleri, 1150- 1250 tarihleri arasında yapılmıştır. Fakat Roma mirasının baskın olduğu İtalya, büyük ölçüde Gotik stilin kapsamı dışında kalmıştır. 13. yüzyılda, Gotik mimarinin bazı bölgesel varyasyonları ortaya çıkar; ancak 14. yüzyıl ortalarından itibaren bölgesel stillerin kaynaşmasıyla homojen hale gelir ve uluslararası bir stile dönüşür. 15. yüzyıldan itibaren ise, kademeli olarak kaybolma sürecine girer. Gotik mimarinin temel unsurlarından olan büyük pencerelerle birlikte gelişen renkli cam işçiliği ve cam resim tekniği ise, Gotik mimariye nazaran daha geç ortaya çıkmıştır. Hıristiyanlık inancının ana eksenini oluşturan dinsel öykülerin, azizlerin yaşamlarının ve portrelerinin cam üzerine betimlenmesine dayanan bu uygulama, yükselici etkisiyle anıtsallık etkisi yaratan Gotik kiliselerin iç mekân etkisini yoğunlaştırmıştır; ezici yüksekliğe sahip yapıların ışık kaynağı olan pencerelerde yer alan bu tasvirler, dünyevî alandan tanrısal alana girildiği vurgusunu belirginleştirir. 13. yüzyıldan itibaren tüm kiliselerde yaygınlaşan anıtsal gül pencerelerin üzerinde uygulanan cam resim tekniği, 15. yüzyıla kadar varlığını sürdürür. 15. yüzyılda altar resimlerinin yaygınlaşmasıyla birlikte, cam resim tekniği geri plana düşer. Altar resimleri, Kuzey Avrupa’da erken Rönesans olarak adlandırılan çağın başlıca sanat üretimi haline gelecektir. ORTAÇAĞIN SONU, RÖNESANS’A DOĞRU 15. yüzyıla doğru zengin tüccar sınıfının oluşumuyla birlikte değişen toplumsal yapı ve hümanizma düşüncesinin doğuşu, ortaçağ kültürünün sonunu getiren büyük bir kırılma noktası olmuştur. Tüm kültürel kurum ve yapıları kökünden değiştiren bu sürecin dinamikleri, belki de en açık şekilde sanat faaliyetlerinde yansımıştır. Hümanist düşüncenin yaygınlaşması, skolastik felsefenin sonunu getirecek ve düşünce sistemindeki bu değişim, sanat alanında Rönesans’ı doğuracaktır. Ayrıca, sanat patronlarının profilinin değişmesi, sanat konularını da değiştirmiştir; aziz ve kral portrelerinin yerini, yeni zenginleşen tüccar ailelerinin resimleri alır. Ortaçağın başlarında, Hıristiyanlığı henüz özümsemekte olan Avrupa’da, sanat üretimi manastır çevrelerinin tekelindeyken, ortaçağın sonlarında, şehirlerde oluşmakta olan burjuva sınıfının ilgi alanı haline gelir. Değişimden teknikler de payını alır; vitray ve kitap resimlerinin yerine, yağlıboya tuval resimleri ortaya çıkar. Mimari de, hem biçim hem işlev yönünden ortaçağ karakterinden tamamen farklılaşan, yepyeni bir kimliğe bürünecektir. Diğer yandan, 15. yüzyıl, Avrupası siyasi ve kültürel açıdan bir dizi radikal değişime sahne olmuştur. O çağın Avrupasını oluşturan monarşilerin kendi içlerinde parçalanmaları ve süregelen savaşlar, haritanın değişmesine yol açmıştır; fakat tüm Fotoğraf 3.6 Fransa, Reims Katedrali (13. Yüzyıl). 64 Kültür Tarihi bu savaşlar içinde en önemlisi, yüzyıllardır devam eden Reconquista (“yeniden fetih” anlamına gelen bu sözcük, 8. yüzyılda İber Yarımadası’na yerleşen Emevilerin 1492 yılına kadar süren hâkimiyetleri süresince, İspanya’nın yeniden Hıristiyanlaşması için dalgalar halinde gerçekleşen uzun soluklu askerî müdahaleler) hareketinin son aşaması olarak, İspanya’daki Müslüman hâkimiyetine son verilmesidir. Aynı yıl Kristof Kolomb’un Amerika’yı keşfetmesi de, Avrupa’nın kaderini değiştirerek yeni ufuklara yelken açmasını sağlayacak ve tarihte yeni bir sayfa açacaktır. Diğer yandan, İstanbul’un fethiyle birlikte Avrupa’ya daha çok yaklaşan Türkler, artık Hıristiyan dünyasının karşısındaki en büyük tehdit unsuru haline gelir. Bu bağlamda, özellikle ticaret yoluyla zenginleşerek dönemin “süper güç”leri haline gelen Akdeniz kıyısındaki şehir devletlerinin Türklerden korunması ihtiyacı belirir; tüm bu koşulların zorlamasıyla, Avrupa’da modern çağın oluşumuna zemin hazırlayacak olan keşifler çağı başlamıştır. Asya ile kurulan düzenli ticaret ilişkileri sayesinde dönemin en önemli merkezleri haline gelen ve büyük zenginliğe kavuşan bu liman kentleri, kültürel hareketleri de yönlendirir hale gelir. 14-15. yüzyıllarda başlayan ticari ve ekonomik büyümeyle yan yana yürüyen kültür ve sanat hareketleri, ticaret ile birlikte zenginlik ve güç kazanarak öne çıkan ailelerin hamiliğinde büyük ivme kazanır. Nitekim, Rönesans sanatı da böyle bir çevrede, Floransalı zengin Medicis ailesinin inisiyatifi ve desteğiyle doğacaktır. Ancak Rönesans’ı doğuran faktörlerin ve düşünce sisteminin, ortaçağ sonlarında şekillenmeye başladığını da belirtmek gerekir. Avrupa’da hem halk kültürünün, hem de entelektüel geleneğin temelleri ortaçağda atılmıştır. Bu bağlamda, erken dönemden itibaren kademeli olarak oluşan Avrupa kültürünün başlıca bileşenlerinin, ortaçağ sonlarında berraklaşmaya başladığı söylenebilir. ORTAÇAĞDA BİLİM, FELSEFE, EDEBİYAT Avrupa Ortaçağ felsefesi, dinsel öğretiler ve din-dünya görüşüne dayanır. Felsefe tartışmaları Ortaçağ boyunca inanç-Tanrı-bilgi ekseninde yoğunlaşmıştır. Bu çizgideki önemli düşünürlerden Aziz Augustinos (354-430) “Anlayabilmek için inanıyorum” düşüncesiyle felsefeyi dine tabi kılmış ve Hıristiyan dininin temel öğretilerini temellendirebilmek için Platon felsefesinden ve Yeni Plâtonculuktan yararlanmıştır. Buna göre Augustinos, inancı temel almış ve aklın görevinin inanç yoluyla bilinen şeyleri açıklamak olduğunu ileri sürmüştür. Bu nedenle insan, ebedi ve ezeli, yani sonsuz varlık olan Tanrı’yı severek mutlu olabilir. O’na göre dünyadaki kötülüğün ve insanın günahkârlığının nedeni, maddi varoluş ve insanın içinde bulunduğu hayat koşulları değildir. Zira tanrının yarattığı madde kötü olamaz. Augustinos, Hıristiyan kilisesini Tanrı-Devletin yeryüzündeki temsilcisi olarak tanımlayarak bağnaz düşüncenin öncülüğünü yapmış ve sonraki yüzyıllarda belirleyici rol oynamıştır. Hıristiyan dogmatik düşüncenin temelinde Augustinos vardır. Bir başka Hıristiyan düşünür Aziz Anselmus ise (1033-1109), felsefe ve ilahiyatın birlikteliğine öncülük eden, dinsel inancı akılla açıklamaya girişen bir düşünürdür. Aziz Anselmus, inançla akıl ilişkisini gündeme getirerek akıl karşısında imana ya da inanca öncelik vermiştir. Ona göre inanç aklı tamamlayacaktır. 11. yüzyıldan itibaren Yunan filozoflarının çevirisi ve Arap filozoflarının yorumlarıyla din felsefesinin yeni bir seyir kazandığını gözleriz. Ortaçağ Hıristiyan Avrupasında Aristoteles felsefesi tartışmaları da ilginçtir. Bağnazlıktan dolayı Aristoteles yorumlamaları zaman zaman yasaklanmıştır, çünkü Aristoteles’in “dünyanın sonsuzluğu” düşüncesi Yaradılış inancını da sorunsal kılmakta, ayrıca mantıkla ilgili 3. Ünite - Avrupa’da Ortaçağ Kültürü 65 düşünceleri ruhun ölümsüzlüğü düşüncesine ve inancına ters düşmektedir. Buna karşılık, sonraki yüzyıllarda Aristoteles metafiziğinden yararlanan Hıristiyan düşünür Aquinalı Thomas (1227-1274), Ortaçağ Hıristiyan felsefesinin doruk noktasını temsil eder. O’na göre duyusal varlıklardan, hayat deneyimlerinden yola çıkılarak tanrının varlığına akıl ile ulaşılabilir, akıl ile bilinmeyen hakikatler ise ilahiyatın (teoloji) alanına girer. Aquinalı Thomas, bilgi, metafizik, siyaset, ruhun ölümsüzlüğü konularındaki yorumlarıyla skolastik düşüncenin önemli bir ismidir. Batı dünyasının yüzyıllardır uzak kaldığı Yunan edebiyatı, felsefesi ve bilimsel çalışmaları, İslam filozoflarının eserlerinin Batıya aktarılmasıyla, ilk kez Avrupa kültür çevresine girmiştir. Bu nedenle, Ortaçağ felsefesinde Arap-İslam felsefesinin etkisini de unutmamak gerekir. Bu çerçevede Endülüs Emevi kültürü ve felsefesi Batı felsefesi üzerinde çok etkili olmuştur. Endülüs Kurtuba kenti, Bağdat ve Kahire’den sonra önemli bir bilim sanat kültür merkezi olur. Antikçağ Yunan filozoflarını iyi tanıyan Farabi’nin, İbn-i Sina’nın (Batıda Avicenne adıyla anılır), İbn-i Rüşt’ün (Batıda Averroes olarak anılır) akıl ve mantıkla ilgili düşünceleri ve araştırmaları felsefe ve tıp alanında etkili olur. Özellikle Batı ilk kez İbn-i Sina yorumuyla Aristoteles’i keşfeder. Böylece, etik, mantık, metafizik düşünsel araştırma alanı olurlar. Ayrıca, İbn Rüşt’ün aritmetiği ve logaritması; El Harezmi’nin algoritma, trigonometri ve cebir’i; mimaride bazı Arap camilerinin mimarisi; El İdrisi’nin ilk coğrafya haritası (1154); Luth, ud, rebab, kudüm, zil gibi bazı doğu müzik enstrümanları ilk kez Batıya gelmiş olur. Bilindiği gibi, ortaçağ üniversiteleriyle birlikte akademik literatürün dili Latince olur. Ama bu dil daha çok toplumun üst katmanlarında yaygındır ve yüzyıllar boyunca elit kesimin kullandığı bir dil olmuştur. Ortaçağ sonlarında, ticaret sayesinde büyüyen ve zenginleşen İtalyan şehir devletlerinde konuşulan diyalektler, 13. yüzyıldan itibaren Latincenin rolünü kısıtlamış ve yerel diller yazı dilinde de kullanılmaya başlanmıştır. Ünlü yazar Dante Alighieri (yaklaşık 1265-1351), İtalyan edebiyatının öncü bir başyapıtı olan İlahi Komedya’yı kendi yerel dilinde yazmıştır. Bu ünlü epik şiir, Dante’nin cehennem, araf ve cennete yolculuğunu alegorik bir yaklaşımla anlatır. Yazarın usta bir şiir diliyle, olağanüstü bir kurgu ve hayal gücüyle ölüm sonrası deneyimleri anlatması birçok ünlü yazar (Shakespeare), ressam, (Delacroix) ve kompozitöre (Franz Liszt) esin kaynağı olmuş ve bu sanatçılar kendi sanat türlerinde unutulmaz eserler vermiştir. Bir başka ünlü İtalyan yazar Giovanni Boccaccio’un (1313-1375) yazdığı Decameron adlı eser dünya edebiyatının ilk yazılı öykülerindendir. Yazar, eserinde, veba salgınından kaçan bir grup Floransalının birbirlerine anlattıkları öyküler ekseninde, 14. yüzyıl ortamının canlı bir portresini çizerek, realist edebiyatın ilk örneklerinden birini vermiştir. Ortaçağ edebiyatının çıkış yapan bir diğer edebi türü seyahatnameler olmuştur. Batılı seyyahların kaleme aldıkları ünlü Doğu (Orient) seyahatleri, bugün kültür, sanat, ekonomi, sosyoloji alanında arşivlerde önemli bilimsel veri değerindedir. Bunlar arasında Selçuklu ve Osmanlılar döneminde Anadolu’ya da gelenler vardır ve seyahatnameleri arşiv belgesi değerindedir. Endülüs Emevi devletinin varlığı, aslında ilk İslam-Batı Buluşmasıdır. Ortaçağ karanlığında yaşayan Avrupa, İslam filozoflarını, Doğu estetiğini Endülüs Emevileri sayesinde tanır. Endülüs etkisi İspanyanın yaşam tarzlarına dek etkili olmuştur. Emeviler 8. yüzyılda Tarık Bin Ziyad’la İspanya’ya gelirler. Kurtuba 13.yüzyılda önemli bir kültür kentidir. Endülüs Emevi Devleti 15. yüzyıla dek devam etmiştir. 66 Kültür Tarihi Özet Ortaçağ 5. yüzyıldan 15. yüzyıla dek devam eden uzun bir çağdır. Roma İmparatorluğu’nun yıkılışını (M.S 476) izleyen Kavimler Göçü 8. ve 9. yüzyıllara kadar devam eder. Bu kavimler kendi kültürleriyle Hıristiyanlığı kaynaştırarak, “ortaçağ Avrupa kültürünün” çekirdeğini oluşturmuşlardır. Ortaçağ Avrupa kültürünü öncelikle Roma kültürü besler. Ortaçağ Avrupası, başta dil (Latince) olmak üzere Roma kültürünün pek çok unsurunu benimsemiştir. Bir başka önemli faktör dindir. Batı’da ilk Hıristiyanlaştırma hareketi, bozkır kavimlerinin göçlerinin başladığı 5. yüzyıldan önce gerçekleşir ve dalgalar halinde devam eder. Kavimler, 6. yüzyıldan itibaren Katolik kilisesine bağlanırlar. Hıristiyanlığın yayılmasıyla idari ve toplumsal düzende değişimler başlar, şehirleşmenin gelişmesi ve yeni kült mekânların (hac) yaratılmasıyla Hıristiyanlık kökleşmeye yüz tutacaktır. 8. yüzyıldan itibaren güçlenerek, büyük bir Hıristiyan imparatorluğu kuran Frank kralı Şarlman, bütünleşmiş bir Avrupa hayal ederek Avrupa’nın biçimlenmesini başlatır. Şarlman’ın kilise ve manastır inşaatlarıyla büyük bir kültürel atılım gerçekleştirdiği dönem Karolenj Rönesansı olarak adlandırılır. Bunu izleyen Sakson kökenli Otto hanedanı da Hıristiyan Roma mirasını sahiplenir. Bu dönemde mimari yapılarda (özellikle hac yolları üzerinde inşa edilen manastırlarda), “Roma üslubunu anımsatan” ve Roma’nın mimarlık mirasını referans alan Romanesk stil doğar. 13. yüzyılda yaşanan en önemli gelişme şehirleşme ve şehir kültürünün oluşmasıdır. Şehirleşmeyle birlikte ticarî ve ekonomik faaliyetler de canlanır. Mimaride, 13. yüzyıldan itibaren daha kırsal nitelikli olan Romanesk üsluptan farklı olarak, anıtsallaşan boyutlarıyla Gotik sanat dönemi başlar. Avrupa’nın en büyük Gotik katedralleri, 1150-1250 tarihleri arasında yapılmıştır. Avrupa Ortaçağ felsefesi dinsel öğretiler ve din-dünya görüşüne dayanır. Aziz Augustinos Hıristiyan kilisesini Tanrı-Devletin yeryüzündeki temsilcisi olarak tanımlayarak bağnaz düşüncenin öncülüğünü yapmış; buna karşılık Aquinalı Thomas, akıl ve teoloji ilişkisi, metafizik, siyaset konularındaki yorumlarıyla skolastik düşüncenin önemli bir ismi olmuştur. Ayrıca, Ortaçağ felsefesinde Arap-İslam felsefesinin etkisini de unutmamak gerekir. Batı ilk kez Farabi ve İbn-i Sina yorumuyla Antik Yunan filozoflarını (özellikle Aristoteles), İbn Rüşt’ün aritmetiğini ve logaritmasını keşfeder. Edebiyatta ise Dante Alighieri kendi yerel dilinde bir dünya başyapıtı olan İlahi Komedya’yı yazarken, Giovanni Boccaccio, Decameron adlı eseriyle ilk yazılı anlatı türünün örneğini verir. 3. Ünite - Avrupa’da Ortaçağ Kültürü 67 Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdaki düşüncelerden hangisi Ortaçağ Avrupa Kültürünün oluşumunda etkili değildir? a. Avrupa’ya göç eden kavimlerin pagan kültürü Hıristiyanlıkla kaynaştırılmıştır. b. Kavimleri Hıristiyanlaştırma hareketi 5. Yüzyıldan itibaren başlamıştır. c. Kavimlerin kendi kültürleri ve Hıristiyanlaştırılmaları “Ortaçağ Avrupa Kültürünün” çekirdeğini oluşturur. d. Ortaçağ Avrupa Kültürünü Roma İmparatorluğu kültürü de beslemiştir. e. Hıristiyanlaştırma politikası Ortaçağ Avrupa Kültürüne dahil edilemez. 2. Aşağıdakilerden hangisi Kral Şarlman’ın önemli politikası olarak düşünülebilir? a. Avrupa’nın biçimlenmesi b. Batı Roma İmparatorluğu’nun yıkılması c. Kavimler Göçünü engellemek d. Hıristiyanlaştırma politikasına karşı direnmek e. Eski antik ve pagan kültürü yaşatmak 3. Aşağıdakilerden hangisi Romanesk Sanatın özelliklerinden biri değildir? a. Roma kültürü kökenli olması b. Hac yollarında kırsal manastırların inşası c. Roma’nın mimarlık üslubunu referans alması d. Karolenj ve Otto Rönesansı Dönemi stili olması e. Anıtsal, devasa, yüksek yapılı mimari anlayışı benimsemesi 4. Aşağıdakilerden hangisi Karolenj Rönesansı döneminin özelliklerinden biri değildir? a. Krallıkların sona ermesi ve hümanizma hareketinin başlaması b. Kral Şarlman’ın entelektüellerle işbirliği c. Kral Şarlman’ın kilise ve manastır inşaatlarıyla atılım başlatması d. Kral Şarlman’ın kültürel birlik ve dil birliği için düzenlemelere girişmesi e. Kral Şarlman’ın saray ve manastırlara bağlı okullar açması 5. Engizisyon yargı sisteminin en önemli özelliği aşağıdakilerden hangisidir? a. Rönesans’a öncülük etmesi b. Gotik stilin yaygınlaşmasında rol oynaması c. Hıristiyanlıkta hoşgörüyü yaygınlaştırması d. Zalim işkence yöntemleriyle kilisenin tehdit olarak gördüğü tarikatları kaldırması e. Dini okulların kapatılması 6. Aşağıdakilerden hangisi Gotik sanatın önemli özelliğidir? a. Kırsal özellikli manastırların inşası b. Anıtsal nitelikli katedral ve kilise inşası c. Realist (gerçekçi) stili benimsemesi d. Göz alıcı, gösterişli ve hatta abartılı üsluba kesin tepki göstermesi e. Fantastik hayvan üslubunu uygulaması 7. Aşağıdakilerden hangisi 13. Yüzyıl Ortaçağ Avrupasında başlayan şehirleşme kültürünün sonuçlarından biri değildir? a. Entelektüel gelenek kurumsallaşmaya başlar ve zenginleşir. b. Kent okulları açılır ve okuma yazma oranı yükselir. c. İlk üniversiteler açılır. d. Kitapların dolaşım alanı manastırlarla sınırlı kalmaz. e. Sanayi Devrimi başlar. 8. İlahi Komedyanın yazarı kimdir? a. Giovanni Boccacio b. Aquinalı Thomas c. Dante Alighieri d. Goethe e. Shakespeare 9. Antik Yunan filozoflarının (Platon ve Aristoteles) düşünceleri Batı’ya ilk kez nasıl ulaşmıştır? a. Hıristiyan din düşünürlerinin çalışmalarıyla b. Şehir kültürünün yaygınlaşmasıyla c. Aquinalı Thomas’ın çalışmaları sayesinde d. İslam filozoflarının (İbn-i Sina, Farabi) çevirileri ve yorumlarının Endülüs Devleti aracılığıyla yaygınlaşmasıyla e. Ticari ilişkilerle 68 Kültür Tarihi Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 10. Hıristiyan kilisesini “Tanrı-Devletin yeryüzündeki temsilcisi” olarak tanımlayarak bağnaz düşüncenin öncülüğünü yapmış olan din düşünürü kimdir? a. Dante Alighieri b. Aziz Augustinos c. Aquinalı Thomas d. Engizisyon e. Boccacio 1. e Yanıtınız yanlış ise “Ortaçağ Kültürünün Kaynakları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. a Yanıtınız yanlış ise “Avrupa’nın Biçimlenmesi: “Karolenj Ve Otto Rönesansı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. e Yanıtınız yanlış ise “Romanesk Stil” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. a Yanıtınız yanlış ise “Karolenj ve Otto Rönesansı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. d Yanıtınız yanlış ise “Feodal Avrupa’da Sosyal Hayat Sanat ve Mimari“ konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. b Yanıtınız yanlış ise “Gotik Sanat” konularını yeniden gözden geçiriniz. 7. e Yanıtınız yanlış ise “Ortaçağın Son Yüzyılları, Şehirleşme ve Etkileri“ konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. c Yanıtınız yanlış ise “Ortaçağ’da Bilim, Felsefe, Edebiyat“ konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. d Yanıtınız yanlış ise “Ortaçağ’da Bilim, Felsefe, Edebiyat“ konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10.b Yanıtınız yanlış ise “Ortaçağ’da Bilim, Felsefe, Edebiyat” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. Ünite - Avrupa’da Ortaçağ Kültürü 69 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar Sıra Sizde 1 Manastırlar, din görevlilerinin (kesişler, rahipler) ve kendilerini dine adayanların yaşadığı, ibadet ettiği mekânlardır. Genelde şehirlerden uzaklarda ve ulaşılması zor mekânlarda (Trabzon’daki Sümela Manastırı gibi) kurulurlar. Manastırların dini eğitim, iş bölümü, vb. konularda kendilerine özgü bir yönetimi vardır. Sıra Sizde 2 Tarihte Papalık Devleti olarak da tanınan Papalık, İtalya Yarımadasında Papa’nın dini, siyasi, askeri açıdan yönettiği bir devlet birimiydi ve bu şekilde varlığını 1890 yılına dek sürdürdü. Bu tarihte İtalya birliğinin tek bayrak altında toplanması sonrasında işlevini kaybetti. 1929’da bağımsız Vatikan Devleti (Pontifico) kurularak Papalık devam ettirildi. Vatikan, Hıristiyanlık dininin Katolik mezhebinin yönetim merkezi olan bir devlettir. Papa yasama yürütme ve yargının başkanıdır, 100 kişi dolaylarında küçük bir orduya sahiptir. Sıra Sizde 3 Geç Ortaçağ Dönemi gerçekten felaketler ve zorluklar dönemi olmuştur. Bu dönemde, önemli iklim değişimi tarımı etkilemiş ve büyük kıtlık yaşanmıştır. Buna bağlı olarak, bulaşıcı bir hastalık olan veba zaten kötü beslenen nüfusu büyük ölçüde telef etmiştir. Nüfusun dörtte üçü hatta yer yer yarısı yok olmuştur. Yurttaşlar topraklarını terk etmişlerdir. ARTZ, Frederick B.,(1996), Orta Çağların Tini, (Çev. Aziz Yardımlı), İstanbul. BALTRUSAITIS, Jurgis, (2001), Düşsel Ortaçağ: Gotik Sanatta Antik, İslami ve Uzak Doğu Etkileri, (Çev. Mehmet Ali Kılıçbay), Ankara. DUBY, Georges, (1986), History of Medieval Art 980- 1440, Cenevre. DUBY, Georges, (1990), Ortaçağ İnsanları ve Kültürü, (Çev. Mehmet Ali Kılıçbay), Ankara. ECO, Umberto, (1998), Ortaçağ Estetiğinde Sanat ve Güzellik, (Çev. Kemal Atakay), İstanbul. HUIZINGA, Johan, (1997), Ortaçağın Günbatımı, (Çev. Mehmet Ali Kılıçbay), Ankara. LE GOFF, Jacques, (2008), Avrupa’nın Doğuşu, (Çev. M. Timuçin Binder), İstanbul. PANOFSKY, Erwin, (1991), Gotik Mimarlık ve Skolastik Felsefe, (Çev. Engin Akyürek), İstanbul. PEVSNER, Nikolaus, (1970), Avrupa Mimarisinin Anahatları, (Çev. Selçuk Batur), İstanbul. PIRENNE, Henri, (005), Ortaçağ Avrupa’sının Ekonomik ve Sosyal Tarihi, (Çev. Uygur Kocabaşoğlu), İstanbul. Amaçlarımız 4 Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Selçuklu Devletinin ve Anadolu Selçuklu Devletinin toplumsal ve siyasal hayatını tartışabilecek, Selçuklu cami ve medreselerinin özelliklerini açıklayabilecek, Selçuklularda toplumsal hayatı betimleyebilecek, Anadolu Selçuklularının sanat, kültür, mimari özelliklerini açıklayabilecek, Anadolu Selçuklu Dönemi bilim, eğitim, felsefe ve edebiyatı değerlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Anadolu Ortaçağı • Bizans • Selçuklu Mimarisi • Kümbet • Medrese • Ulu Cami • Selçuklu Süslemeleri • Mevlana • Hacı Bektaş-ı Veli • Yunus Emre İçindekiler      Kültür Tarihi Anadolu Ortaçağı, Selçuklu Aydınlığı • GİRİŞ • SİYASAL GÖRÜNÜM • KÜLTÜREL GÖRÜNÜM • TOPLUMSAL HAYAT TOPLUMSAL KURUMLAR VE MİMARİ • ANADOLU TÜRK SÜSLEMELERİ, EJDERLER VE ÇİÇEKLER • BİLİM EDEBİYAT FELSEFE KÜLTÜR TARİHİ GİRİŞ Tarihin bir sonraki aşamasında, Doğu’ya ve Batı’ya doğru alabildiğine genişleyecek olan Osmanlı Devleti ile karşılaştırılırsa, önceki zaman diliminde çok parçalı ve heterodoks (kabul edilmiş din kurallarına aykırı) bir Anadolu kültürü söz konusudur. Anadolu’daki Ortaçağ, Selçuklular ve onları izleyen Beylikler ile Bizans’ın birlikte yaşadıkları bir süreçtir. Bu çeşitliliğin içinde, canlı, kültürel göstergeleri zengin, eş zamanlı ilişkilerle gerilimli bir tarih kesiti yaşanmaktadır. 10. yüzyıldan sonra Küçük Asya’da yer tutmaya çalışan siyasal oluşumlardan her biri, yarımadanın jeopolitik konumuna uyum sağlamaya çalışırken fırsatları da değerlendirdiler. Bazen sınır çizgisinin iki yanında birlikte var olan, kimi zaman da hayat alanlarını birbiri üzerinden genişletmek isteyen siyasal güçler; büyük inanç sistemlerini, çeşitli mezhep ve tarikatları arkalarına aldılar, ticaret yollarına ve limanlara hâkim olmak gibi endişeler yanında, türlü esoterik gruplarla karşı karşıya geldiler. Yaşayabilenlerle yok olup gideceklerin çatışma diyalektikleri Ortaçağ’ın resmini çizerken, yerli kültür çevreleriyle yeni gelenlerin Batı’ya doğru ilerleme istekleri birbiri içine geçti. Kültür ve sanat, bir yandan daha geniş çevrelerle alışverişlerini sürdürürken, sonuçta, şehirler, limanlar, kervan yolları ve ekonominin tüm Anadolu Ortaçağı, Selçuklu Aydınlığı “Türkler için Selçukluların tarihi, yalnızca bilimsel değil, aynı zamanda bir ulusal ve siyasal sorundur”. V. Gordlevski, Anadolu Selçuklu Devleti, Çev. A.Yaran, Onur Yayınları, Ankara 1988, s. 33. Bizans İmparatorluğu, Doğu Roma İmparatorluğu adıyla da anılır. Batı Roma İmparatorluğu yıkıldığında coğrafi çevresi kuzeyde Tuna, kuzey-batıda bugünkü İşkodra ve Adriyatik Denizi kıyılarına kadar uzanıyordu. Ama aynı zamanda Balkan Yarımadası’nı içine alıyor, kuzey-doğuda Kafkasya kıyılarına varıyor, Doğu Anadolu Platosu, Anadolu-Suriye sınırından neredeyse Mısır’da Nil’in ağzından başlayıp Afrika’nın Akdeniz Kıyılarını Sirte körfezini de içine alan büyük bir imparatorluktu. İmparatorluk uzun hayatında önemli evreler geçirdi: 600’lı yıllardan itibaren Pers, Sasani, Arap istilalarına maruz kaldı; Araplara karşı savaşta Mısır’ı ve Afrika topraklarını kaybetti. Ekonomik, bilim, sanat hayatı da zengin olan Bizans, I. Jüstinyen döneminde basılan altın Bizans sikkeleri, Bizansın ekonomik gücünün kanıtıdır. Türklerin Anadolu’ya geldiği dönemde Bizans parlak devrini yaşıyordu ama Malazgirt Savaşıyla gücü sarsılmıştır. Bizans ya da Doğu Roma İmparatorluğu 395 yılında kurulmuştur. Batı Roma İmparatorluğu 476 yılında yıkıldığında dönemin güçlü imparatorluğudur. 72 Kültür Tarihi göstergeleri yarımada potasında fiziki çevreyi şekillendirdi, klasiğine ulaşamayan fakat yine de özgün ürünler sunan bir sanat ortamı yaratıldı. SİYASAL GÖRÜNÜM Tarih geleneği Anadolu’daki Türk varlığını Selçuklularla başlatır. En azından Malazgirt ve 1071 tarihiyle simgelenen başlangıç, belki daha eskilere inen, adı konmamış göç dalgalarından biriydi. Asya kökenli olan, fakat İran-Horasan çevrelerinde yeniden şekillenmiş Oğuz kitleleri için yeni ve öncekilere benzemeyen bu topraklar boş bir tarla gibi değildi. Tarihin farklı kültür katmanlarını yaşamış şehirler ve anıtlar Selçuklu toplumu için yeni yurt olurken, bu yarımada üzerindeki insan hareketinin doğu-batı ekseninde gelişeceği açıktı. Nitekim, Türkler de genellikle Batı’ya doğru ilerlediler. Selçukluların geçmişi hakkında neler hatırlıyorsunuz? Küçük Asya, kuzeyinde Pontus Euxenus, güneyinde Mediterranea olmak üzere, oldukça uzun kıyı şeritlerine sahip olmasına rağmen, Selçuklu ilgisi, Erzurum, Sivas, Kayseri ve Konya şehirlerine bağlı olarak yarımadanın karasal omurgasına yöneldi, Sinop ve Alanya sahil şehirleri, farklı etnik unsurlar hatta uzak ülkelerden gelenlerle paylaşılan ortak ticari alanlar ya da uluslar arası açık pazarlar olarak değerlendirilirken, kırsal kesimde hayvancılık önemli bir ekonomik getiri sağlıyordu. Yeni topraklar herhangi bir coğrafya parçası değil; farklı kültür çevrelerinde varlığını sürdürmekte olan toplumsal yapılardan oluşuyordu. Selçuklular, pek çok konuda olduğu gibi, yer isimlerini değiştirerek yeni bir kimlik elde etmeye çalışmadılar. Bu konudaki davranışları oldukça faydacı ve kullanışlı yöntemler gösteriyor. Geldikleri ülkenin Diyar-ı Rum olduğunu, İslâm kaynaklarında böyle adlandırıldığını biliyorlardı. Tarih geleneği de Anadolu’da kurulan Selçuklu Devletine Selaçika-i Rum adını vermekten çekinmez. Bu dönemde, henüz ne Anadolu ne de Türkiye adlandırmaları yaygın değildir. İç Anadolu’nun batı kesimindeki sınırlı bölge, Bizans Devleti tarafından eyalet benzeri bir anlayışla idari bir bölge (tema) olarak ayrılmış, buraya “Anatoli” adı verilmişti. Selçukluların gelişinden önce çoktan yerleşmiş olan bu isim, bazı Avrupa kaynaklarında yanlış olarak “Natolia” şeklinde geçmektedir. Arap kaynaklarında “en-Natus/en-Natulus” şeklinde karşılaşılan ismin esası Anatoli’dir. Ancak, Araplar, Küçük Asya’da daha çok Romalılarla karşılaştıklarından bu ülke için kullandıkları “Diyar-ı Rum” “Memalik-i Rum” deyimleriyle, Anadolu’nun eski Roma ülkesi olduğunu kabul etmişlerdi. Bu süreçte, Anadolu’nun Türkleşmesi kadar, Türklerin Anadolulaşması da söz konusu olmuştur. Mevlana Celaleddin için, Belhî veya Konevî lakaplarının kullanılmayıp, ona, Rumî denmesi böyle bir gerçeğin altını çizmektedir. Aynı şekilde, öteden beri otokton olan Erzurum, Sivas, Kayseri ve Konya gibi şehirler, pek az değişiklikle adlarını korudular. Tarih geleneği Anadolu’daki Türk varlığını Selçuklularla başlatır. Bu süreç, Türk kimliğinin yeni topraklarda zenginleşmesi bakımından önemlidir. Sanat ortamı farklı bileşenlerle beslenirken, 14. ve 15. yüzyıla doğru yeni gelişimlere alt yapı hazırlandı. Ancak, bütün bunlar kolayca aşılan süreçler olmadı. Ortaçağ’da Önasya’nın eski büyük imparatorlukları artık tarih sahnesinden çekilmiş oldukları için, biraz ötedeki Bizans’tan başka Selçukluların ilerleyişini engelleyici bir güç yoktu. Küçük Asya’da yeni bir kültür çevresinin kurulabilmesi için her şey hazır gibiydi. Ne var ki, durum beklendiği gibi olmadı, Selçuklular iki ateş arasında kaldılar. 1 4. Ünite - Anadolu Ortaçağı, Selçuklu Aydınlığı 73 Avrupa’nın değişik köy ve kentlerinden toparlanan eli kılıçlı Haçlılar, Papa’nın coşturucu vaazlarıyla Kudüs’ü kurtarmak için Anadolu’dan geçmeyi denediler. Birçoğu telef oldu, kırıldı, ama bu silahlı insan dalgası Selçukluların batı sınırlarını epeyce sarstı. Ticaret aksadı, şehirler tedirgin oldular. İkinci baskı doğudan geldi. Önceleri dost mu düşman mı oldukları anlaşılamayan Moğol askerlerinin Anadolu şehirlerine girişleri bir dizi yıkım ve katliamla başladı, sonunda ağır vergilere bağlanan Selçuklu egemenliği söndü. Her iki sıkıntı, bilim, kültür ve sanat alanlarındaki gelişmeleri kesintiye uğrattı ama Selçuklu yönetiminin yaratma ve yaşama gücünü, sınırsız enerjilerini bastıramadı. Bütün siyasal çalkantılara rağmen Anadolu’ya kimlik veren birkaç yüz eser bu arada ortaya çıktı. Bir toplumun yurt tutma ve yaşama isteği ağır bastı, buna karşılık ne Moğollardan ne de Haçlılardan dikkate değer bir iz kalmadı. KÜLTÜREL GÖRÜNÜM Selçuklu kültürünün mimarlık ve plastik sanatlara ilişkin göstergeleri 11. yüzyıl ortalarından başlayıp, yaklaşık 13. yüzyıl sonuna kadar süren bir üslup devresi halinde kendini belli eder. Türk ve İslâm sanatlarının uzun gelişim çizgisinde çok özel bir yer tutan bu devre, bir bakıma İran Büyük Selçuklu sanatının uzantısı, öte yandan üzerinde yaşamaya başladığı Küçük Asya kültürlerinin sentezi gibidir. Temel anlayış, genel İslâm sanatı ve daha sonra şekillenecek olan Osmanlı sanatıyla benzerlikler göstermekle birlikte, belirli tarihi ve coğrafi faktörler, Selçuklu sanatını farklı bir çehreye büründürmüş, başka devrelerde ve ülkelerde örneğine rastlanmayan eserlerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. HAÇLI SEFERLERİ Birinci Haçlı Seferi, Avrupalılar açısından başarılı, Doğu için trajiktir. Haçlılar Kudüs’ü fethederek halkını kılıçtan geçirmişlerdir. İkinci Haçlı Seferi başarısızlıkla sonuçlanmış; Üçüncü Haçlı Seferi ise, Selahaddin Eyyubi’nin Kudüs’ü tekrar ele geçirmesi üzerine düzenlenmiş ve ünlü İngiltere Kralı Aslan Yürekli Richard esir düşmüş ve affedilmiştir. I. Haçlı Seferi 1096 yılında gerçekleşir. Süleyman Şah (1077-1086) döneminde kutsal Hıristiyanlık merkezi İznik alınmıştır. I. Kılıç Arslan (1092-1097) I. Haçlı Seferinde (1096) mücadele etmiştir; II. Haçlı Seferleri sırasında (1147), I. Mesud (1116-1155) Selçuklu hükümdarıdır. Selçuklular 1243 Kösedağ savaşından sonra gerileme sürecine gireceklerdir. DÖRDÜNCÜ HAÇLI SEFERİ VE BİZANS (1200-1204): Papa Innocentius Avrupa’yı sefere çağırmış, ancak ordudaki kozmopolit yapı karışıklığa neden olmuş ve Kudüs’e gitmek yerine Konstantinopolis işgal edilmiş; şehir talan edilmiş ve fazla yaşamayan Katolik Latin İmparatorluğu kurulmuştur. IV. Sefer, Batı ile Doğu Hıristiyanları arasında net bir kopuştur ve Katolik ve Ortodoks Kiliselerinin birleşemeyeceğinin göstergesidir. Bundan böyle, Doğulu Hıristiyanların Batılılara olan düşmanlığı artacak ve net bir güvensizlik başlayacaktır. Hıristiyanların kutsal Kudüs’ü Müslümanlardan geri almak istemeleriyle başlayan Haçlı Seferlerinin temel amacı Müslümanların Batıya ilerlemelerini önlemek ve ticaret yollarını ele geçirmektir. Ama bu Seferler sayesinde Avrupalılar ilk kez İslam Medeniyetlerini yakından tanımışlar, dokuma, cam sanatı ve deri işlemeyi öğrenmişler, El-Harezmi’nin cebir ve algoritmasını Batıya götürmüşlerdir. Söylentiye göre Avrupalılar ilk kez sıfır rakamını da bu şekilde öğrenmişlerdir. 74 Kültür Tarihi Türkiye’deki Selçuklu sanatı, çok farklı kültür çevrelerinin süzgecinden geçmiş olmakla birlikte, İslâm sanatının İran-Horasan bağlantılı unsurlarıyla daha fazla ortak bir eğilim gösterir. 11.-14. yüzyıl devresi için bu genelleme, hem mimarinin hacim yaratma işlevinde hem de süsleme sanatlarında karşılığını bulur. Bu durum 15. yüzyılın ortalarında Batı Anadolu çevresinde değişecek, büyük sultan camilerinde erişilen ölçülerin, İran bölgesini ve diğer İslâm ülkelerindeki mimariyi aştığı görülecektir. Mimari plastikte yaklaşım tarzı ve anlam boyutunu geliştiren eğilimler, 12. yüzyıldan başlayarak varlığını hissettirmiş, bu ayırımda Selçuklu olan ile olmayanların fark edilmesini kolaylaştıran göstergeler ortaya çıkmıştır. Diğer sanat alanlarına göre, büyük ölçekli mimarinin resmi tutumu yansıtan bir ortam niteliğinde olması, sadece inanç yapılarında değil, fakat her tipteki anıtsal yapıda aynı davranışı göstermesi, Anadolu’daki Ortaçağ estetiğini belirleyen otoritenin niyetini de anlatmaktadır. Öteki sanat alanları, maden işleri, halı ve kilimdeki farklı görüntüler, bu sanatları yaratan kesimlerin daha değişik itici güçler tarafından güdümlendiklerini, bu sanatları üstlenen toplumsal kesimlerin farklı idealler taşıdıklarını göstermektedir. O halde, her dönemde karşılaşıldığı üzere, Selçuklu Anadolu’sunda da, sanat alanlarını besleyen eğilimlerin farklı toplumsal katmanlardan geldiğini, motif, figür ve temaların buna göre değişen anlamlar sergilediklerini kabul edebiliriz. Ortaçağ Anadolu Türk sanatının yarattığı yapı tipleri, genel bir İslâmi örtü altında yeni işlevlerle karşımıza çıkar. Öyle ki, mabedler ve mezar anıtları, hem Asya hem de Kuzey Afrika uygulamalarından ayrıldığı gibi, kervansaray ve medrese mimarisi de adeta Anadolu’ya özgü biçimlerle farklı bir gelişme yolu tutmuşlardır. Bu yapılar sadece belirli bir işleve cevap vermekle kalmaz, şaşırtıcı plastik etkilerle düşünce dünyasının zengin içeriğini de dışa vururlar. TOPLUMSAL HAYAT, TOPLUMSAL KURUMLAR VE MİMARİ Merkezi devlette görevli memurlar ve orduda maaşlı askerler vardır. Merkezi devlet işleri Vezirin başkanlık ettiği Divan-ı Âli (Büyük Divan) adı verilen bir kurulda görüşülür ve karara bağlanırdı. Ordu, beylerinin komutasında savaşa katılır ve Türkmenlere dayanıyordu. Selçuklu veziri Nizamimülk’ün yazdığı Siyasetname adlı eserde, hükümdarların sahip olması gerektiği nitelikler, saltanatın koşulları ve kuralları anlatılır. Halk ise göçebe bir hayat sürdürür ve hayvancılıkla geçim sağlar. Yerleşik nüfus ise çiftçilik, zanaatçılık ve ticaretle uğraşır. Kentlerde tüccar, esnaf, işkollarına göre loncalar biçiminde örgütlenme söz konusudur. İmarethanelerde yoksul halka, öğrencilere ve yolculara parasız yemek verilir; eğitim medreselerde yapılırdı. Darülhadis, (hadis öğretilen medrese), darülkura,(Kur’an okuma yöntemlerinin öğretildiği medrese), darüşşifa (sağlık ve tedavi hizmeti verilen yer) veya Bimarhane (ruh ve sinir hastalıklarının tedavi edildiği yer) önemli eğitim ve kamu hizmeti üslenmiş kurumlardır. Selçuklu Camileri Selçuklu camileri, şehirlerin odak yapıları olarak, yönetim binaları hatta saraylardan daha önemli konumdadırlar. Ulu Cami (Cami-i Kebir) her şehrin başlıca toplanma yeri olduğundan toplumsal ve siyasal merkez niteliğindedir. Uzun zaman içinde işlevi değişmediği halde, sürekli genişletme endişesi, yapı bünyesine çeşitli müdahalelerin yapılmasını gerekli kılmıştır. Kervansaray ve medreselerin çoğu özgün durumlarını korudukları halde cami ve mescidler için aynı şeyler söylenemez. 4. Ünite - Anadolu Ortaçağı, Selçuklu Aydınlığı 75 İslâm devletlerinde her türlü toplantı camide yapıldığı gibi, Sultan ya da Emir adına hutbe okunması, Selçuklu camilerini de önemli siyasal merkezler haline getiriyordu. Bu nedenle de cami mimarisi, bir ekonomik güç belirtisi olduğu kadar yöneticinin prestij göstergesi de olmuştur. Selçuklu Camisi, enlemesine gelişen, çok destekli, düz çatıyla örtülmüş sade bir yapı tipi gösterir. Mihrap önünde, fazla büyük olamayan bir kubbe bu yapı tipini diğer İslâm ülkelerindeki uygulamalardan ayıran en büyük özelliktir. Kubbenin büyümesi, minarenin konumu ve son cemaat yeri gibi unsurların gelişmesi 14. yüzyıla doğru ortaya çıkan yeniliklerdir. Anadolu’da, batıdaki bölgelere doğru ilerledikçe mimari denemeler artmış, diğer yapı tiplerine göre en önemli değişim cami planlarında ortaya çıkmıştır. Tüm İslâm ülkelerinde olduğu gibi, başlangıçta en yaygın plan çok destekli tipti. Bazen kûfe tipi, kimi zaman da Arap camisi ya da bazilikal tip denen örneklerin bu adlarla anılmasının nedeni, iç hacmin bölünmüş olmasıdır. Birbirine kemerlerle bağlı çok sayıdaki destek sıraları, iç mekânda Şekil 4.1 Selçuklu şehrinin ulu camisi. Cuma namazlarının büyük bir cemaatle kılındığı bir toplantı hacmi olduğundan, bu tür yapılar her zaman önemli odak yapısı olmuşlardır. Malatya’daki örnek (1224), çok sayıda ayağın desteklediği örtü ve dikdörtgen bir mekânla yaygın ulu cami tipinin en eski örneklerindendir. Ortadaki avluya açılan nef sıraları kemerler ve tonozlarla örtülmüş, mihrap önüne rastlayan alanda bir kubbeyle örtülen hacim yükseltilmiştir. Ulu camiler, işlevleri değişmeksizin hiç ara verilmeden 800 yıl boyunca kullanıldığından, türlü genişletme ve tamirler bu yapıları fazlasıyla değiştirmiştir. 76 Kültür Tarihi yeterince bütünlük sağlayamıyordu. Büyük pencerelerden yoksun olan bu yapılarda çoğu kez örtü sisteminin orta kesiminde, aydınlık feneri denen küçük bir açıklıktan ışık sağlanıyordu. Ayrıca, en çok mihrapta yoğunlaşan, fakat örtüye geçiş unsurlarında da tekrarlanan çini süslemeler loş iç mekânı bir dereceye kadar canlandırıyordu. Özet ve sonuç olarak, Selçuklu ulu cami tipi, çok destekli bir iç mekân sunarken, dışta taç kapı, içte mihrap zengin bir süs envanteri sunuyordu. Daha yaygın olan ve çoğu kez “mescid” olarak tanımlanan küçük ölçülü yapılar, kare plan üzerine tek kubbeli yalın bir düzen uygulanıyordu. Selçuklu Medreseleri Bilginin aktarılması, nitelikli insan kaynaklarının yaratılması Ortaçağ İslâm devletinin amaçladığı toplumsal yapı için kaçınılmazdı. Bilgi miktarının artması ve çeşitlenmesi, cami içinde hoca etrafında halka olarak ders dinleyen öğrencilerle sürdürülemezdi. Hadis, kelâm, fıkıh gibi din bilimlerinin öğretilmesi kadar, matematik, Şekil 4.2 Orta avlusu bir kubbeyle örtülmüş olduğundan, bazı Anadolu medreseleri mekân tipi olarak “kapalı” gruba girmektedir. Kırşehir Cacabey Medresesi (1272)’nde giriş cephesindeki köşe mekân bir künbet formunda yapılandırılmış, arka cepheye bir de minare eklenmiştir. İlginç örtü sistemi yanında birkaç işlevi birleştiren medrese, yüksek duvarlı, küçük pencereli, içeriye dönük bir yapı gösterir. 4. Ünite - Anadolu Ortaçağı, Selçuklu Aydınlığı 77 tıp, astronomi gibi fen bilimlerinin öğretileceği okullara ihtiyaç duyulduğundan, bu alanlarda eğitim veren medreselerin; darülhadis, (Dâr, mekân, yurt anlamına gelmektedir; hadis öğretilen medrese), darülkura,(Kur’an okuma yöntemlerinin öğretidiği medrese) darüşşifa (sağlık ve tedavi hizmeti verilen yer) veya Bimarhane (ruh ve sinir hastalıklarının tedavi edildiği yer) gibi, işlev gösteren özel adlarla anılmaları, eğitimin farklı alanlarda uygulandığını anlatıyor. Eğitimin amaçları doğrultusunda belirlenen okulların şehir merkezlerinde kalıcı kurumlara dönüştürülmesi, genel olarak medrese dediğimiz yapılarla mümkün kılınmıştır. Kuruluş amacı, eğitim konusu, görevlilere ödenecek para ve öğrenci sayısının yer aldığı kuruluş metni bir vakfiye halinde düzenlenir. Bütün bu ayrıntıları maddeler halinde belirleyen bir vakfiye metnini şahitler de imzalamaktadır. Medresenin, yöneticiler ve varlıklı kişiler tarafından kurulduğunu bu belgelerden anlıyoruz. Bazı medreselerin (Hatuniye, Gevher Nesibe) kadın yöneticiler tarafından kurulduğu da anlaşılmaktadır. Selçuklu medreseleri, genellikle şehrin odak noktasını oluşturan gösterişli mimari kütlelerdir. Yüksek duvarlarıyla dışa kapalı, küçük pencereli, giriş cephesinde gösterişli bir taçkapı’ya sahip olan bu yapıların iç bölümleri eğitim amacına uygun olarak şekillenmiştir. Dış görünüşteki benzerliklere karşılık, medrese yapıları Şekil 4.3 Bir açık medrese, ortasındaki açık avlu dolayısıyla farklı bir plan tipi sunmakta, Erzurum Çifte Minareli Medrese (13.yüzyıl sonu) örneğinde olduğu gibi, farklı ve özel mimari unsurları da bünyesine eklemektedir. İki adet minare ile vurgulanan taçkapı’dan girildikten sonra, etrafı öğrenci odalarıyla çevrilmiş bir avluya çıkılmaktadır. Anadolu’nun en büyük medresesi sayılan bu örnek iki kat üzerine planlanmış, dört yönde eyvanlarla dengeli bir plana göre tasarımlanmıştır. Medresenin, ismi bilinmeyen kurucusu, medreseye bitişik planlanmış kümbette yatmaktadır. Yapı, şehir içinde bulunmasına rağmen, dışa kapalı, yüksek duvarlı bir eğitim kurumudur. Küçük pencereli, ocaklı odaların yatılı öğrencilere ayırıldığı anlaşılmaktadır. 78 Kültür Tarihi planları bakımından iki farklı ilkeye göre şekillenmiştir. Kısaca, kapalı avlulu ve açık avlulu olarak ayırabileceğimiz iki farklı tipi belirleyen unsur, yapının ortasındaki büyük hacmin örtülmesi ya da açık bırakılmasıyla ilgilidir. Kapalı avlulu tipler için, Konya’daki Karatay Medresesi (1250) ve İnce Minareli Medrese (1265) ilk akla gelen örneklerdir. Açık avlulu örnekler, Sivas Çifte Minareli (1271), Erzurum Yakutiye (13. yüzyıl sonu) medreseleri yanında sayısı daha artırılabilecek örneklerdir. Tek veya iki katlı olabilen Anadolu medreseleri, zaman içinde farklı işlevlerle kullanılmış olsa bile, genel olarak iyi korunmuş taş yapılardır. 13. yüzyılın ikinci yarısında, giriş cephesindeki taçkapının iki yanında yükselen birer minare uygulamasıyla daha gösterişli ön yüzler elde edilmişse de bu örneklerin sayısı dönemi içinde sınırlı kalmıştır. Çoğu kez yapıya adını veren çifte minare uygulaması, daha çok Anadolu’daki İlhanlı hâkimiyeti günlerine rastladığından, bu örneklerin İran ve Asya’daki yapılara benzeyen, geçici bir uygulama olduğu görüşü benimsenmiştir. Hangi planla ya da tipte olursa olsun, dışta yoğun bezeme taçkapıda toplanırken, iç yüzeylerde taş işçiliği ve zengin çini uygulamalar artar. Kervansaraylar ve Ticari Hayatta Önemi İnsanıyla, toplumsal kesimleri ve kurumlarıyla Anadolu’nun yeni fiziki çevresini belirleyen Selçuklu şehirlerinin gelişiminde canlı bir ticaretin rolü büyük olmuştur. Konya şehri payitaht olmak üzere, esnek sınırların batıya doğru genişleŞekil 4.4 Korunaklı bir konaklama tesisi olan kervansaray, Kayseri-Sivas yolundaki Sultan Hanı (1236) ile günümüze kalabilmiş en gelişmiş örneklerden birini sunmaktadır. Destek kuleleriyle sağlamlaştırılan taş duvarlar iki bölümü kuşatırken planın dış çizgilerini de vermektedir. Giriş cephesindeki gösterişli taçkapı’dan büyük bir avluya geçilmekte, ortasında bir köşk mescidin yer aldığı bu avluyu revaklar ve yolcu odaları çevirmektedir. Yine bir taçkapı ile geçilen kapalı kısım, eşya deposu ve hayvan ahırlarını içermektedir. Bugünün tanımıyla motel işlevi gören bu yapılar, kervan yolları boyunca, belli aralıklarla sınırlanmış en büyük yapı tipleriydi. 4. Ünite - Anadolu Ortaçağı, Selçuklu Aydınlığı 79 mesinde, sultanlar, emirler, vezirler ve tüm yöneticiler, kervan yollarına dayalı bir ticari akışa fırsat tanıyan tutumlar gösterdiler. Şehirleri birbirine bağlayan yol şebekesi, Roma’dan kalma izleri takip etmekle birlikte, güneyde Alanya, kuzeyde Sinop gibi liman şehirlerinin canlanması, ana ulaşım yollarına bağlanan yan yolların da açılmasına neden olmuş, Halep’i Malatya’ya, Erzurum’u Tebriz’e, Konya’yı Isparta ve İzmir’e ulaştıran gelişmiş bir ulaşım ağı kurulmuştur. Selçuklu ticaret şebekesinin en önemli göstergeleri olan kervansarayların ortaya çıkışı bu ortamda vücut bulmuştu. Yollar üzerinde kervanların dinlenmesi ve gecelemesi için inşa edilmiş büyük hanlara “kervansaray” adı verilir. Bu yapılar, yolcuları ve ticari eşyayı korumak üzere müstahkem yapılmış binalardır. İç kısımda, yolcuların gecelemesi için ocaklı koğuşlar, eşya konmak üzere depo hacimleri, nalbant, berber, hamam gibi hizmet ve bakım üniteleri yer alır. Çoğunda bir mescid de bulunmaktadır. Kervansaray’ın, köken olarak “ribat” adı verilen bir yapıya dayandığı kabul edilir. İslâmiyet’in ilk dönemlerinde daha çok korunma, savunma ve ileri askeri hareketlerde kullanılmak amacıyla inşa edilen ribatlar, karakol veya ordugâh işlevi taşıyordu. Sınır bölgelerinde yoğunlaşan bu yapılar, yüksek duvarlarla çevrili, avlulu ve gözcü kuleleri olan ve içinde askerlerin yerleştirildiği müstahkem binalardı. İslâmiyet’in hızlı yayıldığı dönemlerde sınır karakolu niteliğini sürdürürken, 11. yüzyıldan sonra sınırların genişlemesiyle birlikte iç bölgelerde kalan ribatlar işlev değiştirerek ticari konaklama amacıyla kullanıldı. Karahanlı, Gazneli ve Büyük Selçuklu döneminin yapıları, Ribat-ı Mâhi, Ribat-ı Melik vb. adlarla anılmasının nedeni budur. Asya’daki örneklerin çoğu İpek Yolu üzerindedir. Selçuklu dönemi Anadolu hanlarının yapılış amacı biraz daha farklıydı. Bu süreçte başlayan yoğun ticaret ve ulaşım, sonuçta İpek Yolu’na bağlanıyor, aynı bağlamda Küçük Asya şehirleri arasındaki ulaşım çizgisi, hanlardan oluşan noktalarda dinlenme ve konaklama tesislerine bağlanıyordu. Ortaçağ yazılı kaynaklarda adı geçen 200 kadar kervansaraydan 50 tanesi günümüze kadar gelebilmiştir. Yolun koşullarına göre, otuz ya da kırk kilometrede bir karşımıza çıkan kervansaraylar kaynaklarda, han/hangâh veya ribat adlarıyla geçer. Sanat tarihi terminolojisinde büyük ölçülü olanlarına “sultanhanı” adı verilmektedir. Sultanların, vezirlerin ve varlıklı kişilerin yaptırdıkları bu tesislerin, bakım, onarım ihtiyaçlarının nasıl karşılanacağını gösteren ve işletme koşullarını belirleyen vakfiye kayıtları vardır. Yapı inşa edildikten sonra, bu tesisi bağışlayan kişinin tesisle ilgisi kalmaz. Görevlilere ödenecek miktarlar ve bakım masraflarının hangi gelirle karşılanacağı vakfiye’deki maddelerde belirlenmiştir. O halde ticari hayatı canlı tutmak üzere kurulan bu tesislerin kişilere ya da devlete gelir sağlama amacı yoktur. Amaç, ticareti korumak ve canlı tutmaktır. Çoğunluğu şehir dışında, açık arazide bulunan bu yapıların, kale görünüşündeki kütle kompozisyonları ve iç mekân bölmeleri, işleve göre şekillenmiştir. Girişi sağlayan tek taçkapı dışında fazla süslemeleri olmayan, yüksek mazgal pencereli, burç benzeri kulelerle tahkim edilmiş güçlü duvarların üstü düz damla örtülü, duvar üst sınırları dendanlıdır. Bazen mescid bölümünün üstünü örten prizmatik külah çıkıntı yapar. Plan ve mekânların düzeni işleve göre şekillendiğinden, hacimler, destek, açıklık ve örtüler bu işleve en uygun şekilde yerleştirilmiştir. Taçkapıyla sağlanan girişin üstü çoğu kez tonozla örtülüdür. Bu geçitle avluya çıkılır. Yine bu eksen üzerinde, tam karşıda kapalı kısım yer alır. Burası hayvanların bağlandığı ahır ile eşyanın depolandığı kısımlardan oluşur. Açık avlunun etrafı eyvan ve yolcuların geceledikleri çok sayıda hücrelerle çevrilmiştir. Bazı kervansaraylarda, avlu ortasında yerden yükseltilmiş bir mescid (köşk mescid) yer alır. Diğer yapı- 80 Kültür Tarihi lardan farklı olarak, Anadolu Selçuklu kervansarayları genellikle taş malzeme ile yapılmıştır. Anadolu Selçuklu mimarisinin günümüze kalan örnekleri arasında hangi eserler vardır? Kümbetler, Mezar Anıtları Sanat tarihi geleneğinde, “kümbet” olarak adlandırılan Selçuklu mezar anıtlarının önemli bir mimari grup teşkil ettiği, anıt mezar geleneğinin daha eski dönemlere dayandığı genellikle kabul edilir. Ancak, Karahanlılardan başlayıp Osmanlı türbelerine kadar kesintisiz devam eden bu yapı türü Selçuklu döneminde özgün uygulamalar halinde ayrı bir tipoloji sunar. Kümbetlerin biçim ve anlam olarak, Asya göçebe geleneklerinden kaynaklanmış olabileceği konusu uzun süredir gündemdedir. Hun ve Göktürk mezarları, ölen kişiye saygı ve onun hatırasını yaşatma düşüncesine dayandığı için yerden yükseltilmiş tepeler halinde yapılıyordu. Asya arkeolojisinde kurgan adı verilen bu yığma tepelerin toprak altı kesiminde bir de ölü odası bulunuyordu ki, ölen kişinin bedeni mumyalandıktan sonra giyimli olarak, takı ve silahlarıyla donatıldıktan sonra diğer bir kısım eşya ile birlikte bu odaya yerleştiriliyordu. İkinci hayat veya ikinci dünya fikri, ölü vücudunun fiziki bakımdan korunmasını da gerektirdiğinden, mumyalama (tahnid) geleneği böyle bir zorunluluk dolayısıyla ortaya çıkıyordu. O halde, kurgan ve kümbet anlam boyutu bakımından birbirine yakın uygulamalardı. Çünkü, Selçuklu kümbetlerinin hemen hepsinde “mumyalık” adı verilen bir toprak altı katı mevcuttu. Bir ulusun, büyük kitleler halinde din değiştirmesi, bu toplumun maddi kültüründe ve sanatında da köklü değişmelere yol açmakta, ancak bu değişim süreci birden tamamlanmamakta, toplumun dünya görüşü ve hayat tarzı birkaç yüzyıl içinde şekillenirken, etnik hafıza, ölü defnetme geleneğinde eski alışkanlıkları sürdürmektedir. İslâm akidesine (inanç sistemi) bütünüyle uygun düşmeyen kümbet, ölü gömme adetleri ve mezar yapımı konusundaki toplumsal alışkanlıkların hemen terk edilmediğini gösteren bir yapı tipidir. Kuran’da, var etme ve yok etme bakımından Allah’ın her şeye hâkim olduğu kanıtlarla anlatılır. Aynı şekilde ölüm için şunlar söylenmiştir: “Ölüm vakti önceden takdir edilmiştir” (Enam, 2), “Ölüden diriyi, diriden ölüyü çıkarır” (Enam, 95), 2 Fotoğraf 4.1 Uzaktan bakıldığında basit bir kale formu gösteren kümbet, bir mezar anıtı olmasının yanında, mimari unsurlarındaki yalınlık, süslemenin yapı ölçülerine göre düzeni ve üzerinde taşıdığı bir dizi simgesel motif dolayısıyla güçlü bir anlam boyutu da sergilemektedir. Kayseri’deki Döner Kümbet (1276), kare planlı bir taban üzerine otururken, köşeler pahlanarak çokgene dönüştürülmekte, böylece gövdeye geçiş sağlamaktadır. Çokgen gövde, karmaşık geometrik kompozisyonlarla dolgulanan yüzeysel kemerlerle sarılmaktadır. En üstte mukarnas bir frizle konik külaha geçilmekte, bu örtünün yüzeyinde kemerler tekrarlanmaktadır. Bütün bu özellikleriyle, Selçuklu mimarisinin seçkin örneklerinden biri üstün bir taş teknolojisiyle kalıcı kılınmaktadır. Kaynak: http://wowturkey.com/forum/viewtopic.php?t=27116 4. Ünite - Anadolu Ortaçağı, Selçuklu Aydınlığı 81 “Vakti gelince ne bir an geri kalır, ne de ertelenebilir” (Nahl, 61) vb. anlamdaki duyurular bazı ayetlerde tekrarlanır. İnsanın var oluşu, hayatın sona ermesi ve dirilişin Allah’ın takdirinde olduğu belirtildikten başka, mezar konusunda da bazı ipuçları verilmiştir. İslâm’ın temel kitabı olan Kuran’da, açık ve kesin bir yargı bulunmamakla birlikte, genel eğilim ve itikad olarak, süslü ve dikkat çekici mezarların yapılması pek hoş karşılanmaz. Farklı mezhep ve tarikatların uygulamaları ile değişik kültür çevrelerindeki farklı anlayışlara karşılık, başlıca fıkıh kitaplarında ölünün nasıl gömüleceği ve mezarın nasıl yapılacağı belirlenmiştir. Şöyle ki; ölü toprağa Kıble yönünde konulduktan sonra, mezarın üstü kerpiç ya da sazlarla örtülüp bir miktar toprak konur. Mezar taşı, ahşap malzemeyle inşaat yapmak mekruh’tur. Kabir, toprak yüzeyinden bir karıştan daha yüksek tutulmamalıdır. Anlaşılan odur ki; kabir üzerine kubbe yapmak, bina inşa etmek, etrafını duvarla çevirmek uygun görülmemekte, gösterişsiz bir kabir önerilmektedir. Bu dünyayı terk edenler için kalıcı bir mezar uygun görülmez. Bu düşüncenin kaynağı olarak “O’na döneceksiniz” (Kassas, 88) ifadesi yeterince açıktır. Selçuklu ve Osmanlı gelenekleri birbirinden farklılıklar gösterir. Yukarıda özetlenen uyarı ve duyurulara rağmen, İslâm dünyasındaki mimari ürünler arasında mezar anıtı diyebileceğimiz gösterişli yapılar önemli yer tutar. İnancın özüne aykırı gibi görünen bir yapı tipi nasıl oldu da böylesine yaygınlık kazandı, Müslümanlığı kabul etmiş olarak Anadolu’ya gelen Selçuklulara ait yüzlerce kümbet hangi gerekçeyle inşa edildi, sorusu, hem inanç tarihi hem de sanat tarihinin başlıca sorunlarından biridir. İslâm kültürü çevresinde 9. yüzyıla kadar mezar anıtı görülmez. Ancak, Abbasi halifesi el-Muntasır için 862’de Samarra’da inşa edilmiş olan Kubbet’üs-Süleybiye yeterince düşündürücüdür. Arabistan ve Emevi kültür çevresinden uzak bir noktada inşa edilmiş olan bir halife mezarı beraberinde birçok soruyu da getirmektedir. Bunun da ötesinde, İslâm dünyasında kümbetlerin yaygın olduğu coğrafi alan, mezar yapısı kavramının daha çok Türk topluluklarıyla bağlantılı olduğu izlenimini vermektedir. Mezar anıtı Arap ülkeleri dışında, daha çok Türklerin elinde gelişmiş bir mimari tiptir. Kabaca bir tanımlamayla; Orta Asya, Afganistan, İran ve Anadolu’da yayılmış olan bu yapılar, 11. yüzyıldan sonra hızla gelişir. Bilinen ilk örnekleri 10. yüzyılda ortaya çıkan, anıtsal tipleri 11. ve 12. yüzyıllarda hızla artan mezar anıtlarının coğrafi dağılımı, Türklerin siyasal hâkimiyet kurdukları bölgelerle örtüşmektedir. Bölge ve dönemlere göre farklı adlarla anılsa da, yaygın adıyla kümbet; üstü koni veya piramit örtüyle kapatılan türbeler için kullanılan bir addır. Bu yapıların planları, kare, daire veya çokgen olabilmektedir. Örtü ile gövde arasında kasnak ya da tanbur adı verilen bir geçiş unsuru bulunabilir. Plan ne olursa olsun, koni ya da piramidal örtülü mezar anıtlarına kümbet adı verilir. Her kümbet, bir türbedir, fakat sanat tarihi terminolojisinde türbenin kubbe ile örtülü olma şartı aranır. Çoğu kez çadır formundan geliştiği ileri sürülen kümbetlerin, bir yapıya bağlı, bitişik inşa edilmiş örnekleri olduğu gibi, duvarsız, sadece desteklere oturtulmuş bir örtü ile, yarı açık planlanmış örneklerine de rastlanır. Kümbetler, diğer yapı tipleri gibi yerel malzemeyle inşa edilmiştir. Buna göre, Asya ve İran’dan Anadolu’ya yaklaştıkça tuğla malzeme yerini taş örgüye bırakır. Cami, kervansaray ve medreselerde daha belirgin görülen bu değişim kümbetlerde daha ağır olmuş, tuğla kümbet inşaatı Orta Anadolu’da bile seçkin örnekler vermiştir. 82 Kültür Tarihi Kümbet mimarisinde dikkati çeken anlamlı bir özellik toprak düzeyinin altındaki mezar odasıdır. Selçuklu kümbetlerinin birçoğunda gövdenin altına rastlayan kesimde bir mekân bulunmakta, mumyalık, cenazelik ya da kripta adı verilen bu odanın tavanı, üstteki mekânın döşemesi olmaktadır. Üst kat, toprak seviyesinde tek hacimli bir ziyaret yeridir. Taçkapı düzenindeki bir girişle bu hacimdeki sembolik lahit veya sandukaya ulaşılır. Bu hacimde çoğu kez bir mihrabın varlığı, kümbetin bir mescit işlevi taşıdığını da göstermektedir. Bu mekândan veya dışarıdaki bir girişten merdivenle inilen toprak düzeyinin altındaki odada yer alan mumyalanmış ceset, genellikle toprağa gömülü olmayıp, bir set üzerindeki ahşap sandukada yatmaktadır. Böylece toprakla ilişkisi kesilen ceset uzun süre bozulmadan kalabilmektedir. Anadolu Selçuklu kümbetlerinde ölüyü toprağa gömmek şöyle dursun, koruyucu bir mumyalama işlemi uygulandığı, kümbetleri bu açıdan inceleyen bilim insanları tarafından doğrulanmıştır. Evliya Çelebi, Ahlat kümbetlerinin çoğunda mumyalı cesetler bulunduğunu bildirmektedir. İbn Batuta, Saruhanlılarda ve diğer Türk beyliklerinde bu geleneğin sürdüğünü anlatır. Osmanlı döneminde mumyalama geleneğinden giderek vaz geçilmiş, erken dönem türbelerinde birkaç örnek görüldükten sonra, ölen kişi toprağa gömülmüş, dolayısıyla türbeler toprak üstü yapılara dönüşerek devam etmiştir. Selçuklu künbetleri özel bir mimari ve kültürel yapı arz eder. Özellikleri hakkında bilgilendikten sonra ziyaret etmek sizi aydınlatacaktır. Özet ve sonuç olarak, kurgandan kümbete geçişin ara tiplerini saptamak bugün için zordur. Ancak, kümbet anlayışının çok eski bir sembolizme bağlı olduğu; ikinci dünya kavramının ölen kişinin bedeninin korunmasıyla birlikte düşünüldüğü açıktır. Selçuklular’ın İslâm kültürüne ekledikleri kümbet, en özgün yapı tiplerinden biridir. ANADOLU TÜRK SÜSLEMELERİ, EJDERLER VE ÇİÇEKLER Anadolu Selçuklu sanatının motif hazinesi, karmaşık ve enerji dolu olduğu kadar, başlangıcı daha eskilere inen çağrışımlar verir. Küçük Asya’nın kültür potasına bu dönemde katılan unsurların, kaynak olarak farklı çıkış noktalarına bağlı olmasından doğan bu durum; genel İslâm sanatıyla ortak paydaları olan süsleme konularıyla, adeta “daha fazla Türk olan” konuların birbirinden ayırılabileceği izlenimi vermektedir. Mimari yüzeyler ve objeler üzerine yansıdığı kadarıyla, bu sanatı yönlendiren itici güçler, şekillerin arkasındaki temel düşünce farklılıkları, toplumsal, etnik alışkanlıklara dayanmaktadır. Bazı örneklerde biçim ile anlam örtüşebilirken, bazen biri ötekinden daha baskın olabiliyor. Bu ve benzeri sorunlar, formların işlenişindeki teknik üstünlük yanında, bu formların içinde saklı bulunan anlamın çözülmesi, ikonografi incelemelerinin başlıca hedefi olmuştur. Özellikle 13. yüzyıl Anadolu Türk sanatı için bir değişim yüzyılı olarak öncesinden ve sonrasından ayrılan, farklı bir kültür katmanı sergilemektedir. Mimaride kubbe-mekân ilişkisinde, İran’daki Büyük Selçuklu yapılarıyla Osmanlı yapılarını birbirine bağlayan, bir bakıma evrimi tamamlayan örneklerini Selçuklu uygulamalarında görebiliyoruz. Ancak, Selçukludan Osmanlıya geçerken karşımıza çıkan ikonografik farklılaşmayı açıklamak daha karmaşık, fakat zengin açılımlı bir çözümlemeyi gerektiriyor. 4. Ünite - Anadolu Ortaçağı, Selçuklu Aydınlığı 83 13. yüzyılın ikinci yarısından başlayarak, mimari yüzeylerde figürlü konuların azaldığı, giderek objelerin de, insan, hayvan ve mitolojik varlıklardan arındırıldığı dikkati çekiyor. Mimari işlevlerde ve mekân anlayışında oldukça ağır ilerleyen değişim, süsleme programında büyük sıçramalar yaparak dikkati çeken kırılma noktaları gösterdiğinden, bu bağlamda Türk sanatının daha sonraki aşamalarıyla karşılaştırılması mümkün olmayan özel bir üslup kesitinden söz etmek durumundayız. Bir başka deyişle, mimari alanındaki süreklilik ve tutarlılık ile süsleme konularındaki ivme farkı ilk bakışta dikkati çeken bir yol ayırımıdır. Selçuklu ikonografisinin anlatım tarzı, ne İran ne de Osmanlı kültür çevresindekiler kadar yerleşik ve tekdüze olmadığından, motif, figür ve her türden şekil kategorilerinin daha hareketli bir alt yapıdan geldiğini söyleyebiliriz. Daha açık bir deyişle, bu süreci, Selçuklu toplumunun İslâm öncesine giden Asyalı göçebe etnik hafızası, İslâmiyet’le kazandığı ruh ve düşünce dünyası, başta İran olmak üzere ve zamanla diğer kültür çevreleriyle olan siyasal bağlantılarını birlikte ele almak gerekiyor. Şekil dünyasının şifreleri çözülebildiği sürece, Selçuklu sanatının özgül varlığı, Türk sanatının geneli içindeki yeri belirlenmiş olacaktır. Bu ortamdaki motif repertuvarında yer alan bazı formların nasıl olup da aniden kaybolduğunu, yeni formların hangi koşullarda bunların yerini aldıklarını açıklayabilmek, toplumsal yapı ve inançlar konusuyla da bağlantılıdır. Bu nedenle, öteden beri bu sanatla uğraşan bilim adamlarının asıl ilgi alanlarından biri sosyal tarih içindeki değişim sürecini de araştırmak olmuştur. Türklerin, İslâm öncesindeki inançları ile İslâm’ı kabul etmeleriyle başlayan süreçlerin sunduğu göstergeleri birbirinden ayırmak kimi zaman iyice zorlaşır. Özellikle 12. ve 13. yüzyıl boyunca nelerin yok olduğu nelerin kazanıldığını süsleme sanatına yansıdığı kadarıyla görebiliyoruz. Asya Etkisi Bu sanatta, tematik bir çözümlemeyi öne çıkarırsak, diğer süsleme konularına göre, Türk tarihinin daha eski katmanlarında yer alan ve Asya kültür çevrelerinde gelişmiş olan figürlerin incelenmesine öncelik verebiliriz. Resim 4.1 Güneydoğu Anadolu Artuklu kültürü bağlamında bronz davul gövdesinde yer alan örgülü kûfî yazı şeridine eklenmiş insan başları şekilde grafiksel olarak anlatılmıştır. İstanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesinde bulunan bu objede, kaynağı Uygur figürlerine dayanan geleneksel insan yüzleri portreleri kûfî harflere bağlanmış olarak bronz işçiliğini uygularken, zeminde ince kıvrım dallarla zengin bir alt yapı sunuluyor. Yandaki şekil söz konusu eserin grafik şeklidir. 84 Kültür Tarihi Asya hayvan üslubunun İslâm’la tanışması; geyiklerin, ejderlerin ve yırtıcı kuşların, yeni inanç sistemi içinde yerini almaları, bunların yeni bir hayat tarzı içinde, yeniden yorumlanmasını gerektirmiştir. Bu süreci, Selçukluların dünyasında yaşayan figürlerde izleyebiliyoruz. 10. yüzyıldan itibaren, yeni inanç sisteminin etkisiyle figüre karşı bir tavır alındığından, Anadolu’ya getirilen figürler, giderek enerjisini kaybetmiş, tedirgin bir tasvir sanatıdır. Hayvan üslubunun maden sanatındaki eski canlılığı daha seyrek görülür hale gelir, Uygur yazmalarında çokça rastlanan yuvarlak yüzlü portreler çini ve maden sanatında yankılanırsa da, çizgiler tedirgindir. İnsan figürü, taş süslemelerde ve el yazmalarında ortalama bir portre kimliği ile varlığını iki yüzyıl kadar sürdürebildi. Yüz çizgilerinin adeta kalıplaşmış olarak tekrarlandığı, kılık, kıyafet ve takılarıyla genel tipolojiye uydurulduğu örneklerde, çehre “ay-yüzlü” olarak tanımlayabileceğimiz yuvarlak bir yapı gösterir. Örneklerden anlaşıldığına göre Selçuklu döneminde sadece kadınlar değil, erkekler de uzun saçlıydılar. Anadolu’ya gelen Arap gezgin İbn Batuta’nın anlattıklarına göre, Türklerin uzun saçlı oluşları belirtilmeye değer bir gözlemdi. Beyşehir Gölü kıyısındaki Kubadabad Sarayı’na ait çinilerde görülen erkek yüzleri sakalsız ve bıyıksız olduğundan, birçoğunu kadın figüründen ayırt etmek güçtür. Selçuklu sanatında görülen insan figürleri, esas olarak Uygur tipine dayanmakta, bir ölçüde balbalların heykelsi duruşu da tekrarlanmaktadır. Zaman içinde hızla azalan insan figürü, 14. yüzyıldan sonra sadece kitap sayfaları içinde kalmış, diğer alanlardaki uygulamalar büsbütün ortadan kalkmıştır. Hayvan üslubuna dayalı bir geçmişin, Dede Korkut öykülerinde anlatılan güçlü hayvan motiflerinin giderek daha az konuşulması, plastik sanatlarda, neredeyse bütünüyle bitkisel formlara dönüşerek karşılığını bulur. Avcı, göçebe bir toplumun Fotoğraf 4.2 Selçuklu yapılarında göze çarpacak kadar vurgulanan simgeler, bir arma kimliğine büründürülerek cephelere yansıtılmıştır. İri ve gösterişli palmiye dalları bir hayat ağacı düzeninde orta eksende yer alırken, kimi zaman dallar üzerinde meyveler ve hayvan figürleriyle, bolluk, bereket, hayat verici özellikler belirginleşir. Yırtıcı bir kuş, belki bir kartal, çoğu kez çift başlı olmak üzere en üstte yer alırken, hakimiyet kavramını vurgulamakta,, ağacın kök kısmında yırtıcı memeliler veya ejderler hayatın kaynağındaki enerjiyi anlatmaktadırlar. Sivas’taki Gök Medrese (1271), Kayseri Döner Kümbet (1276), Erzurum Çite Minareli Medrese (13. Yüzyıl sonu) ve Yakutiye Medresesi (1310)’nin 800 yıl önce önünden geçenler için şekillerin çağrışımları daha dolu ve zengindi. 4. Ünite - Anadolu Ortaçağı, Selçuklu Aydınlığı 85 günlük hayatında, düşlerinde ve destanlarında önemli yer tutan yırtıcı hayvanlar, onların avlanma sahneleri, yerlerini, tam bir teslimiyet içindeki bitki motiflerine bırakırken, özellikle 13. yüzyıl, bu değişimin farklı malzemelerde ve mimari plastikte nasıl ivmelendiğini gösteren örneklerle doludur. Avcı, göçebe Oğuz topluluklarının inanç dünyasında yer tutan doğaüstü güçler, kuşkusuz yine doğaüstü görünüşlü varlıklarla temsil ediliyordu. İnsanın varlığını tehdit eden; ölüm, hastalık, doğal afet ya da düşman baskınına karşı üst güçlere sığınıldığı kesindir. Birtakım ruhlar, periler, cinler ya da totemlerin, ne insan ne de hayvana benzeyen, fakat karmaşık, tuhaf yapılı unsurlarla temsil edilmesi gerekiyordu. Bir başka deyişle, tuhaf, grotesk ifadeli, farklı unsurların bir araya getirilmesiyle çizilen bir fiziki yapıya dönüştürülmesi gerekiyordu. Kanat, boynuz, pençe, desenli post gibi apayrı türlerinden alınarak bir araya getirilmiş unsurlarla, sfenksler, grifonlar böylece ortaya çıkmış fantastik yaratıklardır. Bunlara düş yaratığı denmesi, onların, doğada görülmeyen türler olmasındandır. Anadolu’nun yerli kültür verilerine göre çok farklı kimlikler sunan, Selçuklu üslubundaki Asyatik katmanlar bilinmedikçe, insan, hayvan ve fantastik figürleri incelemek, onları kökenleriyle anlamak güçtür. Gerek mimari plastiğin taş ve çini örneklerinde gerekse ahşap ve alçı işlerinde görülen düğümler ve örgüler, daha karmaşık geometrik sistemler, Selçuklu sanatının, İslâm enternasyonalindeki diğer kültür çevreleriyle ortak paydası gibidir. Geometrik süslemeler hakkında bilgilenmek amacıyla Prof. Dr. Selçuk Mülayim’in Geometrik Süslemeler, Selçuklu Çağı (Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay. Ankara 1982) adlı kitaptan yararlanabilirsiniz. Geometrik şekillere, Çin’den Bizans’a kadar her kültürde rastlanır, ancak bu şekilleri karmaşık ve gelişmiş kompozisyonlara dönüştüren anlayış neredeyse İslâm inancıyla birlikte parlak bir üslup kazanmıştır. İslâm dininin Anadolu’daki yeni yorumuyla ortaya çıkan Selçuklu eserlerinde, yeni inancın güçlü mesajı yansırken, Fotoğraf 4.3 Selçuklu başkentine yakın bir gölün kenarında kurulmuş olan Kubadabad Sarayı kazılarında ortaya çıkan örnekler, şaşırtıcı bir figüratif program çeşitliliği sunmakta, sekiz köşeli yıldız formundaki çinilerde fantastik figürler sık sık tekrarlanmaktadır. Antik mitolojinin kuş gövdeli insan (kadın) başlı harpileri, krem zemin üzerine mor ve siyah renklerle zengin bir tasarım sunmaktadır. 86 Kültür Tarihi sadece geometrik şekiller, insanın evren karşısındaki duruşunu en soyut dille anlatabilmiştir. Mimari yüzeylerde ve objelerdeki şekil örgüsünün hangi türden bir hendese (geometri) bilgisine dayandığını bilmiyoruz. Ancak, belirli kompozisyon tiplerinin farklı eserlerde tekrarlanmakta oluşu, uygulamacıların çantalarında taşınabilecek kadar yaygın bir veri tabanına sahip olan ustaların, Şam’da, Konya’da ya da Kayseri’de çalışırken şekil kalıplarını kolayca malzemeye uyguladıkları anlaşılıyor. Şekil 4.5 1251 tarihli Konya Karatay Medresesi’nin ana kubbesi içine yayılan geometrik kompozisyon, diğer süsleme temalarından arınmış katıksız bir sistemdir. Sonsuza açılan büyük mozaik çini kompozisyondan alınan bir kesitte, ana unsurlar ile bağlantıyı sağlayan düğümler arasındaki denge şaşırtıcıdır. 24 kollu yıldızlar, yatay ve düşey doğrultuda sıralanırken, kubbenin tepe noktasına doğru birbirine daha çok yaklaşmakta, buna göre de ara düğümler ve kırık çizgi sistemleri yönlerini değiştirmektedir. Bütün sistemin gökyüzü ile ilişkisi fark edilmekle birlikte, sayısal ilişkilerin sembolik değerleri tartışmalıdır. 4. Ünite - Anadolu Ortaçağı, Selçuklu Aydınlığı 87 Selçuklu sanatındaki şekillerden bir kısmının Ege-Akdeniz çevrelerinden, hatta Bizans döşeme mozaiklerinden, diğer kısmının ise Asya’nın daha eski kültür çevrelerinden geldiği anlaşılmaktadır. Haç, gamalı haç (svastika), altı köşeli yıldız, vb. şekillerde, kolektif arzuları, dini ve mistik köken anlamlarını düşünmek mümkündür. Ancak, bu şekillerden birkaç tanesini bünyesine alarak genişleyen sistemi, sembolik motiflerin ötesinde, sadece İslâm düşüncesinin göstergesi olarak anlamak daha doğru olacaktır. Çünkü, büyük bir sisteme katılan bir tekil form, artık tek başına değil; kendisinin veya benzerlerinin tekrarıyla sonsuzluğa açılan bir genişliğin parçasıdır. İslâm Ortaçağ’ında ve Anadolu Selçuklu ortamında, tasvir, suret ya da figür dediğimiz şekillerden kaçınıldığı açıktır. İnsan ve hayvanların resim ya da heykellerinin yapılmasına karşı duyulan soğukluk, sanatçıyı, diğer sanat formlarına daha fazla yöneltmiş, bu arada bitkisel formlar da genişçe ortama katılmışlardır. Bitkisel Formlar, Rûmi Selçuklu sanatında her zaman gündemde olan bitkisel formlar, 13. yüzyılın ortalarına doğru, daha çok figürün yerini almak üzere çeşitlilik kazanarak gelişir. Beylikler dönemiyle birlikte tam bir egemenlik kuran dal, yaprak ve çiçek türleri, Osmanlı tezyinatında olağanüstü bir gelişmeyle, iç ve dış hareketlerin netleşmesiyle farklı ekoller içinde adlandırılır. Bunda, tezhip sanatının tanıdığı imkânlar, mimari plastiğin önemli bir dalı haline gelen kalem işi ustalarının rolü büyük olmuştur. Ege-Akdeniz kültür çevrelerinin antik mimari verilerinde bolca kullanılan, gerek sütun başlıklarında gerekse akroter dizilerinde yer alan akantus (kenger) yaprağı Selçuklu sanatında da kullanılmıştır. Figüratif bir unsur olmadığından kolayca benimsenen, bazen yüzeyde, fakat çoğu kez sütunçe başlıklarını kavrayan bu yapraklar, parçalı, yivli yüzeyleri ve sivri uçlarıyla, sadece devşirme yoluyla binaya eklenen unsurlar değil, aynı zamanda Selçuklu taş ustalarının elinden yeniden yaratılan tasarımlardır. Bu bitki formu, Osmanlı sanatında daha az görülecek, 19. yüzyıl plastiğinde Batı etkileriyle yeniden kullanılır hale gelecektir. Ortaçağın dekorasyon gündeminde yer alan bitkisel süslemeler, geometrik kompozisyonlar ve figürlü temalara göre her zaman büyük bir çeşitlilik ve sayısal BİZANS SANATI: Bizans sanatı eski Yunan ve Roma kökenlidir, ama aynı zamanda Doğu kültürlerinin de (Mısır, İran, Suriye) izlerini ve etkilerini taşır. O dönemlerin başkenti Kontantinopolis, saraylarıyla, kiliseleriyle, dikilitaşlarıyla ve kenti çevreleyen surlarıyla ortaçağın en büyük kentlerindendir. Bizans sanatında belli bir imparatorluk sanat anlayışı egemendir. Mimaride dev boyutlu kubbeler, mozaik işleme hemen dikkati çeker. Ayrıca Bizans süsleme sanatlarıyla ünlüdür. Duvar resimleri, duvar bezemeleri, mozaik sanatı, (mozaik sanatında sembolik anlatım özellikle dikkat çekicidir), fildişi işçiliği, ikonlar, doğu-batı dünyasının izlerini taşır. Ayrıca, su ihtiyacını çözmek amacıyla yapılan Yerebatan Sarayı da başarılı bir Bizans mimari örneğidir. Konstantinopolis yanında, Nikaia (İznik), Selanik ve Trabzon kentleri de dini mimari açısından önemli eserler barındıran kentlerdir. Ünlü Ayasofya Kilisesi İmparator I. Jüstinyen tarafından 532-537 yılları arasında yaptırılmıştır. Bizans ayrıca müziğiyle de ünlüdür. Müzik bilginleri, belli bir nota sistemi geliştirmiş ve en eski ilahi tarzlarını yeni düzenlemelerle onlara yeni bir form kazandırmışlar; kilise ve manastır müziğinin gelişiminde çok önemli rol oynamışlar ve bölge müziklerini etkilemişlerdir. 88 Kültür Tarihi üstünlük sergilemektedir. Her aşamada tercih yoğunluğu değişen yaprak, çiçek hatta meyvelerin bölgesel uygulamaları, malzeme ve tekniklere göre işleniş biçimleri ayrı ayrı ele alınmaya değer zenginliktedir. Bu bütün içinde “rumî” olarak tanımlanan formun özel durumu, bu şeklin kökeni konusunda tartışmalara yol açmıştır. Bitkisel bir form olan Rumî formu, Doğu ve Batı sanatlarında geniş bir etki alanı yaratmış ve birçok ressam ve heykeltraşa esin kaynağı olmuştur. Bitkisel temalar içinde özel bir yer tutan rumî, adı dolayısıyla, Anadolu çıkışlı (Roma/Rum) bir örnek olarak düşünülse bile, Karahanlı, Gazneli, Abbasi ve Endülüs örnekleriyle geniş bir coğrafi alana yayılmıştır. Rumî adı verilen form, tombulca bir virgüle benzer, yay biçiminde kıvrılmış bir damla formuna da benzetebiliriz. Bu form, bir şeridin ortasında yer aldığında veya ucuna eklendiğinde bitkisel bir form, bir yaprak izlenimi vermektedir. Bazen iki parça halinde çatallanır veya gövde yüzeyi damarlar halinde dilimlenir, düğme şeklinde küçük ekler aldığı gibi, boyu uzar, kısalır, garip biçimlere girer. Bazı rumî formlarının hayvan figürlerine (kanat veya kuyruk sonuna) eklenebildiği görülür. Bunun da ötesinde, bazı uygulamalarda rumî motifinin kendisi de hayvansı kıvrımlar taşıdığından, bir kısım rumîlerin zoomorfik kökene bağlanabileceği de düşünülebilir. Özet ve sonuç olarak Ortaçağ Selçuklu süslemeleri, kökeninde farklı anlam boyutları taşıyan, her biri değişik kaynaklardan derlenerek bir araya getirilmiş karmaşık sistemler halinde karşımıza çıkar. Girift, karmaşık yapıları dolayısıyla, Avrupa yayınlarında uzun süre “arabesk” genellemesi altında verilen kompozisyonlar, çözümlenmesi ve anlam boyutunda açıklanması mümkün tasarımlardır. Süslemelerin Yorumlanması Dönemin mimari plastik verileri ya da objeler üzerinde sunulan formlar, insanın bilinen anlamdaki öyküsünü ve somut olayları anlatmazlar. Karşımıza çıkan şekiller sembolizm tanımına uyan yahut mistik göstergelerden oluşan bir yapıdır. Bazen güzel, bazen de anlamlı bulduğumuz süslemenin nerede ve hangi tarzda karşımıza çıkacağını bilemeyiz. Mihrap, madeni kap veya çini, karşımızdaki malzeme ne cinsten olursa olsun, hangi konu ya da tema tercih edilirse edilsin, göz önünde tutulması gereken nokta, süsleme genelinin çok sayıda türlerden oluştuğudur. Temaların kökeni, tercih yoğunlukları, üslup özellikleri her ortamda farklılık göstermektedir. Anadolu Selçuklu Süsleme Sanatları hakkında bilgilenmek için G. Öney’in Anadolu Selçuklularında Süsleme ve El Sanatları, (Türkiye İş Bankası Yayını, Ankara, 1969) kitabı yararlı olacaktır. Ortaçağ Anadolu Türk süslemeleri; motif, figür, bezek, resim vb. terimlerle ifade edilirken, şekil olarak her ne varsa, hemen bütün malzeme araştırmacılar tarafından, bunların bir sisteme dayalı ayrıntılı tanımları yapılmıştır. Bugünkü tartışmalar anlam boyutunda yoğunlaşmaktadır. Bu sorunun irdelenmesi, kuşkusuz kavramsal tartışmaları da beraberinde getirmekte, şekillerin dış özellikleri kadar, bunları açıklayan belirli siyasal ve sosyolojik olgular da gündeme gelmektedir. Her sanat çevresi gibi, Selçuklu ortamında da sanatı yönlendiren itici güç, şekillerin arkasındaki temel düşünce toplumsal ve etnik alışkanlıklara dayanıyor. Bu şekillerin içinde saklı bulunan anlamın çözülmesi ikonografi araştırmalarının başlıca problemidir. Şekillerin hayatla ve dünyayla ilişkilerini sorgularken, sorunun boyutları, toplum yapı- 4. Ünite - Anadolu Ortaçağı, Selçuklu Aydınlığı 89 sını doğrudan ilgilendiren sosyolojik katmanları daha eski çağlara bağladığı kadar, Ortaçağa da aktarılmaktadır. Bu anlamda ikonografi yöntemi, bitkisel formları ve geometrik tasarımları açıklamada yetersiz kalıyor. Bunun da ötesinde temel işlevi iletişim olan yazı’nın dekorasyon amaçlı kullanımı, aynı düzlemlerdeki karmaşık birleşmeleri yeni bir çözümleme ve açıklama yöntemini gerekli kılıyor. Ortaçağ sanatçıları bize herhangi bir süsleme sözlüğü bırakmamışlardır. Buna göre, şekillerin anlamları, kaynak ve kökenleri konusunda bu alanın anlam boyutunu keşfetmek bugünün araştırmacılarına düşüyor. Şu andaki verilere göre; figürlerin ve öteki bezemelerin gerisinde, hem Budizm ve totemizm hem de İslâm tarikatları ve avcı-göçebe toplum yapısının inançları, idealleri hep birlikte kaynaşıyor. Bir başka deyişle 13. yüzyılın Anadolu Türk yorumu Selçuklu kimliğinde somutlaşıyor. Anadolu Selçuklu sanatı için, genel eğilim olarak; natüralist ve zoomorfik figürlerin baştan beri temel unsurlar olarak bütün içinde yer aldıkları, geometrik kompozisyonların buna eklendiği, bitkisel formların giderek daha yaygınlaştığını söylemek kaba bir genelleme olmakla birlikte doğrudur. Her malzeme ve obje türünde farklı gelişme süreçleri görülmekle birlikte, bin yıl gibi uzun bir zaman sürecine yayılan Ortaçağ örnekleri için bu genelleme yapılabilir. Selçuklu sanatının Asya, yerel Anadolu ve İslâm kültür çevresi olmak üzere en az üç kaynağa dayandığını söyleyebiliriz. Ancak, bütüne katılan ve onu besleyen bu kaynakların paylarını, nerede başlayıp nerede son bulduğunu belirleyebildikçe, süsleme unsurlarının anlamlarını belirli ilkelere bağlayabiliriz. 14. yüzyılın Beylikler ortamındaki değişim, en genel anlamda bir düzenin bozulmasıdır. Kültür ve sanat göstergeleri bağlamında bir dengenin bozulup, bir başka dengenin kurulmasıdır. 14. yüzyılda beliren bu süreçte bazı soruların cevabını aramaktayız. Beyliklerin kültür alanlarında doğup yerleşenler, düzene katılanlar, Selçukluya ait kaybolup gidenler, daha da önemlisi yeni görünüm kazananlarla öncekiler arasında akrabalık var mı sorusu, biçim envanterini çözecek anahtardır. Çünkü, değişim sürecinde, yeni düzenin itici gücü, sorumlusu, değiştirici enerjisi bir geleneği de gözetirken, eski formlar, içeriği boşaldığı halde bir kenara atılmayıp, bir kalıp olarak alışkanlık halinde sürdürülüyor. Biçim yönünden netliğini kaybeden, deforme şekil, kökeniyle olan heraldik mistik bağlantısını kaybettiği halde terk edilmiyor fakat biçim yönünden tanınmaz hale geliyor. İşte, 14. yüzyılın plastik dünyasında ve anlam sözlüğünde yerini bulamadığımız şekiller bu şekilde var olabiliyorlar. Özet ve sonuç olarak denebilir ki, Türkler’in İslâm kültür çevresine girmeden önce yaşadıkları uzun devreler boyunca sürdürdükleri hayat tarzı, inanç sistemleri ve buna bağlı olarak da sanatları çok farklıydı. Bir bakıma bu sürecin yankılarını taşıyan Selçuklu süslemeleri, Türkler’in İslâm dinini kabul etmelerinden sonra, katıldıkları yeni çevrelerde yarattıkları özgün bir sanat kesitidir. Bu özellik, konuyu sadece bilimsel ve belgesel değil, aynı zamanda ulusal ve siyasal bir konuyu da gündeme getirmektedir. BİLİM, EDEBİYAT, FELSEFE Selçuklularda kent yaşamının gelişmesi ve ticaret yollarının güvenliği bilim, edebiyat ve felsefenin de ilerlemesine katkıda bulunmuştur. İslam dünyasının fıkıh, kelam, tefsir ve hadisçi din bilginlerinin birçoğu bu dönemde yetişmiştir. Bunlar arasında İran kökenli Gazali, Kuseyri gibi isimler sayılabilir. Selçuklular bütün dinlere ve mezheplere karşı hoşgörülü olmalarına rağmen, bu dönemde mezhep çatışmaları yoğun olduğu için din felsefesi de buna paralel gitmiştir. 90 Kültür Tarihi Dönemin belirleyici felsefesi tasavvuf felsefesidir. Bu konuda elbette hemen Mevlana, Yunus Emre, Hacı Bektaş-ı Veli isimleri önem kazanmaktadır. Hacı Bektaş-ı Veli (Horasan, Nişapur 1210-Nevşehir 1271) “Makalat” adlı eserinde şeriat, tarikat, hakikat ve marifet adlarını verdiği dört kapı ve bu kapılara bağlı kırk makamdan söz eder. Tanrısal gerçeğe ancak sevgi yoluyla varılacağı, bütün insanların kardeş oldukları, kişi ile Tanrının özdeşliği görüşlerini savunmuştur. Türk sufi ve Bektaşilik tarikatının piri kabul edilen Hacı Bektaş, Yeniçeri ocağının da simgesi olmuş bir isimdir. Bu nedenle, yeniçeri ocağına “Ocağ-ı Bektaşiyan” denmiş ve onların hep bir ağızdan yaptıkları dua ve ant (gülbank) “pirimiz sultanımız hünkâr Hacı Bektaş-ı Veli” satırlarını içerir. MEVLÂNA CELALEDDİN RÛMİ: Bu yüzyılın en önemli kültür figürlerinden biri de elbette Mevlâna Celaleddin Rûmi’dir. (1207 Afganistan Belh-1273 Konya). Horasan topraklarından 1222 yılında ailesiyle önce Karaman’a sonra Konya’ya gelen Mevlana, hayatını “Hamdım, piştim, yandım” sözleriyle özetler. O yıllarda başkent Konya sanat eserleri ile donatılmış, bilim adamları ve sanatkârlarla dolup taşmış bir kenttir. Sarayın büyük saygınlık gösterdiği Mevlâna burada 1244 yılında Şems-i Tebriz’i ile karşılaşmış ve aralarındaki o derin düşünce ve ruh dostluğu kendi sözleriyle onda “mutlak kemâlin varlığını” cemalinde (simasında) de “Tanrı nurlarını” gördüğünü dile getirmiştir. Ünlü eseri 6 ciltlik Mesnevi’sinde tasavvufi fikir ve düşüncelerini araya yerleştirdiği öyküler halinde anlatır. Mesnevi’nin dili Farsçadır ve beyit sayısı 25618’dir. Diğer eseri Divân-ı Kebir’in dili ise Farsça olmakla beraber, içinde Arapça, Türkçe ve Rumca şiirlere de yer vermiştir. Mevlâna ölüm gününü, yani Hakka kavuşma gününü “düğün günü” anlamına gelen “Şeb-i Arûs” olarak adlandırmıştır. Mevlana’nın ilham felsefesiyle oluşturduğu sema, kemâle doğru manevî bir yolculuğu temsil eder. Buna göre var olmanın temel şartı dönmektir. Sağdan sola kalbin etrafında dönerek, bütün insanları, bütün yaratılmışları, bütün kalbiyle sevgi ve aşkla kucaklama gösterisidir. Sema töreni her biri ayrı anlamları olan bölümlerden oluşur ve günümüz sanat ve kültür dünyasında birçok sanatçıyı etkileyerek değişik bestelerin doğmasına öncülük etmiştir. Yine Mevlana’nın öncülük ettiği Mevlevilik ise sevgi ve hoşgörü üzerine kurulmuş bir kurumdur. Mevlevihaneler dönemlerinde musikinin dinlendiği ve yorumlandığı, edebiyatçıların buluştuğu, el sanatları uğraşlarının (güzel yazı (hüsn-ü hat), fildişi oymaların öğretildiği bir mekândır ve kendince yönetilme esasları, kuralları ve hiyerarşik bir yönetim yapısı vardır. Mevlana’nın 800. doğum yılı olan 2007, UNESCO tarafından Dünya Mevlana Yılı ilan edilmiştir. Onun şu dizeleri unutulmazdır: “Gel, gel, ne olursan ol yine gel / İster kâfir, ister Mecusi / İster puta tapan ol yine gel / Bizim dergâhımız, ümitsizlik dergâhı değildir / Yüz kere tövbeni bozmuş olsan da yine gel”. 4. Ünite - Anadolu Ortaçağı, Selçuklu Aydınlığı 91 Hacı Bektaş Dergâhı geleneğinde yer alan Taptuk Emre dergahında derviş geleneğine uygun olarak yetişen Türk Halk Edebiyatı ve Tasavvuf Edebiyatının deha ismi olan Yunus Emre de Anadolu’nun Moğol akınlarına uğradığı, iç kavgaların hüküm sürdüğü, kıtlık ve kuraklığın egemen olduğu, mezhep çatışmalarının yoğunlaştığı 13. yüzyıl sonlarında yaşamıştır. O nedenle şiirlerinde doğrudan insan sevgisi, kardeşlik temaları işlemiş, fakir, zengin, Hıristiyan ve Müslüman ayrımı yapmadan insan sevgisini yüceltmiş; aşk ve ölüm gibi evrensel konuları yalın ve etkileyici bir dille anlatmıştır. Yunus Emre bu düşünceleriyle insanlığa bir Sevgi dersi vermiştir: “Sevelim, Sevilelim” sözleri Türk kültüründe ata sözü niteliği kazanmıştır. Yunus Emre dil duyuş ve düşünüş şairi, insanlığın ortak sesidir. Aruz ve hece ölçüsüyle yazdığı şiirlerini “Divan” adlı eserinde ve Risalet-ün Nushiyye (Nasihatler Kitabı) adlı mesnevi türü eserinde toplamıştır. Yunus Emre, günümüzde hakkında yapılan araştırmalar ve kitaplarla bütün Türk edebiyatının en etkileyici isimlerinden biri olmuştur. Yunus Emre günümüz şiirini hangi yönleriyle etkilemiş olabilir? Edebiyat geleneği açısından Selçuklu döneminin bir başka çarpıcı yanı “Battalname” gibi Bizanslılara karşı savaşan gazilerle ilgili destansı eserlerin yer aldığı Sözlü Halk Edebiyatında önemli eserlerin verilmesidir. Battalname, Battal Gazi ve başka gazilerin tarihsel kişilikleri çerçevesinde oluşmuş halk hikâyelerinin masalsı düşsel tarzda anlatılmasıyla oluşmuş, daha sonra düz yazı ya da şiir olarak kitaplaşmış eserlerin toplu adıdır. Bu tür eserler daha sonra özelliklerine ve kahramanlarına göre Saltukname, Danişmentname isimleriyle anılacaktır. 3 13. yüzyıl Anadolu’nun zor yıllarıdır. Moğol İmparatoru Cengiz Han’ın Orta Asya, Doğu Avrupa, Çin, hatta Sibirya Ovalarını istila etmesiyle büyük bir coğrafyada hayat altüst olur. Bu istilalar sonucunda otuz milyonun üzerinde insan katledilmiştir; Türki halk Anadoluya göç etmiştir; Büyük Selçuklu Devleti, Anadolu Selçuklu Devleti yıkılmaya yüz tutmuş ve Beylikler Dönemi başlamıştır; İpek Yolu ticareti sarsılmış ve el değiştirmiştir. Cengiz Han 1206- 1227 tarihlerinde hüküm sürmüş ve Dünyanın en büyük İmparatorluğunu kurmuştur. Ayrıca, 5., 6. ve 7. Haçlı Seferleri (1217; 1228; 1248) de bu yüzyılın savaşlarıdır; Andığımız büyük isimler (Nasrettin Hoca, doğumu yaklaşık 1208; Yunus Emre, doğumu yaklaşık 1238, çocukluklarını ve gençliklerini bu istilaların gölgesinde yaşamıştır. 92 Kültür Tarihi Özet Anadolu’daki Ortaçağ, Selçukluların ve onları izleyen Beylikler ile Bizanslıların birlikte yaşadıkları bir süreçtir. Anadolu’daki Türk varlığı Selçuklularla başlar. Tarihin farklı kültür katmanlarını yaşamış şehirler ve anıtlar Selçuklu toplumu için yeni bir yurt olmuştur. Ama batıdan Haçlılar daha sonra da doğudan Moğol istilalarına maruz kalmışlar ve hayatları altüst olmuştur. Selçuklu kültürünün mimarlık ve plastik sanatlara ilişkin göstergeleri 11. yüzyıl ortalarından başlayıp, yaklaşık 13. yüzyıl sonuna kadar sürer. Bu bir bakıma İran Büyük Selçuklu sanatının uzantısı, öte yandan üzerinde yaşamaya başladığı Küçük Asya kültürlerinin sentezi gibidir. İslâm sanatı ve daha sonraları Osmanlı sanatıyla benzerlikler göstermekle birlikte, Selçuklu sanatı farklı bir çehreye sahiptir. Selçuklu toplumsal kurumları özel mimari yapılarla oluşturulmuştur. Bunlar arasında, Selçuklu camileri, şehirlerin odak yapıları olarak önemli konumdadırlar. Ulu Cami her şehrin başlıca toplanma yeri olduğundan toplumsal ve siyasal merkez niteliğindedir. Selçuklu ulu cami tipi, çok destekli bir iç mekân sunarken, dışta taç kapı, içte mihrap zengin bir süs envanteri sunar. Selçuklu medreseleri, yüksek duvarlarıyla dışa kapalı, küçük pencereli, giriş cephesinde gösterişli bir taçkapısıyla genellikle şehrin odak noktasını oluşturan gösterişli mimari kütlelerdir. Hadis, kelâm, fıkıh gibi din bilimlerinin öğretilmesi kadar, matematik, tıp, astronomi gibi fen bilimlerinin öğretildiği mekânlardır. Yollar üzerinde kervanların dinlenmesi ve gecelemesi için inşa edilmiş büyük hanlara “kervansaray” adı verilir. Bu yapılar, yolcuları ve ticari eşyayı korumak üzere müstahkem yapılmış binalardır. Kervansarayların Selçuklu şehirlerinin ve ticaretin gelişiminde rolü büyük olmuştur. Kümbetler ise, Asya göçebe geleneklerinden kaynaklanmış olabileceği düşünülmektedir. Kümbet mimarisinde dikkati çeken özellik toprak düzeyinin altındaki mezar odasıdır. Selçuklu kümbetlerinin birçoğunda gövdenin altına rastlayan kesimde bir mekân bulunmakta ve buraya mumyalık, cenazelik ya da kripta adı verilmektedir. Anadolu Selçuklu sanatının süsleme motifleri karmaşık ve enerji dolu olduğu kadar, başlangıcı daha eskilere inen çağrışımlar verir. Mimari yüzeyler ve objeler üzerine yansıdığı kadarıyla, bu sanatı yönlendiren itici güçler, şekillerin arkasındaki temel düşünce farklılıkları, toplumsal, etnik alışkanlıklara dayanmaktadır. Asya hayvan üslubu’nun izlerini Selçukluların dünyasında yaşayan figürlerde izleyebiliyoruz. Rumî adı verilen bitkisel form ise, tombulca bir virgüle, yay biçiminde kıvrılmış bir damla formuna benzetilebilir. Yüzyılın önemli kişiliği Mevlâna Celaleddin Rûmi’dir. Ünlü eseri Mesnevi’sinde tasavvufi fikir ve düşüncelerini araya yerleştirdiği öyküler halinde anlatır. Mesnevi’nin dili Farsçadır ve beyit sayısı 25618’dir. Mevlana’nın ilham felsefesiyle oluşturduğu sema ise kemâle doğru manevî bir yolculuğu temsil eder. Dönemin bir diğer önemli ismi olan Hacı Bektaş-ı Veli tanrısal gerçeğe ancak sevgi yoluyla varılacağı, bütün insanların kardeş oldukları, kişi ile Tanrının özdeşliği görüşlerini savunmuştur. Türk Halk Edebiyatı ve Tasavvuf Edebiyatının deha ismi olan Yunus Emre de Moğol istilaları sırasında 13. yüzyıl sonlarında yaşamıştır. O nedenle şiirlerinde doğrudan insan sevgisi, kardeşlik temaları işlemiş, fakir, zengin, Hıristiyan ve Müslüman ayrımı yapmadan insan sevgisini yüceltmiştir. Aruz ve hece ölçüsüyle yazdığı şiirlerini “Divan” adlı eserinde toplamıştır. 4. Ünite - Anadolu Ortaçağı, Selçuklu Aydınlığı 93 Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdaki düşüncelerden hangisi Ortaçağ Anadolu Kültürünün genel özellikleri arasında yer almaz? a. Selçuklular öncesi çok parçalı ve heterodoks (kabul edilmiş din kurallarına aykırı) bir kültür söz konusudur. b. Anadolu’daki Ortaçağ, Selçuklular ve onları izleyen Beylikler ile Bizans’ın birlikte yaşadıkları bir süreçtir. c. Anadolu’daki Türk varlığını Selçuklular başlatır. d. Türkler hep Batıya doğru ilerlemişlerdir. e. Türkler Anadolu’da hep Doğuya doğru ilerleyerek Doğuda Türk kültürünü yaymışlardır. 2. Aşağıdakilerden hangisi Selçuklu sanatını besleyen eğilimlerden biri değildir? a. İslam sanatının izlerini taşır. b. Kervansaray medrese mimarisi Anadolu’ya özgü biçimler arz eder. c. Asya sanatının izlerini taşır. d. Eski Türk inancının izlerini yansıtır. e. Antik Yunan sanatı Selçuklu sanatını derinden etkilemiştir. 3. Selçuklu camilerinin (Ulu Cami) özellikleriyle ilgili aşağıdaki ifadelerin hangisi yanlıştır? a. Şehrin odak yapılarındandır ve saraylardan daha önemli konumdadır. b. Toplumsal ve siyasal merkez niteliğindedir. c. Cami siyasi bir merkez olduğu için mimarisi de yöneticinin prestij göstergesi olmuştur. d. Ulu Cami mimarisi bütün Selçuklu kentlerinde aynı mimari üsluba sahiptir. e. Cami planları yüzyıldan yüzyıla değişim gösterir. 4. Aşağıdakilerden hangisi Selçuklu Medreselerinin özelliklerinden biri değildir? a. Hadis, kelâm, fıkıh gibi din bilimlerinin öğretildiği kurumlar olması. b. Matematik, tıp, astronomi gibi fen bilimlerinin öğretildiği kurumlar olması. c. Yüksek duvarları, dışa kapalı, küçük pencereleri, giriş cephesinde gösterişli taçkapı’sı mimarisine sahip olması. d. Medreseler aynı zamanda sağlık tedavi hizmetlerinin verildiği mekânlar olması. e. İçinde mumyalık da bulunan yapılar olması. 5. Darüşifanın işlevi nedir? a. Sağlık ve tedavi hizmetlerinin verilmesi b. Hadis öğretilen eğitim kurumu c. Kur’an okuma yöntemlerinin öğretildiği kurum d. Sema gösterilerinin yapıldığı kurum e. Yoksullara yemek dağıtan kurum 6. Selçuklu kervansaraylarının özellikleriyle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Yollar üzerinde kervanların dinlenmesi ve gecelemesi için inşa edilmiş büyük hanlardır. b. İçlerinde eşya depoları, hamam, berber, nalbant gibi hizmet üniteleri vardır. c. Asya’daki kervansaraylar daha çok liman kentlerinde inşa edilmiştir. d. Ticaret ve ulaşımda önemli işlevleri olmuştur. e. İpek Yolu üzerinde çok sayıda kervansaray inşa edilmiştir. 7. Aşağıdakilerden hangisi Selçuklu Kümbetlerinin özelliklerinden biri değildir? a. Biçim ve işlev açısından Asya göçebe geleneklerinin izlerini taşımaları b. İslam inancına bütünüyle uygun düşmeyen bir anlayışla inşa edilmiş olmaları c. Hemen hemen hepsinde “mumyalık” adı verilen bir toprak altı katı mevcut olması d. Asya ölü gömme alışkanlıklarının hemen terk edilmediğini gösteren yapı olmaları e. Selçuklularda bir dönem ölüler mumyalanarak mumyalık denilen odaya yerleştirilirdi 8. Aşağıdakilerden hangisi Selçuklu süsleme sanatının özelliklerinden biri değildir? a. Selçuklu süsleme motiflerinin İslam öncesi Türk tarihinin eski katmanlarının izlerini taşıması. b. Selçuklu süslemelerinde Asya hayvan üslubunun izlerine rastlanması. c. Fantastik özelliklere sahip süslemelere yer verilmesi. d. Etnik hafızanın ya da etnik alışkanlıkların izlerini taşıması. e. Türk sanatının daha sonraki aşamalarıyla karşılaştırılması mümkün olmayan özel bir üslup sergilemesi. 94 Kültür Tarihi Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 9. Mevlâna Celaleddin Rûmi ünlü eseri Mesnevi’yi hangi dilde yazmıştır? a. Arapça b. Farsça c. Türkçe d. Rumca e. İbranice 10. Yunus Emre’ye ilişkin aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. İnsan sevgisi ve kardeşlik temalarını işleyen bir şairdir. b. Aruz ve hece ölçüsüyle şiirler yazmıştır. c. Sadece hece ölçüsüyle şiirler yazmıştır. d. “Divan” adlı bir şiir kitabı vardır. e. Moğol İstilaları ve kıtlık döneminde yaşaması şiirlerinde insanı fakir-zengin, Müslüman-Hıristiyan ayrımı yapmadan yansıtmasında payı vardır. 1. e Yanıtınız yanlış ise “Siyasal Görünüm” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. e Yanıtınız yanlış ise “Toplumsal Hayat Toplumsal Kurumlar ve Mimari” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. d Yanıtınız yanlış ise “Selçuklu Camileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. e Yanıtınız yanlış ise “Selçuklu Medreseleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. a Yanıtınız yanlış ise “Selçuklu Medreseleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. c Yanıtınız yanlış ise “Toplumsal Hayat Toplumsal Kurumlar ve Mimari” konularını yeniden gözden geçiriniz. 7. b Yanıtınız yanlış ise “Selçuklu Künbetleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. d Yanıtınız yanlış ise “Anadolu Türk Süslemeleri, Ejderler ve Çiçekler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. b Yanıtınız yanlış ise “Bilim, Edebiyat, Felsefe” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10.c Yanıtınız yanlış ise “Bilim, Edebiyat, Felsefe” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Oğuz boylarından olan Selçuklular adını kurucusu Selçuk Bey’den alır. Selçuk Bey’in torunlarından Tuğrul Bey ve Çağrı Bey yönetiminde 11. yüzyıl ortalarında teşkilatlı devlet düzenine geçerler. Anadolu’yu Türklere açan Alparslan ise Çağrı Bey’in oğludur. Büyük Selçuklu Devleti Sultan Melikşah zamanında (1072-1092) en parlak dönemini yaşamıştır. Süleyman Şah’ın İznik’i almasıyla (1075) Anadolu Selçuklu Devleti kurulmuş olur. Sıra Sizde 2 Dönemin başkenti Konya’da Alaeddin Camii, Karatay Medresesi, Kayseri’de Huand Hatun Camii, Afyonkarahisar’da Ulucami, Erzurum’da Çifte Minareli Medrese, Sivas’ta Gök Medrese ve Çifte Minareli Medrese, Kırşehirde Melik Gazi Kümbeti, Niğde’de Alaeddin Camii bu eserler arasındadır. 4. Ünite - Anadolu Ortaçağı, Selçuklu Aydınlığı 95 Sıra Sizde 3 Yunus Emre’nin etkisini öncelikle dil, düşünce, duygu ve yaratıcılık bağlamında araştırmak gerekir. Sevgi, barış, Tanrı, evren, varlığın birliği gibi insanlığı ilgilendiren önemli konuları ustalıkla ve yalın bir Türkçeyle dile getirmesi, söz sanatlarındaki (benzetmeler, kişiselleştirme) yalın ustalığı, duygularını içtenlikle ve abartısız ifade etmesi onu evrensel bir şair kılmıştır. Yararlanılan Kaynaklar ARIK, M.O. (1972), Başlangıç Devri Anadolu Türk Mimari Tezyinatının Karakteri, Malazgirt Armağanı, Türk Tarih Kurumu Yayını, XIX. Seri-Sa. 4, Ankara, s. 173-77. ATASOY, N. (1971), Selçuklu Kıyafetleri Üzerine Bir Deneme, Sanat Tarihi Yıllığı, S. IV, 1970-71, İstanbul, s. 111-151. BAKIRER, Ö. (1974,), Erken Dönem Mimari Süslemesinde Geometrik Düzen Denemesi, VIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara 1974, Bildiriler, II. Ankara, 1981, s. 951-959. BİLİCİ, K.(1983), Anadolu Taş Tezyinatında Hayvan Üslubu, Sanat Tarihi Dergisi, S. 2, İzmir, s. 19-27. ÇORUHLU, Y.(1988), Anadolu Selçukluları’nın Taş Tezyinatında Orta Asya ile Bağlantılar, Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. DIEZ, E. (1946), İslamdan Sonraki Devirde Tasvircilik, İstanbul. ERDEM, S.(1990), Çift Başlı Kartal ve Anka Üzerine, Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, S. 8, İstanbul, s. 72-80. GABRIEL, A.(1937), Selçuklu Mimarisi, İkinci Türk Tarih Kongresi, İstanbul 20-25 Eylül 1937, Kongrenin Çalışmaları, Kongreye Sunulan Tebliğler, İstanbul1948, s. 439-440. GÖKÇE, B.(1988), Rumi Motifler ve Rumili Desenlerde Çizim Kuralları, Antika, S. 34, İstanbul, s. 30-36. GÜNDOĞDU, H.(1979), Türk Mimarisinde Figürlü Taş Plastik, Doktora Tezi, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi, İstanbul. GÜNDÜZALP, N.(1979), Dekoratif Sanatta Akantusla Kıvrımdal Süslemelerinin Kaynağı Üzerine, 8. Türk Tarih Kongresi, C. I, Ankara, s. 447-449. İNAL, G.(1970), Susuz Han’daki Ejderli Kabartmanın Asya Kültür Çevresindeki Yeri, Sanat Tarihi Yıllığı, 4 (1970-71), İ.Ü. Ed. Fk. Yay. İstanbul, s. 153-181. MAHİR, B.(1989), İslâm’da Resim Sözcüğünün Belirlediği Tasvir Geleneği, Ünsal Yücel Anısına Sempozyum, İstanbul, s. 59-64. MÜLAYİM, S.(1984), Anadolu’da Hayvan Üslubunun Bir Örneği, Folklor ve Etnografya Araştırmaları, İstanbul, s. 325-40. Değişimin Tanıkları, Ortaçağ Türk Sanatında Süsleme ve İkonografi, Kaknüs, İstanbul 1999. Geometrik Süslemeler, Selçuklu Çağı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay. Ankara 1982. ÖGEL, S.(1982), Anadolu Selçukluları’nın Taş Tezyinatı, Türk Tarih Kurumu Yayını, VI. Seri-Sa. 6, Ankara. Anadolu’nun Selçuklu Çehresi, Akbank Yayını, İstanbul 1994. ÖNEY, G.(1969), Anadolu Selçuklu Geleneğinde Kuşlu, Çiftbaşlı Kartallı, Şahinli ve Aslanlı Mezar Taşları, Vakıflar Dergisi, S. VIII, Ankara, s. 283-291. Anadolu Selçuklu Sanatında Ejder Figürleri, Belleten, S. 130, C. XXXIII, Ankara 1969, s. 171-216. Anadolu Selçuklularında Süsleme ve El Sanatları, Türkiye İş Bankası Yayını, Ankara 1978. Artuklu Devrinden Bir Hayat Ağacı Kabartması, Vakıflar Dergisi, S. 7 (1968), İstanbul 1968, s. 117-120. SARRE, F.(1909), Seldschukische Kleinkunst, Leipzig. ÜLKÜ, C.(1984), XIII. Yüzyıl Türk Sanatında Bazı Fantastik Figürler, Halk Kültürü, 1984-2, İstanbul, s. 121-129. ÜNAL, R.H.(1982), Osmanlı Öncesi Anadolu-Türk Mimarisinde Taçkapılar, Ege Üniversitesi Yayını, İzmir. Amaçlarımız 5 Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Yeniçağı hazırlayan faktörleri saptayabilecek, Rönesans’ın nedenlerini açıklayabilecek, Rönesans ve hümanizm düşüncesini tartışabilecek, Rönesans sanatının ve sanat eserlerinin özelliklerini keşfedebilecek, Reform hareketlerinin nedenlerini ve sonuçlarını tartışabilecek, Avrupa’da yeni ticari değişimin özelliklerini açıklayabilecek, Avrupa’nın değişen düşünsel, siyasal, kültürel haritasını analiz edebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Keşifler • Rönesans • Rönesans Sanat ve Mimarisi • Leonardo da Vinci • Reform Hareketi • Martin Luther • Protestanlık • Kalvinizm • Otuz Yıl Savaşları İçindekiler        Kültür Tarihi Avrupa’da Rönesans: Değişen Avrupa • YENİÇAĞI HAZIRLAYAN FAKTÖRLER • KEŞİFLER, SÖMÜRGELEŞTİRME, YENİ EKONOMİK VE TİCARİ DÜZEN • RÖNESANS YA DA YENİDEN DOĞUŞ • RÖNESANS DÖNEMİNDE FELSEFE, EDEBİYAT VE SANAT • RÖNESANS DÖNEMİ İTALYA SANATI • AVRUPA’DA RÖNESANS, SANAT VE KÜLTÜR, (KUZEY RÖNESANSI) • DEĞİŞEN AVRUPA : MERKANTALİST EKONOMİ VE TİCARET • DEĞİŞEN AVRUPA: REFORM HAREKETLERİ • XVIII. YÜZYILA DOĞRU KÜLTÜR TARİHİ YENİÇAĞI HAZIRLAYAN FAKTÖRLER Yüzyıl Savaşlarının sonu (1492) Avrupa’da yeni bir sosyal, ekonomik ve siyasi dönemin başlangıcı olarak kabul edilir. Ama feodal sistemin kalıntıları bir süre daha devam edecek, monarşi rejimleri güçlenecektir. Bununla birlikte kırılma noktası yaratan olaylar keşifler ve buluşlar vardır. Bunlar arasında, matbaa, keşifler, Rönesans, hümanizm ve reform hareketleri, düşünce sanat din ve siyasette yeni yapılanmalar getirir, laikleşme sistemi başlar; burjuvazi gibi yeni bir ticari sosyal sınıf oluşur ve güçlenir. Bütün bunlar köklü bir değişim olmasa da, kapitalizmi, milliyetçiliği, akılcılığı, devrimleri hazırlayacak yani sonraki yüzyılların esin kaynağı olacaktır. Ama unutmayalım bu çağ da savaşlar dönemidir, hatta silahlanma teknolojisi hızla ilerler, örneğin topçuluk bu dönemde gelişir. Avrupa Ortaçağında ve tarihin birçok evresinde rastlanan ve toplumsal, siyasal ve ekonomik bir örgütlenme biçimi olan feodal sistem, Avrupa’nın diğer bölgelerinde kalıntılarını sürdürürken, feodalizmi yaşamayan İtalya, 13.yüzyılda Venedik gibi gelişkin kent devletlerine sahiptir. 13.yüzyılın sonunda Papa VIII. Boniface tarafından krallara vergilendirme yolunda tanınan yetkilerle İtalya’da ticarette yeni formlar gelişmiştir. Özellikle Floransa’da bankacılık alanında sabit kredi sistemi kurulmuş, sigortacılık organizasyonları sağlanmış, tüm İtalya’da krallık ve papalığın destekleriyle ticarette yeni yöntemler geliştirilmiştir. Bu ekonomik gelişme sosyal yaşama ve özellikle sanata yansır. Bu değişimler 15. yüzyılda İtalya’da, sanata kendini yeni ifadeler ve gelişen anlatım tarzlarıyla gösteren bir uygulama şeklinde yansır. Öncesinde 14. yüzyılda Avrupa sanatında Bizans dönemi sanatına yeni realist bakış açısıyla alternatif sunan İtalyan sanatçılar (Cimabue, Giotto gibi), bu çağda, Tanrıyı, dünya ve tüm canlılarda onun güzelliğinin yansımasını görmeye başlarlar ve bu görüşlerini eserlerinde uygularlar. KEŞİFLER, SÖMÜRGELEŞTİRME, YENİ EKONOMİK VE TİCARİ DÜZEN Yeni keşifler ve ticaretle gelişen Avrupa ekonomisi, keşfedilen yeni topraklardan sağlanan yeni gelirlerle genişlemiş ve kapitalist bir çağı başlatmıştır. Bu gelişmenin nedenleri Italya’daki kent devletlerinin Akdeniz’deki diğer güçlerin egemen olduğu bölgelerle ticaret yapması, Osmanlı dünyasının Adriyatik ve Venedik yoluyla Avrupa ile bağlantılarıdır. Bu çağda, Çin’den ithal edilerek Avrupa’da kullanılan lüks ürünler (ipek, değerli taşlar, vb.) Bizans döneminden beri süregelen ticaretin devamıdır. Ayrıca kent devletlerinin gereksinimini oluşturan savaşa yönelik teçhizatın Avrupa’da Rönesans: Değişen Avrupa 15. yüzyıl Avrupa’nın iç dengelerinin değiştiği ve şekillendiği, modern dünyaya doğru ilk adımların atıldığı bir dönemdir. Ortaçağdan sonra ilk dini ve entellektüel gelişimlerin olduğu bu süreç 1400’lerde ticari devrimle başlar. 98 Kültür Tarihi temini, deniz aşırı ticaret ve maden işletmeciliği çağın yenilikleridir. Avrupa’nın deniz aşırı ticareti İspanyol ve Portekiz krallıklarının liderliğinde sürdürülmüş, Doğuya ulaşan yeni ticaret yolları keşfedilmiştir. Bu keşiflerin entelektüel düşünceye etkilerinden biri Yeni Dünya’nın keşfiyle dünyanın yuvarlak olduğu görüşünün benimsenmesidir. Ortaçağ görüşüne zıt olan bu görüş, aslen İslam bilim düşünürleri tarafından 12. yüzyılda Çin’den alınmış olan pusula ve usturlap sayesinde bilinse de, bu çağdan önce Avrupa’da kabul görmemiştir. Bu çağda Avrupa’ya eklenen yeni topraklar geniş bir coğrafyaya yayılır: Portekiz, Madeira, Azor Adaları, Afrika’nın güney kıyıları, Yeni Gine’yi; İspanya, Kuzey Amerika kıtasının güneybatı bölümünü, Batı Hint Adaları, Orta Amerika, Brezilya dışında Güney Amerika’yı topraklarına katmış ve bu topraklardan Avrupa’ya yeni kaynaklar aktarılmıştır. İngiliz ve Fransızlar ise Kuzey Amerika’ya açılımı gerçekleştirmişlerdir. Yeni Dünya ticaretiyle birlikte Avrupa’ya giren ürünler arasında değerli kumaşlar ve taşlar yanında, baharatlar, patates, tütün, mısır, şeker pekmezi, şeker bazlı alkollü içecekler, kakao, çikolata, kahve, pirinç, pamuk ve kinin bulunmaktadır. Bu yeni keşiflerle elde edilen ürünler arasında Avrupa bankalarında yeni standart gerektiren Inka ve Aztek uygarlıklarının altın ve gümüşü de bulunmaktadır. 14.yüzyılda Avrupa’da güçlenen feodalizmin etkileri 15. yüzyılın ikinci yarısında merkezi otoritelerin yönetimde etkin olmasını sağlamıştır. Özellikle yeni toprakların ve kaynakların deniz aşırı ticaretle sağlanması, kilisenin otoritesinin zayıflamasına neden olmuştur. RÖNESANS YA DA YENİDEN DOĞUŞ Rönesans sözcüğü Fransızca renaissance kökenli olup “yeniden doğuş” anlamına gelir ve İtalya’da 14.yüzyılın sonunda ortaya çıkan bir yenilenme sürecidir. Bu çağ Yunan ve Roma dönemi kültür ve sanatının öğelerine geri dönüşle hem eğitim alanında, hem de bireyin yaşamını irdeleyen konularla Hümanizmin ortaya çıkmasını sağlar. Avrupa’da diğer bölgelere hızla yayılan bu uyanış ve uyanışın günümüze uzanan etkileri üzerinde önemle durmak gerekir. Çünkü Rönesans sadece sanat alanında değil, Avrupa coğrafyasında sosyal, kültürel, politik alanlarda da değişime yol açmış ve insana ilişkin değer kavramları yenilenmiştir. KEŞİFLER Keşifleri, hem Doğu hem Amerika uygarlıklarına ve zenginliklerine ulaşma ; Hıristiyanlığı yayma, bilme ve öğrenme arzusu olarak görmek gerekir. Avrupa artık yeni kıtalara yayılır, zenginlik kaynaklarını ele geçirir. Avrupa düşüncesi ve kültürü, evrensel bir değer olarak yayılmaya hatta egemen olmaya başlar. Bu sömürgeci anlayış yerli halkları ve yerel yaşamı dağıtmış ve hatta yok etmiştir. Örneğin 16. yüzyılda, Yeni Dünya’da, tarım ve ziraatte nüfusun imhasından kaynaklanan şaşırtıcı bir gerileme söz konusudur; örneğin Meksika’nın nüfusu azalır ve köle ticareti sonuç verinceye dek verimli topraklar işlenemez hale gelir; 1500’den sonra sömürgeci devletler hızla gelişir zenginleşir; İngiltere, sömürgeleri sayesinde en zengin ülkedir ve devrimler gerçekleştirir, ayrıca sanayi devriminin başlamasına öncülük edecek, Avrupa kültürünü egemen kılma sürecini şekillendirecek, ticaret yollarını açacaktır. Venedikli Marco Polo’nun (1254-1324) ünlü dünya seyahati Avrupa’da bir Doğu efsanesi yaratır; 1487’de, Portekizli Vasco da Goma İspanyol bayrağıyla Hindistan’ı; 1488’de Portekizli Bartolomeu Dias Ümit Burnu’nu; 1492’de Cenovalı Kristof Kolomb İspanyol bayrağıyla bilmeden Amerika’yı keşfeder; 1521’de Portekizli Macellan yine İspanyol bayrağıyla dünya turu yapar. 5. Ünite - Avrupa’da Rönesans: Değişen Avrupa 99 İtalya Kent Devletleri ve Etkileri Özellikle 15. yüzyılda İtalya’da ticaretin de etkisiyle gelişen kent devletleri (Floransa, Venedik, Milano, Napoli, Roma; Papalık Eyaletleri) farklı yönetim ve üretim güçlerine sahiptir. Bunlardan Floransa, geliştirdiği loncalarla, yerel idarenin zenginliği sayesinde diğer kent devletlerine göre daha zengin üretim yapan bir kentdir. Bir süre Cumhuriyetle yönetilmiş, daha sonra Medici ailesinin bireyleri tarafından yönetilmiştir. Napoli krallıkla yönetilmektedir. Güney İtalya’da Papalık Eyaletleri olarak bilinen beş kent İtalya Birliğini oluşturma çabasının bir parçası olsa da bu birlik geçekleştirilememiştir. 15. yüzyılın sonunda Papalık, Roma’daki yapıların yenilenmesi kararını alır ve Floransa’nın başını çektiği bu yenilenmenin Roma’da da yaratılabilmesi amacıyla Floransalı sanatçıları Roma’ya davet etmiştir. Venedik kent devletinin kökeni ise 9.ve 11.yüzyıllara dek uzanır. Şehrin aristokratları, ticarete dayalı bünyesiyle, kent konseyi ve oligarşik sistemle kenti yönetmektedir. Avrupa’ya ihracatı yapılan tahıl, ipek ve baharat ticaretini elinde tutan Venedik tüccarları, 15. yüzyılda Doğuyla yaptıkları ticaret sonucunda oldukça güçlü konuma gelirler. Adriyatik’in kontrolünü Bizans döneminden beri elinde tutan Venedik, bu çağda bölgede hâkim olan Osmanlı İmparatorluğuyla Adriyatik’in kontrolu konusunda problemler yaşar. Milano ise Lombardiya bölgesinin başkenti olarak Ortaçağdan beri, önce Visconti daha sonra Sforza ailesinin bireyleri tarafından despot bir yönetimle yönetilmiştir. Rönesans sanatçılarını destekleyen Sforza ailesi askeri teçhizatın yapımına önem vermiştir. Katolikliğin merkezi konumunda olan ve Papalığın gücünü yansıtan Roma, bu dönüşümde önemli rol oynar. Bu çağda skolastik düşünceye ve eğitime karşı sorgulamalar başlamıştır. İslam düşünürlerinin Yunan filozoflarıyla (Platon, Aristoteles) ilgili yorumlamaları katkı sağlamış ve yeni irdelemeleri de beraberinde getirmiştir. Kendilerini Roma İmparatorluğu’nun, Romalı halkın ve kültürün bir devamı gibi algılayan İtalyanlar, laik düşünce ve dünyaya ulaşma yollarını aramıştır. Matbaanın bulunması da (1450), İtalya Rönesansının etkilerinin kuzeye yayılmasını ve Kuzey Rönesansı’nın genişlemesini sağlamıştır. Johannes Gutenberg’in Mainz’da ilk uygulamasını yaptığı metal harflerle basım tekniği, 1455’de İncil’in basılmasını, daha sonra da farklı dillere çevrilmiş kopyalarının basımını sağlamıştır. Kısa bir sürede Avrupa’ya ve hatta Doğuya yayılan bu etkiyle, Osmanlı İmparatorluğu’nda gayrimüslim vatandaşlar İstanbul’da 1493’de ilk matbaayı kurar. 16. yüzyılda gelişen matbaa sanatı teknikleriyle baskılar yaparlar. MATBAANIN DOĞUŞU Matbaa öncesi kitap ve kitap basımı (elyazmalı) kilisenin elinde olduğu için eğitim ve kültürlenme de kilisenin tekelindeydi. Matbaanin icadıyla, bilgi bir tekel olmaktan çıkıp bütün sosyal sınıflara açık hale gelir. Özellikle üniversiteler (Paris Sorbonne, İngiltere Oxford ve Cambridge, Bologna Üniversiteleri) bundan geniş çaplı olarak yararlanır; ilk basılan metinler dinsel olsa da zaman içinde hızla başka alanları da içerir ve yayınlanan metinler, bazı değer anlayışlarını ve sosyal sınıfların bilgilenme hiyerarşisini altüst eder. Kütüphaneler açılır, denizciliğin gelişmesine bağlı olarak Haritacılık gelişir ve bir disiplin olur. İlk matbaa, ağaç oyma tekniği kullanılarak, M.S. 593’te Çin’de kurulmuştu: 1450’de Gutenberg, kurşun alaşımından yapılan dökme harfleri hazırlayarak, (baskıdan sonra başka bir yazıda kullanılmak üzere bunlar saklanacaktır) bir basım yöntemi icad eder. Bu tipo baskı metal harflerle yapılır; uzun ve zahmetli bir baskı süreci gerektirir. Metal harflerin tek tek sayfa oluşturacak bir biçimde düzenlenmesi yöntemi kullanılır. Hollanda bu yüzyılda basım merkezidir. 19. yüzyılda modern matbaa makineleriyle sanayi devrimi, kültür iletişim ortamı yaratılmasında ve enformasyona ulaşımda temel bir işlev yüklenecektir. 100 Kültür Tarihi Rönesans tarihi ve sanatsal, kültürel, düşünsel gelişmeleri için Nurettin Pirim’in Rönesansın Serüveni (Yapı Kredi Yayınları, İstanbul) adlı kitabından yararlanabilirsiniz. Rönesans Dönemi İtalya İtalya’da yeniden doğuşun yaşandığı ilk kent Floransa’dır. Floransa, 15. yüzyılda Ortaçağda sanatı destekleyen ve çoğu kiliseye hizmet veren belli alanda uzmanlaşmış kişilerden oluşan zanaatkârların korunduğu lonca sistemini ticari loncalar (arti) olarak sürdüren bir kenttir. Ekonomik gücünü Ortaçağdan beri elinde tuttuğu yün loncasıyla sağlar. 15.yüzyılla birlikte bankacılık sistemiyle güçlenen kentte, yönetimde de etkin olan zengin Floransalı aileleler (Strozzi, Bardi, Tornabuoni, Pazzi ve Medici aileleri) önemli katkılarda bulunurlar. Bu aileler hem kentlerini hem de Floransa sanatının icracısı olan sanatçılarını korumuşlardır. Bu yıllarda İtalya’da sanatçıları himayesine alan mesenler yaygındır. Floransalı Medicis ailesi Verrocchio ve Boticelli’yi ; Milan dükü Leonardo da Vinci’yi ; Papalık Michelangelo’yu desteklemiştir. Ayrıca Fatih Sultan Mehmet Bellini’yi davet ettiği gibi, Avrupa kralları da ünlü İtalyan sanatçıları (Michelangelo, da Vinci) davet etmişlerdir. Rönesans dönemiyle birlikte sanatçı kavramının ortaya çıktığını usta-çırak ilişkisinin geliştiğini, kendi birikim ve duygusuyla sanatını üreten kendine has üslup geliştiren sanatçıların ortaya çıktığını görürüz. Sanatçılar çalıştıkları atölyelerde tüm yapılan işleri izleyerek öğrenme becerilerini geliştirmektedirler. Ortaçağın durağan, çizgisel ve derinlikten yoksun sanatına karşı, klasik sanat üsluplarına uygun formlar ve buna bağlı gelişen perspektif anlayışı bu çağ sanatının özellikleridir. Klasik sanatın perspektifte ölçü (kanon) kavramı yeniden uygulanmıştır. Rönesans resim sanatı aynı zamanda yeni tekniklerin kullanıldığı bir dönemdir. Bu teknikler neler olabilir? Yine Klasik Çağda, sanatın kendine özgü, içinde matematiği barındıran düzen ve harmoni birlikteliğinin var olduğu eserler üretilmiştir. Dönemin başkaldırıcı düşüncesini de sembolize eden bu formlar, çizgi, biçim, ifade olarak insanı sembolize etmiş ve Ortaçağ sanatına zıt olarak insanı ön plana çıkarmıştır. Bu çağ bireyin ortaya çıkışıdır, özellikle sanat bunu toplumun her kesimine ulaştıran bir araçtır. Doğanın ve insanın detayları desenle işlenmiştir. Bu çağda yeni perspektif anlayışı, resimde derinlik ve renk, heykelde ışık ve gölge, mimaride ise farklı malzeme ve form öne çıkmıştır. Teknik konularda geliştirilen bilgi ve becerilerin temeli, matematik, geometri gibi alanlarda antik Yunan’a geri dönüş ilkesine, Euklid, Pitagoras’ın görüşlerinin yeniden uygulanmasına dayanmaktadır. Varoluşta doğada her canlıda ortak olan ve değişmeyen bir prensip olan “altın oranın” uygulanmasında Fibonacci’nin Liber Abaci’de (1202) sayısal dizini ile vurguladığı gerçekliğin önemi büyüktür. Bu ilkenin matematiksel açıklaması sanat eserlerinde ölçünün gücü olarak yansır. Bu çağda edebiyat, felsefe ve retorik alanında antik klasik eserlerin çevirileri ve yorumları yapılmıştır. Rönesans dönemi sanatçıları, her konuya vakıf, sadece kendi alanında uzman değil, güzel sanatların her alanında uygulama yapma becerisine sahip, bilgisini sanatına katmayı becermiş “Rönesans insanı” kavramının ortaya çıkmasına katkıda bulunan ve tüm bilgi ve becerisini ürettiği nesnede bütünleştiren sanatçılardır. 1 5. Ünite - Avrupa’da Rönesans: Değişen Avrupa 101 Rönesans’ın İtalya’da ortaya çıkışını inceleyen sanat tarihçilerinin üzerinde birleştiği konu, Roma ve Floransa’da başlayan bu akımın Roma kültürünün bir uzantısı gibi görmeleri ve İtalya toprağı insanının kendilerini mirasçısı olduklarını düşünmeleridir. Gerçekten de, bu akım, Ortaçağ sanatı ve düşüncesine reaksiyon olarak antik sanatın öğelerini kullanmış ve bu tepkisel uyanışı sanat eserleriyle yansıtmıştır. RÖNESANS DÖNEMİNDE FELSEFE, EDEBİYAT VE SANAT Yazar ve Düşünürleriyle Hümanizm Hümanizm, 14.yüzyılın sonu ve 15. yüzyılın başında Ortaçağın skolastik eğitimine tepki olarak Floransa ve Napoli’de ortaya çıkan, bireyin eğitimini ön planda tutan, özellikle kendisini güzel ifade etme becerilerini geliştiren studia humanitas olarak özetlenen gramer, retorik, tarih, felsefe, ahlak felsefesi konularında eğitim ve öğretimle bilinçli birey ve vatandaş yetiştirmenin hedeflendiği bir düşüncedir. Hümanizmi bir eğitim reformu olarak değerlendirmek gerekir. Avrupa’da kadınların da toplum yaşantısına katılması ve okuryazarlığın artırılmasına yönelik çabalar bu dönemde gerçekleştirilmiştir. Bu sayede toplumsal örgütlenmelerde kadınlar da yer alacaktır. Italyan hümanizminde yazar Dante Alighieri (1265-1321) bir başlangıçtır. Bu nedenle Ortaçağdan çok Rönesans düşüncesine yakındır. İnsanın tutkularını, çelişkilerini, toplumdaki sıkıntılarını eserlerinde işlemiş ve skolastik eğitime ve ruhban sınıfının liderlerine eleştirel bakış açısıyla bazı çevrelerden tepki almıştır. Toskana dilinde yazan Dante’nin İtalyan diline katkısı büyüktür. Hümanizmin bir başka önemli etkin ismi Francesco Petrarca (1304-1374) ve öğrencileridir. Aslen şair ve dilbilimci olan Petrarca’ın da İtalyan dili ve gramerine katkısı büyüktür. Şairin, Homeros’dan etkilendiği gözlemlenmektedir. Eserlerinde iyi bir yaşamın ve insanın bu yaşamda kendisinin farkındalığında olması düşüncesi egemendir. Bir diğer önemli hümanist isim, Italyan şair, yazar Giovanni Boccaccio (1313- 1375), Decameron adlı eserinde 1348’de kara veba ile yıpranan Floransa’da asil ve zengin ailelerinin hayatlarını kaleme almıştır. Petrarca ve Boccaccio’nun eserlerinin bugüne ulaşmasını sağlayan Venedikli Pietro Bemdo (1470-1547)’dur. Petrarca ve Boccaccio, Homeros, Aristoteles ve Euripides’in eserlerine ve İtalyan antik kültüre ve arkeolojik eserlere olan ilgileriyle de bilinir. İLAHİ KOMEDYA: Dante’nin İlahi Komedya (Divina Commedia) adlı eseri dünya edebiyatının başyapıtlarındandır. Eser bir komedi değil, bireyin evrendeki konumu üzerine Dante’nin bakış açısıdır. Cehennem (İt. Inferno), Cennet (İt. Paradiso), Araf (İt.Purgatorio) bölümlerinden oluşan epik tarzda yazılmış eserde, Dante’nin Aristoteles’den etkilenerek evren kurgusunu ortak merkezli küreler dizgesi şeklinde anlatması ve dış merkezli kürelerin olmadığını vurgulaması önemlidir.Yerkürenin merkezinde yer alan cehennemi dehliz şeklinde tasvir etmiş, merkezde de şeytanın yer aldığını ifade etmiştir. Varoluşun insana ait olduğunun anlatıldığı metinde, Cennet gökyüzüdür, Araf dağı dünyanın ortasından, cehennemin içinden çıkar. Araf Dağının zirvesinde yer alan Cennet, Adem ve Havva’nın kovulduğu yer olarak anlatılmıştır. 102 Kültür Tarihi Rönesans’la doğan hümanist düşüncenin felsefeyle bağlantıları nelerdir? Seçkin ailelerden Lorenzo Medicis, bu çağda Floransa sanatının destekleyicisidir ve antik felsefe ve edebiyata olan tutkusundan dolayı, Galileo’nun da ders verdiği Pisa Üniversitesi’nin (1343) yapılanmasına destek vermiştir. Floransa’da oluşan bu Yunan eserlerine dönüş ve eğitimde yenilik, Avrupalı gençlerin gelip eğitim almasını da sağlamıştır. Floransa etkilerinin kuzeye yayılmasını sağlayan bu girişimler İngiltere’de Thomas Linacre’ın (1460-1524) tıp eğitimi alması ve Krallığa Bağlı Tıp Okulu’nu kurması, William Grocy’nin (1446-1519) Oxford’da eski Yunancayı öğretmesi, John Colet (1467-1519) Londra’da, İncil’i inceleyen teoloji ağırlıklı St. Paul Okulu’nu kurmasıyla sonuçlanır. Floransa’da Medicis ailesinin sanatçıları himaye etmesi bir Rönesans geleneği oluşturmuştur ve sanatın birçok alanında önemli eserlerin doğmasına öncülük etmiştir. 15. yüzyılda eleştirel düşüncenin gelişmesinde hukukçu ve eğitimci Lorenzo Valla (1407-1457) kentlerde verdiği konferanslarla halkı bilinçlendirmeye çalışır. Zevk Üzerine (De Voluptate) adlı eserinde, Epikür felsefesinden yola çıkıp bireyin kendisini mutlu eden şeyleri öz iradesiyle yapabileceğini öne sürmüştür. Lorenzo Valla (1407-1457) özellikle teolojik eserlerin orijinallerinin okunması görüşünü savunur. Soylu bir aileden gelen Pico della Mirandola (1463-1494) hümanizm idealini özetleyen İnsanın Onuru Üzerine (De hominis dignitate) adlı kitabında din, felsefe, doğa felsefesi üzerine görüşlerini özetler. Kitapta öne sürdüğü savlar Platon, Neoplatonizm, Aristoteles ve Hermetik görüşlerle bireyin özgür iradesi, kendini ve doğayı keşfi, bireyi birey yapan özellikler ve mutlak realite kavramlarını içerir. Platon’un din felsefesi konusundaki yeni çözümlemeleri, yani Neoplatonizm düşüncesi bu çağda özellikle Floransa’da Medici ailesi tarafından ön plana çıkarılmış ve üniversitelerde eğitimin bir parçası haline gelmiştir. Marsilio Ficino (1433- 1499, Platon’nun eserlerini Latince’ye çevirmiş, Floransa Akademisi’nde Platon okulu açmaya çalışmıştır. Ficino, Avrupa’da felsefe eğitiminin gelişimine de katkıda bulunmuştur. Ruhun ölümsüzlüğü üzerine yazdığı Platon Teolojisi Ruhun Ölümsüzlüğü (Theologia Platonica de immortalitate animae) adlı eseri Katolik kilisesi tarafından hoş karşılanmamışsa da, Katolik kilisesi daha sonra Protestanlar tarafından kabul gören ruhun ölümsüzlüğünü düşüncesini kabul etmiştir. Yaşam Üzerine Üç Kitap adlı eserinde birey sağlığının önemi, yaşamın insan bedeninde varlığı ve ruhun bedenle ilişkisini incelerken neoplatonist düşüncelerini yansıtır. Aynı zamanda insan davranış ve sonuçları üzerinde durur. Protestan Reformunun yaygınlaşmasını sağlayan, bireyin kendi dilinde okuyabileceği kitapların basımları (incunabula) İtalyan hümanizminin kısa bir süre içinde kuzeyde Fransa, Almanya, Hollanda ve İngiltere’de yayılmasını sağlar. Protestan Reformunu tetikleyen önemli etkenlerden biri de klasik çağ eserlerinin her dilde yazılı kopyasının basılmasıdır. Siyaset felsefesi, toplum yönetimi konusunda ilkleri ortaya atan Floransa’da, aynı zamanda yönetici, diplomat, oyun yazarı olan Machiavelli (1469-1527) siyasetbilim alanında önemli bir isimdir. Medicis ailesinin Floransa’da yönetimde olmadığı 1498-1512’de görevde bulunan Machiavelli, siyasi ve politik gücün temellerini irdelediği kitabı Prens (Il Principe)’i yazar. 2 Broşür şeklinde basılmış bu ilk eser örneklerine incunabula deniyordu. 5. Ünite - Avrupa’da Rönesans: Değişen Avrupa 103 RÖNESANS DÖNEMİ İTALYA SANATI Rönesans döneminin başlangıcında, İtalyan sanatçılar Ortaçağın durağanlığını yıkarak, Klasik sanat üsluplarına geri dönüşle bu çağın dünya görüşüyle özdeşleşen sanat eserleri ortaya koymuşlardır. Bu dönem sanatçılarıyla ilgili bilgileri ve yorumları kendisi de bir sanatçı olan sanat galerisi yöneticisi Giorgio Vasari’nin (1511-1574) sanatçıların hayatını kaleme aldığı Sanatçıların Hayatı (Le Vite de’ più eccellenti pittori, scultori, ed architettori) (1550) adlı eserinden edinmekteyiz. Dönemin sanatına bakıldığında çağın ilklerini icra eden sanatçılardan biri Masaccio’dur (1401- 1428). Eserlerinde gerçekliği perspektif ve chiaroscuro tekniğini kullanarak verir. Rönesans sanatında koyu ve açık renklerin ışık-gölge oyunlarıyla verildiği chiaroscuro tekniği, aynı zamanda insan bedeninde hacimsel olarak üç boyutluluk yaratmak için ışığın kontrast renk ve tonlarla verilmesidir. Masaccio, Floransa, Santa Maria Novella Kilisesi’ndeki fresko tekniğinde yaptığı duvar resminde (1426-1428) ünlü eseri Kutsal Üçlü (baba-oğul-kutsal ruh)’de çağın derin perspektif anlayışını mimari kompozisyon içinde verir. Klasik Çağ, Roma dönemi mimari elemanları olan tonoz, kaset teknikli tavan süslemesi, sütunları Korint üslubunda kullanarak çağın eskiye dönüş idealini yansıtır. Eserde linear perspektif, tüm alanın gerçek kişilerden oluşan tarzda doldurulması Floransa erken resim sanatının özelliklerindendir. Vasari, Masaccio’nun bu eserinde kullandığı renkler, elbise detayları ve derinlik etkileri hakkında da yorumlarda bulunur. Bir başka çok önemli, isim olan Botticelli (1445-1510) Venüs’ün Doğuşu (1480) adlı eserinde, Venüs’ün denizden köpükler içinden çıkışını betimlemiş, idealize edilmiş bir güzelliği sembolize etmiştir. Venüs, rüzgarın etkisiyle dağılan saçları ve hüzünlü bakışlarıyla anıtsal bir güzelliği barındırır. Resmin bütününde çağın neoplatonist idealizmi egemendir. Ünlü sanat tarihçisi Gombrich’e göre, çizgilerin zarifliği ve uyumluluğu, boynunun doğal olamayan uzunluğu, sol kolun alışılmadık tarzda vücüda bağlanması, eseri kutsal bir öyküyü iletmenin ötesinde cıvıl cıvıl bir gösterime dönüştürür. PRENS: İtalyan Nicola Machiavelli (1469-157) bu ünlü, kitabında iyi bir prensin yönetimde etkin olması için neleri yapması gerektiğini tartışır; kamu yönetimi ve siyasetbilim konusunda sunduğu önerilerle Platon ve Aristoteles’in hayali toplum ve idare kavramlarından çok, çağın yaşanan gerçekliğinden örneklerleriyle dikkat çeker. İtalya’da siyasal birliğin sağlanamadığı yıllarda (bir tarafta Papalık, diğer tarafta Venedik, Ceneviz, Floransa gibi güçlü kent devletleri ve Napoli Krallığı) yazılan bu kitap, İtalya birliğini sağlayabilme düşüncesiyle kaleme alınmıştır. Kitap, yönetim biçimi olarak mutlak monarşiyi savunarak, Prens’i onun temsilcisi kılar ve Devletin gücünü her şeyin üstünde bir güç olarak tanımlar. Siyasi edebiyata yerleşmiş olan Makyavelizm terimi, amaca ulaşmak için her tür araç ve gücü meşru sayan ve bireyi araç olarak gören ideolojik bir rejim anlayışını dile getirmektedir. Resim 5.1 Massaccio, Kutsal Üçlü, 1428. Kaynak: http://www.abcgallery.com/M/ masaccio/masaccio5.html 104 Kültür Tarihi Resimde Masaccio’nun gerçekleştirdiği yeniliği Filippo Brunelleschi (1377- 1446) mimari alanda gerçekleştirir. Floransa’da Pazzi Kilisesi için tasarladığı kubbe, kendisinden önce süre gelen Gotik tarzın tam karşıtıdır. Yapının ön cephesini klasik dönem tapınak mimarisi etkisinde düzenleyip sütun, paye ve kemerleri kullanması bu çağın mimari uygulamasında kendi tarzının bütünsel örneğidir. Rönesans sanatçıları Klasik dönem sanatını, form ve konu bütünlüğü anlamında daha özgür ifadeyle uygulamışlardır. İnsan vücudunun anatomisinin detaylı kavranılması yeni bir gerçekçi ifadeyle anlatılmasını sağlamıştır. İnsanın her şeyin ölçüsü olduğu kavramından çıkarak bedenin mükemmelliği, geometrik yapısı Rönesans heykelinin temel uygulama tekniği olmuştur. Bu çağda heykel sanatı, kendi başına ayakta duran, sadece bir mimari kompozisyonun parçası olmayan gerçekçilik ve doğacılık kavramlarının formla ifadesidir. İnsan bedeninin fiziksel gerçekçiliğinde çağın dünyeviye dönüşü gözlemlenir. Çıplak betimlenen insan bedeninin kemik ve kasdan yapılma formu gerçekçi tarzda işlenir. Bu değişimi gördüğümüz öncü heykeltıraşlardan biri de Donatello’dur (1386?-1446). Ortaçağdan sonra ilk kez çıplak olarak yaptığı Davut Heykeli’nde çağın yeniliği olan realizm, naturalizm ve hareketlilik gözlenir. Eser her açıdan görülebilecek tarzda tasarlanmıştır. Davut Toskana tipi çoban şapkası, bacaklarında işlenmiş askeri donanımıyla Golyat’ı öldürürken tasvir edilmiştir. İtalyan Dominikan keşişi olan Girolamo Savonarola (1452- 1498), ahlaka uygun olmayan sanat olarak nitelendirdiği yeni Floransa sanatınıa karşı cephe almış ve kitapları yaktırmıştır. Floransa sanatı bu tip reaksiyonlara rağmen, 16.yüzyıl sanatının öncüleri Leonardo da Vinci (1452-1519) ve Michelangelo Buonarroti (1476-1564)’nin eserleriyle gelişerek, Rönesans sanatını ve idealini doruk noktasına taşımışlardır. Her iki sanatçıda da Fotoğraf 5.1 Pazzi Kilisesi Kaynak: http:// en.wikipedia. org/wiki/File:Pazzi _Chapel_Santa_ Croce_Apr_2008_ P.JPG Resim 5.2 Donatello, Davut Heykeli Kaynak:http://en.wikipedia.org/wiki/ File:Florence_-_David_by_Donatello.jpg 5. Ünite - Avrupa’da Rönesans: Değişen Avrupa 105 gözlenen insan bedeninin detaylarını keşfetme isteği ve desende mükemmeliyet arzusu resim ve heykel sanatında bir yeniliğe imza atmıştır. Bedeni ideal bir form olarak gören Michelangelo’nun eserlerinde insan bedeni olduğundan daha abartılı, yani barok tarzda ve bazen gerçek boyutlarından daha büyük resmedilmiştir. Leonardo ise doğada tüm canlılarda ortak olan düzeni keşfetmeye çalışırken eserlerinde mükemmel ölçüyü uygular. Her iki sanatçı da ortak olan özellik, Rönesans insanı kavramının ölçüsü olabilecek her sanat kolunda uzman, felsefe, edebiyat konularında da yetkin olmalarıdır. Sanatçılığı yanısıra mimar, mühendis, müzisyen, anatomist, heykeltraş ve ressam olan sanatçı kendisinden sonraki çağlara derin bilgisinin ürünlerini bırakmıştır. Çağımızda kullandığımız yaşamımızı kolay hale getiren makinaların öncülerinden (uçan makinalar, mekanik aletler, tank, vb.) biri de Leonardo’dur. Bir başyapıt sayılan Son Akşam Yemeği (1495- 1498) adlı eserinde İsa’yı ana figür olarak betimleyen sanatçı, havarileri İsa’ya doğru dönmüş veya ona bakan şekilde ifadelerini resmederek, o anda yaşanan duyguyu yakalamaya çalışmıştır. Genel kompozisyon, figürlerin yerleştiriliş şekli, mimari kompozisyonun tümü ve ışığa göre belirlenen detaylar çağın matematiksel anlayışını vermektedir. Kayalıklar Meryemi (1483) ise aslen büyük bir altar için tasarlanmış bir resimdir. Bitirilememiş olan eserde Meryem sağ eliyle Vaftizci Yahya’yı, sol eliyle de İsa’yı tutmaktadır. Arkada sis içinde kayalıklarla mağara şeklinde tasvir edilmiş alan İsa’nın doğduğu ve gömüldüğü Betlehem’i sembolize etmektedir. Figürlerin doğal ortamda çok detaylı ve ideal güzellik formunda resmedilişi hem çağın, hem de Leonardo’nun sanatını ustalıkla icra etme özellikleridir. Sanatta Rönesans, Gelenek, Yenilik olguları hakkında bilgilenmek için E. Gombrich’in “Sanatın Öyküsü” adlı kitabından yararlanmayı unutmayınız. Resim 5.3 Leonardo da Vinci, Son Akşam Yemeği Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Leonardo_da_Vinci_(1452-1519)_-_The_Last_Supper_(1495-1498).jpg 106 Kültür Tarihi 13 yaşında Domenico Ghirlandaio atölyesinde çalışmaya başlayan Michelangelo Buonarroti (1475-1564) ressam, heykeltıraş, mimar ve şairdir. Masaccio’dan etkilenen sanatçı, eserlerinde derin duygu ve güzellik temalarını işlemiştir. Pietà (1498-1499) adlı eserinde Meryem’in yüzünde bu özellikler görülür. Sanatçının Floransa’nın politik gücünü yitirdiği dönemde gücünü hatırlatmak için yaptığı Davut Heykeli (1501-1504) Floransa Katedrali’nin arkasında bulunmaktadır. Eser, 5.49 m. yüksekliğindedir ve sanatçının idealize edilmiş güzellik olgusunu barındırır. Davut’un sol kolu omuzuna değen duruşuyla izleyen kişilere bakarken, sağ tarafa dönen başı Floransa Katedrali’ne bakmaktadır. Resim 5.4 Leonardo da Vinci, Kayalıklar Meryemi. Kaynak: http://www. abcgallery.com/L/ leonardo/leonardo2. html LEONARDO DA VİNCİ VE MONA LİSA, (1502): Sanatçının sipariş üzerine yaptığı bu eser sanat tarihinde birçok yoruma konu olmuştur. Öncelikle kadının ellerinin yumuşaklığı, dudaklarındaki gülümseme ve bakışları çarpıcıdır. Kadın tüm doğallığı ve sadeliğiyle bakmaktadır izleyiciye. Eser mutlaka uzun uğraşlar, sorgulamalar ve teknik arayışlar sonucu ortaya konmuştur. (Örneğin o zamanlar yeni olan suffumata boya tekniğini denemiştir sanatçı). Ressamın portreyle kurduğu ilişki, illegal bir çocuk olan Leonardo’nun anne sevgisinin ifadesi olarak da yorumlanmıştır. Eser dönemin sanatta yaygın düşüncesi “gerçeğe öykünme, onu yansıtma” anlayışı üzerine kuruludur. Resim 5.5 Michelangelo, Pietà, 1499. Kaynak: http://upload.wikimedia.org/ wikipedia/commons/1/1f/ Michelangelo%27s_Pieta_5450_ cropncleaned_edit.jpg 5. Ünite - Avrupa’da Rönesans: Değişen Avrupa 107 Donatello’dan Boticelli’ye anılan bütün bu isimler birbirini izleyen kuşaklardır ve her biri ustalarının atölye çalışmasına tanık olmuş, bir bakıma usta-çırak ilişkisi yaşamıştır. Bu şekilde sanatsal teknikler ve stiller gelişerek ve yerleşerek sanatta gelenek başlamıştır. 1505’de Papa II. Julius, Vatikan’daki Sistine Şapeli’nin tavan boyamasını Michelangelo’ya verir. İncil’de Eski Ahit’le ilgili bölümleri de içeren tavan süslemesi Adem’in Yaradılışı, Kıyamet Sahnesi (1534) gibi barok tarzlı figür betimlemeleridir ve kullandığı renkler sanatçının kendine has üslubunu yansıtır. AVRUPA’DA RÖNESANS, SANAT VE KÜLTÜR, (KUZEY RÖNESANSI) İtalyan Rönesansı, 15. ve 16. yüzyıllarda etkisini kuzey Avrupa ülkelerinde gösterir ve bu nedenle Kuzey Rönesansı olarak tanımlanır. Kuzey Rönesansının gelişimini Protestan Reform Hareketiyle birlikte düşünmek gerekir. İngiltere, Fransa, Hollanda bu etkileri resim, edebiyat ve müzikle yansıtmıştır. Polonya bilim ve astronomi konusunda Kopernik’le dünyanın evrenin merkezi olmadığı teorisini ortaya atmıştır. Kuzeyde ticarette etkin kentler Antwerp ve Bruges’dur. Özellikle Yeni Dünya keşiflerinden sonra gelişen bankacılık sistemi, bölgenin ekonomik açıdan da gelişmesini sağlar. 15. yüzyılda Avrupa’nın Osmanlı İmparatorluğuyla olan politik ve ticari ilişkileri belli bir diplomasi çerçevesinde sürmüştür. Venedikli sanatçı Gentile Bellini (1429-1507) İstanbul’a, 1479’da, Osmanlılarla diplomatik ilişkilerin güçlendirildiği dönemde gelir ve Fatih Sultan Mehmet’in portresini yapar. 16. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğuyla yoğun ilişkiler Avrupa’da etkin güçleri rahatsız eder. Osmanlı sultanlarının zenginliğini vurgulayan resimler aynı zamanResim 5.6 Michelangelo Kaynak: http://www.abcgallery.com/M/ michelangelo/michelangelo12.html Resim 5.7 Michelangelo, Adem’in Yaradılışı, 1511. Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:God2-Sistine_Chapel.png 108 Kültür Tarihi da bu kültürel etkileşimin belgeleridir. Fransa kralı I. François (1494-1549) krallığı döneminde 1515 sonrası Fransa’da kültürel yapıyı değiştirecek gelişimlere İtalyan sanatçıları davet ederek başlamıştır. Fransa’ya davet edilen Leonardo da Vinci eserlerinin bir kısmını burada yapar. Diğer yandan, I. François ile Kanuni Sultan Süleyman arasında 1536’da Fransız-Osmanlı İttifakı kurulur. İdeolojik olmayan ancak ilk defa bir Hıristiyan ve bir Müslüman lider arasında yapılan ittifak özelliği taşır; Hıristiyan dünyasında tepkilere yol açsa da, Napolyon’un Mısır Seferine (1798-1801) dek sürmüştür. Bu ittifakı hazırlayan nedenlerden biri de Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u 1453’de alması ve sonrasında I. Selim döneminde Ortadoğu’yu ve 1522’de Sırbistan’ı Osmanlı topraklarına kazandırmasıyla artan Osmanlı gücü, Avrupa’da, özellikle de Habsburg Hanedanlığı için tehlike oluşturmaya başlamasıdır. 1526’da Mohaç Savaşıyla Osmanlılar Macaristan’a girmişler; I. François, 1529’da, Avrupa içinde etkinliğini kaybetmişse de, Kutsal Roma toprakları kralı V. Charles Osmanlılara karşı topraklarını korumayı sürdürmüştür. 1529 ve 1532’de Osmanlılar Habsburgların başkenti Viyana’yı kuşatır, 1533’de Osmanlı amirali Barbaros ve I. François birlikte Genova ve Milano’ya saldırır. Osmanlıların Kuzey Afrika’daki varlığı, V. Charles tarafından tepkiyle karşılanır. 1534’de Osmanlı donanması Tunus’u kuşatmasının hemen ardından V. Charles Tunus’a girer. Resim 5.8 Bellini, Fatih’in ünlü portresi, 1480. Kaynak: http://upload. wikimedia. org/wikipedia/ commons/c/c6/ Gentile_Bellini_003. jpg 5. Ünite - Avrupa’da Rönesans: Değişen Avrupa 109 Avrupa Rönesansında Edebiyat ve Felsefe Fransa’da edebiyat alanında Montaigne (1533-1592) Fransız Rönesansına Denemeler’iyle katkıda bulunmuştur. Kitaplarının konusu kendisi yani insandır. Yazar, dünyayı algılama ve değerlendirme biçiminin insanın kendisiyle kısıtlı ve değişken olduğunu vurgular. Bunu Que sais-je? (Ne biliyorum?) sorusuyla ifade eder. Denemeler’de, “Ben kitabımı nasıl inşa ettiysem kitabım da beni inşa etti” diye yazar. Septik (şüpheci) düşünceyi benimseyen Montaigne, akıl gerçeğe erişse bile, kesin bilgiye sahip olamayacağını ifade eder. Montaigne, Fransız filozoflarını ve modern çağı etkileyen ve deneme türünü yaratan bir yazardır. Resim 5.9 Muhteşem Süleyman ve François I. (Venedikli ressam Titian, 1530). Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Francois_I_Suleiman.jpg Bilimsel ve teknolojik yenilikler bu dönemde önemli gelişme gösterir: kaldıraç, mekânik ve metal işleme sisteminde yenilikler görülür; matkaplar, tornalar, vidalar, çeşitli kesici aletler, helezon yay, tüfekler ve tüketim nesnesi mekânik saatler yapılır; vitray sanatı oluşur; tuz, meyve sebze, kömür petrol kullanımı başlar; haritacılık gelişir; yağlı boya ve tuval kullanılır; perspektifin keşfi zanaata da yansıyacaktır. Kopernik’in (1463-1543) gezegenlerin güneşin etrafında döndüğü teorisi (heliosantrik teori) bir devrimdir; Leonardo da Vinci (1452 -1519), şaşırtıcı makine planları ve çizimleri yapar; Alman Georgius Agricola (1494 -1552), yazdığı kitapla mineralojinin babasıdır; ilk teleskop (1609), eşzamanlı sarkaç (1635)bu dönemdedir; Newton (1642 -1727) Principia Mathematica’yı yazar (1687); Torricelli (1608 -1647) havanın ağırlığını hesaplar ve bunu Thomas Savery ve Denis Papin’in itici güç sağlayan ilk buhar motoru inşası (1687, 1707) izler. 1662’de Londra Royal Society (Kraliyet Bilim Akademisi), 1666’da Paris Bilim Akademisi, 1675’de Greenwich Rasathanesi kurulur. 110 Kültür Tarihi İngiliz filozof, bilim adamı, hukukçu, Francis Bacon (1561-1626), bilimsel metodolojinin temellerini atar. Başsavcı olarak görev yaptığı dönemde yazdığı eserler nedeniyle kariyeri sona ermiştir. Bilimsel yöntem ve şüphecilik üzerine savları günümüze dek etkili olmuştur. Bireyin doğa gözlemcisi olması gerektiğini vurgulayan Bacon, sorgulamaların deneylerle kavranması ilkesini savunur. Düşünür, skolastik felsefeye karşı çıkan görüşleri, Kraliçe I. Elizabeth döneminde monarşiye son verme eylemlerinin izleyicisi olarak dikkat çeker. Denemeler adlı eseri Hıristiyan ahlak yapısına karşı daha yaptırımcı bir felsefeyi içerir. Krallık yönetiminin doğruluğuna inanır. Otokrat (buyurgan) rejime güvenme ve kralın halk adına verdiği kararlarda tutarlı olması gerektiği düşüncesindedir ve halkın da beraberinde gelen sorunları kralla birlikte gönüllü olarak çözmeye eğilimli olması gerektiğini savunur. VIII. Henry’nin varisi kraliçe I. Elizabeth’in, sanatı ve sanatçıları destek vermesiyle gelişen süreçte en önemli isimlerden biri William Shakespeare (1564- 1616)’dir. İngiliz edebiyatını bugüne taşıyan şair ve oyun yazarı Shakespeare’in eserlerinin çoğu birçok dünya diline çevrilmiştir. İnsan yaşamı ve zaaflarını farklı biçimlerde oyunlarında işlemiştir. Macbeth’de hırs, Othello’da kıskançlık, Romeo ve Juliet’de aşk, Hamlet’de vicdan ve Kral Lear’da aile bağları çağımızda güncelliğini koruyacak boyutlarda ustalıkla işlenmiştir. 19. yüzyılda Romantizm akımıyla Shakespeare’ın eserlerine yoğun bir dönüş yaşanmıştır. Eserleri bugün bile kültürel ve politik bağlamda vurgulanan çarpıcı düşünce ve temalarıyla, her zaman yeni yorum ve okuma yöntemlerine açıktır. Shakespeare aynı zamanda VIII. Henry döneminin tarihini de yazmıştır. As You Like It (2. Bölüm, Sahne 7, 139- 42) adlı eserinde vurguladığı şu sözler unutulmazdır: “Tüm dünya bir sahnedir, herkes oyuncudur, biri girerken diğeri çıkar; insan yaşamı süresince birden fazla rol oynar”. Hollandalı Desiderius Erasmus (1465-1536) yılları arasında yaşamış kuzey Avrupa Rönesansının önde gelen hümanistlerindendir. Yunan ve Roma dönemi edebiyatına ilgi duyan Erasmus araştırmacı bir kimliğe sahiptir. İnsanın zihninde oluşturduğu ve değişmez kabul ettiği durumlara tepki gösterir. Çağın din görüşü ve ruhban sınıfı hakkında da irdemelerde bulunur. Deliliğe Övgü (Lat.Encomium Moriae) adlı eseri hiciv ve ironi tarzında bir eser olup bireyin eleştirel düşünce biçimini irdeler. Kendi sözleriyle bakış açısı, “Bütün insan ömrü, deliliğin yarattığı bir hayalden ibarettir,” şeklinde özetlenebilir. Ayrıca, akılcılığın insan yaşamını istenmeyen yönde etkilediğini, insan mutluluğunun doğaya ve kendi istençlerine yakın olmasıyla sağlanabileceğini vurgular. Erasmus’un kitabını ithaf ettiği yakın arkadaşı İngiliz devlet adamı, hukukçu ve yazar Thomas More (1478-1535) dönemin ileri gelen hümanistlerindendir. VIII. Henry’nin Papa’dan bağımsız olarak İngiliz Kilisesinin başına geçmesini eleştirdiği için idam edilir. 1516’da yazdığı Ütopya adlı kitabı hayali bir adada yaşayan bireylerin yaşamlarını konu edinir, ama aslında İngiltere halkına ve yönetimine yöneltilen bir eleştiridir. Avrupa Rönesansında Sanat, Kültür İtalyan Rönesansının etkileri önce Flemenk bölgesinde görülür. Jan Van Eyck (1389- 1441) kuzey resim sanatında gerçekçiliğin uygulayıcısıdır. Arnolfini’nin Evlenmesi adlı eserinde gerçekliği detaylarda vererek yağlıboya tekniğini geliştirdiği gözlemlenir. Eserde tüccar Alnolfini ve karısının evlenmelerinin temsili dışında odada bulunan her detay tuvale yansıtılmıştır. Sanatçı duvara Latince olarak “Johannes de Eyck fuit hic” 5. Ünite - Avrupa’da Rönesans: Değişen Avrupa 111 yazmış ve tablodaki anı ölümsüzleştirmek istemiştir. Ayrıca çağın yeni iç mekân aksesuarı olan aynadan tüm sahne ters bir biçimde gözlenir. Tabloda yer alan köpek, bağlılığı ve ev yaşantısını, takunyalar ise kutsal anı sembolize eden elemanlardır. 16. yüzyılın başında Alman sanatında İtalyan sanatının etkilerinin görüldüğü bir başka önemli isim Albrecht Dürer (1471-1528). Ahşap gravür tekniğinin iyi bir uygulayıcısı olan Dürer’in eserlerinde kendine has geliştirdiği teknik karmaşık çizgisel çizimlerinde görülür. Dürer’in Apocalypse serisi, iyi ve kötünün kavramsal karşıtlığını zaman içinde vermeye çalışan ahşap gravür çalışmadır. Kıyamet gününde gelecek dört atlı burada işlenmiştir. Yağlıboya olarak yaptığı kendi portresi (1500) dönemin portre geleneğinin özelliklerini taşır ve izleyicinin ilgisini doğrudan gözlerine çekerek yeni bir portre geleneği başlatmıştır. Hans Holbein (1497-1543) çağın önemli lider ve sanatçılarının Resim 5.10 Jan van Eyck, Arnolfini’nin Evlenmesi. Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/ Dosya:Jan_van_Eyck_001.jpg Resim 5.11 Albrecht Durer, kendi portresi, 1508. Kaynak: http://www.abcgallery.com/D/durer/ durer26.html Resim 5.12 Elçiler, Hans Holbein. Kaynak: http://en.wikipedia. org/wiki/File:Hans_ Holbein_the_ Younger_-_The_ Ambassadors_-_ Google_Art_Project. jpg 112 Kültür Tarihi portresini yapmış bir Alman sanatçıdır. Rotterdam’lı Erasmus’un Deliliğe Övgü adlı kitabının kara kalem eskizlerini ve ayrıca sanatçının portresini yapmıştır. İngiltere Rönesansında kral VIII. Henry ve hümanist yazar Thomas More’un da portrelerini yapmıştır. “Elçiler” adlı eserinde I. François dönemi diplomatlarından Jean de Dinteville ile piskopos Georges de Selve’yi betimlediği eser sembollerden oluşur. Formu bozulmuş şekilde resmin ortasında yer alan kafatası türlü yorumlara neden olmuşsa da, Kuzey Rönesansında hâkim olan din, ölüm ve illüzyon kavramlarının sanatçı tarafından yorumu olmalıdır. Eserle ilgili bazı yorumlar, eserin çağın ekonomik zenginliğini ve doğu-batı etkileşimini ifade eden objeleri ve ölüm temasını işlediği yönündedir. Pieter Bruegel (1566-1567) Ölümün Zaferi (1562) adlı eserinde zengin, fakir herkesin bu umutsuzluğu yaşadığını resmeder. Ressamın oğlu genç Pieter Bruegel (1564-1638) de günlük yaşamdan kesitler resmeder. Kış Manzaraları (1621) adlı sıradan bir kar manzarası gibi görünen eserinde, detaycılık önem kazanır; sanatçı insanın içine kapandığı kendi dünyasını panoramik bakış açısıyla vermiştir. Resim 5.13 Oğul Pieter Bruegel, Ölümün Zaferi, 1562. Kaynak: http://www. abcgallery.com/B/ bruegel/bruegel39. html Resim 5.14 Oğul Pieter Bruegel, Kış Manzaraları, 1621. Kaynak: http://www. abcgallery.com/B/ bruegel/pieter8.html 5. Ünite - Avrupa’da Rönesans: Değişen Avrupa 113 DEĞİŞEN AVRUPA: MERKANTALİST EKONOMİ VE TİCARET Avrupa’nın güç dengelerinin değişmesiyle ortaya çıkan yeni kapitalist anlayışın etkileri, yeni iş kolları, işçi kesimi, çalışma koşulları ve ticarette görülür. İlk kez Adam Smith (1723-1790) tarafından adlandırılan Merkantilizm kavramı 16. yüzyıldan itibaren 19.yüzyıla dek sürecek olan bir dönemin başlangıcını oluşturur. Merkantilizm, “ticari sistem” ya da “sınırlayıcı sistem” olarak literatüre geçmiş olsa da, sadece ticaretle sınırlı kalacak şekilde tanımlanmamalıdır, çünkü Avrupa’da 18.yüzyılın sonunda liberal düşüncenin de egemen olduğu evrede, ulus-devletlerin kurulmasına etkileri olmuştur. Gelişen ticaretle liman kentlerinin önemi artmış ve Avrupa limanlarında ürünlerin depolanacağı mekânlar inşa edilmiştir. İthal ürünlerde uygulanan yüksek vergilendirme bazı ürün alımlarını durdurmuş, dış ülkelere ihracatı yapılacak ürünlerin yerel üretimleri teşvik edilmiştir. Bu ekonomi politikası, hem milliyetçi, hem emperyalist hem de, belli otoritelere üstünlük sağlayan bir sistem haline gelmiştir. Sosyal ve toplumsal boyutu ise, evliliğin teşvikiyle işgücü kaynaklı nüfus kontrolünün garantiye alınması, işçi ücretlerinin yapılan işe göre ücretlendirilmesi olarak kendini gösterir. Yoksullara özel yardım politikalarının içersinde sağlık yardımları da söz konusudur. Kent devletlerine eklenen yeni koloniler ve bunlardan sağlanan gelirlerle, kent yaşamı farklı bir biçimde değişmiştir. Kolonilerin özerk ticaret yapma hakları yoktur; işlenecek hammaddeyi bağlı olduğu kent devletine sağlamak, üretilmiş ürünleri de tüketmekle yükümlüdürler. Merkantilizmi destekleyenler arasında mutlak monarşinin destekleyicisi ünlü isimler arasında Fransız Jean Bodin (1530-1596) ve İngiliz filozof Thomas Hobbes (1588-1679) da vardır ki, bunların üzerinde hemfikir oldukları konu, yönetimi destekleyecek her türlü güç ve zenginliğe açık olma felsefesidir. 16. ve 17. yüzyıllarda merkantilizmin Avrupa’da yaygınlaşması devletlerin ticaretten sağladıkları gelire ve güçlerine göre değişkenlik gösterir. Amerika kıtasının keşfiyle güçlenen İspanya için durum biraz daha farklı olsa da, İngiltere, I. Elizabeth döneminde merkantilizmi benimser ve bu Stuart Hanedanlığı ve Oliver Cromwell dönemine dek sürer. Yeni kolonilerden sağlanan gelirlerle ticaret monopolü yaratmak İngiltere ekonomi politikasının özünü oluşturur. I. Elizabeth ilkin Denizcilik Yasası çıkarır. Fiatların sabitlenmesi, çalışma saatlerinin belirlenRÖNESANS MÜZİĞİ: Kontrpuan, armoni konusunda bestecilerin katkıları, çoksesliğinin (polifoni) müzik koroları için yazılan eserlerle gelişimi, çalgıların gelişimiyle (kemanın atası ilk kez 1520’lerde ortaya çıkacak ve popülerlik kazanarak hızla tüm Avrupa’ya yayılacaktır; viola da gamba tipik bir Rönesans çalgısıdır; arp’ın tel sayısı artar; org hızla gelişir; lavta ve lut dönemin gözde çalgılarıdır), çalgı müziği yeni boyutlar kazanır, artık eşlik müziği (soyluların dans müziği gibi) olmanın ötesinde bağımsız bir çalgı müziği türü doğar ve yeni bestelerle beslenir. Bu da Ortaçağ müziğinden net bir kopuştur. İtalyan besteci Giovanni Luigi da Palestrina (1525-1594) bu konuda öncüdür. Ayrıca, ilk opera eseri olarak bilinen Jacopo Peri ve Corsi’nin eseri Dafne (1589) söz ve müziğin armonik ve dramatik birlikteliğinin örneği olarak sahnelenir. Opera tarihinin ritm, melodi, armoni buluşlarıyla, çalgısal tekniği ve şarkı türlerinde (madrigal, canzonetta gibi) yenilikçi besteleriyle İtalyan Monteverdi (1567-1643) opera temsilinde bir devrim ve bir başlangıçtır. Özellikle 1600-1700 yılları arasında artan ticaret, etkisini devletin gücünün ve refahın artması şeklinde belli eder. İngilizlerin Doğu Hindistan Şirketinin başında bulunan Thomas Mun (1571-1641), 1664’de basılan İngiltere’nin Dış Ticarete Bağlı Zenginliği (England’s Treasure by Foreign Trade) adlı kitabında bu mekânizmanın nasıl işlediğini anlatır. 114 Kültür Tarihi mesi, bireylerin deniz ticaretinde çalışmaya teşvik edilmesi Elizabeth döneminin getirdiği yeniliklerdir. Bu sayede İngiltere deniz ticaretinde kendisine rakip olan Hollanda’yı eritmeyi hedeflemiştir. Yine bu sayede Avrupa’ya ihracat sadece İngiliz gemileriyle yapılacaktır. 1660’da çıkan yeni bir yasayla kolonilerden ithal edilen ürünlerin İngiliz gemileriyle taşınması yasallaştırılır. Alman merkantilizmi devletin iç kargaşasını çözmede bir araç gibi işlev görmüştür. Hazine gelirlerinin artırılması hedeflenmiştir. Alman merkantilizminin yöneticilerine krallık hazinesi anlamına gelen kammer sözcüğünden türeme kameralistler denmiştir. Çoğu finansal konularda uzman eğitimciler, hukukçulardan oluşan bu grup, vergilenebilir gelir ve zenginliklerin hazineye katkısı konusunda çalışmalar yapmıştır. Devletin katkısıyla altyapı çalışmaları yapılmış, bataklıklar kurutulmuş, çiftçiler eğitilmiş, hammadde ve ithal ürün ihracatı yasaklanmıştır. Bu yeniliklerden sağlanan gelir, daha sonra Büyük Frederik (1740-1786)’in yetkin bir orduya sahip olmasını sağlamıştır. Merkantilizm, ekonomik hayattaki uygulamalarıyla bir iktisat teorisi olarak düşünülebilir mi? Fransa’da ise XIV. Louis (1643-1715) döneminde monarşik yönetimin destekleyicisi şeklinde görülen merkantilizm, dış üreticileri yüksek vergilendirme ve Fransız ticaretini desteklemek adına gemicilerin teşviklendirilmesi gibi özellikler içerir ve devletin gelirlerini arttıracak amaçlar üstüne kurguludur. Üretimin kolonilere satılması, yeni kolonilerin oluşturulması gibi emperyalist hedefler, Hindistan ve Afrika’da da ticaretin yürütüldüğü merkezlerin oluşturulmasını sağlamıştır. Endüstriyel üretim, devletin kontrol ettiği düzen çerçevesinde üretim firmalarının hammaddeyi sadece Fransız kolonilerinden alma ilkesine dayalıdır. Fransa bu sayede 300 gemilik bir donanmaya sahip olmuştur. Vatandaşlarını kolonilere yerleştirmiş ve genç nüfus elde etmek için aileyi destekleyici vergilendirmeye gitmiştir. Ticari Devrimin getirdiği bu yenilikler Avrupa tarihinde burjuvazinin ekonomik güç olarak ortaya çıkmasını sağlamıştır. Kolonilerden sağlanan işgücü, köleliğin uyanmasını da beraberinde getirmiştir. Tüccar, bankacı, gemi sahibi, yatırımcı, endüstriyel üretici konumunda olan burjuvazi, 19. yüzyıla dek politikada temsil edilmese de, ekonomik gücü elinde tutmuştur. 3 KAPİTALİZME DOĞRU Fransız tarihçi Fernand Braudel, “Dynamique du Capitalisme” (1985) adlı eserinde, kapitalizmin kökenlerinin her ne kadar aktiviteleri sınırlı kalsa da 13. yüzyıl Ticari Kent Devletlerine (Venedik, Ceneviz, Amsterdam gibi) dayandığını belirtir. Örneğin deniz ticaretiyle ipek ve kumaş satımı tüccarların büyük kasalar (tezgahlar) oluşturarak Avrupa Ortaçağ Fuarlarında perakende satış ve farklı ödeme usulleri geliştirmesine katkıda bulunur. Bu tutum İtalyan kentlerini zenginleştirecek ve zenginleşmeyle biriken sermayenin kıymetli mücevherata dönüştürülmesi yerine, Doğu’dan hammade ithal etme ve bunu pazara sokma geleneği oluşacaktır. Bankacılığın ilk formu, ilk finans girişimleri (borç verme, ödünç alma, taahütname ve hatta gemilerin sigortalanması) dünya ekonomi piyasasının oluşumunu göstermektedir ki bu da aslında kapitalizmin ilk formudur. 14. yüzyıldan itibaren kent yaşamında zanaatkar kesimle (kumaş, dokumacılık, maden, metal) tüccar kesim arasındaki ticari ilişki belirginlik kazanmaya başlar : 14. yüzyılda Borsanın ilk formlarına rastlanır. 1409’da ünlü Ortaçağ ve Rönesans kenti Bruge’deki bir konak, tüccarların poliçelerini, tecim belgelerini karşılıklı değiştirdiği, finansal girişimlerde bulunulduğu bir mekândır. Bunu hızla başka kentler izleyecektir. 5. Ünite - Avrupa’da Rönesans: Değişen Avrupa 115 DEĞİŞEN AVRUPA: REFORM HAREKETLERİ On altıncı yüzyıl Almanya’sında dini sömürüye karşı gerçekleşen Protestan Reform Hareketi, aslında ekonomik nedenlere bağlı olarak gelişmiş, Papalığa verilen vergi ve kilisenin sağladığı gelirlere olan reaksiyonun sonucudur. Ortaçağdan beri kilisenin sağladığı gelirlerle büyük bir güç olan ruhban sınıfının bu gücü ve krallık yönetimlerindeki ağırlığı tepkilere neden olmuştur. O nedenle reform hareketlerini Katolik Kiliseye karşı dinde yenileşme hareketleri olarak görmek gerekir. Bu gücü doğrultusunda, Katolik Kilise sahip olduğu topraklar için vergiden muaftır; haliyle devletin vergi gelirleri bireylerin üzerinde büyük bir yüktür. 16. yüzyılın başlarında, feodalizmin çöküşü ve kapitalizmin şekillenmeye başlamasıyla oluşan burjuvazi sınıfı kent kökenlidir ve belli bir sosyal ve politik düşüncelere sahip olan ve bireysel mal varlıkları ve değerleriyle toplumu şekillendirmeye başlayan bir sınıftır. Özellikle Fransa’da Devrim öncesi etkili olacaktır. Kentlerde burjuvazi yanında zanaatkârlar, kırsal yaşamda da köylüler ve çiftçiler bulunmaktadır. Reform hareketinin en önemli nedenlerinden biri burjuvazinin feodal güçlere, haliyle soylulara karşı başkaldırı eylemidir. Vergi ve kilise yönetimi altında ezilen halk, bu çağda haksızlığın akıldışı oluşumunu eğitimle kavramaya başlamış ve bu da sosyal bir başkaldırıyı doğurmuştur. Bu nedenle reform hareketini sadece dini bir hareket olarak değil, sosyal bir değişim ve yeni oluşacak politik yapılanmaların temeli olarak görmek gereklidir. Alman rahibi ve Wittenberg Üniversitesi’nde felsefe ve ilahiyat (teoloji) profesörü Martin Luther (1483-1546) Protestan Reform Hareketini başlatan kişidir. 1517’de yayınladığı Disputatio pro declaratione virtutis indulgentiarum adlı Doksan Beş Maddeden oluşan tezinde, Katolik dininde bireyin cezalandırılması ve günahlarından arınması ilkesine bağlı konular önemli eleştiri konusudur. Özellikle, bireyin para ödeyerek günahlarından arınması ilkesi ve uygulaması, dindar ve teoloji okumuş bireylerin karşı çıkmasıyla Reform Hareketi başlar ve bu süreç Luther’in tezinin haklılığını gösterir. Sonuçta, bireyin Tanrı ile olan bağının İsa’ya inanmakla olabileceğini, araya başka bir aracının girmesinin gerekli olmadığı ve İncil’in yeniden okunması ve yorumlanması gerektiği düşüncesi haklılık kazanır. Bunun yanında, bu hareketin, halkın dini görüşlerinden beslenen ve bundan yararlanan otoritelere karşı çıkışı, kiliseyi öncesinde tepki göstermeye yöneltse de, bir süre sonra reform yapmaya ve Papa’nın iktidarının sınırlarını çizmeye zorlamıştır. Artık kiliseye ait mal varlıklarına el konulacak, katı dini eğitimden daha laik bir eğitim sistemine doğru yol alınacak, papanın krallar üzerindeki etkisi yok olacak ve nihayet rahiplere evlilik hakkı tanınacaktır. Örneğin Almanya’da, ilahiler Almanca okunmaya başlanır, manastırlar kapatılır ve ruhban sınıfının imtiyazlarına son verilir. Ancak, Luther’in ortaya attığı savlar her ülkede kabul görmemiştir. Protestanlık Danimarka, Norveç, İsveç’te resmen kabul edilse de İsviçre gibi milliyetçi bir ülkede farklı bir form alır. Ulrich Zwingli’nin (1484-1531) ortaya attığı savlar Katolik kilisesinin de reforma gitmesini sağlar. Fransa’da ise, hukuk okuyan John Calvin (1509-1564) görüşleri nedeniyle ülkesinden ayrıldıktan sonra Luther’in savlarını İsviçre Kilisesi için uyarlayarak Kalvinizmin temellerini atar. Cenevre’de 1536’da yazdığı Hıristiyanlığın Kuramları adlı eseriyle Tanrı’nın mutlak hâkimiyetinin kabul edilmesini önerir. Bireylerin cennetle ödüllendirileceği konusunu, Tanrı’nın bireye belirlediği yazgı ile tayin edilebileceği savını ileri sürer. Kalvinizm bir mez- 116 Kültür Tarihi hep olarak ilkin Cenevre’de daha sonra Hollanda, İskoçya, Almanya ve Fransa’da kabul görür. İngiltere’de ise VIII. Henry döneminde Luther mezhebine bağlı rahiplerin ülkeye gelmesi, bu yeni dini inanış sisteminin aydın kesim tarafından kaygıyla izlenmesine neden olmuştur. Bununla birlikte, VIII. Henry özel yaşamında Katolik olduğu için, yeni mezhepten dolayı yaşadığı sıkıntılar karşısında İngiliz Parlamentosu kararlarıyla İngiliz Kilisesi Papalıktan bağımsız kılınmıştır. Karşı Reform Hareketleri 16. yüzyılın ortalarında Katolik kilisesinin kendini yenileme çabaları, ruhban sınıfı, kilise ve manastır yönetim ve örgütlenmesinin yenilenmesiyle kendini gösterir. Ayrıca bu yeni yapılanmaların politik olarak etkileri de karşı reform hareketlerini oluşturur. Trent Konsülü (1545-1563) tarafından alınan kararlarla başlayan bu süreç, Otuz Yıl Savaşları ile sona erer. Özellikle ruhban sınıfının eğitimi, İsa’ya inanış sisteminin sorgulanması, engizisyon gibi konulara odaklanan yeni düzen, Katolik Kilisesi’nin temelden değişimine yol açmıştır. Reform Hareketinin Etkili Düşünürleri Jean Bodin (1530-1596) Fransız hukukçu ve siyaset felsefecisidir. Paris’te Parlemento üyesi olan Bodin, monarşik yönetim biçiminde kralın Tanrı’nın yeryüzündeki temsilcisi olarak yönetme ayrıcalığına sahip olduğunu ileri sürer. Kral ise Tanrı’nın gözetiminde ve ona karşı olan sorumluluğuyla, aristokrasi, ruhban sınıfı ve halkın istemlerine bağlı olarak değil, sadece Tanrı’nın buyurduğu şekilde yönetme ayrıcalığına sahiptir. Ancak 1688-89’da İngiltere’de Büyük Devrim hareketi ile bu teori sonlanır. Bodin yaşlılık yıllarında tüm inançların (Yahudi, Hıristiyan, İslam) aynı anda var olabileceğini ileri sürmüş, fakat bu savı tepkilere yol açmıştır. İngiltere tarihinde siyaset felsefesi konusunda Leviathan adlı eseriyle batı siyaset felsefesinin temellerini atan düşünür, tarihçi Thomas Hobbes de (1588-1679) Bodin gibi, mutlak monarşi yönetimini savunur. Ancak, Avrupa’da liberal düşüncenin ve birey özgürlüğünün ön plana çıkmasını sağlayan görüşlere de sahiptir. Politik düzenin geçiciliği üzerine geliştirdiği düşünce, halk iradesi ve devlet kavramlarına bir temel oluşturacaktır. Hobbes, ayrıca, birey davranışı hakkında da düşünceler geliştirmiş ve felsefede materyalizmin öncülüğünü yapmıştır. Rönesans, oryantalizmin başladığı bir dönemdir. Oryantalizm hakkında neler biliyorsunuz? XVIII. YÜZYILA DOĞRU 1485-1789 yılları Avrupa’da savaşların yaşandığı dini otoritelere tepkinin güçlendiği, reformların gerçekleştiği ve tüm bunların etkilerinin uzun süreçte yaşandığı yıllardır. Avrupa ülkelerindeki despotların güç kazanma istemleriyle belirginleşen bu süreç, aynı zamanda tüccar kesiminin, ticari burjuvazinin etkisini hissettirdiği bir süreçtir. Artık bunu, 17.yüzyıla girildiğinde, milliyetçi eğilimler, bölgelerarası yaşanacak göçler, özellikle Habsburg ve Burbon aileleri arasında yaşanan gerginlikler izleyecektir. Protestan ve Katolik Reform Hareketlerinin etkisiyle başlayan Otuz Yıl Savaşları (1618-1648) Katolik Protestan dini savaşı olarak düşünülse de, temelde siyasi amaçlı bir savaştır. Kutsal Roma İmparatorluğu’na bağlı prensler arasında başlayan bu savaş bir iç savaş gibi de görülebilir. 1618’de Bohemya’da Protestanlar tarafından başlatılan ayaklanma savaşın çıkmasında ilk adımı oluşturur. İspanya’dan 4 5. Ünite - Avrupa’da Rönesans: Değişen Avrupa 117 yardım alan kral, Protestanları yenilgiye uğratır. Bu savaşın ilk bölümünü oluşturan süreçtir (1618-1625). Protestan Danimarka Krallığının, Hollanda ve Fransa desteğine rağmen yenilgisi savaşın diğer bir sürecidir (1625-1629). Ardından, Fransa kralı XIII. Louis, Habsburgların yükşelişi karşısında Katolik bir devlet olmasına rağmen İsveç ve Hollanda ile kurduğu ittifak sonucu Protestanlarla aynı safta savaşa girer (1636). İspanya da Almanları desteklemek amacıyla Fransa’yı işgale girişir, hatta Parise kadar yaklaşır. Ancak Hollanda’nın Habsburglulara karşı savaşta büyük başarı sağlaması sonucunda kazanan taraf Protestanlar olmuş ve sonunda Vestfalya Barışı (1648) imzalanmıştır. Buna göre, Kutsal Roma İmparatorluğu artık bir imparatorluk değildir; içindeki prenslikler, bağımsız siyasal otoriteler haline gelmiştir. Avrupa Krallık haritaları yeniden belirlenir. Sonuçta, Otuz Yıl Savaşları’ndan Fransa güçlü bir devlet olarak çıkar; İspanya gerilemiş, Portekiz ise bağımsızlığını almıştır. Vestfalya Barışı’nın bir başka önemi, antlaşma çerçevesine konan kurallarla, Avrupa, bundan böyle, kendi ekonomik ve siyasal çıkarlarına bağlı olarak davranan devletlerden oluşacak, bu da uluslararası ilişkiler ve modern diplomasinin esaslarını belirleyecektir. RÖNESANS VE AVRUPA KİMLİĞİ: Ortaçağ’da okuma yazma bilen aydınlar Avrupa diye bir kıtada yaşadıklarını biliyordu, ama tüm krallıklarda okuma yazmayı bilmeyen büyük bir kesim, Tanrının Hıristiyanlar için seçtiği topraklarda yaşadığını sanıyordu, coğrafya konsepti güçlü değildi. Özellikle keşifler, buluşlar, Rönesans ve reform hareketleri ve bu amaçla yapılan Otuz Yıl Savaşları ve diğer savaşlar (bazı tarihçilere göre 16. yüzyıl küreselleşme örneğidir) Avrupa kültürü kimliğine ait olma bilinci doğurmuştur. Savaşın önemli nedenlerinden biri, 1555’de imzalanan Augsburg Barışı’nın koşulları arasında bulunan Alman Prenslerinin Katoliklik ile Protestanlık arasında tercih yapma haklarınının yerine getirilememesidir. Aslen dini bir ayrıcalık gibi görünse de, durum siyasi ve politik yapılanmanın yarattığı genel sonuçtur. 118 Kültür Tarihi Özet Yüzyıl Savaşlarının sonu (1492) Avrupa’da yeni bir sosyal, ekonomik ve siyasi dönemin başlangıcı olarak kabul edilir. Kırılma noktası yaratan keşifler ve buluşlar, Rönesans, Hümanizm ve Reform hareketlerini, düşünce sanat din siyasette yeni yapılanmaları getirir. Haliyle, Avrupa’nın iç dengelerinin değiştiği ve şekillendiği, modern dünyaya doğru ilk adımların atıldığı bir döneme girilir. Avrupa ekonomisi, keşfedilen yeni topraklardan sağlanan yeni gelirlerle genişlemiş ve kapitalist bir dönem başlamıştır. Rönesans döneminin modern dünyaya doğru bir adım oluşturması, Yunan ve Roma dönemi kültür ve sanat düşüncelerine geri dönüşle başlar. İnsanı esas alan Hümanizm, Ortaçağın skolastik eğitimine reaksiyon olarak özetlenen, gramer, retorik, tarih, felsefe, ahlak felsefesi konularında eğitim ve öğretimle bilinçli birey ve vatandaş yetiştirmenin hedeflendiği bir düşüncedir. Hümanist Italyan yazar Dante Alighieri’nin, İlahi Komedya (Divina Commedia) adlı eseri dünya edebiyatının başyapıtlarındandır. Şair ve dilbilimci olan Petrarca’ın da İtalyan dili ve gramerine katkısı büyüktür. Italyan şair, yazar Giovanni Boccaccio, Decameron adlı eserin yazarıdır. Masaccio, Floransa, Santa Maria Novella Kilisesi’nde yaptığı duvar resminde perspektif anlayışını mimari kompozisyon içinde verir. Botticelli Venüs’ün Doğuşu (1480) adlı eseriyle ünlenmiştir. Rönesans sanatçıları Klasik dönem sanatını, form ve konu bütünlüğü anlamında daha özgür ifadeyle uygulamışlardır. İnsan vücudunun anatomisinin detaylı kavranılması ve yeni bir gerçekçi ifadeyle anlatılması Rönesans heykelinde uygulanmıştır. (Donatello Davut Heykeli gibi). 16.yüzyıl, Leonardo da Vinci ve Michelangelo Buonarroti’nin eserleriyle gelişerek, Rönesans sanatını ve idealini doruk noktasına çıkarır. Her iki sanatçının da insan bedeninin detaylarını keşfetme isteği, mükemmel eserler yaratmıştır. Leonardo da Vinci, Son Akşam Yemeği ve Mona Lisa, Michelangelo Pietà ve Vatikan’daki Sistine Şapeli’ndeki Adem’in Yaradılışı, Kıyamet Sahnesi (1534) ile ünlüdür. 15. ve 16. yüzyıllarda İtalyan Rönesansı etkisini diğer Avrupa ülkelerinde gösterir ve Kuzey Rönesans’ı olarak anılır. Fransa’da Montaigne Denemeler’inde kendisini insan olarak inceleme konusu yapar. İngiliz düşünür Francis Bacon bilimsel metodolojinin temellerini atar. William Shakespeare, oyunlarıyla, trajedileriyle başyapıtlar yaratır. Hollandalı Erasmus araştırmacı bir kimliğe sahiptir, Deliliğe Övgü adlı eseri hiciv ve ironi tarzında bir eserdir. İngiltere’de, Thomas More ünlü Ütopya’nın yazarıdır. Avrupa’nın güç dengelerinin değişmesiyle ortaya çıkan yeni kapitalist anlayışın etkileri yeni iş kolları, işçi kesimi, çalışma koşulları ve ticarette görülür. Dönemin ekonomik düzeni merkantilizm 16. yüzyılda başlayarak 19. yüzyıla dek sürer. Yeni bir ticari sınıf olan burjuvazinin doğuşuna tanık oluruz. On altıncı yüzyıl Almanya’sında dini sömürüye karşı gerçekleşen Protestan Reform hareketlerini Katolik Kiliseye karşı dinde yenileşme hareketleri olarak görmek gerekir. Alman rahip Martin Luther, Katolik dininde bireyin cezalandırılması ve günahlarından arınması ilkesine bağlı konuları eleştirerek Reform hareketini başlatır. 1485-1789 yılları Avrupa’da savaşların yaşandığı dini otoritelere tepkinin güçlendiği, reformların gerçekleştiği ve tüm bunların etkilerinin uzun süreçte yaşandığı yıllardır. Reform Hareketlerinin etkisiyle başlayan Otuz Yıl Savaşları (1618-1648) Katolik Protestan dini savaşı olarak düşünülse de temelde siyasi amaçlı bir savaştır. 5. Ünite - Avrupa’da Rönesans: Değişen Avrupa 119 Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi keşiflerin sonuçlarından biri değildir? a. Denizaşırı zengin topraklara sahip olma arzusu b. Yeni ticaret yolları arayışı c. Zengin olma hayalleri d. Tarımın gerilemesi e. Doğu dünyasının tanınması 2. “Deliliğe Övgü” kimin eseridir? a. Erasmus b. Shakeaspeare c. Dante d. Boccacio e. Bacon 3. Aşağıdakilerden hangisi kapitalizmi hazırlayan nedenler arasındadır? a. Sömürgeleştirme (kolonizasyon) ile gelen zengin kaynaklar b. Bilim ve felsefe alanındaki gelişmeler c. Reform hareketleri d. Sömürge halklarının tarımda gerilemesi e. Fransız Devrimi 4. Aşağıdaki sanatçılardan hangisi Rönesansla doğan perspektif tekniğine öncülük etmiştir? a. Dante b. Bacon c. Masaccio d. Boccacio e. Erasmus 5. Aşağıdakilerden hangisi Rönesans döneminin bilimsel devrimi olarak kabul edilir? a. Adam Smith’in merkantilizmi b. Erasmus’un araştırmaları c. Kopernik’in teorisi d. Akılcılık e. Skolastik düşünce 6. Aşağıdakilerden hangisi Leonardo da Vinci’nin eseri ya da uğraşlarından biri değildir? a. Mona Lisa tablosu b. Kayaların Meryem’i eseri c. Son Akşam Yemeği d. Davut Heykeli e. Mekanik ve makine proje çizimleri ve planları 7. Aşağıdakilerden hangisi Michelangelo Buonarroti’nin eserlerinden biri değildir? a. Davut Heykeli b. Pieta c. Adem’in Yaradılışı d. Musa Heykeli e. Donatello 8. Montaigne’in ünlü eseri aşağıdakilerden hangisidir? a. Denemeler b. Ütopya c. Hamlet d. Mona Lisa e. İlahi Komedya 9. Almanya’da reform hareketini aşağıdakilerden hangisi başlatmıştır? a. Machiavelli b. Montaigne c. Jean Bodin d. Martin Luther e. Jean Calvin 10. Machiavelli’nin “Prens” adlı eseri hangi bilim dalı içinde değerlendirilebilir? a. Sanat b. Edebiyat c. Siyaset Bilimi d. İlahiyat e. Mimari 120 Kültür Tarihi Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı 1. d Yanıtınız yanlış ise “Keşifler, Sömürgeleştirme, Yeni Ekonomik ve Ticari Düzen” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. a Yanıtınız yanlış ise “Rönesans Döneminde Felsefe, Edebiyat ve Sanat” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. c Yanıtınız yanlış ise “Değişen Avrupa: Merkantilist Ekonomi ve Ticaret” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. c Yanıtınız yanlış ise “Rönesans Dönemi İtalya Sanatı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. c Yanıtınız yanlış ise “Rönesans ya da Yeniden Doğuş” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. d Yanıtınız yanlış ise “Rönesans Dönemi İtalya Sanatı” konularını yeniden gözden geçiriniz. 7. e Yanıtınız yanlış ise “Rönesans Dönemi İtalya Sanatı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. a Yanıtınız yanlış ise “Avrupa’da Rönesans Sanat Ve Kültür, (Kuzey Rönesansı)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. d Yanıtınız yanlış ise “Değişen Avrupa: Reform Hareketleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. c Yanıtınız yanlış ise “Rönesans Döneminde Felsefe, Edebiyat ve Sanat” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 1 15. yy’dan itibaren yağlı boya kullanımı eserlere derinlik kazandıracaktır. Tuval, yavaş yavaş ahşabın yerini alacaktır. Matbaanın icadıyla gravür baskı özellikle siglografi (mühür basım) yaygınlaşacaktır. Kitaplarda stampa kullanımı çoğalacak ve tezhip sanatının yerini almaya başlayacaktır. Sıra Sizde 2 Hümanizma felsefi anlamda insana dayalı bir etik anlayış oluşturduğu için, temel insanlık haklarına saygı gösterme düşüncesiyle çok yakından ilgilidir. Bu temel haklar, karşılıklı saygı ve adalet kavramlarının benimsenmesini gerektirir. İnsan varlık olarak, ideal olarak, tür olarak ölümsüz olduğu için felsefi anlamda hümanizma insanı savunma düşüncesidir. Sıra Sizde 3 Merkantilizm bir iktisat teorisinden ziyade ekonomik bir düşünce akımı olarak düşünülmelidir, çünkü kolonizasyonun ortaya çıkması ve krallıkların politikaları elde ettikleri zenginliklerle ilgilidir, bilimsel bir iktisat teorisi değildir, ancak, bilimsel iktisat teorileri ışığında analiz edilebilir. Sıra Sizde 4 Şarkiyatçılık ya da Doğuculuk da denilen Oryantalizm, Doğu kültürlerini ve egzotizmini tanıma eğilimi, coğrafi keşiflerle başlamış olup 18. ve 19. yüzyıllarda daha geniş bir boyut kazanmıştır. Doğu ilgisi, ünlü seyyah Marco Polo’nun Çin, Mezopotamya, İran, Türkistan, Gobi Çölü’nü dolaştıktan sonra anılarını yazdırdığı kitap Avrupa’da Doğu imajının yaygınlaşmasına öncülük etmiştir. Oryantalizm Doğu Batı bakış açılarını içerdiği için günümüzde incelenen ve tartışılan önemli bir konudur. 5. Ünite - Avrupa’da Rönesans: Değişen Avrupa 121 Yararlanılan Kaynaklar Cunningham, Lawrence S. John, J. Reich, (1990), Cul - ture and Values: A Survey of the Western Huma - nities, Fort Worth: Holt, Rinehart & Winston. Kirchner, W. Western Civilization to 1500, (1991) New York: Harper&Row. Kishlansky, M., P.Geary, P. O’Brien, (2006), Civilizati - on in the West. New York: Pearson Longman . McNall Burns, Robert F. Lerner, S. Meacham, (1980), Western civilizations, their history and their cul - ture. New York: Norton. Pirim, Nurettin, (2004), Rönesansın Serüveni, İstan - bul, YKY. Amaçlarımız 6 Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Osmanlı Dönemi kültürünün özelliklerini açıklayabilecek, Erken Osmanlı dönemi kent, kültür, eğitim, mimari kurumlarının özelliklerini tartışabilecek, Klasik Dönemin sanat, kültür, bilim, felsefe, mimari alanındaki oluşumlarını açıklayabilecek, Osmanlılarda Klasik Dönemi analiz edebileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Osmanlı Kültür Tarihi • Osmanlı Kültür Tarihi Sorunları • Erken Osmanlı Dönemi Kültürü • Klasik Dönem • Fatih Sultan Mehmet • Minyatür • Hat Sanatı • Matrakçu Nasuh • Mimar Sinan • Divan Edebiyatı • Osmanlı Sarayı • Medreseler • Osmanlı Kentleri • Külliyeler İçindekiler     Kültür Tarihi Osmanlı Kültürü • OSMANLI KÜLTÜR TARİHİNE GİRİŞ • OSMANLI KÜLTÜRÜ: OSMANLI BEYLİĞİ (ERKEN OSMANLI) DÖNEMİ • OSMANLI KÜLTÜRÜ: KLASİK DÖNEM KÜLTÜR TARİHİ OSMANLI KÜLTÜR TARİHİNE GİRİŞ Osmanlı kültür tarihi konusuna girmeden önce bu alanın oluşumuna bakmak ve kültür tarihi gibi bir konu ele alınırken nelere dikkat etmemiz gerektiğini vurgulamak gerekir. Osmanlılar kendilerine bağlı ve kendileri gibi önemli Türk aileleri ile beraber Orta Asya’dan Anadolu’ya gelen ve Selçuklu devletinin bir uç beyliği olarak Bizans İmparatorluğu sınırlarında yaşayan bir topluluktu. Selçuklu Devletinin dağılmasıyla diğer Anadolu Beylikleri gibi Osmanlılar da 1299 olarak kabul edilen bir tarihte bağımsızlıklarını elde ettiler ve çevrelerinden toprak almaya başladılar. Osmanlı Beyliği, İstanbul’un alınmasına kadar oluşumunu sürdürdü ve Fatih Sultan Mehmet’le beraber İmparatorluk yapısına geçti. Bu yapı Yavuz Sultan Selim’in halifeliği Osmanlı hanedanına almasıyla Müslüman devletler arasında farklı bir güç oluşturdu. 16. yüzyılda en geniş sınırlarına ulaşan bu coğrafyada imparatorluklara özgü çok dilli, çok etnik yapılı ve çok kültürlü bir toplum yapısı oluştu. Ancak saraya bağlı bu merkezi yönetim başat bir kültürün de oluşmasını sağlamıştı. Tarihsel olarak erken modern dönemi Avrupa ile beraber yaşayan bu sosyal yapı, kuşkusuz imparatorluk coğrafyası içerisinde her yerde aynı bağdaşık düzeni göstermemekteydi. Daha sonraları, Avrupa’daki teknolojik gelişmelerin oldukça gerisinde kalan ve Avrupa’da yaşanan aydınlanma döneminin kuşkucu ve araştırıcı dünya yaklaşımının Osmanlı toplum yapısında egemen olamadığı bir anlayış, 18. yüzyıldan sonra Avrupa ile ilişkilerin değişmesinin nedenlerinden biridir. Avrupa’nın teknolojik gelişmesine ulaşmak isteyen Osmanlı, Avrupa’yı daha yakından tanıma gereği duymuştu. 19. yüzyılda Osmanlı modernleşmesinin yaşandığı bir dönemde ise, giderek toprak kaybetmeye başlayan bir imparatorlukta, devlet, birey, ırk ve din gibi kavramların yeniden örgütlendiği Tanzimat ve Islahat dönemleri, Osmanlı’nın da Avrupa gibi 19. yüzyılı ortak yaşamasını sağlamıştır. Ancak Avrupa bu tarihte sanayileşme sonucu sömürgecilik ve kolonizasyon ile Osmanlının aleyhine toprak sahibi olmağa başlamış, Osmanlı ise giderek küçülmüş ve İmparatorluğu oluşturan ve bağımsızlılığını ilan etmekte en sona kalan Türklerin yeni bir devlet kurmasıyla 1923’de son bulmuştur. Osmanlı Kültürü 124 Kültür Tarihi Osmanlı Kültür Tarihi İncelemesine İlişkin Saptamalar Yukarıdaki kısa özetten de anlaşılacağı gibi Osmanlı kültür tarihini incelerken şu noktaları her zaman hatırlamakta yarar vardır: 1. Osmanlı tarihi çok geniş bir coğrafi alana yayılmaktadır. Bu alan içerisinde, Osmanlının nispeten kısa süreli elinde bulundurduğu bölgeleri saymazsak, günümüzde kurulmuş olan yaklaşık otuz beş ulus devlet bulunmaktadır. Bu bölgelerin kendilerine özgü Osmanlı öncesi gelenek ve görenekleri, kendi toplumsal bellekleri vardır.Bu özellikler her bölgede yapılacak ayrıntılı çalışmalar gerektirmektedir. Ancak Osmanlı dönemi her bir ulus devlette farklı algılandığı için ve/veya bu algılama kimi koşullara göre zaman içerisinde farklılıklar gösterdiği için, ayrıntılı çalışmalar çok fazla bulunmamaktadır. Buna rağmen, somut ve somut olmayan ortak bir Osmanlı Kültür mirasının varlığı bu bölgeler için günümüz de dahil geçerlidir. 2. Bu coğrafi yapı çok dilli, çok ırklı ve çok dinli grupların bulunduğu bir yapıdır ve hepsinin imparatorluk içerisinde var olmaları belirli yasalara ve farklılıkların korunmasına bağlıdır. Farklılıkların korunması hem başat kültüre karşı, hem de farklı kültürlerin kendi aralarında korunmasını sağlar. Farklı kültürlerin başat kültür karşısındaki konumlarını ve bireylerin algılarını görebileceğimiz çalışmalar (yasalarla ilgili olanları saymazsak) yok denecek kadar azdır. Farklı kültürlerin kendi aralarındaki ilişkiler konusu da irdelenmemiş bir alan olarak araştırmalara açıktır. Resim 6.1 Jan Jansson’un(1588 - 1664)”Tercicum Imperium - Türk İmparatorluğu” haritası Osmanlı İmparatorluğu Haritası. 6. Ünite - Osmanlı Kültürü 125 3. Osmanlı devleti, toplumu ve yapısı 14. yüzyıldan 20. yüzyılın ortasına kadar devam etmiş bir devlet olarak, değişik tarihi dönemler yaşamış, dünyadaki farklı gelişimlere ve politikalara çağının gereği ortak olmuştur. Bu kadar uzun bir zaman değişmeden aynı sosyal ve kültürel koşullarda kalabilmesi olanaklı değildir. Bu nedenle farklı dönemler kendi koşulları içerisinde değerlendirilmelidir. 4. Osmanlı kültürel yapısının kimi özellikleri günümüz yaşamı içerisinde devam etmektedir. Ancak bu özellikler tarihselcilik anlayışı ile popülerleştirildiğinden, ortaya çıkan verilerin günümüz koşullarına göre dönüştürülmüş imgeler olduğunu unutmamak lazımdır. Bu imgeler bir yorumdur ve topluma dönerek belli modeller oluşturmaktadır. Yeni üretilen bu modelleri nesnel bir bakışla değerlendirmek, nasıl ve niye oluştuklarına bakmak yine kültür tarihinin inceleme alanı içerisindedir. 5. Osmanlı dünyası ile ilgili Türkiye’de ve dünyada yapılan çalışmalar giderek artmaktadır. Her yeni araştırma yeni verileri de beraberinde getirebilmektedir. O nedenle Osmanlı dünyası ile ilgili günümüze gelen ezber bilgiler geçerliliğini yitirmekte ve yeni bakış açıları ile zenginleşmektedir. 6. Osmanlı toplumu sınıflı bir toplumdur. Dinsel ayrılıkların oluşturduğu farklılıklar kadar, yönetici sınıf ve halk arasında yaşama biçimi açısından büyük farklılıklar vardır. Toprağa bağlanmaya çalışılan göçebeler, toprağa bağlı yaşayan köylüler, köleler, şehirli tüccarlar, askerler, ulema, gayr-i müslimler ve saraya bağlı yöneticiler ve saraylıların bilgi birikimi, yaşama biçimi ve dünyayı algılama biçimleri arasında büyük farklılıklar vardır. Bu farklılıklar sınıfsal olarak kapsamlı bir biçimde incelenmemiştir. İncelemek için kimi durumlarda kaynaklar da eksiktir. 7. Osmanlı İmparatorluğu’nun var olduğu dönemlerin çoğunluğu endüstri öncesi döneme aitdir. O nedenle günümüzün anlayışı ve değer yargıları ile endüstri öncesi, toprağa dayalı bir feodal sistemi değerlendirmek nesnel bir bakış açısı oluşturmaz. Döneminin değer yargılarına göre incelemeler yapılmalıdır. 8. Osmanlı İmparatorluğunda yaşayan gayri müslimlerin (Ortodoks, Katolik ve daha sonraları Protestan; Yahudi) kendi dini örgütleri çerçevesinde oluşan kültürel yapısı ve eğitiminin Osmanlı aydınları ile ilişkileri konusu da incelenmesi gerekli bir konudur. Örneğin Balkanlardaki Sırp ve Yunanlıların Leipzig, Bologna gibi eğitimin önde olduğu kentlere eğitim için gidip geri döndükleri bilinmektedir. Bunların çevreleri ile ilişkileri nasıldı, çift kültürlülük ne kadar yaygındı gibi konular üzerinde de durulmalıdır. 9. Osmanlı Kültür tarihini belirli kavramlar altında gruplamak için çok daha fazla disiplinler arası çalışmalar gerektiğinden; Avrupa ülkelerinin kültür tarihinde olduğu gibi aydınlanma, hümanizma, yeniden doğuş vb... türden ayrışımları Osmanlı kültür tarihi için belirlemek, eldeki bilgilere göre yanlış genellemelere götürebilir. Tüm bu sorunlar ve günümüze kadar yapılan çalışmalar düşünüldüğünde, Osmanlı Kültür tarihini yeni yöntemler ışığında yazabilmek için araştırmaların ve yayınların artması gerektiğinden, Osmanlı Kültür tarihini klasik tanımıyla açıklamak daha çok başat kültürün ve sarayın egemenliğindeki bir anlayışın farklı dönemlere göre gösterdiği kurumsallık ve anlayış çerçevesinde olmak durumundadır. Yukarıda belirtilen sorunları dikkatle analiz ederek Osmanlı Kültürünün yapısal özelliklerini keşfedeceksiniz. 126 Kültür Tarihi OSMANLI KÜLTÜRÜ: OSMANLI BEYLİĞİ (ERKEN OSMANLI) DÖNEMİ Osmanlılar Selçuklu Devletinin bir uç beyliği olarak kimi kısıtlamalara uymak zorundaydılar.1263 den sonra Moğol -İlhanlı devletine bağlanan Selçuklu dünyası içerisinde İlhanlı bürokratlar, Batı Anadolu Beyliklerini hem “uç beyliği” olarak hem de Türkmen kimlikleri nedeniyle Doğu ve Orta Anadolu Beyliklerinden ayırt etmekteydi. Bu beylikler izinsiz büyük akınlarda bulunamazlar, bulundukları yerde fiziksel olarak yerleşemezlerdi. Uç beylikleri sürekli akınlara hazır bir durumda olmalıydı ve merkezin kontrolü dışında hareket edemezlerdi. Bulundukları yeri terk etmek durumunda kalabilecekleri için de yerleşik yaşam sürmeleri tercih edilen bir durum değildi. O nedenle Selçuklu yönetiminde bir uç beyliği olan Osmanlılarla ilgili maddi kültür verisi, ilk yerleşim yeri olarak kabul edilen Söğüt ve çevresinde yok denecek kadar azdır. Osmanlının Anadolu’ya gelişi ve yerleşmesi, Osmanlının Orta-Asya’daki kökenleriyle ilgili efsaneler, söylenceler ve bunların daha sonraki yüzyıllarda, özellikle 15. yüzyılda Neşri ve Aşıkpaşazade tarihleri gibi o dönemin koşullarına göre kaleme alınmış tarihçelerin yazdıkları dışında Osmanlının bu dönemiyle ilgili bilgilerimiz çok sınırlıdır. Osmanlının diğer Beyliklerle beraber 1299’da bağımsızlığını ilan etmesiyle Osmanlı tarihi ile ilgili kurgular başlar. Erken Osmanlı Dönemi olarak da tanımlayabileceğimiz bu dönem, 15. yüzyıl ortasına, İstanbul’un alınmasına kadar devam eder. Bu süreç bir oluşum ve karışım dönemidir. Dönemin yazılı kaynakları yok gibidir, devletin bir arşivi henüz oluşmamıştır. Osman Gazi, Orhan Gazi ve Resim 6.2 Mehmet Siyah Kalem’in Topkapı Sarayında bulunan resimleri 13. ve 14. yüzyıllardaki göçebeleri, onların yaşamlarını ve inançlarını gösteren resimlerdir. Burada da bir göçebe kampı gösterilmektedir. MEHMED SİYAH KALEM: Mehmed Siyah Kalem’in yaşamı ve kimliği bilinmiyor. 1950’li yıllarda Mazhar Ş. İpşiroğlu ve Sabahattin Eyüboğlu, Topkapı Sarayı kitaplığında Fatih Albümleri’nde, ipek ve parşömen üzerine çizilmiş Mehmed Siyah Kalem imzalı eserleriyle karşılaşırlar. Alışılagelmiş İslam minyatürlerinden farklılık gösteren bu eserler, Asya kültür ortamında sıradan insanlar, dervişler, Budistler, Şamanlar, Hıristiyan keşişler ve doğaüstü varlıkların çizimleridir. Mehmed Siyah Kalem’in sanatının ana etkeninin İpek Yolu kültürü olduğuna şüphe yoktur, zira bu yoldan sadece mallar ve değerli taşlar değil, aynı zamanda kültürler, inançlar, efsaneler ve sanatlar da taşınmaktadır. 6. Ünite - Osmanlı Kültürü 127 I.Murat dönemlerinde Bizans’dan hızlı bir toprak alma ve beyliğin sınırlarını genişletme söz konusudur. I. Murat zamanında Osmanlının Balkanlardaki ilerlemesi, diğer Batı Anadolu Türkmen beyliklerini dolaylı olarak Osmanlıya bağlamıştır. Aldıkları yerlerdeki nüfusun iş gücünü ve kaynaklarını kullanmasını bilen Osmanlı, ele geçen yerlerdeki nüfusun Türkleşmesi ve Müslümanlaşması yanı sıra, yeni toprak alımının ganimet sağlaması nedeniyle Anadolu’nun diğer Beyliklerinden ve eski Selçuklu bölgelerinden gelenler Osmanlı bölgelerindeki nüfusun artmasını sağlar. Buna Azerbaycan ve Kırım üzerinden gelen Türkmen ve Özbeklerin göçleriyle Orta Doğu’da hüküm süren ve Memluk bölgelerinden gelen göçler ve getirdikleri kimi kültürel değerler de düşünülmelidir. Ayrıca Ege adaları, Karadeniz kıyıları ve Anadolu’da bulunan Venedik (Balat) ve Ceneviz (Amasra) Kolonileri de 14. yüzyılın ayrışık yapısı içinde yer alır. Göçler ve göçlerle gelen güncel yaşam özellikleri, Anadolu Beylikleri dönemi mimari ve mimari süslemesinde etkin bir biçimde yansır. Toplumların en özgün kültürel göstergelerinden biri olan ölü gömme adetleri bunlardan biridir. O nedenle 14. yüzyıl Anadolu türbe tiplerindeki çeşitlilik, özellikle Azerbaycan üzerinden gelen Türk topluluklarının mezar tiplerinde görülür. Osmanlılar Selçuklularda yaygın olan çift katlı türbe geleneğini bırakmışlardır. Alt katta ölünün gömüldüğü, üst katın ziyaret amacıyla kullanıldığı bu tip, Osmanlı döneminde Bursa Yeşil Camide (15. yy) anıtsal boyutta, Orta Anadolu’da ise daha küçük boyutlarda yer yer kısa süreli uygulanan ve devam etmeyen bir adet olarak görülür. Değişen metafizik anlayışın ve buna bağlı ölü gömme ayin ve törenlerin farklılaşması mimariyi de etkilemiştir. Cumhuriyet Dönemi tarihçilerinin genel eğilimi Osmanlı Beyliğinin sosyal ve kültürel yapısını Selçuklu’nun devamı gibi görmeleridir. Oysa Osmanlı İslam dininin kurumlarını benimsemiş bir topluluk olarak Selçukluyu reddetmese bile kendi özgün sosyal ve kültürel yapısını oluşturmuştur. Moğollara yenilmiş ve Anadolu birliğinin devamlılığını sağlayamamış olan bir Selçuklu devletinin politik mirasçısı olmayı tercih etmeyen Osmanlılar, yeni aldıkları bölgelerde karşılaştıkları olguları da kendi yararları doğrultusunda içleştirerek ve onlardan faydalanarak yeni bir politika ve güç oluşturmaya çalışmışlardır. Dil bunlardan birisidir. Selçuklu Sarayı Farsça dilini tercih ederken, Osmanlı 14. ve 15. yüzyıllarda Arapça ve Farsça tamlamalarla yoğrulmamış bir Türkçe kullanır. Türk dili ve Orta Asya’dan gelen henüz din olgusunun töreler karşısında çok fazla hâkim olmadığı “laik” kültür, diğer Türkmen Beyliklerinde (Aydınoğulları, Menteşeoğulları, Saruhanoğulları) olduğu gibi Osmanlıda da hâkimdi. Osmanlı Beyliği Döneminde Kentler, Kentleşme ve Mimari Bu genişleme ve yerleşim kültürü içerisinde kentleşme, yeni kent oluşturma ve alınan kentleri “Osmanlılaştırma” önemli bir olgudur. İznik ve Bursa alındıktan sonra kente Osmanlı kurumlarını yansıtan yapılar inşa edilir. Balkanlarda Evrenosoğulları gibi akıncı beyleri aldıkları yerlerde yerleşir ve bulundukları yerden yeniden akınlara başlarlar. Böylece kentlerin kurulması ve var olan kentlerin değişimiyle adım adım bu ilerlemeler takip edilebilir: Gümülcüne- Yenice-i VardarSelanik bu tür bir çizgide gelişmiştir. Osmanlı Beyleri akınlar sırasında nereye yerleşileceğine karar verirler. Örneğin Osman Gazi Yenişehir’i alınca gazilere burada ev kurup yerleşmelerini söyler. Orhan Gazi var olan Gebze kasabasının yanında yeni bir Osmanlı yerleşimi kurar. 128 Kültür Tarihi Osmanlı kentlerinin oluşumu Külliyeler sayesinde biçimlenir. Sosyal yardım, imaret: medrese öğrencilerine ve yolculara bedava yemek dağıtılan yer; tabhane: misafirhane; darüşşifa: hastane; hamam; kervansaray: kervanların ve yolcuların konakladığı yer; eğitim medrese; darülkurra: Kuran’ın incelendiği okul; darülhadis: peygamberin sözleri olan hadislerin öğretildiği okul; sıbyan mektebi: ilkokul; din (cami, mescit, türbe, zaviye, tekke) ve ticaret (şehir içi hanı, bedesten, arasta, kapalı çarşı, dükkân) işlevlerini karşılayan Osmanlı kurumlarını içeren değişik işlevli yapıların aynı bani (kurucu veya yapan kişi) tarafından inşa ettirilip aynı vakfiyede yer alması ile oluşan Külliyeler banisinin adı ile anılır ve çevrelerinde mahallelerinin oluşumunu sağlayarak, mahalleye adını verir. Örneğin Bursa’da Muradiye Mahallesi veya Yeşil Külliyenin olduğu Yeşil Mahallesi; İstanbul’da Mahmud Paşa Mahallesi gibi. Vakıf sistemi Osmanlıda sosyo-ekonomik bir sistemdir ve Cumhuriyet Dönemine kadar devam eder. Yöneticilerin, ulemanın, tüccarların elde ettikleri gelirler vakf edilir ve bu vakfın işlemesi için gerekli koşulları belirleyen bir vakfiye hazırlanır. Bu vakfiye kadı önünde ve şahitler huzurunda tescil edilir. Vakfın işleyişini takip edecek bir de mütevelli heyeti bulunur. Külliyedeki yapıların kullanım koşulları, buralarda çalışanların alacakları ücretler, yiyecekleri yemekler, öğrencilerin alacakları harçlık, tamirler vb. harcamalar için ayrılacak paralar vakfiye koşullarında belirtilir. Osmanlı Beyliği döneminde külliyelerin Bursa’da olduğu gibi sistemli bir biçimde Beyler tarafından yaptırıldığını görmekteyiz. Bu Külliyeler hem kentte yeni yerleşeceklerin ihtiyacı olan sosyal, kültürel ve ekonomik alt yapıyı oluşturmakta, hem de kentlerin Ortaçağ yapısını oluşturan kalelerin dışına çıkarak gelişmesini sağlamaktadır. Osmanlı döneminde sur dışına genişleyen kentler, tekrar sur duvarı ile çevrilmez. Bursa Orhan Gazi, I.Murat, Yıldırım Beyazıt, Yeşil ve II. Murat Külliyeleri kentin değişik yönlerde gelişmesini sağlamıştır. Bursa ve çevresinde gelişen Beylik dönemi mimari ve kentsel doku özellikleri, Balkanlara da yayılmaktaydı. Farklı kökenli toplulukların ve hatta bireysel olarak yeni alınan topraklarda kendilerine iş arayan Osmanlı dışı bölgelerden gelenlerin oluşturduğu bu sosyal yapı içerisinde, Osmanlı topraklarına katılanların da kendi alışkanlıklarını Fotoğraf 6.1 Gümülcüne (KomotiniYunanistan) Evrenos Bey İmareti 6. Ünite - Osmanlı Kültürü 129 Osmanlı sistemi içerisine taşıdığını görmekteyiz. Örneğin mimaride Osmanlı öncesi Bizans döneminde 14. yüzyılda İznik ve çevresinde hâkim olan ve yapıları bezemek için özel olarak biçimlendirilmiş tuğla kullanımı, Bursa ve çevresindeki Osmanlı yapılarında devam etmiştir. Selçuklu sanatının ana mimari süsleme ögesi olan mukarnas ise, bu dönemde bir süre kaybolacaktır. Ortaçağda kapalı ve kütlesel hacimli binalar yerine yapıların sokağa bakan kısımlarına sütun ve kemerlerden oluşmuş revaklı girişler eklenecek, yapıların sokakla olan bağlantıları açık-yarı-açık- kapalı alanlar arasındaki ilişki üzerine kurulacaktır. 15. yüzyıla gelene kadar camilerin mihrap yönünün tam hesaplanamaması, kubbe kasnaklarının çok yüksek olması, duvarların ve kemerlerin almaşık duvar tekniğinde bir sıra taş, üç sıra tuğla biçiminde inşa edilmeleri gibi özellikler bir öncekilere eklendiğinde, Bizans döneminde bu bölgelerde çalışan ustaların Osmanlı döneminde de çalışmaya devam ettikleri anlaşılmaktadır. Bu özellikler Balkanlarda da görülmektedir. Fotoğraf 6.2 Bursa Emir Han Fotoğraf 6.3 Bursa Hüdavendigar İmareti Cephe Düzenlemesi. 130 Kültür Tarihi 15. yüzyıl başında Timurlu istilaları ile farklı özellikler Osmanlı Anadolu coğrafyasında da görülmeye başlanır. Şam’dan gelen mimar ailelerin Amasya’daki işleri Suriye’de görülen renkli taş işçiliğini Anadolu’ya getirmiştir. Şam ve İran üzerinden gelenlerin Merzifon’da yaptıkları İran örneklerine yakındır. Timur’un Ankara Savaşından sonra Tebriz’e götürdüğü ve sonra Bursa‘ya gelerek Yeşil Külliyeyi inşa eden mimar ve çini ustalarının yaptıkları, yapılarda kullanımı artan alçı işçiliğinin Selçuklu geleneğinden kopup Timurlu üslubuna yakın yeni bir tasarımla ortaya çıkması, yapılardan, yapı ve bezeme ustalarının isimlerini veren kitabelerden ve bezemelerinden edindiğimiz bilgilerdir. Toplumsal Hayat, Zaviyeler, Eğitim ve Edebiyat Osmanlı Beyliği döneminde yerleşim ve genişleme politikalarında askeri gücün yanında şeyhlerin ve müritlerinin de katkıları bulunmaktadır. Bu şeyh ve müritler 14. yy ile 16. yy arasında kurulmuş ve özellikle Hıristiyan ahalinin bulunduğu yerlerde inşa edilmiş zaviyeleri veya Semavi Eyice’nin tanımlamasıyla zaviyeli camileri kullanmaktaydı. Daha çok Tanrının niteliğini ve evrenin oluşumunu varlık birliği anlayışıyla açıklayan dinî ve felsefi akım olan tasavvuf geleneğinin hâkim olduğu sufilerin yaşadığı zaviyelerde toplanılır ve dini konular üzerinde, günlük sorunların yorumlanması üzerinde konuşulurdu. İslam dininin gizemleri üzerine yapılan bu varlık tartışmalarında popüler inanç öğeleri de ele alınırdı. Zaviyeli Camiler çok işlevli yapılardı; bir orta sofa etrafında odalar yer almakta; orta sofadan sonra ibadet için ayrılmış bir bölüm bulunmaktaydı. Odalarda şeyh ve müritleri kalırdı. Sofanın zemini taş kaplanarak buranın bir geçiş alanı olduğu vurgulanmakta, ortasında yer alan havuz ise buraya bir avlu havası vermekteydi. Sofanın üstünü örten kubbede ise bir aydınlatma feneri bulunur ve ortası açık olan bu fenerden gelen yağmur suları havuza akar ve böylece doğayı yapının içerisine getirirdi. Zaviyeli camiler seyyahların da kaldıkları yerlerdi. Amasya Bayezıd Paşa İmaretinde olduğu gibi bazılarında mutfak da bulunurdu. 14. yüzyılda Anadolu’da seyahat eden Ibn Batuta bu tür zaviyelerde konuk edilmiştir. Şeyhler ve müritlerin inançları ve İslam dinine getirdikleri yorumlar medresede verilen resmi islami eğitimden farklı olabilmekteydi. Genellikle Orta Asya’da İslam öncesi var olan şaman gelenekleri de içinde barındıran heterodoks tarikatlar tarafından kullanılan bu yapılar, Osmanlı ekonomi tarihçisi Ömer Lütfi Barkan’ın deyimiyle “kolonizatör Türk dervişleri” nin yeriydi. Bu dervişler erken Osmanlı döneminde beylerin yanında “altıncı kol” görevi yapmakta ve fethedilen yerlerin Müslümanlaşmasını ve Türkleşmesini sağlamaktaydı. Orta Asya Türklerinin İslamiyet’te önceki inanç sistemi olan Şamanizm bir doğa diniydi. Doğaüstü güçlerle insan arasındaki ilişkiyi şaman kurardı. Doğa güçleri simgeleştirilmişti. Şamanist geleneklerin devam ettiği bir İslam anlayışı içerisinde mucize ve veli kavramlarının da yer aldığı bu tarikatlarda kimi öğeler Hıristiyan diniyle örtüşmekteydi. Dolayısıyla bu öğelerin kırsal kesimlerdeki Hıristiyan halka hitap edebilme olasılığı daha fazla idi. Hatta hem Anadolu’da hem de Balkanlarda kutsal kabul edilen birçok velinin bulunduğu yerler, hem Hıristiyan hem de Müslümanlar tarafından ziyaret edilmekteydi. Zaten iki toplum arasında büyük olasılıkla ticaret ilişkisi Selçuklu döneminden beri vardı. Kırsal kesimde hayvancılık yapan Osmanlılar elde ettikleri hayvansal gıdaları ve üretimi kentlerde yaşayan Bizanslıya satıp onlardan üretilmiş malzeme gereksinimlerini karşılamaktaydı. Yıldırım Beyazıd döneminde Osmanlı tüccarlarından bir grubun İstanbul’da yaşadığını ve Bizans İmparatorunun bu kişiler için bir kadı istediği bilinmektedir. Zaviyeler, sağladıkları güvenli 6. Ünite - Osmanlı Kültürü 131 bir konaklama ve verdikleri yiyecek ile iki toplum arasında sosyal bir mekân işlevi görmekte ve çevrelerini kontrol etmekteydi. Osmanlı Beyleri zaviyeli camileri kendi külliyeleri içinde inşa ettirmekteydi. Ancak İmparatorluk düzenine geçilip merkezi bir yönetim kurulduktan sonra bu tür kurumlara gereksinim duyulmamıştır. Babai -Kalenderi dervişlerinin ve dini içerikli destansı halk edebiyatının hâkim olduğu bu zaviyeler yerine merkezi yönetimin sistemli organizasyon örneğini alarak kurumsallaşan tekkeler gelmiştir. Halk arasında hâkim olan bu hem dini hem de destanlara bağlı hikâyelerin kökeninde Türklere özgü Manas ve Dede Korkut hikâyelerinden parçalar olduğu kadar Kuran’ı Kerim den veya hadislerden kaynaklanan hikâyeler de vardı. Tanrılar, evrenin yaratılışı, insanın türemesi ve gelecek konularına bağlı hikâyeler yaygındı. Bu hikâyelerde kendine göre yaratılmış ve kurgulanmış masalımsı bir hayali zaman ve mekân kavramı vardı. Kutsal ağaçlar (zeytin, incir, hurma), kuyular, kişileştirilmiş pınarlar, ulaşılması olanaksız Kaf Dağı, kutsal sayılar, tılsımlar, insan gibi davranan cinler ve melekler, mitolojik yaratıklar, gezegenler ve burçlar, peygamber veya kutsal kişilerin mucizeleri, dinsel kahramanlık hikâyeleri pazarlarda, hanlarda, zaviyelerde anlatılan hikâyeler arasındaydı. Leyla ile Mecnun, Yusuf ile Züleyha sevilen hikâyelerdi. Bu destanlar ve hikâyeler okumuş üst kesimde de sevilmekte olup Klasik Osmanlı döneminde çokça resimlenerek el yazmalarında görülecektir. Halk şiiri ise sade yazılmış dörtlüklerle gerçek günlük yaşam içindeki aşkı veya haksızlıkları anlatan birey-şairin görüşlerini dile getirmekteydi. Medreselerde de ilk önceleri daha çok insani ve tabii bilimler okutulurken dini bilgilerin okutulması zamanla artmıştır. Zaviye ve Tekkelerdeki eğitim ise daha çok tasavvuf geleneğinden kaynaklanan bir “manâ” eğitimi alanı olmuştur. Bu alan insan varlığına bağlı olarak iyilik ve güzellik kavramlarının nesnel dünyada nasıl dışlaştırıldığını ve insan varlığının içinde kendiliğinden bulunan bu varoluş biçimlerinin Mutlak varlık tanrıdan gelen özellikler olarak nasıl tekrar onunla özdeşleşmesi ise nefsini (özvarlığı) ilahi aşk ile doldurması anlayışı üzerine kurulmuştur. Seyyid Battal Gazi, Hacı Bektaş tekkelerinin geçirdiği değişiklikler bu sosyal dönüşümün örneklerini oluşturur. Resim 6.3 Mehmed Siyah Kalem, Dans Eden İblisler (Topkapı Sarayı Müzesi) 132 Kültür Tarihi Zaviyeler ile beraber kentlerin gelişmesinde rol oynayan ticaret yapıları arasında şehir içi hanları ise, ticaretin Selçuklu dönemine oranla farklı bir biçimde ele alındığını ve geliştiğini gösterir. Aslında Selçuklu döneminde Konya merkez olarak yoğun bir ticaret hayatı vardı. Özellikle transit ticareti ve uluslararası ticaret kervanlar HALK EDEBİYATI Türk Halk Edebiyatı halkbilimcilere zengin bir kaynak oluşturmaktadır. Bugün bile bir halk kahramanı ve uluslararası bir isim olan Nasreddin Hoca’yı (13.-14.yy) unutmamak gerekir. Keskin zekâsıyla, “taşı gediğine koyan” özgün söylemiyle, insanların toplum, siyaset, aile, ticaret ve dostluk-komşuluk ilişkilerini hicvederek güldüren ama aynı zamanda düşünmeye sürükleyen bu isim, toplumumuzda mizahın efsanevi ismi olmuştur. Fıkralarındaki birey (eşeği, kendisi ve diğerleriyle macerası), toplum (hocalar, cemaat, pazar yerleri), din (riyakarlık), adalet (kadılar) imajı aynı zamanda tarihsel belge niteliğindedir. Halk şiiri ise, Oğuz Türklerinden beri saz eşliğinde diyar diyar gezen şairlerin söylediği şiir türüdür. Anonim kahramanlık ve halk destanları da bu türün özünü oluşturan eserlerdir. Zaman içinde Aşık Edebiyatı, Tasavvufi Halk Edebiyatı, Tekke Edebiyatı gibi türlerle zenginleşmiştir. Halk şiirinin dili halk dilidir, temaları aşk, ölüm, gurbet, ayrılık, doğa sevgisi ve güzelliği ama aynı zamanda kahramanlık, yiğitlik, barış duygularıdır. Ancak bu duyguları içten gerçekçi bir tarzda dile getirmek ve özgün olabilmek esastır. Bu çerçevede Karacoğlan (16.yy.), yalın, temiz şiir diliyle edebiyatımıza yepyeni bir anlayış getirmiş, türkülere ve tüm şair kuşaklarına esin kaynağı olmuştur. Pir Sultan Abdal ise (16.yy.) döneminin siyasal ayaklanmalarını desteklemiş ve buna Alevi-Bektaşi geleneğindeki şiirleriyle katılmış ama eski dostu Sivas Valisi Hızır Paşa tarafından idam ettirilmesiyle siyasi edebiyatımızda sembol bir isim olmuştur. Halk edebiyatı çizgisinde Tasavvufi - Tekke Halk Edebiyatı içinde sınıflandırılan Hacı Bayram Veli (1353-1429) tasavvufu iyi bilen (mutasavvıf), dünyayı reddetme yerine onu imar etme anlayışıyla çalışmaya teşvik eden, imece hayatı savunan, İslamiyet’in öğretilerini günlük hayata uygulanmasını sağlayan nasihatleriyle ünlü bir şairdir. Âşık Edebiyatı içinde anılan âşık (vurgun, tutkun anlamına gelir), Anadolu coğrafyasında 16. yy’dan itibaren görülen ve Türk Halk Edebiyatı içinde yer alan şair tipidir. Âşıklar genellikle bir usta âşığın yanında bilgilenerek atışmalara katılırlar ve uygun dörtlük söyleyemeyen âşığın susmasıyla atışma sona erer. Âşık edebiyatında koşma, semai, destan, vb. türler vardır. Âşık genelde bir mahlas (takma isim) alır. Köroğlu (16.yy.) gibi. Âşık geleneği günümüzde yerel ve evrensel siyaset, çevre sorunlarını işleyen temalarla geleneğini sürdürmektedir. 19.yy.’da Âşık Emrah, yakın tarihimizde şiirleri rock ya da pop müzik tarzında da söylenen Aşık Veysel (1894-1973) önemli halk şairlerimizdendir. DEDE KORKUT DESTANI: Kitaptaki hikâyeler tarih boyunca dilden dile, anlatıcıdan anlatıcıya aktarılan bir sözlü gelenek ürünüdür. Ancak 16. yüzyılda yazılı olarak basılmıştır. Dede Korkut karakteri, destanda, bilge-veli bir kişi olarak ortaya çıkar. Keramet sahibi olduğuna inanılır ve Oğuzlar sorunlarını ona danışır. Gelecekten haberler verdiği söylenir. Ozan kimliğindedir, söz ustasıdır ama aynı zamanda Orta Asya inancında kam’dır. İçinde yer alan hikâyelerden Deli Dumrul’un Azrail ile karşılaşması ve diyalogu, hayalgücü ve epik diliyle günümüzde birçok yazar ve sanatçıyı etkilemiş, eser dans, opera olarak sahnelenmiştir. 6. Ünite - Osmanlı Kültürü 133 ile yapılmakta ve bunların güvenliğinin sağlanması devletin görevleri arasındaydı. Bu nedenle çok sayıda inşa edilen kervansaraylar hem konaklama ve koruma görevlerini yerine getirirken kervanların gelmesiyle çevrelerinde kurulan pazarlarla bölge ticaretine hareket getiriyordu. Aynı zamanda kentlerin dışında yer alan meydanlarda da pazarlar kurulurdu. 14. ve 15. yüzyıllarda Tokat, Bursa gibi Osmanlı kentlerine baktığımız zaman kısa sürede şehir içi hanlarının inşa edilmesiyle malların toptan ve perakende satışlarının yapıldığı yerlerle karşılaşmaktayız. Hanlar “Koza Han” gibi malların isimleri ile tanınmaktaydı. Kervanların rahatlıkla mallarını boşaltabilmeleri için büyük avluları olan bu yapılar, avlunun etrafında iki katlı olarak inşa edilirdi. Revaklı bir bölüme açılan alt kat odaları malların depolanması için kullanılır, yine revaklı bir bölüme açılan üst kat odaları ise pencereleri ve ocakları olan birimler olarak tüccarlar tarafından ofis olarak kullanılıyordu. Kentlerde şehir içi hanlarının bulunduğu bölge ticaret alanı olarak gelişir, konutlar ise ticaret alanının dışında bulunurdu. Ticaret yapıları beyliğin gelişme hızına göre 15. yüzyıldan sonra çeşitlenmeğe başladı. Yıldırım Beyazıd döneminde inşa edilen Bursa Bedesteni bunlardan biridir. İçerisinde ipekli kumaş, halı ve altın gibi kıymetli malların satıldığı Bedesten aynı zamanda kentin bankası ve borsası gibi kullanılırdı. Gizli taş bölümleri bulunan bu yapılarda tehlike anlarında veya yangınlarda altın ve para saklanırdı. Yüzyıllar boyunca değişmeyen bir plan tipi gösteren bu tür yapıların kapıları geceleri kilitlenir gündüzleri açılırdı; etrafında dükkanlar oluşurdu. Arasta ve Kapalı Çarşılar Osmanlının ticaret kültürünü gösteren yerlerdi. Arastalar bir sokağın iki yanında yer alan dükkânlardan oluşurdu. Bu dükkânlarda esnaf buğday, arpa gibi belirli bir malı veya dükkânında ürettiği ayakkabı, eğer vb... eşyaları hem üretmekte hem de satmaktaydı. Ticaret merkezini oluşturan kentsel doku özellikleri halen Osmanlı tarihi coğrafyası içerinde yer alan birçok bölgenin kentlerinde görülebilmekte veya çok da değişmiş olsa bile yer yer algılanabilmektedir. Görüldüğü gibi ticaret merkezleri çok hareketli ve renkli yerlerdi. Şehir içi hanlarına her türlü yabancı tüccar da gelmekteydi: Arap, Hintli, İtalyan (Venedik, Ceneviz). Hanların onarımları sırasında ele geçen para örneklerinden bu tüccarların hangi ülkelerden geldiğini anlamaktayız. Bursa ipeklileri kapışılan bir maldı ve kısa zamanda Venedikliler tarafından taklit edilerek orada dokunmaya başlandı. İpek kozaları Bursa’da üretilir ve satılırdı. Bu renkli ortam sosyal yaşama da yansımaktaydı. Ancak insanlar nasıl giyiniyordu, kadınlar nasıl süsleniyordu, ne tür yemekler yeniyordu bu konuları ne yazık ki fazla bilmiyoruz. 14. yüzyılda Anadolu’da dolaşan İtalyan casuslar yollarda karşılaştıkları Türkmen ailelerle dürüm yiyip ayran içtiklerini anlatmaktadırlar. İnsanların buluştuğu sosyal bir mekân olan hanlar ve diğer ticaret yapıları kentin merkezini ve canlılığını da gösterirdi. Buralarda sözlü edebiyatın, efsane anlatımlarının, halk kültüründen kaynaklanan popüler ifade biçimlerinin yaygın olduğunu düşünebiliriz: Tiyatro grupları hem, bu dönemde hem daha sonraki dönemlerde de kalabalık pazar yerlerinde oyunlarını oynardı. Ancak bu sözlü edebiyat veya efsaneler hakkında da fazla bilgilere sahip olmamamıza rağmen bunların o dönem toplumlarını anlamak için kullanılması gereken kültürel veriler olduğu açıktır. Örneğin bunların çoğunda bir rüya geleneği vardır. İleride gerçekleşecek olan önemli olayları yapacak kişi muhakkak o olayı rüyasında görür. Böylece o davranışı için metafizik bir arka plan hazırlanmış olur. Destanlar genellikle derleme hikâyelerden oluşur ve zaman içerisinde bunlara eklemeler yapılır. Benzer bir biçimde zaviyeMenakıb-ı Sarı Saltuk/ Saltukname, Battalname, Danişmendname bunlar içerisinde en çok bilinenlerdi. Cihad ve gazi geleneğini canlandıran bu destanlardaki kahramanlar alp ve alperenlerdi. 134 Kültür Tarihi lerde de dini kökenli hikâyelerin sözlü olarak anlatıldığı ve devam ettiği; popüler kültür öğeleri ile dini hikâyelerin yer yer karıştığını da düşünebiliriz. Eğitim görmüş kişiler tarafından desteklenen kültürel ortam ise daha çok İran’dan gelen yazılı kültüre dayalı bir alandı. Aslında Arap -İslam kültürü ve özellikle bunun Orta-Asya ‘da yayılmış olan biçimi, İran bölgesinde oluşan sentezlerle belirli bir ortak kültürel düşünsel alanı Orta Doğu’da ve İran’da zaten yıllardır oluşturmuştu. İslam kültürünün içinde de Arap düşünürleri ve ilim adamlarının görüşleri dahil edilmişti. Fars kültürü yüksek bir kültür olarak Türkmen beylerin bilmediği bir kültürdü. Bu kültürü elde edebilmek için Selçuklu-İran merkezlerindeki âlim ve şairleri kendi beyliklerine çekebilmek için uğraşmışlardır. Yüksek kültür bir saygınlık konusu oluşturduğundan beyler bu konuyu önemsemişler ve saraylarında yanlarına aldıkları, beraber sohbet ve arkadaşlık ettikleri “musahib şairler “ aracılığıyla bu kültürü öğrenmeğe çalışmışlardır. Bu âlimler ve şairler de 12. ve 13. yüzyıllarda yazılan Arapça ve Farsça birçok kitabı, 14. ve 15. yüzyıllarda tekrar tekrar kopyalamış, kısaltmış, çevirmiş veya şerh etmişlerdir. Nasihatname niteliğinde olan bu kitaplarda yöneticinin nasıl olması gerekliliği (mert yaradılışlı, yüce gönüllü, yiğit) hakkında da bilgi vardır. Matematik, Astroloji, Tıp gibi konularda çalışanlar da eğitimlerini Mısır, Horasan veya Bağdat gibi kentlerde yapmakta, sonra gelip Osmanlı veya diğer beylerin hizmetine girmekteydiler. Arap-İslam ve Selçuklu-Fars kültürünün Osmanlı yüksek kültürünün oluşumunda etkisi çok fazladır. 15. yüzyıldan sonra bu ortam hakkında daha fazla bilgiye sahibiz. Özellikle Germiyan Beyliğinde bulunan birçok şair Yıldırım Bayezıt’ın Germiyanoğlu Beyinin kızıyla evlenmesi sonucu Beyliğin çeyiz olarak Osmanalıya geçmesi, kültürel alt yapı ve birikimin de Germiyan Sarayından Osmanlı Sarayına aktarılmasını kolaylaştırmış, Bayezıd’ın Timur’a yenilmesinden sonra da Bayezıd’ın oğullarının saraylarına dağılmışlardır. I Murat bu düğünü bir güç gösterisi olarak kullanmış, düğün hem Osmanlının başkenti Bursa Sarayında hem de Germiyanoğullarının başkenti Kütahya’da kutlanmış ve Osmanlılar kız almağa Kütahya’ya gitmişlerdir. Bu dönemde Şair Ahmed’in İskendernamesi yazılan eserler içerisinde en değerli olanlardan biridir. Çelebi Mehmet döneminde ise ansiklopedik içerikli eserler artmış ve bunlar kopyalanarak Sultan’a sunulmuştur. Sultan II. Murat zamanında sarayda gelişmeye başlayan edebiyat ve düşünce alanı ise klasik dönem Osmanlı kültürünün oluşmasını hazırlamıştır. Müzik teorisi üzerine iki tezkere yazdıran II. Murat, fıkıh, dilbilim ve devlet idaresi üzerine Farsçadan önemli çeviriler yaptırmıştır. Ayrıca Yazıcızade Ali’ye Tarih-i Al-i Selçuk (Oğuzname) diye bir kitap yazdırmış, aynı kişinin kardeşi de İslam dinine ait temel bilgileri halkın anlayacağı bir dilde sade bir Türkçe ‘ye çevirmiştir. Şiir sanatına özellikle önem veren II. Murat, sarayında işret meclisleri düzenlerdi. Bu meclislerde Sultan, şairler ve âlimler ile buluşur, özel düşüncelerini bu kişilerle paylaşır, yenir, içilir ve şiirler söylenirdi. Tasannu yani edebi sanatlara artan ilgi Fatih döneminde de devam etmiştir. Kitap sanatının bir üst kültür öğesi olarak ortaya çıkışı da sonraki dönemde daha iyi görülecektir. Böylece Osmanlının Beylik döneminde yeni kentler kurulup zaten var olanlar da değişikliklere uğrarken yeni ve karma bir kentsel nüfus oluşmakta, bu nüfusun yaşayacağı fiziksel ortam oralarda yaşayan iş gücü sahipleri ve zanaatçılar yanı sıra değişik yerlerden gelenler tarafından da oluşturulmakta, dini destanlara dayalı bir halk kültürü yanı sıra, Arap-İslam ve Fars kültürü etkisinde yeni bir Osmanlı üst kültürü oluşmaktaydı. Mercimek Ahmet’in çevirdiği Kabusname bu tür bir eserdir. 6. Ünite - Osmanlı Kültürü 135 OSMANLI KÜLTÜRÜ: KLASİK DÖNEM Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u almasıyla beraber Osmanlı Devletinin Beylik düzeyinden İmparatorluk kurumsallaşmasına girdiği kabul edilir. Her ne kadar II. Murat döneminde başkent Edirne’de bu düzenlemelerin ilk örnekleri görülse de, Osmanlı toprakları arasında bir ada gibi kalmış olan Konstantinopolis kentinin alınması, kentin Doğu Roma’nın başkenti olarak yüklendiği anlamlar ve simgelerin devam eden varlığı bu yeni döneme yön verecektir. Fatih’in bilgisi, kişiliği, eski Doğu ve Batı Roma topraklarını birleştirme isteği, kültüre verdiği önem ve oluşturmaya çalıştığı yeni imparatorluk imgesi bu dönemi daha sonraki dönemlere oranla farklı kılacaktır. Fatih Dönemi Bilim, Kültür, Sanat ve Mimari Fatih Sultan Mehmet döneminde İstanbul’un alınmasından sonra oluşan yönetim değişiklikleri sanatsal faaliyetleri de etkilemiştir. Fatih öncesinde oluşmaya başlayan devşirme ve kul sistemi, Fatih Döneminde Osmanlı idari sistemi içinde çok daha fazla etkin olmaya başlamış ve daha önceki dönemlerde görülen Müslüman - Türk ailelerinin gücünün Çandarlı’nın katlinden sonra tamamen ortadan kaldırılmasıyla, yönetici sınıf Padişahın kulları olan devşirme kökenli kişilere geçmiştir. Hıristiyan ailelerden alınarak Osmanlı kimliğine göre yeniden biçimlendirilen devşirme kökenli yöneticilerin ortak bir ifade dili oluşturmaları kaçınılmazdı. Dolayısıyla Fatih döneminde oluşmaya başlayan saray atölyeleri ile gelişecek olan klasik dönem üslubunun destekleyicilerini ve tüketicilerini başta bu grup oluşturmaktaydı. MEHTER MÜZİĞİ: 14.yy’dan Yeniçeri Ocağının kaldırılmasına (1826) dek sürdürülen ve çalgılarıyla (kös, davul, çevgan, zurna, zil, nakkare), besteleriyle (ritmik sistem ve usulleriyle peşrev, semai gibi geleneksel sanat müziğinin izlerini taşır), bestecileriyle, sağ ayak yürüyüşüyle başlayan görkemli korosu ve topluluğuyla heyecan verici coşkulu bir üsluba sahiptir ve askeri müzik türü içinde yer almasına rağmen, Avrupa müziğini (örneğin Mozart’ı) etkileyerek “alla turca” (alaturka) stilin doğmasına yol açmıştır. Resim 6.4 Konstantinopolis Buondelmonti Haritası- 15. yy (Osmanlı öncesi) 136 Kültür Tarihi Fatih, İstanbul’u aldıktan sonra, günümüzde Beyazıd Meydanı olarak bilinen yerde bir Saray inşa ettirdi. Ancak kısa süre sonra, Edirne Sarayında görülen aynı eksen üzerinde yer alan avlular ve avlu etrafında bağımsız yapılardan oluşan plan ve organizasyonu yineleyen yeni bir sarayı ise Sarayburnunda, bir bölümü eski Bizans Sarayının da üstüne gelen bölgede inşa ettirdi. Üç avlu ve kendi adına yaptırdığı Fatih Köşkü ile ilk çekirdeği atılan yeni yönetim yeri, 19. yüzyıldan sonra Topkapı Sarayı adı ile özdeşleşti. Kanuni Sultan Süleyman zamanında haremin Topkapı Sarayına taşınmasıyla, Eski Saray emekli cariye ve gözdeler ile oğulları tahtan düşmüş valide sultanların yaşadığı bir mekân oldu. Fatih Sultan Mehmet, Osmanlı varlığı ile Akdeniz dünyasını, diğer Akdeniz ülkeleri ile beraber paylaşmaktaydı. Akdeniz hâkimiyetini elde tutabilmek için özellikle Venedik ile savaşmıştır. İstanbul’u almadan önce Venediklilerin Bizans’a yapabilecekleri yardımı engellemek için gözetleme amacıyla Rumeli Hisarını inşa ettirmiştir. Top kullanmasıyla teknolojik üstünlük sağlayan Osmanlılar bu gücü yaygın bir biçimde kullanmışlardır. Top kullanımı bu dönemden sonra kale inşaatlarının tipini de değiştirmiştir. Akdeniz bölgesinde İtalyanların 15. yüzyılda savunma için başlattığı kuleler 16. yüzyılda Fransız saraylarında da kullanılmıştır. Bu yuvarlak kuleler Osmanlı kalelerinin de özelliğidir. Fotoğraf 6.4 Topkapı Sarayı Fotoğraf 6.5 Rumeli Hisarı - Boğazkesen 6. Ünite - Osmanlı Kültürü 137 Osmanlı Akdeniz ticareti ve ulaşımını kontrol edebilmek için Venedik Cumhuriyetinin elindeki kaleleri ele geçirmeğe çalışmıştır. Batı Roma’nın devamı olan Papalığın Katolik dünyasına karşı, Osmanlı topraklarında egemen olan Ortodoks dünyasını destekleyen Fatih, İstanbul’u aldıktan sonra Ortodoks patrikhanesinin devamı için tüm garantileri vermiştir. Ayasofya’nın dışında çok az sayıda kilise onun zamanında camiye çevrilmişti. Bu yapının da bakımı ve kullanımını sağlayabilmek için vakıf sistemi içerisine dahil etmiştir. Camiye çevrilen Ayasofya, daha sonra Fatih tarafından inşa edilecek Topkapı Sarayı’na da yakın olduğundan, Padişahlar tarafından Cuma namazı için kullanılan önemli bir yapı olmuş, II. Selim, III. Murat ve III. Mehmet’in türbeleri bu yapının yanına inşa edilmiş, daha sonra kütüphane, muvakkithane, sıbyan mektebi gibi yapılar da eklenerek bir Osmanlı külliyesine dönüşmüştür. Osmanlı İmparatorluğu sınırları içinde farklı dinlerden cemaatlere karşı nasıl bir din politikası güdüyordu? Öte yandan, kenti İslami bir devlet merkezi yapabilmek için İslami bir kutsal mekâna da gereksinim vardı. Arapların 8. ve 9. yüzyıllarda İstanbul’u kuşatmaları hatırlanmış ve bu kuşatmalar sırasında Hz. Muhammed’i görmüş, onun konuşmalarını dinlemiş olanlar anlamına gelen sahabeşerin mezarları araştırılmıştır. Bunlar içerisinde en önemlisi Ebû Eyyûb el-Ensârî dir. Hz. Muhammed’in soyuna bağlanır, onun bayraktarı olmuştur. Fatih’in hocası Akşemseddin tarafından bulunduğu söylenen mezarının üstüne Fatih önce bir türbe, daha sonra da yanına bir cami yaptırmıştır. Bu alan hanedan için önemli bir yer olmuş, yeni padişah olan sultanlar kılıç kuşanma merasimleri için Eyüp Sultan türbesine gitmişlerdir. Böylece Hz. Muhammed soyundan gelmeyen Osmanlılar, İslami bir hanedanlığın başı olarak peygamberle bir bağ oluşturmuşlardır. Halifelik Osmanlı hanedanına geçtikten sonra da soy ağaçlarını Hz. Muhammed’e bağlamışlardır. Fatih Sultan Mehmet Akdeniz dünyasında elde ettiği hâkimiyet ve gücü görsel olarak ifade etmek için ise İtalyan sanatçıları kullanmıştır. Osmanlı padişahları kendilerini imzaları olan ve resmi evrak üzerine yazılan tuğraları ile temsil ederlerdi. Oysa Fatih buna ek olarak Akdeniz dünyasının alışık olduğu görsel bir dil kullanmak istemiş ve imgesinin Akdeniz bölgesinde dolaşmasını sağlamak için portresinin olduğu madalyonlar döktürmüştür. Constanzo di Ferrara tarafından yapılan yağlıboya portresi ve madalyonu Fatih’i ileri bir yaşta göstermektedir. MaFotoğraf 6.6 Ayasofya MüzesiBatıdan doğuya görünüm. 1 138 Kültür Tarihi dalyonun bir yüzünde Fatih profilden, diğer yüzünde tüm yöneticiler gibi at üzerinde gösterilmiştir. Bu model 1438 yılında sanatçı Pisanello tarafından Bizans İmparatoru Paleologusu at üstünde gösteren betimleme ile aynıdır. Bu madalyonun bir örneğinin Fatih’in koleksiyonunda olduğu düşünülmektedir. Böylece daha önceden bilinen bir güç simgesi imgeyi kullanan Fatih, Osmanlı Sultanı olduğu kadar, Doğu Roma’ nın da başı olduğunu görsel olarak vurgulamaktadır. Zaten fermanlarının başında kendisini Osmanlı kadar Doğu Roma’nın kralı olarak da tanımlamaktadır. Ressam Gentille Bellini tarafından yapılan portresi (Bkz. Ünite 5) ise National Gallery’de (İngiltere) bulunmaktadır. Bellini’nin yaptığı portrelerden sonra Sinan Bey de Fatih’in bir portresini yapmış, öğrencisi Şiblizade Ahmed ise Fatih’in gül koklarkenki ünlü portresini yapmıştır. Ayrıca Bellini’nin yeni sarayın (Topkapı Sarayı) duvarlarını freskolar ile bezediği de bilinmektedir. Fatih Döneminde yeni sarayda oluşmaya başlayan atölyelerde sanatçıların kökenleri bakımından zengin bir çeşitlilik vardı. Tüm iktidar sahibi sultan ve kralların yaptığı gibi Fatih Sultan Mehmet de sanatçıları sarayında toplama girişiminde bulundu. Beylikler Döneminden farklı olarak Fatih Döneminde sarayda Nakkaşhanenin oluşmaya başladığını görüyoruz. Gentile Bellini (1429-1507) Rönesans döneminde Venedik’te yaşamış İtalyan bir ressamdır. 1478 yılında Venedik Cumhuriyeti tarafından Fatih Sultan Mehmet’in portresini yapmak üzere İstanbul’a gönderilmiştir. Elyazması kitaplara minyatürler yapan, onları tezhiple bezeyen, ayrıca yapıların duvar nakışlarını yapan kişilere nakkaş denirdi. Resim 6.5 Sinan Bey’in öğrencisi Şiblizade Ahmed’e atfedilen gül koklayan Fatih Portresi Albüm, Topkapı Sarayı Müzesi H. 2153 y.10a 6. Ünite - Osmanlı Kültürü 139 Kitap sanatı başlı başına önemli bir alan oluşturuyordu. Bilginin yazılı olarak aktarılabileceği kitaplar, el yazması olarak hazırlanırdı. Bunun için kağıt sayfalar önce sulu alçıyı anımsatan bir bileşim ile ahırlanır, yani deliklerinin geçirgenliği azaltılır ve sayfa perdahlanarak düzleştirilir, sonra sayfa düzeni belirtmek için altınsuyu veya varakla çerçeveler çizilerek yazının ve resmin geleceği yerler birbirinden ayrılır, sayfa kenarına tezhipçiler dönemin üslubuna göre bezemeler yapar, hattatlar yani güzel yazı uzmanları metni yazar, nakkaşlar da minyatürleri resimlerlerdi. Sonra bir araya getirilen sayfalar dikişle birleştirilir, deri veya karton kapaklarla ciltlenirdi. Ciltlerin iç kısmına ebru ile bezenmiş sayfalar veya boyalı bezemeler yapılır, ciltler ayrıca baskı tekniğiyle ve altın yaldızla süslenirdi. Tüm bu işlemler için her biri ayrı uzmanlığı olan kişiler çalışır, dolayısıyla kitaplar tek örnek olarak çıkardı. O nedenle minyatürlü ve tezhipli el yazmalarının değeri büyüktü. Hat sanatı (“hat” sözcüğü Arapçada çizgi anlamına gelir), güzel yazı yazma sanatıdır. Kuran’ı Kerim’in deri üzerine yazılması ile başlamış, zamanla köşeli veya yuvarlak hatlar yazılan iki tip çıkmış, çiçeklerle bezenerek uygulanan örnekleri de olmuştur. Tanrının buyruğunu yansıtan kitap olarak kutsal değeri fazla olduğundan hattatlar diğer sanatçılara oranla toplumda daha önemli bir değere sahip olmuşlardır. Minyatürler ise bir el yazmasında anlatılan bilgileri veya hikâyeleri betimleyen küçük boyutta resimlerdir. Konuları kitap içinde yazılanlardan kaynaklanır. Metin içerisine ve tek sayfa olarak yapılan bu resim geleneği, İran kitap sanatından Osmanlıya gelmiştir. Tarihi konuların, dini hikâyelerin, savaşların, anlatıldığı bu minyatürler iki boyutlu resimlerdir. Üçüncü boyut ve hacim bu üslupta gösterilmez. Anlatım dili tıpkı şiirde olduğu gibi belirli kalıplarda düzenlenmiştir. Genellikle çerçeve içerisine alınan kompozisyonda, Sultan veya önemli kişi kompozisyonun ortasında ve büyük olarak resmedilir. Diğer kişiler de etrafında sıralanır. Minyatürlerde dikey perspektif kullanılır, yani hikâyede mekân kurgusu alttan üstte doğru çizilir. Böylece minyatürün alt kısmı bakana göre minyatürde betimlenen mekâna Resim 6.6 Vakıf Eserleri Müzesi Ankara Kaynak: http://www.vgm.gov.tr/_Resimler/Genel/muze/ankara/32.JPG http://www.vgm.gov.tr/_Resimler/Genel/muze/ankara/29.jpg 140 Kültür Tarihi en yakın kısım, üstü kısmı da bakana göre en uzak kısmı oluşturur. Bu anlatım biçiminde kurguyu yorumlamak biraz da izleyene kalmıştır. Yani betimlenen ve aktarılan bilgi kadar bakanın da eklediği ve boşlukları doldurduğu bilgisi vardır. Böylece önemli olan resimde kurgunun gerçekçiliği değil konunun ayrıntılı bir gözlemle aktarılmasıdır. Anlatım bakanın gördüğüyle özdeşleşmesi yani mimetik değil, konuyu temsili bir biçimde görmesidir. O nedenle 16. yüzyıl nakkaşlarından Matrakçı Nasuh’un İstanbul çizimi içerisinde yer alan Topkapı Sarayı’nı gösterirken üçüncü avluyu gerçekte olduğu gibi diğer ikisini arkasında göstermemesi önemli değildir. Önemli olan sarayın üç avlusu olmasıdır. Minyatürlerde renkler de sayfa üzerinde eşit görünümde dağılır, renklerin genelde simgesel bir anlamı yoktur. Fatih döneminde Nakkaşhanenin kurulması ve orada değişik ülkelerden gelen nakkaşların çalışması yeni bir resim, tezhip ve bezeme anlayışının oluşmasına neden olmuş ve böylece saraya özgü bir sanat ve üslupların oluşması başlamıştır. Bu ortak bezeme dili saraya özgü her türlü imalat üzerinde kullanılmaya başlamıştı. Ayrıca Sultan’a tek tek hediye edilen farklı resimler de bir albüm niteliğinde toplanmaktaydı. Çini mürekkeple çizilen bu siyah beyaz desen niteliğinde ve tek sayfa resimler, 17. yüzyılda tek figürlü resimler olarak moda olacak ve albüm resimleri olarak bilinecektir. Resim 6.7 Matrakçı Nasuh, Beyan-ı Menazil-i Seferi Irakeyn, İstanbul 16. yüzyıl ilk çeyreği 6. Ünite - Osmanlı Kültürü 141 Fatih Sultan Mehmet, antik Yunan ve Roma dönemi eserlerini de Yeni Sarayda toplayarak koleksiyon oluşturmaktaydı. Fatih ve dönemini Yunanca yazmış olan Fatih’in tarihçilerinden Rum asıllı Kritovulos “Yunancadan Arapçaya çevrilmiş olan eserleri okur, bilginlerle bunları tartışırdı. Özellikle Yunan filozof Aristoteles ve Stoik felsefe ilgisini çekerdi” der. Aristoteles düşüncesi Akdeniz dünyasında uzun süre hâkim olmuş bir düşüncedir. Rönesans döneminde Neo-Platoncu düşünceyle beraber 19. yüzyıla kadar etkileri devam etmiştir. Maveraünnehir doğumlu ve Bağdat’ta eğitim gören düşünür Farabi (870-950) ise bu düşünürü İslam felsefesi ile birleştirmeye çalışmıştır. Farabi’nin düşüncesi Aristo felsefesine dayanan akılcı bir felsefedir. Aristo’ nun aklı temel alan akıl yürütme (usavurma) yöntemini kullanarak felsefe ile İslam dinini uzlaştırmaya çalışmıştır. Aklın, edindiği bilgilerle iyiyi kötüden, doğruyu yanlıştan, güzeli çirkinden ayırabildiğini söyler. İnsan için en yüksek erdemin bilgi olduğunu belirtir. Stoikler ise günlük duygularla ve olaylarla nasıl başedilmesi gerektiğini anlatan kişilerdi. O nedenle daha popüler bir felsefe dile getirmekteydiler. Farabi Türk-Osmanlı düşüncesinde sistematik felsefeyi yansıtan önemli bir isimdir. Farabi’nin düşüncesi üzerine araştırmalar yapınız, Dolayısıyla büyük Türk ve Arap bilginleri kendilerinden önce var olan düşünce ve bilgi birikimini yukarıda sözü edildiği gibi kendilerine göre yorumlamışlar ve/veya eleştirmişlerdir. Fatih’in emriyle Türkçeye çevrilen eserlerden biri de, bir kopyası Süleymaniye Kitaplığında bulunan, İslam Medeniyetinde Batlamyus adıyla bilinen Ptolemeius’un “Geographike Hiphegesis” adlı coğrafya kitabının “el-Coğrafya fi el-Mamure min el-Ard” ismiyle Yunancadan Arapçaya yaptırdığı tercümesidir. Fatih bu kitabı Trabzon Rum İmparatorluğunu aldığı zaman kendisine esir düşen dönemin filozof, filolog ve ilahiyatçısı Georgios Amirutzes ve oğluna çevirtmiş ve onunla birlikte incelemiştir. Fatih Sultan Mehmet, Yunan ve Latin kültürüne yakın olduğu kadar Osmanlı dünyasının içinde bulunduğu İranTürk kültürünü de destekliyordu. Hatta İran kültürü ve İran kökenli yazarlar bu dönemde yeğlenmekteydi. Semerkant’tan astronomi ve matematik bilgini olan Ali Kuşcu’yu getirmişti. Kuşçu, Fatih Medresesinin programlarını düzenlemiş ve orada dersler vermişti. Semerkant, Herat, Tebriz, Delhi Timurlu soyundan gelenlerin merkezleriydi ve Osmanlı Sultanları buralardan bilim adamları ve sanatçıları kendi başkentlerine çekmeğe çalışıyorlardı. Fatih ve II. Beyazıt İranlı büyük şair ve mutasavvıf Molla Cami’yi İstanbul’a getirtmek için çok uğraşmışlardır. Fatih kendisi de Avnî mahlasıyla şiirler yazardı. Bizans’ın son yıllarında fakirleşen ve sönükleşen İstanbul’u yeniden canlandırmak isteyen Fatih, Bursa’nın tüccarlarını İstanbul’a çekmeye çalışmış, azalan nüfusu çoğaltmak için zorunlu göç ile Anadolu’nun birçok yerinden İstanbul’a gruplar halinde yeni nüfusun gelmesini sağlamıştı. Kentte büyük kapsamlı ve planlı müdahaleler ile kent dokusu da değişmeye, Bizans dönemi forumları dolmaya başlamıştı. Surlarının gücüne güvenen kentte bir içkale olmadığını gören Fatih Yedikule’yi yaptırmış, yukarıda sözünü ettiğimiz yeni sarayını bir hanedan sarayı olarak inşa ettirmiş ve kendi adına Fatih Külliyesini yaptırmıştır. Geometrik bir düzen içerisinde tasarlanan bu Külliye, Bursa geleneğindeki gibi yapıların farklı sokaklarda ve düzende yer alması yerine, daha önceden planlandığı belli olan ve ona göre yapıların yerlerinin işlevlerine göre bir düzen içeriBeylikler dönemine oranla daha kozmopolit bir kültür anlayışının hâkim olduğu Fatih döneminde, Türkmen kültürü de halk arasında devam etmekteydi. 142 Kültür Tarihi sinde belirlendiği mantıksal bir çerçeve içerisinde yer alır. Kent planında önemli bir müdahale oluşturan bu külliye anıtsallığı ve yaygınlığı ile dikkat çeker. Bu düzenin en önemli yanlarından biri anıtsal selatin camisinin (padişahlar tarafından yaptırılan camilere verilen ad) külliyenin merkezinde ve İstanbul coğrafyasını oluşturan tepelerden birinin üstünde yer alması, diğer yapıların da bu coğrafyayı bozmadan eğimlerden yararlanarak yapıları adeta kademeli olarak yerleştirmesidir. İlk özgün örneğini bu külliyede gördüğümüz düzenleme, caminin ilk yapılışında görülen merkezi plan şeması ile de Fatih döneminden sonra yapılacak olan İstanbul külliyelerine örnek oluşturur. Kendi içersinde bir mikro dünya oluşturan bu yapı topluluğu içinde darüşşifa ve imaret gibi kimi yapılar aynı zamanda dışarıdan gelenler tarafından da kullanılabilmekteydi. Anadolu ve Rumeli topraklarını merkezi bir idare ile yönetmek isteyen Fatih Sultan Mehmet Külliyesindeki en önemli yapılar ise medreselerdir. Buralardan mezun olanların çoğu kadı olarak atanacaklarından, genişleyen toprakların idaresinde medreseli ve ulema gereksinimi fazlaydı. Ancak, Osmanlı yöneticileri Türk geleneğinden gelen yasa kavramını da idarecilikte kullanmış, Fatih Sultan Mehmet ve ondan sonra gelenler de kendi kanunnamelerini çıkarmışlardır. Türk-Moğol geleneğinde Hakan’ın mutlak otoritesi ve şeriattan bağımsız bir töre-yasa (örf) anlayışı vardır. Osmanlı padişahları da gerektiğinde yasaları uygulayabilmek için Şeyhülislamlara şeriatı yasalara göre yorumlatmışlardır. Çok bilgili, engin kültürü ve çevresindeki dünyayı yakından takip eden ve bir Rönesans entelektüeli gibi davranan Fatih, öte yandan imparatorlukta hanedanın devamlılığını ön plana çıkarmış ve bu nedenle taht kavgalarını engellemek için kardeşlerini öldürmüştür. Fatih Sonrası Toplum, Bilim, Sanat ve Mimari Babasının aksine Avrupa kültürüne önem vermeyen, katı dini anlayışı savunan II. Beyazıd, belki de kardeşi Cem Sultan nedeniyle İtalyanlarla yaşadığı sorunların hıncını alırcasına, Fatih döneminde Sarayda yapılan freskoları çıkartmış, tabloları sattırmış veya atmıştır. II. Beyazıd, birçok alanda standartlaşmayı başlatmıştır. Ölçüler, ağırlıklar, yapıların duvar kalınlığı, pencere açıklıkları vb. öğelerin standartlaşması kuşkusuz ki ekonomiye katkı sağlamış, büyük külliyelerin kısa sürede inşa edilmelerini kolaylaştırmıştır. II. Beyazıd ve Yavuz Sultan Selim zamanında, İstanbul dışından İstanbul’a gelmeye devam eden sanatçılar ve zanaatçılar, Osmanlı sanatının biçimsel olarak zenginleşmesine katkıda bulunmuşlardır. Bunlar içerisinde Yavuz Sultan Selim’in Kahire ve Tebriz seferlerinden sonra beraberinde getirdiği sanatçıların listeleri arşiv belgelerinde bulunmaktadır. Nakkaşlar, çiniciler, halıcılar vb. birçok kişi İstanbul’a gelmiştir. Bir yöneticinin sanatçıları ve kültür insanlarını yanına çekmesi önemli bir övünç kaynağıydı ve yapması gerekli işler arasındaydı. Fotoğraf 6.7 Fatih Külliyesi 6. Ünite - Osmanlı Kültürü 143 Bir imparatorluk ve saray sanatı olan Klasik Dönem Osmanlı Sanatının oluşumuna katkıda bulunan en önemli iki etken baniler ve kurumlardır. Saray ve saraya bağlı yönetici sınıf sanatın destekleyicileri ve banileri olmuştur. En görkemli mimari örnekleri onlar yaptırmış, her alanda en güzel eserler onlara sunulmak üzere üretilmiştir. Saray ve çevresi, yeni uygulamaların, yeni akımları ve üslupları her zaman desteklemiş ve yaygınlaşmasında öncü olmuştur. Sanatsal üretim saray kurumları aracılığıyla örgütlenmekte ve yönetici sınıfın beğenisiyle de yönlendirilmekteydi. Böylece saray kurumlaşmış ince bir zevkin ürünlerinin oluşmasını sağlarken, aynı zamanda imparatorluğun gücünü görkemini, sosyal, kültürel, ve ekonomik alanda hizmete yönelik geliştirdiği alt yapıyı mimaride somutlaştırarak, görsel olarak etkin kılan sanatsal söylemleri belirlemiş ve yine İmparatorluğun kurumları aracılığıyla bunları Başkent dışı bölgelere yaymıştır. Klasik Dönem Osmanlı Sanatı bir saray sanatıdır. Sarayın ve haliyle padişah ve çevresinin himayesindeki sanatçıların çalışmalarıyla biçimlenmiştir. Osmanlı padişahları şair, bilgin, müzisyen ve diğer sanatçıları çevrelerinde toplayarak, saraya bağlı olarak aylıklı (ulufeli) çalıştırmışlardır. Sanatın koruyucuları, banileri, sanatsal taleplerde bulunan ve ısmarlayanların tümü saray ve saraya bağlı kişilerden oluşmaktadır. Başta Sultan olmak üzere, Sultan anneleri, eşleri, Şehzadeler ve Sultan kızları bu grubu oluşturur. Sadrazamlar, vezirler, paşalar, imparatorluk kurumlarında çalışan kişiler (saraydaki görevliler, mimarlar vb. ulema) ikinci büyük grubu oluşturur. Serbest meslek sahiplerinin baniliklerini takip edebilmek ise oldukça güçtür. Vakıflar aracılığıyla tüm imparatorlukta mimari çalışmaları canlı tutan bu gruplardaki kişilerdir. Minyatürlü el yazmalarını hazırlatanlar, özel ciltler ısmarlayıp, tezhipli Kuran-ı Kerimler yazdıranlar, küçük el sanatları örneklerini kendi zevk ve beğenileri doğrultusunda satın alanlar bu sınıfın üyeleridir. Altın ve gümüş işleri, mücevherler, fildişi vb kıymetli madenlerle bezenmiş gündelik nesneler askeri kıyafetler, silahlar ve atların koşu takımları, çadırlar, kumaşlar, işlemeler bu kişilerin beğenisi için hazırlanır. Kendilerine bu sanatsal üretimi hazırlayan kişiler ise saraya bağlı kurumlarda çalışan, saray ve yönetici sınıf için yaratıcılıkları ve tasarım güçlerini kullanan mimarlar, nakkaşlar, halıcılar vb. Ehl-i Hiref örgütüne bağlı iş bilen sanatçılardır. Fotoğraf 6.8 Külliye Görüntüsü 144 Kültür Tarihi II. Mehmed döneminde Ehl-i Hiref örgütüne doğru atılan ilk adımlar, II. Beyazıd tarafından kurulan saray atölyelerinin temelini oluşturmuştur. Özellikle sarayda Nakkaşhanenin bulunması tüm Klasik Dönem Sanatını belirleyecek olan üslupların ortaya çıkmasında etkin olacaktır. Günümüze ulaşan teftiş defterleri, masraf ve maaş defteri başta olmak üzere, çeşitli belgeler bu sanatçıların oluşturduğu ehl-i hiref örgütünde çalışanların kimlikleri, yaptıkları eserler hakkında bilgiler vermektedirler. Ehl-i Hirefe bağlı sanatçıların sayısı imparatorluğun güçlenmesine paralel olarak artmıştır. Kanuni döneminde örgüte bağlı kırk bölüğün olduğu yine belgelerden anlaşılmaktadır. Bu dönemin önemli bir sanatsal etkinliği ise çini üretimiydi. Yapıların içini birer tablo gibi bezeyen bu çini panolar, sır altında Osmanlıya özgü kırmızı rengin kullanılmasıyla ünlenmişlerdi. Tıpkı Osmanlı ipeklileri gibi çini tabaklar da lüks eşyalar olarak İtalyan tüccarlar tarafından aranılan eşyalar arasındaydı. İtalyanlar önceleri İznik atölyelerine çini tabaklar ısmarlarken daha sonraları Osmanlı tabaklarının taklitlerini kendileri mayolika tekniğinde üretmişlerdir. Resim 6.8 Padişah Kaftanı Resim 6.10 Kumaş Örneği Resim 6.9 Askeri Törenlerde Kullanılan Hasır Üstüne İplik Sarma Kalkan. 6. Ünite - Osmanlı Kültürü 145 Osmanlılar geniş topraklara sahipti ve yerel yönetim kuşkusuz çok önemliydi. Osmanlılarda yerel yönetim birimleri nelerdi? Böylece, banilerin vakıflar veya kendi özel bütçeleri kapsamında sağladıkları maddi olanak ile sanatsal faaliyeti örgütleyecek kurumların ve kurumlarda hizmete hazır kişilerin bulunması, Klasik dönem sanatının kurumsallaşmasına ve her türlü alanda bütüncül bir üslup göstermesine olanak sağladı. Maddi olanakların, yaratıcılık ivmesinin örgütlenmesiyle birleşmesi sonucu saray sanatının ihtişamı ve başat kültür olarak ortaya çıktı. Osmanlı kültür dünyası kapsamında, Osmanlı sanatı veya sanatçıları ile ilgili tezkerelere, sanat veya estetik kuramları üzerine felsefi boyutta yazılmış risalelere rastlanmaz. Yaklaşık aynı dönemlerde İtalya’da Vasari, sanatçılar üzerine biyografik kitabını hazırlarken, Filatare, Alberti gibi sanatçılar görüşlerini kaleme alırken, Leonardo da Vinci yaptıklarını, düşündüklerini küçük eskizlerle beraber anı defterlerine not ederken, Osmanlı sanatçılarını konu alan benzer kaynaklar bulunmadığı gibi, Mimar Sinan dışında kendi yapıtları ile ilgili kısa da olsa görüşlerini belirten kişiler bulunmaz. Bu nedenle, Osmanlı sanatçısının kendi görüşlerine kendi kaleminden ulaşamadığımız gibi, güzel yazı yazan hattatları saymazsak, yaşadıkları dönemde onları anlatan, değerlendiren yazılar da bulunmamaktadır. Sanatsal üretimin anlatılmadığı veya ayrı bir olgu olarak belirgin kılınmadığı bir ortamda, sanatçılarla ve sanatsal 2 Yapıların inşa tarihlerini şairler tarih düşmekte veya yapıların görkemi onların kasidelerinde dile gelmektedir. Yapıların künyesi olan kitabeleri de şairler yazmaktadır. Resim 6.11 Rüstem Paşa Camisi duvar çinilerinden. İstanbul,1561. Resim 6.12 16. yy Osmanlı çini tabak ve Mayolika tekniğinde İtalyan kopyası (Floransa Bargello Müzesi) 146 Kültür Tarihi eylemle ilgili bilgileri başka yollardan elde etmek gerekmektedir. Arşiv belgeleri yanısıra şiir de bu bakımdan önemlidir. Kanuni Sultan Süleyman döneminde Hassa Mimarbaşılığa getirilen Mimar Sinan’ın yaratıcılık gücü ile birleşen geleneksel mimari birikim, imparatorluğun politik gücünü de yansıtacak yeni ve görkemli örneklerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Sarayın sağladığı maddi güç ile imparatorluk kurumlarının sağladığı iş gücü ve olanaklarını organize eden Mimar Sinan devletin politik gücünü ve imparatorluğun yüceliğini anıtsal yapılarda ve büyük külliyelerde somutlaştırmıştır. Başkent İstanbul’da saray ve çevresi için inşa edilen yapılarda Klasik Dönem Osmanlı mimari üslubunu geliştiren Sinan, bunu bir saray ve başkent üslubu, bir imparatorluk üslubuna dönüştürmüştür. Kozmopolit bir toplum yapısının günlük yaşam içerisinde kaynaştığı bir merkezi imparatorluk düzenini yansıtırcasına özellikle cami mimarisinde büyük ana kubbenin altında bütünsel bir mekân yaratmaya çalışan Mimar Sinan, aynı zamanda bu merkezi mekânda birey ve evren, birey ve din, birey ve toplum olgusunu da birbiri içinde eritir ve kaynatır. MİMAR SİNAN Kayseri bölgesinden Hıristiyan bir ailenin çocuğu olarak devşirilen Mimar Sinan, Acemioğlan olarak orduya alınmış ve burada önce marangozluk mesleğini öğrenmiştir. Kanuni Sultan Süleymanın seferlerine katılmış ve ordunun sefer sırasında sal inşasında çalışmıştır. Sadrazam Lütfü Paşa zamanında Hassa Mimar başı olmuş ve Kanuni Sultan Süleyman, II. Selim ve III. Murat dönemlerinde bu görevi sürdürmüştür. Arkadaşı Şair Mustafa Sai Çelebi’nin yazdığı tezkerelerde, vakfiyesinde ve sarayla yapılan yazışmalarda yaşamı ve yapıtları ile ilgili bilgileri buluruz. Kendisini hem mimar hem de mühendis olarak tanıtan Mimar Sinan inşa ettiği yapıları yanı sıra tasarladığı suyolları ve köprüleri ile de bir mühendis olarak övünmüştür. Osmanlı Mimarisinin dünya mimarlık tarihine yaptığı katkı Mimar Sinan’ın geliştirdiği kubbe mimarisinde görülmektedir. Bu ünlü mimarın türbesi ve sebili, Süleymaniye Külliyesi alanında, bu külliye yapılırken inşaatı kontrol etmek için yaptırdığı evinin olduğu yerde bulunmaktadır. Fotoğraf 6.9 Selimiye Camii 6. Ünite - Osmanlı Kültürü 147 16. yüzyılın diğer bir özelliği de minyatürlü el yazmaların artmaya başlamasıdır. Bu elyazmalarının ana konusu Padişahın yaptıkları ve savaşlarıdır. Kanuni’nin neredeyse tüm seferleriyle ilgili elyazmaları bulunmaktadır. Bunların içerisinde Nakkaş Matrakçı Nasuh tarafından resimlenmiş olan Menazil-i Sefer-i Irakeyn en ilginç olanlar arasındadır. Kanuni’nin, Bağdat Seferini ve oradan Tebriz üzerinden dönüşünü anlatan bu eserde Matrakçı çok gerçekçi gözlemlerle ordunun konakladığı kentleri bize betimlemekte, bölgeler arasında değişen doğa yapısını farklı bitkilerle göstermektedir. Kentlere ve yerleşim merkezlerine kuş bakışı bakarak betimleyen Matrakçı’nın gözlemleri ve anlatımı günümüzde bile o kentleri hemen tanımamıza olanak sağlamaktadır. İmparatorluğun Anadolu ve Orta-Doğu eyaletlerinin adeta resimli bir albümü gibi olan bu eser minyatür tekniğinde yapılmış haritalar gibidir. Minyatürler aynı zamanda tarihsel belge niteliğindedir. Osmanlı tarihi ve coğrafyası kadar onun dışındaki yerleri de bize anlatan diğer bir eser Pir-i Reis’in haritasıdır. 16. yüzyılda gemiler sahile paralel ve sahilden fazla uzaklaşmadan giderlerdi. O nedenle deniz portalanlarında kıyılar ayrıntılı olarak çizilir, en küçük koylar veya kayalar da haritalarda gösterilirdi. Denizcilik, Akdeniz dünyasının ortak bir kültürüydü. Arap coğrafyacıların bilgileri, klasik Yunan dönemi denizcilerinin bilgileriyle birleşmiş, Sakız adası bu bilgilere sahip denizcilerin merkezi olmuştu. İtalyan Marco Polo’nun Asya’ya yaptığı seyahatleri herhalde tüm denizciler biliyordu. İspanya ve Portekiz’in Akdeniz dışındaki denizlere de açılma politikaları, yeni coğrafi keşiflerin başlamasına neden olmuştu. İşte Piri Reis de gördüğü haritalardan, gittiği yerlerden topladığı bilgileri portalanına çizmiş, ayrıca önemli gördüğü yerleri ve yerleşimleri de siluet olarak ana belirgin özellikleriyle, gördüğümüzde tanımlayabileceğimiz bir şekilde betimlemişti. 16. yüzyılda İstanbul’daki esnafı, İstanbulluları göreceğimiz diğer önemli resimli bir elyazması ise III. Murat’ın şehzadelerinin sünnet düğünü törenlerini anlatan Surname-i Hümayun adlı minyatürlü el yazmasıdır. Surname’ de sadrazamın, vezirlerin düğün dolayısıyla Resim 6.13 Matrakçı Nasuh, Halep Kenti Resim 6.14 Pir-i Reis’in haritasından İstanbul 148 Kültür Tarihi verdikleri armağanlar, ziyafetler, kurulan otağlar, halka açık eğlenceler, kandiller, havai fişek gösterileri, esnaf alayları, gezdirilen gümüş ya da şeker gibi maddelerden yapılan nahıllar, güreş, at yarışı, cambaz, hokkabaz, kol oyunları gibi gösteriler ayrıntılarıyla anlatılır. Haftalarca süren bu tür eğlenceleri yazma işi bir yazara görev olarak verilirdi. Surname’ler tarih, gelenek ve görenek, toplumsal yaşam, kurumlar, seyirlik oyunlar gibi konular açısından belgesel nitelik taşır. Sultan Ahmet meydanında, İbrahim Paşa Sarayının önünde yapılan bu eğlenceler için sarayın meydana bakan yanında Sultan için özel bir mahfil yapılmış, yabancı ve yüksek sınıf davetliler için de ahşap localar inşa edilmiştir. İstanbul esnafı tekerlekli arabalar üzerinde mesleklerini icra ederek meydanı dolaşarak izleyenlerin ve Sultanın önünden geçmekteydiler: kahvehanede kahve içenler, cam fırınında cam üreten ustalar, çömlekçiler, kebapçılar, mimarlar vb... Tam bir gösteri niteliğinde olan bu törenlerden sonra, kurulan arabalar, gemiler ve şatolar yakılırdı. Davetliler için büyük sofralar kurulurdu. Bu tür gösteriler Avrupa ülkelerinde görülen uygulamaların tersine, Padişahın eğlencelerinin halka kapalı olmadığını fakat halkla beraber yapıldığını göstermektedir. Zaten bu tarihlerde İstanbul’a gelen yabancı seyyahlar veya görevlilerin yanında gelen ressamların çizdikleri gravürlerde de görüldüğü gibi törenlerin dışında da İstanbul’un belirli yerlerinde kurulan panayırlarda salıncakta sallanan çocuklar, toplu olarak gezmeğe gelmiş kadınlar, akrobatlar, ip üstünde yürüyen cambazlar resmedilmiştir. Ramazan ayında gecenin karanlığında cami minarelerinin arasına gerilen ışıklı mahyaların ise ayrı bir efsunlu yanı olmalıydı. Surnameler Divan edebiyatında padişahın çocuklarının doğumu, sünneti, kızlarının, kız kardeşlerinin evlenmesi gibi nedenlerle düzenlenen halka açık eğlencelerin anlatıldığı manzum eserlerdir. III. Murat döneminde Surnameyi Seyyid Lokman, yazmış, Nakkaş Osman ve ekibi tarafından minyatürlenmiştir. OSMANLI MUTFAĞI: Osmanlı mutfağında “baş tacı” denilen geleneksel çorbalar (tarhana, yoğurt, bulgur, pirinç, yayla, vb.) içilir; kırmızı ve beyaz etler (kümes ve av hayvanları) kavurma, kebap, vb. olarak yenir; sebzelerden pırasa, ıspanak, lahana, yaprak sarma çok kullanılır; tatlı olarak misk ve gül suyu aromalı bol çeşitli helvalar, Fatih döneminden beri eskimeyen baklava ve çeşitleri, çok kullanılan nişastadan yapılan yufkası ve üzerinde gül suyu gezdirildiği için adı güllaç olan tatlılar yenir; yemeğin sonunda, Türklerin ibrikte (cezve daha sonradır) pişirme ve sunma yönteminden dolayı, tadı, köpüğü ve kokusuyla ün salan (1500’lerden itibaren) ve telvesiyle ikram edilen tek kahve olma özelliğiyle Türk Kahvesi içilir; yemekte düğünlerde şekerli, ballı, güllü, baharatlı meyve aromalı ferahlatıcı içecek Şerbet içilirdi. Şerbet daha sonra aynı adla Batı kültürlerinin de özel bir içeceği olur ve türevleri üretilir. Şerbet, sarayda cariyeler tarafından altın gümüş billur kaplarda ikram edilmesiyle de ünlüdür. Fatih Sultan Mehmet’in en çok karides, tavuk ve balık sevdiği, yemeklerini yalnız yemeyi tercih ettiği bilinmektedir. Sultan yemeğini önce çeşnicibaşı tadardı ve yemekler genelde sahanda gelirdi. (Topkapı Sarayında bulunmaktadır). Resim 6.15 Surname-i Hümayun - Mimarların Süleymaniye Cami maketi ile geçmeleri. 6. Ünite - Osmanlı Kültürü 149 Osmanlı Nakkaşlarının veya haritacılarının bu ayrıntılı ve gerçekçi gözlemleri ve bunları betimlemeleri Osmanlı bürokratların yazılarında görülür. 16. yüzyılda, Kahire’ye görevli olarak giden Mustafa Ali’nin bu kenti, insanlarını, kurumlarını anlatmadaki hüneri, Osmanlı aydınlarının çevrelerini çok iyi analiz eden ve gözlemleyen kişiler olduklarını ve kendilerini bu kozmopolit dünya içerisinde doğal olarak üstün gördüklerini göstermektedir. Öte yandan Şehrengiz edebiyatı olarak bilinen ve şairlerin yaşadıkları kenti iyi ve kötü taraflarıyla anlattıkları kitaplar da bu incelemeci bakışın bir başka görünümüdür. Arşiv kaynaklarında yer alan ve birçok kez tekrarlanan kimi yasalar, günlük yaşam içerisindeki İstanbullunun hayatını anlatan ilginç ayrıntılar içerir. Örneğin, gayr-i müslim kadınların sadece siyah giymek zorunda olmaları kadın kıskançlığı yaratmış olmalı ki buna uyulmamaktaydı. Deprem nedeniyle II. Beyazıd döneminden itibaren ahşap olarak inşa edilen evlerin bacaları tuğla ile örüleceğine sürekli ahşap yapılmakta bu da yangınların çıkmasına neden olmaktaydı. Sandalcılara ise sandallarına bir erkek ve kadını yalnız almamaları konusunda ihtarlar vardı. Ulema sınıfının ne derece açık görüşe sahip oldukları tartışmalıdır. 16. yüzyılda İstanbul’da kurulan Rasathane, ulemanın karşı çıkması nedeniyle çalışmaya başlayamadan kapatılmış ve aletleri etrafa dağıtılmıştır. Avrupa’da gelişen matbaacılığa ve kitap basımına ulema karşı çıkmaktadır. Gayr-i Müslimler ise özellikle Yahudiler ilk matbaalarını İzmir’de kurmuşlardır. Kutsal kitabın (Kuran-ı Kerim) ancak elle yazılabileceğini savunan bu kesim, bilgi paylaşım gücünü kendilerinde tutmak istemektedir. İstanbul’da ve imparatorluğun büyük kentlerindeki medreselerin kitaplıklarında ve Sarayda önemli el yazmaları ve minyatürlü eserler bulunmaktadır. Resim 6.16 Topkapı Sarayı Kitaplığı, A. 3594 s. 77a (ayrıntı) 1720-30 Surname-i Vehbi, III. Ahmed Dönemi, Dönme dolap ve dans edenler. DİVAN EDEBİYATI: Arap ve Fars Edebiyatlarının etkisi altında Arapça ve Farsçanın Osmanlıcaya girmesiyle biçimlenen Osmanlı Divan Edebiyatı, şairlerin şiirlerini “Divan” denilen el yazması kitaplarda topladıkları için bu isimle anılır. Şiirler, kurallarını Arap ve Fars edebiyatından alan aruz ölçüsüyle yazılır ve şair seçtiği kalıba uymak zorundadır. İki mısradan oluşan beyit Divan şiirinin en önemli birimidir ve anlam beyitte yoğunlaşır. Divan şiirinde mevlid, hicviye, şehrengiz gibi birçok nazım biçimi vardır ve dil inceliğine dayanan teşbih (benzetme) ve hüsn-i ta’lil (bilindik bir olayı edebi ve estetik olarak açıklama ve anlam verme) önemli söz sanatlarıdır. Özellikle aşk temasını geniş çerçeveli işlemesi ve aşkın bütün figürlerini (güzellik, zerafet, kıskançlık, eziyet ve cefa, gül kırmızısı yanaklı, kılıç bakışlı, ok gibi yaralayıcı sevgili) incelikle sunmasıyla ün kazanmış ve şarkılara güfte olmuştur. Divan edebiyatının ünlü isimleri arasında Fuzûli (1483-1556) zengin felsefi poetikasıyla ve aşk ve tasavvufi tematiğiyle Türk şiirini derinden etkilemiş bir Divan şairidir. Latifi’nin Evsaf-ı İstanbul kitabı hem kentin mahallelerini, gezi yerlerini, günlük yaşamdan kesitleri önemli yapılarını anlatmakta hem de kentteki kötülük ve bozuk ahlaktan söz etmektedir. 150 Kültür Tarihi Sultanlar ve diğer baniler buralara kitap vakf etmektedir. Bu kitaplıklar 17. yüzyıl sonundan itibaren bağımsız yapılar haline gelecektir. Yalnız bunların kullanıcıları sınırlı, okuma yazmayı iyi bilen, üst sınıf yöneticilerdir. Ölenlerin tereke kayıtlarına (ölen bir kişinin mal varlığını gösteren kayıtlar) bakıldığında çoğunda elyazmaları bulunduğu anlaşılmaktadır. 16. yüzyılda erkekler için kent içinde oluşan yeni sosyal mekânlardan biri de kahvehanelerdir. İstanbul’a Orta-Doğu ülkeleri aracılığıyla Yemen’den gelen kahve kısa zamanda çok içilen bir içecek olmuş ve tütünle beraber kahvehanelerde satılmaya başlanmıştır. Bu mekânlar Osmanlı şairlerinin, aydınlarının da gittiği bir yer olmuştur. Toplumsal bir mekân olarak olumlu veya olumsuz eleştirilerin geliştiği, politik görüşlerin oluştuğu bir yer olarak dikkat çekmeğe başlamıştır. Önceleri kavrulmuş gıdanın zararlı olduğu gerekçesiyle Şeyhülislam fetvasıyla yasaklanan kahve içimi kısa zamanda serbest bırakılmıştır. Bir dönem kahvehaneler, meyhaneler ile beraber IV. Murat tarafından yasaklanmış, fakat bu yasak da uzun süreli olmamıştır. Osmanlı dünyasını bize anlatan diğer bir yazar ise Evliya Çelebi’dir. 17. yüzyılda tekrar gördüğü bir rüya üzerine seyahat etmeğe başlayan Evliya Çelebi, Anadolu’yu ve Osmanlının Balkan ve Orta Doğu eyaletlerini dolaşır ve sonunda Mısır’a yerleşerek Kahire’de yaşamının sonuna kadar kalır. Evliya Çelebi tek kişilik bir ansiklopedi yazarı gibidir. Gittiği yerlerin halkını, dilini, yapılarını, adetlerini, yiyeceklerini tüm maddi ve manevi değerlerini kaydetmiş bir kültür antropologu gibidir. Günümüz anlayışına göre, ayrıştırılmadan yazılmış tüm bu bilgeler ayıklandığında ve gruplandığında Osmanlı tarihi coğrafyasının maddi kültür tarihi de ortaya çıkmaktadır. Gittiği yerlerdeki insanların din, dil ırk gibi özelliklerini de anResim 6.17 Antoine Melling -Kahvehane. 6. Ünite - Osmanlı Kültürü 151 latan Evliya Çelebi daha önceden görmediği ve bilmediği şeyleri “acaip” ve “garip” tanımlamaları ile anlatır. Osmanlı dünyasının diğer önemli bir bilgini ise Kâtip Çelebi’dir. Onun tarih ve coğrafya kitapları, Cihannuma adlı eseri döneminin önemli yayınları arasındadır. Öte yandan İslam düşüncesinde hâkim olan ve Farabi tarafından da yorumlanan Aristotelesçi görüşe karşı 14. yüzyılda İslam düşünürü İbn Haldun’un devlet anlayışı Osmanlı aydınları arasında geçerliydi. Bu görüşe göre toplumlar organikti, doğar büyür, gelişir, duraklar, geriler ve ölürdü. Kâtip Çelebi de bu görüşe katılarak 17. yüzyıldan itibaren Osmanlı’da daha önceki dönemlere göre görülmeye başlayan devlet ve sosyal yapıda bozuklukları buna bağlı olarak yorumlamaktaydı. Avrupa’da bu dönemde tartışılan Kopernik’in güneş sistemiyle ilgili görüşlerini ise Kâtip Çelebi kuşku ile karşılamaktaydı. Osmanlının 17. yüzyıl sonunda uluslararası bir antlaşma olan Karlofça Antlaşmasıyla toprak kaybetmeye başlaması, ilk kez Osmanlı yönetimini Avrupa ülkelerine farklı bakmağa zorladı. Yenilginin nedenlerini askeri yetersizlikte buldukları için de Sultan III. Ahmet Dönemiyle beraber Avrupa ülkelerine büyükelçiler gönderilerek bu ülkelerin bir Osmanlı tarafından görülüp incelenmesi istendi. Öte yandan Damat İbrahim Paşa önderliğinde girişilen kimi reform hareketleri kapsamında ilk kez matbaanın kurulması gerçekleşti. İbrahim Mütefferika tarafından basılan kitaplar önemli bir reform niteliğinde olsa da yaygınlık kazanamamıştır. Ayrıca Damad İbrahim Paşa bir çeviri kurulu oluşturarak, doğu ve batı kültürlerinin önemli eserlerini Osmanlıcaya çevirtmiş veya yeniden yazdırmıştır. Paris’e elçi olarak giden Yirmisekizinci Mehmet Efendi’nin Sefaretname’si, içerdiği bilgilerle Osmanlı Sarayını etkilemiştir. III. Ahmet, Sadabat isminde Haliç’te Versaille Sarayını anımsatan yeni bir bölge kurdurmuş ve saray ileri gelenleri de buralarda kasrlar yaptırmıştır. Avrupa etkilerinin mimaride, mimari süslemede görülmeye başlandığı ve Lale Dönemi olarak bilinen bu dönemde İstanbul’da dışa dönük, doğaya dönük bir kent yaşamı dikkati çeker. Ancak kısa zamanda bunu kaldıramayan bir kesim, Patrona Halil önderliğinde ayaklanarak Sadabad’ı yıkarlar, Damat İbrahim Paşa’nın azlini ve idamını isterler. Kent yaşamı içerisinde sivil mimari yapıların ağırlık kazanması, özellikle çeşme, meydan çeşmesi, sebil gibi yapıların yoğun bir biçimde taş işlemeciliğiyle süslenerek kentin sokaklarını bezemesi dışa vuran kent yaşamının göstergeleridir. Ayrıca, İstanbul’da Boğaziçi ve Haliç gibi bölgelerin yaz -kış kullanılması ve buralara sahilsarayların yapılması, doğaya ve kente açılımı gösteren diğer örneklerdir. Boğaziçi bir deniz bulvarı olarak zenginliğin, ihtişamın yüksek duvarlar arkasına gizlenmeyen bir konut yaşamının görüldüğü yerdi. Yalıların salhanelerinde bir kayık muhakkak durur, fayton ise kara tarafında beklerdi. FRANSA SEFARETNAMESİ: Yirmisekiz Mehmed Çelebi’nin Fransa Sefaretnamesi (1721), elçinin Paris’teki yaklaşık on bir aylık görev süresiyle ilgili gözlemlerini dile getirir: Deniz yoluyla geldiği Toulon kentinde kolera nedeniyle alındığı karantinayı bilmediği için tıbbi bir yöntemmiş gibi anlatır; Paris’in köprülerini, bakımlı caddelerini, Kral XV. Louis tarafından kabul edilişini ve onunla ava katılışını hayranlıkla dile getirir; gezdiği kiliseleri, sarayları, parkları, fabrika ve üniversiteleri, izlediği operaları ve Fransız Sarayının inceliğini ve ihtişamını takdirle ayrıntılıca anlatmıştır. 152 Kültür Tarihi Lale Döneminin simgesi olan lale ve lale üretimi ise toplumda bir rekabet halini almış, üretilen yeni lale tipleri tescillenmiş ve çok değişik isimlerle kaydedilmiştir. Lale soğanına verilen değer günümüz anlayışına göre abartılı görünse de, aslında sanayileşme öncesi toplumlarda nesneye ve el emeğine verilen değer ve saygı sanayileşme sonrası toplumlarda çok farklıdır. O nedenle lale, çiçek kültürünün bir parçası olarak toplumsal bir değer taşıdığı gibi, soğanının çok yüksek fiyatlara satılması da, lalenin hangi renkte açacağı üzerine yapılan bir bahis niteliğindedir. Fotoğraf 6.10 Topkapı Sarayı Önü, III. Ahmet Meydan Çeşmesi Resim 6.18 Lale Kaynak: http://wowturkey. com/forum/ viewtopic. php?p=600337) III. Ahmed KLASİK TÜRK MUSİKİSİ: Bestekâr ve şair, Buhurizade Mustafa Itrî ya da kısaca Itrî, (1640-1711) ve Hammamîzade İsmail Dede Efendi ya da kısaca Dede Efendi (1778-1846) Klasik Türk Müziğinin gelişimini yönlendiren iki isimdir. Itrî, TürkOsmanlı müziğine onu Doğu müziklerinden ayıran makam ve usul özellikleri kazandırarak esas çizgisini belirleyen bir sanatçıdır. Dinsel eserler bestelediği gibi, din dışı eserleri de vardır. Dede Efendi ise, Klasik Türk musikisi formlarını, armoni ve ezgi yapısını zenginleştirdiği gibi aynı zamanda Batı tarzını (örneğin valsler) bu müziğin içinde kaynaştıran bir bestecidir. Rast makamında ve vals ritmindeki ünlü “Yine Bir Gülnihal” Dede Efendi’nin eseridir. 6. Ünite - Osmanlı Kültürü 153 Özet Osmanlılar Orta Asya’dan Anadolu’ya gelen ve Selçuklu devletinin bir uç beyliği olarak Bizans İmparatorluğu sınırlarında yaşayan bir topluluktu. Selçuklu Devletinden sonra 1299’da kurulan Osmanlı Beyliği, İstanbul’un alınmasına kadar oluşumu sürdürdü ve Fatih Sultan Mehmet’le beraber İmparatorluk yapısına geçti. Bu yapı Yavuz Sultan Selim’in halifeliği Osmanlı hanedanına almasıyla müslüman devletler arasında farklı bir güç oluşturdu. 16. yüzyılda en geniş sınırlarına ulaşan bu coğrafyada imparatorluklara özgü çok dilli, çok etnik yapılı ve çok kültürlü bir toplum yapısı vardı. Daha sonraları, Avrupa’daki teknojik gelişmelerin oldukça gerisinde kalan Osmanlıların 18. yüzyıldan sonra Avrupa ile ilişkileri değişmeye başlamış ve Avrupa’nın teknolojik gelişmesine ulaşmak istemişlerdir. Bu çerçevede, 19. yüzyılda Osmanlı modernleşmesi sürecinde devlet, birey, ırk ve din gibi kavramların yeniden örgütlendiği Islahat ve Tanzimat dönemleri Osmanlı’nın da Avrupa gibi 19. yüzyılı ortak yaşamasını hedeflemiştir. Avrupa bu tarihte bir yandan sanayileşme sonucu sömürgecilik ve kolonizasyon ile Osmanlının toprakları giderek küçülmüş ve 1923’de yeni bir devlein kurulmasıyla son bulmuştur. Osmanlı tarihi ve coğrafyasının çok geniş bir alana yayılması çok dilli, çok ırklı ve çok dinli grupları barındırması, sınıflı bir toplum olması, dinsel ayrılıkların oluşturduğu farklılıklar kadar, yönetici sınıf ve halk arasında yaşama biçimi açısından büyük farklılıklar olması (göçebeler, Türkmenler, gibi) Osmanlı kültür tarihinin çok yönlü olarak değerlendirilmesi gerektiğini gösterir. Osmanlı Kültür Tarihi, Beylik Dönemi (Erken Osmanlı Dönemi), Klasik Dönem ve Modernleşme Dönemi olarak üç bölümde incelenebilir. Osmanlı Beyliği dönemi kültür yapısı sanılanın tersine, Selçuklu’nun devamı gibi değildir, Osmanlı, İslam dininin kurumlarını benimsemiş bir topluluk olarak kendi özgün sosyal ve kültürel yapısını oluşturmuştur. Bu çerçevede, genişleme ve yerleşim kültürü içerisinde kentleşme, yeni kent oluşturma ve alınan kentleri “osmanlılaştırma” önemli bir olgudur. Genişlemeyle birlikte kentlerin kurulması ve var olan kentlerin değişimiyle adım adım bu politika mimari alanda da kendini gösterir. Osmanlı kentlerinin oluşumu Külliyeler sayesinde biçimlenir. Sosyal yardım (imaret), sağlık ve tedavi hizmeti (darüşifa), din, felsefe, Kur’an eğitimi (medrese), ilkokul (sıbyan mektebi), din (cami, mescit, türbe, zaviye, tekke) ve ticaret (şehir içi hanı, bedesten, arasta, kapalı çarşı, dükkan) işlevlerini karşılayan Osmanlı kurumlarını içeren değişik çok işlevli yapılardır. Osmanlı Beyliği döneminde yerleşim ve genişleme politikalarında şeyhlerin ve müridlerinin de katkıları bulunmaktadır. Bu şeyh ve müridler 14. yy. ile 16. yy arasında kurulmuş ve özellikle Hıristiyan ahalinin bulunduğu yerlerde inşa edilmiş zaviyeli camileri kullanmaktaydı. Bunların islam dinine getirdikleri yorumlar medresede verilen resmi islami eğitimden farklı olabilmektedir. Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u almasıyla beraber Osmanlı Devletinin İmparatorluk kurumsallaşmasına girdiği kabul edilir. Fatih’in bilgisi, kişiliği, eski Doğu ve Batı Roma topraklarını birleştirme isteği, kültüre verdiği önem ve oluşturmaya çalıştığı yeni imparatorluk imgesi, klasik olarak adlandırılan dönemi başlatacak ve onu farklı kılacaktır. Klasik dönem Osmanlı sanatı bir saray sanatıdır. Osmanlı padişahları şair, bilgin, müzisyen ve diğer sanatçıları çevrelerinde toplayarak, saraya bağlı olarak aylıklı (ulufeli) çalıştırmışlardır. Sanatın koruyucuları, banileri, sanatsal taleplerde bulunan ve ısmarlayanların tümü saray ve saraya bağlı kişilerden oluşmaktadır. Başta Sultan olmak üzere, Sultan anneleri, eşleri, Şehzadeler ve Sultan kızları bu grubu oluşturur. Sadrazamlar, vezirler, paşalar, imparatorluk kurumlarında çalışan kişiler (saraydaki görevliler, mimarlar vb., ulema) ikinci büyük grubu oluşturur. Kanuni Sultan Süleyman döneminde, Mimar Sinan yaratıcılık gücü ve geleneksel mimari birikimiyle imparatorluğun politik gücünü yeni ve görkemli örneklerle yansıtmıştır. 16. yüzyılın diğer bir özelliği de minyatürlü el yazmaların artmaya başlamasıdır. Kanuni’nin neredeyse tüm seferleri ile ilgili elyazmaları bulunmaktadır. Bunların içerisinde Nakkaş Matrakçı Nasuh tarafından resimlenmiş olanlar da vardır. Yazdıklarıyla sanki bir Ansiklopedi yaratan Evliya Çelebi ise Osmanlının Anadolu, Balkan ve Orta Doğu eyaletlerini dolaşır. Gittiği yerlerin halkını, dilini, yapılarını, adetlerini, yiyeceklerini tüm maddi ve manevi değerlerini kaydetmiş bir kültür antropoloğu gibidir. Osmanlı dünyasının diğer önemli bir bilgini Katip Çelebi, tarih ve coğrafya kitapları, Cihannuma adlı eseriyle dönemine damga vurmuştur. Osmanlılar 17. yüzyıldan itibaren ilk kez Avrupa ülkelerine farklı bakmaya başlarlar. Damat İbrahim Paşa önderliğinde girişilen kimi reform hareketleri kapsamında ilk kez matbaa kurulur, ama kitap basımı yaygınlık kazanamaz. Paris’e elçi olarak giden Yirmisekizinci Mehmet Efendi’nin Sefaretname’si ve içerdiği bilgilerle Osmanlı Sarayını etkilemiştir. Diğer yandan, Avrupa etkileri mimaride, mimari süslemede görülmeye başlar. Kent yaşamında sivil mimari yapılar ağırlık kazanır, özellikle çeşme, meydan çeşmesi, sebil gibi yapılar yoğun bir biçimde taş işlemeciliğiyle süslenerek kentin sokaklarını bezer. Ayrıca, İstanbul’da Boğaziçi ve Haliç gibi bölgelerde yaz kış kullanılmak üzere sahilsarayları yapılır. 154 Kültür Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi Osmanlı kültürünün belirleyici özelliklerinden biri değildir? a. Halifeliğin Osmanlı hanedanına geçmesi b. Çok dilli, çok ırklı ve çok dinli grupların kültürünü barındırması c. Sınıflı bir toplum olması d. Yönetici sınıf ve halk arasında yaşama biçimi açısından büyük farklılıklar olması (göçebeler, Türkmenler, gibi) e. Selçuklu kültürünü bütünüyle benimsemesi ve sürdürmesi 2. Aşağıdaki düşüncelerden hangisi Osmanlı Beylik dönemi kültürüyle ilgili değildir? a. Osmanlı Beyliği Bizans İmparatorluğu sınırlarında yaşayan bir topluluktu. b. Selçuklu’nun devamı gibi değildir. c. Osmanlı İslam dininin kurumlarını benimsemiş bir topluluk olarak kendi özgün sosyal ve kültürel yapısını oluşturmuştur. d. Akınlarla genişleme ve yerleşim kültürü içerisinde kentleşme, yeni kent oluşturma yolunu izlemişlerdir. e. Aldıkları kentleri “osmanlılaştırma” yoluna gitmemişlerdir. 3. Külliyelere ilişkin aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Külliyelerde eğitim tesisleri bulunmaz. b. Külliyelerde sosyal yardım (imarethane, darüşifa gibi) hizmetleri verilir. c. Külliyeler eğitimin verildiği medreseleri de içerir. d. Külliyelerde cami, mescit, türbe, zaviye, tekke gibi yapılar yer alır e. Ticaret işlevlerini karşılayan (han, bedesten, arasta vb.) yapıları barındırır. 4. Aşağıdakilerden hangisi Fatih Sultan Mehmet’le başlayan Klasik Dönem Kültürünün özelliklerinden biri değildir? a. Klasik dönem Osmanlı sanatının bir saray sanatı olması b. Osmanlı padişahlarının şair, bilgin, müzisyen ve diğer sanatçıları çevrelerinde toplamaları c. Sanatın koruyucularının, banilerinin, sanatsal taleplerde bulunanların ve ısmarlayanların saray ve saraya bağlı kişilerden oluşmaması. d. Sultan annelerinin, Şehzadelerin ve Sultan kızlarının önemli mimari eserlerin yapımına katkıda bulunmaları e. Sadrazamların, vezirlerin, paşaların da mimari eserlerin yapımına katkıda bulunmaları 5. Matrakçı Nasuh kimdir? a. Fatih Döneminde yaşamış minyatür sanatçısıdır. b. Kanuni döneminde yaşamış nakkaştır. c. Osmanlı modernleşmesinde rol oynayan sanatçıdır. d. Dönemin önemli filozofudur. e. Yazardır. 6. Aşağıdakilerden hangisi Evliya Çelebi’nin Seyahatname’sine mal edilemez? a. Anadolu, Balkan ve Orta Doğu eyaletlerini dolaşması b. Gittiği yerlerin halkını, dilini, yapılarını, adetlerini anlatması c. Gittiği yerlerin yiyeceklerini tüm maddi ve manevi değerlerini kaydetmesi d. Sadece Anadolu’yu dolaşması e. Anlattıklarıyla bir kültür antropoloğu kimliği sergilemesi 7. Katip Çelebi’ye ilişkin aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Tarih ve coğrafya bilginidir. b. Cihannuma adlı eserin yazarıdır. c. Kopernik’in düşüncelerini olduğu gibi kabul etmiştir. d. Toplumlar organiktir, doğar büyür, gelişir, duraklar, geriler ve ölür düşüncesini benimsemiştir. e. İslam filozofu Farabi’nin düşüncelerinden etkilenmiştir. 6. Ünite - Osmanlı Kültürü 155 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 8. Fatih Sultan Mehmet, Bizans’ın son yıllarında fakirleşen ve sönükleşen İstanbul’u canlandırmak istemiştir. Aşağıdakilerden hangisi bu çerçevede yaptıkları arasında yer almaz? a. Bursa’nın tüccarlarını İstanbul’a çekmeye çalışmıştır. b. İstanbul’da nüfus sorunuyla ilgili tedbirler almıştır. c. Kentin içkalesi olmadığını görerek Yedikule Surlarını yaptırmıştır. d. Azalan nüfusu çoğaltmak için zorunlu göçle İstanbulun nüfusunun artmasını sağlamıştır. e. Babası II. Murat adına Fatih Külliyesini yaptırmıştır. 9. Aşağıdakilerden hangisi Osmanlı bestekâr ve şair Buhurizade Itr’i’nin özelliği olarak kabul edilebilir? a. İlk kez klasik batı müziği formlarını kullanması b. Türk-Osmanlı müziğine onu Doğu müziklerinden ayıran makam ve usul özellikleri kazandırması c. Türk usulünde valsler bestelemesi d. Dini besteler yapmayan bir besteci olması e. Aynı zamanda mimari eserlerin yapımına da katkıda bulunması 10.Mimar Sinan ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Klasik Dönem Osmanlı mimari üslubunu geliştiren Sinan bunu bir saray ve başkent üslubu, bir imparatorluk üslubuna dönüştürmüştür. b. Yaşadığı toprakların geleneksel mimarisinden yararlanmamış tümüyle yeni yapılar inşa etmiştir. c. Kanuni Sultan Süleyman, II. Selim ve III. Murat dönemlerinde görevini sürdürmüştür. d. İnşa ettiği yapıların yanında tasarladığı suyolları ve köprüler de bulunmaktadır. e. Osmanlı Mimarisinin dünya mimarlık tarihine yaptığı katkı Mimar Sinan’ın geliştirdiği kubbe mimarisinde görülmektedir. 1. e Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı Kültür Tarihi ve Sorunlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. e Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı Kültürü: Osmanlı Beyliği (Erken Osmanlı) Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. a Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı Beyliği Döneminde Kent, Kentleşme, Mimari” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. c Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı Kültürü: Klasik Dönem” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. b Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı Kültürü: Klasik Dönem” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. d Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı Kültürü: Klasik Dönem” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. c Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı Kültürü: Klasik Dönem” konusunu yenidegözden geçiriniz. 8. e Yanıtınız yanlış ise “Fatih Dönemi Bilim, Kültür, Sanat ve Mimari” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. b Yanıtınız yanlış ise “Fatih Sonrası Toplum, Bilim, Sanat ve Mimari” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10.b Yanıtınız yanlış ise “Fatih Sonrası Toplum, Bilim, Sanat ve Mimari” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 156 Kültür Tarihi Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar Sıra Sizde 1 Osmanlı İmparatorluğunda İslamiyet elbette imparatorluğun diniydi, ama buna rağmen Hıristiyanlık, Musevilik gibi semavi dinlerden olan cemaatlere hoşgörüyle davranılıyor ve bu dinler millet sistemi içinde değerlendirilerek, kiliselerin ve sinagogların meşru biçimde örgütlenmelerine izin veriliyordu. Sıra Sizde 2 Yerel yönetim birimleri vilayet, sancak, kaza, nahiye (bucak) ve köylerden (karye) oluşuyordu. Tanzimat’tan sonra yeni bir kanunla vilayetler, sancaklar ve mutasarrıflıklara bölünüyordu. Yönetim örgütünde sancakların yöneticilerine mutasarrıf deniliyordu. And Metin, (2008), Minyatürlerle Osmanlı-İslam Mitologyası, Yapı Kredi Bankası Yayıncılık, İstanbul. And Metin, (2004), Türk Tiyatro Tarihi, Başlangıcından 1983’e, İletişim Yayınevi, İstanbul. Akay Ezel, (2005), Hacivat Karagöz Neden Öldürüldü (film). Akşin Sina, (1988), (Yayın Yönetmeni), Osmanlı Devleti (1300-1600), Türkiye Tarihi, Cem Yayınevi, İstanbul. Akşin Sina, (1988), (Yayın Yönetmeni Osmanlı Devleti (1600-1908),Türkiye Tarihi, Cem Yayınevi, İstanbul. Atasoy Nurhan, (1997), 1582 Surname-i Hümayun: An Imperial Celebration, Istanbul.Atasoy Nurhan, (2000), Otağı Hümayun: Istanbul. Bağcı Serpil, Çağman Filiz, Renda Günsel, Tanındı Zeren, (2006), Osmanlı Resim Sanatı, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, İstanbul. İnalcık Halil,- Renda Günsel (yayına hazırlayanlar), (2002), Osmanlı Uygarlığı I-II, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, İstanbul.Kuban Doğan, (2007), Osmanlı Mimarisi, Yem Yayınları, İstanbul. Yenişehirlioğlu Filiz, (2000), “Klasik Dönem Osmanlı Sanatı”, Türkler- Osmanlı Dönemi, Ankara, s. 825-839. Yenişehirlioğlu Filiz, (1989), Türkiye Dışında Osmanlı Yapıları, T.C.Dışişleri BakanlığıKültür Dairesi Yayını, Ankara. Yenişehirlioğlu Filiz, (1990), (Madran Emre, Ali Saim Ülgen’in Çizimleriyle), Mimar Sinan Yapıları, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara. 7 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; On sekizinci yüzyılın siyasi görünümünü açıklayabilecek, On sekizinci yüzyılda düşünsel eğilimleri tartışabilecek, On sekizinci yüzyılda bilimsel gelişmeleri tanımlayabilecek, Fransız Devriminin özelliklerini, etkilerini tartışabilecek, On sekizinci yüzyılda sanat, kültür, iletişim ve toplum ilişkilerini açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Aydınlanma • Aydınlanma Filozofları • İnsan Hakları • Adam Smith • Fransız Devrimi • İngiltere Devrimi • Amerika Birleşik Devletleri • Barok Sanat İçindekiler      Kültür Tarihi Aydınlanma • AYDINLANMANIN EŞİĞİNDE AVRUPA’NIN GENEL GÖRÜNÜMÜ • FELSEFE, BİLİM, İKTİSAT VE TEKNOLOJİ • DÜŞÜNCELERİN EVRİMİ VE BİLİMİN IŞIĞINDA AYDINLANMA • FRANSIZ DEVRİMİ • AVRUPA’DA AYDINLANMA • SANATTA YENİ BİR YAPILANMA: BAROK ANLATIM • AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİNİN DOĞUŞU KÜLTÜR TARİHİ AYDINLANMANIN EŞİĞİNDE AVRUPA’NIN GENEL GÖRÜNÜMÜ 17. yüzyılda bilimsel araştırmaların, bilim, sanat felsefe teknoloji ve sosyal hayat açısından önemli değişimlere tanık olduğunu öğrenmiştik. 18. yüzyılda Galilei’nin (1560-1642) düşünceleri etkili olacaktır. Ne var ki Galilei de kilise tarafından mahkûm edilir. Ama bilimin arkası kesilmez, İngiltere’de Newton (1643-1720) devrimi başlar, hemen yaygınlaşmasa da etkisini hissettirecektir. Avrupa ülkelerinde yer yer bilim akademileri açılmaya başlar ama Fransa’da rasyonalizmin babası filozof Descartes’in kitapları ve düşünceleri yasaklanır. Bilim ve felsefe yavaş yavaş toplumsal hayatta etkisini göstermekte, basılan gazeteler, broşürler ve kitapçıklar gitgide artan bir okur kitlesi bulmaktadır. Kilise ve krallık dahil birçok kurum kendisini yenileme telaşına düşecektir. İngiltere Devrimleri (1649 ve 1689) toplumsal ve siyasal hayatta önemli değişimler getirir ve haliyle Avrupa’yı etkisi altına almaya başlar. Sanayileşmeye doğru atılan adımda ilk makineler (dokuma ve hasat makineleri) yapılır; daha sonra bunu buharlı makine, buharlı tren, otomobil, telgraf, paraşüt izleyecektir. Bu yeniliklerin günlük hayata yansımaları biraz zaman alır ama halkı yakından ilgilendirdiği ve popüler kültür nesnesi oldukları bir gerçektir. İngiliz ve Fransız filozofların etkisiyle bilim ve düşünceye olan güven artacaktır. Ama çoğu zaman olduğu gibi, krallıklar mutlakıyet rejimlerini sürdürürken savaşlar da süregitmekte ve tüm Avrupa’yı etkilemektedir. Bu savaşların sonrasında söz konusu ülkeler ciddi ekonomik zorluklar yaşayacak, halk savaştan bıkacak ve doğrudan politikayla ilgilenmeye sürüklenecektir. Avrupa’nın Siyasi Görünümü: Krallıklar, Rejimler Krallık rejimleri güçlerini 18. yüzyılda da devam ettirir. Sömürgecilik hız kazanır, Hindistan ve Amerika dünya haritasına dahil olur. Fransa kraliyet sarayı Versailles büyüleyicidir ama 20 milyona yakın Fransız da savaş felaketini yaşamıştır; ülke krizler yığınıdır; tarımda hasat son derece kötüdür, ağır vergiler süregitmektedir ve haliyle kötü beslenme, salgın hastalıklar (1720 Akdeniz Veba Salgını), açlık ve erken ölümler yaygındır. Ekonomide merkantilizmin sonuçları kendisini göstermiştir. Sömürgelerde, özellikle Amerika’da altın ve gümüş madenlerinin bulunması devletin zenginliğini sağlayacaktır. Bu da az sonra değineceğiz köle ticaretini inanılmaz boyutlara taşıyacaktır. Böyle bir manzara karşısında mutlakıyet yönetimleAydınlanma 160 Kültür Tarihi rinin taşrasında, senyör ya da asiller hem kazanmakta, yeni topraklar ve imtiyazlar edinmekte hem de halka yeni vergiler yüklemektedir. Doğal olarak köylüler nefret noktasındadır; kentlerde ise patronlar, özel mülkiyet sahipleri, şirketler birlikler güçlenmektedir; ruhban sınıfı büyük imtiyazlara sahiptir. Bu şekilde güç odaklarının oluşması Devrim öncesi isyanı getiren nedenlerden olacaktır. İngiltere, daha doğrusu Büyük Britanya Krallığı, Birinci İngiliz Devrimini (1649) ve İkinci İngiliz Devrimini (1688) yaşamış bir krallıktır. Kralın yetkilerini azaltan bir anayasa hazırlanmış ve ekonomik kararlar alma yetkisi elinde olan bir parlamento oluşturulmuştur.18. yüzyıla girerken İngiltere Krallığı sömürgeleriyle daha da güçlenmiştir. İspanya, İsveç ve Hollanda Krallıkları ise Rönesans ve keşifler dönemindeki güçlerine sahip değillerdir artık. Ama bu yüzyılda Prusya Krallığı ve Rusya İmparatorluğu tarih sahnesine çıkar. Kuzey Almanya’da, 1701’de doğan Prusya Krallığı, nüfuz sahibi, güçlü asil ailelerin ağırlığını taşıyan bir krallıktır. Ünlü Kral Friedrich-Wilhelm, tarım ve sanayi alanında gerçekleştirdiği yeniliklerle modern Almanya’nın temelini atmıştır. Onu izleyen oğlu II. Friedrich Fransız kültürüyle yetişmiş sanat ve felsefeyle yakından ilgili, çalışkanlığıyla tanınan bir kraldır, hatta aydınlanmacı düşünür Voltaire’le mektuplaşmıştır. Çarlık Dönemi sonrası kurulan Rusya İmparatorluğu ise kurucusu I. Petro döneminde önemli bir değişim yaşayacaktır. Toplumsal ve Ekonomik Hayat UNESCO bünyesinde yayınlanan bir araştırma önemli veriler sergiliyor: 18. yüzyıl Avrupa’sı hem nüfus hem coğrafya olarak gitgide her yönüyle büyümektedir. Nüfus artmaktadır, örneğin yüzyıl sonlarında, Londra bir milyon, Paris 547 bin, İstanbul da az bir farkla Avrupa’nın üç büyük kentidir. Kentler, iktidar ve güç odağıdır; zenginlerin ve nüfuz sahibi kişilerin malikânelerinde yaşadığı merkezlerdir. Saray çevresi ve iş adamları, şirket ve birlik temsilcileri de kentte ikamet ederler. Bunlar Fotoğraf 7.1 Fransız Krallarının Devrim Öncesi İhtişamı: Versailles Sarayı. Kaynak: http://tr.wikipedia. org/wiki/ Dosya:Chateau-deversailles-cour.jpg Disiplin tutkunu olan II. Friedrich orduyu tümüyle yenileyerek mutlakıyet rejimini güçlendirir. Gençliğinde bale dansı yapan bu kral, krallığında tam bir askeri yönetim kurarak ülkesini yönetir. 7. Ünite - Aydınlanma 161 özellikle tekstil alanında işverenler, büyük toprak sahipleri, serbest meslek sahipleri, özel yüksek maaşlı yöneticilerdir. Kentlerde belli bir zanaat kesimi de vardır ama bu kesim mali zorluklar karşısında her an iflas edebilir ya da atölyelerini kapatmak zorunda kalabilirlerdi. Ülkelerde ortalama ölüm oranı yüksektir. Çocukların büyük oranı beş yaşına gelmeden ölümle karşılaşmaktadır; fiyatlardaki hareketlenme ve artışlar şaşırtıcıdır. İş bulmak amacıyla fakir bölgelerden verimli bölgelere göçler şimdiden başlamıştır. Ama diğer yandan da, 17. yüzyıldan beri süre gelen soyluların egemenliği (soylular Krallıkla iktidarı paylaşan yegâne sınıftır) burjuvazinin güçlenmesiyle tehlikededir artık. Çünkü ticaretin yavaş yavaş form değiştirmesiyle yükselen burjuvazi, krallıklar karşısında kendini güvende hissetmez. Bu yüzyılda halkın çoğunluğunun tarımdan geçindiği ve köylerde yaşadığı düşünülürse köyler de yavaş yavaş dağınıklıktan kurtularak birlik olmaya başlar. O halde hem burjuvazi sınıfı oluşmuş, hem de kırsal kesim çok dağınık değildir. Kadınlar ikinci sınıf cinsiyettir ve erkek tahakkümü altındadır. Ev işlerine mahkûm, bağımlı ve eğitim olanaklarından uzaktır. Ancak eşleriyle birlikte çalışabilmektedirler. Dinin ve geleneklerin kendilerine zorladığı insan modelini benimsemek durumundadırlar. UNESCO Yayınlarında çıkan “Histoire de l’humanité” ya da “History of Humanity” adlı kitap (Cilt VI: 1789-1914, ortak yazarlı) 1552 sayfa, 2008), yararlı bilgiler içermektedir. Bu yüzyıl aynı zamanda sanayi ve tarım girişimlerinin canlandığı bir yüzyıldır. Özellikle İngiltere bu konuda öncüdür. Ticari ilişkiler hızla artar, merkantilist ekonomi yerleşik düzen alır; hem dış ticaret hem iç pazar büyür ve buna bağlı olarak karayolu ve deniz taşımacılığı modernize edilir, şirketler artık Asya’ya dek bağlantılar kurabilmektedir. Nitekim ilk sanayileşme izleri de İngiltere’de makine ve tekstil alanında başlar. Ayrıca zengin sömürge toprakları yeni ekonomik çıkarlar ve kaynaklar sağlayacaktır. Kültür, Sanat, İletişim 18. yüzyıl farklı yaşam tarzlarının oluştuğu bir yüzyıldır ve bu yaşam tarzı düşünsel olarak doğaya yönelerek, zarafet ve incelik olarak da sanatsal etkinliklerde güçlü bir ifade bulur. Güçlü krallıklar ve imparatorluklar ülkesi olan Avrupa’da sanatın gelişmesinde monarşi yönetimlerinin desteği önemlidir. Örneğin Fransa’da XIV. Louis ile başlayan destek bu yüzyılda da devam eder. Kral ve soylular sanatçıların eserlerinin çalınmasına, tiyatro eserlerinin sahnelenmesine destek verirler, ressamları himayeleri altına alırlar. Böylesi bir elit kültürü hayatın zevklerini inceliklerini yaşama ve yönetim anlayışlarını esnekleştirme olarak görmek gerekir. Edebiyat, müzik, resim, heykel, mimari gibi sanat dalları, yeni gelişen düşüncelerle gitgide daha özerk çalışma alanı olurlar ve birbirlerinden etkilenme süreci başlar. Sanatta form olgusu ilk kez bu dönemde düşünsel ve eleştirel bir konu olarak ortaya çıkar. Özellikle edebiyat alanında, yazılı bir eserin biçimsel derinliği bir mükemmeliyetçilik olarak benimsenir. Resim sanatında ise konular yavaş yavaş değişmeye yüz tutar. Yüzyılın felsefi bakışına uygun olarak, kent ve kır hayatından kesitler, tiyatro ve karnaval gösterilerinden, parklardaki eğlencelerden görünümler resimlenir. Erotizm konulu resimler mitolojik çerçevede verilse de erotizm özgürce resim sanatının alanına girmiştir artık. Tabii Fransız Devrimi sonrası bu değişim yoğunlaşacaktır. Örneğin İngiltere’de tarım fiyatları otuz yıllık zaman diliminde %250 artmıştır ve nedeni kıymet kazanan tahıllardır. Halk yaşam mücadelesi içindedir; ortalama bir vatandaş, bütçesinin %50’sini ekmeğe ayırmak durumundadır, yani iyi beslenememektedir. 162 Kültür Tarihi Müzik, edebiyat ve mimaride az sonra ayrıntılıca ele alacağız, Barok Sanat çağın baskın ekolüdür. Sarayda ve kiliselerde oda müziği, opera konserleri düzenlenir. Bu eserler bugün klasik müzik ve opera edebiyatının önemli eserleridir. Gitgide kompozitörler ile dinleyiciler arasında daha yakın sanatsal ilişkilerin kurulduğu görülür. Armoni bilgisi önemli bir gelişim gösterir. Bunlara paralel olarak çalgılar gelişir. Usta virtüöz sanatçı geleneği İtalya’dan Avrupa ülkelerine geçecektir. Yapılan araştırmalarda Avrupa’da, bu yüzyılda sanatçı ve yazarların çoğunun burjuva ve asiller kesiminden dinsel sınıftan ve ticari çevreden yetiştiğini göstermektedir. Kırsal kökenli yazar ve sanatçı yok denecek kadar azdır. Sanat bu yüzyılda artık yavaş yavaş hayatın bir “nesnesi” durumundadır. Bazı ortamlarda bir zevk ve haz alma nesnesidir. Edebiyat salonlarında, yazarlar sanatçılar hatta müzisyenler buluşur ve salonlar bir sanat iletişimi kimliği kazanır. Gazete köşelerinde sanat haberleri ve sanat eleştirileri yer almaya başlar ve bu anlayış hızla yaygınlaşır. Litografi yani taşbaskı ilk kez bu yüzyılda denenir, yeni bir sanat türü daha doğmuş olur. Kitaba olan ilgi artmaya başlar. Kütüphaneler devletin-sarayın himayesindedir ama halk kütüphaneleri de açılır. Gazeteler gitgide bazı alanlarda da uzmanlaşarak (bilim, sanat, vb) önemli bir iletişimsel kurum kimliği kazanır. Devrim yıllarına doğru gazete sayısı inanılmaz derecede artacaktır. Nüfus Hareketleri, Sömürgelere Göçler ve Köle Ticareti Bilindiği gibi, Amerika’nın ve Afrika’nın sömürgeleştirilmesi sonrası İspanyol, Hollanda ve Fransız kolonilerine yoğun göçler başlamıştır. Örneğin 2 milyona yakın Portekizlinin ve beş yüz binin üzerinde İspanyol’un Güney Amerika’ya; yaklaşık üç yüz elli bin İngiliz’in ABD’deki İngiliz sömürgelerine, yine bir buçuk milyon İngiliz’in Jamaika ve diğer Afrika ve Okyanus sömürgelerine, bir milyonun üzerinde Fransız’ın da Martinik, Guadeloupe gibi denizaşırı kolonilere göç ettiği bilinmektedir. Tabii önemli bir miktarda Hollandalı da kendi kolonilerine göç etmiştir. Bu göçler, yeni ekonomik, siyasal, kültürel anlayışların yönlendirilmesinde büyük rol oynayacaktır. Hatta köle ticaretiyle Batıda, kapitalizmin temelleri güçlenecektir. 18. yüzyıl köle ticareti istatistikleri ürperticidir. Son araştırmalar Amerika’nın keşfinden itibaren köle ticaretinin yasaklandığı yüzyıl sonuna dek ihraç edilen zenci köle sayısının yaklaşık 10 milyon olduğunu göstermektedir. 1700’li yıllardan itibaren Amerika’ya gönderilen köle sayısı yılda ortalama 40 bin dolaylarında iken bu rakam1780’lerde senede 100 bine çıkar ve bu rakamın yarısı İngiliz köle ticareti hegemonyası altındadır. Köleler genellikle maden ocaklarında ve tarımda çalıştırılmaktadır. Kızılderililer kadar siyah Afrikalılar da köle ticaretine maruz kalmışlardır. Tabii bu arada bu insan avının bir ticarete dönüşmesi kıyımlara da neden olmuştur. Afrika’da sık sık baskın ve talanla köle avlanır. Bu işi kazanç kaynağı yapan birlikler oluşur. Kölelerin çoğu uzun yolculuklarda gemilerde telef olurlar. FELSEFE, BİLİM, İKTİSAT VE TEKNOLOJİ 17.yüzyıl filozofu Descartes’la önce Fransa’da yeni bir felsefe dönemi başlar ve zaman içinde tüm Avrupa’da etki ve eleştiri alanı yaratır. Her şeyin temelini sorgulayan bu filozof, rasyonalizme dayalı bir yöntem (metot) anlayışı geliştirmiş ve aydınlanma düşüncesinde önemli bir payı olmuştur. Ama aydınlanma düşüncesinin kökeninde İngiliz düşünürlerin ve bilim adamlarının etkisi daha büyüktür. Örneğin Hollandalı sanatçılar yavaş yavaş ürünlerini satmaya başlarlar. Eski ustaların eserleri hızla değer kazanır. Yer yer sanat sergileri açılmaya başlar. 7. Ünite - Aydınlanma 163 Öncelikle Isaac Newton (1643-1727) evrensel çekim yasası, astronomi bilimi alanında çağının ve sonraki yüzyılın düşüncesini derin boyutta etkileyecektir. Yerçekimi yasasıyla ağır cisimlerin yeryüzüne doğru çekilişini, deniz sularının aya doğru çekilişini, gezegenlerin güneşe doğru çekilişini açıklaması dünya düşünce tarihinde önemli bir aşamadır. Bunun yanında hareket yasaları ve ışığın prizmadan geçirilmesi konusunda, optik çalışmalarıyla ve matematikte türev ve entegral kâşifi olarak bilim dünyasına damgasını vurmuştur. Bir başka önemli katkısı felsefe ve bilimin farklılığını ortaya koymasıdır. Felsefenin konusu ona göre metafizik değil, doğa olayları ve bunların açıklanması olmalıdır. John Locke (1632-1704) ise, insanın sistemli düşünme sisteminin sezgisel olarak değil, dünyevi deneyimlere ve yaşantılara bağlı olarak oluştuğunu; aklın insan hayatına kılavuzluk edebileceğini; krallıkların mutlak otoriter olamayacağını ve halk ile kral arasında karşılıklı güven duygusu olması gerektiğini vurgulayarak önce İngiltere, sonra Fransa Devrimlerine yön vermiştir. Liberalizmin öncü filozoflarındandır. İktisat alanında ise iki önemli isim yüzyıla damgasını vuracaktır. Bunlardan Fransız düşünür, François Quesnay (1694-1774) ekonominin bir disiplin olarak yapılanmasında önemli bir isimdir. Ünlü “Ekonomik Tablo” adlı eserinde ekonominin yasalarını sorgulamaya girişerek ekonomiyi makro düzeyde (üretim ve üretim sektörleri, tüketim, yatırımlar, üretici ve çalışan sınıflar, gelir, istihdam) tanımlamaya çalışan ilk ekonomi bilimcidir. Bir diğer filozof İngiliz Adam Smith (1723-1790), yüzyılın en önemli iktisat kuramcısıdır. Ulusların Zenginliği (1776) adlı çok önemli eseri ekonominin ve ekonomi politiğin bir disiplin olarak ortaya çıkmasını ve sistematikleşmesini sağlamıştır. Kitap yayınlandığında serbest ticaret anlayışı yani sermayeci bakış açısı yavaş yavaş yaygınlaşmaktadır. Smith, kitabında devletçi yatırımlara son vererek bireysel yatırımlara öncelik verilmesini savunur. Ona göre üretim gücünün artması iş bölümünün gelişimine bağlıdır. İş bölümünü belirleyen pazardır ve pazarın büyüklüğü ve canlılığı paranın geniş çaplı kullanımıyla olasıdır. Sanayi ve ticarette kentlerde oluşan pazar, kırsal kesimdeki hayat koşullarını da değiştirecek, iş geliştikçe daha çok iş alanı açılacaktır. O halde gerçek işbölümünün olabilmesi için sermaye birikimleri gereklidir ve işbölümünü çeşitlendiren de sermayedir. Bu şekilde sermaye birikimleri rekabeti yaratacaktır. 18. yüzyıl yeni teknik ve teknolojilerin çıkması açısından önemli bir yüzyıldır. İngiltere’de kok kömürü demir üretiminde kullanılmaya başlar ve bu şekilde kısa zamanda demir çelik endüstrisine doğru yol alınır; yol ve kanal inşaatlarının artması mühendislik ve inşaat okullarının açılmasını beraberinde getirir; dokuma makineleri, hasat makineleri hızla gelişir; ilk demir gemi ve bunu izleyen buhar gemileri, denizaltı projeleri gerçekleştirilir. Fransa’da ilk demiryolu, kendi kendine hareket eden ilk araç ilk otomobil yapılır. Yüzyıl aynı zamanda ilk paraşüt ve telgrafla tanışır. Ayrıca, ilk gaz lambaları, ilk asansörler, ilk katlanan şemsiyeler, yağmurluklar, duvar saatleri, baskül, mayonezli sos, şekerpancarından elde edilen şeker, kauçuk boru, ilk temizlik deterjanları, ilk gıda konserveleri bu yüzyılın harika buluşlarıdır. Yeni Dünya’da yetiştirilen birçok bitki Avrupa’ya taşınır. Örneğin Resim 7.1 Isaac Newton, Bilimsel Devrimi Başlatan Bilgin. 164 Kültür Tarihi Amerika kökenli patates ve mısır günlük hayatın içine girer ve halkın beslenme değerini yükseltir. Fahrenheit cıvalı termometreyi, Franklin paratoneri icat eder. Büyükbaş ve küçükbaş hayvan yetiştiriciliği önemli gelişmeler kaydeder, et ve süt üretimi önem kazanır. Bu da köylüyü zamanla ön plana yerleştirecektir. Böylesine değişimlerin nüfus hareketlenmelerini getirmemesi şaşırtıcı olurdu. Nitekim kırsal kesimle kentler arasında ticari ilişki başlar, kentlerin nüfusu artar. Ama bu değişim aynı zamanda ulus düzeyinde yeni ekonomik sömürüleri de beraberinde getirecek, sermaye sahipleri tarım topraklarına göz dikecek, köylüyü el emekçisi olarak çalıştıracaktır. Tarım kesiminde duyulan kredi ihtiyacı İngiltere’den başlayarak mevduat hesaplı bankaların doğmasına vesile olacaktır. Tasarruf bankaları, kredi bankaları, para basan bankalar, iş bankaları kurulur ve çoğu özel şirketlerindir. Her biri zamanla ülkelerinde önemli siyasal işlevler de yüklenecektir. Sanayi Devrimine Doğru Fransa, İngiltere gibi ülkeler zenginleşmekte ve büyümekte ve dış ticaretleri kat kat artmaktadır. Buna paralel olarak fiyatlar artar. Tropikal Amerika’yla ticaret gelişir. Artık endüstri de ticarete bağımlı olarak gelişme seyri izleyecektir. Bir bakıma kapitalizmin temelleri atılmış durumdadır. Buna karşılık teknik ve teknoloji hızlı gelişim göstermez. El emeğine duyulan ihtiyaç, sanayinin ve ticaretin yürümesinde esastır. Yukarıda andığımız gibi, makinelerin çıkması, endüstrinin değişmesi ve banka şirketlerinin kurulmasıyla İngiltere’de üretim güçleri yavaş yavaş değişmeye başlamıştır. Böylece, sanayi devriminin ilk öğeleri 18. yüzyılda ortaya çıkmıştır. Bunu hazırlayan etmenlerin başında ticaretin büyümesi, deniz taşımacılığında gelişmeler, bilimsel buluşların getirdiği yeni teknikler gelir. İngiltere bu konuda başrolü oynar: Sömürgeciliğe hızlı başlamıştır; denizaşırı taşımacılıkta birincidir; YENİ BİLİMLER: Bazı bilim dalları ilk kez bu yüzyılda ortaya çıkmıştır. Newton’un etkisi Avrupa’ya yayılmaktadır. Evrim ve genetik konusunda yaptığı çalışmalarla tanınan Fransız botanikçi Jean-Baptiste Lamarck (1744 - 1829) ilk kez bitkileri sınıflandırır. Modern kimyanın kurucularından kabul edilen ve Fransız Devrimi sırasında öldürülen ünlü kimyacı Antoine-Laurent de Lavoisier (1743 -1794) anılmaya değer bir isimdir. İtalyan bilgin Luigi Galvani, (1737-1798), kimyasal yolla elektrik elde edilebileceğini keşfetmiştir. Kimyadaki “galvanism” onun soyadını taşır. Yine filozof Giambattista Vico (1668-1743) Scienza nuova, (Yeni Bilim) adlı eserinde Tarihin evrimini irdeleyen, insanoğlunun içine düştüğü hataları yöneten yasalar olduğunu ve bunların tarihsel evrimde önemli rol oynadığını belirten önemli bir eser yazmıştır. İtalyan fizikçi Alessandro Giuseppe Antonio Anastasio Volta (1745-1827) elektrik konusunda çalışmalarıyla tanınır ve kendi adıyla anılan ilk volta pili yapar. Yüzyılın son otuz beş yılı İngiltere’de dünya ekonomi tarihinin dönüm noktası kabul edilir. Çünkü oldukça hızlı bir bilimsel ve teknik gelişme söz konusudur. Öncelikle mekanik alanında, tekstil alanında önemli icatlar gerçekleşir. Buharlı makine yapılır. Makine ve mekanik mühendisliği çağın mesleği olur. Yol kanal inşaatıyla inşaat mühendisliği de gelişir. 1769’da hidrolik dokuma makinesi yapılır; 1776’da James Watt buharlı makineyi yapar; 1770’lerden itibaren maden ocaklarına makineler girer; yol ve kanal inşaatları 1761’den 1790’lara dek sürer (3.000 km kanal ve 2.000 km dolaylarında deniz ulaşım yolu inşa edilir). 7. Ünite - Aydınlanma 165 ülkedeki sermaye birikimi güçlüdür. Makineleşme, demiri işleme yani sanayileşme çarkını hızlı çalıştırmaktadır. Zaten birinci sanayi devrimi diye anılan sanayi devrimi, İngiltere’de dokuma tezgahlarının, buharlı makinelerin, demir çelik sanayindeki ürünlerin ve kok kömürünün kullanılmasıyla başlamıştır. Enerji kaynağı olarak buharın devreye girmesi, tarım ve sanayi ürünlerinin artması, demiryolları ve deniz ticaretinde yelkenli gemilerin yerini buharlı gemilerin alması uluslararası ticarete yön verecektir. Ayrıca tarım bölgelerinin çevresinde sanayi bölgeleri oluşacak, bir bakıma tarım-sanayi işbirliği doğacaktır. O halde sanayi devrimini, 18. yüzyıl ortasından itibaren İngiltere’de başlayıp, tarım toplumunu sanayi toplumuna çeviren radikal değişiklik olarak tanımlamak gerekir. Bu değişen ekonomik hayat yeni bir yüzyıla girilirken bir takım çarpıcı görünümler de oluşturur: Kentlerde toplumsal tabakaların oturdukları semtler belirginleşir; yoksul mahalleler oluşmaya başlar. Bununla birlikte maden ocaklarında çalışan kadınlardan çocuklara dek iyileştirici iş hukuku yasaları düzenlenir. Bu tablo içinde, kölelik 1807 tarihinde İngiltere’de tamamen kaldırılacaktır. DÜŞÜNCELERİN EVRİMİ VE BİLİMİN IŞIĞINDA AYDINLANMA Aydınlanma Nedir? Aydınlanmayı toplumsal ve siyasal açıdan mutlak kraliyet yönetimine ve onun aygıtlarına bir tepki olarak görmek gerekir. Aslında bu tepki, insan aklının yol gösterici olarak öne çıkmasıyla, bilimsel keşiflerin ve felsefi eleştirilerin ışığında insan bilincini bilginin ışığıyla aydınlatma çabalarıyla biçimlenmiş ve hem düşünsel, hem toplumsal bir harekete dönüşmüştür. Aydınlanma hareketi içinde böylece hem Rousseau, Diderot, Voltaire gibi düşünürler, hem de ifade özgürlüğü, bilime ve toplumsal ilerlemeye duyulan güven, din ve devlet işlerinde ayrım ve bir dizi yeni ilerici düşünceler yer alacaktır. Fransa Yakasında Önemli Düşünürler Fransa’da Descartes’la oluşan felsefe geleneği, sözünü ettiğimiz İngiliz düşünürlerin etkisi, XIV. Louis’den beri süregelen elit kültür, Devrim öncesi ilginç bir düşünürler topluluğunun doğuşunu hazırlayacaktır. Bunlar arasında Montesquieu (1699-1755) “Kanunların Ruhu” adlı eseriyle siyaset ve hukuk alanında pozitif bir hukuk biliminin temellerini atması açısından çok önemlidir. Filozof, kuvvetler ayrımı esasını ortaya atarak, üç temel yönetim biçimini analiz eder. Bunlar, korkuya dayanan despotizm, şan ve şerefi ön plana çıkaran monarşi ve yönetici ilkesi erdem olan demokrasidir. Montesquieu’nün “Acem Mektupları” adlı eseri ise, Paris’e gelen bir İranlının, Batıda Monarşik krallıklarda ve kilisede olup bitenler karşısında şaşkınlığını dile getirir, yani aynı zamanda bu kurumlarla ilgili acı bir ülke manzarası sergiler. Fransız Devrimi sonrası Fransa’nın gururu olan Jean-Jacques Rousseau (1712- 1778) genelde filozof olarak bilinir. Oysa düşünür olma kimliği yanında, usta bir müzisyen ve edebi yazardır. Siyasete olan ilgisi, onu bugün geçmişin siyasi başyapıtlarından kabul edilen “Toplumsal Sözleşme” adlı eserini yazmaya sürüklemiştir. Bu eser, yeni bir düzen tasarlar. Toplumu tüm üyelerinin birliğiyle kurulan siyasal bir yapı yani Devlet olarak tanımlar. Bireyin doğuştan beri asla vazgeçmeyeceği özgürlüğünü gerçekleştirebileceği düzen karşılıklı bir anlaşma düzeni olmalıdır. Toplumun üyeleri bu düzeni özgürce benimsemeli ve düzen de üyeleriyle karşıBordeaux asillerinden olan, bağcılık ve şarapçılıkla da uğraşan Montesquieu İngiliz hayranlığıyla tanınır. 166 Kültür Tarihi lıklı yükümlülük içinde olmalıdır. Bu nedenle bu sözleşme mutlaktır, adaletsizliği ve eşitsizliği ortadan kaldırır; sözleşmeyle genel irade gerçekleşir ve bu sözleşme halkın gücüyle ayakta kalır. Genel İradeyi yani toplumsal sözleşme düzenini halk gerçekleştirmelidir. Rousseau’nun “Emile” adlı eseri ise bir eğitim kuramı kitabıdır. Bu kitap insan hayatında eğitimin yerini yetkin biçimde gören ilk kitaplardan kabul edilir. “İnsanın eğitimi doğumuyla başlar, insan konuşmadan önce yetişmeye başlar”. Ancak zamanla “insanın elinde her şey bozulur”. Bu nedenle Emile’in dört eğitim evresi vardır. İlk evrede, çocuk doğal yaşamın ortasında doğanın bağrında yaşamalı, zihinden çok beden gelişimi sağlanmalıdır, On iki ile on beş yaş arasında düşünme evresinde tarih coğrafya edebiyat bilgileri edinmeli ve bilginin tadını hissetmelidir; çocuk bu evrede masallardan uzak kalmalıdır, çünkü masallar, gerçek dışı kurgularıyla zihni yanlış yönlendirecektir. Bu yaşlarda çocuk nesneler dünyasını tanıyarak deneyler yaparak dünyayı tanımalı, sanatı keşfetmelidir. Elindeki tek kitap Robinson Crusoe olmalıdır. Gençlik evresinde ise ahlaki yaşamı öğrenmeli, ruh ve Tanrı bilgisine uzanmalıdır. Emile aslında düşler ve dilekler kitabıdır. Yeni bir dünya tasarımını çizmeye çalışır ve çocuğun apayrı koşullarda bir varlık olduğunu göstermesi açısından aydınlanmanın önemli bir eseridir. Rousseau “İnsanlar Arasındaki Eşitsizliğin Kaynağı” adlı kitabında, insanların toplumsallaşmayla eşitsizliğin doğduğunu, demirin kullanılması tarımın gelişimi ve toprakların bölüşülmesiyle mülkiyetin ortaya çıkarak zengin fakir ayrımını getirdiğini ve köleliğin yaygınlaştığını vurgular. Ama bir yandan da yasalar yapıldığı halde bu yasaların yoksulların işine yaramadığını ve onları bağımlı varlık durumuna getirdiğini yazarak sanki kendisinden sonraki modern toplumlara da bir eleştiri getirmiştir. Sonuçta, Rousseau, bir yanıyla akılcılığa, bir yanıyla duyguculuğa açık bir düşünürdür. Ama içten samimi anlatımı ve kendi egosunu belki de kendini beğenmişliğini öne çıkaran bir üslupla kaleme alması, çok okunmasını sağlamış ve haliyle etki alanını geniş tutmuştur. Bu üslup ve kimlik aynı zamanda çelişkiler de barındırır. Rousseau anılarını yazdığı İtiraflar’da, kendisinin zayıf yanlarından, bencilliğinden cesaretle söz eder. ROBINSON CRUSOE: İngiliz yazar Daniel Defoe’nin 1719’da yayımladığı bu eser, İngiltere’de rahat bir hayat yaşayan Robinson’un dünyayı dolaşma hayalleriyle çıktığı uzun yolculukta başına gelen maceraları ve ıssız bir adada karşılaştığı Cuma adını verdiği hem Hıristiyanlığı hem ekonomiyi öğretmeye çalıştığı zenci yerliyle olan serüvenlerini anlatır. Kitap sömürge tarihi ve felsefesi hakkında önemli ipuçları sergiler. Yazıldığı dönemde bile çok okunan kitap, kısa zamanda dünya dillerine de çevrilir ve dünya edebiyatında hayal gücü ve kurgusuyla birçok ünlü yazara (Jules Verne, Michel Tournier), film ve tiyatro senaryolarına esin kaynağı olur. Kitap günümüzde aynı zamanda “sömürgecinin kitabı” gözüyle bakılmaktadır. Resim 7.2 Jean Jacques Rousseau, Filozof, edebiyatçı, sosyal bilimci, amatör müzisyen. 7. Ünite - Aydınlanma 167 Rousseau’nun yaşarken hoşlanmadığı ama Paris’te Panteon’da mezarıyla buluştuğu Voltaire ise (1694-1778), ilk eleştirel şiirlerinden dolayı Bastille hapishanesinde kalmış ve istibdat rejimini tanımış bir düşünürdür. Daha sonra İngiltere’de bir dönem yaşayarak bu ülkenin kültürüne ve politik sistemine hayran kalır. Sonraki yıllarda Prusya Kralı II. Frederic’le yakın dostluklar kurar. Hayatında hem monarşi rejimlerine karşı çıkmış ama ılımlı monarşileri de gönülden desteklemiştir. Şiirlerini, denemelerini, öykülerini en karmaşık konularda bile halkın anlayacağı dilde anlatma ustalığı ve becerisi onu çok okunan yazarlar kategorisine sokmuştur. Fransız Devrimi düşünürleri ve diğer etkili kimlikleri ayrıntılı öğrenmek isterseniz önemli ansiklopedilerden yararlanabilirsiniz. Voltaire belirli bir öğretisi olmayan, bununla birlikte etkili ve zeki, maceracı, rahatına düşkün, ticaretle de uğraşmayı seven bir düşünürdür. Aydınlanmacı düşünürler içinde, bilgiye olan güveni, temeli olmayan inançların insanın içinden sökülüp atılması gerektiğine inanması, hoşgörü sorununu toplumsal düzeyde önemli bir kurumsallaşma olarak değerlendirmesiyle öne çıkar. O, insanı tanımlarken onun özü gereği bencil ve tutkulu olma özelliğini eleştirerek aydınlanmış insanın bencilliğini içinden atması gerektiğini vurgular ve ilerleme anlayışına güven duyarak onu savunur. Voltaire, özellikle hoşgörü konusunda Hıristiyan din adamlarının çıkarlarını baskı yoluyla koruduğunu açıkça dile getirmiş ve onları ilerlemeye engel olmakla suçlamıştır. Voltaire son derece ilginç ve bir tez içeren felsefi öyküler de yazmıştır. Bunlar içinde “Candide” ve “Zadig” Doğu felsefesini içermeleri açısından ilginçtir. Siyasetten estetiğe, edebiyattan ansiklopediye birçok türde önemli kitaplar yazan ve özellikle eleştiri mantığıyla dikkat çeken Diderot (1713-1784) maddeci ve ateist olmasıyla ünlüdür. Ama o her şeyden önce Ansiklopedinin kurucusu ve gerçekleştiricisidir. Ansiklopedi başlı başına bir serüvendir. Diderot, matematikçi ve düşünür dostu d’Alembert’le birlikte olağanüstü bir çabayla bilgiler belgeler toplayarak 1751’de Ansiklopedinin ilk cildini yayınlar. (Üstelik bu arada yazdığı bir eserden dolayı hapse bile girmiş olmasına rağmen). Baskılar karşısında d’Alembert işi bırakmasına rağmen kendisi yasaklamalara para cezalarına aldırmadan 1772’ye dek çalışmayı sürdürür. Ansiklopedi bilgi kitabı olmaktan öte, birçok maddesinde, hayatta bilimin önemi, doğaüstü önyargılardan kurtulma ve en çetrefilli dinsel konuları bile ele almasıyla aydınlanma düşüncesinin temel taşlarından biri olmuş ve döneminde “best seller” yani çok satan özelliği kazanmıştır. Ansiklopedide, bilim adamı ve düşünür Buffon’un Doğa konusunda yapmış olduğu katkı o döneme göre çok yenidir. Diğer yandan, bu yüzyılın bir düşünce hareketi yüzyılı olması, aynı zamanda okuma yazma oranının yükselmesinde de etkili olmuştur. Bütün bu filozofları ve eserlerini insanları uyandıran yol gösterici ışık tutucu Resim 7.3 Diderot, Ansiklopedinin Yaratıcısı 168 Kültür Tarihi özellikte kültürel miras olarak görmek gerekir. Batı’da yayınlara hiçbir dönemde bu kadar ilgi duyulmamıştır. Sansürden dolayı yabancı ülkelerde özellikle Hollanda’da basılan yayınlar (dönemin ünlü filozofları ve yazarlarının kitapları yurt dışında basılmıştır) gizlice Fransa’da her sınıftan okur kitlesine bol sayıda ulaşır. Krallıkların adaletsizliklerine ve eşitsizliklerine karşı bilinçli bir muhalefet oluşumu başlar. Bu düşünürlerin çok okunmasını ve ilgi odağı olmasını sağlayan yanları ise kuşkusuz onların felsefeyle edebiyat arasında bir yer tutmuş olmaları ve zaman zaman ikisini bağdaştırarak toplumla ve insanla ilgili sorunları birlikte ele almalarıdır. Basın Yayın Organlarının Katkısı Aydınlanma fikirleri kitaplarla yaygınlaşmıştır. Fakat fikirler daha çok kafelerde salonlarda periyodiklerle ve hatta filozofların Avrupalı elit kişilerle fikir değişiminde bulunmak amacıyla yazdıkları mektuplarla (Voltaire on binin üzerinde mektup yazmıştır) yaygınlaşır. Kentlerde kitapevleri henüz kurulma yolundadır; matbaacılar, yayıncılar, kitapevleri küçük birlikler oluşturmaya başlar. Yazarlık emek işidir ve henüz bir meslek olmamıştır; tüm o ünlü filozoflar hayatlarını sürdürebilecekleri kadar kazanabilmişlerdir. Ama bununla birlikte telif hakları yasaları da oluşturulmaya başlamıştır. 17.yüzyılın ortalarından itibaren yaygınlaşan gazeteler önemli bir gelişim gösterir. Örneğin 1750’lerde Avrupa’da 170 dolaylarında süreli yayın bulunmaktadır ve bunun 80 kadarı Fransa’dadır. Devrim yılında ise bu sayı sadece Fransa’da üç yüze çıkacaktır. Gazeteler yanında dergiler de yaygınlaşır. Örneğin, sadece mektuplar ya da anılar yayınlayan dergiler vardır. Ama tıp, tarım, insan bilimleri alanında ilk bilim dergileri ve edebiyat dergileri de yaygınlaşmaya başlar. Tabii, tüm bu gazete ve dergiler sık sık sansür sorunlarıyla karşı karşıyadırlar. Ama basının varlığı hem popüler kültürün hem elit kültürün ilk oluşumlarını da sergiler. Örneğin Fransız Rabelais ya da İngiliz Shakeaspeare tarzında ya da etkisinde yazan yazarlar vardır. Ama bu yüzyıl yazarlarının halk edebiyatından etkilenmesi de anlamlıdır. Fransız Charles Perrault, “Ormanda Uyuyan Güzel” ve “Kırmızı Şapkalı Kız”ı yazar ve Fransa’da çok popüler bir yazar olur. Önceki yüzyılın yazarı La Fontaine’nin “Fabl”leri de popülerdir. FRANSIZ DEVRİMİ Aydınlanma düşüncesi siyasal açıdan dünya tarihinin en önemli birkaç olayından biri olan Fransız Devrimiyle vücut bulur. Bu nedenle ayrıntılara kaçmadan Devrimi hazırlayan koşullardan söz etmemiz gerekir. Kral XVI. Louis’nin yönetiminde bireysel özgürlüklerden söz etmek olanaksızdır, polis istediği kişiyi tutuklamakta ve Bastille Hapishanesi adalet denetiminden yoksun haksızca hapsedilen insanlar ve aydınlarla doludur. XV. Louis kitapları yaktırır. Halkın açlıktan kırıldığı yıllarda kraliçe Marie-Antoinette’in ziyafetleri ün salar. Halkın mutlak yönetime olan güvenini yitirmesi ve bu yönetime karşı gelişen demokrasi ve özgürlük bilinci etkili bir siyasal eyleme dönüşür. 1789 yılı geldiğinde, Fransızlar yeni bir düzene geçmek için çok isteklidirler artık. Oluşan Millet Meclisinde ulusal burjuvazi etkilidir; haliyle Aristokrasi reform projelerine karşı tüm olanaklarıyla karşı koyar; ekonomik kriz katlanılmaz boyutlardadır. Fransız Devrimi ulusal nitelikle bir devrim olarak kalmamış, bütün insanlığı etkilemiştir. Özünde özgürlük eşitlik kardeşlik düşüncelerinin varlığı ve bunların insan hayatının temel gereksinimleri olarak tanımlaması ve bu ilkelerin özümsenmesi Rousseau da, Voltaire de, Diderot da anlatı türünde edebi eserler vermişlerdir. 7. Ünite - Aydınlanma 169 özelliğiyle insan haklarını savunması açısından önemlidir. Fransız halkının ortaya koyduğu bu irade sonraki yüzyılda diğer halkları derinden etkileyecektir. Fransız Devrimi Olaylar Dizisi Fransız Devriminin akışı, isyanlar, ardı ardına değişen meclisler, çok önemli kararlarla doludur. Kralın 5 Mayıs 1789’da toplantıya çağırdığı Genel Meclis’de (Etats Généraux) halkın temsilcileri, soyluların ve ruhbanların “iki” oy hakkını kabul etmezler ve kendilerini daha sonra Kralın da tanıyacağı Millet Meclisi (Assemblée Nationale) ilan ederler. 13 Temmuz’da halk Paris Belediyesi’ni ele geçirir; 14 Temmuz’da, içine girilmez denilen Bastille Hapishanesi yıkılır. 26 Ağustos’ta İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi kabul edilir. Büyük Korku adı verilen süreçte köylüler aristokratların paralı haydutlarla ürünlerini yakacağı ve kendilerini öldüreceği korkusuyla onların şatolarına saldırırlar. Aristokratlar panik halde malikânelerini terk ederler. Paris’te ise Meclis kararları kabul etmeyince büyük bir kalabalık krallık sarayı Versailles’a doğru yürüyüşe geçer. Meclis olağanüstü renkli tartışmalara, çekişmelere konu olur. Sağ kesimde, Meşrutiyet yanlısı devrimi frenlemek isteyen güçlü bir grup, sol kesimde ise jakobenler ve çizgisi zaman zaman değişen jirondenler hâkimdir. Champs de Mars’da cumhuriyetçiler kralın askerlerinin katliamına uğrar. Bu arada Prusya Krallığıyla savaş da gündemdedir. 10 Ağustos’taki büyük ayaklanmada isyancılar Tuileries Sarayına saldırır ve Paris’te devrimci bir hükümet kurarlar. Kral ve kraliçe tutuklanarak hapsedilir ve 21 0cak 1793’de idam edilir. Ama anarşi ortamında kuşku ve tahrik egemendir. Jakobenler Jirondenler ve diğer gruplar arasında büyük kopmalar yaşanır, öfke ve sertlik kazanmış gibidir. Robespierre’in öncülüğünde oluşturulan Komite, İhtilal mahkemelerinin yetkilerini artırarak anarşi ve terörü kısmen bastırır. Kraliçe de giyotine gönderilir. Ama şiddet hız kesmez, bu kez liderler (Danton gibi) ardı ardına giyotine gönderilir. Robespierre de Konvansiyon Meclisinde çoğunluğunu yitirince tutuklanır ve giyotine gönderilir. Daha sonra burjuva cumhuriyetçiler grubu güçlenir (Thermidorlar). 1795’den itibaren kralcılar avantajlı duruma geçerler. Halk isyanları azalır ve 2 Kasım 1795’de zorbacı bir rejim getirecek olan Direktuvar Meclisi kurulur. Ancak iki yıl sonra, 4 Ekim 1797’de Napolyon Bonaparte, meclisi fesheder; kralcılar tutuklanır. İtalya kahramanı bu general hem içte hem dışta barışı sağlar. Fransız Devrimi unutulmaz katliamlara sahne olur. Parisli Baldırıçıplaklar 2-7 Eylül tarihleri arasında ihtilalci psikozuyla aristokratları temizlemek amacıyla hapishanelere ve hastanelere saldırırlar. Katliamda 1300’ün üzerinde insan öldürülür. Bunların içinde, aristokratlar, birçok tutuklu papaz, rahip, mahkûm ve hasta bulunmaktadır. FRANSIZ DEVRİMİNİN SİYASİ PARTİLERİ VE JAKOBENİZM: O yıllarda partiler kulüp olarak da anılıyordu ve her biri belli bir ideolojik düşüncenin öncüsüydü. Bunlar arasında Jakobenler, devrimin hemen sonrasında bir yıl süreyle yönetime egemen olmuşlar ve tam bir terör estirmişlerdir. Liderleri Robespierre’in öncülüğünde karşı devrimcilere çok sert hareket etmişler ve ayaküstü mahkemelerle birçok insanı giyotine göndermişlerdir. Bu kanlı dönem kendilerinin de giyotine gitmeleriyle son bulur. Siyasi literatürde jakobenizm ya da jakobenlik günümüzde aşırı siyasal radikal görüşler ve kişiler için “tepeden inmecilik” anlamında kullanılmaktadır ve bir çok siyaset adamını etkilemiştir. Montanyar (Dağlılar) ise Jakobenlerin meclisteki aşırı kanadı olup üst sıralarda oturdukları için bu ismi almışlardır. Adını Bordeaux kenti bölgesi La Gironde’dan alan Jirondenler ise burjuvaziyi temsil eder ve krala yakın grup olarak tanınır. Jakobenlere karşı tam bir güç çekişmesine girmişler, ama geride kalmışlardır. Bunun yanında ünlü militan grup Baldırıçıplakları (Sankülotlar) da anmak gerekir. Zamanın soylularının giydiği tayta benzer pantolonları devrim güdüsüyle giymeyi reddettikleri için bu ismi alan grup, serflerden ve işçilerden oluşuyor ve ihtilalcı halkı temsil ediyordu. 170 Kültür Tarihi Fransız Devrimin tarihsel ve düşünsel akışına ilişkin bilgilenmek için Servet Tanilli’nin kitaplarına başvurabilirsiniz. Fransız Devrimi ve Modernliğin Kaynakları Fransız Devrimi yeni oluşan burjuva toplumunu ve ekonomik açıdan da liberal ekonomi anlayışları derinden etkilemiştir. Fransız Devrimi, çoğu tarihçilere göre insanlık tarihinde feodalizmden kapitalist liberalizme doğru bir geçişin önemli durağıdır. Bir bakıma, Fransız Devrimiyle liberal demokrasi anlayışına ve yönetim tarzına ulaşılmıştır. Bu da yeni modern bir Devlet anlayışının doğduğunun göstergesidir. Siyaset bilimciler açısından modern toplumların yapılanmasında devrimin katkıları önemlidir. Bu katkılardan en önemlisi Fransız Devrimi’nin özgürlükler, Eşitlik, Demokrasi, İnsan Hakları konusunda getirdiği yeniliklerdir. İfade özgürlüğü artık evrensel bir değerdir; farklı din ve dilleri aynı çatı altında yan yana yaşama hakkı tanınmıştır; insanların herhangi bir dine ait olma zorunluluğu yoktur; siyahların köleliği yasal olarak ortadan kaldırılmıştır (1794). Fransız Devrimiyle tek ve bölünmez ulusal birlik anlayışı doğmuştur. Kültürel hayatta ise aydınlanma esprisi tüm sanat dallarını sarar. Ressamlar dinsel konular yerine devrimi konu alan resimler yaparlar. Yazarlar devrim ve değişim iradesini işleyen romanlar öyküler kaleme alırlar. Soyluların hayat normları değişir. Paris salonlarının şıklığı zarifliği kaybolur. Yeni bir siyasal söylem ve yeni siyasi figürler ortaya çıkar. Basında ve edebiyatta yeni bir tür olan siyasal gazetecik doğar. Bu bir fikir gazeteciliğidir. Artık rasyonalizme ve bilime olan güven, seküler (laik) düşüncenin toplu hayata yansıması modernliğin kökenlerini oluşturacaktır. Yazar Peter Wagner modernliğin 18. yüzyılda gerçekleşen “demokratik ve endüstriyel devrimlerle yaygınlaştığını” belirtir. O halde modernlik, “ekonomik, politik ve kültürel değişimlerle doğru orantılıdır ve yeni bir toplum modelini içerir ve Batılı bir kavramdır. BİR DEVRİM DÖNEMİ GAZETESİ: REVOLUTIONS DE PARIS: 1789’da kurulan ve 1794’de kapatılan bu haftalık gazete, radikal cumhuriyetçi ve kilise karşıtı düşünceleriyle tanınır. Yayınlandığı ilk günden büyük bir okur kitlesi edinir. İhtilalın ünlü ismi Camille Desmoulins bu gazetedeki yazılarıyla ve hitabetçi kimliğiyle halkı galeyana getirerek Bastille ayaklanmasına öncülük etmiştir. Devrim öncesi Fransa’da gazetelerin sayısı seksen kadar iken Devrim yıllarında bu sayı üç yüze ulaşmıştır. Renkli bir politik eğilim sergileyen gazetelerin çoğu Devrim yanlısıdır. Ama karşı kutuptan da yazarlar vardır ve belli bir kesim gazete yazarlarının yazılarını ilgiyle takip etmektedir. Gazete yazarlığı bu dönemde henüz bir meslek olmamıştır ama bu yolda temellerini atmıştır ve artık toplumda iletişimin formu da değişmektedir. Fransız Devrimi yılında önemli kararlar alınmıştır. Bunlar arasında feodal sistemden kalma imtiyazların lağvedilmesiyle soyluların ataerkil zenginliği sarsılır. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nde ilk kez özgürlük, eşitlik, kardeşlik düşünceleri yer almıştır. Kilise ve Ruhani kesimin malları devletleştirilmiş, kilisenin ekonomik gücü azalmıştır. Bir kent halkı ilk kez toplu olarak ayaklanmaya katılır. 4 Ağustos 1789: Aristokrasinin imtiyazlarının kaldırılması; 26 Ağustos 1789: İnsan ve Yurttaş Hakları Beyannamesinin İmzalanması; 5-6 Ekim 1789: Paris halkının ayaklanmaya katılması; 2 Kasım 1789: Kilise ve Ruhani kesimin mallarının devletleştirilmesi; 9 Aralık 1789: Fransa’nın departmanlara bölünmesi; 24 Aralık 1789: Protestanların yurttaşlık haklarını kazanması. 7. Ünite - Aydınlanma 171 AVRUPA’DA AYDINLANMA Diğer Ülkelere Bir Model: Fransa 18. yüzyılda Avrupa sanki ortak dilini bulmuştur, o da Fransızcadır. Avrupalı aydınlar arasında paylaşılan yegâne dildir. Almanya’da Rusya’da, Hollanda’da, İsveç’te hem okunan hem yazılan bir dildir. Bu da haliyle felsefe, edebiyat ve plastik sanatlar alanında özel bir iletişimin doğmasına, Fransız zevkinin (eğlenme, giyim, mobilya ve gastronomi alanında) bu ülkelerde yaygınlaşmasına yol açacaktır. Bu ülkelerdeki birçok düşünür ve sanatçı Fransız filozofları okurlar, dostluk kurarlar ve onlardan etkilenirler. Özellikle Almanya, küçük bir Versailles Sarayı oluşturma hevesi içindedir. Örneğin Bayreuth, bir opera kenti olmadan önce Fransız zevklerinin egemen olduğu bir kültür merkezidir. Rus ve İsveç asilleri, yazarları ve sanatçıları Paris’e ziyarete gelirler hatta buralarda mekân tutarlar. Yine yeni kurulan Petersbourg kentinde düzenli Fransızca tiyatro temsilleri gerçekleştirilir; Rus aydınlar Fransızca konuşur. Tüm Avrupa’da göz alıcı bir tarzda gazete ve dergi yayınlama ve okuma geleneği başlar. Kültürlenmeye çalışan bütün Avrupa ülkelerinin gözü artık Paris’tedir ve Paris bu özelliğini 20.yüzyıl ortasına dek sürdürecektir. Bu arada, kültürün her zaman tek yönlü işleyeceğine dair bir kural olmadığını da belirtelim hemen. Elbette Fransız kültürü de Avrupa kültüründen etkilenecektir: Montesquieu’nin ve Voltaire’in İngiliz hayranlığı bilinmektedir. Almanya ve Diğer Ülkelerde Aydınlanma Almanya özellikle edebiyat ve müzikte Avrupa’ya yol gösterici özelliktedir: Goethe ve Schiller’in öncülük ettiği “Sturm und Drang” (Duygu ve Coşku) adlı edebiyat hareketi, duygu yoğunluğunu ve coşkuyu yüksek ifade gücü olarak benimseyerek derin anlatımı amaçlar. Hareket, Fransız aydınlanma akılcılığına bir tepkidir ve aynı zamanda Alman yerel ve etnik milliyetçiliğini de beraberinde getirir. Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832), ünlü “Faust”, “Werther’in Acıları” ve uzun dramatik şiirleriyle tanınır. Acılı bir aşk romanı olan Werther, romantik edebiyatın çarpıcı eserlerindendir. Johann Christoph Friedrich von Schiller (1759-1805) ise, hem şair hem dramaturg olup romantizmin güçlü sesidir. Ama Almanya’da asıl güçlü olan felsefedir. Emmanuel Kant (1724-1804) idealist Alman felsefesinin babasıdır. Kant elbette aydınlanmacı bir filozoftur, ama o daha çok felsefe tarihine yön veren bir bilgi kuramcısıdır ve anlaşılması emek isteyen kavranılması zor bir filozoftur. Kant aydınlanma düşünürlerinden farklı olarak aydınlanma sorunlarına düşünsel çerçevede değil daha filozofça bakmış ve daha radikal tutum takınmıştır. Örneğin aydınlanma düşünürlerinde belli bir sistem içinde dile getirilemeyen eleştiri iradesi Kant felsefesinin özünü oluşturur ve temel yönelimi olarak ortaya çıkar. Eleştiri mantığı Kant’a göre, salt aklın sorgulaması, kanıt araması ve doğrulamasıdır. Eleştiri, sistemli düşünmek, bilgiyi rasyonellikle yorumlamak, bilginin rasyonel kapasitesinin sınırlarına varmaktır. Kant kimsenin kimseye baskı yapmadığı, akılcılığın tek baskın güç olacağı bir düzen hayal eder. Akıl insan olma yolunda ilerlemenin tek koşuludur. Haliyle Kant’ın gözünde aydın insan “kendi yetersizliğinin farkına vararak bundan sorumluluk duyan insandır”. Ayrıca aydınlanma özgürlük ortamı yaratılmadan yaşanılamaz. 172 Kültür Tarihi İtalya ise zengin bir ülke değildir, sadece Venedik, Padou, Bergame kentleri sanayileşme sürecindedir. Daha çok tarım ülkesidir ve daha o yıllarda tarım ürünleri ihraç etmektedir. Sanat alanında ise Rönesans döneminden gelen geleneğiyle etkilidir. 16. yüzyılın güçlü sömürgeci İspanya krallığı ise 18. yüzyılda çökmüştür. Sarayın kaynakları kalmamıştır; aristokrat sınıfın gösterişi kaybolmuştur; tarım gitgide kötüleşmektedir; sömürgeleri bile yüksek vergilerden dolayı kendisine kafa tutmaktadır. 18. yüzyıl aydınlanmasının etkili olduğu ülkelerden biri de Rusya’dır. Rus siyaset, sanat ve bilim adamları bu yüzyılda Avrupa’yla aralarında derin bir farklılık olduğunun bilincine varmışlardır. Avrupa hayranı olan ve Rusya’yı Avrupalılaştırmak isteyen I. Petro, bir Asya ülkesini Batılı ülkeye dönüştüren kraldır. Genişleme amacı güttüğü için denizcilik ve gemicilikle ilgili önemli girişimlerde bulunur; Petersburg kentini kurar; orduyu Alman disipliniyle yenileştirir. Avrupa tutkunluğu ve siyasi yönetimi ona Batıda hem Büyük Petro, hem Deli Petro unvanını kazandırır. Öyle ki din adamlarının, saray soylularının sakallarını kendi elleriyle kestiği söylenir; tüm memurlarına Avrupa insanı gibi giyinmeye zorlar; tutucu Ortodoks kilisenin yasaklarına karşı çıkar. SANATTA YENİ BİR YAPILANMA: BAROK ANLATIM Dönemin baskın sanat eğilimi barok stildir. Barok anlatımda, varlıkların güzelliği karşısında duygulanmayla gelen etkileşimin ifadesi önemlidir: Barok anlatım bu etkileşimi ince ayrıntılarıyla, göz alıcı biçimde, tüm gösterişiyle ve görkemliliğiyle dile getirir ve haliyle, abartmalı bir biçimselliği de öne çıkarır. Barok anlatım müzik, mimari başta olmak üzere sanatın birçok dalında etkili olmuştur. 18. yüzyıl aynı zamanda ünlü besteciler (kompozitör) çağıdır. Barok anlatım özellikle müzikte büyük bir ekol olmuştur. Çok geniş bir çerçeveye yayılan barok müzik, doruk dönemini başta Johann Sebastian Bach olmak üzere Vivaldi, Scarlatti, Telemann, Haendel gibi müziğe yön veren bestecilerle yaşamıştır. Fransa’da ise klasik müzik sarayda uzun süre etkisini devam ettirir. Versailles Sarayı, Marain Marais, Campra ve daha sonra Rameau gibi önemli bestecilerin eserlerine kapılarını açar. Bu bestecilerle, müzik taYENİ BİR BİLİM, ESTETİK: Estetik sözcüğü, eski Yunancada “Aisthesis” duyular yoluyla algılamayla ilintili bir anlam içerir. Alman filozof, Alexander G. Baumgarten (1714-1762) estetiği, duyusal bilginin bilimi olarak tanımlamış ve felsefenin içinde ayrı bir disiplin olarak öngörmüştür. Ona göre estetik “güzel hakkında düşünme” bilimidir ve haliyle estetik bilgi, duyular, algılama, duygu, haz ve hoşlanma yoluyla oluşur o halde estetik duyusal mantığın bilimidir. Estetik daha sonra Hegel’in düşünceleriyle sanat yorumlamalarını etkileyen ve yön veren ve çok hızlı gelişen bir bilim olacaktır. Resim 7.4 Johann Sebastian Bach, Müziğe Yön Veren Alman Besteci. 7. Ünite - Aydınlanma 173 rihinde armoni bilgisinde büyük bir gelişim yaşanmış, melodi ağırlık kazanmış ve ayrıntılı süslemelerle duygu devinimleri yaratmak müzik dünyasını sarıp sarmalamıştır. Barok anlatıma renk ve ifade zenginliğiyle duygusallık ve duyarlılık katmaya çalışan, zarif ve inceliğe önem veren anlayış ise Rokoko üsluptur. Duyarlık ve incelik dolu bu müzikal yaklaşıma “galant stil” denir. Ancak sonraki yüzyıl bestecileri barok müzikteki anlatım sınırlılığını keşfederek müziğe yeni bir yön vereceklerdir. İtalya’da ise Barok müziğin önemli ismi Antonio Vivaldi’dir (1678-1741). Ünlü eseri “Mevsimler”, doğa olaylarının müzik diline tercümesidir ve sonuçta insan düşüncesine ve estetik dünyasına seslenir. Yine İtalya’da, yaylı çalgı yapımıyla dünyada benzersiz bir ekol yaratan Antonio Giacomo Stradivari, (1644-1737) kısaca Stradivarius bu dönemde yaşamıştır. Özellikle bugün paha biçilemeyen kemanları ve viyolonselleriyle ünlü olan Stradivarius, yaylı çalgı yapımında gerek yapım tekniği gerekse boya tekniğiyle erişilemeyen bir mükemmelliğin yaratıcıdır. Çağın bir başka önemli buluşu sonraki yüzyılda gelişecek olan piyanodur. Müzik dünyasının temel enstrümanlarından olan piyanonun tarihsel gelişimi hakkında neler biliyorsunuz? Aydınlanma felsefesiyle Barok dönem sonrasında müzikteki değişim devam eder. W. A. Mozart ve J. Haydn’ın öncülük ettiği ve Beethoven’le sağlamlaşacak klasik dönemin temelleri atılır. Müziğe olan ilgi elit (seçkin) kesimden halka doğru yönelir, soyluların salonları dışında ilk kez başka salonlarda konserler düzenlenir. Müzikal formlarda Sonat ve Senfoni önemli bir gelişme gösterir. Oda müziğinde yeni biçimler gelişir. Kuartet (dörtlü) ve Kentet (Beşli) besteleri yapılır. Vocal müzik (şiirlerin lied olarak bestelenmesi gibi) çalışmaları gelişir. Opera sanatında başyapıtlar doğar. JOHANN SEBASTIAN BACH (1685-1750): Batı müziğinin temel taşı kabul edilen bu büyük besteci, küçük yaşında öksüz kalınca, kilise ve saray orkestralarında neredeyse ömrü boyunca kemancılık ve özellikle orgculuk yapmıştır. Kendisi Almanya dışına çıkmadığı halde, İtalyan sonat ve konçertolarına, Fransız süit ve uvertürlerine, İspanyol danslarına örnekler vermiş ve dehasıyla değişik ülkelerin müzik kültürlerini birleştirmiştir. Bu engin bilgisiyle, bir yüzüyle geçmişe, öbür yüzüyle de geleceğe ayna tutmuş ve her çağın müziğine yol göstermiş bir sanatçıdır. Bach, çeşitli melodileri birbirine uydurma sanatı olan kontrpuan konusunda ve “çok sesli müzikte üretici bir konunun birbirine benzer biçimde yenilenmesinden oluşan füg sanatının yapılanmasında çok önemli katkıları olmuştur. Eserleri arasında: Dini Koro Müziği (Aziz Matta Pasiyonu, Noel Oratoryası, Missalar), din dışı vokal eserler (kantatlar, yani kahramanlık ve din konularında yazılan şiirlerin besteleri), orkestra müziği (Brandenburg konçertoları, Keman konçertoları, keman sonat ve partitaları, sinfonia’lar ve orkestra süitleri), oda müziği eserleri (keman, flüt sonatları), klavsen (Füg sanatı) ve org eserleri yazmıştır. Bach ailesinin bütün bireyleri müzisyendir, ama “Bach” denilence de önce Johann Sebastian Bach akla gelir. 1 174 Kültür Tarihi Ünlü besteci Mozart’ta uluslararası boyutlara ulaşan Türk etkisi hakkında neler biliyorsunuz? Bir diğer önemli besteci Franz Joseph Haydn (1732-1809), senfonileriyle, oda müziği eserleriyle ve büyük koral yapıtlarıyla Klasik Batı Müziğine yön veren bir bestecidir. Dünyanın yaradılışını konu edinen ünlü eseri Yaradılış Oratoryosu, ilk bölümde cansız bir dünyanın güneş ve denizin kükreyişiyle canlanışını ve sonra canlı yaratıkların ortaya çıkışını ve son bölümünde de Adem ve Havva’nın yeryüzüne gelişini ve Tanrıya şükranı dile getirir. AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİNİN DOĞUŞU Bilindiği gibi İngiltere’den gelen göçmenler 1607’de ilk ticaret kolonisini Virginia’da kurarak zamanla büyürler ve İngiltere Krallığı tarafından atanan bir vali tarafından yönetilen 13 Koloni oluştururlar. Koloni halkı genelde Yeni Dünya topraklarını değerlendirerek zengin ve özgür yaşamak isteyen bir kesimdir. Ama aynı zamanda da İngiltere Devriminin etkisindedirler. İnsanlar Tanrı önünde eşittir ilkesini benimseyen liberal eğilimli bir halktır. Vergilerle ve baskılarla, ekonomik haklarının kısıtlandığını düşünen koloniler toplu bir bağımsızlık mücadelesine girişirler ve aralarında örgütlenmeye başlarlar. 1776’da toplanan geniş katılımlı Virginia Kongresi, Thomas Jefferson tarafından kaleme alınan ve özgürlük isteklerini dile getiren Amerikan Bağımsızlık Bildirgesi’ni yayınlar. Bildiri, sözünü ettiğimiz Avrupalı aydınlanmacı filozofların öğretilerinden izler taşımakta ve Amerika Birleşik Devletleri adıyla bağımsız bir devlet kurulmaya karar verildiğini ifade etmektedir. Altı yıl süren savaş sonunda, George WOLFGANG AMADEUS MOZART (1756-1791): Barok dönemden farklı olarak klasik dönemin ilk büyük bestecisidir. Otuz beş yaşında vefat eden Mozart, öncelikle müzik tarihinin dahi çocuğudur ve tam anlamıyla bir dehadır: Üç yaşında klavsen çalar, beş yaşında ilk bestesini, dokuz yaşında ilk senfonisini besteler. Eşsiz bir bestecidir: Sonatlardan konçertolara, operalardan oda müziğine her müzik biçiminde kusursuz eserler bestelemiştir: Senfoni, opera, solo konçerto, oda orkestrası, yaylı kuartet ve yaylı kentet ve piyano sonatları; Operaları arasında komik opera türünde Figaro’nun Düğünü, Don Giovanni, Cosi Fan Tutte; ciddi operaları arasında ünlü Sihirli Flüt bulunur. Müziğindeki yalın ve nükteli anlatım, güçlü ritmik yapı ve bu yapının altında yer alan coşku ve felsefe etkileyicidir. Eleştirmenler Mozart’ın insan doğasını abartılı melankoliye, hüzün ve heyecana başvurmadan kendi tarzınca dile getirdiğini belirtirler. 2 Resim 7.5 Wolfgang Amadeus Mozart, Müzik Dehası. 7. Ünite - Aydınlanma 175 Washington komutasındaki koloni güçleri, İngiltere’yi yenilgiye uğratır ve İngiltere 1783 yılında Amerika Birleşik Devletlerinin varlığını resmen tanır. 1789’da Anayasanın tamamlanıp onaylanmasıyla yeni bir ulus doğar ve G. Washington ilk devlet başkanı seçilir. İlk Birleşik Devletler Üzerine Önemli Bir Saptama: Kültürleşme 1492 keşfinden sonra ilk sömürge kolonilerinin oluşmasıyla, Avrupa’da, bir an önce bu sömürge topraklarında altın ve gümüşe sahip olma, daha sonra da topraklara sahip olma arzusu yaygınlaşmış ve güçlenmiştir. Yerli halkın ise mülkiyet kaygısı yoktur, onlar bu topraklarda vardırlar ve kendi yurtlarında yaşıyorlar bilincindedirler. Ama gelen ilk insan, toprağı mülkiyetleştirir ve onu gücüyle korumaya başlar, yani sahiplenir. Yerli halk tarımı bilmemektedir. Ama koloniler toprağı işlemeye başlayınca o günlerin deyimiyle “toprak değer kazanmıştır”. Sahibi de onu işletenler olacaktır. Öyle ki, bu sömürgeci anlayış, hem Kuzey hem Güney Amerika sömürgelerinde yaygınlaşarak örgütlenecek, yerli halkı da içine alan ticari şirketler kurarak ekonomiye egemen olacaklardır. Bu etkileşimde ilginç olan kültürleşme sürecidir. Birbirinden farklı iki kültür olan Avrupa kültürü ve Yerli Halk kültürü etkileşime girmiştir. Bu etkileşim sadece ekonomi, tarım ve ticaret alanında değil, zaman içinde değerler, düşünceler, inançlar ve davranışlar alanında da kendisini göstermiştir. Haliyle kültürleşme süreci dinamik bir süreçtir, yeni bir mecra alanıdır. Sistemde karmaşa olduğu için yitmeler de olmakta ve çatışmalar doğmaktadır. Yerli halk bu sömürgeleştirme ve kültürleşme durumu karşısında yavaş yavaş geçmişle bağlarını koparmaktadır, çünkü onlar da hayat mücadelesi içindedirler ve bu şekilde Avrupa kültürüyle sıkı bağlar kurma yolundadırlar. 18. yüzyıla gelindiğinde, artık Amerikalı Avrupalılar Avrupalı olmayı bırakmışlar ve sömürgecilerin Avrupalı olma misyonu bir bakıma başarısızlığa uğramıştır. Artık Kuzey Amerikalı Britanyalıların hayatı ve kültürü söz konusudur. Kültürlenme süreci açısından Amerikalı İngilizlerin kültürü Avrupa kültüründen bağımsız bir kültür değildir kesinlikle. Güney Amerika’da ise bazı yerli halk kendi kültürlerine bağlı kalarak aynı zamanda beyaz kolonilerin egemenliğine bağlı kalınabileceğini kabullenmişler ve yerli halkın hakları için mücadele etmek hayatlarının bir parçası olmuştur. 300 yıl Amerika Birleşik Devletleri’nin doğuşunda İngiltere Krallığı’nın güttüğü vergi politikası çok etkili olmuştur. Yüksek olan bu vergiler yanında, İngiltere kolonilerinin rahatlığı, yaşam düzeni, zenginliği imrendirici boyutlardadır. Çünkü Yeni Dünyanın yeni Avrupalı halkı yaşadığı ve işlediği toprakları benimsemiştir, yurt bellemiştir. Siyasi düşünce olarak da genelde ılımlı bir krallık yanlısıdırlar ve Büyük İngiltere Devrimi Anayasasına inanmaktadırlar. İngiltere Krallığı, Yedi Yıl Savaşları’ndan (1756-1763) sonra mali açıdan zayıflar ve kolonilerine yüksek vergiler yükler: 1764 yılında Şeker Kanunu Vergisini ardı ardına artırır; 1765’de Damga Pulu Vergisi koyar, 1773’de Çay İhracatı Tekelinin kolonilerden alınması kararını çıkarır; ve en son 1774 yılında Boston Liman Kanunuyla limanı ticarete kapatması bardağı taşıran damladır. İngiliz kolonileri artık İngiltere Krallığı’na güven duymaz, kendi sırtlarından geçiniyor duygusu içindedirler. 176 Kültür Tarihi boyunca İspanyol hâkimiyetinde yaşamaları ve daha sonra Simon Bolivar’la (1783- 1830) özgürlüklerini kazanmaları tarihin önemli bir sayfasıdır. Artık yeni bir ulusal kimlik vardır Güney Amerika’da. Güney Amerikalı önemli siyaset adamı Simon Bolivar hakkında neler biliyorsunuz? 3 1776 tarihi dünya tarihinde önemlidir çünkü güçlü Avrupalı krallıklarının mağlup olabileceğini ve yeni bir politik sistemin kurulmasının mümkün olduğunu (üstelik bunun Avrupa’dan çok uzak ve ondan bağımsız olarak) göstermiştir. İspanyol Amerika’sı sömürgeleri de bağımsızlıklarını kazanmak için 25 yıl bekleyecek ve sonra ardı ardına bağımsızlıklarını kazanacaklardır. 1640’da Portekiz’in İspanya Krallığı’na karşı bağımsızlığını kazanmasıyla Brezilya da Portekiz sömürgesi olur. Zengin altın ve maden yataklarıyla ünlü bu ülkede bağımsızlık hareketleri 1789’da başlamış ama ancak 1822 yılında bağımsızlığını kazanmıştır. Ülkede 1775’de Kızılderili köleliği yasaklanmıştır. (Ama bununla birlikte, ülkeye Angolalı köleler getirilmeye devam edilmiştir!) 7. Ünite - Aydınlanma 177 Özet 18. yüzyıl hem mutlakiyetçi krallık rejimlerinin hem de kilisenin iktidarının sarsıldığı, İngiltere’nin etkisinde Avrupa’da ilk makinelerin yapılmaya başlanmasıyla yeniliklerin ve sanayinin başladığı, bilimsel araştırmalarda Newton’dan başlayarak önemli buluşlara tanık olduğumuz bir yüzyıldır. Ama buna paralel olarak da sömürgeciliğin ve aynı zamanda uluslararası ticaretin yaygınlaştığı ve kentleşmeyle burjuva sınıfının oluştuğu, bununla birlikte halk kesiminin büyük zorluklar içinde yaşadığı bir yüzyıldır aynı zamanda. Sömürgelere yapılan göçler, yeni ekonomik, siyasal, kültürel anlayışların yöneliminde büyük rol oynayacaktır. Hatta kitlesel olarak yapılan köle ticaretiyle bazı bilim adamlarına göre, Batıda, kapitalizmin temelleri güçlenir. Kırsal kesimle kentler arasında ticari ilişki başlar, kentlerin nüfusu artar. Ama bu değişim aynı zamanda ulus düzeyinde yeni ekonomik sömürüleri de beraberinde getirecek, sermaye sahipleri tarım topraklarına göz dikecek, köylüyü el emekçisi olarak çalıştıracaktır. Fransız Devrimine doğru yol alındığı hissedilmektedir. Aydınlanma düşüncesinin kökeninde İngiliz etkisi büyüktür. Öncelikle Isaac Newton evrensel çekim yasası, astronomi bilimi alanında çağının ve sonraki yüzyılın düşüncesini derin boyutta etkileyecektir. Bunun yanında John Locke da önemli bir isimdir.İngiliz düşünür Adam Smith Ulusların Zenginliği adlı kitabında ekonominin ve ekonomi politiğin bir disiplin olarak ortaya çıkmasını ve sistematikleşmesini sağlamıştır. Bazı bilim dalları ilk kez bu yüzyılda ortaya çıkmıştır: evrim ve genetik konusunda Fransız botanikçi Jean-Baptiste Lamarck; modern kimyanın kurucularından AntoineLaurent de Lavoisier, İtalyan fizikçi Alessandro Giuseppe Antonio Anastasio Volta önemli ismlerdir. Aydınlanmayı toplumsal ve siyasal açıdan mutlak yönetime ve onun aygıtlarına bir tepki olarak görmek gerekir. Aydınlanma hareketi içinde Montesquieu’in “Kanunların Ruhu” adlı eseri hukuk biliminin temellerini atması ve kuvvetler ayrımı esasını ortaya koymasıyla ünlüdür. Jean-Jacques Rousseau hem siyaset öğretisi, hem kültür, hem edebiyat alanında etkili olmuş “Toplumsal Sözleşme” adlı eserinde siyasal bir yapı olan Devleti tanımlamaya girişir ve bunu yaparken toplumun üyeleriyle yöneticilerin karşılıklı yükümlülük içinde olması gerektiğini belirtir. Emile” adlı eseri ise bir eğitim kuramı ve yöntemi kitabıdır. Voltaire ise ılımlı monarşileri desteklemiş, bilgiyi savunmuş bağnazlığa şiddetle karşı çıkmıştır. Diderot ise Ansiklopedinin kurucusu ve gerçekleştiricisidir. Almanya’da aydınlanma özellikle felsefe, edebiyat ve müzikte Avrupa’ya yol gösterici özelliktedir: Yazar ve şairlerden Goethe ve Schiller’in; filozoflardan Emmanuel Kant’ın katkıları çok önemlidir. Ayrıca bu yüzyılda Alman filozof Alexander G. Baumgarten öncülüğünde “güzel hakkında düşünme” bilimi olan estetik bilimi doğar. 18. yüzyıl farklı yaşam tarzlarının oluştuğu bir yüzyıldır. Krallık himayesinde önemli gelişim gösteren mimari, resim, müzik tiyatro sanatları, gitgide yeni gelişen düşüncelerle özerk çalışma alanı oluştururlar. Sanatta form olgusu ilk kez bu dönemde düşünsel ve eleştirel bir konu olarak ortaya çıkar. Barok anlatımda, varlıkların güzelliği karşısında duygulanmayla gelen etkileşimin ifadesi önemlidir. Barok anlatım müzik, mimari başta olmak üzere sanatın birçok dalında etkili olmuştur. 18. yüzyıl aynı zamanda ünlü müzisyenler kompozitörler çağıdır. Başta J.S. Bach olmak üzere Vivaldi, Scarlatti, Telemann, Haendel gibi müziğe yön veren besteciler bu dönemde yaşamışlardır. Bu bestecilerle, müzik tarihinde armoni bilgisinde büyük bir gelişim yaşanmıştır. Wolfgang Amadeus Mozart ise sonatlardan konçertolara, operalardan oda müziğine kadar her müzik biçiminde kusursuz eserler bestelemiştir: Fransız Devrimi ulusal nitelikle bir devrim olarak kalmamış, bütün insanlığı etkilemiştir. Özünde özgürlük eşitlik kardeşlik insan hakları düşüncelerinin varlığı ve bunları insan hayatının temel gereksinimleri olarak tanımlaması açısından önemlidir. Yüzyılın bir başka önemli olayı 1776’da Amerika Birleşik Devletleri kurulmasıdır. 1492 keşfinden sonra İngiltere’den ve Avrupa’dan göç eden sömürge kolonileri, köle ticaretiyle Afrikalı halkın zorunlu katılımı ve yerli halkın kıyımıyla başlayan ABD serüveni, 18. yüzyıla gelindiğinde, Amerikalı Avrupalıların Avrupalı olmayı bırakıp İngiltere’ye başkaldırmasıyla sonuçlanır. 178 Kültür Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi 18. yüzyıl krallık rejiminin özelliklerinden biri değildir? a. Burjuvazinin yükselmesiyle asiller (soylular) sınıfının kendini rahat hissetmemesi b. Halkın büyük çoğunluğunun kırsal kesimde yaşaması ve tarımla geçinmesi c. Asillerin krallıkla iktidarı paylaşan tek egemen sınıf olması d. Köylerin dağınıklıktan yavaş yavaş kurtulup birlik olmaya başlaması e. Krallık rejimlerinin sanatçılara destek vermemesi 2. 18. yüzyıl sanayileşme atılımlarıyla ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Sanayileşmeye Fransa öncülük etmiştir. b. İlk sanayileşme hamleleri İngiltere’de başlamıştır. c. İlk sanayileşme hamleleri makineleşme alanında gerçekleşmiştir. d. Ticari ilişkiler hızla artmıştır arz talep büyümüştür. e. Tekstil alanında dokuma ve pamuk fabrikaları inşa edilmiştir. 3. Amerika ve Afrika’nın sömürgeleştirilmesi sonrası oluşan nüfus ve göç hareketleri ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Avrupa’dan İngiliz İspanyol sömürgelerine büyük çaplı göçler başlamıştır. b. Köle ticaretiyle kapitalizmin temellerinin atıldığı söylenebilir. c. Göçler, yeni ekonomik, siyasal, kültürel anlayışların yöneliminde büyük rol oynamıştır. d. Amerika’nın keşfinden itibaren köle ticaretinin yasaklandığı yüzyıl sonuna dek ihraç edilen zenci köle sayısı yaklaşık yarım milyonu bulmuştur. e. Kızılderililer kadar siyah Afrikalılar da köle ticaretine maruz kalmışlardır. 4. Kraliyet rejimlerinin sanatla ilişkisi çerçevesinde aşağıdakilerden hangisi gerçeği yansıtmaz? a. Monarşi rejimleri sanatın gelişmesine katkıda bulunmamıştır. b. Krallık sarayı için sanatla ilgilenmek hayatın zevklerini ve inceliklerini yaşamak anlamına gelmektedir. c. Saraylar, müzik ve tiyatro toplulukları oluşturarak sanatçıların eserlerini sergilemelerine fırsat vermiştir. d. Müzik sanatında Fransa’da saray müziği uzun süre etkisini sürdürmüştür. e. Saraylardaki tiyatro gösterileri genelde gülme ve eğlence amaçlıdır. 5. Aşağıdakilerden hangisi Jean Jacques Rousseau’nun eğitimle ilgili kitabıdır? a. Emile b. Toplum Sözleşmesi c. Kanunların Ruhu d. Ansiklopedi e. Acem Mektupları 6. Aşağıdakilerden hangisi Barok anlatımın özelliklerinden biri değildir? a. Varlıkların güzelliği karşısında duyguları ifade etme b. İnce ayrıntılarla ifade etme c. Gerçekçi bir anlatımı benimseme d. Göz alıcı, gösterişli hatta abartılı dile getirme e. Zarafet ve inceliğe önem verme 7. Aşağıdakilerden hangisi Fransız Devriminin özelliklerinden biri değildir? a. Egemenlik ulusundur ilkesini getirir ve demokrasinin temellerini atar. b. Özgürlük, eşitlik, kardeşlik düşüncelerini insan hayatının temel gereksinimleri olarak tanımlar. c. Modernizme kaynaklık eder. d. İşçi, emekçi ve çalışanların gerçekleştirdiği bir devrimdir. e. Liberalizme kapı açan bir devrimdir. 7. Ünite - Aydınlanma 179 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 8. Almanya aydınlanmasının özellikleri ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Goethe ve Schiller gibi yazarlarla hem aydınlanma hem de yerel Alman milliyetçiliği beraber gelir. b. Emmanuel Kant eleştiri mantığıyla derin bir felsefi boyut kazandırır. c. Müzikte ünlü besteci J.S. Bach kontrpuan sanatı alanında büyük gelişme gerçekleştirir. d. Fransa’da doğan estetik bilimine büyük ilgi doğar. e. Mozart müzikal formların gelişmesinde önemli rol oynar. 9. Aşağıdakilerden hangisi modernliğin kaynakları arasında değildir? a. Seküler (laiklik) rejim b. Bilime güven c. Akılcılığa tepki d. Serbest ticaret anlayışı e. Ulus devlet anlayışı 10. Aşağıdakilerden hangisi Mozart’ta Türk etkisiyle ilgili değildir? a. Bestelerinde mehter müziği tınılarını kullanmıştır. b. Saraydan Kız Kaçırma adında bir opera eseri vardır. c. Türk Marşı isimli bir bestesi vardır. d. Zaide isimli bir opera eseri vardır. e. Sihirli Flüt adlı eseri Türk mitolojisinden alınmıştır. 1. e Yanıtınız yanlış ise “Aydınlanmanın Eşiğinde Avrupa’nın Genel Görünümü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. a Yanıtınız yanlış ise “Aydınlanmanın Eşiğinde Avrupa’nın Genel Görünümü” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. d Yanıtınız yanlış ise “Nüfus Hareketleri, Sömürgelere Göçler ve Köle Ticareti” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. a Yanıtınız yanlış ise “Kültür, Sanat, İletişim, Toplum” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. a Yanıtınız yanlış ise “Fransa Yakasında Önemli Düşünürler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. c Yanıtınız yanlış ise “Sanatta Yeni Bir Yapılanma: Barok Anlatım” konularını yeniden gözden geçiriniz. 7. d Yanıtınız yanlış ise “Fransız Devrimi ve Modernliğin Kaynakları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. d Yanıtınız yanlış ise “Avrupa’da Aydınlanma” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. c Yanıtınız yanlış ise “Fransız Devrimi ve Modernliğin Kaynakları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. e Yanıtınız yanlış ise “Sanatta Yeni Bir Yapılanma: Barok Anlatım” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 180 Kültür Tarihi Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar Sıra Sizde 1 Klavyeli çalgılar içinde yer alan piyanonun sözlük anlamının “gürültüsüz, yumuşak” anlamlarını geldiğini duymamışsınızdır belki. İlk kez 1709’da, Floransa’da dört oktavlı olarak yapılmış, daha sonraları mekanizmaları işlenerek 1780’den sonra bugünkü kimliğini kazanmıştır. Ama bu arada Fransız Devrimi sırasında aristokrat çalgısı olarak görüldüğü için giyotinin piyanoya benzetildiği söylentisi de vardır. 19. yüzyılda romantik Chopin’lerin, Schumann’ların, Lizst’lerin en gözde solo çalgısı olma özelliği kazanacaktır. Sıra Sizde 2 Mozart, ünlü Alla Turca (Türk Marşı adıyla bilinir ve 1778’de bestelenmiştir) ile Türk adını müzikte en çok duyuran bir sanatçıdır. Bunun yanında “Zaide” Operası ve “Saraydan Kız Kaçırma” adlı operası da Türk etkileri taşır. “Saraydan Kız Kaçırma” operasında, mehter müziğindeki davulların ve zillerin vuruşlarını melodik bir anlatımla vererek geniş bir hayal dünyası yaratır. Bu eseri dünyada Türk Operası olarak ünlenmiştir. Sıra Sizde 3 Simon Bolivar (1783-1830) sömürgecilik sonrası Güney Amerikalı ülkelerin doğuşuna önderlik eden devrimci bir liderdir. Venezuela’nın, Kolombiya’nın bağımsızlığı için mücadeleler vermiş ve son olarak o zamanlar ki adıyla Büyük Kolombiya’nın (Venezuela, Ekvator, Kolombiya, Panama ve Peru’nun bulunduğu bölge) yaratıcısı olmuş, halkını İspanyol sömürgesinden ve kölelikten kurtarmaya çalışarak Anayasa hazırlatmış ve ilk devlet başkanı olmuştur. Ayrıca, Beyazların egemenliğinde bir Cumhuriyet oluşturması çok ırklılığı benimsemesi olarak yorumlanmıştır. Cevizci Ahmet, (2011), Felsefe Tarihi, Say Yayınları. Rudé George, (1982), Fransız Devrimi, İletişim Yayınları, 2018. Say Ahmet, (1995), Müzik Tarihi, Müzik Ansiklopedisi Yayınları. Tanilli Servet, (2007), Yüzyılların Gerçeği ve Mirası, 4. Cilt, 18. Yüzyıl Aydınlanma ve Devrim, Alkım Kitabevi. Tanilli Servet, (1999), Fransız Devriminden Portreler, Adam Yayınları. Ortak Yazarlı, Histoire de l’Humanité, veya History of Humanity, (UNESCO / EDICEF Yayınları, (5. Cilt, 1492-1789) İngilizce Fransızca ve Ruşça dillerinde yayınlanmış eser; Halil İnalcık, Peter Burke Yönetiminde). Amaçlarımız 8 Bu üniteyi tamamladıktan sonra; 19. yüzyıl Avrupa’sında siyasal toplumsal değişimin özelliklerini tanıyabilecek, Avrupa’daki modernleşme sürecini analiz edebilecek, Avrupa’da modernleşmenin nedenlerini açıklayabilecek, Osmanlılarda modernleşmenin özelliklerini değerlendirebilecek, Osmanlılarda Avrupa etkisini sorgulayabilecek, Avrupa’da ve Osmanlılarda sanatsal kültürel değişimlerin özelliklerini açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Modernleşme • Yeni Bilimler • Sanayileşme • Modernleşme ve Zaman Kavramı • İzlenimcilik • Roman • Afiş • Osmanlı Modernleşmesi • Barok İçindekiler       Kültür Tarihi Avrupa’da ve Osmanlılarda Modernleşme • MODERNLEŞME VE KÖKENLERİ • TEKNOLOJİ VE SANAYİLEŞME • MODERNLEŞMENİN GETİRDİĞİ YENİLİKLER • SANAT, KÜLTÜR VE EDEBİYATTA MODERNLEŞME • İLETİŞİM KÜLTÜRÜNDE MODERNLEŞME • OSMANLI KÜLTÜRÜ: MODERNLEŞME DÖNEMİ • AVRUPA KÖKENLİ SANATSAL ÜSLUPLAR KÜLTÜR TARİHİ MODERNLEŞME VE KÖKENLERİ Modern, Modernleşme, Modernizm ve Modernite Modern sözcüğü Latince kökenli bir sözcüktür. Oxford İngilizce Sözlüğüne göre Latince modernus (şimdi) anlamından gelmektedir. Bu sözcüğe Ortaçağda farklı bir anlam yüklenmeye çalışılmış ve geçmişe göre geleneksel düşünce ve sanat akımına karşı çağdaş olanı tanımlamak esas alınmıştır. Böylece, o zamanlardan beri modern sözcüğü, “yeni, deneysel ve geçmişten uzaklaşan” anlamında kullanılmıştır. Modernleşme ise Avrupa ve Amerika’da teknoloji, bilim, demokrasi, ulus devletler ve kapitalist üretim sisteminin ortaya çıkmasıdır. Modernleşmeyle beraber sadece aydınlanma düşüncesi değil, sömürgecilik ve Avrupa emperyalizmi de yaygınlaşmış ve bu kavram” batı” kavramı ile özdeşleşmiştir. Avrupa, Batı ve Modernleşme eş anlamlı olarak kullanılagelmiştir. Modernizm daha çok düşünce, sanat, eleştiri ve edebiyat alanında çıkan akımlar için kullanılır. 19. yüzyılın ortasından II. Dünya Savaşının öncesine kadar devam eden bir süreçtir. Modernite ise, özünde düz hat üzerinde ilerleyen bir gelişme değil, Rönesans’tan beri Avrupa kültür tarihinin geliştirdiği sistematik bir süreçtir. Modernite, kendi başına tarihsel, politik veya sosyolojik bir kavram olmamakla beraber geleneksel olana ve geçmiş kültürlere karşı duran ve mentalite değişikliğini öne çıkaran bir kavramdır. Coğrafi bölgelere ve farklı kültürlere göre değişik zaman dilimlerinde ve o bölgelerin veya toplumsal yapının koşullarına göre ortaya çıktığından farklı modernite biçimlerinden söz edilebilir. Avrupa kültüründe 19. yüzyıl modernizmin ortaya çıktığı dönem olarak kabul edilegelmiştir. Ancak bazı tarihçiler, araştırmacılık, kuşkuculuk, rasyonellik gibi kavramların Ortaçağdan sonra tekrar gündeme geldiği Rönesans dönemini erken modernizm yani öncü olarak kabul ederler. Bu nedenle moderniteyi ortaya çıkaran koşulları ve modernizmi iyi anlamak için Rönesans dönemiyle başlayan doğa, evren ve insanı yeniden sorgulayan düşünce biçimlerinin etkisini sorgulamak gerekir. Kopernik’in (1473-1543) güneş sistemi teorisi, Galileo’nun (1564 -1642) dünyanın yuvarlak olduğunu kanıtlaması insanın konumunu dini bağnazlığın sınırlarından kurtarmaktaydı. Öte yandan Rönesans dönemiyle artan coğrafi keşifler ve özellikle 17. yüzyıldan sonra deniz ticaretinin okyanus ötesine doğru gelişmesi (Hollandalıların ticareti Akdeniz’den açık denizlere taşıması) farklı kültür ve yaşama biçimlerinin varlığını göstermişti. Artık merkezi kraliyetlerin merkantilist ekonomik sistemi yerine serbest ticaret ve ön kapitalist düzenin kurulma süreci başlamıştı. Avrupa’da ve Osmanlılarda Modernleşme 184 Kültür Tarihi Coğrafi keşifler ve deniz yolu ulaşımıyla gidilen bölgelerden çok değişik maddi kültür verileri Avrupa’ya taşınıyordu. 16. ve 17. yüzyıllarda aydın kişiler, tüccarlar, prensler bu ilginç verileri toplayarak koleksiyon oluşturmaya başlamışlardı. “İlginç Şeyler Odaları “ (Cabinet de Curiosité) denilen bu yerlerde hayvan, bitki ve mineraller toplanırdı. Herkes yeni bulgusunu gösterir ve bunlarla da öğünürdü. Koleksiyonlarını göstermek için geceler düzenlenir ve bu tür toplantılar sosyal yaşamın bir parçası olurdu. Görülmemiş kuşlar, yeni çiçek cinsleri, yeni maden türleri merakla incelenir ve ne oldukları hayranlıkla tanımlanmaya çalışılırdı. Ayrıca Aydınlanma düşüncesinin esas çizgilerini de unutmamamız gerekir. Aydınlanma düşüncesi, Tanrı fikrini reddetmese de dünyanın nasıl oluştuğunu araştıran deneysel bir akılcılığı ön planda tutuyordu. Dolayısıyla araştırmalar tanrıyı reddetmek için değil, tanrının evreni yaratma biçimlerinin özünü daha iyi anlamak için yapılmaktaydı. Newton‘un yerçekimi yasası, Descartes’ın bilgi felsefesi, John Locke’un bilginin ampirik yöntemlerle ve duyularımızla elde edilebileceğini savunması, düşünce dünyasının yenilikleri arasındaydı. Fransız düşünürler Jean Jacques Rousseau’nun, Voltaire’in, Montesquieu’nün siyasal yönetim, özgürlük, dini bağnazlık, yasalar konusunda yazdıkları Fransız Devrimine öncülük etmişti. Aydınlanma dönemi böylece bilginin ve toplumsal düzenin sadece Tanrıdan gelmediği ve insanın kendi araştırmalarıyla bu bilgiye ulaşabileceğini, insanların özgür ve doğuştan eşit olduğu fikirlerini ortaya çıkarmıştı ve bu nedenle modernleşmenin özünü oluşturuyordu. Bu düşünceler, Fransa’da krallık ve aristokrasiye karşı görüşlerin ortaya çıkmasında etkili olmuş ve Fransız Devrimiyle tüm dünyada yeni bir politik düzenin başlamasına olanak sağlamıştı. Artık kurulan Halk Meclislerinde herkes özgürce fikirlerini dile getirme olanağı bulmuş, halkın temsiliyetiyle Cumhuriyet rejimi ortaya çıkmıştı. Düzenlenen yeni yasalar aynı zamanda Kilisenin de dini otoritesini sarsmış, devlet ve din işleri yasalarla birbirinden ayrılmış, idari, yasama ve yargı güçlerinin görev alanları belirlenmişti. Erken modern dönemde, Avrupalıların denizötesi ticareti geliştirmeleri ve buna bağlı olarak kurulan şirketler, banka sistemi, kredi olanakları, ticaret ve borsa alanının gelişmesinde etkili olmuştur. İspanya, Fransa, Portekiz gibi merkantil ekonomik sistemlerde ve Hollanda ve İngiltere gibi liberal ekonomilerde, kapitalist sistem bu ticaret devrimi sayesinde güçlenmiştir. Denizaşırı bölgelerde oluşturulan koloniler, ticaretin çekirdeğini oluşturduğu gibi kültürler arası etkileşimin ve bilgi birikiminin ortaya çıkmasında rol oynamış, yeni doğa koşulları ile başetmek, kolonilerden gelen hammaddeleri daha çabuk işleyebilmek için teknolojik gelişmeler kaydedilmiştir. EMPERYALİZM-SÖMÜRGECİLİK-MODERNİZM: Bir devletin başka bir devletin veya topluluğun bulunduğu yeri güç kullanarak işgal etmesi ve kendi politik yönetimini kurması ve o bölgenin ticaretini doğrudan kontrol etmesi anlamına gelen sömürgecilik, özellikle Afrika, Amerika ve Asya’da ortaya çıkmıştır. Emperyalizm ise Roma döneminden beri var olan bir kavramdır ve İmparatorluklar için kullanılır. Emperyalist düzende, bir bölge (bir ülke) dolaylı olarak ideolojik düzeyde başka bir politik güç tarafından ticari, sosyal ve siyasal hayat kontrol altında tutulur. Sömürgeci ve emperyalist sistemde, emperyalist ve sömürgeci ülke kontrol altında tuttuğu ülkelerin kaynaklarını kullandığı için kendisi zenginleşirken diğer ülke fakirleşir ve gelişemez. Kazanç sağlayarak güçlenen ülke, bu sömürü düzenini devam ettirmek için kendi üstünlüğünü sosyal ve kültürel olarak kanıtlama yollarına gider. 8. Ünite - Avrupa’da ve Osmanlılarda Modernleşme 185 TEKNOLOJİ VE SANAYİLEŞME Bilimlerin gelişmesiyle, teorinin geçerliliğini kanıtlamak için uygulamaya ve deneye verilen önem teknolojinin de gelişmesine neden oldu. Algebranın bulunması, metrik sistemin belirlenmesi, yeni bir kimya dilinin oluşması sanayinin ilerlemesine katkıda bulundu. Yeni bulunan makinalar, yeni keşifler 18. yüzyıldan sonra tıpkı sanat eserleri gibi müzelerde sergilenmeye başlandı. İngiltere’de, insanlar, ilk kez demirden inşa edilen “ironbridge” denilen demir köprüyü akın akın görmeye gittiler. Bilgi gruplanmaya, sınıflanmaya ve her bir nesne, kendi fiziksel özelliklerini açıklayacak biçimde nesnel tanımlamalara tabi tutuldu. Özellikle Watt tarafından buharlı makinanın icadı, üretime yeni bir boyut getirdi. 1700’li yıllardan sonra İngiltere’de görülmeye başlayan sanayileşme, 1800 yıllarından sonra da diğer Avrupa ülkelerinde ve Amerika’da yaygınlaşmaya başladı. Böylece elle yapılan basit üretim, yerini makinelerle yapılan üretime bıraktı. Kolonilerden gelen ucuz ham madde ve karın tokluğuna çalışacak köleler, sanayinin iş gücünü oluşturmaktaydı. Tekstil ve madencilik alanları sanayileşmenin ilk görüldüğü alanlar oldu. Üretimi ucuza çıkarabilmek için çok az paralara çalıştırılan kadın ve çocuklardan da yararlanılıyordu. Her ülke sanayi üretimini tanıtmak için Dünya Sanayi Fuarları kurulmaya başlandı. Her ülke bu fuarlarda kendini ve üretimlerini tanıtıcı pavyonlar kurdu. Bu pavyonlarda farklı ülkeler, mimarilerinden giyim ürünlerine dek ürettikleri tanıtılmış oldu ve böylece kapitalist sistem yerleşmeye yüz tuttu. Üretim biçiminin daha önceleri hâkim olan tarımsal düzenden makina düzenine geçmesi ekonomik, sosyal değişimlere neden olduğu gibi, insan varlığının kültürel yapısında da farklılıklar oluşturmaya başladı. Ayrıca nüfus kırsal kesimden kentlere doğru yoğunlaştı. Lonca örgütlenmesi kapsamında üreten zanaatkârlar yerlerini fabrikalarda çalışan işçi sınıfına bıraktı. Seri üretimin ucuz malları orta sınıf evlerinin vazgeçilmez malzemeleri oldu. Sanayi ve seri üretim insanın günlük yaşamını değiştirdiği gibi, içerisinde yaşadığı zaman ve mekân kavramını da değiştirerek çevresini algılamada yeni ve farklı boyutların ortaya çıkmasına neden oldu. Kapitalist üretim biçiminin kâr etme amacıyla ucuz iş gücü kullanması ve işçi sınıfının güvencesini sağlamaması, özellikle acımasız bir kapitalizmin gelişmesine yol açtı. Engels ve Marks, İngiltere’deki bu durumu analiz ederek diyalektik materyalizm kuramlarını geliştirecekler ve elde edilen kârın daha iyi bir dünya için insancıl ve toplumsal bir biçimde eşit olarak dağıtılması gerektiği tezini oluşturacaklardır. Paris’de Eyfel Kulesi ve Londra’da Cyristal Palace bu fuarlar kapsamında inşa edilmiştir. SİYASİ GÖRÜNÜM: 19. Yüzyıl Avrupası siyasal çalkantılarla doludur. Napolyon döneminde (1799-1815) altüst olan Avrupa haritası, 1815’de Viyana Kongresiyle Fransa’nın 1792 sınırlarına çekilmesiyle düzelir ve buna paralel olarak, Rusya, Avusturya ve Prusya’nın oluşturduğu Kutsal İttifak (1815) mutlakiyetçi rejimlerini korumak düşüncesindedir. Bununla birlikte, 1830’da Fransa’da patlak veren devrim hareketi Anayasa’da demokratik ilkeler getirmekte başarılı olunca, hareket tüm Avrupa’ya sıçrar, bağımsızlık, özgürlük, demokrasi hareketleri başlar. Bunu kısa bir zaman sonra yine Fransa’nın başını çektiği 1848 Devrimleri izler. Liberal ve ulusal hareketler olarak da değerlendirilecek olan bu devrimlerin özelliği hem milliyetçi hem sosyalist eğilimlerin doğmasına ve güçlenmesine fırsat vermiş olması, mutlak rejimlerin anayasal meşruti monarşiye dönüşmeleri ve yıpranmalarıdır. Bütün bu süreçlerde, burjuva kesimi güçlenmiş ve kendi yararına eğitim, ticaret alanında önemli yasalar koydurmuştur. 186 Kültür Tarihi Modernleşme, yenileşme kavramını içerdiği gibi aynı zamanda sorunları da beraberinde getiren bir süreçtir. Sosyal, politik ve ekonomik durumlar ve bunların sonucu ortaya çıkan radikal değişiklikler, eskiyi ve geleneksel olanı reddeden bir anlayışı ortaya çıkardı. Sorgulanamayan otorite anlayışı değişti, kana bağlı bir yönetici sınıf yerine demokratik seçim sistemine bağlı bir idare biçimi geldi; aydın ve bilgili, kendi geleceğine sahip çıkabilen, girişimciliği sonucu para kazanan bir sınıf oluştu; din ve devlet işleri birbirinden ayrıldı; teknolojinin gelişmesiyle “ilerleme” ve “gelişme” kavramları sürekli yaygınlaşarak girişimci orta ve üst orta sınıfın tek amacı haline geldi. Akılcılığa, bilgiye, geçmişi redde, geleceğe ve teknolojiye, kadere değil bireyin kendi gücüne güvenen ve geleceğini biçimlendirebileceğine inanan toplumsal bir yapı gelişti. Ama bununla birlikte bu kesim, nüfusu hızla artan kentlerde yoğunlaşmaktaydı ve çalıştırdığı işçi kesimi de kentlerde yaşamak durumundaydı. Bu da konut ve sağlık gibi sorunların ortaya çıkmasına neden oldu; işsizlik büyüdü; hırsızlık ve suç oranı arttı. Kentlerin eski dokularını korumaları zorlaştı ve bu nedenle yeni kurulan işçi mahalleleri, ortaya çıkan yeni çalışma saatleri, izin günleri, yaz tatilleri gibi iş gücünün yeniden örgütlenmesi gerekti. Kentlerin görünümü de değişmeye yüz tuttu. MODERNLEŞMENİN GETİRDİĞİ YENİLİKLER Modernleşmeyle beraber ortaya çıkan değişiklikleri gruplayacak olursak, öncelikle zaman kavramı, yeni bilimler ve sanat alanında önemli değişimlerin gerçekleştiğini görürüz. Diğer yandan sanayileşme sonucu sosyalist hareketlerle işçi sınıfı doğmuş ve giderek güçlenmeye başlamıştır. Aslında bu siyasal hareketlilik, sanayileşmenin ve kentleşmenin sağladığı olanaklarla bireylerin hızlı bir düşünsel evrim süreci yaşamasına ve kültürlenmesine yaramış, tüm toplumsal kurumların kendisini yenilemesine öncülük etmiş ve haliyle modernleşme sürecinde yeni yaşam ve düşünce tarzları doğmuştur. BİLİM, TEKNOLOJİ VE SANAYİLEŞME: Buharlı makinenin yaygınlaşmasıyla gemi yapımı gelişir; makineleşme hızlanır; tekstilde yeni donanımlar üretilir; metalürjide yeni malzemeler üretilir; elektrik, kimya, demir çelik, otomobil anahtar sektörler arasında yer alır; büyük savaşlar olmadığı için uluslararası politika nispeten dengelidir; bu denge ekonomik hayatta da kendini gösterir; altına endeksli para politikası güdülmeye başlanır ve enflasyonla henüz tanışılmamıştır; liberalizm ve pazar ekonomisi giderek güçlenir; sanayileşen ülkeler nüfus artışı ve nüfus hareketlerine tanık olur; kırsal kesimden göç artar; kentleşmede sorunlar doğar; nüfüsun önemli bir kısmı tarımdan kopmaya başlar; toplumsal sınıfların oluşumuna tanık olunur ve burjuvazinin güçlenmesi hatta zaferi söz konusudur; oluşan işçi-çalışanlar kesimi (o günlerin deyimiyle proletarya) düşük yaşam standartlarında yaşamaktadır; iş dünyasının sorunları gitgide belirginleşir ve buna bağlı olarak parti politikaları ve sendika eğilimleri açıklık kazanır. Teknolojik açıdan optikte önemli gelişmeler kaydedilir; termodinamik, ampul, asansör, lastik tekerlek, telefon, telgraf (Mors alfabesi), fonograf, mikrofon, rotatifler, ilk radyolar, ilk uçaklar ortaya çıkar ve yaygınlaşmaya başlar. Tıp alanında Louis Pasteur, Claude Bernard, doğabilimci evrim teorisinin yaratıcısı C. Darwin, kimyacı M. Faraday, biyolog ve genetiğin kurucusu G. Mendel, kimyacı Alfred Nobel buluşlarıyla dünyaya yön verirler. 8. Ünite - Avrupa’da ve Osmanlılarda Modernleşme 187 Yeni Bir Zaman Kavramı: Zamanı Yaşama Modernleşme sürecinde fabrikada çalışmaya bağlı laik bir zaman kavramı ortaya çıktı. Daha önceleri dini günlere, dua saatlerine, azizlere adanmış günlere göre veya tarımsal üretimin ritmine göre ayarlanan bir zaman anlayışı, yerini fabrikasyon üretimin saat anlayışına bıraktı. Bu da insanların çalışma saatlerini belirledi ve günün geri kalan kısmında “boş zaman” kavramı ortaya çıktı. Artık zaman para ile ölçülen bir olguydu. Ayrıca teknolojinin gelişmesi ev işlerinin azalmasını sağlayacak yeni makineler ürettiğinden evde yapılması gerekli işler de azaldı. Böylece kentlerde boş zamanı değerlendirmek için farklı eğlence biçimleri gündeme geldi. Paris modern kent yaşamının simgesi oldu. Lokantalar, kafeler, şarkılı danslı gösterili yerler, tiyatro, bale gösterileri daha önceleri sadece aristokrat sınıfın yararlandığı kültürel olaylar demokratikleşerek kentsoylunun da ilgi alanına girdi. Hızla gelişen tüketimle, toplumun yeni sosyal mekânları olan büyük mağazalar, pasajlar açılmaya başlandı. Kentsoylu, değişen kent dokusunu kendi algısına göre yeniden kurgulamak için sokaklarda dolaşıp, kafelerde oturup, gelip geçeni seyrederek zaman geçirmeyi sevdi. Hafta sonları mesire yerlerinde düzenlenen piknikler, danslı toplantılar bu yeni zaman kavramının uygulanmasıyla ortaya çıkan yeni yaşam tarzlarıydı. Öte yandan fabrikasyon üretimde, bir işçinin bir nesneyi baştan sona kadar üretmesi çok fazla zaman aldığından, bu da üretimi düşürüp kârı azalttığından ve girişimcinin rekabet gücünü azalttığından, üretim aşamaları bölünerek her parçayı sistematik olarak başka işçinin üretmesine dayanan bir sistem geldi. Charlie Chaplin’in “Modern Zamanlar” filmi bu bakımdan modernleşmenin olumsuz yanlarını eleştiren büyük bir yapıttır. Üretim aşamalarının bölünmesi zaman kavramı içerisinde de bir süreçten çok “an” olgusunu öne çıkardı. Bu tür hızlı bir üretim biçiminde çalışma, insanı makineleştirmeye yönelttiği gibi, insani bir ritim içinde çalışılmaması da insanın kendisine yabancılaşmasına neden oldu. Zaman kavramının modernleşmede önemli bir etken olması aynı zamanda zaman bilincinin gelişmesiyle de ilintili olabilir mi? İş saatlerine göre düzenlenen zaman kavramının değişmesi, çalışma saatleri dışında yıllık izin düzenlemesini de getirdi. Bu da insanların iç ve dış turizme olan ilgisini arttırdı. Denize gitme alışkanlığı 19. yüzyılda ortaya çıktı. Yabancı ülkelere düzenlenen organize seyahatler bu dönemde başladı. Turizm rehberlik kitapları, hediyelik kitsch biblolar bu yıllarda yaygınlaştı. Fotoğraf 8.1 Charlie ChaplinModern Zamanlar filminden bir sahne Resim 8.1 Edouard Manet, Plaj, 1869. 1 188 Kültür Tarihi Yeni Bilimler: Sosyoloji, Arkeoloji, Antropoloji, Sanat Tarihi Araştırmacılık, tarih anlayışının değişmesi, sömürgecilik ve yeni üretim biçimleri daha önceden var olmayan yeni sosyal ve insani bilimleri ortaya çıkardı. Bunlardan biri de sosyolojidir. Avrupa dışındaki kıtalarda yaşayan insanların ve kültürlerin incelenmesi antropolojinin bilgi alanı olarak modern bir anlayışla ele alınmasını sağlar. Aslında teknolojinin gelişmesiyle beraber sanayileşme ve sömürgeleştirme sonucu dünyaya hâkim olduğunu ve ne kadar gelişmiş olduğunu göstermek isteyen Avrupa, antropolojiyi insan topluluklarının ve kültürün de bir sınıflaması olarak değerlendirdi. Böylece, orta ilkel toplum veya gelişmiş toplum, ilkel kültür veya gelişmiş kültür diye yeni adlandırmalar ortaya çıktı. Avrupa merkezli bir üst sınıf anlayışıyla oluşturulan bu sınıflandırmalar günümüz anlayışında geçerliliğini yitirmiştir. Her kültürü toplumların içinde bulunduğu koşullar belirler, dolayısıyla ilkel veya gelişmiş kültür tanımlamaları sınırlandırıcı ve küçümseyici bir üstünlük anlayışını yansıtır. Geçmişi ret, aynı zamanda yeni bir tarih anlayışını da ortaya çıkardı. Buna göre tarih durağan değil hareketli ve insanların yaptıklarıyla değişebilen bir alandı. Geçmişi araştırmak, dini kitaplarda yazılanları doğrulamak için arkeolojik kazılar yapılmaya başlandı. Napoli yakınlarında Pompei harabelerinin keşfi, antik dönem kalıntılarına gezileri arttırdı ve buralarda arkeolojik çalışmaların başlamasını tetikledi. Buna bağlı olarak bilinmeyen ölü dilleri öğrenme arzusu da epigrafi biliminin oluşmasına neden oldu. Hiyeroglif yazılar, Asurca, Hititçe gibi Orta Doğu kültürlerine ait ölü diller çözülmeye başlandı. Geziler sonucu ve diğer kültürlerden getirilen güzel nesnelerin toplanması ve bu nesnelerin değerinin belirlenmesi için hangi malzemeden, nasıl, kim tarafından, kimin için yapılmış gibi soruları yanıtlamak için yapılan araştırmalar da Sanat Tarihi alanını ortaya çıkardı. Daha önceleri İmparatorların veya feodal beylerin ellerinde bulundurdukları antik döneme ait güzel nesneler, resimler ve heykeller, yeni açılan “Ulusal “ müzelerde toplanmaya başlandı. Kentsoylular ve yeni zenginler, aristokratlar gibi sanat eserleri için yeni koleksiyonlar oluşturdular. Bu eğilim, New York’taki gibi Kent Sanat Müzesi (Metropolitan Museum of Art) kurulmasına yol açtı. Sosyoloji ve antropolojinin insan incelemelerine paralel olarak bireyin farklı biçimde ortaya çıkması ve yeni düzen içerisinde ortaya çıkan kaygılarının ve tedirginliklerinin araştırılmasıyla, bireyin iç dünyası bilimsel bir inceleme alanı oldu. Sigmund Freud (1856- 1939) insanın sadece pozitivist değerlerle ele alınamayaYENİ BİR BİLİM SOSYOLOJİ: Sanayileşme, bireyle toplum arasında yeni ilişkiler yarattığından aynı zamanda bilimsel düşünce için yeni bir model oluşturdu. Sosyolojinin doğuş nedenini pozitivizmin geliştiği bu dönemde, bu modelin incelenmesinde görmek gerekir. Auguste Compte (1798 - 1857) ve Emile Durkeim (1858 - 1917) bu bilimin kurucularıdır. Comte, sosyolojiyi, farklı toplumsal grupların yapısını ve örgütlenmesini ve bu grupların geçirdiği dönüşümleri inceleyen bir bilim dalı olarak tanımlarken, Durkheim, bunun yöntemlerini belirlemeye çalışmış, toplumsal olguları, değişimleri nesnel incelemek gerektiği üzerinde durmuştur. İngiliz düşünür Herbert Spencer (1820-1903) ise toplumların tıpkı canlı organizmalar gibi işlediğini öne sürerek toplum evrimini incelemiş ilk sosyologlardandır. 8. Ünite - Avrupa’da ve Osmanlılarda Modernleşme 189 cağını, insanın dışarıdan görülmeyen ve saklı duygu ve düşüncelerinin de olduğunu ileri sürmesiyle psikanaliz gibi yepyeni bir bilimin temellerini attı. Böylece bilinç, bilinçaltı, ego, süper ego gibi kavramlar bireyin iç dünyasını anlamada yeni bir yönelim oluşturdu. SANAT, KÜLTÜR VE EDEBİYATTA MODERNLEŞME 19. yüzyıl yeni bir edebi türün doğuşuna tanıklık eder. Bu tür romandır. Bireyin yeni düzen içerisinde farklı bir konumda ortaya çıkması, romanın doğmasına neden oldu. Victor Hugo, Balzac, Stendhal, Flaubert, Dostoyesvki, Tolstoy gibi ünlü roman yazarları bu yüzyılda eserlerini verdiler. Modern estetik anlayış, hem edebiyatta hem de sanatın diğer alanlarında bu dönemde ortaya çıkmıştır. Antik dönemden beri güzelin incelenmesi olarak bilinen estetik, genellikle sanatsal alanların uygulanmasında görülen kurallar çerçevesinde yorumlanırdı. Oysa modernizm eski olanı ve geleneksel akademik ifade


biçimlerini reddetmekteydi. Modern demek güncel olan demekti. O nedenle sanat da güncel olanı yansıtmalıydı. Modern estetik anlayışın temellerini atanlardan biri de Charles Baudelaire (1821 - 1867) olmuştur. Sanatsal bir yapıtın estetik değeri olması için onun sadece güzeli yansıtması gerekmediğini, çirkinin de estetik bir kategori olduğunu ileri sürmüştür. Kent yaşamı içinde, hırsızlık, ahlaksızlık, çirkinlik gibi olguların da bulunduğunu söylemiş, her kesimden insanın bu yaşamı diğer kentsoylular gibi paylaştığını vurgulayarak, onların da sanatsal eserlerin içinde yer alabileceğini savunmuştur. Modern roman, şiir ve resim sanatı günlük olanın estetiğini yansıtmalıydı. Bu kapsamda Baudelaire sergileri dolaşır ve modern ressamların eleştirilerini yapardı. Onun için modern zamanın ressamı Constantin Guys(1802-1892) idi. Modernleşmeyle doğan yeni estetik anlayışın özelliklerini ve bunun resim sanatında yansımalarını tanımak amacıyla Charles Baudelaire’in Modern Hayatın Ressamı, (İletişim Yayınları, 2003, İstanbul) adlı kitabından yararlanabilirsiniz. Güzel Sanatlarda Modernleşme: Yeni Görme Biçimleri ve İzlenimcilik Güzel Sanatları değerlendirme, güzel sanat eserlerinden zevk alma ve onları yorumlama, özünde kültürel bir olgudur. Bakma ve görme biçimleri toplumların içinde yaşadığı kültürel ortamlara göre değişir. Bilgi birikimi ve bilginin aktarımı, insanın çevresini deneysel olarak yaşaması, içinde bulunduğu ortamı algılaması da toplumların kültürlerine, gelenek ve göreneklerine, ürettikleri maddi kültür verilerine ve sahip oldukları teknolojiye göre farklılık gösterir. Dolayısıyla o toplumda yaşayan bireylerin kendilerini görsel olarak ifade etmeleri değişkendir. 14. yüzyıldan önce Avrupa’da iki boyutlu ve derinliği olmayan bir resim anlayışı, Rönesans insanının deniz aşırı deneyimleri ve ticaret girişimleriyle dünya algısını değiştirmiştir. Gözün fiziksel olarak görme biçimleri üzerine yapılan araştırmalarla, resim sanatı üç boyutlu ve derinliği olan bir anlatıma geçmiştir. Bu anlatım içerisinde tablonun veya duvar resminin çerçevesi içerisinde tiyatro sahnesini anımsatan bir kompozisyon anlayışı ortaya çıkmıştır. İnsanların duruşları, bakışları, hareketleri, tabloda ön plan ve arka plan arasındaki ilişkiler, bu tiyatro mantığına göre kurgulanmıştır. Dolayısıyla izleyici, tablonun ortası bir yerde durarak resmedilen sahneye bakmakta ve kendisine sunulan çerçeve içerisinde resmedilen hikâyeyi okumaktadır. Resimlerin konturları net ve belirgindir, renkler bu konturlar içinde yer alır, kompozisyonda figürler altın orana göre yerleştirilmiştir, uzağa bakarken nasıl SEMBOLİZM: Bilindiği gibi sembollerle (örneğin kuru yapraklar ölümü, ilkbahar aşkı simgeler) düşünerek coşku ve heyecan yaratmak mümkündür. Fransa’da Baudelaire’in öncülüğünde gelişen bu akım, imgelerle, metaforlarla insan hayatının ve varoluşunun aktarılabileceğini savunarak, sembollerle yüklü, gizemli, örtülü ama anlaşılır yeni bir şiir dilinin mümkün olduğunu göstermiştir. Sembolistler dile getirilmesi güç sezgi ve izlenimlerini, ruhsal dünyalarının derinliğini özgürce imgelerle ve metaforlarla düşünmüşler ve yansıtmışlardır. Sembol arayışı doğrudan ifade arayışıyla ilintilidir ve sembol söz gücüne sahiptir, sanatın kurucu öğesidir, metafiziksel de olsa bir bilgilenme aracıdır. Ünlü sembolist şairler Baudelaire, Rimbaud, Verlaine, Mallarmé şiirde dil işçiliğine önem vererek dünya şiirinde yeni bir çığır açmışlardır. Sembolizm zamanla plastik sanatlardan sinemaya dek geniş bir etki alanı yaratacaktır. 8. Ünite - Avrupa’da ve Osmanlılarda Modernleşme 191 bize yakın şeyleri daha büyük onun arkasında gelenleri daha küçük görüyorsak tablolarda da perspektif uygulaması ile benzer bir kurgu ön plana çıkmıştır. Dolayısıyla gözün tablonun ortasından arka plana doğru giden bir üçüncü boyut ortaya çıkmıştır. İnsanlar yüzyıllar boyunca bu tür resme bakarak gördüklerini gerçeklikle bağlamışlar ve aslında kendilerine gerçeklik olarak sunulanın temsil edilmiş bir gerçekliği olduğunu fark etmemişlerdir. Rönesans dönemi resim kurgusunun özü ve konuları 19. yüzyıla kadar devam etmiştir. Tevrat ve İncil kökenli hikâyeler, Yunan ve Roma mitolojisinden gelen efsaneler, portreler, tarihi konular ve güncel savaşlar, özellikle Hollanda’da başlayan ve liberal ekonomi sayesinde zenginleşen kentsoylu kesimin kendini gösterdiği toplu grup resimleri buna örnektir. Bu geleneksel resim anlayışı Fransa’da Fransız Resim Akademisi tarafından belirli kodlara bağlanmıştı. Kompozisyon özellikleri kadar konular da tıpkı edebi eserlerde olduğu gibi, kahramanlık hikâyeleri aristokrasinin yüceltilmesi, mitolojik kavramlar, dini ahlaksal öğretilerden oluşmaktaydı. Bu tür resimler her yıl Salon denilen sergilerde gösterilir ve halkın beğenisine sunulurdu. İşte Paris’teki bu Salonlara ilk kez resim sunan dönemin genç ressamlarından ama geleceğin ünlü isimleri Manet ve Monet gibi ressamların resimleri, akademik kurallara uymadığı ve sanatsal değeri olmadığı gerekçesiyle sergiye katılmaları kabul edilmez. Onlar da eserlerini “Reddedilenler” adıyla başka yerde sergilerler. İzlenimci resim anlayışı, öncekilerden farklı olarak yeni bir görsel ifade biçimi oluşturuyordu. Bu yeni görme biçiminin oluşmasında gerçeklik kavramının değişmesi, yeni ortaya çıkan teknolojilerin görme biçimlerinde sadece göz değil, fakat mercek aracılığıyla da görmeyi sağlaması (fotoğraf), dolayısıyla gerçek olanın anlık olarak belgelenebilmesi ve bunun iç dünyadaki algılamayla verilmesi ressamlar için önem kazandı. Dolayısıyla, izlenimci resimde, hem teknik olarak kompozisyon, renkler ve fırça darbeleri gibi fiziksel özellikler değişti, hem de ele alınan konularda büyük değişiklik oldu. Paris kentsoylusu artık resimlerdeydi. Sanayileşme ve kentleşme ile ortaya çıkan günlük yaşamdaki değişiklikler resimlere yansıdı. Hafta sonu danslı çaylara, nehirde yelken yapmaya, kafelerde, kabarelerde şarkıcıları dinlemeye giden Parislilerin yanı sıra, hizmet sektörünün insanları da (çamaşırcılar, ütücüler gibi) tablolarda yerlerini aldılar. Sanayileşme ile modern yaşam tarzları arasındaki ilişkiler ve sanayi devriminin yeni bir dünyanın oluşumuna katkısı nasıl açıklanmalıdır? Resim 8.2 Edouard ManetBalkon - 1868 Kaynak: http:// en.wikipedia.org/ wiki/File:Manet. balcony.jpg Resim 8.3 Claude MonetTeras 1867 Kaynak: http:// www.abcgallery. com/M/monet/ monet12.html Sanat eleştirileri yazan Baudelaire, resimleri yeni estetik anlayışına uygun bularak, bu ressamları yazılarıyla destekler. 2 192 Kültür Tarihi Ressamlar şövaleleriyle atölyelerinden çıkarak doğada değişen ışığı bir “an” içerisinde resmetmeye giriştiler, içinde yaşadıkları “an”ı yakalamaya çalıştılar, tıpkı fabrikalarda işçilerin önlerinden geçen üretim nesnesinin bir “an “içerisinde sıkıştırılması gibi. Aynı yeri sabah, öğlen ikindi güneşi altında ve gece ışıklandırılmış halde resmederek ışık tonlamalarına göre insanın baktığı şeyi farklı algılayabileceğini vurguladılar. Görmenin kesin ve net hatlarla olmadığını gösterdiler. Figürlerin ve nesnelerin görünümünü küçük ve birbiri içine geçmiş fırça darbeleriyle vererek ışığın bu formları birbiri içinde nasıl erittiğini gösterdiler. Tabloda yer alan konunun ve hareketlerin tablonun çerçevesiyle sınırlı kalmaması gerektiğini, hareketin sürekliliğini ve tablo dışında da sürebileceğini gösterdiler. Ayrıca, fotoğraf merceğindeki yenilikler, yeni bir bakış açısı olarak, figürleri yakın plan çalışmalarında etkili olmuştur. İzlenimci akımın özelliklerini daha ayrıntılıca öğrenmek isterseniz Önder Şenyapılı’nın Resimde İzlenimcilik Yılları ve İzlenimci Ressamlar, (ODTÜ Yayıncılık, 2011, Ankara) adlı kitabından yararlanabilirsiniz. İzlenimci resim içerisinde ışığın dağılma kapasitesi zorlanarak, Signac ve Seurat gibi ressamlar tarafından fırça darbeleri yerine renkli noktalar halinde kompozisyonlar yapılmıştır. Resim 8.4 Edward Degas, Balerin. Kaynak: http://www. reproductionart. org/edward-degasreproductions/thestar.html Resim 8.5 Paul Signac, Saint-Tropez 1889. Kaynak: http://www.ibiblio.org/wm/paint/auth/ signac/signac.port-st-tropez.jpg Resim 8.6 Paul Cezanne, St. Victoire Dağı, 1890’ların sonu. Kaynak: http://biblelessonsite.org/images2/ cezanne5.jpg 8. Ünite - Avrupa’da ve Osmanlılarda Modernleşme 193 Cezanne ise izlenimci gibi görünen bir ressam olmasına rağmen nesnelerin ışık altındaki kırılmalarına dikkat etmiş ve daha sonra kübist sanatın ortaya çıkmasında öncü bir rolü olmuştur. Van Gogh ve Gauguin gibi ressamlar ise izlenimci resmin alt yapısına sahip olmalarına rağmen kullandıkları vahşi renklerle ve işledikleri bireysel konularla izlenimci sonrası geleneği oluşturmuşlardır. Avant-Garde ve Kitsch Sanatta avant- garde kavramı da Modernizm döneminde ortaya çıkmıştır. İleri karakol anlamına gelen Fransızca avant garde sözcüğü, modernite sonucu oluşan tasarlanabilir bir geleceğin öncü adımları olarak tanımlanabilir. Bu deyim sanatta karşılaşılan deneysel yeni akımlar için kullanılmaya başlanmış ve yaşananın önünde olan, henüz herkes tarafından kabul görmeyen sanatsal akımlar avantgarde olarak nitelenmiştir. Resim 8.8 Fransız ressam Eugène Delacroix’nın fırçasından Fréderic Chopin, 1838. Resim 8.7 Van Gogh – Yıldızlı Gece Kaynak: http://upload.wikimedia.org/ wikipedia/commons/6/66/VanGogh-starry_ night_ballance1.jpg ZAMANIN ESKİTEMEDİĞİ ROMANTİK BESTECİLER: 19. yüzyıl müzik tarihinde romantizm çağıdır ve yaklaşık tüm yüzyıla egemen olmuştur. Düşünsel açıdan kişiselliğe, öznel duyarlılığa dayanan ve insan ben’inin duygusal anlatımına önem veren bu sanatsal yönelim, müzikte bir çığır açmakla kalmamış, aynı zamanda, sanatsal form ve ifade, üslup arayışları açısından birçok yeniliklere imza atmıştır. Romantizm, müzikte Mendelssohn, Schubert, Chopin, Liszt, Brahms, Schumann gibi isimlerle müzikal form, armoni, ritim, tını renkleri, yorumlama teknikleri ve anlayışları açısından köklü değişimler getirmiştir. Benzer bir değişim opera sanatında Rossini (Sevil Berberi), Wagner (Lohengirini operası), Verdi (La Traviata ve Aida operaları) gibi usta bestecilerle gerçekleşmiştir. Fransız yazar André Gide, Chopin hakkında şöyle yazar: “Chopin’de ışığın yumuşak yansımaları, su sesi, rüzgâr esintileri, yaprak kımıldayışları vardır”. Gerçekten de Chopin bir şairdir, müzik şairidir. 194 Kültür Tarihi Sembolizm (yepyeni bir şiir dili yarattığı için) ve sonraki ünitelerde göreceğiniz kübizm (kolaj tekniğiyle) akımları avant-garde özellikler barındıran sanat akımlarıdır. Almanca kitsch sözcüğü, çirkin ve zevksiz anlamında bir sözcüktür. Amerika Birleşik Devletlerinde gelişen endüstri zenginleri, Avrupalılar gibi kültüre ve sanat eserlerine sahip olmadıklarından, Avrupa’da üretilen her şeyi farklı ve değerli bulmuşlardır. Almanya’ya gelen Amerikalıların Almanların sokağa attıkları masa, sandalye, ayna, vb... şeyleri toplamaya başlamaları, Kitsch sözcüğünün sanat değeri olmayan şeylere verilen sanatsal değer anlamında da kullanılmasına yol açmıştır. Aristokrasi ve kilisenin sanattaki banilik rolünün Fransız Devriminden sonra azalması, bu kesimin elinde bulunan sanat eserlerinin ulusal müzelerde gösterilmeye başlanması ve ortaya çıkan yeni orta sınıf burjuvanın kültürel ihtiyacını karşılama dürtüsü, kültürel tüketimde de bir demokratikleşme sağlamıştır. Güzel sanatlar ve kültür herkesin erişebileceği bir ortamda yer almaya başlamıştır. Buna ek olarak fabrika üretimi var olan her eserin baskı veya daha sonra Walter Benjamin’in deyimiyle mekanik üretme yöntemiyle kopyalanarak çoğaltılabilmesi, eserlerin tekilliğini kaldırarak herkes tarafından ulaşılabilir yapmıştır. Turistik seyahatlere gidemeyenler için o yerlerin kartpostalları basılmış, Venedik’e gezmeye gidenler gidemeyen komşularına gondol bibloları hediye etmeye başlamış, müzelerdeki heykellerin küçük boyutta reprodüksiyonları yapılarak, var olan kültürel eserler kopyalanarak çoğaltılmış ve herkesin evine girebilir hale gelmiştir. Doğrudan doğruya göze hitap ederek çabuk, kısa ve geçici duygular oluşturan bu eserler, kendinden sonra başka sanatsal oluşumlara olanak sağlamamaktadır. Genel olarak sosyal ve ekonomik hareketliliğin olduğu toplumlarda görülen kitsch eserler, daha çok yeni zenginlerin ve alt sosyal grupların zevkine hitap etmektedir. İLETİŞİM KÜLTÜRÜNDE MODERNLEŞME 19. yüzyılın en önemli iletişim aracı kuşkusuz ki gazetelerdir. Her ne kadar matbaa ve kitap basımı Avrupa kültür tarihinde 15. yüzyıldan beri görülse de, günceli yakalayan bir araç olan gazeteler de yine modernleşme sonucu ortaya çıkmıştır. Günlük haberler, gösteri programları, eleştiriler, süreli romanlar gibi yazıları içeren gazeteler, Kırım Harbinden sonra sistemli bir biçimde günlük olarak yayınlanmıştır. Harp haberleri Avrupalı okuyucunun son derece ilgisini çekmiştir. İzlenimci ve ondan sonra gelen soyut ressamların tablolarında genellikle gazeteleri erkekler okumaktadır, Bu da kadın erkek arasındaki bilgiye ulaşma eşitsizliğinin devam ettiğini göstermektedir. Gazetelerde görsellik önceleri gravür veya taş baskı olarak görüntüler eklenirken daha sonra fotoğraflarla sağlanır. Karikatür: Modern Dönemle beraber ortaya çıkan yeni ekonomik ve sosyal koşullar bir grup insanı maddi olarak daha avantajlı duruma getirirken diğer taraftan da onlar az paraya çalışan, aynı sosyal ve ekonomik olanaklara sahip olamayan bir kesimi oluşturdu. Girişimcilik (entrepreneur) genellikle aristokrat ve entelektüel Resim 8.9 Kitsch Biblo Kaynak: http:// images.pingmag.jp/ images/title/shary_ boyle.jpg 8. Ünite - Avrupa’da ve Osmanlılarda Modernleşme 195 sınıf tarafından küçümsenen bir kavramdı. Toplumsal yapıdaki sosyal eşitsizliği hiciv tekniğiyle göstermeye çalışan sanatçılar ortaya çıktı. Bunlar resim değil çizginin dilini kullanarak, figürlerin göze batan özelliklerini abartarak, çabuk anlaşılabilir siyah-beyaz desenler ve bunların anlattığı kısa fıkralarla toplumsal eleştirilerini gösterdiler. Daumier hem karikatürleri hem de karikatür tarzı yaptığı heykelleriyle bu konunun öncüsü oldu. Reklam/Afiş: İletişim sektörünün gelişen diğer bir alanı ise reklam ve afiştir. Afiş aslında resmi duyuruların sokak duvarlarına asılarak duyurulmasıyla başlamıştır denilebilir. Adeta duvar gazeteleri niteliğindedir. Öte yandan yeni yaygınlaşan gösteri sanatları etkinliklerini, kabare ve sirk gösterilerini duyurmak için resimli afişler yapılmaya başlanır. Bu afişleri önceleri Toulouse Lautrec gibi ressamlar yaptıklarından, belirli bir afiş düzeniyle karşılaşılmaz, metin ve imge arasındaki kompozisyon ilişkisi rastgele kurulmuştur. Zaman içerisinde, matbaacılığın da etkisiyle tipografi yani harf karakterlerin ortaya çıkması önem kazanmış, afişle iletilmek istenen mesajlar netleşmiş ve böylece grafik sanatları ortaya çıkmıştır. Afiş sadece etkinliklerin habercileri olarak değil reklam amacıyla da kullanılmaya başlanmıştır. Çikolata markaları ve bisiklet reklamları afişlerle yapılmakta ve bunlar da gazetelerde ve dergilerde yer almaktaydı. Tasarım/Ürün Katalogları: Fabrikasyon üretimi tanıtmak için tabii reklam yani üretilen ürünlerin katalogları da hazırlanmak durumundaydı. Her fabrika kendi ürünlerini resimli olarak ürün kataloglarında tanıtmaktaydı. Bu kataloglar sadece ülkenin iç tüketimi için değil, uluslararası ticaret için de önemliydi. Grafik tasarım, fotoğraf, çizim bu kataloglar için gerekliydi. Ama en önemlisi kuşkusuz tasarımdı. Sanayileşme öncesi ressamlar, heykeltıraşlar, mimarlar, el sanatları uzmanları tarafından üretilen biçim ve nesneler artık tasarımcılar tarafından çizilmeye başlandı. Seri üretim yapan fabrikalarda üretilen nesnenin makineye göre belirlenmesi gerekiyordu. Resim 8.10 Honoré Daumier, bir gazete karikatürü. Kaynak: http://www.wfu. edu/art/pc/images/ pc-daumiermacaire.jpg Resim 8.11 Toulouse Lautrec -Şarkıcı Jane Avril’in afişi. Resim 8.12 Şarap reklamı için afiş, Lautrec üslubunda bir örnek. Kaynak: http://www.digitalartist.com/printpages/posters. html 196 Kültür Tarihi O nedenle üretilecek yeni formlar başlarda oldukça kaba gözüktü ve herkes tarafından da ucuz oldukları için alınabileceğinden kısa zamanda yüksek orta sınıf kendine özgü Art Nouveau veya Jungenstil gibi (1890-1914) farklı üslupların gelişmesini destekledi. Fotoğraf: 19. yüzyıl başında fotoğrafçılıkla ilgili kimi ön teknikler kullanılmasına rağmen modern fotoğrafçılığın başlaması Louis Daguerre’in kolay bir biçimde resmi tab etmesiyle başladı ve 1829 yılında fotoğraf tekniğini geliştirmeye çalışan Joseph Nicephore Niepce ile bir ortaklık kurdu. Şehir fotoğrafları, panoramalar ve portreler modern fotoğrafçılığın ana konularıydı. Paris’in en ünlü fotoğrafçısı ise Nadar’dı (1820-1910). Ünlü Capucine Bulvarı üzerinde açtığı atölye, Paris burjuvazisinin uğrak yeri oldu ve Nadar, fotoğrafı çekilmesi gereken her şeyi çekti. Portreleri özellikle ün yapmıştı. Sarah Bernhardt, George Sand gibi ünlüler buraya sohbet için uğrarlardı. Nadar, kapalı mekânları suni ışıkla aydınlatarak çekmiş, havacılığı desteklemiş ve o zamana kadar inşa edilmiş en büyük balon olan Géant’ı uçurmuştu. Sinema: 19. yüzyılda değişik oyuncak tipi aletlerle görüntünün devamlılığını sağlamaya çalışan denemeler yapılmaktaydı. Tomatrop, Penakistiskop, Zoetrop, Kinematoskop bunlardan bazılarıdır. Kentsoylunun evlerinde, akşam yemeklerinden sonra bakılan bu aletlerle eğlenilirdi. Genel olarak kabul edildiği gibi Sinematograf sözcüğünden türeyen sinema, 28 Aralık 1895 de doğdu. Modern sinemanın kurucusu olan Lyon’lu Lumière Kardeşler, ilk kez para ödeyerek gelen bir izleyici kitlesine film gösterdiler.20 dakikalık programda günlük haberler, kısa belgeseller yer almaktaydı. Böylece 20. yüzyılın yeni sanat dilini oluşturacak film endüstrisi de yine Moderneleşme ile ortaya çıktı. Modernleşmenin ve modernliğin merkezi sanatsal ve kentsel yaşam olarak kuşkusuz ki Paris’ti. Paris’in bu üstünlüğü I. Dünya Savaşı’na kadar devam etti. Ancak bu dönem tüm Avrupa ülkeleri için modernleşme ile beraber batılılaşma kavramlarını da özdeş kıldı. Resim 8.13 Ürün Kataloğu Resim 8.14 İlk Sinema, Lumières Kardeşler, Fransa. 8. Ünite - Avrupa’da ve Osmanlılarda Modernleşme 197 OSMANLI KÜLTÜRÜ: MODERNLEŞME DÖNEMİ Sultan III. Selim ve Sultan II. Mahmut dönemleri Osmanlı Devleti için idari değişikliklerin yapılması istenen bir dönemdir. Bu değişiklikler Avrupa’da görülen modernleşme hareketlerinden de kaynaklanmaktadır ve Osmanlının çağını kendi koşullarına göre diğer devletlerle paylaştığı varsayımını da doğrulamaktadır. 19. yüzyıl tarihsel olarak birçok yeni olayların, sosyo-politik ve ekonomik durumların ortaya çıktığı bir yüzyıldır. 1789 Fransız Devrimiyle başlayan, yöneten ve yöneltilen arasındaki değişimin ortaya çıkması; eşitlik, kardeşlik, özgürlük gibi yeni kavramların öncelik kazanması tüm dünyayı etkileyen yeni ideolojilerin ortaya çıkmasında etken olmuştur. Bu kökten değişimler, sanayileşme çabaları, kolonizasyon gibi diğer sosyal ve ekonomik nedenlerle de birleşince eskinin reddi, yeninin yeğlenmesi nerdeyse kaçınılmaz olmuştur. Osmanlı Sultanları da devlette kendi iç dinamiklerinden dolayı uygun gitmeyen kimi durumları değiştirmek istemişler, devletin güçlü bir biçimde devamlılığını sağlamak ve dünyadaki gelişen koşullara göre uyumu oluşturmak için yeni reform hareketlerine girmişlerdir. Bu reform hareketleri, sadece biçimsel değil ama dolaylı olarak da değişen dünyanın yeni anlayış ve uygulamalarının da Osmanlıda farkındalığı yaratmak hedefindeydi. Uzun yıllar uluslararası gücünü askeri sisteminden alan bir devlet anlayışında var olan sistemi değiştirmeye çalışmak büyük bir riskti. Sultan III. Selim bu riski aldı ve Nizamı Cedid adıyla yeni bir askeri örgüt kurarak, onların yeni talimlerini ve eğitimlerini yeniçerilerinde uygulamasını istedi. İstanbul’da Selimiye Kışlasını kurdu. 1794’te, Teknik Üniversite niteliğinde, Sütlüce’de, Mühendishane-i Berri-i Hümayun kurularak yurtdışından gelen uzmanlarla ve yurt içinden sağlanan hocalarla eğitime başladı. Bu okulun eğitim programı medrese eğitimi programlarından farklıydı. Örneğin perspektif çizimin öğretildiği teknik resim dersleri daha sonra fotoğrafçılık gibi dersler mühendislik derslerinin yanı sıra öğrencilere okutulmaktaydı. Yeniçeriler ve reformlara karşı olanların baskısıyla III. Selim tahttan indirildi ve reformlar yarım kaldı; Sultan II. Mahmut zamanında yarım kalan reformlara devam edildi; 1826 yılında yeniçerilik kaldırıldı ve yerine Asâkir-i Mansûre-i Muhammediyye adıyla eğitimli ve düzenli bir askeri ordu geldi. Bunların kıyafetleri Avrupalı askerlerin üniformaları gibiydi. Zaten II. Mahmut döneminde artık sarık veya kavuk yerine fes giyiliyordu. II. Mahmud’un portreleri (Tasvir-i Hümayun) devlet kurumlarına asılıyordu ve bu daha sonra gelenek haline geldi. Osmanlı modernleşmesi Avrupa’daki yenilikleri yıllar sonra izlemeye başlamıştır. Modernleşmenin en önemli yanı kuşkusuz ki eğitimdi. İslam kültürü geleneğinde eğitim ezbere dayalı bir eğitimdi. Yazılan kitaplar bilgi olarak kendinden önce yazılanları tekrar eder sonra eklenmesi gereken dönemiyle ilgili bilgileri verirdi. Bilgiler yeni araştırmalara ve pratik uygulamalara bağlanmazdı. II. Mahmut zamanında yapılan eğitim reformları daha sonra Abdülhamid döneminde de devam etmişti. Yeni tür iptidai (ilkokul) idadi (ortaokul) rüştiye (askeri ortaokul) gibi eğitim kurumları geleneksel yapı ile beraber bir süre devam etmiştir. Ancak bu yeni okullarda eğitim vermek için kız ve erkek öğretmen okulları açılmaya başlanmış, meslek okulları kurulmuştur. Fransız ve Amerikan misyoner okulları yüzyıl sonunda Anadolu’nun bir çok kentinde bulunmaktaydı. Üst sınıf yöneticilerin çocukları ise önce mürebbiye ve özel hocalar ile yetişmekte daha sonra da Avrupa’da eğitimlerine devam etmekteydiler. 198 Kültür Tarihi Reformlar içerisinde en önemlisi Osmanlı devlet yapısını radikal biçimde değiştirecek olan Tanzimat ve Islahat hareketleriydi. Mustafa Reşit Paşa’nın düzenlediği Tanzimat kimi tarihçilere göre Avrupalı güçlerin etkisiyle ilan edilmiş, dışarıdan gelen bir eylemdir. Kimi tarihçilere göre ise Osmanlı yöneticilerinin ve ulemanın içinden zaten gelişen bu hareket, dış etkenlerle birleşmiştir. Her iki durum geçerli de olsa, değişimin modeli Fransız Devrimiyle ortaya çıkan modernleşme hareketlerinin sonucu var olan hukuksal sistemdir. Osmanlı Devleti’nin modernleşme dönemi için Sina Akşin yönetiminde hazırlanan Osmanlı Devleti (1600-1908), Türkiye Tarihi, (CemYayınevi, 1988, İstanbul) adlı kitabına başvurunuz. Tanzimatın alt yapısını oluşturduğu 1856 Islahat Fermanı ve 1876 I. Meşrutiyet, dini ilkelere göre biçimlenen bir toplumu, eşitlik, özgürlük ve kardeşlik ilkelerine göre organize etmiştir. Böyle Müslümanlar ile gayr-i müslimler her bakımdan eşit sayılmış, kul statüsü yerini “ Devlet-i Osmaniyye “ tabiiyetindeki vatandaşlık kavramına bırakmıştır. Yeni kurulan vilayet sistemi, Vilayet Meclisleri ve Belediye Meclislerinde herkesin eşit seçilme hakkı doğmuştur. Doğu ve Batı kültürlerini ve dillerini aynı derece iyi bilen Tanzimat Paşaları tarafından geliştirilen modernleşme hareketleri şehirleşme, vergiler, eğitim, Bakanlıklar gibi yeni kurumların ortaya çıkmasıyla her tarafta yaygınlık kazanmıştır. Tanzimat dönemi modernleşme süreci hangi alanlarda etkili olmuştur? Yeni örgütlenme modelleri gereği, batılı ülkelerle yakın ilişkiler kültürel alanda da ortaya çıkmıştır. Fransız kültürü bu dönemde örnek oluşturmuş; edebiyatta roman, hikâye, tiyatro eseri gibi ilk Türkçe eserler yazılmış, Şinasi batılı formlarda şiir ve oyun yazan ilk edebiyatçı olmuş, Agah Efendi ile beraber ilk özel gazeteyi çıkarmıştır. Yeni bir iletişim aracı olan gazete özellikle Kırım Harbinden sonra günlük olarak çıkmaya başlamış, yazılara fotoğraflar da eklenmiştir. Eleştiri yazılarının da çıktığı gazetelerde böylece yazılı yeni bir siyasal kültür oluşmaktaydı. Modernleşmeyle beraber gelişen pozitivist düşünceyi Osmanlı dünyasına da aktarabilmek için Münif Paşa, Avrupa Aydınlanmasını oluşturan Voltaire gibi yazarlardan çeviriler yaptı. Bu çeviriler Osmanlı aydınları arasında etkin oldu. Namık Kemal, Ali Suavi ve arkadaşlarının Hürriyet fikirleri 1866 da Genç Osmanlılar Cemiyetinin kurulmasına da öncülük etti. Daha sonra II. Meşrutiyeti yapacak olan İttihad ve Terakki Cemiyeti de bu grubun içinden çıktı. Terakki yani ilerleme kavramı, Avrupa’daki ilerleme kavramıyla benzerlik göstermekteydi. Ancak teknolojik ve sanayi devrimi geçirmeyen Osmanlı toplumunda modernleşmeye dayalı bir ilerleme mentalitesinin gelişmesi zor olacaktır. Böylece, Tanzimat’la başlayan zihniyet değişikliği kimi gruplar tarafından kabul görmekte, kimi gruplarca ret 3 Resim 8.15 Tercüman-ı Ahval Gazetesi 8. Ünite - Avrupa’da ve Osmanlılarda Modernleşme 199 edilmekte kimi gruplarca da her iki farklı kültürün nasıl bağdaştırılacağı kuşku yaratmakta ve aydınları düşünsel ikilemler içinde bırakmaktaydı. AVRUPA KÖKENLİ SANATSAL ÜSLUPLAR Sultan III. Ahmed döneminde Osmanlı mimarisinde ve süsleme sanatlarında görülen üç boyutlu akantüs yaprağı ve madalyon gibi Avrupa sanatı bezeme motifleri ve hacimli taş işçiliği, önceleri ender örnekler olarak görülürken zaman içinde bu tarz süsleme modası artmaya başlamıştır ve tüm 19. yüzyıl boyunca Avrupa’da görülen üsluplar doğrudan veya dolaylı olarak Osmanlı sanatında yansımıştır. Besteci ve şair olan Sultan Selim aynı zamanda İstanbul’un yeni modellere göre imar edilmesine de öncülük etmiştir. Rus Elçisinin yanında gelen Fransız mimar ve ressam Antoine Ignace Melling’i İstanbul’da Tarabya’da elçiliklerde yaptığı bahçe düzenlemeleriyle tanıyan III. Selim’in kızkardeşi Hatice Sultan, mimarı Sultan Selim’le tanıştırmış ve Melling, Hatice Sultan için Beşiktaş’taki sarayı inşa etmiştir. Neo-Klasik mimari özellikleri İstanbul’a taşıyan Melling, aynı zamanda bu kentte çalışan ilk yabancı mimar olmuştur. Antik Yunan ve Roma Dönemi mimari özelliklerini Rönesans Dönemi yorumuyla tekrar ele alan bu mimari üslup, Boğaziçi’nde birçok yalının, köşk ve kasrın üslubunu oluşturmuştur. Daha sonraları da kışla, karakol, okul, hastane, hükümet binası gibi kamu yapılarında görülen ana belirleyici üslup olarak değerlendirilmiştir. Sütunlu girişler, üçgen alınlıklar veya pencere pervazları, yumurta frizli kirişler, kemerlerin yerini almaya başlamış ve klasik Osmanlı mimarisinde görülen özellikler, 20. yüzyılın başında tekrar ortaya çıkana kadar kaybolmuştur. Neo-Klasik üslup yanısıra barok ve rokoko bezeme öğeleri beraberce kullanıldığı gibi zaman içinde bunlara oryantalist üslup elemanları da katılmıştır. Oryantalist yani Doğu kültürlerine ait olan özelliklerin görüldüğü üslup, Avrupa’da Fransız ve İngiliz sömürgeciliğine bağlı olarak ortaya çıkmıştı. Öncelikle resim sanatında romantik akım içinde görülen bu üslup daha sonra mimariye de yansımıştır. Fransızların Kuzey Afrika ve Mısır’ı almaları sonucu Arap-İslam yapılarında görülen at nalı kemerler, renkli taşlar, yüzeylerin hiç boş bırakılmadan bezenmesi Fransa’da görülürken, İngilizlerin Hindistan üzerindeki hâkimiyetleri de Hint-İslam mimari özelliklerini gündeme getirdi. Yabancı mimarlar aracılığıyla “yeni bir üslup “olarak Sultan Abdülaziz döneminde İstanbul’da görülmeye başlandı. Yüzyıl başında İstanbul’a gelen Raimond d’Aranco ise Art Nouveau veya Jungenstil denilen, sanayileşmenin sıradan üretimine farklı olma kaygısıyla öne çıkan “yeni sanat” anlayışını getirdi. Aranco, Beşiktaş’ta Şeyh Zafir Türbe ve Kitaplığında gördüğümüz bu üslubu Karaköy ve Beyoğlu’ndaki apartmanlarda kullandığı gibi, ahşap yalılara da uyarladı. Avrupa’da görülen bu farklı mimari üsluplar İstanbul’da birbirine eklenerek kullanılmaktaydı. Tarihi seçicilik veya eklektizm denilen bu akımda değişik dönemlerin üslup özellikleri alınarak aynı yapıda kullanılmaktaydı. Dolmabahçe Sarayı buna güzel bir örnek oluşturur. Fotoğraf 8.2 Beylerbeyi Sarayı 200 Kültür Tarihi 1826 yılında Hassa Mimarlar Teşkilatı lağvedilerek bu örgüt Şehreminine bağlı bir kurum olmuştu. O nedenle padişah ve saraya yakın kişiler de istedikleri kişilere inşaat görevi veriyordu. Bu dönemde Balyan Ailesinin fertleri mimarlık, mimari süsleme ve mimari eylemin örgütlenmesi gibi konularda Saraya hizmet vermekteydi. Dolmabahçe, Beylerbeyi Sarayları, Göksu ve Ihlamur Kasrı onlar tarafından inşa edilmişti. Paris’te eğitim görmüş aile ferdleriyle Avrupa mimari üsluplarını Osmanlıya ve İstanbul’a taşıyan Balyan ailesi bu eklektik üslubun yaratıcılarıydı. Öte yandan, fabrika ve benzeri diğer yapıların inşaatlarında da çalışmışlardır. Hereke kumaş ve halı fabrikası bunlardan biridir. Yıldız Porselen fabrikasını ise Fransa’da Sevrès porselen fabrikasından gelen mühendisler kurmuştur. Neo-Klasik, eklektik ve oryantalist üslup Osmanlı mimarlarının kendi geleneksel mimarlıklarına bakmalarına neden oldu. Özellikle yurt dışında eğitim alan Mimar Vedat ve Mimar Kemalettin gibi mimarlar modern teknoloji ile beraber Selçuklu ve Osmanlı mimari öğelerini yeniden kullanmaya başladılar. II. Meşrutiyetin ve Ziya Gökalp’in Türkçülük akımları ile desteklenen bu mimari dil, I. Ulusal Mimari üslubu olarak Cumhuriyetin ilk dönemlerinde de 1930’lara kadar devam etti. Bu üsluplar Osmanlı sanatına değişik yollardan gelmişti. 17. yüzyıl ortasından itibaren Saray kütüphanesine alınan kitaplar arasında Avrupa Mimarisini ele alan dönemin yayınları da bulunmaktadır. Bu kitaplar okunmuş ve yanlarına Osmanlıca notlar alınmıştır. Yurt dışından İstanbul’a çalışmaya gelen mimar ve ressamlar Avrupa sanatının sarayda tanıtılmasında rol oynamışlardır. Başkent’ten Avrupa’ya okumak için giden gayr-i müslimler veya yıllardır aileleri Osmanlı topraklarında oturan ancak Avrupa pasaportlu Levantenler, eğitimlerinden sonra İstanbul’a geri gelip burada çalışmışlardır. 19. yüzyılın sonuna doğru ise Müslüman ailelerin yetenekli çocukları da yurt dışına mimari, resim, mühendislik eğitimi almak için gönderilmişlerdir. Aynı zamanda eğitim kurumlarında öğretilen müfredat programındaki değişiklikler de Avrupa türü sanatsal ifade biçimlerinin Osmanlıya gelmesine neden olmuştur. Resim bunların içerisinde önemli bir yer tutar. Minyatür yerini giderek tablo resimlerine bırakır. Önceleri askeri okullarda okuyan yetenekli öğrenciler Paris’e eğitim almaya gönderilir. Sonra İstanbul’da açılan Sanayi-i Nefise Mektebi (Güzel Sanatlar Okulu) öğrencilerinden gidenler olur. Şeker Ahmet Paşa gibi ressamlar birinci grubu, 1914 kuşağı denilen İbrahim Çallı kuşağı da ikinci grubu oluşturur. Paris’te Güzel Sanatlar Akademisi’ne yabancı öğrenci almak yasak olduğu için bu öğrenciler Gerome Atölyesi veya Academie Julien gibi özel okullarda ders görmüşlerdir. 19. yüzyılın sanat merkezi konumundaki Paris sadece ressamların değil, Osmanlı edebiyatçıları ve mimarların da gittikleri bir kentti. Osmanlı döneminde yenilikler saray arayıcılığıyla gelirdi. Resim sanatının 19. yüzyılda Saray tarafından desteklendiğini görmekteyiz. Avrupa ve Kırım gibi ülkelerden özel olarak davet edilen ressamlar ve mimarlar 19. yüzyılda saray desteğiyle İstanbul’a gelmişlerdi. Sultan Abdülmecit, Abdülaziz çok güzel resim yaparlardı. Fotoğraf 8.3 Pertevniyal Valide Sultan Camisi 8. Ünite - Avrupa’da ve Osmanlılarda Modernleşme 201 Abdülaziz ve Polonyalı ressam Chelebowski arasında resim rekabeti vardı. Ayrıca Sultan Abdülaziz kendisinin at üstünde bir heykelini yaptırmıştı. Hem Osmanlıİslam kültürü hem de Avrupa kültürüne sahip olan bu yöneticiler, Batı üslubunda rondo veya vals tarzında müzik de bestelemişlerdir. Sultan Abdülaziz, bugün Beylerbeyi Sarayının içerisinde duran, at üstünde heykelini yaptırmıştır. Resim sanatının imparatorluktaki gelişimini sağlayan tekniklerden biri de fotoğraf olmuştur. 1839 dan itibaren Osmanlı gazetelerinde fotoğraf ve fotoğrafçılık hakkında haberler çıkmakta, yabancı kimi fotoğrafçılar, ressamlar ve mimarlar gibi İstanbul’da atölye açmaktaydılar. Galata bölgesi kentin Avrupai bölgesi olarak Gulliver Kardeşler, Bogos Tarkulya, Abdullah Biraderler, Sébah Joaillier gibi Osmanlı fotoğrafçıları Galata’da yerleşik atölyeler açmaktaydı. Portre fotoğrafçılığı kadar doğa ve kent görünümleri dikkati çekmekteydi. İşte ilk Osmanlı ressamları bu fotoğraflardan yararlanarak bire bir onları büyütüp tablo yapmaktaydılar. Resim yapmayı bir teknik beceri olarak görmekte, perspektif hakkında gazete ve dergilerde yazılar çıkmaktaydı. Ancak bu sanatçıların kendiliklerinden bir konu bulmakta zorlandıkları, görüneni resmetmeyi tercih ettikleri anlaşılmaktadır. Çallı kuşağı ve hatta İbrahim Çallı’ya gelene kadar geleneksel denebilecek bir bakış ile tabloların konusu seçilmiştir. Türk Plastik sanatlarının gelişmesi ve yönelimleriyle ilgili olarak Sezer Tansuğ’un Çağdaş Türk Sanatına Yeni Yaklaşımlar, (2000, Ankara) adlı kitabı yararlı olacaktır. Kozmopolit bir kent görünümünde olan İstanbul’da Avrupai tarzda yaşayanlar ve bunların yarattığı moda, resimlerde olduğu gibi edebiyatta da yer almış ve özellikle yeni zengin ve Avrupa özentisi içinde olanlarla alay eden hikâye ve romanlar yazılmıştır. Kıyafet, yiyecek, mobilya kullanımı vb. konuları ele alan DONİZETTİ PAŞA VE SARAYDA BATI MÜZİĞİ: Sultan II. Mahmut tarafından Türkiye’ye getirilen Saltanat Muzıka-i Hümayun’un şefi olan İtalyan asıllı ve ünlü opera bestecisi Gaetano Donizetti’nin kardeşi olan Giuseppe Donizetti (1788-1856), Batı müziği formunda II. Mahmut için Mahmudiye Marşı’nı, Sultan Abdülmecit için de yirmi iki yıl boyunca resmi olarak çalınan Mecidiye Marşını bestelemiş, Sarayın kapılarının Batı müziği dinletilerine ve opera gösterilerine açılmasına öncülük etmiştir. Muzıka-i Hümayun orkestrası 1914’lerde gelişkin bir orkestra kimliği kazanır ve hatta şefi İstiklal Marşı’nın bestecisi Zeki Üngör’dür. Yine 1860’larda Avrupa’da müzik eğitimi alan Osmanlı besteci Dikran Çuhacıyan Leblebici Horhor, Köse Kâhya gibi ilk küçük opera örneklerini bestelemiştir. Resim 8.16 Abdullah Biraderler 202 Kültür Tarihi bu roman ve hikâyeler, orta oyunları, kantolar aracılığıyla eğlence hayatına da yansımıştı. Politik, sosyal ve ekonomik birçok değişiklikler yaşayan Osmanlı İmparatorluğu bir yandan telgraf gibi en son teknolojileri kullanırken, küçük çapta başlayan sanayi girişimleri, kadın erkek eşitliği konusunda ortaya çıkan tartışmalar, II. Meşrutiyet ve özgürlük fikirleri, Türkçülük ve dilde sadeleşme gibi eğilimler, Avrupa devletleriyle çıkar çatışmaları gibi çok karmaşık bir dünyanın içerisinde var olmaya çalışmaktaydı. Resim 8.17 İbrahim Çallı, Manolyalar OSMANLILARDA SEYİRLİK OYUNLAR, SPOR, EĞLENCE: Türk gösteri sanatlarının (meddah, karagöz, tiyatro, ilk operet ve ilk sinema gösterileri) 1800’lerden itibaren 1950’lere dek, İstanbul’da Şehzadebaşı’nda, icra edildiği mekânlar Direklerarası olarak adlandırılır ve terim bir dönemi simgeler. Bunlar arasında, Gölge Oyunları, (Karagöz gibi), kenarları çiçek süslü patiska bir bez perde üzerine aksettirilen iki boyutlu tasvirlerin (manda, deve derisinden yapılmış kuklaların) perde gerisinden bunlara bağlı değneklerle adına hayali ya da hayalbaz denilen ve tüm karakterleri seslendiren kişi tarafından oynatılmasıdır. Karşılıklı konuşmaya dayanan Karagöz ve Hacivat’ta, okumamış halktan bir karakter olan Karagöz, bilgili kişi Hacivat’ın dili ve davranışlarıyla alay ederek güldürür; ama diğer karakterler, Tuzsuz Deli Bekir, Arap, Arnavut, Zeybek, Çelebi de unutulmaz tiplerdir. Diğer bir seyirlik oyun Meddah, genelde Ramazan ayında ve kahvehanelerde topluluk önünde öyküler anlatır, taklitler yapar ve her zaman özür dileyerek (“sürç-i lisan ettiysek affola”) ile bitirir. Diğer ünlü bir tür olan Ortaoyunu, çoğu kez açık alanda evi andıran (oyuncular “sandık odasında” hazırlanırdı) kendine has paravanlı sahnesinde sergilenen, giriş, diyalog, fasıl ve bitiş bölümlerinden (mukaddime, muhavere) oluşan, çalgı eşliğinde sahneye çıkan ana karakterleri Pişekâr ve Kavuklu’yla unutulmaz kalan, ama aynı zamanda, Karadenizli, Rumelili, Kayserili, Ermeni, Rum, Yahudi, Zenne, (göçebe Türk geleneğinde özellikle düğünlerde kadın kıyafetiyle dans eden erkek), Sarhoş, Bekçi gibi sosyal karakterleri şiveleriyle ve kılıklarıyla sergileyen seyirlik bir oyun türüdür. Yakın zamana dek İsmail Dümbüllü (1897-1973) gibi usta bir sanatçıyla varlığını sürdürmüştür. Bunun yanında eski Türk ve Osmanlı spor-eğlence kültürü geleneğinde güreş önemli yer tutar. Yağlı güreş, “er meydanı” deyişiyle Türklere özgü özel bir spordur. Pehlivan sözcüğü kahraman, yiğit, mert anlamına gelir. Efsanevi güreşçi Koca Yusuf (1857-1898) Fransalı, Amerikalı rakiplerini yenilgiye uğratmış ve “yedi cihan pehlivanı olarak anılmıştır. Bir güreş karşılaşmasında Amerikalı rakip güreşçiyi minder dışına fırlatması “Korkunç Türk” unvanı almasına neden olmuştur Yine bir karşılaşma sonrası ABD’den dönerken gemi kazasında vefat etmiştir. Bir başka ata sporu cirit, rakip takımlar halinde at üzerinde hareket halindeyken tarafların birbirlerine cirit savurmaları ve ardı ardına ciritlere takılmadan atlarını mahmuzlamalarına dayanır. 19.yüzyılda çok popüler olan bu spor tehlikeli de olduğu için II. Mahmut tarafından yasaklanmıştır. 8. Ünite - Avrupa’da ve Osmanlılarda Modernleşme 203 Özet Avrupa kültüründe 19. yüzyıl modernizmin ortaya çıktığı dönem olarak kabul edilir. Modernleşme kavramı Avrupa ve Amerika’da teknoloji, bilim, demokrasi, ulus devletler ve kapitalist üretim sisteminin ortaya çıkmasıdır. Modernizm daha çok düşünce, sanat, eleştiri ve edebiyat alanında çıkan akımlar için kullanılırken, modernite, kendi başına tarihsel, politik veya sosyolojik bir kavram olmamakla beraber geleneksel olana ve geçmiş kültürlere karşı duran ve mentalite değişikliğini öne çıkaran bir kavramdır. Sömürgecilik ve emperyalizm de kapitalizmin gelişmesinde katkıda bulunduğu için modernleşme sürecinde önemli bir rol oynamıştır. Teknoloji ve sanayileşme 19.yy. Avrupa modernleşmesinde temel rol oynamıştır. Sanayileşme, 1800’li yıllarda makinelerin üretime başlamasıyla yaygınlaşmaya başlar. Nüfusun kırsal kesimden kentlerde yoğunlaşmasıyla fabrikalarda çalışan işçi sınıfı doğar, otorite anlayışı değişir, demokratik seçim sistemine geçilir. Artık aydın tabaka ve burjuva sınıfı oluşmuş; din ve devlet işleri birbirinden ayrılmış; akılcılığa, bilgiye, geleceğe ve teknolojiye güvenen, kadere değil bireyin kendi gücüne ve geleceğini biçimlendirebileceğine inanan toplumsal bir yapı gelişmeye başlamıştır. Modernleşmeyle beraber zaman kavramı konusunda önemli düşünsel değişimler olur. İnsanların hayatında önemli bir yer tutan çalışma saatleri, aynı zamanda, dinlenme, eğlence, gezme gibi yeni yaşam tarzları doğurur ve kentler de buna göre mekânlar yaratır. Bu yüzyıl aynı zamanda birçok bilimin doğmasına ve hızlı gelişimine tanık olur: Yeni bir tarih anlayışı ortaya çıkar; arkeolojik kazılara başlanır; insan ve toplum ve birey ilişkilerini ve insanlık kültürünü inceleyen sosyoloji ve antropoloji bilimleri; insan bilinçaltını inceleyen psikanaliz gibi yeni bilimler doğar. Modernleşme dönemi aynı zamanda sanat kültür alanında önemli değişimlere tanık olur: edebiyatta yeni bir edebi tür olarak roman ortaya çıkar (Balzac, Flaubert, Dostoyevski); estetik bir bilim dalı, bir eleştiri ve yorumlama yöntemi olarak gelişir. Güzel sanatlar alanında, Cezanne ve Monet, Manet, Degas gibi ressamların öncülük ettiği izlenimcilik, resim teknikleri (ışık, renk, doğa izlenimleri, an’ı resmetme) açısından ilk modern sanat akımlarındandır. Ayrıca avant- garde (öncü sanat anlayışı) Kitsch (çirkin ve zevksiz) sanat değeri olmayan kavramlar da bu döneme özgüdür. Yüzyılın en önemli iletişim aracı gazeteler, günlük haberleri, gösteri programlarını, eleştiri yazıları, süreli romanlar gibi yazılar içerirler ve günlük olarak yayınlanmaya başlar. Buna paralel olarak karikatür yer alır; afiş, reklam, ürün katalogu girişimlerinin başlamasıyla grafik sanatları yapılanır. Fotoğraf tekniği gelişir; kent hayatının ayrılmaz parçası olur. Ve nihayet, 1895’de modern sinemanın kurucusu olan Fransız Lumière Kardeşler, ilk kez bir izleyici kitlesine film gösterisi gerçekleştirirler. Osmanlılarda modernleşme dönemi, Sultan III. Selim ve Sultan II. Mahmut dönemlerinde başlar ve bu dönemler Avrupa’daki modernleşme hareketlerinin etkisiyle idari değişikliklerin yapılması istendiği bir dönemdir. 1789 Fransız Devrimi sonrası oluşan yeni politikalar, sanayileşme, vb. yenilikler eskinin reddi, yeninin yeğlenmesini kaçınılmaz kılar. Öncelikle asker ve orduda, daha sonra da eğitim alanında (II. Mahmut zamanında) gerçekleştirilen reformlar, Abdülhamid döneminde de devam eder. Tanzimatın alt yapısını oluşturduğu 1839 Tanzimat Fermanı, 1856 Islahat Fermanı ve 1876 I. Meşrutiyet, dini ilkelere göre biçimlenen bir toplumu, eşitlik, özgürlük ve kardeşlik ilkelerine göre organize etmeyi hedefler. İlk kez gayr-i müslimler her bakımdan eşit sayılır, kul statüsü yerini “Devlet-i Osmaniye” tabiiyetindeki vatandaşlık kavramına bırakır. Modernleşme hareketleri şehirleşme, eğitim, Bakanlıklar gibi yeni kurumların ortaya çıkmasıyla her tarafta yaygınlık kazanmıştır. Kültürel alanda ise Fransız kültürü örnek oluşturmuş; roman, hikâye, tiyatro eseri gibi ilk Türkçe eserler yazılmış, Şinasi batılı formlarda şiir ve oyun yazan ilk yazar olmuş, Agâh Efendi ile beraber ilk özel gazeteyi çıkarmıştır. Avrupa etkisi, sanatsal üsluplara da yansır. Sultan III. Ahmet döneminde Osmanlı mimarisinde ve süsleme sanatlarında görülen bu etki 19. yüzyıl boyunca Avrupa’da görülen üsluplarla birlikte doğrudan veya dolaylı olarak Osmanlı sanatına da yansımıştır. Bu üsluplar Şeker Ahmet Paşa, İbrahim Çallı gibi ressamların eserlerinde de görülür. Mimarideki etki neo-klasik üslubun yanı sıra barok ve rokoko bezemelerle kendini gösterir. 204 Kültür Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. Modernleşme ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a Teknoloji, bilim, demokrasi sistemlerinin ortaya çıkmasıdır. b. Kapitalist üretim sisteminin ortaya çıkmasıdır. c. Modernleşme süreci sömürgeciliği de içerir. d. Modernleşme Avrupa emperyalizmiyle ilintili değildir. e. Modernleşme Batı ya da Avrupa ile eş anlamlı kullanılagelmiştir. 2. Sanayileşmenin ilerlemesinde aşağıdakilerden hangisi etkili olmuştur? a. Makinelerin üretime başlaması b. Burjuva sınıfının kaybolması c. İşçi sınıfının üretimde pay alması d. Demokrasi mücadeleleri e. Amerika Birleşik Devletlerinin yardımları 3. Modernleşme sürecinde kitle iletişim aracı olan gazetelerle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Gazeteler günlük basılmaya başlamıştır. b. Gazetelerde eleştiri yazılarına ve süreli romanlara da yer verilmiştir. c. Gazetelerde reklamlar, ilanlar yayınlanmaya başlanmıştır. d. Afiş tasarımları hızla gelişmiştir. e. Gazeteler süreli roman yayını yapmıştır. 4. Osmanlı modernleşme döneminde Avrupa etkisi sanatsal üsluplara da yansır. Aşağıdakilerden hangisi bu etkiyle ilgili değildir? a. Mimarideki etki içinde neo-klasik uslub da vardır. b. Batı etkisi resim sanatında etkili olmamıştır. c. Barok ve rokoko bezemeler de bu etki içinde sayılabilir. d. Nouveau-Art (Yeni-Sanat) etkisi de önemli rol oynamıştır e. Bu etki Osmanlı mimarisinde ve mimari süsleme sanatlarında görülür. 5. Modernleşmeyle gelen değişimlerden biri de zaman kavramıyla ilgilidir. Aşağıdakilerden hangisi bu değişimle ilgili değildir? a. İnsanların çalışma saatleri belirlendi. b. Boş zamanı değerlendirme gündeme geldi. c. Hafta sonları piknik ya da kafelerde vakit geçirme anlayışı yaygınlaşmaya başladı. d. Teknolojinin gelişmesi ev işlerine ayrılan zamanı azalttı. e. İnsanlar eğlenmek yerine çalışmanın gerekliliğini anladı. 6. Aşağıdakilerden hangisi 1800’lerden itibaren 1950’lere dek, İstanbul’da Şehzadebaşı’nda, Direklerarası olarak adlandırılan mekanda sergilenen seyirlik oyunlar içinde yer almaz? a. Bale gösterileri b. Karagöz ve Hacivat c. Ortaoyunu d. Meddah e. İlk operetler 7. Modernleşmeyle gelişen yeni bilimlerle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Birey ve toplum ilişkilerini ele alan sosyoloji bilimi doğdu. b. Auguste Compte ve Emil Durkheim sosyoloji biliminin kurucularındandır. c. Felsefe bilimi bir düşünce bilimi yerine bilimsel düşünce oldu. d. Biliçaltını inceleyen psikanaliz bilimi doğdu. e. Arkeoloji, araştırmalara bilimsel katkısı nedeniyle önemsenmeye başladı. 8. Donizetti Paşa kimdir? a. Osmanlı sarayında bir İtalyan bestecidir. b. Fransız ekonomisttir. c. Türkiye’de ilk mühendislik okulunu kuran İtalyandır. d. II. Mahmut döneminde önemli bir İtalyan gazetecidir. e. İtalya’da yaşayan Genç Türklerden biridir. 9. İzlenimciler ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Resimde ışık tekniğinde yenilik getirmişlerdir. b. Renk ressamıdırlar. c. Doğa görüntülerini “anlık” durumuyla resmetmişlerdir. d. Claude Moner, Edouard Manet bu akımın ressamlarındandır. e. Van Gogh izlenimci bir ressamdır. 10. Sanatta “avant-garde” kavramı aşağıdakilerden hangisini ifade eder? a. Çirkin ve zevksiz, sanat değeri olmayan eserler topluluğu b. Taklide dayalı sanat anlayışı c. Sanatta tasarlanabilir bir geleceğin öncü adımları d. Kitsch anlayışını benimseme e. İzlenimci akımın tekniklerinden birine verilen isim 8. Ünite - Avrupa’da ve Osmanlılarda Modernleşme 205 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. d Yanıtınız yanlış ise “Modernleşme ve Kökenleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. a Yanıtınız yanlış ise “Teknoloji ve Sanayileşme” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. d Yanıtınız yanlış ise “İletişim Kültüründe Modernleşme” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. b Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı Kültürü: Modernleşme Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. e Yanıtınız yanlış ise “Modernleşmenin Getirdiği Yenilikler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. a Yanıtınız yanlış ise “Avrupa Kökenli Sanatsal Üsluplar” konularını yeniden gözden geçiriniz. 7. c Yanıtınız yanlış ise “Modernleşmenin Getirdiği Yenilikler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. a Yanıtınız yanlış ise “Avrupa Kökenli Sanatsal Üsluplar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. e Yanıtınız yanlış ise “Sanat Kültür Edebiyatta Modernleşme” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. c Yanıtınız yanlış ise “Sanat Kültür Edebiyatta Modernleşme” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Zaman, kuşkusuz programlanması gereken önemli bir olgudur. Ancak zamanın insanoğlunu yöneten acımasız (çünkü zaman akar ve bir tekerliğin dönüşü gibi durmak bilmez) bir yönetici gücü olduğunu da unutmamak gerekir. Zamanın bilincine varabilmek için onu ölçmek gerekir. İşte sanayileşme çağında insanlar dakikaların var olduğunun bilincine varmışlar ve çalışmakla (zamanın geçtiği yegâne yorucu uğraştır) boş zaman (dakikaların kıymetli olduğu ve bundan yararlanmak gerektiği) arasındaki farkı ölçebilmişlerdir. Sıra Sizde 2 Makineleşme, fabrikalaşma, kısacası sanayileşme kuşkusuz mal üretimini artırmış ve iş bulma oranını yükseltmiştir. Bu da bireyleri çalışma dünyasına çekmiş ve onların ekonomik, sosyal ve siyasal açıdan olayları anlamasına ve yorumlamasına katkıda bulunmuştur. Kaldı ki artan üretime paralel olarak tüketim alışkanlıkları da değişmiştir. Sıra Sizde 3 Hukuksal alanda, Ticaret Kanunu, Ceza Kanunu ve Vergi düzenlemeleri konusunda önemli kararlar alınır. Mali alanda bütçe hazırlanır, vergi düzenlemeleri yapılır, ilk kez kâğıt para dolaşıma girer. Askeri alanda zorunlu askerlik (dört yıl) kanunu çıkarılır, donanma yenilenir. Eğitim alanında rüştiyeler açılır, Galatasaray Sultanisi açılır, ilk kez yurt dışına öğrenci gönderilmeye başlanır. Sanayi alanında küçük ölçek demir ve tekstil fabrikaları açılır ama bununla birlikte sanayi makineleri Avrupa’dan ithal edilir. Yararlanılan Kaynaklar Akşin Sina, (1988), (Yayın Yönetmeni) Osmanlı Devleti (1600-1908), Türkiye Tarihi, CemYayınevi, İstanbul. Arnason, H. H., (1998), History of Modern Art, New York: Harry N. Abrams. Atkins, Robert, (1993), ArtSpoke, A Guide to Modern Ideas, Movements, and Buzzwords, 1848-1944. New York: Abbeville Press. Baudelaire Charles, (2003), Modern Hayatın Ressamı, İletişim Yayınları, İstanbul. Berkes Niyazi, (2011), Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. Birsel Salah, (2006), Fransız Resminde İzlenimcilik, İstanbul. Chipp, Herschel B., (1968 ve 1989), Theories of Modern Art, Berkeley, University of California Press. Hauser Arnold, (2006), Sanatın Toplumsal Tarihi, cilt 2, Ankara. Lerner, R.,Meacham S.,Burns E., (1988), Western Civilisations, Their History and Their Culture, London, New York. Mardin Şerif, (1996), Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, İletişim Yayınları, İstanbul. Shaw Wendy, (2004), Osmanlı Müzeciliği, Müzeler, Arkeoloji ve Tarihin Görselleştirilmesi, İletişim Yayınları, İstanbul. Şenyapılı Önder, (2011), Resimde İzlenimcilik Yılları ve İzlenimci Ressamlar, ODTÜ Yayıncılık, Ankara. Tansuğ Sezer, (2000), Çağdaş Türk Sanatına Yeni Yaklaşımlar, Ankara. Williams Raymond, (1993), Kültür, İletişim Yayınları, İstanbul. Amaçlarımız 9 Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Yirminci yüzyılın siyasi görünümünü açıklayabilecek, Yirminci yüzyılda düşünsel eğilimleri tartışabilecek, Yirminci yüzyıldaki bilimsel gelişmeleri tanımlayabilecek, Yirminci yüzyılda sanat kültür iletişim ve toplum ilişkilerini açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Yirminci Yüzyıl • Kadın Hareketleri • Bağımsızlık Savaşları • Gençlik • Totaliter İdeolojiler • Sanat Kültür Edebiyat • Düşüncelerin Evrimi • Kitle Kültürü İçindekiler     Kültür Tarihi Yirminci Yüzyıl: Savaşlar ve Değişimler Yüzyılı • SAVAŞLAR VE YENİLİKLER YÜZYILI • BAĞIMSIZLIK SAVAŞLARI • SOĞUK SAVAŞ DÖNEMİ • POLİTİKA, KÜLTÜR VE İLETİŞİM • BİLİMSEL GELİŞMELER VE YANSIMALARI • DÜŞÜNCELERİN EVRİMİ: FRANKFURT EKOLÜ, VAROLUŞÇULUK, YAPISALCILIK • TOPLUMSAL HAREKETLER: KADINLAR, GENÇLER VE ÜÇÜNCÜ YAŞ • SANAT, KÜLTÜR, EDEBİYAT, SİNEMA • POSTMODERN DURUM VE SANATTA BAŞKALAŞIM • TÜRKİYE’DE CUMHURİYET DÖNEMİ KÜLTÜR, SANAT, BİLİM VE EDEBİYAT KÜLTÜR TARİHİ SAVAŞLAR VE YENİLİKLER YÜZYILI 1900’lerde doğan bir Türk yurttaşının hayatını hayal edelim: Çocukluğunu Balkan Savaşının ve ülkesindeki iç sıkıntıların gölgesinde yaşayacak, Birinci Dünya Savaşı patladığında kendisini Çanakkale Cephesinde bulacak, şehit düşmemişse, cepheden cepheye Kurtuluş Savaşımızı yaşayacak ve Osmanlı İmparatorluğu ferdi iken, 1923’de, genç Türkiye Cumhuriyetinin yurttaşı olacaktır. Daha henüz olgunluk yaşında iken İkinci Dünya savaşının dehşetine, kıtlığa katlanacak, belki ileri yaşına rağmen tekrar askerliğe çağrılacak, çok partili rejimi tanıyacak, Soğuk Savaş Döneminde komünizmin ve kapitalizmin ürpertici çekişmesine tanık olacak, belki yakınlarından Kore Savaşında şehit düşenler olacaktır. Yaşlılığında ise genç kuşakların yeni sihirli popüler kutusu televizyonla karşılaşınca kim bilir ne kadar şaşıracaktır. Gerçekten de bu yüzyıl, savaşların, kâbusların, yıkımların, ideolojilerin yüzyılıdır. Dört yıl süren Birinci Dünya Savaşı ilk topyekûn savaştır ve geride yaklaşık dokuz milyon ölü, yedi milyon kayıp, yirmi milyonun üstünde yaralı bırakmıştır. Böylesi bir bilançonun derin değişimler getirmemesi şaşırtıcı olurdu: Jeo-politik açıdan birçok İmparatorluk ya çöker ya parçalanır (Avusturya Macaristan İmparatorluğu, Osmanlı İmparatorluğu, Almanya İmparatorluğu (topraklarını kaybeder, küçülür); Rusya İmparatorluğu yerini Bolşevik Devrimine bırakır. Hem Avrupa’nın hem Orta Doğunun haritası değişir. İkinci Dünya Savaşı (1939-1945) ise tüm Gezegenin savaşıdır. İnsanlığın tanımış olduğu en geniş çaplı savaştır. 100 milyon asker ve sivil, 61 devlet, 22 milyon kilometre karelik bir alanda savaşmıştır. Elli milyon ölü vardır ve bunların yarısı sivildir. Milyonlarca insan evine dönememiş, çocuklar öksüz ve yetim, eşler dul kalmıştır. Yine milyonlarca insan evlerine yaralı dönmüştür, şiddetli sarsıntı geçirenler vardır. Hepsinin sağlık desteğine ve sosyal yardıma ihtiyacı vardır. Mali hasar tespiti resmen yapılamamıştır ve inanılmaz rakamlara ulaşılacağı kesindir. Nazi Almanya’sında ırk kıyımı yaşanmıştır. Yahudiler toplu kıyıma uğrarken, Slavlar, Çingeneler, Engelliler, Eşcinseller, dini cemaatler ise ciddi takibata ve sürgüne, hatta kıyıma uğramıştır. Bu felaketlere karşın, bu yüzyıl aynı zamanda ülkelerin bağımsızlıklarını kazandıkları, bilim ve teknoloji harikalarının yaratıldığı bir yüzyıldır. Türkiye’de Mustafa Kemal Hareketi bağımsızlık mücadelesi veren ülkelere esin kaynağı olacaktır. Yepyeni bilimler teknolojiler doğar. Örneğin elektronik teknolojisinin gelişmesiyle insanların yaşam tarzları gelişir. Sinema, radyo, televizyon başlı başına kültürel ve Yirminci Yüzyıl: Savaşlar ve Değişimler Yüzyılı 208 Kültür Tarihi siyasal bir güce dönüşür. Medya dördüncü kuvvet-iktidar olma yolundadır. Atom parçalanmıştır, Einstein devrimiyle artık atom ve uzay çağında yaşanılmaktadır. Uzayda ilk adım atılmış, uydumuz Ay, gezegenimizin durak noktası olmuştur. Masallardan bilim kurgu kitaplarından beslenen insanlık bu kez Kozmosun derinliklerinden gelen gerçek fotoğraflar, hatta nesneler görmektedir çıplak gözle. Ama etnik soykırımlar, işkenceler, toplu sürgünler gezegenin dört yanında yinelenmektedir. Çok ciddi çevre ve ekoloji sorunları doğar. 1991’de Sovyet Sosyalist Cumhuriyet Birliğinin dağılmasıyla yeni bir yüzyıla girilecektir. 21. yüzyıl küreselleşme yüzyılıdır, dijital bir çağa girilmiştir. Yeni İdeolojiler 1917 Ekim Devriminin kuramcısı ve lideri Lenin, yeni politikalar üretecek ve bunda da başarılı olacaktır. Ancak Lenin’den sonra 1922’de devlet başkanı olan Stalin’le birlikte sıkı bir rejim ülkede topyekûn yükselişi getirir. Stalin, hem SSCB’de, hem sosyalist ülkelerde ve sosyalist partilerde kendisinin de yönlendirdiği diplomasiyle kült bir kişilik olur. Fakat, Stalin’in uyguladığı rejimin ikiyüzlülüğü, (farklı ulustan yüzbinlerce kişinin Sibirya’ya sürgün edilmesi, özellikle yönetim kadrosundan önemli kişilerin düzmece suçlamalarla idam edilmesi ve faili meçhul ölümler, kolektif yönetim anlayışından uzaklaşması ve yasaları çiğnemesi, aydın yazar kıyımı, vb.), 1956’da Kruşçef Raporuyla açıklandığında, Dünyada sosyalizme inanmış ve gönül vermiş birçok emekçi, aydın, yazar, sanatçı hayal kırıklığına uğrayacak ve komünizmin de totaliter bir rejim olduğu ortaya çıkacaktır. Ne var ki SSCB, Stalinizmin etkisinden kolay kurtulamayacaktır. Bu siyasal ve düşünsel hayal kırıklığı dünya siyaset ve düşünce tarihinde dönüm noktasıdır. Atlantik’in öteki yakasında Amerika Birleşik Devletleri ise huzur ve refah içindedir. Bilimsel buluşlar, yenilikler süregitmektedir. Otomobil endüstrisi hızla yaygınlaşmakta, radyo ve bazı elektronik aletler günlük hayata girmiş, bankalar halka hizmet vermeye başlamıştır. Batıda Amerika hayranlığı ve modası başlar. Fakat bu liberal kapitalist ideoloji 1929’da önemli bir krizle karşılaşır: Halkın bankalardan kredi çekerek ve borçlanarak Borsaya katılımı, sonunda felaketi getirir. 1929’da sistemin tamamı birkaç gün içinde çöker. Bankalar iflas eder, fabrikalar kapanır, hammaddeler depolarda çürür. Milyonlarca insan işsiz kalır. Dünyanın yaşadığı en büyük ilk ekonomik krizlerdendir bu. Almanya’da ise 1920’lerden itibaren Sovyet Devrimini ve Kapitalizmi YahudiMusevi girişimi olarak lanse eden Nasyonalist Parti, güçlü iş dünyasının da desteBugün hayatımıza giren birçok nesnenin ilk bulunduğu yıllarda yarattığı heyecanı ve coşkuyu elbette tahayyül edebilirsiniz. Ama bu buluşlardan bazılarının ciddi çevre sorunlarına neden olacağı her halde o yıllarda düşünülmemişti. Naylon gibi, elektronik aletler çöplüğü gibi; radyoaktif gibi... Bu yüzyılın buluşları ve icadları çarpıcıdır: İlk yapay ipek (1903), elektrokardiografi (1903), otomatik şişe yapım makinesi (1907); İngiltere’de tank yapımı (1916); Verem Aşısı (1921), ilk Televizyon aygıtları (1923); ilk renkli fotoğraf denemeleri (1925- 1935); Sentetik kauçuk (1927); ilk antibiyotikler (1928); Naylon (1930); Yapay Radyoaktivite, (1934); ilk tükenmez kalem (1938, ama seri üretimi 1958’de); ilk bilgisayar çalışmaları, (1941); ilk mikro dalga fırın (1946); ilk elektronik alet, transistor, (1947); ilk uydunun uzaya gönderilmesi (Sovyetler) (1957); ilk enformatik uzak bağlantı, (1965); Hepatit B aşısı (1975); İlk hızlı tren, (1981). 9. Ünite - Yirminci Yüzyıl: Savaşlar ve Değişimler Yüzyılı 209 ğini kazanarak 1933’de Hitler’le iktidar koltuğuna oturur. Faşizmin yeşerdiği bir başka ülke İtalya’da, Mussolini, 1922’de nasyonalist hükümetin başbakanı olur. Bu iki faşist rejimin üçüncü yandaşı ise ülkesinde iç savaşı başlatmasıyla ünlü İspanyalı Franco’dur. Franco rejimine karşı Cumhuriyetçilerin direnişi, edebiyata ve sanat eserlerine konu olur. İkinci Dünya Savaşının insanlık hayatını ve kültürünü altüst eden manzaraları vardır. İlk kez bu savaşta kentler havadan bombardımana tutulur: Hitler, Varşova, Leningrad, Rotterdam, Londra’yı, Müttefikler ise Berlin, Hamburg, Dresten’i bombalarlar. Çocuklarıyla, yaşlılarıyla, tarihi eserleriyle, kentlerin hayatı altüst olur. Ünlü İtalyan yönetmen Visconti, bu enkazlar arasında unutulmaz filmler çekmiştir. Hiroşima’da, inanılmaz sayıda sivil çocuk kadın yaşlı yurttaş ölür, yaralanır, yıllarca radyasyonla yaşamak zorunda kalır. Nazım Hikmet’in Hiroşima çocuklarına adadığı 1956 tarihli “Çocuklar öldürülmesin / şeker de yiyebilsinler” diye biten “Kız Çocuğu” şiiri bugün Türkçede ve dünya dillerinde bestelenmiş bir şarkı olmuştur. Atom bombasının insanlar üzerindeki etkileri nelerdir? BAĞIMSIZLIK SAVAŞLARI Mustafa Kemal Hareketi Birinci Dünya Savaşı İttihat Terakki Hükümetinin yanlış politikalarından dolayı hezimetle bitince ülke tam bir siyasal karmaşaya doğru sürüklenir. Üstelik Vahdettin yönetimi döneminde İngiltere’nin öncülüğünde Fransa ve İtalya’yla imzalanan Sevr Antlaşması, İmparatorluğun elini kolunu bağlar. 1919’da Mustafa Kemal’in önderliğinde başlayan Kuvayı Milliye bağımsızlık hareketi, Ege bölgesi kentlerinden başlayarak, yeni başkent Ankara yakınlarına dek uzanan Yunan İşgalini, yer yer zaferlerle durduracak ve ülke işgalden temizlenecektir. Kurtuluş Savaşının başladığı 1919’dan itibaren Türkiye olağanüstü olaylarla yüzleşmiştir. 1920’de Sevr Antlaşması Osmanlı Devletini parçalamıştır ve aynı yıl Şeyhülislam, Mustafa Kemal için ölüm fetvası vermiş, bağımsızlık savaşı kazanılınca önce saltanatlık, sonra Cumhuriyetin ilanıyla halifelik dönemi resmen sona ermiştir. Ardı ardına gelen yenilikler ise yeni bir Türkiye kimliğinin doğacağının kesin göstergeleridir: Medeni Kanun kabul edilir, Arap alfabesinden Latin alfabesine geçilir; eğitim-öğretim kurumları birleştirilir. Kültürel alanda 1932’de açılan Halkevleri (Halkodaları) kısa zamanda ülke çapında yaygınlaşır. İstanbul Üniversitesi’nde yeni reformlar yapılarak özellikle Hitler rejiminden kaçan yüz elli dolayında yabancı öğretim üyesine kucak açılır. Yeni bilim kürsüleri kurulur. Sosyal hayat kökten bir değişime girmenin, bir bakıma laik, açık bir toplum olmaya yönelmenin hem mutluluğunu hem sancılarını yaşamaktadır. Tek parti rejiminin uzun süre devam etmesi de demokraside gecikmeyi getirmiştir. Böylesi hızlı bir siyasal değişimin halk tabakasında kısa zamanda hazmedilmesi elbette kolay olmayacaktır. İkinci Dünya Savaşı sonrasında Türkiye’de nüfusun büyük bir çoğunluğu kendi sorunları içinde boğulmuş durumda, eğitimsiz ve dünyadaki gelişimlere yabancıdır. Kırsal kesimde, köylü kız ve erkek çocuklarını köylerde eğitecek olağanüstü bir proje olan Köy Enstitüleri projesi hayata geçirilir. Burada mesleki ve teknik eğitim verildiği gibi kültür sanat eğitimi de verilir. Çok partili dönemde Demokrat Parti hükümeti uluslararası diplomatik arenada yerini Batı ve ABD’den yana belirler: Marshall Planını uygulamaya koyar; NATO’ya üye olur. ABD’nin yardımıyla yeni Hitler, kısa zamanda silahlanarak bütün acımasızlığıyla diktatörlüğünü kurar, 1939’da başlayan işgalleriyle İkinci Dünya Savaşı dehşetini başlatır. 1 Bunlar arasında Ankara Devlet Konservatuvarının kuruculuğunu yapan ünlü besteci Hindemith de vardır. Türkiye, ilk kez İstanbul’da Vatan Caddesi, Millet Caddesi gibi büyük geniş caddelerle tanışır ve halkın kent konsepti değişmeye başlar. 210 Kültür Tarihi ileri teknolojileri Türkiye’ye getirmeye başlar. Örneğin, önce Orta Doğu Teknik Üniversitesi, sonra Karadeniz Teknik Üniversitesi kurulur. İstanbul’da imar çalışmaları hız kazanır. Ama bir yandan da dış borçlanma hızla artmakta ve geri ödenememektedir. Bu ekonomik borçlanmayı ülke tarihinin en yüksek devalüasyonu izler ve IMF ilk stand-by anlaşması (IMF bir dizi görevler silsilesi hazırlar ve hükümet bunları yerine getirerek kredi dilimlerinden yararlanır) imzalanır. 1958’den itibaren siyasal çalkantı hızlanır ve 1960 askeri darbesi gelir. Türkiye’de çok partili rejimde artık siyasal safların yeri yavaş yavaş belli olmaya başlamıştır. Dünyada Bağımsızlık Hareketleri Bağımsızlık hareketleri özellikle İkinci Dünya Savaşı sonrasında hızlanır. 1947’de Pakistan ve Hindistan doğar. Hindistan’da bağımsızlığın lideri ülkesinin kendisine yakıştırdığı adıyla Mahatma Gandhi, (1869-1948), (Mahatma, Milletin Babası anlamına gelir) etnik grupların arasında ayrımcılığa karşı mücadele etmiş, bu gruplar arasında dayanışma ve kardeşlik duygularının gelişmesine önemli katkıda bulunarak farklı din dil ve kültürlerin yan yana yaşama gerekliliğini savunmuştur. Ömrü boyunca sade bir hayat yaşayan, giysilerini çıkrıkta kendi ören, tuttuğu açlık oruçlarıyla (bazen bir ay sürmüştür) sömürgeci politikalara direnen Gandhi, 1930’da, dört yüz kilometrelik ünlü Tuz Yürüyüşünü düzenlemiş ve uygarca Britanyalıların ülkesini terk etmesini istemiştir. Diğer yandan, 1948’de İsrail devletinin kurulmasıyla Orta Doğu tekrar kaynamaya başlar. Kutsal toprak Kudüs özel bir statü kazanır. Arap devletleri artık silahları ellerindedir. 1956 Sina Savaşından sonra bölgede Arap Milliyetçiliği gelişir. 1969’da Yaser Arafat’ın Filistin Kurtuluş Örgütünü (FKÖ) kurmasıyla bağımsızlık mücadelesi hız kazanır ve hatta dünya ilk kez bu örgütle uluslararası terörizmi tanır. 1973 savaşından sonra on Arap ülkesi (OPEC) birleşerek petrolün fiyatını iki kat artırır ve dünya ciddi bir ekonomik krizle yüzleşir. Geleceğin politikaları artık enerji üstüne biçimlenecektir ve Orta Doğu düğüm noktasıdır. Birleşmiş Milletler, Filistin’de Arap ve Musevi devletinin varlığını ancak 1988’de onaylar. Bağımsızlığını kazanan ülkeler arasında Tunus, 1957’de Türkiye’yi örnek alarak Habib Bourgiba’yla Cumhuriyet rejimine geçer. Yine bağımsızlığını kazanan İngiliz kolonileri Sri Lanka, Bangladeş, Birmanya, Endonezya İngilizce konuşmaya ve İngiliz eğitim sistemine devam eder. Ama bu ülkelerde müslümanlar da vardır. Aynı şey Fransız sömürgeleri Fildişi Sahili, Yukarı Volta, Madagaskar, Mali, Moritanya, Senegal için de geçerlidir. Yerli zenci kimlikleri altında aynı zamanda sömürgeci fatihlerin dilini ve kültürünü istemeseler de öğrenmek, benimsemek ve ana dilleri gibi konuşmak zorunda kalmışlardır. Bütün bu ülkeler kültürleşme ve kimlik sorunlarını barındıran bir edebiyat ve sanat kültürü geliştirmişlerdir. Tunus 1957’de Cumhuriyet rejimine geçen tek Kuzey Afrika İslam ülkesidir; Dünyanın en kalabalık ülkelerinden olan Endonezya 1945’de bağımsızlığını kazanmıştır. Pakistan’ın bağımsızlığını kazandığı tarih 1947’den 1969’a dek Pakistan’ın eyaleti Doğu Pakistan olarak anılan Bangladeş, 1971 yılında Müslüman Halk Cumhuriyeti olur. Afrika’daki İngiliz sömürgeleri Somali, Tanganika, Kenya, Tanzanya; Fransız sömürgeleri Fildişi Sahili, Yukarı Volta, Madagaskar, Mali, Moritanya, Senegal, Çad 1960 sonrası bağımsızlıklarını kazanmışlardır. Bütün bu ülkelerin bağımsızlığı Afrika’nın kültür kimliğini hazırlayacaktır. 9. Ünite - Yirminci Yüzyıl: Savaşlar ve Değişimler Yüzyılı 211 SOĞUK SAVAŞ DÖNEMİ Soğuk Savaş, iki süper güç olan SSCB ile ABD arasındaki ve haliyle onların müttefikleri arasındaki gerilimleri, siyasal ve ideolojik çatışmaları içeren ve İkinci Dünya Savaşının hemen bitiminde başlayıp SSCB’nin dağılma tarihi 1991’e dek devam eden dönemdir. Bu dönem ülkelerin kendi kaderlerini kendi tayin etme hakkını engelleyen ideolojik, diplomatik ve askeri kararlarla doludur. Örneğin Amerika Birleşik Devletlerinin, 1947’de, on altı Avrupa ülkesiyle imzaladığı uzun vadeli yardım Marshall Planı, hem askeri hem ekonomik bir bağımlılık yaratma planı olarak eleştirilmektedir. Nitekim Türkiye’nin NATO’ya üye olduktan sonra 1953’de Kore Savaşına katılması ülkede şaşkınlık yaratmıştır. Sosyalist cephede ise, 1955’de SSCB önderliğinde NATO’nun karşısında yer alan Varşova Paktı kurulur. Silahlanma yarışı hızlanır. Dünya siyaset sahnesine istihbarat teşkilatları Sovyet KGB ve Amerikan CIA çıkar. İdeolojiler Döneminde Sanat Kültür Edebiyat İdeolojik hükümet aygıtları düşünce özgürlüğü konusunda her dönemde kısıtlayıcı baskı politikaları gütmüş ve sansür politikası uygulamışlardır. Bu yasakçı zihniyet Nazi Almanya’sında sistematik bir kıyım uygulamıştır: yazarlar ve sanatçılar cezalandırılmış, bilim adamları ülkeyi terk etmiş, yazarların kitapları yakılmış, bestecilerin eserlerinin çalınması yasaklanmıştır. Daha doğrusu Hitler sanatı yasaklamıştır. Sovyet Rusya’da ise devrimin ilk yıllarından itibaren Anna Akhmatova, Pasternak, (yazarın ünlü Doktor Jivago’su yasaklanmış ve 1958’de kazandığı Nobel Ödülünü alması engellenmiştir), Nabukov, Soljenitzin gibi yazarlar, Shostokovich gibi kompozitörler, Tarkovski, Paradjanov gibi film yönetmenleri ve geniş bir aydınlar topluluğu eserleri yüzünden yargılanmışlar, yasaklanmışlar ya da sürgüne gönderilmişlerdir. Ama Stalin rejimi resmi yazarları ve ressamları, zorluklarla mücadele eden halkı güçlü bir proleter gibi resmetmeye, Stalin’e övgü şiirleri yazmaya, KGB de demokrasi yanlısı aydınları fişlemeye devam eder. ABD’de ise, senatör McCarty ‘nin başlattığı sosyalizm sempatizanı olan aydınları, Hollywood aktörlerini, yazarları, yönetmenleri hedef alan “Cadı Avı” on yıl sürmüş, yüz elli dolayında yazar, istihbarat teşkilatı FBI’nın kayıtlarına girmiştir. Kayıtlarda yazar ve sanatçıların eserlerinde işlediği temalar, hangi yazarlardan etkilendikleri ya da dostluk kurdukları, hangi ülkelere ziyaret ettiği (SSCB’ye gitmek sanki suçtur) bir yaşamöküsü gibi yazılıdır. Listede Charlie Chaplin, Ernest Hemingway, John Steinbeck, Arthur Miller, William Faulkner, Henry Miller, Tennessee Williams gibi ünlü isimler vardır. Yakın zamanda, İsrail de oldukça sert sansürcü bir devlet olmuştur: Bir dönem Gazze Şeridinde yazı makinesi ve faks kullanılmasını yasaklamış, Filistin tarihiyle ilgili yazılara sansür koymuştur. Hatta bir kitap sergisini bombalamıştır. Fotoğraf 9.1 Kore Savaşı, 1950- 1953; Türk Askerleri de oradaydı. 212 Kültür Tarihi POLİTİKA, KÜLTÜR VE İLETİŞİM Bilindiği gibi haberleşme iletişimin kalbidir ve siyasal güçler haberleşme (enformasyon) kanallarını hep denetim ve gözetim altında tutmak istemişlerdir. 20. yüzyıl tam bir iletişim yüzyılıdır. Yazılı basının altın çağı 1858-1950 olarak söylenir. Özellikle büyük tirajlı gazeteler gitgide büyüyerek ilk kültür endüstrisi kurumu kimliğini kazanırlar ve ülkelerde dördüncü erk olmuşlardır. Ancak bu güçlenme, aynı zamanda basın grupları ya da şirketlerin uluslararası güce dönüşmesini beraberinde getirmiş ve haliyle demokraside çoğulculuk, basın özgürlüğü kavramları tartışılır olmuş ve yara almıştır. Basında, 20. yüzyılın ilk yarısında tekeller doğar. Basın dünyasının artık Joseph Pulitzer, William Randolph Hearst, ve yakın zamanda da Rupert Murdoch gibi ünlü patronları, baronları vardır. Gazeteler yanında, haber toplayan, onu görsel ve işitsel medyaya dönüştüren gazetecileri barındıran basın ajansları önemli bir enformasyon işlevini yerine getirir. Bugün France Presse, Associated Press, CNN, gibi uluslararası ajanslar; Anadolu Ajansı (resmi), Doğan, İhlas Haber Ajansı gibi yerli ajanslar vardır. Bunlardan ünlü ABD ajansı Associated Press (AP) 1848’de kurulmuş olup bugün yetmişin üzerindeki ülkede hizmet vermektedir. Yazılı basın 20. yüzyılın sonlarında Internet’in doğmasıyla net bir gerileme dönemine girecektir. Kültür endüstrisi kavramını örneklendirerek açıklayınız. Ülkemizde Nazım Hikmet (1901-1963), gençliğinin en verimli yıllarını 15 yıl hapiste ve 12 yıl sürgünde geçirmiştir ama kendi sözleriyle şair” tepeden tırnağa hasret ve ümitten ibâret” tir. Nazım Hikmet 1925’den itibaren yazdıklarından dolayı yargılanır; 1938-1941 yıllarında cezaevlerinde kalır ve şiirleri yasaklanır; 1950’de aftan yararlanır, ama yurt dışına çıkış yasağı konur. İngiltere’de, ünlü mantıkçı ve matematikçi filozof Bertrand Russel (1872-1970), silahlanmaya karşı tutumlarından dolayı birkaç kez tutuklanmıştır. Bertrand Russell ilk kez 1914’de savaş karşıtı tutumundan tutuklanır ve mesleğinden uzaklaştırılır; 1969’da 89 yaşındayken nükleer silahlanmaya karşı bir eylemde yine tutuklanır ve serbest bırakılır. Ama bütün bunlar hayatını dünya barışına adayan bu filozofun Nobel Barış Ödülünü almasına engel olamamıştır. TEKELLEŞEN MEDYA ABD medya imparatorlarından Avustralyalı Rupert Murdoch, yüzün üzerinde çoğu uluslararası televizyon kanalları, reklam şirketleri, dergi ve gazetenin patronudur (çoğunluğu ABD ve İngiliz medyasına ait). Sahip olduğu sermayeyle global medya pazarına egemen olmuş ve dünyanın en güçlü otuz şahsiyeti arasında yer almıştır. Ama Murdoch’un adı, siyasal skandallara karışmış, İngiltere ve ABD’de partilerin politikalarını değiştirmesinde rol oynamıştır. 1997-2007 yılları arasında Murdoch’un sahip olduğu medya, 175 gazetede Irak Savaşını destekler tarzda yayın yapmış ve önemli medya kuruluşları aracılığıyla dünya kamuoyunun gözlerini vahşete kapattığı iddia edilmiştir; ayrıca İngiltere’de Tony Blair politikasını açıkça desteklemiş; daha sonra muhafazakâr lider David Cameron’u desteklemiş, ABD’de Cumhuriyetçi Partinin muhafazakâr kanadının fikirlerinin yayılmasına aracı olduğu için aşırı muhafazakâr olmakla eleştirilmiştir. 2 9. Ünite - Yirminci Yüzyıl: Savaşlar ve Değişimler Yüzyılı 213 Radyo ve Televizyon Yüzyılın başında Manconi’yle gelen Radyo, hem haberleri, hem müziği hem de dansı evlerin içine taşıyacaktır. Ülkelerdeki radyo istasyon sayısı hızla artmaya başlar. Devlet radyoları resmi politikaların sözcüsü olur. 1930’lardan itibaren ticaret dünyasında farklı ekonomik amaçlarla kullanılmaya başlar. 1945’de FM’ler kurulur, arabalar radyolarla donatılır. Radyo kanalları hızla çoğalır ve o artık kitle iletişim aracıdır. Her ülkede aileleri başına toplayan siyasi programlar, eğlence programları, kültür programları (radyo tiyatrosu) vardır. Ama İkinci Savaş sonrası salonlara televizyon yerleşirken, radyolar yan odalara taşınacaktır. İlk macerası 1926’da İngiltere’de John Logie Baird’le başlayan ve başta Fransa ve ABD’de kısa aralıklarla hızla gelişen televizyon, İkinci Savaş sonrasında evlerdedir. 1960’lı yıllarda kullanım doruk noktaya ulaşarak radyonun elinden hem prestijini hem de reklam gelirini alacaktır. Daha sonra da sinemanın tahtına göz dikecektir. Televizyon teknolojisi durmak bilmez teknolojisiyle ülkelerin kültürel manzarasını değiştirir; dilsel birliği sağlar, “küresel kasabanın” ilk örneğidir. Ama bazı bilim adamlarına göre de “iletişimin doğasını temelden değiştirdiği gibi, sözün ve görüntünün gücünü kanıtlamıştır. Bu nedenle televizyon 70’li yıllardan itibaren basit bir iletişim aracı olmanın ötesinde, eğlence kültürünü de içererek popüler kültürün taşıyıcısı olmuştur. Televizyon aynı zamanda reklamcılık ve halkla ilişkiler gibi bir alanın güçlenmesine ve yaygınlaşmasına da olanak hazırlamıştır. Bu alanların temel özellikleri nelerdir? Türkiye’de Basın Ülkemizde Milli Mücadele öncesi de aktif olan İstanbul basını, Kurtuluş Savaşının başlamasıyla iki farklı düşünsel kutupta (Tanin, Tevhidi Efkar, Osmanlı İmparatorluğu yanlısı; Akşam, İkdam ve İleri gibi gazeteler Milli Mücadele yanlısıdır) yerini belirler. Bu gazetelerin ünlü yazarları arasında Hüseyin Cahit Yalçın, Ahmet Emin Yalman, Falih Rıfkı Atay, Yakup Kadri sayılabilir. Ülkemizde gazeteler çoğu kez önemli siyasal olaylar sırasında ve hemen sonrasında (askeri darbeler gibi) kapatılmışlardır. Tek partili rejim döneminde İstiklal Mahkemelerinde gazeteciler de yargılanmış, sağ ve sol ideolojiden bazı gazeteler kapatılmış, güdümlü basın desteklenmiştir. Çok partili rejimde ise basın siyasal yerini belirlemiş ve buna göre iktidar yanlısı, muhalif ve oportünist gazeteler oluşmuş 1946’da ABD’de sekiz bin konut televizyona sahiptir ve bu sayı 1951’de 10 milyona ulaşacaktır. TELEVİZYON BAĞIMLILIĞI: Televizyonun 24 saat her evde varlığı ve vazgeçilmezliği birçok sorunu da beraberinde getirir. TV kanallarının program yapımında kolaycılığa kaçmaları ve kaliteye önem vermemeleri, izleyicilerin gerçek dünyayı yanlış algılamalarına yol açtığı gerekçesiyle eleştirilir. Ayrıca gitgide politik bir güç olmaları ve taraf tutmaları ve amaçlı haber yapmaları da çok eleştirilmiştir. Devletin resmi ideolojisinin propaganda aracı olması ya da büyük ticari grupların himayesinde onlara hizmet etmeleri, “beyinlerin satın alınması” gibi önemli bir demokrasi sorununu dünya gündemine taşımıştır. Bunun yanında özellikle çocukları uykusuz bırakması, bebek kanallarının çoğalmasıyla onların ruh ve beden sağlığına zarar verecek derecede bağlanmaları, şiddet ve teröre özendirmesi, insanları özellikle bedenen ve ruhen pasifleştirmesi bilimsel araştırmalara konu olmuştur. Ama bununla birlikte dünya popüler kültür ağı içinde günbegün değişen televizyon starlarına da tanık olmuştur. 3 214 Kültür Tarihi ve artık Türkiye’nin de ünlü gazete patronları olmuştur. (Hürriyet Gazetesi gibi). Gazeteler yanında dergiler de önemli bir okur kitlesine sahiptir. İlk mizah dergisi Diyojen’den sonra (1870) haftalık siyasi ve mizah dergisi Akbaba (1922) doğar. Onu sonraki yıllarda Marko Paşa ve Gırgır izleyecektir. Magazin dergiciliğinde ise 1956’da Şevket Rado’nun çıkardığı Hayat Mecmuası dergisi kültür tarihimizde bir dönüm noktasıdır. Türk sinema ve yüksek sosyete hayatından, sanatçılar dünyasından, Hollywood ve Avrupa sinemasından renkli haberleriyle, yaşadıkları ithal kağıt sorununa rağmen, 1960’larda yüzbinleri aşan tirajıyla AKBABA, MARKOPAŞA, GIRGIR DERGİLERİ: Yusuf Ziya Ortaç, Orhan Seyfi Orhon gibi edebi kimliklerin 1922’de çıkarttığı Akbaba Dergisi, 1933’den sonra yeni harflerle yayınlanır. Tek partili dönemde iktidar yanlısı tutum izleyen, zaman zaman muhalif olan dergi, 1977’de yayın hayatına veda etmiştir. Fıkralardan, rüya tabirlerine, eleştiri yazılarından karikatürlere dek geniş bir yelpaze sergileyen ve Ercüment Ekrem, Aziz Nesin, Rıfat Ilgaz gibi sonradan ünlenecek genç yazarları da barındıran ve bir okul özelliğinde olan Akbaba, ülkemizin en uzun soluklu mizah dergisidir. 1946’da çıkmaya başlayan ve kısa zamanda büyük tiraja ulaşan Sabahattin Ali, Aziz Nesin, Rıfat Ilgaz’ın birlikte çıkardığı Markopaşa dergisi, toplumcu ve gerçekçi siyasal mizahıyla hem güldüren hem düşündüren önemli bir mizah dergisidir. Markopaşa birçok kez kapatılmış, yazarlarına birçok davalar açılmış ve hatta tutuklanmış bir dergidir. O nedenle “Toplatıldığı zamanlarda çıkar” veya “Yazarları hapishanede olmadığı zamanlar çıkar” sözleriyle de ünlenmiştir. 1972-1989 yılları arasında yayınlanan Oğuz Aral’ın çıkardığı Gırgır dergisi, yarattığı mizah karakterleriyle, karikatür çizgi anlayışında yenilikçi bir karikatür okulu olmuş ve ayrıca çok satmasıyla efsanevi özellikte bir mizah dergisi olmuştur. Günümüzün ünlü karikatüristleri ve mizah yazarları Gırgır ekolünden gelmektedir. Resim 9.1 (a) Akbaba Dergisi Karikatürü (b) Gırgır Dergisi Karikatürü a b Hayat Mecmuası 1970’lerde siyasal olaylarla etkisini yitirmiş, okur kitlesi azalınca 1978’de kapanmıştır. 9. Ünite - Yirminci Yüzyıl: Savaşlar ve Değişimler Yüzyılı 215 popüler kültürün ünlü bir ismi olmuştur. Derginin bu başarısı Şevket Rado için Ses Mecmuası gibi açtığı yarışmalarda sinema ve sahne sanatçılarını meşhur eden bir başka popüler magazin dergisini yaratma vesilesi olmuştur. Hayat Tarih, Resimli Roman, Hayat Spor dergileri de zamanın ünlenen dergileridir. Kitle Kültürü ya da Popüler Kültür Gündelik hayat kültürü, eğlenceyi içeren bir kültür olduğu için aynı zamanda kullanım ve tüketim kültürüdür. Kültür endüstrisinin yaygınlaşmasıyla, kitle iletişim araçlarının güçlenmesi ve televizyon kanallarının çoğalmasıyla kitle kültürü önemli bir seyir izler. Buna paralel olarak da büyük prodüksiyonlar (sinema ve sahne sanatlarında), büyük çaplı sanatsal etkinlikler, sanat eserlerinin seri üretimi ve röprodüksiyon hızla gelişir. Doğal olarak kentlerin kültürel hayatı da değişir; modern yaşam tarzlarının, ekollerin, modanın, yeni stillerin merkezi metropol kentler doğar. Piyasanın aktörleri, yapıcıları vardır. Sanat eserlerinin sunum ve satışında teknolojik araçlar (afiş, broşür, görsel duyuru, video kayıt) kullanılır, hedef kitleler belirlenir. Sanat ürünlerini pazarlayan uzman kurumlar güçlenir, hatta uluslararası ticari güç olurlar. Bunlar ünlü film ve müzik basım yayım şirketleri, lider gruplar, markalar, galeriler, sanat-reklam ajansları, müzik basım yayım kurumları, müzayede kurumlarıdır. Sanat piyasasının mekânı tek ve biricik değildir, görsel ve yazılı iletişim araçları bizzat piyasanın kendisidir sanki. Endüstri tasarımının gelişmesiyle, sanayi ürünü nesneler (beyaz eşya, müzik seti, cam eşyalar) estetik bir metadır artık. Satışa sunulan meta, tasarımıyla yani görünüşüyle, biçimiyle ve işlevsel yapısıyla, estetik hoşlanma ve haz nesnesi olur. Metanın bu estetik görünüşü tüketim kültürünün hızını artıracaktır. Talep yoğunluğu, kaçınılmaz biçimde ekonomik amaca hizmet eder ve yeni trendleri ve çeşitliliği beraberinde getirir. “Markalı”, “kaşeli” sanat eserleri ve sanatçı imajları oluşur. Teşhircilik ve magazincilik öne çıkar. Ünlü bir müzik yapıtı hiç ilgisiz bir çorba reklamında fon müziği olabilmekte, kapağına Van Gogh ya da başka bir ünlü fotoğrafı ya da eseri konulabilmektedir. Bu görsel ve işitsel bombardıman sonuçta sanata ilişkin bayağı bir kültür oluşturur. Ama bununla birlikte, popüler kültür sayesinde sanatsal ve kültürel etkinliklerin geniş halk kitlelerine ulaştığını, kitlelerin bir Türk ya da yabancı pop yıldızını, Zeki Müren ya da Beatles’ı rahatça keşfetme ve dinleme olanağı bulduğunu varsayarak bu kültürü olumlayan düşünceler de mevcuttur. BİLİMSEL GELİŞMELER VE YANSIMALARI Yüzyılın olayı Einstein’ın rölativite teorisiyle, zaman ve mekâna dair fizik anlayışlarımız kökünden değişmeye başlar. 1930-40 yılları atomun yapısının araştırıldığı yıllardır. Nükleer fizik, enerji alanında ve askeri alanda kullanım kazanır; hidrojen bombası yapılır; lazer bulunur. Astrofizikçiler, yıldızların ve gezegenlerin, uzak Galaksilerin özelliklerini incelerler. Ekstrasoler gezegenler tanınır. Yeryüzünün ayrıntılı bir yapısı ve hatta tarihi çıkarılır. Arkeoloji, etnoloji, antropoloji ve prehistorya araştırmaları hızla gelişir. Etiyopya’da üç buçuk milyon yaşında iskelet bulunur ve Lucy adı verilir. Biyolojide, 1944’de genlerin DNA’dan yapıldıkları kanıtlanır ve bu şekilde moleküler biyoloji ve genetik biyolojinin temelleri atılmış olur. Tıp alanında 1940-1950 yılları zorlu yıllardır. Savaş milyonlarca insanın sağlığını bozmuş hatta yıkıma uğratmıştır. Birçok yerde baş gösteren bulaşıcı hastalıklar (tifüs, sıtma ve grip salgını) yeni virüslere davetiye çıkarır, verem yaygınlaşır. Çiçek hastalığı, tetanos, tifo ve paratifo, difteriye karşı aşılar ve ilaçlar geliştirilir. Ama Tıp, gelişmeye de devam eder: 216 Kültür Tarihi Manyetik rezonanslarla, elektronik mikroskoplarla insan beyninin içi görülür. Bunlar sayesinde hücre incelemesi hız kazanır; ameliyat teknikleri gelişir; organ nakilleri yapılır; ilaç tedavilerinde olağanüstü gelişmeler kaydedilir. Felsefe, psikoloji, etik, sosyoloji, eğitim bilimleri, ilahiyat bilimleri doğrudan insanı konu edinir. Tarım ve ziraat alanında teknolojiyle gelen modernizasyon, biyokimya, biyofizik, tıp, mühendislik ve hatta sosyal bilimler laboratuarlarında bilimsel destek bulur. Araştırmacılar, et ve süt ürünlerinde verimi artırmanın yollarını (besi değerleri, vitaminler, amino grup asitler gibi) araştırır. Hayvan hastalıklarına karşı aşılar geliştirilir. Biyoteknoloji, dünyada açlığı engelleme, hayvan yetiştiriciliğini modernleştirme ve ürün hasatının artmasına katkıda bulunur. Tarım teknolojisinde yeni çıkan modern makinelerle zirai yöntemler değişir. Tarım, dünyada endüstriyel ve ekonomik bir güç olmuştur. Birçok tarım ürünü sanayi için hammadde özelliğindedir. Deniz ürünleri kontrolsüzce gitgide tükenir ya da tükenme tehlikesiyle karşı karşıya kalır. Buna karşılık kültür balıkçılığı büyüyen bir sanayi sektörü olur. Ama tüm alanlarda kullanılan ilaçlardan ve besinlerden dolayı, ekoloji-tarım dengesi bozulur; aşırı üretim toprağı yorar; kullanılan ilaçlar çevreye zehir saçar hale gelir. Üstelik bir yandan da ürünlerin genetiği üzerinde oynanmaya (uluslararası kısaltma adı: GDO) başlanmıştır. Sofralarımızı Anadolu topraklarının doğallığında süsleyen domatesler, renk ve şekil değiştirmiş olarak kokusuz ve aromasız gelmeye başlar. Modern Bilimler, Teknoloji ve Kalkınma 20. yüzyılın en önemli buluşlarından biri olarak kabul edilen ve elektronik devrelerin can damarı olan transistorlar, 1947 yılında yapılmış ve teknolojide yepyeni bir çığır açılmıştır. Elektroniğin kullanım alanı kısa zamanda televizyon, radar, uydu ve mobil haberleşme sistemlerinden bilgisayarlara, elektronik optik sistemlerden tıp elektroniğine ve mikrodalga sistemlerine kadar yansır ve kara, hava deniz ve uzay araçlarında olağanüstü bir gelişim sağlanır. İnsan kültüründe seyahat etme, uzaklık yakınlık kültürü başka bir boyut kazanır. Atomun çekirdeğinden elde edilen nükleer enerji, çağın enerji konusunda giriştiği en çözümleyici ama aynı zamanda riskli siyasal, kültürel bir olay olur. Bilgisayar teknolojisi, yazılım ve programlama alanında hızlı gelişimler gösterir. Malzeme teknolojisi alanında hafif ve dayanıklı malzeme (teflon gibi) üretimi hız kazanır ve gerçekleştirilen yenilikler, kimya, makine, inşaat sanayisinde, uzay-uçak, elektrik-elektronik ve tıp alanlarında hızla kullanılmaya başlar ve günlük hayatı kolaylaştırır, hayat tarzlarını değiştirir. (Evlere çamaşır, bulaşık ve mutfak aletlerinin, vb. girmesi çok önemlidir). Verimlilik ve enerjide önemli kazançlar sağlanır. İnşaat sanayisinde konstrüksiyonlarda, beton, çimento türevleri gibi sağlam dayanıklı malzemelerin üretimiyle gökdelen ve uydu kent inşaatları yaygınlaşır ve kısa zamanda yarattıkları ıssızlaştırma, yalnızlaştırma sorunlarından dolayı tartışılmaya başlanır. Otoyol, tünel (Manş Denizi artık tünellidir), köprü inşaatları kentlerin görünümünü ve ruhunu değiştirir. Eğitimde sınıf materyalleri değişir ve yeni eğitim tasarımları doğar. Modern teknolojiler günlük hayatı değiştirmekte ama aynı zamanda da çevre, beslenme ve küresel sorunlar yaratmaktadır. 9. Ünite - Yirminci Yüzyıl: Savaşlar ve Değişimler Yüzyılı 217 DÜŞÜNCELERİN EVRİMİ: FRANKFURT EKOLÜ, VAROLUŞÇULUK, YAPISALCILIK Yirminci yüzyıl aynı zamanda düşünce evriminin çeşitli yönlerde seyrettiği bir yüzyıldır. Belki en belirgin özelliği felsefeyle edebiyat, sanat, politika ve günlük hayat sorunlarının bir arada ve bütünlük içinde değerlendirilmesidir. Bunun ilk örneğini 1930’lardan itibaren Walter Benjamin, Theodor W. Adorno ve daha sonra da Jürgen Habermas ve Herbert Marcuse gibi düşünürlerin başını çektiği Frankfurt Ekolü verir. Onlara göre, kültür ve iletişim alanında farklı bir sürece girilmektedir. Rus Fotoğraf 9.2 Ay’da ilk İnsan. 1969. UZAYIN FETHİ: Sovyetler, 1957’de ilk yapma uyduyu uzaya gönderir. 1961’de Youri Gagarin ve arkadaşları uzayda beyaz bayrakla yürürler. 20 Temmuz 1969’da ABD Apollo uzay aracı Ay’a ayak basar. İlk yürüyen insan Neil Armstrong’dur. Ay’ın verimsiz topraklarına bol yıldızlı ABD bayrağı dikilir ve bundan böyle yeryüzü insanlarının Ay’a ve yıldızlara bakışı değişecektir. 1976’da insansız uzay aracı Viking, Mars gezegenine iner. Voyager 2 ise Satürn gezegeninin halkalarını resimler. Artık uzayda süper güçlerin ortak bir istasyonu bile kurulur; yüzlerce meteoroloji, radyo, TV ve telekomünikasyon amaçlı uydular gönderilir, hatta casus uydular da vardır. Sanki uzayda yer kalmamış gibidir! Bu çekişme olağanüstü romanların ve özellikle uzayı konu edinen filmlerin ve haliyle yeni bir kültürel imgesel alanın yaratılmasını da beraberinde getirecektir. Bu konuda yapılan filmler ya da yazılan öyküler geçmişe göre daha gerçekçi olmak durumundadır artık. 218 Kültür Tarihi Devrimi Stalinizmle yozlaşmıştır. Sosyalist gerçekçilik (realizm sosyalist) estetik kuramları hantallaştırmıştır. Ekolün önemli düşünürlerinden T. Adorno, sanat eserinde biçim ve içeriğin birbirinden ayrılamayacağı konusunda estetik analiz yöntemi geliştirirken, Walter Benjamin (1892-1940) yeni teknolojilerin kültürel hayatı ve sanatın işlevini değiştirdiğine ilişkin önemli eserler verir. Örneğin röprodüksiyon (yeniden üretim) sanatın biricikliğini ortadan kaldırmıştır ama sanat sinemayla, yeni teknolojilerle modernleşmenin yeni bir aşamasındadır. Yine Franfurt Ekolünden,1960’lı yılların etkileyici ismi Herbert Marcuse (1898-1979) ise, sanat eserinin gerçekçiliği ve politik tutumu yüceltme gibi bir kaygısı olmaması gerektiğini, “sanatın hayatı değil, hayatın sanatı taklit ettiğini savunmuştur. Felsefe alanında analitik felsefe gitgide bilimsel bir düşünme yöntemi olarak gelişir. Edmund Husserl’ın öncülük ettiği fenomonolojinin amacı, bilginin temeline ulaşabilmek için kesin olanı, gerekli olanı ve mutlak olanı sorgulamaya dayanır. Varlıkların varoluş nedenlerini tanımlamayı, bunun anlamını ve yapısını sorgulamayı amaçlayan varoluşçuluk, Alman Martin Heidegger ve Karl Jaspers’in düşünceleriyle zenginleşir. Ama modern varoluşçuluğun babası, romanları, oyunları ve aydın kimliğiyle, özellikle 1968 olaylarındaki eylemleriyle ünlenen Fransız yazar ve düşünür Jean-Paul Sartre’dır (1905-1980). Sartre, 1943’de yayınladığı “Varlık ve Hiçlik” adlı kitabında, varoluşun insanın maddi özünden önce geldiğini; insanın dünyaya gelip var olduktan sonra kendi özünü yarattığını ve bu süreçte insanın ancak insana yol gösterebileceğini savunmuştur. O halde varoluşçuluk bireysel özgürlük ve sorumlulukla yakından ilgilidir. İnsanın kendi özgürlüğünün bilincine varması, hayatın saçmalığını hissederek ve bunalımı yaşayarak mümkündür. Sartre’ın felsefesi tüm dünyada büyük yankı kaynağı olmuştur. Felsefi düşüncelerin gelişimini Christian Delacampagne’ın 20. Yüzyıl Felsefe Tarihi, (İş Bankası Kültür Yayınları) adlı kitabından öğrenebilirsiniz. İşviçreli dilbilimci Ferdinand de Saussure, dil konusundaki incelemeleriyle yapısalcılığa öncülük eder. Ona göre “dil toplumsal bir kurum olarak, hiçbir biçimde kuralları mantıksal olarak bilinerek öğrenilen bir kurum değildir ve özü bakımından, dil bir biçimdir”. Ayrıca dil bir “göstergeler sistemidir” ve her gösterge, işitme-ses ile ilgili olan imge (gösteren) ve anlam ve kavram ile ilintili olan imge (gösterilen)’den oluşur. Bu yönüyle “dil bir kağıda benzetilebilir; düşünce kağıdın ön yüzü, ses ise arka yüzüdür; kestiniz mi ikisi de kaybolur. O halde dilde, ne ses düşünceden ne de düşünce sesten ayrılabilir, ama ikisi arasındaki ilişki (gösteren-gösterilen ilişkisi) nedensizdir, saymaca bir bağıntıdır”. Buna göre bir eserin bir nesnenin yapısı sorgulanırken o eseri “bağlı bulunduğu düşünülen toplumsal tarihsel özellikleri içinde değil, kendi içinde ve parçalarının karşılıklı konumuna göre kavramak” gerekir. Örneğin resimde, renkler, çizgiler, konturlar; edebiyat eserinde sözdizimsel kuruluş, söz sanatları kompozisyon düzeni içinde eserin yapısal sistemini oluşturan temel ögelerdir ve bunların birbiriyle ilişkisi o sanat eserinin yapısını oluşturur. 9. Ünite - Yirminci Yüzyıl: Savaşlar ve Değişimler Yüzyılı 219 Dilin bir göstergeler sistemi olarak düşünülmesi, göstergelerin bilimi ve gösterge sistemlerini inceleyen bilim dalı olarak tanımlanan göstergebilimin (semiyoloji) doğuşunu hazırlamıştır. Gösterge (İngilizce “sign”) dediğimizde, genel olarak bir başka şeyin yerini alan ve kendi dışında bir şey gösteren her türlü nesne, varlık ya da olgu anlaşılır. Ancak anlamlı bir sistem oluşturması koşuluyla. Fransız yapısalcı antropolog Claude Lévi-Strauss dilbilim çalışmalarından etkilenerek geliştirdiği yapısal antropolojide, kültürel ikili karşıtlıklar sisteminden yola çıkarak (erkek/dişi, pişmiş/çiğ; çıplak/giysili gibi) bunları kültürel durumları barındıran yani bize kültür hakkında bilgilendiren yapıları oluşturduğu düşüncesindedir. Buna göre, pişmiş’in kültürel anlamda ne olduğunu anlamak için o dönemde çiğ’in kültürel anlamda ne olduğunu bilmek gerekir, çünkü çiğ de alışılmış kültürel bir yaşantıdır. Bu durumda birini bilmek önemli değildir, tersine ikisini karşılaştırarak ilişkileri anlamak, kültürün formunu ve anlamını ortaya koyacaktır. Lévi Strauss’a göre antropoloji bilimi, psikoloji ve psikanaliz ile de çok yakın bağlantı halindedir, çünkü antropolojide düşünsel yapılar aynen dil gibi yapılanmıştır ve düşünce gizli özellikler barındırır. Bu özellikleri tarih biliminin yaptığı gibi evrime dayalı olarak art zamanlı (diyakronik) bağlamda yani olaylar olup bittikten sonra evrimsel olarak vermek yerine, eş zamanlı (senkronik) olarak, yani olayları oluşum süreçleri içinde vermek gerekir. Bu görüş 60’lı yıllarda bilimsel çevrelerde büyük tartışma yaratmıştır. ROLAND BARTHES VE ÇAĞDAŞ SÖYLENLER: Fransız bilim adamı, eleştirmen ve göstergebilimci Roland Barthes, “Çağdaş Söylenler” (Mitolojiler) adlı kitabında, günümüzü kuşatan reklamlardan (araba, deterjan reklamları) film yıldızlarına (Charlot, Greta Garbo, Marlon Brando filmleri), yiyeceklerden (biftek, kızarmış patates) içeceklere (süt ve şarap) kadar uzanan gündelik hayatın nesnelerini ve olaylarını birer söylen (mitos) olarak ele alır, çünkü söylen bir sözdür. Buna göre televizyonda görüntüsünü izlediğimiz sıvı deterjan reklamları beyazlatma söylemini amaçladığı halde şiddet içermektedir: “Çamaşır suyu, sıvı bir ateştir, kirleri öldürür” ; “Omo’nun derinlemesine yıkadığını söylemek çamaşırın bir derinliği olduğunu var saymaktır”; sevgililer gününde sunulan gül “içi tutkuyla aşkla doldurulmuş yani çiçek olmanın dışında başka bir şey olarak anlamlandırılmıştır”; Afrika tenli, yani zenci bir askerin Fransız ulusal askeri giysisiyle yani Fransız vatandaşı olarak Fransız Bayrağı altında selam duruşunu gösteren ünlü fotoğraf, düz anlamda bayrağı selamlama gösterisidir, ama ikinci anlamı bir zamanların emperyalist Fransız Sömürge İmparatorluğunun evlatlarının, daha doğrusu bir zamanların kölelerini yüceltme ve yurttaş kabul etme gösterisidir”. Barthes bu örneklerinde burjuva değerlerinin yarattığı ideolojik kültürel söylemi eleştirmektedir. Tahsin Yücel, incelemeleriyle uluslararası boyutta tanınan bir göstergebilim uzmanıdır. 220 Kültür Tarihi Yüzyılımız düşüncesinin bir başka özelliği din ve bilimi buluşturmuş olmasıdır. 20. yüzyıl din incelemeleri açısından önemli bir yol katetmiştir. Özellikle Antropoloji bu konuda ilahi olmayan dinlerden başlayarak, dinsel pratikleri betimleyerek ve yorumlayarak önemli katkıda bulunmuş, dinsel pratiklerin özünü anlamamıza yardımcı olmuştur. TOPLUMSAL HAREKETLER: KADINLAR, GENÇLER VE ÜÇÜNCÜ YAŞ Yüzyılın önemli olaylarından biri de ABD ve Avrupa’dan başlayarak tüm kıtalara yayılan kadın hareketleridir. Feminist hareket olarak adlandırılan kadın hareketi, kadının özgürlüğünü yani ekonomik, hukuksal ve cinsellik açısından eşitlik istemlerini gündeme getirmiş ve kadınlar örgütlenmeye başlamıştır. Bunu Birleşmiş Milletler bünyesinde alınan bağlayıcı kararlarla kadınlara ilişkin hukuksal düzenlemelerin yapılması izler. Bunlar arasında gelişmemiş ülkelerde kız çocuklarının eğitimi, annelik konusunda önemli hukuksal düzenlemeler, ekonomik ve cinsel özgürlük konusunda özendirici kararlar vardır. Bu yasal değişim, kadınların siyaset, iş dünyası, sanat gibi farklı alanlarda farklı roller üstlenerek erkek egemen iş hayatında yaşam tarzlarının değişmesine neden olduğu gibi aile yapısında da önemli bir değişim getirecektir. Kadının iş hayatına atılması, ekonomik bağımsızlığını kazanması ve annelik işlevlerinin değişmesiyle, babaerkil aile modeli kaybolmaya yüz tutar. Kadının ekonomik bağımsızlığı onu üreten varlık olma kimliğinden kurtarmış ve eşler arasında daha demokratik paylaşım kültürü oluşturmuş, evlilik kurumu da değişmeye yüz tutmuştur. Kadının bilgiye ve özgürlüğe sahip olması, toplumlarda yeni bir kültürel, ekonomik ve siyasal yapılanmayı da beraberinde getirmiştir. Fotoğraf 9.3 Sekiz Mart Dünya Kadınlar Günü Batı Avrupa’da ve ABD’de ekonomik bağımsızlığını kazanmış kadınların oranı % 60’ın üzerinde iken Türkiye’de %25 dolaylarındadır, (2009 rakamları). PSİKANALİZ: Freud, bilinçaltı kavramını “bir istekler ve arzular deposu” olarak tanımlar. Bilinçaltı zamandan ve mekândan bağımsızdır ve hatta insanın binlerce yıllık deneyimlerinin katmanlaştığı “yerdir”. Kültürel baskılarla bastırılmış içeriklerden oluşan bir “bölgedir”. Freud’ün düşünceleri çağı yakından etkileyecek ama aynı zamanda da eleştiri odağı olacaktır. Yapısalcı psikanalist Jacques Lacan’a göre, bilinçaltı bir dil gibi yapılanmıştır. Freud çizgisinde gelen isimler arasında Gustav Jung kolektif bilinçaltı üzerinde durarak bir tür sosyal psikanaliz geliştirmiştir. 9. Ünite - Yirminci Yüzyıl: Savaşlar ve Değişimler Yüzyılı 221 1950’lerden itibaren tüm ülkelerde yeni davranış biçimleri geliştiren ve yeni kültürler yaratan genç bir kuşak vardır. Batıda hippiler özgürlük, barış ve aşk adına uzun saçları alışılmadık giysileri ve aşırı alkol tüketimleriyle ilgi çekse de kısa sürede kaybolur. 1964’de, Berkeley Üniversitesi öğrencilerinin örgütlediği ilk öğrenci hareketi büyük yankı bulur. Bunu besleyen protest müzik kültürü Bob Dylan, Joan Baez gibi şarkıcılarla gençlik Vietnam Savaşına büyük tepki gösterir. Öğrenci hareketleri Atlantik’ten Avrupa’ya sıçrar. 1968’de, Fransa’da öğrenciler üniversite amfilerini, tiyatro salonlarını, sanat merkezlerini işgal eder; barikatlar kurulur. Buna işçi sendikaları destek vererek genel greve giderler. Gençlik sanki yarın değişim gerçekleşecek hayalinde iken anarşi yükselir, hareket sonuçsuz kalır. 1968 hareketi, bugün gençliğin dünyada yeni bir kültür ve siyaset anlayışı yarattığı hareket olarak inceleme konusudur. Bu yıldan sonra, eğitim programları gözden geçirilir, yeni reformlar yapılır, üniversitelerin özerkliği gündeme gelir. Türkiye’de ise 1968’lerde başlayan kitlesel öğrenci ve sendikal hareketler neredeyse çeyrek yüzyıl devam eder ve trajik sonuçlar yaratır. Karşı ideolojiden vatan evlatları birbirlerine saldırır ve kurşun sıkar, birçok aileye ateş düşer, ülkede güven ortamı kalmaz, demokrasi ara askeri darbelerle ardı ardına yara alır. Ama tabii bütün bu trajik sonuçlar aynı zamanda bir hayat ve kültür dersi de vermektedir. Gelecek yıllar bunu bilimsel olarak belgeleriyle gösterecektir. Dünyada özellikle 1970’lerden itibaren işsizlik yükselişe geçer ve tabii önce gençliği vurmaktadır. Kendilerini dışlanmış hisseden genç kuşak, mutluluğu alt kültürlerde arayacaktır. Örneğin bazıları skinhead (dazlak kafa) modasıyla şiddete başvurarak ırkçı aşırı sağcı düşüncelere yönelir, ülkelerindeki göçmenlerin evlerini ateşe verirken (Almanya’da Türklere karşı olduğu gibi) anarşist gruplar ise agresiftir ve gösterilerde her şeye saldırıp yakıp yıkarlar. Bazı gruplar da çevreci ve barışçı (Greenpeace gibi) hareketlerde yer alır. Bütün bu hareketler, sonraki genç kuşağı etkileyecek ve onların hayat tarzını değiştirecektir. Bu hareketlerin sonuçları ilginçtir: Gençlik artık söz sahibidir; özel yaşamda evlilik yaşı değişir; insanlarda gençlik dönemi uzar; orta sınıf gençliği eğitim, spor, sinema gibi birçok alanda yeni bir başarı modeli oluşturur, genç yıldızlar, yetenekler ortaya çıkar; gençlik kültürü, okuduklarıyla, izledikleriyle, dinledikleriyle ama aynı zamanda zevkleri, giysileri ve stilleriyle, toplumlarda modern bir kültürün habercisidir artık. Günümüzde, gençlik, sosyal bilimlerin en önemli araştırma alanlarından biri olmuştur. KADIN İMAJI DEĞİŞTİ: Yüzyılımız aynı zamanda kadın yöneticilerin, bilim kadınlarının ve kadın politikacıların yüzyılıdır ve bu nedenle günümüzde kadın imajı değişmiştir, kadınların saygınlığı artmıştır, bu da erkeklerin yaşam tarzlarını, davranışlarını ve erkek kültürünü değiştirmiştir. Birçok ünlü kadın siyasetçi dünya politikasına yön vermiştir: Hindistan’da başbakan İndira Gandhi ve Pakistan’ın Benazir Bhutto’su uzun yönetim dönemlerinden sonra yazık ki suikaste kurban gitmişlerdir. Tabii Demir Leydi unvanlı İngiltere başbakanı Margaret Thatcher (1979-1990) uyguladığı politikalarla tartışılan bir dünya lideri olmuştur. Bizde Tansu Çiller (1993-96) ilk kadın başbakandır. Ama bilimsel alanlarda, edebiyatta, plastik sanatlar ve sahne sanatlarında, müzik sanatında ünlü kadınlar kültürel hayatımıza yeni bir soluk kazandırmışlardır. Bugün Birleşmiş Milletler 1995 Kalkınma Programı çerçevesinde cinsler arasındaki ayrımın kaldırılması hedeflenmektedir. Ama bir yandan da Afrika ve Asya’da genç kızların evlenme yaşının düşük olması, eğitim ve öğretim sorunlarını devam ettirmektedir. 222 Kültür Tarihi Sanayileşmiş ülkelerde, özellikle İkinci Savaştan sonra doğum oranının düşmesi ve yaşlı kuşağın nüfus olarak kendisini göstermesi önemli bir inceleme ve ilgi alanı olacaktır. 1950’lerde iki yüz milyonun üzerindeki insan altmış yaş üstündedir. 1975’de bu oran üç yüz elli milyona çıkar ve 2002’de altı yüz milyon olacaktır. Nitekim Birleşmiş Milletler, 1969’da yaşlı insanları evrensel bir kültürel miras olarak ilan etmiş ve sosyal güvencelerini sağlamak ve onları korumak konusunda Evrensel İnsan Hakları Maddesini yenileştirmiştir. Üçüncü yaşa tüm dünyada seyahat, ulaşım, sağlık hizmetlerinde kolaylıklar sağlanır. Ama asıl önemli olan bütün toplumların üçüncü yaş konusunda bilinçli bir hassasiyet kazanmasıdır. SANAT, KÜLTÜR, EDEBİYAT, SİNEMA Yirminci yüzyıl bütün sanatsal türlerin, geleneksel sanatların, dilin ve hatta felsefi düşüncenin değişimine tanık olmuş bir yüzyıldır. Örneğin dünya sanatına yön veren Kübizm, Dada, Sürrealizm akımları Paris’te doğar. Bu hareketlilikten anti-romanlar, soyut sanat eserleri, atonal müzik parçaları doğacaktır. Fütüristler ve konstrüktivistler Rusya’da, yeni plastik soyut sanat anlayış (De Stijl) Hollanda’da boy gösterecektir. 1950’lerde Paris’in yerini alan New York’ta ise Pop-Art yeşerecektir. Birinci savaş öncesi, Fransa, yeni bir isim ve yeni bir akımla tanışır. Picasso’nun Avignonlu Kadınlar (1907) adlı eseri sanatta alışılmış normları altüst eder: kadınların bedeni geometrik çalışılmış, sanki baltayla yontulur gibi çizilmiştir; yüzlerdeki biçimlendirme Afrika sanatlarının etkisini taşır. Geometrik ve üç boyutlu izlenimi veren bu eserde perspektifin göz yanıltıcı ilkesi çiğnenmiştir. Picasso, sanat hayatı boyunca gerçek dünyaya olan bağlılığından asla vazgeçmemiştir. Sözü edilen sanatçılar ve eserleri dünya sanat tarihinde dönüm noktasıdır. Savaş bitiminde, sanat ortamlarında hiçlik duygusu ve başkaldırı egemendir. 1920’lerde Paris’te Tristan Tzara’nın öncülüğünde biçimlenen Dada hareketi Batı uygarlığına ve geçmişin sanat anlayışına karşı çıkar. Fotoğraf 9.4 Tiananmen Meydanı, 1989. Resim 9.2 Picasso, Guernica, 1937. 9. Ünite - Yirminci Yüzyıl: Savaşlar ve Değişimler Yüzyılı 223 Her türlü siyasal ve sanatsal ideoloji ve uzlaşmaya karşı çıkarak ironiyi, mizahı, aşırılığı öne çıkarır. İlk kez kolaj (kağıt, karton tel gibi malzemelerin tuvalde kullanımı) kullanılır. Marcel Duchamp, sanatta ilk ready-made (hazır yapım) olan “Bisiklet Tekerliği” (1915) sergiler. Ayrıca, bir pisuarı ters çevirerek “Çeşme” adıyla sergilemesi (1917) ve Leonardo da Vinci’nin Mona Liza’sına bıyık takması postmodern sanatın temellerini atacaktır yıllar sonra. 1924’te Fransız yazar André Breton, Louis Aragon, Paul Eluard Gerçeküstülük Bildirgesiyle, zamanın yeni bilimi psikanalizin babası Freud’un etkisi altında, bilinç ile bilinçaltını birleştirmeye yeltenirler. Hayal dünyasıyla gerçek dünyanın içiçeliğini “gerçeküstü” olarak tanımlarlar. Artık rüya, kabus, tılsım ve ezoterik bilimler sanatın temel esin kaynakları olur. Fantastik bir edebiyat doğmak üzeredir. Otomatik yazı pratiğiyle uyanıkken gördükleri düşleri kaleme alırlar. Sürrealizm bütün sanat dallarında yüzyıla damgasını vuracak ve sinemada ünlü İspanyol yönetmen Luis Bunuel’in filmleriyle yeni bir dönem başlayacaktır. Sovyet yakasında devrim heyecanını yaşayan Mikhaïl Cholokhov realist sosyalist edebiyatın örneğidir. Şair Vladimir Mayakovski (1893-1930) ise şiirde fütürist yeni bir form yaratıcısı olarak ün salmıştır. Ama kişisel bunalımları, devrimle geldiği sanılan hayal kırıklıkları sonunda intihara sürüklenmiştir. Aynı yıllarda Fransız romancı Marcel Proust yedi ciltlik devasa eseri “Kayıp Zamanın İzinde” ile romanda kurgu ve öyküleme tekniğini değiştirecek ve dünya roman sanatına damgasını vuracaktır. Britanya adasında İrlandalı James Joyce ise “Ulysses” (1922) ile bir kentin 24 saatini Homeros tarzında dokur gibi sayfalara işleyecek ve eser iç diyaloglarıyla bilinç akışıyla roman geleneğini değiştirecek, belki de en derin etkisini Virginia Woolf’da gösterecektir. Nitekim Woolf erişilmesi olanaksız heyecanları yakalamaya çalışan bir yazı ustasıdır. (Mrs. Dalloway, 1925). Prag’dan bir ses Franz Kafka (1883-1924) dünya edebiyatında dönüm noktası olacaktır. Ünlü eseri “Dava”nın başkahramanı Josef K. tutuklanır ama ne suç işlediğini bilmemektedir. Dönüşüm’de ise başkahraman Gregor Samsa günün birinde kendisini bir böceğe dönüşmüş olarak bulur ama insani düşünme özelliklerini kaybetmemiştir. Kafka’nın bu roman evreni, kimi eleştirmenlere göre yabancılaşma, iletişimsizlik, korku ve bunalım çerçevesinde yalnızlaşan insanı dile getirirken, kimileri de, hayatın tuzaklarına mizah duygusuyla direndiğini belirtir ve yapıtlarında çok neşeli gizil bir kahkahanın olduğundan söz eder. Kafka’nın eserleri siyasi, felsefi, estetik okumalara açıktır ve plastik sanatlardan sinema sanatına dek birçok alanda etkisini göstermiştir. Resim 9.3 Sürrealist çılgın ressam Dali, Çölde eriyen saatler. 224 Kültür Tarihi Plastik sanatlarda soyut sanatla tam bir değişim yaşanır. Doğadaki görünen somut gerçeklerin ötesinde salt bir gerçeklik arayışı mümkündür düşüncesiyle yola çıkan ve figüratif resim sanatını benimsemeyen, formu öne çıkararak renk, çizgi, leke, gibi öğelerle kompozisyona önem veren soyut sanat anlayışı, bir bakıma gelenekleri sarsalar hatta yıkar. Piet Mondrian, “Broadway Boogy-Woogy” adlı geometrik form ağırlıklı eserinde bir zenci dansını resmederken ritmi resim diliyle anlatmayı amaç edinir. Kandinsky ise “İzlenim” adlı eserinde ünlü besteci Schönberg’in bir müzik eserini resim diliyle betimler. Renklere bir tını değeri yükler. Sanat akımlarının yüzyıl başında daha modernist ve sistemli olduğunu fark edeceksiniz. Bu anlayış 60’lı yıllarda kaybolacaktır. MARCEL PROUST (1871-1922): Bazı yazarların yazarlık hayatı şaşırtıcı öykülerle doludur. Örneğin Fransız yazar Marcel Proust, Kayıp Zamanın İzinde’yi yayınlatmak istediğinde eserini kimselere beğendirememiştir ve bunlar arasında ünlü bir yayınevinin danışmanlığını yapan André Gide de vardır. Eserin birinci cildi tanınmayan bir yayınevinde çıkınca dikkat çeker ve birkaç yıla kalmadan Fransa’nın en büyük edebiyat ödüllerinden Goncourt Ödülünü kazanır. Marcel Proust dünyada en çok incelenen yazarlar arasındadır. Kayıp Zamanın İzinde’ye 1913 yılında başlamış ve ölüm döşeğinde bile yazmaya devam etmiştir. 1927’de yayınlanan eserinin son cildini görememiştir ve çelişkili biçimde romanının son cildinin adı Yeniden Bulunmuş Zaman’dır. BİR KADIN YAZAR: VIRGINIA WOOLF (1882-1941): Eşi Leonard’ın sözleriyle “acı veren bir güzelliğe” sahip bu İngiliz yazarın çalkantılı bir hayatı vardır: Aristokrat bir ailenin kızıdır, hiç okula, üniversiteye gitmez, evde eğitim alır. Manik depressif hastalığından dolayı yüksek dozlu sakinleştirici ilaçlarla tedavi görür. Ama bir çelişki ki, bu yangınlardan, bugün bir endüstri oluşturmuş olan yapıtları doğacaktır. Ünlü eseri Mrs. Dalloway, bir tek kentte, bir tek günde geçer. Kitaba adını veren Clarissa Dalloway, Londra sokaklarında dolaşırken, kitabın öteki kahramanı, savaş gazisi Septimus Smith aynı sokaktadır ama iki kahraman hiç yüz yüze gelmezler; hatta bir ara Londra’nın aynı sokağında bulunurlar, aynı sesi duyarlar, aynı şey için ürperirler. Mrs. Dalloway, “bilinç akışı”adıyla anılan ve bir romanda bilincin bütün öğeleri, yani algılar, hayaller, fikirler, arzular ve duygular aralarında hiç bir ayrım yapılmadan bütünsel olarak isletilmesi ve betimlenmesine dayanan tekniği uygulamıştır. Woolf, 1941yılında kendisini ırmağa atarak intihar eder. Resim 9.4 Virginia Woolf: Bu keder dolu yazar aynı zamanda anti sömürgeci, savaş karşıtı, feminist bir eleştirmendi. 9. Ünite - Yirminci Yüzyıl: Savaşlar ve Değişimler Yüzyılı 225 Yedinci Sanat Sinema 1895’de Paris’te Lumière Kardeşlerin icadıyla gelen sinema, sessiz başladığı girişimine 1930’lardan itibaren sesli olarak sürdürecek ve ilk uzun metrajlı film 1935’de yapılacaktır. Birinci Savaş sonrasında SSCB’de kurulan Devlet Sinema Enstitüsü, ünlü yönetmen Sergei Eisenstein’ı dünyaya tanıtır, yönettiği “Potemkin Zırhlısı” dünya sinemasının ilk başyapıtlarındandır. 1930’lardan itibaren sesli filmlere geçiş sinema tarihinde olaydır. Bir süre yaşanılan teknik ve estetik sorunlara rağmen izleyici sayısı artar; ABD’de bu yıllarda haftalık izleyici sayısı kırk milyonun üzerindedir. Bu yıllarda John Ford, (“Muhbir”, 1935, “Gazap Üzümleri”, 1941, “Vadim O Kadar Yeşildi Ki”,1941), Alfred Hitchcock, “Rebecca”, 1940 ve Orson Welles, “Yurttaş Kane”, 1941) gibi unutulmaz filmler yaparlar. Bu yönetmenler daha sonra ustalik filmlerini yapacaklardır. Amerikan Sineması giderek güldürü, western, aksiyon, dramatik, gerilim filmleriyle önemli bir gelişim izler. Bunu 1960’lardan itibaren bilim kurgu, korku filmleri izler. Tabii bu arada Walt Disney yapımı animasyon filmleri dünya gişelerini ve televizyonlarını egemenliği altına alır. Kaliforniya’da Los Angeles kentinin bir bölgesi olan ve film stüdyolarının ve film yıldızlarının oturduğu Hollywood, aslında Amerikan Sinema endüstrisinin öteki adıdır. Resim 9.5 Piet Mondrian, Brodway, BoogyWoogy Dansı Resim 9.6 Rüzgar Gibi Geçti, afiş, 1939. 226 Kültür Tarihi Ama Avrupa’da, Fransız sineması yenilikçi yönetmenlerle (René Clair, Jean Vigo Jean Renoir) altın çağını yaşar; edebiyat eserleri sinemaya uyarlanır, köklü bir toplumsal eleştiri yepyeni çekim teknikleriyle ve oyunculuk anlayışıyla seyirciyle buluşur. İtalyan sineması ise Yeni Gerçekçilik akımıyla salon filmlerinden koparak, işsizlik, umutsuzluk ve ahlaki çöküş gibi ekonomik ve toplumsal temalara yönelir ve Avrupa sinemasının gözdesi olur. Luchino Visconti dönemin toplumsal gerçeklerini gerçek mekânlarda ve profesyonel olmayan oyuncularla filme çeker. Roberto Rosselini (Roma Açık Şehir, 1945), Vittorio de Sica (Bisiklet Hırsızları, 1948), Luchino Viskonti (Tutku, 1948) Federico Fellini (Sonsuz Sokaklar, 1954) bu türün unutulmaz filmleridir. Michelangelo Antonioni (Cinayeti Gördüm, 1966), Pier Paolo Passolini (Mamma Roma, 1966), Bernardo Bertolucci (Son İmparator, 1987), kendilerine özgü sinema diliyle dünya sinemasının başyapıtlarını yaratacaklardır. İtalyan Yeni Gerçekçi akımı Fransa’da Yeni Dalga yönetmenlerine de okul olacaktır. Yeni Dalga yönetmenleri klasik film formunu reddederek, yeni görsel kamera teknikleri ve sinematografik anlatımlarıyla, filmlerinde Fransa toplumunun yaşadığı toplumsal ve dönemsel değişimi işleme teknikleriyle sinema tarihinde bir kopuşu gerçekleştirmişlerdir. François Truffaut, (400 Darbe, 1959; Fransızcada “okulu kırmak anlamına gelen “400 Darbe” okuldan kaçan küçük bir çocuğun öyküsünü dile getirir, Jean Luc Godard (Serseri Aşıklar, 1960), Claude Chabrol (Yakışıklı Serge, 1959) önemli isimlerdir. Dünya sinema tarihi hakkında bilgilenmek için Geoffrey Nowell Smith’in yazdığı Dünya Sinema Tarihi, (Kabalcı Yayınevi, 2010) adlı kitabından yararlanabilirsiniz. Türk sinema tarihi hakkında bilgilenmek için Nijat Özön’ün Türk Sinema Tarihi, (Doruk Yayınevi, 2003) adlı kitaptan ve konuyla ilgili diğer kitaplarından yararlanabilirsiniz. BİR FİLM: RÜZGAR GİBİ GEÇTİ: Margaret Mitchell’in aynı adlı romanından (Gone with the wind) uyarlanan ve yönetmenliğini Amerikalı Victor Fleming’in yaptığı, Clark Gable, Vivian Leigh, Leslie Howard, Olivia de Havilland gibi dönemin iyi oyuncularının yer aldığı bu film (1939), dünyanın en iyi on filmi arasında yer almaktadır ve tüm zamanların en çok gişe yapan filmidir. Konusunu Kuzey-Güney Savaşı yıllarından alan ve bu tarihsel fonda trajik bir aşk dörtgeni oluşturarak insanın psikolojik dünyasının derinliklerini ve çelişkilerini ustalıkla yansıtan bu film, ayrıca söz konusu savaşın gerçekçi dekorlarını kullanması, geniş coğrafi alanlarda ustalıklı kamera çekimleriyle, tarlaları, çiflikleri, zaman zaman kentleri, gün batımı görüntülerini yansıtmasıyla insanların belleklerinden silinmemiştir. Filmde Güney’in (zenci ve kölelerin) görüntüleri de bu romantik trajik aşk öyküsünün içine başarıyla sığıştırılmış ve fonda yine unutulmayan Güney halk şarkıları filmin müziğine ayrı bir hava katmıştır. Film, döneminde 10 Oscar ödülü kazanmıştır ve insanların belleklerinde filmde yaşanan aşkın gerçekliğine inandırmıştır. 9. Ünite - Yirminci Yüzyıl: Savaşlar ve Değişimler Yüzyılı 227 Ama Avrupa ve ABD dışında başka sinemalar da çağımıza damgasını vurur. Özellikle Rus Sovyet sineması Tarkovski’yle; Japon sineması ise Japon kültürünü sinematografik anlatımla sergileyen Akira Kurosava’yla dikkat çeker. Hindistan’da müzikli, şarkılı, dram ve macera filmleriyle tam bir film patlaması yaşanır. 1960’dan itibaren Üçüncü Dünya ülkelerinin sinemalarının yükselişine tanık oluruz. Bu yıllarda ABD sineması da kendisini yenilemek zorundadır. Arthur Penn, Stanley Kubrick, gibi sinemacılar politika, cinsellik, şiddet içerikli Amerika’yı eleştiren filmler yaparak Hollywood anlatımının dışına çıkarlar. Sinema sanatı ünlü ödülleriyle (Oscar), festivalleriyle (Venedik, Berlin, Antalya, Cannes) dünyanın dört bir yakasında bir yaşam tarzı olmuştur artık. Yazar E. Faure’un yorumlamasıyla, “sinema hareket hâlinde bir mimari, devinen bir görsel senfonidir”. Türkiye’de, Türk Sineması İstanbul’da Beyoğlu semtindeki Yeşilçam Sokağı, film şirketlerinin ve aynı zamanda oyuncu ve figüranların mekânlarının burada bulunmasından dolayı Yeşilçam olarak anılır. Bu aslında sinema sanatçılarımızın çoğunun macerasıdır. Filmlerde, zengin (Hulusi Kentmen) hain (Hayati Hamzaoğlu), acımasız (Erol Taş) rollerinde alıştığımız ve sanki öyle olduklarını sandığımız oyuncularımız aslında sinema emekçileridir. Ünlü sinema komedyenimiz Öztürk Serengil “Yeşilçam’ı Benden Sorun” adlı kitabında (Milliyet Yayınları 1985), figüran olabilmek için sefalet içinde kahve köşelerinde nasıl sıra beklediğini anlatır. Müzik ve Sahne Sanatları Çoksesli klasik müzikte Arnold Schönberg, Anton Webern, Alban Berg gibi besteciler, atonal (ton dışı) müziğin temelini atarlar. Müzikte alışılmış tonal forma tepki olan bu yeni müzik, alışılmış melodi formunu da değiştirir. Bir performans sanatı olan bale sanatında koreografi büyük gelişim gösterir. Ünlü bale virtüözleri, Tatar asıllı Rudolf Nurayev gibi sanatçılar, uzun sıçramaları, hızlı dönüşleri, jest, mim ve dramatik aksiyonlarıyla bir dünya stili yaratırlar. Modern dans ise balenin değişmez kurallarına tepki olarak her tür müziğe uydurulabilen, hareket stili alanı özgür olan, düşünce ve kavramları somutlaştırmayı amaçlayan dans türüdür. 20. yüzyıl müziği hakkında bilgilenmek için Ahmet Say’ın Müzik Tarihi, (Müzik Ansiklopedisi Yayınları) adlı eserinden yararlanabilirsiniz. Opera sanatında ise hem müzik hem sahne olanakları gelişir. Müzik, şan, tiyatro, edebiyat, tasarım sanatlarını birleştirme özelliğiyle total bir sanat özelliğindedir. Örneğin Fransız Bizet’nin ünlü operası Carmen, Fransız yazar Prospere Merimée’nin bir öyküsünün uyarlamasıdır. Operanın ünlü divaları arasında dünya sahnelerinde yorumladığı La Traviata ve Madam Butterfly yorumlarıyla Leyla Gencer de bulunmaktadır. Opera sanatının temel özellikleri nelerdir? Müzik türleri içinde öne çıkan Caz Müziği köken olarak saf bir Amerikan müziği değildir. Bu ülkedeki zenci sanatçıların öncülük ettiği Afrika’nın töresel müzik ve danslarını, eğlencelerini, zaman zaman da sömürgeleştirmeden dolayı İngilizlerin ilahilerini barındıran müzik türüdür. Zamanla Kızılderili müziği ve diğer sömürgeci ülke müziklerinin etkilerini taşıdığı da saptanmıştır. Blues denen zenci şarkıları da bu bileşimden doğmuştur. Caz müziğinin en önemli özelliği doğaçlama yapıl4 228 Kültür Tarihi masıdır. Caz starları arasında trompetçi Louis Armstrong, piyanist şarkıcı Ray Charles ünlü isimlerdir. Pop müzik alanında ise, özellikle İkinci Dünya Savaşından sonra müziğin kentlerde popüler şarkılarla hızla yayılması, radyo, kaset, plak kayıtlarıyla geniş kitlelere ulaşması, aynı zamanda dansı da içermesi söz konusudur. Frank Sinatra, Elvis Prestley gibi isimler dünya yıldızı olur ve efsane şarkılar doğar. 60’lı yıllar ise Beatles dalgasıyla çalkalanır. Fotoğraf 9.5 Beatles Üyeleri Kaynak: http://tr.wikipedia. org/w/index. php?title=Dosya:The_ Fabs.JPG&filetimesta mp=20080730224504 SIRADIŞI POPÜLER BİR MÜZİK GRUBU: THE BEATLES: Adını İngilizcede ritim anlamına gelen “beat”’den alan 1960’ların bu popüler İngiliz müzik grubu, dünyanın dört bir yanında her yaştan kitlenin beğenisini kazanmış ve olağanüstü yaratıcılıktaki şarkılarıyla, satış rekorlarıyla (bir milyarı aşkın plak-CD’si satılmıştır), müzik tarihinde bir dönüm noktası olmuştur. Müzikleri kadar düşünceleri, yaşam ve giyim tarzları da dünyada hem olay hem de moda olmuştur. Örneğin Japonya’da ırkçı grupların spor yaptığı salonda verdikleri konser yoğun polis koruması altında gerçekleşmiş; 1966’da Filipinler turnesinde görkemli konser sonrası Devlet Başkanının resmi davetini kabul etmemeleri TV kanallarında yayınlanınca ülkede öfke uyandırmış ve polis koruması verilmediği için grup saldırıya uğramıştır. Beatles 1970’de resmen dağılmıştır. “Let it be” adlı şarkıları bugün dünya filmlerinde, konserlerinde, televizyonlarında çalınan ve kültürel düşünsel çağrıştırımı özgün olan efsanevi bir şarkıdır. 9. Ünite - Yirminci Yüzyıl: Savaşlar ve Değişimler Yüzyılı 229 Edebiyat Edebiyat hiçbir yüzyılda 20. yüzyılda olduğu kadar başkalaşım geçirmemiştir. Bu yüzyılın yazarları geçmişle bağlarını kopararak ifade ve form arayışlarında sınırları zorlamışlardır. Dada ve sürrealizm hareketleriyle başlayan bu irade hayal gücünde sınır tanımamaktadır. Savaş esnasında ve sonrasında ise, yazarlar toplum, siyaset, insan, birey ilişkilerine yönelirler. Sürrealizmin kurucularından Louis Aragon, direniş şiirleriyle milli şair, edebiyat ve kültür adamıdır. Birçok ülke edebiyatı sömürgeciliğe ve ırkçılığa tepki eserleri yaratır. Kadın edebiyatı kadın kimliğini ve kadın direnişini odak noktasına yerleştirerek şaşırtıcı bir görünüm arz eder. İkinci Dünya Savaşı çıkışında Yeni Roman akımı yazarları temel bir konusu ve olayı olmayan, karakterleri hafızadan yoksun romanlar yazarlarken, anlatı tekniğinde ustalıklarıyla Nathalie Sarraute et Marguerite Duras bu yeni romanın ilk ve önemli kadın isimleridir. Aynı dönemde, Günther Grass Almanya’da, Taha Hussein Mısır’da ve tüm dünyada okunan yazarlar olurlar. Fas, Tunus, Cezayir, Senegal yakasından sömürgeleştirme ve bağımsızlık hareketlerini konu edinen Tahar Ben Jelloun (Fas), Albert Memmi (Tunus), Léopold S. Senghor (Senegal) unutulmaz isimlerdir. ABD’de, Henry James, F. Scott Fitzgerald’s, Faulkner köleliğin mirasını açığa vuran romanlar kaleme alırlar. Amerika’nın güneyindeki sevgi yoksunluğunu dile getirirler. Henry Miller, modern toplumun lirik, anlatımcı temsilcisi olurken, Eugene O’Neill tiyatronun benzersiz temsilcisidir. Tennesse de Williams ise Arzu Tramvayı gibi eserleriyle alt tabakaların ruhsal ve ekonomik sorunlarını güncelleştirir. Hepsi dünya dillerinde okunan popüler yazarlardır. POSTMODERN DURUM VE SANATTA BAŞKALAŞIM Fransız filozof Jean François Lyotard’a göre postmodern durum, İkinci Dünya Savaşı sonrası hem siyasal, hem düşünsel alanda bir inançsızlık ve kuşku halinin başladığı dönemdir. Lyotard’a göre bu kuşku, yenileşmeye (modernliğe) ve onun kaynaklarına yani bilimsel gelişmelere, akılcılığa, evrenselliğe karşı duyulan bir kuşkudur. Kuşkunun önemli göstergelerinden biri de özellikle gelişmiş endüstri toplumlarında tarih felsefelerinin ve siyasal ideolojilerin ürettikleri “büyük anlatılar”dır. O halde postmodernizm kavramıyla bir akımdan çok, modernlik sonrası durum anlamaktayız. Postmodern düşünce, haliyle, belli bir merkezi olmayan; özneyi ve egoyu öne çıkaran, ifade alanında heterojenliği, çoksesliliği, bölünmüşlüğü benimseyen ileri teknolojiler çağı düşüncesidir. Postmodern mimari ise yeni mimari tasarımlarla, eski mimari ögeleri (sütünlar, süslemeler, bezemeler) birarada kullanır. Las Vegas mimarisi buna örnektir. Postmodernizmi aynı zamanda eleştirel olarak değerlendirebilmek için Terry Eagleton’nın Postmodernizmin Yanılsamaları, (Ayrıntı Yayınları, 2011) adlı kitabına başvurabilirsiniz. 1950’li yıllardan itibaren Fransa’da ortaya çıkan Yeni Gerçekçilik “ileri teknoloji varoluşumuzu nasıl etkilemektedir? sorusuyla yeni oluşan tüketim toplumu modelinde sanatın yerini sorgular. Hareketin önemli ismi Yves Klein, 1958’de Paris’te bir galeride galeriyi bomboş düzenleyerek boşluğu sergiler. Yine gruptan Arman, 1960’da sanayi atıklarıyla bir sergi salonunu doldurur, izleyiciler bu atıklar arasında zorlukla dolaşır, serginin adı “Dolu”dur. 230 Kültür Tarihi 1962’de, bir Fluxus konserinde hayatlarında kemanı ellerine almamış beş keman vitüozu! konser süresi boyunca bir gam yaratabilmek için uğraşırlar. Acaba bu konser müziğin değerini ya da bir konser tasarımını daha mı güçlüce sergilemektedir? Joseph Beuys ise açtığı bir resim sergisinde kucağındaki ölü bir tavşana konuşur. Artık sanatın hem malzemesi değişmiştir, hem de düşüncesi değişmiştir. Örneğin Happening’de sanatçı önceden tasarladığı bir projeyi (resim, dans, müzik, şiir, film, vb.) icra eder, seyirciyi de doğrudan olayın içine çeker ve gösteri doğaçlama yöntemiyle gerçekleştirilir ve bir şenlik havasında cereyan eder. Mekân her yer olabilir (sokak, garaj, koru, su üstü, vb.). Eğer gösteri bedensel bir etkinlikse performans adını alır ve sanatçı bedenini kullanır (beden sanatı-body art). Christo’nun, 1962’de bir mayıs gecesi, parlak renkli 240 bidonla, Paris’te Visconti Sokağı’nı kapatarak bir barikata dönüştürmesi, hem şaşırtıcı derecede güzel bir görsel eylem, hem de güçlü bir siyasal gösteridir, çünkü mekâna farklı bir anlam vermiştir. Bu da enstalasyon (yerleştirme) sanatına örnektir. Yine 1950’lerde gerçek anlamda hareket edebilen üç boyutlu çalışmalar gerçekleştirilir. Heykellerdeki ağır hareketler, titreşimli hareketler korku, kaygı, ürperti gibi duyguları yaşatır. Jean Tinquely kendi kendini yok eden heykelleriyle kinetik sanatın önemli ismidir. Umberto Eco ise kinetik sanatta “formların renklerin ve düzlemlerin hareketiyle değişken bir plastik sanat form” yaratıldığı düşüncesindedir. Postmodern düşüncenin belki de en etkili olduğu sanat akımı pop-art’tır. 1960’lara doğru, önce İngiltere, ardından da Amerika’ da birbirinden bağımsız olarak ortaya çıkan bu sanat akımı, kitle kültürünün taşıyıcılığını yapan görüntüleri kullandığı için bu isimle anılır. Eserlerde modern dünyayı simgeleyen eşyalar (yeni çıkan ev eşyaları, yeni trend magazinler ve giyim tarzları, vb) alaycı tarzda sergilenir. Andy Warhol, Roy Lichtenstein, Claes Oldenbourg, gibi isimler sanatın gelenekleriyle bağları koparırlar, soyuta da sırt çevirirler. İlahlaşmış otomobilleri, alenileşmiş cinselliği, çizgi roman kahramanlarını, popüler kültür nesnelerini, konserveleri, Marilyn Monroe gibi ikonlaşmış sinema yıldızlarını resmederler. Sanatın merkezi artık Paris değil, New York’tur. Ünlü pop art sanatçısı Andy Warhol, Marilyn Monroe’yu resmeder. (Onun gözünde kitleler bu yıldızı da tüketmektedir); Coca-Cola şişelerini çalışır, (çünkü “Coca-Cola en zengin ve en fakirin birlikte tükettiği popüler bir içecektir”). Andy Warhol, postmodern sanatçı imajıdır: “özne ve ego’suyla ironi estetiği çizen ve imaj yaratan bir sanatçı olmuştur. Pop-art’ı izleyen diğer postmodern sanat ekolleri içinde kavramsal sanat ve minimal sanat geniş bir etkileme alanı bulmuştur. Kavramsal sanat, malzemesi “kavram” olan bir sanattır, (kavramı bir nesnenin ya da bir düşüncenin zihindeki tasarımı olarak tanımlayabiliriz). Kavramsal sanatın önemli ismi Kosuth, “One and Three Chairs” isimli eserinde; bir katlanır sandalye, bir sandalye fotoğrafı ve bir sandalyenin sözlük tanımının büyütülmüş halini bir arada kullanarak eserini sergiler. Görünen sandalye ile anlam uyuşmamaktadır. İngilizce’de “chair” aynı zaJOHN CAGE ve 4’33’’: Ünlü besteci John Cage’in 1954’de 4’33’ adlı gösterisinde, sahneye çıkan piyanist, çalmadan piyanosunun başında oturur, ilgili bölümlerde ayağa kalkarak ve izleyicileri selamlayarak kısa sürelerle kulise girer çıkar, yine piyanosunun başına oturur ve çalmaz ve konseri tamamlar. Besteci müzikal bir form olan sessizliği (es’ler) dinletmek istemiştir ama konser homurtular, gürültülerle son bulmuştur. 9. Ünite - Yirminci Yüzyıl: Savaşlar ve Değişimler Yüzyılı 231 manda “kürsü” demektir; “chairman” ise politik önemli bir kavram olup çıkmıştır. Mimaride, tasarımda, resimde, müzikte, edebiyatta yaygınlaşan Minimalizm, kişisellikten uzak, yalınlık ve sadeliği benimseyen, “derin öz” arayışı kaygısı olmayan, rengi biçimi malzemeyi en aza indirmeyi amaçlayan bir akımdır. TÜRKİYE’DE CUMHURİYET DÖNEMİ KÜLTÜR, SANAT, BİLİM VE EDEBİYAT Osmanlı Kültür mirasından Cumhuriyet dönemine kültürel geçiş, sanat, edebiyat ve basın alanında hiç kuşku yok ki çok renkli ve çok sesli bir ortamı da beraberinde getirecektir. Bu çerçevede, İstiklâl Marşı’nın ve Çanakkale Şehitleri destanının yazarı, “milli şair” Mehmet Âkif Ersoy (1873-1936) önemli bir isimdir. Veteriner hekim, vaiz, hafız, Kur’an mütercimi ve siyasetçi olan Mehmet Akif Ersoy, II. Meşrutiyet’in etkisiyle İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne üye olmuş, Kurtuluş Savaşı yıllarında milli mücadele hareketine katılmış, Mustafa Kemal’in önerisiyle I. TBMM’de (1920- 1923) Burdur milletvekili olarak görev yapmıştır. Sözlerini yazdığı İstiklal Marşı, 12 Mart 1921’de Hamdullah Suphi tarafından Mecliste okunup ayakta dinlendikten sonra Milli Marş olarak kabul edilmiştir. Mehmet Akif Ersoy’un, “hayatın değişik merhaleleri” anlamına gelen Safahat (1911-1933) adlı yedi ciltten oluşan eseri (Safahat, Süleymaniye Kürsüsünde, Hakkın Sesleri, Fatih Kürsüsünde, Hatıralar, Asım, Gölgeler), toplumsal ve siyasal sarsıntıları ve insanın dünyevi konumunu dile getirir ve ülkemizde en çok okunan kitaplar arasındadır. Yine bir başka önemli isim, şair, siyasetçi ve diplomat Yahya Kemal Beyatlı (1884-1958) şiirlerinde Aruz veznini Türkçeye uyarlamasıyla ve kurduğu ünlü Dergâh Dergisi’yle önemli bir isimdir. “Kaldırımlar” (1928) adlı bohem hayat temalı şiir kitabıyla genç yaşta ünlenen şair, yazar, düşünür, Bâb-ı Ali’nin ünlü ismi Necip Fazıl Kısakürek (1904-1983), daha sonra kurduğu Büyük Doğu Dergisi (1943-1978) ile bir düşünce ve edebi akım olan ve İslamcı düşünceyi benimseyen Büyük Doğu Hareketi’nin öncü ismidir. Değişik yıllarda düşüncelerinden, yazılarından dolayı mahkûm olan ve okurları tarafından “üstad” olarak anılan yazar, “Batı Tefekkürü ve İslâm Tasavvufu” adlı eseriyle kendisinden sonraki kuşaklar üzerinde önemli bir etkisi olmuştur. Cumhuriyet dönemi kültür politikası Cumhuriyetin çok genç olmasından dolayı milliyetçi bir yön izler. Öncelikle hızla kurumlaşmaya gidilir: 1924’de kurulan Musiki Muallim Mektebi 1936’da Konservatuvara dönüştürülür ve müzik tiyatro opera eğitimine başlanır. Bale eğitimi ise resmen 1948’de başlayacaktır. İlk şehir operasının açılması için 1960’ı beklemek gerekecektir. 1914’de kurulan ve sonradan profesyonel bir tiyatro topluluğuna dönüşen Darülbedayi-i Osmani (Osmanlı Harikalar Evi) 1934’de İstanbul Şehir Tiyatrosuna dönüşür. Başına getirilen Muhsin Ertuğrul (1892-1979) sadece İstanbul’da değil, Ankara’da da Devlet ve Şehir Tiyatrolarının, Konservatuvarlarda Sahne Sanatları Bölümlerinin yapılandırılmasında, salonların açılmasında etkin bir rol üstlenir. Muhsin Ertuğrul, aynı zamanda 1931’de Türk Sinemasının ilk sesli filmi “İstanbul Sokaklarında” (ilk ortak yapım) ve “Bir Millet Uyanıyor” filmlerini çekmiştir. Türk sineması yıllarca film dili ve anlatımı sorunlarıyla yüzleşirken ilk kez 1953’de yönetmen Lütfi Ö. Akad’ın “Kanun Namına” adlı filmiyle yenileşme sürecine girer. Bu film hem usta bir yönetmenin hem de büyük bir yıldız Ayhan Işık’ın (o yıllardaki geleneğe göre bir derginin açtığı yarışma sonucu seçilmiştir) gelişini selamlar. Lütfi Akad’ı, Metin Erksan (Susuz Yaz filmiyle Türk sinemaya damgasını vurur), Atıf Yılmaz ve Yılmaz Güney (Umut filmi) izleyecektir. 232 Kültür Tarihi Müzik alanında ise Cumhuriyetin ilanından sonra bazı yetenekli gençler Avrupa kültür kentlerine klasik müzik eğitimi amaçlı gönderilir. İleride Türk Beşleri adıyla anılacak olan bu bestecilerin isimleri ve bazı eserleri kısaca şöyle anılabilir: Cemal Reşit Rey: Cumhuriyetin Onuncu Yıl Marşı; Ulvi Cemal Erkin: Sinfonietta; Hasan Ferit Alnar: Kanun Konçertosu; Adnan Saygun: Yunus Emre Oratoryosu; Necil Kazım Akses, Senfoni 5: Atatürk Diyor Ki. Bu kuşağı Bülent Arel, İlhan Usmanbaş, İlhan Mimaroğlu gibi uluslararası boyutta tanınan bestecilerimiz izleyecektir. Popüler müzik ise Türkiye’nin politize olmaya başladığı 60’lı yıllarda, Barış Manço ve Cem Karaca gibi isimlerle gelişir; Rock müziğini Türkçe sözlerle ve türkülerin aranjesiyle toplumsal ve politik içerikli parçalarıyla yorumlayarak Anadolu Rock’ın temelini atarlar. Ama Halk türkülerinin (Nezahat Bayram, Muzaffer Akgün) ve Türk Sanat Müziğinin (Zeki Müren, Müzeyyen Senar) ve Pop müziğin (Ajda Pekkan, Nilüfer, Sezen Aksu) efsane isimleri vardır. Özellikle Zeki Müren Türk Müziğinin Sanat Güneşi unvanlı yıldızı kusursuz diksiyonu, besteleri, listelerde aylarca kalan albümleriyle müziğimizin en popüler ismi olmuştur. Edebiyat alanında, roman, şiir, öykü türlerinde önemli yazarlarımız yetişir. Onlarca isim arasında sayabileceklerimiz roman türünde Cumhuriyet’in erken döneminde Yakup Kadri Karaosmanoğlu (Yaban, 1931), Reşat Nuri (Çalıkuşu 1922, Yaprak Dökümü), Halide Edip (Ateşten Gömlek, 1923) dikkat çeker. Sonraki kuşak ise toplumsal gerçekçi, tarihsel olayları belgelendirici roman ve öyküler yazacaktır: Kemal Tahir (Devlet Ana, 1967), Orhan Kemal (Bereketli Topraklar Üzerinde, 1954) tezli romanlarla öne çıkarken, Yaşar Kemal İnce Memed’le (1955) ve Orta Direk’teki epik anlatımıyla Dünya edebiyatının da okunan isimlerinden olur. Romanlarında yarattığı Çukurova bölgesi imajı, yerel karakterler, birçok filme konu olmuştur. Toplumsal gerçekçiliğin dışında Yusuf Atılgan (Aylak Adam 1959, Anayurt Oteli, 1967)) gibi varoluşsal sorunları dile getiren önemli romancılarımız da olmuştur. Postmodern dönemler ise Nobel ödüllü Orhan Pamuk’u tanıyacaktır. Öykü türünde ise Sabahattin Ali, Mahmut Şevket Esendal ve Sait Faik öyküleme tekniğinde getirdikleri yeniliklerle edebiyatımıza damgalarını vuracaklardır. NAZIM HİKMET, TÜRKİYE VE DÜNYA ŞAİRİ: Şiirimizde ilk akla gelen isimlerden biridir. “Kuvayı Milliye Destanı” ve “Memleketimden İnsan Manzaraları” yoğun belge ve kanıtlar içeren tarihsel destanlardır ve bu destanın içinde epik, teatral ve müzikal anlatı tekniğiyle ülkemizin insanları vardır. Ama o aynı zamanda bir dünya şairidir. Dünya emperyalizm tarihinden kesitler içeren “Benerji”, “Taranta Babu” gibi eserler yazmıştır. Nazım, ayrıca, edebiyatımızın en güzel aşk şairlerindendir. Şiirleri birçok dünya diline çevrilmiş ve yine birçok dilde ülkelerinin tanınmış sanatçıları tarafından yorumlanmıştır. 9. Ünite - Yirminci Yüzyıl: Savaşlar ve Değişimler Yüzyılı 233 Diğer yandan, 1941 yılında Orhan Veli, Melih Cevdet ve Oktay Rifat’ın birlikte başlattığı Garip hareketi, şiirde klasik uyak düzenini reddetmiş ama ritim ve müzikaliteyi başka arayışlarla yaratmıştır. (Ses yinelemeleri gibi). Ama asıl önemlisi, konuşma dilinin doğallığını, sokak dilini ve halk deyişlerini şiire taşımıştır. İkinci Yeni hareketi ise, anlamda kapalılığı tercih eder. İmge, metafor kullanımı öne çıkar, akılcı ve mantıksal tutuma karşı çıkarlar ve bu bağlamda sürrealistlere yakındırlar. Edip Cansever, Turgut Uyar, Cemal Süreya, Sezai Karakoç, Ece Ayhan bu kuşak şairleridir. Bu yıllar aynı zamanda MEB bünyesinde kurulan Tercüme Bürosu sayesinde (1942 sonrası) hem Batılı büyük Klasiklerin hem de Doğulu Klasiklerin Türkçeye kazandırıldığı yıllardır. Sabahattin Eyüboğlu bu uğraşların önemli ismidir. Sonuç olarak, yazarlar, sanatçılar ve aydınlar, çağdaş Türk kültürü üzerinde her zaman etkili olmuştur. 1960’lardan itibaren toplumcu eğilimli edebiyat ve sanat görüşü güç kazanır. Ama aynı zamanda idealist Doğu Batı sentezini amaçlayan (Başta Yahya Kemal olmak üzere Tarık Buğra Küçük Ağa, Ahmet Hamdi Tanpınar, Huzur) gibi önemli yazarlarımız da vardır. Onları önemli bir genç kuşak yazar izleyecektir. Nurullah Ataç’la temelleri atılan deneme ve eleştiri türleri Fethi Naci, Adnan Benk, Tahsin Yücel’in eserleriyle eleştirel inceleme özelliği kazanır ve önemli eleştiri kitapları yayınlanır. Artık edebiyat ve sanat eserlerinin yapı ve dil çözümlemelerine girişilir. Sanat ve edebiyat dergileri canlı polemiklere tanık olur. Ama 12 Mart 1971 darbesi, yazarları ve sanatçıları tutuklayınca ülke bir süre daha kriz ortamında yaşar. Nazım Hikmet Mehmet Âkif Ersoy Resim 9.7a Resim 9.7b 234 Kültür Tarihi Yirmi Birinci Yüzyıla Doğru Türk Kimliği Genç Türkiye Cumhuriyetinin yarım yüzyıllık bir süreçte saltanattan cumhuriyet rejimine, tek partililikten çok partiliğe, askeri ara darbelerden günümüze, toplumsal ve siyasal anlamda önemli olaylara tanık olduğunu görüyoruz. Yakın tarihi bu kadar hızlı işleyen ülke örneği az olsa gerek dünyada. Ekonomik yönden farklı coğrafi yapısıyla, yerel ve etnik zenginliğiyle, farklı mezheplerden gelen dini cemaatleriyle kültürel açıdan nasıl çok yönlü bir dünya görüşüne yönelebilecektir? Demokrasi kültürü ne kadar ve nasıl yol alabilecektir? Resmi politikalar tarih bilincini nasıl etkilemektedir? Tarih ve geçmişin kültür bilinci sağlam yapılanmamışsa, sanat, felsefe, edebiyat ilişkileri nasıl kurulacaktır? Kitle eğitimi sorunu ne derece çözümlenmiştir? Bütün bu soruların olumlu ve tek bir çizgide cevaplandırılması olanaksızdır. Ama Türkiye nüfusu geçmişle bağların koparılmaması gerektiğinin, uzak geçmişin çağdışı kalamayacağının, yeni bir Doğu Batı sentezi anlayışının gerektiğinin bilincindedir. ÇOKKÜLTÜRLÜLÜK: Bir gerçek ki dünyamız bugün çokkültürlülükle (mültikültüralizm) karşı karşıyadır. Çokkültürlülüğü öncelikle kimlikle ilgili bir kavram gibi düşünmek yerine, kültürle kaynaşmış ve ondan beslenen diller, inançlar ve uygulamalar olarak görmek gerekir. Çokkültürlülük bugün sosyal bilimlerin ve felsefenin önemli bir inceleme alanıdır. Örneğin, İstanbul, aynı zamanda farklı dil ve inançtaki grupların kültürlerini barındıran bir kenttir. Londra’da Hint, Doğu Asya, Güney Afrika, Ortadoğu ve diğer Avrupa ülkelerinden uluslar yüzyıllardan beri yaşamaktadır ve orada yetişen birinci ve ikinci kuşak İngiliz yurttaşı olmasına rağmen gelenek ırk, köken olarak İngiliz değildir. Bu kültür kümelerinin ırk, dil ve din ve sosyal haklar açısından eşitsiz sınıflandırılmaması gerekir. Onların da yasal ve kurumsal karar alma süreçlerine katılmaları gerekir. Bu da tarihsel ve kültürel çeşitliliği yönetmeyi, siyasal kayırmacılık yerine olumlu ayrımcılık ilkeleri oluşturmayı gerektirmektedir. Bugün Birleşmiş Milletler ve UNESCO kararlarında, kültürel çeşitliliğe saygı duyulması, ortak noktaların araştırılması ve aynı zamanda farklılıkların korunması özenle vurgulanmış ve bağlayıcı kararlar alınmıştır. Resim 9.8 Çokkültürlülük: Farklı renklerde, farklı dinlerde ve dillerde, farklı görüşlerde Dünya insanları 9. Ünite - Yirminci Yüzyıl: Savaşlar ve Değişimler Yüzyılı 235 Özet Yirminci yüzyıl öncelikle savaşlar yüzyılıdır: İki Dünya Savaşı, Soğuk Savaş, Çin Hindi Savaşı, Orta Doğu Savaşları. Savaşlar milyonlarca insanın öldürülmesine, yaralanmasına, kaybolmasına neden olmuş, kentleri enkaza dönüştürmüş ve ekonomik ve sosyal hayatı felce uğratmıştır. Bununla birlikte Birinci Dünya Savaşı sonrasında batılı liberal rejimler yanında, faşizm, komünizm gibi totaliter rejimlerin ve acımasız sömürgeci kapitalizmin doğuşuna tanık oluruz. Ama bu yüzyıl aynı zamanda ülkelerin bağımsızlıklarını kazandıkları, bilimsel devrimlerin gerçekleştiği bir yüzyıldır. Yüzyılın egemen ideolojileri Nasyonalizm, Liberalizm ve Sosyalizm aynı zamanda şöyle ya da böyle felsefi akımlara, kültürel ve sanatsal etkinliklere yön vermiştir. Sovyet Rusya’da Marksizmin Stalin tarafından uygulaması dogmatik kalmış, sonrasında Frankfurt Okulu filozofları (T. Adorno, W. Benjamin) yeni bir yoruma girişmişlerdir. Varoluşçuluk ise varoluşun insanın maddi özünden önce geldiğini ileri sürerek bireysel özgürlük ve sorumluluk alanında geniş bir etki yaratmıştır. Yapısalcılık ise dilin bir biçim olduğu ve karşılıklı uzlaşma ilkesine dayandığından yola çıkar ve yapı olgusunu bir bütünün parçalarının karşılıklı konumuna göre kavranması gerektiğini ileri sürer. Psikanaliz ise Freud’la bilinçaltı dünyasının zamandan ve mekândan bağımsız olduğu, hatta insanın binlerce yıllık deneyimlerinin katmanlaştığı “yer” olarak tanımlayarak yeni bir eleştiri dönemi başlatacaktır. 20. yüzyıl bilimsel devrimler yüzyılıdır: Einstein’ın Rölativite Teorisiyle zaman ve mekâna dair anlayışlarımız hızla değişir. Elektronik teknolojisi günlük hayatta yaşam tarzlarını değiştirir; insan bilimleri doğrudan insanı konu edinir. Bilgisayar teknolojisi, malzeme teknolojisi, kimya, makine, inşaat sanayisi, uzay-uçak, elektrik-elektronik ve tıp alanlarındaki değişimler günlük hayatı da derinden etkiler. Uzay araştırmalarıyla kozmosun derinlikleri keşfedilir. 20. yüzyıl tam bir iletişim yüzyılıdır: Önce yazılı basın, sonra sinema ve televizyon endüstriyel sektör olur ve bu şekilde kitlesel yeni bir kültürel yapılanma başlar. Aile yapısını, toplumsal hayatı ve cinsler arasındaki ilişkileri değiştiren kadın hareketleri ve siyasal, kültürel hayatta dinamik bir topluluk olarak kendini gösteren gençlik hareketleri önemli değişim hareketleridir. Sanat, kültür edebiyat alanında yüzyılın ilk çeyreğinde, önce kübizm, geometrik algılamaya dayalı yeni bir plastik anlayış getirirken, sonra Dada hareketi batı uygarlığına ve geçmişin sanat anlayışına ve her türlü siyasal ve sanatsal ideoloji ve uzlaşmaya karşı çıkarak yeni bir sanatsal başkaldırı geliştirir. Daha sonra da sürrealizm, hayal dünyasıyla gerçek dünyanın içiçeliğini “gerçeküstü” olarak tanımlayarak, Freud etkisinde sanatta bilinç ile bilinçaltını birleştirmeye yeltenir. Edebiyat ise tam bir başkalaşım sürecine girerek ifade ve form arayışlarında sınırları zorlar. Türkiye’de Cumhuriyet dönemi kültür politikası hem milliyetçi hem de batıya açık bir yön izler. Batı çizgisinde müzik, bale, şan eğitimi başlar. Türk sineması 50’li yıllardan itibaren kimliğini bulmaya başlar. Edebiyat alanında roman, şiir, öykü türlerinde önemli yazarlarımız yetişir. Şiirde ise Mehmet Akif, Nazım Hikmet, Necip Fazıl Kısakürek, Yahya Kemal önemli isimlerdir. Şiirde konuşma dilinin doğallığını, sokak dilini ve halk deyişlerini şiire taşıyan Orhan Veli’li Garip Hareketi; anlamda kapalılığı tercih ederek imge, metafor kullanımını öne çıkaran İkinci Yeni dikkat çekicidir. 236 Kültür Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdaki rejim ve ideolojilerden hangisi Birinci Dünya Savaşı sonrası ortaya çıkmamıştır? a. Faşizm b. Nazizim c. Komünizm d. Stalinizm e. Merkantalizm 2. Aşağıdaki liderlerden hangisi ülkesinde 1938’de iktidarı ele geçirerek iç savaş başlatmış ve cumhuriyetçi kentleri bombalatmış ve uzun yıllar diktatörlük yönetimini sürdürmüştür? a. Franco b. Hitler c. Stalin d. Roosvelt e. Mussolini 3. Aşağıdakilerden hangisi Hindistan’a bağımsızlığını kazandıran lider Mahatma Gandi’ye ait değildir? a. Pasifist (barışçı) direniş b. Açlık orucu c. Uzun Tuz Yürüyüşü d. Silahlı direniş e. Asla şiddete başvurmamak 4. Aşağıdakilerden hangisi Mustafa Kemal’in Aydınlanma düşüncesi içinde yer almaz? a. Harf devrimi b. Laiklik c. Eğitim ve öğretimde birlik d. Kıyafet devrimi e. Rekabete dayalı ekonomi 5. Aşağıdaki hangisi 20. yüzyıla özgü teknojilerden biri değildir? a. Elektronik teknolojisi b. Bilgisayar teknolojisi c. Uzay teknolojisi d. Silah teknolojisi e. Biyoteknoloji 6. Aşağıdakilerden hangisi Einstein Teorisinin günlük hayatımıza yansımasına örnek gösterilebilir? a. Zaman ve mekân algılarımız değişmiştir. b. Atomun parçalanamayacağı sonucuna varılmıştır. c. Enerjiyi yaratmak mümkün değildir. d. Hız ve kütle birbiriyle ilintili değildir. e. Şiddet sınırlıdır. 7. Sanat akımları ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Dada hareketi, geçmişin sanat anlayışlarına karşı çıkar. b. Sürrealizm, Freud’un etkisiyle bilinç ve bilinçaltını birleştirmeye yeltenir. c. Sürrealizm, geometrik üç boyutlu anlayışı benimser. d. Picasso, kübizmin kurucularındandır. e. Soyut sanat, biçim ve forma önem verir, figüratif anlayışı benimsemez. 8. Varoluşçulukta aşağıdakilerden hangisi ön plandadır? a. Özgürlük ve sorumluluk b. Dilin bir biçim olması c. Sanatın dile benzemesi d. Sanatın toplum için yapılması e. Bilinçaltı bastırılmış arzular deposu olması 9. Aşağıdaki Türk bestecilerden hangisi Cumhuriyet Dönemi Türk Beşleri arasında yer almaz? a. Cemal Reşit Rey b. Adnan Saygun c. Ferid Alnar d. Necil Kazım Aksel e. Muhsin Ertuğrul 10. Opera sanatı ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. Ses sanatıyla müzikal ve teatral formu birleştirir. b. Edebi eserler sergilendiği için edebiyatla ilgisi vardır. c. Opera orkestra eşliğinde sunulur. d. Sahne dekoru ve kostüm çalışması operada yer almaz. e. Opera eserleri sahnelenmek amacıyla yazılmıştır. 9. Ünite - Yirminci Yüzyıl: Savaşlar ve Değişimler Yüzyılı 237 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. e Yanıtınız yanlış ise “Savaşlar ve Yenilikler Yüzyılı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. a Yanıtınız yanlış ise “Yeni İdeolojiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. d Yanıtınız yanlış ise “Bağımsızlık Savaşları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. e Yanıtınız yanlış ise “Mustafa Kemal Hareketi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. d Yanıtınız yanlış ise “Bilimsel Devrimler ve Toplumsal Hayatta Değişim” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. a Yanıtınız yanlış ise “Bilimsel Devrimler ve Toplumsal Hayatta Değişim” konularını yeniden gözden geçiriniz. 7. c Yanıtınız yanlış ise “Sanat, Kültür, Edebiyat” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. a Yanıtınız yanlış ise “Düşüncelerin Evrimi: Varoluşçuluktan Yapısalcılığa” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. e Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’de Cumhuriyet Dönemi Kültür Sanat Bilim ve Edebiyat” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. d Yanıtınız yanlış ise “Sıra Sizde 4” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1 Atom bombası 140 bin kişinin hayatına mal olmuş; radyasyon yayarak insanların yıllarca ölümcül hastalıklara (kanser, lösemi) tutulmasına neden olmuş; saçtığı ışınlar gözde retina tabakasının yanmasına yani kısmen ve tam körlüğe neden olmuş ama aynı zamanda sonraki kuşaklarda genetik anomalilere neden olmuştur; ozon tabakasına zarar vererek iklimsel koşulları olumsuz etkilemiş; kentleri geniş bir alanda enkaza dönüştürmekle kalmamış bitki örtüsünü ve hayvan neslini de etkilemiştir. Sıra Sizde 2 Frankfurt Okulunun ortaya attığı kültür endüstrisi kavramı, kültür ürünlerinin (sinema, müzik, kitap basım ve yayını) kitlesel dolaşıma açılan bir metaya dönüşmesiyle kültürün endüstri olması şeklinde düşünülmelidir. Buna göre, kültür endüstrisi, gündelik politikalar güderek geniş kitlelere ulaşmayı hedefler. Bazı popüler müzik türleri, bir dönem arabesk müzik gibi metaya dönüştürmüştür. Sıra Sizde 3 Halkla ilişkiler (İngilizcede “public relations” ya da evrensel kısaltmasıyla PR) bir iletişim sanatıdır ve karşılıklı iletişime ve geri bildirime (feed-back) dayalı bir model üzerine kuruludur. Bir pazarlama alanı değildir, daha çok her konuda inandırıcı olmayı ve ikna etmeyi hedefler; söz sanatlarını (retorik) ve görsel dili kullanma becerisi, imaj yaratma ve etkileme, inisiyatif alma, yaratıcılık bu alanda çalışacak kişilerde aranılan özelliklerdir. Sıra Sizde 4 İtalyancada “eser” anlamına gelen opera, ses sanatıyla müzikal ve teatral formu barındıran bir sahne sanatıdır. Operada müzik önceliklidir ama bu müzik sahne için yazılmıştır. Bir opera eserinde, libretto yani eserin edebi metni, (Örneğin Hürrem Sultan) rejisi, sahne dekoru çalışması önemli olup orkestra eşliğinde sunulur. Opera sanatı, müziği, drama (tiyatro, vb.) sanatını edebiyatı, dekoru, makyaj ve kostümü, mimariyi, içermesi ve kullanması yönüyle bütüncül (total) bir sanattır. Yararlanılan Kaynaklar And Metin, (2009), Türk Tiyatro Tarihi, Başlangıcından 1983’e, İletişim Yayınevi. Antmen Ahu, (2008), Yirminci Yüzyıl Batı Sanatında Akımlar, Sel Yayıncılık. Delacampagne Christian, (2010), 20. Yüzyıl Felsefe Tarihi, İş Bankası Kültür Yayınları. Eagleton Terry, (2011), Postmodernizmin Yanılsamaları, Ayrıntı Yayınları. Güvenç, Bozkurt (2010) Türk Kimliği, Kültür Tarihinin Kaynakları, Boyut, İstanbul. Hobsbawn, Eric.J., (2011), Kısa 20.Yüzyıl, 1914-1991 Aşırılıklar Çağı, Everest yayınları. Say Ahmet, (1995), Müzik Tarihi, Müzik Ansiklopedisi Yayınları. Ortak Yazarlı, Derleme, Kadınların Tarihi, 5 Cilt Ortak Yazarlı, Histoire de l’Humanité, veya History of Humanity, UNESCO / EDICEF Yayınları, (7. Cilt, 1789-1914) İngilizce Fransızca ve Rusça dillerinde yayınlanmış eser). (Volume VII The Twentieth Century). Taylor Charles, (2011), Modernliğin Sıkıntıları, Ayrıntı Yayınları. 10 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; 21. yüzyıl kültürünü oluşturan unsurları tanımlayabilecek, Kültürel yaşamın 21. yüzyılda nasıl bir değişim geçirdiğini açıklayabilecek, Dijital ileri teknolojilerin insanları ve toplumu nasıl etkilediğini açıklayabilecek, Sanat, siyaset, bilim, teknoloji ve bilişim olgularını karşılaştırabilecek, Toplumsal yaşamı belirleyen kültürel unsurları saptayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • 21. Yüzyıl • Küreselleşme • Bilgi Teknolojileri • Küresel Sorunlar • Dijital Teknoloji • Postmodernizm • Plastik Sanatlar • Görsel Sanatlar • Sinema İçindekiler      Kültür Tarihi Yirmi Birinci Yüzyıla Doğru: Küreselleşme ve Dijital Çağ • YENİ BİR DÜNYA DÜZENİNE DOĞRU • YENİ SAVAŞLAR, TERÖRİZM VE AYRIMCILIK • KÜRESELLEŞME, KÜRESEL KÜLTÜR, YENİ YAŞAM TARZLARI • YENİ BİLİMLER, YENİ TEKNOLOJİLER, YENİ İLETİŞİM TARZLARI • 1980 SONRASINDA KÜLTÜR VE SANAT • 21. YÜZYILA DOĞRU TÜRKİYE KÜLTÜR TARİHİ YENİ BİR DÜNYA DÜZENİNE DOĞRU 21. yüzyılı tanımlayacak özelliği ortaya koymak ve sınırlarını belirlemek oldukça zor ve karmaşıktır. Bunun birinci nedeni henüz geride bıraktığımız bir yüzyıl olarak 20. yüzyılın tüm kazanım ve birikimleriyle iç içe geçmiş olması, ikinci nedeni ise bu yüzyılın cok küçük bir bölümünü yaşamış olmamızdır. Ancak buna karşın 1980’lerden sonra dünyada meydana gelen büyük değişimler, dönüşümler bize nereye doğru gittiğimizi çok yeterli olmasa da göstermekte, en azından gözlemlerde bulunmamıza yaramakta ve 21. yüzyıla dair veriyi de içinde tutmaktadır. Bu nedenle, son 30 yıllık zaman dilimi, doğru bir yön bulabilmemiz açısından çok önemli görülmektedir. Bu anlamda son 30 yılın en belirleyici faktörlerinden birisi kuşku yok ki Soğuk Savaş’ın sona ermesidir. Yaklaşık 40 yıl devam eden bu sürecin yaratmış olduğu gerginlik, nükleer tehdit, sosyalist ve kapitalist kamplaşma, dünyayı önemli derecede etkilemiştir. 80’li yıllardan itibaren SSCB ve Doğu Bloğu ülkelerinin geçmişten gelen ekonomik refah, özgürlük ve teknoloji sorunlarının çözümünde yeterince gelişmeler kaydedememesi, üstelik SSCB’nin bunlara eklenen başarısız bir Afganistan deneyimi, sonuçta SSCB’yi zor bir duruma sokmuştu. Bu zor koşullarda (1985) iktidara gelen Mihail Gorbacov, Glasnost (açıklık-şeffaflık) ve Perestroika (yeniden yapılandırma) politikalarıyla hızlı bir reform sürecini başlatır. Ancak Gorbacov’un bu politikaları, karmasıklaşan ve geçmişin ağır yükünü taşıyan sorunların üstesinden gelemez. 1989’a gelindiğinde Doğu Avrupa’da komünist iktidarlar ardı ardına yıkılır. Eski Halk Cumhuriyetleri çoğul demokratik seçim sistemini benimserler. Yine aynı yıl, Demokratik Almanya Cumhuriyeti, Doğu Alman vatandaşlarının yoğun tepkisi ve yurt dışına göçü karşısında, Berlin Duvarı’nın 28 yıllık tarihine son verilerek yıkılması Dünya Tarihinde yeni bir dönemin, hatta yeni bir yüzyılın başlangıcı olarak görülür. Berlin Duvarı, inşa edildiğinden beri, aynı kentin insanları arasına konulmuş gerçek bir sınır ve engelin sembolü olmuştu. Batıya geçmek isteyen çok sayıda insan canından olmuş ya da cezaevine atılmıştı. Duvar, acılı ayrılıkların duvarıydı. Bu nedenle de yıkılması gerçek bir özgürlük sembolüne dönüştürüldü. Bugün de özgürlüğe olan bağlılığı unutmamak ve bu inancı diri tutmak için kutlamalar yapılmakta, yaşanan önemli bir olay olarak hafızalarda yaşatılmaktadır. Yirmi Birinci Yüzyıla Doğru: Küreselleşme ve Dijital Çağ 240 Kültür Tarihi Berlin Duvarı’nın üzerinden bir kaç yıl geçmeden Sovyet politikalarının ve ekonomisinin toparlanması zor bir çöküşle karşı karşıya kalması ve akabinde Doğu ve Batı Almanya’nın birleşerek tek Almanya’yı oluşturması, Sovyetleri kontrolü sağlanamayan zor bir sürece sokmuştu. Üstüne üstlük Baltık ülkeleri de bunları örnek alarak bağımsızlık mücadelesine başlamışlardı. 1991’in sonuna gelindiğinde ise, Sovyetler Birliği’nin tüm cumhuriyetleri bağımsızlıklarını ilan etmiş ve Sovyetler Birliği artık yok olmuştur. Bir başka değişimi, Avrupa Topluluğu için söylemek de olasıdır. Topluluk, Soğuk Savaşın sona ermesiyle Avrupa Birliği şeklinde çokuluslu oluşuma gider, 1985’te Schengen Antlaşması’yla üye ülkeler arasında sınırlar kalkar, bir yıl sonra Avrupa bayrağı kullanılmaya başlanır ve 2002’de de 12 üye ülke ortak para birimi olarak Avro’ya geçer. Üye sayısı, 1990 sonrası eski Doğu Bloğundan doğan ülkelerin de kabul edilmesiyle 27’ye ulaşmıştır. Sovyetler Birliği ve Doğu Bloğunun dağılması kuşku yok ki Amerika Birleşik Devletleri’nin 90’lı yıllarda süper-güç olmasını sağlamıştı. ABD, bu yıllarda ekonomik ve teknolojik gelişmede açık ara bir prestij sağladığı için, yeni-liberal kapitalist ekonominin dünyada yerleşmesinde rol oynamaya başladı. Ancak buna karşın Rusya, Yeltzin döneminden beri boğuştuğu derin ekonomik kriz, 1999’da Vladimir Putin’in başkanlığa getirilmesiyle düzelme sürecine girecektir. ABD’nin konumu tek kutuplu bir dünya görüntüsü verse de, bugün, Rusya, Çin, Hindistan, AB ve Japonya gibi güçlü aktörlerin varlığı, çok kutuplu, çoğulcu bir dünya düzeni izlenimi vermektedir. Fotoğraf 10.1 Berlin Duvarı, 1989. Varşova Paktı’nın 1991’de lağvedilmesiyle de, NATO, 90’lı yıllardan itibaren yeni işlevler yüklenir. Bu yıllarda Rusya’nın gayrisafi milli hasılası yüzde 40 azalmış, enflasyon yüzde 2.500’lere çıkmıştır. 10. Ünite - Yirmi Birinci Yüzyıla Doğru: Küreselleşme ve Dijital Çağ 241 YENİ SAVAŞLAR, TERÖRİZM VE AYRIMCILIK Soğuk Savaş sonrası dönem hem örneği görülmemiş savaşlara hem de ırk ayrımı ya da ayrımcılık politikalarına sahne oldu. Irak, Yugoslavya, Afganistan, Filistin ve Ruanda’da da yaşananlar Yeni Dünya Düzeninin yeni olmayan gerçekleridir. Soğuk Savaş sonrasının ilk çatışması ABD’nin 1990’da Irak’a müdahale etmesiyle gerçekleşti. Irak’ın Küveyt üzerinde hak iddia etmesini ve işgalini gerekçe gösteren ABD ve çok uluslu koalisyon, 27 Eylül 1991’de ‘Çöl Fırtınası’ harekatını başlattı. Bu harekat boyunca 120.000 sortiyle, 84.000 ton barut, 7.400 smart bombası, kullanılarak Irak Küveyt’ten çıkarıldı. Dünya televizyonlarından naklen yayınlanan bu savaşta, gece uçan uçaklar ve bombalamalar ışık saçıyormuş gibi büyük patlama sesleriyle ilk kez canlı olarak izlendi. Baudrillard bu savaş için “Hepimiz televizyonların karşısında sanal bir savaş izledik. Körfez Savaşı bize, televizyonlar üstünden, bütün anlamından soyutlanmış olarak taşınıyordu. Acısı, tozu, dumanı yoktu. İzlenen, eğlencelik bir şeydi” diyerek bu savaşın kendi gerçekliğinden sıyrılarak bir seyre dönüştürüldüğünü, hatta bu anlamda savaşın olmadığını söyleyerek paradoksal bir tespitte bulunmuştu. 2003’te gerçekleşen İkinci Körfez Savaşında ise, Irak, birincisinde olduğu kadar şanslı değildi. Çünkü bu savaş sonrasında, Irak parçalanmış; bir milyon sivil vatandaşını kaybetmiş; ülkedeki her şey ABD’nin kontrolüne geçmiş; yaklaşık nufusun %16’sı da yer değiştirmiş ve bugüne kadar devam eden travmalarıyla şiddet ve terör, işkence ve acımasızca yaşanan ölümlerin merkezi haline gelmişti. Savaşın nedeni sonradan kanıtlanamayan kimyasal silahların varlığı gibi gösterilse de bir petrol savaşı olduğu bilinmektedir. Savaşın baş sorumlusu Irak Devlet Başkanı, canlı televizyon kameraları önünde yakalanır ve 2006’da idam edilir. ABD, 2009 yılına kadar Irak’ta askeri kontrolü elinde tutar. Ortadoğu’da sorun sadece Irak değildi elbette. İsrail-Flistin sorunu, kronik ve çözümsüz sorunların başında gelmektedir. Bölgenin üç büyük din için kutsal sayılması; İsrail’in politikası gibi birçok nedenlerden dolayı, bitimsiz ve çözümsüz bir sorun olarak bugüne kadar devam etmektedir. 90’lı yıllarda Filistin lideri Yaser Arafat’ın barış girişimleri, 2000’de Camp David Antlaşması çözüm için umut verse de İsrail’in Gazze politikası, terör olayları, İkinci İnfida gibi sorunlar daha da çözümsüzleştirmektedir. 2006’da bir aydan fazla süren İsrail Lübnan Savaşı, Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi kararıyla sona erse de 1.000’in üzerinde sivil Lübnan’lının öldürülmesine ve İsrail’in uluslararası ortamda sert eleştirilere maruz kalmasına neden olmuştur. Diğer yandan, Yugoslavya’da yaşanan savaş, bunların en şiddetlisi ve en acımasızı olmuştur. Slovenya, Hırvatistan ve Makedonya, 1991’de bağımsızlığını ilan ederek Yugoslavya’dan ayrılır. Bosnalı Sırplar, Bosna topraklarının büyük kısmını ele geçirerek, Bosna Hersek Sırp Cumhuriyetini ilan ederler. Öte taraftan Hırvatlar da geri kalan toprakların yarısına varan bölümüne el koyarlar. Ülke nüfusunun yüzde kırkını oluşturan müslümanlara da ülke toprağının ancak yüzde on beşi kadar kalır, kaldı ki topraklarını savunmak için son derece zayıftırlar. Bosnalı Sırplar bunu fırsat bilerek etnik temizliğe girişir ve 1995 yılına kadar binlerce müslüman acımasız yöntemlerle öldürülür. Çok sayıda insan toplama kamplarına alınır; insani olmayan her tür muamele ve işkenceye maruz kalırlar; birçoğu da öldürülür, kadınlar tecavüze uğrar; birçok insan da ülkesinden kaçar. Kosova ile Sırplar arasındaki çatışmaları da dikkate aldığımızda, bölgedeki savaş bitmez; olayların baş aktörü olarak bilinen Sırp lider Slobadan Milosevic, Uluslararası Lahey Mahkemesinde yargılanır ama yara derin ve unutulmazdır; yine de Yugoslavya haritası yeniden çizilmiş olur. 242 Kültür Tarihi Birleşmiş Milletler Türkiye boyutu için http://www.un.org.tr/ adresinde araştırabilirsiniz. Fotoğraf 10.2 Birleşmiş Milletler Binası, New York BİRLEŞMİŞ MİLLETLER: 1944 yılında kurulan Birleşmiş Milletler (BM) uluslararası barış ve güvenliğin korunmasından sorumludur. Bütün üye ülkelerin katılımıyla Genel Kurul oluşur. Bünyesindeki en önemli Konsey olan Güvenlik Konseyi, beş daimi üyesi (her kararı veto etme hakları vardır) olan ABD, Çin, Fransa, İngiltere ve Rusya ve on geçiçi üyeden (Genel Kurulda seçimle ve coğrafi denge gözetilerek) oluşur. Güvenlik Konseyi kararları üyeler için bağlayıcıdır ve BM, gerektiğinde ilgili maddelerin verdiği yetkiyle BM silah gücü kullanabilir. BM’in Ekonomik ve Sosyal Konseyi ise İnsan Hakları, Uyuşturucu Maddeler, Sosyal Kalkınma, Nüfus ve Kalkınma, Kadın, İstatistik, Suç Önleme ve Adli Yargı, Sürdürülebilir Kalkınma, Bilim ve Teknoloji gibi alanlarda öncelikleri belirleyen, çalışmalar planlayan Komisyonlardan oluşur. Bu komisyonlar şu alanlarda önemli kararlar alınmasının çalışmalarını yapmışlardır: BM, insan hakları ihlalleriyle (azınlıkların korunması, ayrımcılığın önlenmesi gibi) ilgili olarak İnsan Hakları Hukuku oluşturulması yolunda önemli yol almıştır. 1966’da medeni, siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel haklara ilişkin yayınlanan Bildirge birçok hükmü, devletler açısından bağlayıcı hale getirmiştir. İnsan hakları konusunda birçok uluslararası antlaşma hazırlanarak onaylanmış ve uygulamaya konulmuştur. Bunlar arasında Güney Afrika’da yıllarca süren ırk ayrımı politikası olan apartheid rejimine son verilmesi, eski Yugoslavya’da, Ruanda’da işlenen insanlığa karşı suçların cezalandırılması ve bu amaçla Uluslararası Savaş Suçları Mahkemelerinin kurulması sayılabilir. 10. Ünite - Yirmi Birinci Yüzyıla Doğru: Küreselleşme ve Dijital Çağ 243 BM bünyesinde bir başka önemli kuruluş Lahey’de faaliyet gösteren Uluslararası Adalet Divanı’dır. Genel Kurul ve Güvenlik Konseyi tarafından değişik ülkelerden seçilen on dört yargıçtan oluşan bu Divan, devletlerarası uyuşmazlıklar konusunda; uluslararası hukuka göre çalışmakta, Divan’ın yetkisini kabul eden üye ülkeler alınan kararlara uymakla yükümlüdür. BM’e bağlı kuruluşlar arasında Dünya Gıda Örgütü, Uluslararası Atom Enerjisi, Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO), Uluslararası Telekomünikasyon Birliği (ITU), BM Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO), BM Çocuklara Yardım Fonu (UNICEF), Dünya Sağlık Örgütü (WHO) gibi kuruluşlar vardır. BM küresel bir işbirliğiyle çözümlenebilecek olan uluslararası terörizmle (bombalama, uçak kaçırma, rehin alma, vb.) mücadele için 1997’de Teröre ve Bombalama Eylemlerine Karşı Uluslararası Sözleşme’yi kabul etmiş ve bunu izleyen süreçlerde somut eylem planlarıyla bağlayıcı kararlar almıştır. BM, devletlerarası bir kuruluş olsa da sivil toplum kuruluşlarıyla (STK) sendikalar, özel sektör, araştırma ve eğitim ve meslek kuruluşlarıyla işbirliğine giderek Ekonomik ve Sosyal Konsey bünyesinde 1500’ü aşkın STK’ya danışmanlık statüsü vermiştir. Bütün bu süreçlerde BM Genel Sekreterinin BM’e bağlı organların ortaya koyduğu program ve politikaları uygulama; uluslararası barış ve güvenliğin bozulması durumunda raporlar hazırlayıp Güvenlik Konseyine sunma gibi görevleri vardır. Fotoğraf 10.3 11 Eylül Saldırısı, 2011. 244 Kültür Tarihi 2000’li yıllar ABD için karamsar yıllardır. 11 Eylül 2001’de, stratejik askeri savunma bakanlığı binalarından olan Pentagon ve Dünya Ticaret Merkezine saldırı düzenlenerek, ikiz kuleler olarak bilinen binalar, örneği görülmemiş terörist yöntemle yerle bir edilir. Bu saldırı sadece savaşı ve çatışmayı ABD’ye getirmekle kalmamış aynı zamanda, süper güç misyonu yüklenen ABD’nin prestijini de sarsmış, Batı ve İslam karşıtlığı üzerine kurulan Medeniyetler Çatışmasını yeniden dünya gündemine getirmiştir. İnsanlığın eski çağlardan beri önemli bir sorunu olan kimlik ve kültürleri ötekileştirme sorunu yeni milenyumda da sürer. 2005 yılında, Paris banliyösündeki olaylarda, Fransa’ya göç eden göçmenlerin ikinci ve üçüncü kuşak gençleri, “tam ve eşit vatandaşlık” haklarından mahrum edilerek “ikincileştirildiklerini” savlayarak şiddet içerikli çeşitli olaylar çıkarırlar. Şiddetin aldığı boyut benzersizdir, Lübnan asıllı Fransız yazar Amin Maalouf, bu olayı daha başka bir perspektiften bakarak ‘siyasi boşvermişlik’ olarak yorumlamıştır. Batı kültüründe eskiden var olan bu ötekişeştirici realiteye, o topraklarda var olan ama kendisine yer bulamayan kitleler tarafından tepki gösterileceği artık açıklık kazanır. Yüzyılın bir diğer önemli siyasal sorunu temel insanlık hakları konusunda ayırımcılık yapılması ve bu uğurda kıyımlar işlenmesidir. Irkçılık siyasetiyle yönetilen Apartayd rejimi Güney Afrika’da, zenciler yıllar boyunca ayırımcılığa karşı pasif direnişler sergilerler. 1990’da Siyah Hareketin lideri Nelson Mandela’nın serbest kalmasıyla süreç hızlanır ve ırksal gruplara göre sınıflandırılmalar (beyaz, siyah, Hintli, renkli/sarı ırk) son bulur, (1994). Irk ayırımcılığı temelli sınıflandırmalar yasal olarak son bulur ama ırk kökenli çatışmalar devam eder. Bunların en acımasızı kuşku yok ki, Ruanda’da yaşanmıştır. Hutu’lar ile Tutsi’ler arasında 1994’te yaşanan katliamda radikal Hutu’lar ve Hutu milisleri, 800 bin Tutsi’yi (ayrıca ılımlı Hutu’lar da) yüz gün gibi kısa bir sürede, hunharca katleder. Benzer bir kıyım Sudan’ın Darfur bölgesinde de Araplarla Arap olmayan müslümanlar arasında yaşanır. Buradaki insanlık dramında otuz binin üzerinde insanın katledildiği sanılmaktadır. KÜRESELLEŞME, KÜRESEL KÜLTÜR, YENİ YAŞAM TARZLARI Küreselleşme, son dönemleri tanımlayan ve değişimi ifade eden en önemli ve en tartışmalı kavramlardan birisidir. Birbiriyle bağlantılı çok farklı konuları içermesi (dünya ekonomisi ve güçlü aktörleri), belirleyici faktörlerinin çok fazla olması (ileri teknolojiler), olumlu ve olumsuz birçok sonucunun olması (enformasyon sisteminin, iletişimin gerçek zamanlı evrenselleşmesi ama aynı zamanda yerel kültürlerin yok olma tehlikesi), onu tanımlamayı ve sınırlandırmayı zorlaştırmaktadır. Edindiğimiz bakış açısına göre düşüncelerimiz ve tanımlamalarımız değişebilmektedir. Kimilerine göre kapitalizmin koşulsuz iktidarını temsil ederken, kimilerine göre, melezleşmeyi, evrenselleşmeyi, kimilerine göre ise homojenleşmeyi, birbirinin prototipi olmayı temsil etmektedir. Ancak yine de olup bitenlere baktığımızda, ticaretin, sermayenin, kültürün, teknolojinin, bilginin ve neredeyse her şeyin yerküredeki hareketliliği, ulaşılabilirliği; sosyal, ekonomik, kültürel, teknolojik, politik, ekolojik ve benzeri birçok alanda global bütünleşme ve dayanışma anlamına geldiği söylenebilir. Küreselleşme, dünyanın mekânsal olarak küçülmesi, Marshall McLuhan’ın deyişiyle küresel köy’e dönüşmesidir. McLuhan’ın “Global Köy, 21. Yüzyılda Yeryüzü Yaşamında ve Medyada Meydana Gelecek Dönüşümler (Çeviri: B. Ö. Düzgören), Scala, İstanbul, 2001) adlı kitabından yararlanabilirsiniz. 10. Ünite - Yirmi Birinci Yüzyıla Doğru: Küreselleşme ve Dijital Çağ 245 Küreselleşme, olayların iç içe geçtiği, ilgisizmiş gibi görünen birçok şeyin birbirini etkilediği ve birbiriyle ilişkili hale geldiği, birbirini etkileyen ve birbirinden bağımsız düşünülmeyecek zincirleme bir dizi karmaşık süreci içermektedir. Bu durum doğal olarak iktidarları, sanayicileri, ekonomi politikalarını, emek sermaye ilişkilerini ve her tür kültürel olguyu etkileyerek yeniden biçimlendirmektedir. O nedenle de bu olguyu, birçok alandaki gelişmişliğin ve doygunluğun bizi getirdiği zorunlu bir sonuç olarak düşünmek gerekir. Tarihte geçmişten küreselleşme örnekleri verilebilir mi? Ayrıca unutmamak gerekir ki, içinde bulunduğumuz küreselleşme sürecinde ulus-devlet kavramı tartışılmaya; ekonomik, etnik ve dinsel kökenli savaşlar çıkmaya, üçüncü dünya ülkeleri ciddi ekonomik güçlükler içinde yaşamaya, ama diğer yandan da, kapitalizmin gücü artmaya devam ettiği gibi kendi içinde ciddi sorunlar yaşamaya da devam ediyor. Bütün bunlar, yerküremizde birliğe dayalı ortaklıkları, siyasette güç stratejilerini, kültürel alanda ise yeni sosyal olguların ortaya çıkmasını sağlamaktadır. Küreselleşme, ulusötesi hareketliliği, uluslararası ilişkileri ve bağımlılıkları artırmıştır. 1980’li yıllardan sonra ülkelerdeki yabancı yatırımlarda artışlar görülmüştür. Bu durum uluslararası alanda ekonomik bütünleşmede önemli bir canlanma meydana getirmekle birlikte, çokuluslu şirketlerin birçok ülkede aynı anda etki alanının büyümesine yol açmıştır. Çokuluslu kuruluşların ekonomik gücü ya da izledikleri finans politikaları, birçok alanda belirleyici otorite konumuna gelebilmekte, yaptırımlar oluşturabilmektedir. Diğer yandan herhangi bir ülkede görülen ani finans dalgalanmaları (örneğin küresel sorun olarak, petrol fiyatlarının artması ya da Japon Yen’inin düşmesi-yükselmesi gibi) beklenilmedik yerlerde beklenilmedik ekonomik krizlere neden olabilmektedir. Ayrıca, ülke ekonomilerinin, hammadde, teknolojik altyapı, pazar olanakları ve finans merkezleriyle ilişkileri açısından bakıldığında, son derece karmaşık ve çok yönlü bir ilişki ağıyla birbirine bağımlı oldukları dikkat çekmektedir. Dolayısıyla küresel çağda, ortaya çıkacak bir ekonomik kriz, birçok ekonomiyi beklenilmedik tarzda altüst etmekte, tüm dünya insanlarının yaşamını etkilemektedir. (Bu anlamda, 2008 ekonomik krizi küresel nitelikli bir krizdir, özellikle taşınmaz mallar sektöründe ani iflaslar yaşanmış, bankalar iflas etmiş, enflasyon yükselmiş, çalışanların gelirlerinde düşüşler gerçekleşmiştir). KÜRESELLEŞME: Globalisation terimi ise 1960 yıllarında ilk kez modernizasyon sürecinin bir parçası olarak, Doğu Bloğuna rağmen dünyanın somut bir biçimde tek bir bütün olarak yapılaşması süreci anlamında kullanılıyordu. Doğu Bloğunun yıkılmasından sonra, küreselleşme, bütün dünyayı kuşatan çok geniş kapsamlı bir enformasyon sisteminin varlığı ve etkisi, kitlesel tüketim modellerinin tüm dünyayı sarmalaması, kozmopolit yaşam tarzlarının gelişimi ve uluslararası spor, sanat, fuar etkinlikleri, dünya turizminin yayılması, ulus devletlerin egemenliğinin zayıflaması, bütün bir gezegeni tehdit eden ekolojik krizin farkına varılması, sınır tanımayan ekonomik ve ticari etkileşimin hızlanması, Birleşmiş Milletler (BM), Avrupa Birliği (AB), Uluslararası Para Fonu (IMF), Dünya Ticaret Örgütü (WTO), vb. teşkilat ve örgütlerin tüm dünyayı etkileyen siyasal sistemleri ve tutumları, kültürler arasındaki karşılıklı ilişkilerin bütün dünyayı sarmalayan boyutlara varması olarak tanımlanır. O halde küreselleşme, ekonomik, teknoloji ve kültür alanında da cereyan etmektedir ve haliyle bir ideoloji gibi görülmesi, karşı durulması doğaldır. 1 246 Kültür Tarihi Küreselleşme, yaşamın birçok alanında etkisini göstermekte ve yaygınlık kazanmakta ve haliyle kendine özgü bir kültürün de oluşumuna kaynaklık etmektedir. Örneğin, aldıkları büyük göçlerle megapollere dönüşen kentler vardır ve bu kentler küresel tüketimin yeni ortamıdırlar, kitlelerin arzuladığı yerlerdir. Çalışma hayatından günlük hayatın gerekliliklerine, modadan eğlenceye kadar birçok alanda büyük kentler, metropoller küresel etki altındadır. Bu şekilde yeni alışkanlıklar edinilmekte, yaşam tarzları değişmektedir. Fast-food, lüks tüketim yer yer tutku nesnesi olurlar. Küçük büyük birçok kentte açılan Alışveriş Merkezleri (AVM), giyimden gıdaya, beyaz eşyadan elektronik ve dijital aletlere dek tüm ihtiyaçlara cevap verebilir niteliktedirler ve her kesimden insanın uğrak yeridirler. AVM’ler, adeta küresel ekonominin, çokuluslu şirketlerin estetik, hijiyen, müşteriyi kutsama gibi çekici yaklaşımlarla paketlenmiş; cezbedici reklam kampanyalarıyla ekranlara taşınmış dev vitrini olma işlevini üstlenmişlerdir. Bu mekanlar, mağazalarıyla, atraksiyon merkezleriyle, dinlenme mekanlarıyla yeni bir kültür oluşturmuştur ve bu kültür daha çok tüketime yöneliktir. Bu kültür içinde bireyin konumu ilginçtir: Bir taraftan seçimini ekonomik olanakları elverdiğince özgürce yapabilecektir, diğer taraftan da her tür iletişim araçlarıyla ikna bombardımanı altında tutulacaktır. Reklamlarda sunulan “kolay ve mutlu hayat imajı” en yaygın ikna yöntemlerindendir. Bu şekilde lider markalar ve gruplar kutsanır tarzda var olacaklar; yer yer çılgınlık da içeren moda, küresel yurttaşlar tarafından izlenecektir. Gelişen estetik cerrahi bedenlere müdahale ederek, “insanın görünümünü değiştirerek bir “moda” özelliği kazanacaktır. Bütün bu “özgürlüklerin” yaşanabileceği tek mekan metropollerdir. Metropoller, her tür isteğin, arzunun sınırlarının kalktığı, fantezi ve düşlerin özgürce ve sınırsızca yaşanabildiği ortamlardır artık. Küresel politikalar aynı zamanda kendi karşıtlarını da beraberinde getirmiştir. Anti-küreselci (küresellik karşıtı) eylemler olarak bilinen bu hareketlere 1999 yılında Seattle’daki Dünya Ticaret Örgütünün toplantısında, dünyanın metalaştırılmasına karşı yapılan protestolar ve Üçüncü Dünya ülkelerinin borçlarının iptal edilmesini talep eden kampanyalar örnek gösterilebilir. Eylemler daha sonra başka kentlerde de devam etmiştir. Büyük küresel aktörler olarak görülen Dünya Ticaret Örgütü, Uluslararası Para Fonu ve Dünya Bankası gibi kuruluşlar, Körfez savaşı başta olmak üzere birçok önemli olay, kitlesel katılımlarla protesto edilmiş ve geniş yankılar uyandırmıştır. 2001’de Cenova’daki G8 zirvesini protesto için 300 bin kişi, aynı yıl Londra’da düzenlenen savaş karşıtı eyleme aynı sayıda kişi katılmıştır. KÜRESEL AKTÖRLER: 1944’de kurulan Uluslararası Para Fonu, (International Monetary Fund yani IMF) bütün Birleşmiş Milletler üye devletlerinin katılmak durumunda olduğu, (Kuzey Kore, Küba, vb. birkaç devlet hariç), doğrudan küresel finans düzenini takip eden, dünya borsaları, döviz ve ödemeler konusunda düzenlemeler yapan bir kuruluştur. IMF, ekonomik sorun ve kriz yaşayan ülkelere, yan kuruluşu gibi çalışan Dünya Bankası aracılığıyla belli bir vadeyle (5 yılı geçmeyen) krediler vermekte ve kredinin nasıl kullanılacağını belirleyerek aralıklarla denetlemekte ve gerektiğinde kredileri serbest bırakmamaktadır. Fon’un üst kurulu Guvernörler Heyetinde her üye ülke, fona iştirak hissesiyle orantılı olan bir oy sayısına sahiptir. Haliyle, ABD en fazla sermayeyle iştirak ettiği için en fazla oy hakkına sahip bulunmaktadır. 10. Ünite - Yirmi Birinci Yüzyıla Doğru: Küreselleşme ve Dijital Çağ 247 Gezegenimizin Temel Sorunları: Küresel Isınma, Enerji, Doğal Afetler Kuşku yok ki Gezegenimiz varoluşundan bu yana sürekli bir değişim içindedir. İleri sanayileşme, ileri teknoloji, tüketim ekonomileri, enerji politikaları ve stratejileri dünyanın doğal yapısını değiştirmeye başlamıştır. Çevre, hava, su kirliliğinin artması, ozon tabakasının delinmesi, atıkların neredeyse çözülemez bir soruna dönüşmesi gezegenimizin doğal yapısını değiştirmiştir. Küresel ısınma ve buna bağlı olarak eriyen buzullar, iklim değişiklikleri, büyük fırtınalar ve tusunamiler artık gezegenimizi tehdit eder duruma gelmiştir. Atmosfere salınan gazların yarattığı sera etkisiyle oluşan ısı artışı olarak bilinen küresel ısınmanın gitgide insan yaşamını daha olumsuz etkileyeceği bilinmektedir. Örneğin dünyanın bazı bölgelerinde kasırgalar, seller ve taşkınlar yaşanırken, bazı bölgelerde, kuraklıklar ve çölleşme meydana gelmekte; kışlar sıcak geçmekte, ilkbahar erken sonbahar geç gelmekte, bu da doğadaki bitkilerin ve canlıların yapılarını ve verimliliğini doğrudan etkilemektedir. Bu değişikliğe uyum sağlayamayan bitki ve hayvan türleri ya azalmakta ya da yok olmaktadır. Bilim adamlarının tespitlerine göre, Kuzey Yarım Kürede 1960’dan bu yana kar yağışında %10 azalma olmuş; 20. yy. boyunca denizlerin su seviyesinde 10 ile 25 cm arasında yükselme meydana gelmiş; ayrıca yine 1960 yılından bu yana sıcaklığın ortalama 0.5 ile 0.8 arasında artış gösterdiği ve önlem alınmadığı takdirde yaşadığımız yüzyılın sonunda bu artışın 2 dereceyi bulacağı belirtilmektedir. Bütün bunlar, doğanın dengesini bozduğu gibi, doğrudan veya dolaylı olarak insan hayatını tehdit etmektedir. İnsanlarda yeni hastalıklar oluşturmaktadır. Yerküremizde son yıllarda belirginleşen ve kontrol edilemez izlenimi veren tüketme alışkanlıkları sonucunda doğal yaşam onarılmaz şekilde tahrip olmakta ve çevre sorunları önüne geçilemez tarzda büyümektedir. Tüketim, çılgınlık noktasına taşınmaktadır. İhtiyaç hissedilen veya edilmeyen her şeye kolay ulaşılabilirlik, reklam kampanyaları, lüks tutkusu insan doğasındaki sahip olma zafiyetiyle birleşince, karşımıza çok önemli bir atık sorunu çıkmaktadır. Sanayi üretimi başta olmak üzere hemen hemen bütün sektörlerde ortaya çıkan kimyasal atıklar, kirli sızıntılar, suyu, toprağı, havayı ve bu ortamda yaşayan canlıları, yani doğal çevreyi tümüyle etkilemekte (hatta yok etmekte) ve ekosistemin bozulmasına neden olmaktadır. Patlayan nükleer santrallerden etkileri yıllarca silinemeyecek radyasyon yayılmış ve denizlerden karalara ve atmosfere dek geniş bir alanı etkilemiş, binlerce ölüme neden olmuştur. Ayrıca teknolojinin yaygın kullanımıyla elektromanyetik kirlilik de hayatımıza girmiştir. Yaşadığımız çevrenin onarılamayacak derecede tehlikelere maruz kalması sonucunda çevreci hareketler kamuoyu oluşturma yolunda olumlu sonuçlar almışlar ve ülke politikalarını çevre bilinci konusunda yönlendirmişlerdir. Bugün dar ve sınırlı da olsa, birçok üretici firma bu duyarlılığı fark ederek, az ve temiz enerji tüketme, çevreye zarar vermeyen dönüştürülebilen (atıkların geri dönüşümü müm1995 yılında kurulan Dünya Ticaret Örgütü (World Trade Organization yani WTO) hükümetlerin iç ticaret yasalarını ve düzenlemeleri nasıl yapacağı konusunda yasal çerçeve hazırlayan kurumdur. Dünyada çok taraflı ticaret görüşmelerini yönetmek ve uygulamak, ticari anlaşmazlıklara çözüm aramak, ulusal ticaret politikalarını denetlemek, ve hepsinden önemlisi küresel ekonomi politikalarının yapımında görev üstlenmek önemli işlevleri arasındadır. Alınan kararlar hassas sektörler olan tarımdan (gıda güvenliğ, bitki ve hayvan sağlığı gibi) hazır giyime ve tekstile (ülkeler arasındaki rekabetten dolayı önemlidir ve kota konulması birçok ülkenin ekonomisini etkilemektedir) dek her alanda uygulanmaktadır. WTO’nun aldığı kararlar ya da koyduğu kurallar insan ve çevre, insan ve sağlığı, açlık ve beslenme gibi sorunlarla çok yakından ilgilidir. 1986’da, Çernobil nükleer reaktör kazası, 2011’de Japonya depremiyle Fukişima Nükleer Santralinin patlaması gibi. 248 Kültür Tarihi kün olmaktadır) ürünler sunmaya başlamıştır. Özellikle alternatif enerjiler üretme konusunda ciddi bilimsel çalışmalar yapılmaktadır. Bu çalışmalar kapsamında, tarımsal potansiyelleri yüksek ülkelerde biyodizel, biyogaz, biyoetanol olarak bilinen biyoyakıtların kullanım olanağı doğmuş; ayrıca güneş, rüzgâr, hidrolik enerji, jeotermal enerji, hidrojen enerjisi gibi yenilenebilir enerji kaynaklarından olan biyokütle enerjisi büyük bir potansiyel olarak düşünülmektedir. Biyokütle enerjisinin hammaddeleri olarak kullanılan karbonhidratlar, orman ürünleri, elyaf bitkileri, yağlı tohumlar, bitkisel artıklar, hayvansal atıklar, kentsel ve endüstriyel atıkların kullanıldığı dikkate alındığında önemli bir potansiyel olduğu rahatlıkla görülebilir. YENİ BİLİMLER, YENİ TEKNOLOJİLER, YENİ İLETİŞİM TARZLARI Son otuz yılı düşündüğümüzde, bilim alanındaki birçok gelişmelerin hayatımızın tüm yönlerini kontrol altına almaya başladığını gözlemleriz. Gıdadan giyime, sağlıktan teknolojiye, her alanda hayatımız bilimsel buluşlar ve bunlara paralel gelişen yeni teknolojilerle biçimlenmeye başlar. Her bilimsel keşfin günlük hayata yansımaları ve etkileri değişik sektörlerde etkisini gösterir. Günlük hayat ve dijital ortam ilişkisi çerçevesinde ne tür değişimler olmuştur? Bu anlamda en hızlı gelişme kuşku yok ki bilişimde ve bilgi teknolojilerinde oluştu. Bilgileri sistematik bir şekilde işlemenin bilimi olan bilişim (informatics), her tür bilginin elektronik makineler aracılığıyla en hızlı şekilde işlenmesi, teknik, ekonomik ve toplumsal alanlardaki iletişimde kullanılması anlamına gelmektedir. Bilgi teknolojisi ise, bilgisayar ve iletişimin olanaklarını kullanarak farklı biçimlerdeki bilgiyi oluşturmak, saklamak, alış verişini yapmak üzere kullanılan teknolojinin kendisidir. Verinin toplanması, bunların işlenmesi ve kullanıcıya ulaşması süreçlerini içerir. Bunun aracı olan bilgisayar sayesinde yaşamın farklı alanlarına dair bilgilerin toplanması, düzenlenmesi, depolanması ve işlenmesi konusunda da sistematik yöntemler geliştirilmiş; kolay ulaşılabilir olması sağlanmıştır. Bilgisayarın çok hızlı bir şekilde dünyayı sarmalayarak hayatın bütün alanlarında vazgeçilmez bir araç olması bundan da önemlisi, neredeyse bütün sektörlerde üretim teknolojisinin altyapısını kontrol eden bir sisteme dönüşmesi, çağın devrimi olsa gerek. İnsanoğlu, günümüz bilgisayarları sayesinde olağanüstü bir zaman kazanmıştır. Haliyle bilgisayar yapımında ve yazılım programlarının geliştirilmesinde sınırlar zorlanmış ve zorlanmaktadır. İnsana yardımcı olabilen robotlara kadar yelpaze genişletilmiştir. Her ihtiyaca cevap veren ürünlerin bu hızlı üretimi, peş peşe birçok sürümlerinin yaratılması ve bunların her birinin kendine özgü kullanım yöntemlerinin olması, insanları sistemi tanıyıp öğrenmeye ve çağın insanı olmaya sürüklemiştir. Buna gerek duymayan ya da vakit ayıramayanlar farklı sorunlar yaşarken, meraklı olanlar ve pratik hayatlarına taşıyanlar (el ve cep bilgisayarları gibi) bilgi ve birikimleriyle, beklentileriyle ya da hayal kırıklıklarıyla yeni bir yaşam kültürü oluşturmaya başlamışlardır. 1980’li yıllardan başlayarak, toplumsal olandan bireysel olana doğru önemli bir yönelim görülmüştür. Baudrillard bu dönüşümü ‘Toplumsalın Sonu’ şeklinde adlandırmıştır. Bilgisayar elbette yaygınlaştıkça hayatımızı ve toplumları da dönüştürmektedir. (Internet’in yaygınlaşmasıyla bilgisayar ortamı hayatımızın ortamı olmaktadır bir bakıma). Hızlı iletişimden, en profesyonel uzmanlık bilgi erişimine, alışverişten oyuna, eğitim hizmetlerinden sanatsal uğraşlara, interaktif ilişkilerden görüntü ve bilgi 2 10. Ünite - Yirmi Birinci Yüzyıla Doğru: Küreselleşme ve Dijital Çağ 249 stokuna, sosyal paylaşım sitelerine, sayamayacağımız kadar çok uğraş ve ilişkinin yaşandığı bir ortam olarak, 21. yüzyılın gerçek yaşamına alternatif bir alan olarak görülmektedir. Zaten şimdiden yapılan adlandırmalar da bunu göstermektedir. Sanal yaşam, sanal alem, sanal arkadaşlıklar gibi terimler, gerçek yaşama ait olanla gerçek olmayan, kurgusal olanın biraradalığına vurgu yapılarak türetilmiş kavramlardır. Bu da yeni bir gerçeklik algısıyla karşı karşıya bulunduğumuzu göstermektedir. Fransız düşünür Jean Baudrillard’ın bu konudaki saptamaları anlamlıdır. Internet Sanal ortam, hangi amaçla kullanılırsa kullanılsın, yeryüzündeki pek çok insanın paylaşmak, yaşamak ve sahip olmayı arzuladığı cazip bir ortamdır. Görsel, işitsel ve hareketli unsurların algı psikolojisi ve çok etkileyici tasarım yaklaşımları esaslarına göre düzenlenmiş bu alan, ortama dahil olan herkesin orada kalması için kurgulanmıştır. İşte bu dahil olma süreci aynı zamanda farkında olarak ya da olmayarak kendine özgü bir iletişim, karşılaşma, buluşma dolayısıyla da bir kültürlenme sürecine dahil etmektedir kişiyi. Önceleri, 1960’ta askeri amaçlarla bilgi paylaşımı amacıyla ortaya çıkan Internet, daha sonra, 1969’da yine aynı amaçlarla dört üniversite arasında kullanılmış, bugün ise dünyayı adeta kaplayan bir ağa dönüşmüştür. Giderek bilgiye daha hızlı ulaşım olanakları zorlanarak gelişen internet, günümüzde tam bir kültürlenme ortamı sunmaktadır. Her tür bilginin internet ortamına kolaylıkla aktarabilme olanağından dolayı, beraberinde, güvenilirlik sorununu getirse de, istenilen bilgiye, istenilen yerde ve zamanda ulaşabilme, insanlar için olağanüstü bir kolaylık sağlamaktadır. Bu da kişileri farklı kültürler ile buluşturmakta ve bilgilenmesini sağlamakta; dolayısıyla da küresel bir kültürün altyapısı oluşturulmaktadır. Ulaşılan bilginin kaynağının, onu hazırlayanın çoğu kez bilinmemesi, olumlu ve olumsuz pek çok sonuç doğurabilmekte; her şeyden önemlisi manipülasyonlara açık bir kültürlenme türü veya süreci ile karşı karşıya olduğumuz görülmektedir. Buna karşın, internet ortamının kolay ulaşılabilme özelliğinden dolayı, tüm sektörlerin kendilerini sunabilmek ve bu ortamdan yararlanabilmek için çok farklı yönteme başvurduklarını görmekteyiz. Bunların başında eğitim öğretim gelmektedir. Eğitimde klasik öğretim yöntemleriyle birlikte gerek internet ortamı gerekse bilişim teknolojisi günümüzde destekleyici unsurlar olarak kullanılmaktadır. Görsel ve işitsel unsurların ders ortamına taşınması, ağ üzerinden erişilebilme, Internet, LAN, Multimedia (çoklu iletişim) gibi uygulamalar, pedagojik nitelikleri göz ardı edilmeksizin, hazırlanmış beceri kazandıran ve bilgi aktarmaya yönelik uygulamalar olarak kullanılmaktadır. Değerlendirmeler bilgisayar üzerinden otomatik olarak yapılabilmekte; en önemlisi herkes kendi seviyesine göre ve kendine uygun zamanda eğitim alabilmektedir. JEAN BAUDRILLARD VE SİMÜLASYON: Baudrillard’a göre gerçek artık var olan bir şey değil, sürekli üretilen bir şeydir. Bir kökene bağlı rasyonel ya da referansa bağlı olması gerekmez. Günümüzde gerçek, işlemsel bir şekilde modeller aracılığıyla yeniden üretilen şeydir. Bunu da Baudrillard ‘hipergerçek’ yada ‘simülasyon’ (benzetim) olarak adlandırır. Simülasyonu tanımlarken Baudrillard hasta örneğinden hareket eder ve şöyle der. “Hastaymış gibi yapan bir insan, yatağa uzanıp bizi hasta olduğuna inandırmaya çalışır. Ama hastalık simülasyonu yapan kişi kendisinde semptomlar görmeye başlar”. Günümüzde pek çok insanın, sanal ortamı gerçek yaşammış gibi algılayıp tutkuyla ona bağlanmasını başka türlü nasıl açıklayabiliriz ki? 1981’de IBM’in ürettiği ilk PC (Personal Computer) kişisel bilgisayarlar piyasaya çıkmıştır. 250 Kültür Tarihi 1980’lerden sonra bir çok alanda olduğu gibi uzay araştırmalarında da dikkat çekici gelişmeler yaşanır. Uzaya gönderilen araçların gözlem yapma ve veri toplama niteliğindeki gelişmeler, uzay hakkında daha fazla bilgi sahibi olmamızı sağlar. 1994’te kara deliklerin keşfedilmesi ve Güneş sistemi dışında gezegenler bulunması; 1996’da uzay teleskobunun milyarlarca yeni gökadayı keşfetmesi; en önemlisi Güneş sisteminde Jüpiter’in 16 uydusundan biri olan Europa’da bir yaşam olasılığı olabileceğinin fark edilmesi bunlardan bir kısmıdır. Europa’nın yüzey görüntülerinde buz tutmuş bir okyanusun gözlemlenmesi, burada yaşam için gerekli olan suyun var olduğu anlamına gelmekteydi. Uzaya dair bu yeni buluşlar, dünyanın ileriki yıllarda hızla artan nüfusa cevap veremeyeceği düşünceleriyle birlikte düşünüldüğünde, insanlar için yeni yaşam alanları olabileceği umudunu yaratmış ve bu paralelde düşler kurulmasına yol açmıştır. Bu araştırmaların önemli yatırımlar gerektirmesi, kısa vadede getirisinin bulunmaması ve çoğu zaman başarısızlıkla sonuçlanma riski bulunmasından dolayı, sadece ABD, Rusya ve Avrupa Uzay Ajansı ESA tarafından yapılmaktadır. Ancak son yıllarda NASA ve ESA bu araştırmaları diğer ulusların da katılımını sağlayacak yaygın işbirliğine yönelmektedir. Bu da içinde bulunduğumuz yüzyılda birçok ulusun INTERNET KÜLTÜRÜ 1985 yılında kullanılmaya başlayan Internet (“kendi aralarında bağlantılı ağlar” anlamına gelen Interconnected Networks teriminin kısaltması), birçok olumlu yararları yanında çeşitli tehlikeler de arz etmektedir. Teknik tehlikeler, bilgisayar korsanlarının (hacker) saldırıları ve bilgisayarı ele geçirmeleri; zararlı kod ve programların canlılarda hastalık meydana getiren virüsler gibi bilgisayara bulaşması ve casus programlar sayılabilir. Bu tehlikeler bazen tüm küreyi saran, bilgisayar hafızalarını yok eden, web sayfalarını ele geçiren, bankacılık, alışveriş sistemini felç eden ve güvensiz kılan büyük olaylara da dönüşebilmektedir. Bunun yanında, mantığın sınırlarını aşacak tarzda bilgisayar oyunlarına teslimiyet, sosyal paylaşım ya da web güncelerinde (blog) aşırı zaman tüketimi, saplantı halini alan pornografi, ileri toplumlarda internet üzerinden alışveriş takıntısı, Internet bağımlılığı gibi çağın bir tür hastalığını da yaratmıştır. Nedensiz bilgisayar kullanımı, aşırı zaman tüketimi, içtepi, stres, depresyon, iletişim kopukluğu, doğal günlük yaşamdan uzaklaşma gibi çocukların ve gençlerin de eğitimini yakından ilgilendiren bu sorun, zaman algısı kaybı, zevk hoşlanma bozuklukları gibi ciddi sorunlar yaratmaktadır. Diğer yandan, günümüzde hızla yayılan sosyal ağlar (facebook, twitter, vb.) bir bakıma medya-iletişim işlevi görmekte ve gerekli hale gelmektedir. Birçok siyasal, sosyal, kültürel örgütlenmenin bu ağlar üzerinden yapıldığı gözlenmektedir. Ancak bunun sonuçları her zaman olumlu olmasa da, önümüzdeki yıllarda daha berrak kendini gösterecektir. Bilgilenme ve teknolojinin eğitimde kullanılmasıyla birlikte, eğitim giderek okul dışına taşmış; her tür ortam eğitim için kullanılabilir duruma gelmiştir. Cep telefonlarından, ipode’lardan vb. görüntülü, hareketli ve anlatıma dayalı görsel ve işitsel her tür kayıt, gezinti halindeyken bile dinlenip izlenerek eğitim iletişim, vb. sürece devam edilebilmektedir. Ayrıca yaygınlaşan bu teknolojiyle birlikte uzaktan eğitim kavramı daha fazla önemsenmeye başlamıştır. Hazırlanan paket programlara/derslere istenildiği an ve “on line” ulaşılabilmekte, bu bilgiler kayıt edilebilmekte, tekrar tekrar dinlenerek, yine bu ortamda sınavlara girilerek, değerlendirmeler yapılabilmekte ve eğitim programları tamamlanabilmektedir. 10. Ünite - Yirmi Birinci Yüzyıla Doğru: Küreselleşme ve Dijital Çağ 251 bu araştırmalara ilgisiz kalamayacağını düşündürtmektedir. Aslında bugün birçok ülke, dünyayı gözleme ve haberleşme amaçlı uzay araştırmalarıyla zaten ilgilenmektedir. Bu araştırmalar, günümüz yaşamının vazgeçilmez bilgi kaynaklarını ve iletişim ortamının alt yapısını sağladıklarından ötürü, ülke ekonomilerine doğrudan katkı sağlamaktadır. Bu nedenle ülkemiz de dahil olmak üzere birçok ülke bu alanla ilgilenmekte ve yatırım yapmaktadır. Uzay araştırmaları farklı amaç ve alanlarda yapılmaktadır. Bunlar: bilimsel amaçlı programlar; haberleşme programları; yeryüzünü gözleme amaçlı programlar ve uzay araştırmalarına altyapı ve zemin hazırlamayı hedefleyen uzay taşımacılığı programları ile uzay istasyonu kurma programları şeklinde kategorize edilebilir. Bilimsel amaçlı uzay araştırmaları evrendeki fiziksel olayların anlaşılmasına ışık tutan, ülke ekonomilerine uzun vadede yarar sağlayan araştırmalardır. Haberleşme programları, telsiz-telefon, radyo, televizyon yayınlarının aktarılması sağlanmakta; dünyayı gözleme çalışmaları ise daha çok askeri, meteorolojik, tarım, madencilik ve çevre amaçlı programları içermektedir. Çölleşme, orman alanlarındaki değişim, ozon tabakasındaki değişimler, verimli/verimsiz toprakların dağılımı, suların kirlenmesi, volkanik aktivite gibi çevresel durumlar, bu çalışmalar sayesinde uydulardan izlenebilmekte; bu bilgiler ışığında da geleceğe yönelik yeni politikalar geliştirilebilmektedir. Ekolojik değişimlerle ilgili bilgi için Internet ortamında önemli adresleri araştırınız. Bilimsel araştırmalar sayesinde, yeni milenyuma yaklaşılırken, bilimin, hayata ve insan biyolojisine dair birçok bilinmezi aydınlattığını görmekteyiz. Bunun sonucu olarak da, bu dönemlerde, yaşam standartlarının ve konforun yükseldiğini, ortalama insan ömrünün uzadığını, yaşam kalitesinin önemli bir durum olarak insanları ilgilendirdiğini ve bunun yaşamboyu sürdürülebilir olmasının insanlar için neredeyse vazgeçilmez bir durum olduğunu görmekteyiz. Bundan dolayıdır ki tıp alanındaki gelişmeler önemli görülmüştür. Bu araştırmalar, daha çok erken teşhis, koruyucu tıp ve tedaviye yönelik uygulamalar şeklinde belirmektedir. Hastalıkları erken teşhis etmek, üstesinden gelmede önemli olduğu için son yıllarda teşhis teknolojisine önem verilmiş; özellikle de görüntüleme teknolojilerinde çok önemli aşamalar kaydedilmiştir. Örneğin “Anjiyosuz Anjiyo” da denilen, bilgisayarlı tomografi tekniği, sanal kolonoskopi bunlar arasında önemli adımlar olarak görülmekte; yakın gelecekte de üç boyutlu tomografilerin hizmete gireceği belirtilmektedir. Ayrıca öteden beri kullanılan aşı yöntemiyle, son yıllarda bazı hastalıkları önlemeye yönelik çalışmalardan olumlu sonuçlar alınmıştır. Menenjit, Hepatit A ve B, Pnömökok zatürreesi ve rahim ağzı kanseri aşısı son dönemlerde başarılı sonuçlar alınan uygulamalar arasında anılmaktadır. İçinde bulunduğumuz yüzyılın belki de en önemli buluşu insanın gen haritasının çözülmesidir. Genom projesi olarak bilinen DNA’nın şifresinin çözülmesiyle bugüne kadar başedilemeyen hastalıklar olarak bilinen alzheimer, kalp krizi ve kanser başta olmak üzere birçok hastalığın tedavisi yapılabilecek, insanın yaşam kalitesi yükselebilecek, dolayısıyla da insan ömrü uzayabilecektir. Yine gen haritası sayesinde yapılacak genetik analizlerle, insanların daha anne karnındayken ne tür hastalıklara yakalanacağı belirlenebilecek, hatta insan bedeninin ne kadar yaşayabileceği bile belirlenebilecektir. 252 Kültür Tarihi Gen analizleriyle ilgili yararlı bilgileri Internet ortamında ve değişik kaynaklarda, Genom projesi, gen haritsı, vb. maddeler çerçevesinde araştırınız. Tıpta meydana gelen çok önemli gelişmelerden biri de klonlamadır. Herhangi bir organizmanın, embriyonun veya bir DNA parçasının çoğaltılması olarak tanımlanan klonlama, moleküler, çoğaltımsal ve terapi amaçlı olmak üzere üç türde yapılmaktadır. Bunların içinde en çok tartışma yaratan klonlama tipi, terapi amaçlı klonlamadır. Bu tip klonlama insan embriyolarının kök hücreleri alınması ve hasta insanlarda kullanılması esasına dayanır. Örneğin lenf kanserinde embiryonik kemik iliği hücrelerinin, kanserli doku ile değiştirilerek oradaki sağlıklı hücreyi oluşturabileceği ve hastalığı tedavi edebileceği bilinmektedir. Bu yöntem bir çok hastalığın tedavisinde önemli bir umut olarak görülmektedir. İlk memeli olarak klonlanan Dolly koyun kopyalaması da bu yöntemle gerçekleştirilmişti. 1996 yılında Dr. Ian Willmut ve arkadaşları tarafından gerçekleştirilen bu kopyalama bilim tarihi açısından önemli bir olay olarak görülmüş ve tüm dünyada büyük yankılar yaratmıştır. Bu yankıların asıl dikkat çeken yönü, bir koyun kopyalanabildiğine göre insanın da kopyalanabilmesi olası mıdır sorusunu beraberinde getirmiş ve eğer olasıysa bunun yaratacağı olumlu ve olumsuz sonuçlar neler olabilir sorusunu gündeme getirmiştir. 1980 SONRASINDA KÜLTÜR VE SANAT Bu dönemde sanat, 60’lı yıllardan sonra sanatın yapısına dair geliştirilen köktenci sorgulamaların oluşturduğu miras üzerinden gelişir. Öyle ki, bu sorgulamalar, onun kendisinden önceki süreçleri tekrar ettiği, dolayısıyla yok olduğu, öldüğü noktasına kadar götürülür. Gerçekten de 1960 sonrasının sanat anlayışı, kökenlerini yüzyılın başındaki Avangard akımlarda, özellikle de Dada’nın alaycı ve nihilist tavrında, Fütürizm’in ateşli eylemciliğinde ve en çok da Duchamp’ın hazır nesnesinde bulur. Dolayısıyla da yüzyılın ikinci yarısında klasik estetik algı sorgulanarak estetiğin güzelle olan ilişkisi altüst edilir. Öncelikle öteden beri sanat deyince ilk akla gelen ustalığa, marifete itibar edilmez. Örneğin Andy Warhol, imgelerini eliyle çizmek yerine hazır popüler imgeleri kullanır. Bunları teknisyenleri aracılığıyla “Factory” diye adlandırdığı atölyesinde mekanik yöntemlerle çoğaltımını yapar. Tıpkı bir fabrika (factory) gibidir atölyesi. Yine Minimalistlerin çoğu, eserlerini sipariş vererek yaptırırlar. (Dan Flavin, eserlerinin kurgusunu tamamladıktan sonra projeyi elektrikçilere verir ve elektrikçiler sanatçının istediği projeyi uygularlar sadece.) Dolayısıyla, eserin bizzat sanatçısı tarafından üretilmiş olması da artık çok önemli görülmez. Önemli olan kimin gerçekleştirdiği değil, eserdeki yaratıcı düşüncenin kime ait olduğudur. Kavramsal bakış böyle gelişmeye başlar. Ayrıca hazır nesnenin sanata dahil edilmesiyle, sanat ile yaşam arasındaki sınırların ortadan kaldırılmasının da yolu açılmıştır. Başta Yeni Gerçekçiler, Fluxus, Land Art sanatçıları olmak üzere bu dönemin birçok sanatçısı, sanat ile yaşamı bütünleştirmeye çalışmışlardır. Ve sanat güzel de olmak zorunda değildir. Çirkinlik, rahatsız edicilik, iticilik, korkutmak pekâlâ sanat kategorisi olarak kabul edilebilFotoğraf 10.4 İskoçyada kopyalanan ilk koyun Dolly, 1997. 10. Ünite - Yirmi Birinci Yüzyıla Doğru: Küreselleşme ve Dijital Çağ 253 mektedir. Örneğin Marina Abramoviç 1997 yılında Venedik Bienalinde gerçekleştirdiği “Balkan Barok” isimli bir performansta, üç gün boyunca yüzlerce kanlı kemikten et sıyırır. Bu süre içinde, bienali gezmeye gelenler leş kokan bir manzarayla karşılaşır. Bu yapıt Soğuk Savaş sonrası Balkanlardaki vahşete duyarsız kalanlara eleştiriyi amaçlamaktadır. Dolayısıyla söylenebilir ki, sanat, yüzyılın ikinci yarısında “güzel olan nedir, sanat yapıtı nedir, gerçek nedir?” sorularını sıklıkla sormuş ve kendisini öylesine bir zeminde yeniden inşa etmiştir ki, bu da klasik estetiğin ve klasik güzel anlayışını sorunsal kılmıştır. Sanatçının ustalık deneyimini yansıtmayan, onun elinden çıkmayan, estetik olmayan, sergilenmeyen, satılmayan, müzeye girmeyen bir sanat eserine ne kadar sanat denilebilirse, 1960 sonrası sanata da işte o kadar ‘sanat’ denilebilirdi. Çünkü bu dönem sanatçıları tüm bunlara karşı çıkarak varolmuşlardı. Bununla bağlantılı olarak sanatın ölümü sorunu, Hegel’den beri zaman zaman tartışılmakla birlikte, bugünkü temellendirme daha çok postmodern sanatta olduğu gibi, varolan imgelerin sonsuz çoğaltımında, gittikçe yaşamla bütünleşen, yaşamın kendisi olan sanatta ve anti estetik arayışlarda gerekçelerini bulmaktadır. Başka ifadeyle, yaşamla sanat arasında fark kalmamışsa, yaşamın kendisi sanat olarak sunuluyorsa, ya yaşama sanat dememiz gerekiyor ya da sanatın yok olduğunu söylememiz gerekiyor. İşte bugün her iki düşüncenin de savunucuları yeterince bulunmaktadır. (Örneğin kozmetik cerrahinin, kültürün bedeni değiştirme gücüne, yarattığı güzellik kavramı ve anlayışına karşı çıkan performans sanatçısı Orlan, bedenine yaptığı operasyonlarla yüz yapısını değiştirmiştir. Bunun sanatsal bir eylem olduğunu bir an unuttuğumuzda bu eylem tam bir operasyondur/gerçek bir ameliyattır. Bu operasyonlardan birini de, katıldığı İstanbul Biennalinde gerçekleştirmiştir.) Sanatın yok olduğu düşüncesi günümüzde önemli bir tartışmadır. Bu düşünce, sanatın malzemesinin değişiminden ve sanatsal eylemin farklılığından kaynaklanmaktadır. Bu döneminde dikkat çeken yönlerinden biri de Adorno ve Horkheimer’in geliştirdikleri kültür endüstrisi kavramının yerli yerine oturtulmasıdır. Küreselleşmeyle birlikte yapıtın kamuoyuna sunumunda önemli bir değişim yaşanmış; endüstri ürünlerinin sunumunda geçerli olan tüm kural ve yöntemler kültür sanat için de geçerlilik sağlamıştır. Jameson’un deyişiyle “Estetik üretim meta üretimiyle iyice bütünleşmiş” ve piyasa realitesine sonuna kadar bağlı kalmıştır. Bundan dolayı da çokuluslu sermaye, rekabet gücünü artırmak, kamuoyunda güvenirliğini artırmak için sponsorluklarla sanatı desteklemeye başlamışlardır. Bunun sonucu olarak da, inanılmaz derecede reklam ve tanıtım kampanyalarıyla dünya çapında etki yaratan ve izleyici toplayan mükemmel organizasyonlar ve etkinlikler (bienal, festival, konser gibi) gerçekleştirilmiştir. Öte taraftan bilişim teknolojisindeki gelişmeler, neredeyse tüm sanat alanlarını temelden etkilemiştir. Özellikle plastik sanatlar ve sinema bu dönemde çok önemli dönüşümler yaşamış ve adeta yeniden yapılanmıştır. Dijital sanat, video sanatı ve bilgisayar müdahaleleriyle oluşturulmuş büyük prodüksiyonlar, bilişim teknolojisinin olanaklarıyla neler yapılabileceğini gösterir. Plastik Sanatlar 70’li yılların sonlarında ortaya çıkan Yeni Dışavurumcular (neo-ekpresyonizm) asıl etkinliğini 80’li yıllarda gösterdi. Minimalist ve kavramsal sanata karşı resmi yeniden önemsenir kılmayı hedefleyen bu sanatçılar, öteden beri sanatın ötelemiş 254 Kültür Tarihi olduğu, figür, cinsellik, sembolizm, tarihsel olaylar, mitoloji, anlatı, otobiyografi gibi temaları, büyük boyutlu tuvallerde kalın ve kaba fırça kullanımıyla, renk ve biçim yetkinliğini öne çıkararak eserlerini yapıyorlardı. Örneğin Kiefer, Almanya’nın tartışmalı geçmişi, Mezopotamya, Eski Ahit’ gibi temalarla; Baselitz, alışkanlık ve beklentilerimizi altüst eden resimleriyle dikkat çekerler. Polke, Chia, Clemente, Cucchi, Fischl, Salle, Schnabel gibi sanatçılar bu anlayış içerisinde dikkat çeken diğer sanatçılardır. Bu yıllar, anti-estetiği de içeren yaklaşımların ve farklı disiplinlerin birarada varolduğu çoğulcu bir sürecin yaşandığı yıllardır. Bienallerin gösterim alanı olarak popülerleştiği, resim ve heykele alternatif olarak kendisini gösteren enstalasyon yani yerleştirme, video, fotoğraf, performans ve deneysel üretimlerin gözde türler olarak başköşeye yerleştiği, küratörlük olgusunun daha çok konuşulmaya başlandığı ve üçüncü dünya ülkelerinin, ötekinin, yerel kimliklerin keşfedilmeye başlandığı yıllar olarak da bilinir. Yine sanatın anlamına dair sorgulamaların sınırlarının zorlandığı, sansasyonel, provokatif, şok edici, kısaca sanatçısının sanat dediği her şeyin sanat olarak kabul edildiği bir dönem olduğundan bahsedebiliriz. Bu dönemde sanat ile sanat olmayan arasındaki sınırlar iyice erimiştir. Bazı durumlarda bir şeyin sanat olup olmadığını anlayabilmek için birisinin yardımına ihtiyaç duyabiliriz. Ayrıca bu dönemde sanatçılar, hangi disiplinde yapıt üretirlerse üretsinler, kavramsal yaklaşımları, düşünsel boyutu, bağlamı ve anlamı öne çıkararak, geliştirdikleri eleştirel yaklaşımları önemsediği görülmektedir. Bu dönem sanatçıları kimi zaman toplumdaki her tür ayırımcılığı, kimi zaman toplumun klişeleşmiş alışkanlıklarını, kimi zaman da toplumsal yapıyı belirleyen gösterge ve kodları yapıtlarında irdeleyerek, bunlara yeni anlamlar yükleyerek sorgulamışlardır. Bu anlamda egemen olan tüketim kültürü ve medya eleştirisi dikkat çekmektedir., Barbara Kruger’in medyanın dilini kullanarak, popüler kültürün yarattığı cinsiyet ayrımcılığını eleştiren işleri; Jenny Holzer’in tüketim kültürünün yarattığı birey tipine yönelik eleştirilerini, kendisine ait sözleri görünür kılarak sergilediği elektronik panoları; Cindy Sherman’nın farklı kimliklere bürünerek çektiği fotoğraflarla gerçek kimliğini belirsizleştirdiği eserleri; Sherrie Levine’nın erkek sanatçıların bilindik eserlerini kopyalayarak kendine maletmesi, tüketim kültürü ve medyanın güvenirliğine, bilgiyi manipüle edebilmesine, önerilenin yapaylığına yöneltilmiş önemli eleştiriler olarak dikkat çekmektedir. 60’lı yıllardan sonra happening, aksiyon, gösteri sanatı olarak ortaya çıkan ancak bugün performans adı altında değerlendirilen, çoğu zaman izleyici önünde gerçekleşen beden sanatı yeni bir anlayış olarak dikkat çeker. Viyana Eylemcileri olarak bilinen Herman Nitsch, Rudolf Schwarzkogler, Gunter Brus başta olmak üzere sanatçılar kışkırtıcı, sansasyonel ve bedene yönelik sadomazoşistik eylemlerle gündeme oturur. Öte taraftan performans sanatının babaannesi olarak bilinen Marina Abramoviç, Sterlach ve Orlan da en etkili yapıtlarını bu yıllarda gerçekleştirir. Yine Popüler kültür nesnelerini yeniden üreterek, kitsch olanı, banal olanı sanata dahil eden Jeff Koons; köpekbalıklarını ve diğer hayvan ölülerini kullanarak gerçekleştirdiği enstalasyonlarıyla Damien Hirst; gerçeklik duygumuzla oyun oynayarak realist aynı zamanda mekana sığmayan devasa heykelleriyle Ron Mueck; sponsorluk ilişkilerini eleştirel bir şekilde ele aldığı işleriyle Hans Haacke önemli sanatçılardandır. 10. Ünite - Yirmi Birinci Yüzyıla Doğru: Küreselleşme ve Dijital Çağ 255 Edebiyat Edebiyatta, büyük ölçüde postyapısalcı felsefenin dile dair ortaya koyduğu kuramsal çalışmalar etkili olmuştur. Dilin temsiliyetinin sorunsala dönüştürüldüğü yapıtlarda dil, gerçekliği temsil eden değil, onu yeniden kuran, çok anlamlılığa gönderme yapan, metaforik olana açık ve olanak tanıyacak şekilde kullanılır. Bu açıklıktan yararlanması beklenen okur, birçok anlatıdan oluşan, kurmaca ağırlığı olan romanın anlamını adeta kendisi üretir. Bu bağlamda, ‘anlamı üreten okur’, dolayısıyla da yorum önem kazanır. Metin, yazar tarafından bitirildiğinde, anlamının da tamamlanıp bitirildiği anlamına gelmez, tersine o hiçbir zaman tüketilip bitirilemeyen, her okumada yeniden üretilen, yeniden anlamlandırılan bir dil yapısına sahiptir. Yazarlar, çoğunlukla kendilerinden önceki anlatıların izini sürerler, onların parodisi sıklıkla yapılır. Böylece metinlerarası göndermeler söz konusu olur ki, bu da postmodern romanı, kapalı tek bir anlatıdan uzaklaştırarak farklı anlam dokusunun ve katmanlarının olduğu, yoruma açık bir yapıt haline getirir. Umberto Eco’nun Açık Yapıt isimli kitabı bu yaklaşımları kavramsallaştırır. Bu anlamda İtalio Calvino’nun Bir Kış Günü Eğer Bir Yolcu, Umberto Eco’nun Gülün Adı ve Foucault’un Sarkacı adlı romanları akla gelen ilk romanlardır. Öte taraftan mitoslarla gündelik yaşamın sadeliğini, karşıtlığını bütünleştiren Paul Auster; günümüz toplumlarında insanının yabancılaşmasını kara mizah ve düşsel yaşamı birleştirerek yapıtlarına yansıtan Thomas Pynchon; fantastik ve büyülü gerçekçiliği, kurguyu merkez alan bakışla John Bart yine bu tür eser veren yazarlar arasında yer alır. Mimari Mimaride günümüzde egemen olan anlayış, 1950’lerden itibaren modern mimarinin biçimciliğine getirilen eleştirilerle eklektik bir eksende biçimlenen postmodern mimaridir. Bu anlayış, Robert Venturi’nin 1966’da “Mimarlıkta Karmaşıklık ve Çelişki” isimli kitabıyla belirginleşir. Venturi, mimarideki dekoratif bileşenlerin önemine ve mimarideki vazgeçilmezliğine vurgu yapar. Yine Michael Graves ve Frank Gehry gibi mimarlaResim 10.1 Jeff Koons, Michael Jackson Fotoğraf 10.5 Frank Gehry, Gouggenheim Müzesi, Bilbao, 1997. 256 Kültür Tarihi rın bu paralelde eleştirileri ve postmodern yapılar yapmaları, bu yeni mimari algının yayılmasını sağlamıştır. Bu mimari, eklektik bir anlayışı, önceki dönem üslup ve anlayışları aynı anda alıntılanması esasına dayanır. Bu mimarinin modern olandan ayrıksılaşan önemli yönlerinden biri de binaların kullanım amaçlarının ve bağlamının öne çıkmasıdır. İnsanın beklentisi, konforu ve rahatlığı önemsenmiştir. Böylece mimari de geleneksel biçimin sınırları zorlanmış; organik formlar daha çok kullanılmış; akışkan, yuvarlak ve devinim gücü yüksek mekânlar tasarlanmıştır. Sinema Bu dönem sineması, kuşku yok ki önemli dönüşüm geçirdi. Bu dönüşümün belirdiği esas nokta teknik altyapıyla, bilgisayar teknolojisindeki gelişmelerle ve olanaklarının genişlemesiyle ilgilidir. Bu dönemde film sadece kamera çekimi ile yetinmedi, bazen bu çekimlere stüdyo sanal ortamında kurgulanmış özel efektler ve animasyonlarla müdahale edilerek filmler kurgulandı bazen de tamamen animasyondan oluşan prüdüksiyonlar yapıldı. Örneğin çizgi film ve animasyon eksenli çalışmalarda, özellikle de teknik olarak mükemmel denilebilecek sonuçlar elde edildi. Buz Devri, Shrek bu animasyonların başında gelmektedir. Teknik altyapı ve güçlü kurgusal yapı, ilginin dış dünyadan, algılara dayalı bir dünyaya doğru kaymasına yol açtı. Diğer birçok alanda olduğu gibi sinemada da gerçeklikle ilişkimiz sorgulanmaya başlandı. Gerçeklik sorununu 1999 yılında Andy ve Larry Wachowsky kardeşlerin üçleme olarak çektikleri Matrix gündeme getirdi. Filmde, insana yapay uyarılarla gerçek olmayan bir dünya gerçek gibi gösteriliyordu. Aslında bu film Baudrillard’ın simülasyon kavramının tam karşılığını oluşturuyordu. 21. YÜZYILA DOĞRU TÜRKİYE Siyasal ve Sosyal Görünüm Son otuz yılda Türkiye’deki değişime baktığımızda, öncelikle 12 Eylül Askeri Darbesi ve onu izleyen dönem öne çıkmaktadır. Gözaltıların, haksız yere polis kayıtlarına girenlerin, sakıncalı bulunarak işten çıkarılanların, yurttaşlıktan çıkarılanların, yurt dışında siyasi mülteci hakkı isteyenlerin, faili meçhul ölümlerin, yayını yasaklanan gazetelerin, sakıncalı bulunduğu için yasaklanan filmlerin, kitapların, dergilerin sayısı şaşırtıcı ölçüde kabarıktır ve ülkenin nasıl bir süreçten geçtiğine dair önemli ipuçları vermektedir. Tabii bu dönemin nesnel tarihi yakın gelecekte belgeleriyle birlikte araştırmalara konu olacaktır. Darbenin hemen ardından uygulanan liberal politikalar dönemin özelliğini belirleyen bir diğer önemli etkendir. Bu politikaların günlük hayata yansımasında, neredeyse tüm alanlarda, özellikle gençler başta olmak üzere siyasal olandan mesleki ve günlük hayatın gerekliliklerine doğru oluşan eğilimler analiz edilmeye değer ayrı bir sosyolojik ve tarihsel olgulardır. Ama gerçek olan şudur: Bireyin yaşama alanı daralmıştır; özgürlükler gerektiği biçimde kullanılamamaktadır. Hep değiştirilmesi gerektiğinden söz edilen Anayasa çerçevesinde tartışmalar devam eder. 1983 seçimleriyle iktidara gelen Turgut Özal döneminde Türkiye, rekabete dayalı serbest piyasa ekonomisiyle tanışır. Uygulanan politikalar günlük yaşamı hızlı bir şekilde değişime uğratır: Birçok ünlü yabancı marka, ürün ülkeye giriş yapar. Bu ürünlerin çeşitliliği, kısa zamanda, tüketim arzusunu ve eğilimini artırarak tüketim kültürü ve alışkanlıklarını popülerleştirir. TRT’nin yanısıra özel televizyon kanalla- 10. Ünite - Yirmi Birinci Yüzyıla Doğru: Küreselleşme ve Dijital Çağ 257 rına ve radyolara izin verilir. Yabancı diziler, eğlence, yemek, sağlık ve “show” programları büyük ilgi çeker ve yeni yaşam alışkanlıkları kazandırır. Bu manzara içinde Türkiye’deki Terörizm ve Doğu Sorunu tartışmaları ülkenin odak noktasındadır. Eğitim alanında ise serbest piyasa ekonomisinin ruhuna uygun olarak özel eğitim kurumları ve özel üniversiteler açılır. Üniversite sayısı hızla artar. Üniversiteler eğitim ve araştırma alanında evrensel standartları yakalayabilme yolunda çaba göstermekte ve bilimsel araştırmalar ve yayınlar alanında 80li yıllar sonrasında önemli gelişmeler kaydetmektedir. Sanat Kültür 12 Eylül Darbesi, kültür ve sanat üzerinde etkili olur. Örneğin, darbenin yarattığı travmalar, yerel kimlikler, kadın kimliği, ayırımcılık, öteki, medya, günlük yaşam ve popüler kültür gibi kavramlar farklı bakış açılarıyla müzik, edebiyat, şiir, sinema, plastik sanatlar gibi geniş sanat alanlarında ele alınmış, sorgulanmış ve sorunsallaştırılmıştır. 1980’lerden itibaren Bienal, Sanat Fuarları gibi büyük sergi organizasyonları, çok geçmeden, Ankara’da Asya Avrupa Sanat Bienali, İstanbulda ise bugün hala devam eden İstanbul Bienali şeklinde ülkemizde, çağdaş sanatın önemli sunum ortamları olmuşlardır. Bu sergiler aynı zamanda, ülkemizde geçikmiş olan 1960 sonrası sanat sorunlarının da tartışmaya açılmasına yol açmıştır. Ve bu yönde, özellikle 1990’lı yıllar, resim ve heykeli ötekileştiren video, fotoğraf, yerleştirme, performans ve disiplinlerarası sanatın öne çıktığı yıllar olmuştur. Bugün ise, disiplin sorunu yerine, dil sorunu, anlam ve kavramsal yaklaşımların öne çıkarak eleştirel bakışların önemsendiği görülmektedir. Bu anlamda öne çıkan sanatçılar şöyle sıralanabilir: Burhan Doğançay, Ömer Uluç, Adnan Çoker, Sarkis, Ayşe Erkmen... Edebiyat Benzer değişimleri, edebiyat alanında da görmek olasıdır. Roman için de 80 sonrasında, tıpkı post yapısalcılarda ve postmodern romanda olduğu gibi, dil yapısının, dilin sorunlarının, yani anlatım biçim ve tekniklerinin öne çıktığını görmekteyiz. Postmodern edebiyat olarak tanımlanan nitelemelerin Türk romanına yansıyan özelliklerini bazı yazar ve romanlarda görmekteyiz: Oğuz Atay’ın “Tutunamayanlar”; Orhan Pamuk’un “Cevdet Bey ve Oğulları” ve “Beyaz Kale” ile başlayan yazı serüvenü, Kara Kitap, Benim Adım Kırmızı ile çok okunan Nobel ödüllü bir yazar olmuştur; artık dünya dilerine çevrilecektir. Bu arada yeni isimler de çok okunanlar arasındadır. Bunlar arasında, Latife Tekin’in “Sevgili Arsız Ölüm”, Elif Şafak, “Mahrem”, Hasan Ali Toptaş “Bin Hüzünlü Haz” ile Türk romanının kilometre taşı olmaya hak kazanırlar. Resim 10.2 Burhan Doğançay, Geometrik Kapı, 1991. 258 Kültür Tarihi Sinema Türk sinemasının 1990 sonrasında önemli bir değişim geçirdiği, yeni üslüp, dil ve teknik arayışlar içine girdiği ve Yeşilçam sinemasından ayrıksılaşarak ikna edici bir yetkinlik kazandığı söylenebilir. Bunun önemli nedeni, bireyin dünyasına yönelen, onun çeşitlenen öykülerini, çok katmanlı bir gerçeklik buyutunda, sahicilikten ödün vermeden ele alan bir sinema olmasıydı. Bu dönemde ticari filmlerden ayrışan sanat filmlerinde bir zenginlik görülmüş; şiddetten korkuya, minimalist sinemadan deneysele birçok tarzda fil çekilmiştir. Çekilen bu filmlerde, eşcinsellik, milliyetçilik, etnik ve dinsel kimlikler, kadın, erkek, çoğul cinsiyet temsilleri, Doğu-Batı, aydın kimliği, askeri darbeler en çok işlenilen konulardır. Önemli filmler arasında Şerif Gören ve Yılmaz Güney’in 1982 tarihli Yol’u, Ömer Kavur’un 1986 tarihli “Anayurt Oteli”, Fatih Akın’ın Duvara Karşı’sı ve Nuri Bilge Ceylan’ın 2002 tarihli Uzak filmi ve elbette diğerleri sayılabilir. Bale sanatının ve koreografinin temel özellikleri nelerdir? 3 GÖSTERİ SANATLARINDA BAŞKALAŞIMLAR: Opera sanatı, sanatsal ve teknolojik yeniliklere rağmen birçok ülkede ancak devlet ya da özel sektör desteğiyle varlığını sürdürebilmektedir. Büyük prodüksiyonlar nadirdir ve ancak büyük festivaller vesilesiyle gerçekleştirilmektedir. Bu nedenle Avrupa ülkelerinde opera eğitimi ve gösterileri cesaretlendirilmeye çalışılmaktadır. Buna karşın dans sanatı, özellikle kavram ve düşünceyi işleme amaçlı olarak önemli bir değişim gösterir. Postmodern sanatın havasına uyar. Balenin değişmez kurallarına tepki olarak gelişen modern dans, her tür müzikle ve her tür koreografik adımla uyum sağlayarak, dansta yeni stillerin yaratılmasına (dans tiyatrosu gibi) öncülük eder. Beden, artık hareket alanını teatral anlamda genişleterek ifade alanını karmaşıklaştırır. İleri teknolojiler sayesinde (bilgisayar, laser ışık teknikleri, sahne performansının görsel dijital tekniklerle birebir uyumu, elektronik müzik tekniklerinin kullanımı, makyaj ve kostümde gerçekleşen olağanüstü değişim, vb.) sahne yönetimi şaşırtıcı tarzda başkalaşıma uğrar. Artık büyük prodüksiyonlar söz konusudur. Alman dansı ve yönetmeni Pina Paush, kadın erkek, doğu batı etkileşimi gibi konular çerçevesinde gerçeküstü diyaloglarla örülü, mülti-medya sistemlerini de kullanan büyük yapımlar gerçekleştirir. Amerikalı şair ressam ve tiyatro adamı Julian Beck ve eşi Judith Malina, 1947’de kurdukları Living Theatre (Yaşayan Tiyatro) ile, sıra dışı konuları içeren sıra dışı gösterileriyle ilgi odağı olurlar, siyasi konuları işlemeleri haklarında soruşturmalara neden olur. Bale ve modern dans yanında sirk gösterilerinin de popülerleşmesi dansı daha çekici kılar. 1990’lardan itibaren bazı koreograflar, dans hareketini performans sürecinde başka hareketlere dönüştürerek, hem dans adımlarını, hem sesli okumayı ya da uzun sürmeyen diyalogları, hem şarkı söylemeyi, hem videoyu ve nihayet hem de plastik sanatları bütünlüğü içinde birarada deneyerek yeni bir dans anlayışının “non-dance” öncülüğünü yaparlar. 10. Ünite - Yirmi Birinci Yüzyıla Doğru: Küreselleşme ve Dijital Çağ 259 Özet Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle, 80’li yıllardan itibaren SSCB ve Doğu Bloğu ülkelerinde önemli değişimler yaşanır: 1989’dan itibaren rejimler yıkılır, eski Halk Cumhuriyetleri çoğul demokratik seçim sistemini benimser, Berlin Duvarı yıkılır; Sovyet Cumhuriyetleri bağımsızlıklarını kazanır (1991). Avrupa Birliği, ortak bir Avrupa bayrağı ve parasına doğru yol alırken, Amerika Birleşik Devletleri 90’lı yıllarda tek süper-güç olur. Ama zaman içinde, tek kutuplu bir dünya görüntüsü, bugün, Rusya, Çin, Hindistan, AB ve Japonya’nın da ağırlık kazanmasıyla çoğulcu bir dünya düzeni izlenimi vermektedir. 11 Eylül 2001’de yaşanan terörist saldırı, hem uluslararası terörizm, hem ABD’nin prestijinin sarsılması, hem de Batı ve İslam karşıtlığı üzerine kurulan Medeniyetler Çatışması açısından önem arz etmektedir. Ayrıca, Irak, Yugoslavya, Afganistan, Filistin ve Ruanda’da da yaşanan savaş ve ayrımcılık, yeni dünya düzeninin yeni olmayan gerçekleridir.1990 Birinci Körfez Savaşı, Irak’ın Küveyt’ten çıkarılmasıyla son bulur ama, Dünya ilk kez televizyonlardan naklen sanal bir savaş izlemiştir. 2003’te gerçekleşen İkinci Körfez Savaşı sonrasında, Irak parçalanmış; bir milyon sivil vatandaşını kaybetmiş, şiddet ve terör dönemi başlamıştır. Ortadoğu’da ise İsrail-Filistin sorunu, 90’lı yıllarda Filistin lideriYaser Arafat’ın barış girişimleri, 2000’de Camp David Antlaşmasıyla çözüm için umut verse de, 2006’daki İsrail Lübnan Savaşı, ancak Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi kararıyla sona erer ama geride acılar bırakır. Eski Yugoslavya’da, Slovenya, Hırvatistan bağımsızlıklarını alırken, Bosnalı Sırplar büyük vahşi bir etnik temizliğe girişerek, 1995 yılına kadar binlerce Bosnalı müslümanı acımasız yöntemlerle öldürürler. Küreselleşmeyi dünyamızı tümüyle kuşatan geniş modern bir enformasyon sisteminin varlığı ve bunun sonucunda ekonomik, teknoloji ve kültür, vb. alanlarda cereyan eden etki alanı olarak düşünmek gerekir. Küreselleşen dünyamızın büyük aktörleri arasında bulunan Birleşmiş Milletler, dünya barış ve güvenliği konusunda, insan hakları ihlalerinden, gıda ve sağlık sorunlarına kadar uluslararası sözleşmeler, kararlar, tavsiyeler hazırlayan büyük bir kuruluştur. Küreselleşmeyle uluslararası ilişkiler ve bağımlılıklar artmış ve haliyle kendine özgü kültürler oluşmaya başlamıştır: metropol kültürü, fast-food, lüks tüketim, moda, kültür endüstrisi kurumları gibi. Ama aynı zamanda da küresel ısınma ve buna bağlı olarak eriyen buzullar, iklim değişiklikleri, büyük fırtınalar ve tusunamiler; kontrol edilemez izlenimi veren tüketme alışkanlıklarıyla artan çevre sorunları önüne geçilemez tarzda büyümektedir. Yeni yüzyılın bir başka önemli olayı gıdadan giyime, sağlıktan teknolojiye yeni bilim ve teknolojilerin bulunması ve kullanılmasıdır. Bunlar arasında, bilişim, Internet ve ileri teknolojiler, uzay araştırmaları, tıp ve tıp teknolojisi, genetik mühendisliği, nanoteknolojileri sayılabilir. Sanat kültür alanında ise, 60’lı yıllardan sonra köktenci sorgulamalar ve değişim devam eder. Yeni Dışavurumculuk, Yeni Minimalizm önemsenir. Performans sanatı etkisini korur. Edebiyatta, büyük ölçüde postyapısalcı felsefenin etkileri sürerken, mimaride geleneksel biçimin sınırları zorlanır, akışkan ve devinim gücü yüksek mekânlar tasarlanır. Sinema sanatı ise önemli dönüşüm geçirir. Bilgisayar ve elektronik teknolojisindeki gelişmeler film çekim, kurgu, vb. bütün teknikleri etkiler. Büyük prodüksiyon filmler yapılır. Son 30 yılda Türkiye’deki değişime baktığımızda, öncelikle 12 Eylül Askeri Darbesi ve onu izleyen dönem öne çıkmaktadır. 12 Eylül darbesinin yarattığı travmalar, yerel kimlikler, kadın kimliği, ayırımcılık, öteki, medya, günlük yaşam ve popüler kültür gibi kavramlar farklı bakış açılarıyla müzik, edebiyat, şiir, sinema, plastik sanatlar gibi geniş sanat alanlarında ele alınmış, sorgulanmış ve sorunsallaştırılmıştır. 260 Kültür Tarihi Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdakilerden hangisi 20. yüzyılın sonunu belirleyen olaylar arasında yer almaz? a. Soğuk Savaş döneminin sona ermesi b. Berlin Duvarının yıkılması c. Sovyet Cumhuriyetlerinin dağılması d. Doğu Bloku ülkelerinin demokratik seçim sistemine geçmeleri e. Liberalizmin kendini kabul ettirmesi 2. Aşağıdakilerden hangisi küreselleşmeyi en iyi şekilde açıklar? a. Dünyamızı saran geniş bir enformasyon sisteminin varlığı b. Bütün ülkelerin küresel kasabaya dönüşmesi c. Ekonomi ve ticaretin artması d. Uluslararası ekonomik ticari sözleşmelerin imzalanması e. Liberal ekonominin yaygınlaşması 3. Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? a. ABD Fransa, İngiltere, Çin, Rusya olmak üzere beş daimi üyeden oluşur. b. ABD, Fransa, İngiltere, Çin, Rusya, Japonya olmak üzere altı daimi üyeden oluşur. c. Coğrafi bölgeye göre geçici üyeler seçilir. d. Daimi üyelerin veto hakkı vardır. e. Güvenlik Konseyi silahlı müdahale kararı alabilir. 4. Aşağıdakilerden hangisi küresel ısınmanın nedenleri arasında yer almaz? a. Sera gazları b. Buzulların erimesi c. İklim değişiklikleri d. Doğal afetler e. Küresel kültür endüstrisi 5. Aşağıdakilerden hangisi Ortadoğu’da İsrail-Filistin sorunu için umut verici bir olay olmuştur? a. 2006 İsrail-Lübnan Savaşı b. 2000 yılı Camp David Antlaşması c. İkinci İnfida d. Kopenhang Kriterleri e. BM Güvenlik Konseyi kararları 6. Aşağıdakilerden hangisi postmodern mimarinin özelliklerinden değildir? a. Eklektik bir anlayışın benimsenmesi b. Önceki dönem üslup ve anlayışların aynı anda kullanılması c. Geleneksel biçimin sınırları zorlanarak organik formların daha çok kullanılması d. Akışkan, yuvarlak, devinim gücü yüksek mekânlar tasarlanması e. Geleneksel mimarinin tamamen reddedilmesi 7. Aşağıdakilerden hangisi dijital çağa özgü teknolojiler arasında yer almaz? a. Bilişim (informatics) b. Nano teknolojileri c. Genetik mühendisliği d. Elektronik teknolojisi e. Mültimedya (çoklu iletişim) teknolojisi 8. Aşağıdaki ifadelerden hangisi son dönem sanat etkinlikleriyle ilgili değildir? a. Performans sanatı etkisini sürdürmeye devam etmiştir. b. Yeni Dışavurumculuk Yeni Minimalizm, gibi akımlar doğmuştur. c. Sürrealizm sinema sanatında ilk kez etkili olmuştur. d. Postyapısalcı görüşler edebiyatı etkilemiştir. e. Anti-estetik anlayışlar gelişmiştir. 9. Aşağıdakilerden hangisi günümüz sinema sanatının büyük dönüşüm göstermesiyle ilgili değildir? a. Bilgisayar teknolojilerinin kullanılması b. Kamera ve çekim tekniklerinin gelişmesi c. Kurgu, ses, efekt, vb. alanda gelişen teknoloji d. Sanat topluma hizmet etmelidir görüşünün hız kazanması e. Sanal ortamların stüdyo gibi kullanılması 10. Aşağıdakilerden hangisi Türk sinemasının son dönem başarılı yönetmenlerindendir? a. Elif Şafak b. Nuri Bilge Ceylan c. Fazıl Say d. Orhan Pamuk e. Muhsin Ertuğrul 10. Ünite - Yirmi Birinci Yüzyıla Doğru: Küreselleşme ve Dijital Çağ 261 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı 1. e Yanıtınız yanlış ise “Yeni Bir Dünya Düzenine Doğru” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. a Yanıtınız yanlış ise “Küreselleşme, Küresel Kültür, Yeni Yaşam Tarzları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. b Yanıtınız yanlış ise “Birleşmiş Milletler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. e Yanıtınız yanlış ise “Küreselleşme, Küresel Kültür, Yeni Yaşam Tarzları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. b Yanıtınız yanlış ise “Yeni Savaşlar, Terörizm ve Ayrımcılık” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. e Yanıtınız yanlış ise “Yeni Yaşam Tarzları, Internet Kültürü” konularını yeniden gözden geçiriniz. 7. d Yanıtınız yanlış ise “Yeni Bilimler, Yeni Teknolojiler, Yeni İletişim Tarzları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. c Yanıtınız yanlış ise “1980 Sonrasında Kültür ve Sanat” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. d Yanıtınız yanlış ise “Yeni Bilimler, Yeni Teknolojiler, Yeni İletişim Tarzları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. b Yanıtınız yanlış ise “21. Yüzyıla Doğru Türkiye” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 1 Bazı tarihçi bilim adamları küreselleşmenin geçmişte de örnekleri olduğunu ileri sürmüştür. Buna göre, Helenlerin, Büyük İskender’in fetihleriyle İran’a kadar büyük bir alanda yerleşmeleri; İskenderiye Kütüphanesinde şaşırtıcı bir biçimde uzak kültürlerden Buda, İndus, Hint kitapları bulunması; Roma İmparatorluğunun olağanüstü büyümesi ve yönetim, hukuk sistemini işgal topraklarında yayması ve benimsetmesi; onuncu yüzyıldan itibaren Avrupa’da birçok ticaret yolunun açılması; Müslümanların İspanya’da (Endülüs Devleti) varlığı; Rönesans sonrası bütün Avrupa’nın yeniliklere sarılması, bilimsel buluşları takip etmesi; reform hareketleri sonrası Otuz Yıl Savaşlarıyla mezheplerin Avrupa’da yayılması örnek verilebilir. Sıra Sizde 2 Geçmişte ortam dendiğinde aklımıza ilk olarak televizyon, sinema gelirken bugün aklımıza ilk olarak bilgisayar gelmektedir. Durmaksızın gelişen bilgisayar, günlük hayatımızın her ayrıntısına (alışveriş ve bankacılık işlemleri, e-devlet projeleri) girmiştir ve tasarımcılar, sanatçılar (plastik sanatlar, grafik, endüstri, iç mimari, vb.) uğraşlarını bilgisayarla hayata geçirmeye başlamışlardır. Bu nedenle, bilgisayar, günlük hayatın bütün alanlarından eğitim ve kültürlenme (dergi, gazete, televizyon, vb.), alanlarına kadar her yerde kullanım alanı yaratmış, bir bakıma hayatı yaşama alanı olmuştur. Sıra Sizde 3 Bale, müzik eşliğinde dansla gerçekleştirilen ama aynı zamanda dramatik anlatımı da içeren bir sanattır. Her bale eserinin bir dramatik özelliği yani öyküsü vardır ve besteci bu öykünün atmosferine uygun beste çalışması yapar. Çaykovski’nin Fındıkkıran ya da Kuğu Gölü Balesi gibi. Koreografi ise dans sanatında adım tasarımı yani dans besteciliğidir. Koreograf ise, dansın kurgusunu, yapısını, adım düzenini yani hareket akışını tasarlayan ve bunun metnini oluşturan sanatçıdır. 262 Kültür Tarihi Yararlanılan Kaynaklar Antmen, Ahu, (2008), 20. Yüzyıl Batı Sanatında Akımlar, Sel Yayıncılık, İstanbul. Baudrillard Jean, (2003), Simülakr ve Simülasyon, Doğu Yayınları. Best, Antony, (2008), Uluslararası Siyasi Tarih: 20. Yüzyıl, (çeviren : Taciser Ulaş Belge, Emel Kurt) Yayın Odası, İstanbul. Bodur, Harun: Kronolojik 20. Yüzyıl Siyasi Tarih (1900-1999), Ankara, Çağlar Yayınları. Kuspit, Donald, (2006), Sanatın Sonu, (Çeviren: Yasemin Tezgiden) Metis Yayınları, İstanbul. McLuhan M. (2001), “Global Köy, 21. Yüzyılda Yeryüzü Yaşamında ve Medyada Meydana Gelecek Dönüşümler, çeviri: B. Ö. Düzgören), Scala, İstanbul. Susan Buck, Morss (2007), Küresel Bir Karşı Kültür; (çeviren: Süreyya Evren) İstanbul, Versus Kitap. Yılmaz, Mehmet, (2006), Modernizmden Postmodernizme Sanat, Ütopya Yayınevi, Ankara. Sözlük 263 A Aforoz: Hıristan dininde bir kişinin (kral da olabilir) çoğu kez Papalık tarafından din dışı bırakılması. Akantus: Yaban enginarı olan bu bitkinin motifleri, Eski Yunan ve özellikle Roma sütûn başlıklarında kullanılmıştır. Akropol: Yüksek tepe üzerine kurulan kale veya tapınak. (Akropolis sözcüğünün kısaltmasıdır). Alt Kültür: Toplumlarda grupların egemen kültürle ilişki içinde yaşadığı halde farklı yaşam tarzları geliştirdiği farklılık gösteren kültür. Altar: Çok tanrılı inanışta kurbanların kesildiği taş mekan; sunak da denilmektedir. Amfitiyatro/Amfiteatr: Eski Yunan mimarisinde tiyatro. Romalılarda gladyatör savaşları için kullanılan bu tür mekanlar Kolezyum adını alır. Amfora: Eski Yunanlılarda ve Romalılarda genellikle dibi sivri, ortası dar, ağız kısmı uzun olan ve içine şarap konulan testiler. Apartheid: (Apartayd okunur), Afrika dilinde “ayırma, ayrımcılık” anlamına gelen bu sözcük Güney Afrika Cumhuriyetinin seçimle kabul ettiği ve yine zaman içinde seçimle pekiştirdiği (Beyazlar çoğunluktadır), 1948’den 1994’e dek uyguladığı ırkçı ayrımcılık politikasıdır. Zenciler uzun yıllar vatandaşlık haklarından yararlanamamıştır. Araf: Cennet’le Cehennem arasında bulunulduğuna inanılan tepe; sanatta çok kullanılan bir motiftir. Arasta: Osmanlılarda aynı işi yapan dükkânların bulunduğu alışveriş yeri. Armoni: Müzik eserlerinde birden fazla sesin uyumlu kaynaşmasıdır. Art-Nouveau: 19. yüzyıl sonlarında Avrupa’da, İngiltere ve Almanya kökenli, antik süsleme yerine bitkisel ve soyut süslemeyi tercih eden ve bunu el sanatlarının, mobilya vb. içine sokan yeni üslup anlayışı. Âşık: Sazı eşliğinde şiir okuyan ve gerektiğinde türkü tarzında söyleyen halk edebiyatı ozanı. Aydınlanma: İnsan aklının yol gösterici güveniyle, bilimsel keşiflerin ve felsefi eleştirilerin ışığında, insan bilincini bilgiyle aydınlatma çabalarıyla biçimlenmiş hem düşünsel, hem toplumsal bir harekettir. B Bale: Belli bir dans tasarımına bağlı olarak, dramatik ifadeyi dans adımlarıyla gösterime sunan dans sanatı; danslı sahne eseri. Bani: Bir kurumu kuran ya da toplumsal işlevli bir işi yönlendiren ve yapan kişi. Barok: Avrupa’da 17. ve 18. yüzyıllarda, mimari, müzik, edebiyat ve plastik sanatlarda, ayrıntıları abartıyla ama süslemeyle vererek ifade yaratmayı amaçlayan sanatsal akım. Bedesten: Osmanlılarda kumaş, mücevher vb. değerli eşyaların alınıp satıldığı kapalı tarihî çarşı. Bezeme: Genellikle hayvan bitki motiflerini geometrik formlarda sistemli bir tekrara dayanarak yapılan süsleme sanatı. Bilgi Teknolojisi: Bilgisayar ve iletişimin olanaklarını kullanarak farklı biçimlerdeki bilgiyi oluşturmak, saklamak, üzere kullanılan teknoloji. Bilinç Akışı: Bir romanda, bilincin bütün öğelerinin, yani algıların, hayallerin, fikirlerin, arzuların ve duyguların, aralarında hiç bir ayrım yapılmadan bütünsel olarak işletilmesi ve betimlenmesine dayanan teknik. Dostoyevski, James Joyce, V. Woolf gibi yazarlar uygulamıştır. Bilişim: Her tür bilginin elektronik makineler aracılığıyla en hızlı şekilde işlenmesi, teknik, ekonomik ve toplumsal alanlardaki iletişimde kullanılması anlamına gelmektedir. Bordür: Özellikle mimari yapılarda (kapı, pencere) ve el ve süsleme sanatlarında (halı, mobilya, pano) süslü ya da süssüz, girintili çıkıntılı, dar, uzun vb. kenar kısım. Boule: Eski Yunanlılarda savaş, siyaset ve mali konularda önemli kararlar ve öneriler hazırlayan halk meclisi. Burjuvazi: Avrupa’da Yeniçağda ticaret hayatındaki başarısıyla yükselişe geçerek ekonomik ve siyasi yapılanmada güç sahibi olan kentli sınıf. C-Ç Cadı Avı: 14. ve 15. yy. Ortaçağ Avrupa’sında, salgın hastalıklar ve savaşlardan dolayı kötüleşen toplumsal hayatın, falcı, cadı, vb. izlenim veren masum insanlar yüzünden başlarına geldiği düşünülerek, bu insanların Papa’nın fanatik emriyle engizisyon mahkemelerinde işkence görerek öldürülmesi, yakılması gibi trajik ve dramatik süreçtir (on yıl sürmüş ve elli binin üzerinde masum insan katledilmiştir); Cadı Avı deyimi, ABD’de 1950’li yıllarda senatör McCarty’nin başlattığı sosyalizm sempatizanı olan aydınları, Hollywood aktörlerini, yazarları, yönetmenleri hedef alan ve on yıl süren sindirme, gözaltına almaya dayanan istihbarat politikası için de kullanılmıştır. Sözlük 264 Kültür Tarihi Çini: Duvar kaplamada ve kap kacak yapımında süs olarak da kullanılan, mineli, saydam olmayan seramik çalışması. Çivi Yazısı: Sümerlerin kullandığı çivi şeklinde hat düzenlemesinden oluşan yazı çeşidi. Kil levha üzerine yazılır ve bu levhalara “tablet” denirdi. İlk tarihi arşivler, Hitit ve Asur kültürlerinde tabletlerle oluşturulmuştur. Çokkültürlülük: Toplu yaşam ortamında farklı dillerin, inançların, alışkanlıkların ve uygulamaların birbirinden beslenerek kaynaşmış tarzda buluşması, yanyanalığıdır. Çoklu Ortam: Görüntü (imaj), grafik, çizim, ses, video ve animasyonların bilgisayarda gösterilmesi, dosyalarda saklanması, bilgisayar ağından iletilmesi ve sayısal olarak işlenmesiyle ilgili kavram; mültimedya da denmektedir. D Dendan: Kalelerde askerlerin durdukları, diş gibi (Farsça dendan) sıralı yerler. Dergâh: Tarikat ayinlerinin yapıldığı mekân, tekke. Diva: Seçkin bayan opera şarkıcılarına verilen ad; prima donna da denir; Leyla Gencer bu ünvanı almıştır. Dük/Düklük/Dükalık: Bir krallık içinde en büyük toprak parçası; bu toprakları krallığa bağlı olarak yöneten ise Dük’dür. (Venedik Dükü) Dünya Kültür Mirası: UNESCO tarafından insan dehasının ürünü eserler, belli bir tarihsel zaman diliminde, mimari, teknoloji ve sanat eserleri olarak, insani değeri olan nesneler ve etkileşim özelliğine sahip kentler (İstanbul, Kapadokya, Brugge, Paris, Dubrovnik gibi), tarihsel arkeolojik mekânlar, (Nemrut, Mostar Köprüsü, Altamira Mağarası gibi), doğal peyzajlar (Pireneler’de Mont-Perdu, Ağrı Dağı, Rus-Polonya sınırında Bialowieza Ormanı gibi) yaşayan ve kayıp uygarlıkların izlerini taşıyan kültürel gelenekler (kaybolmaya yüz tutan etnik diller, dialektler) koruma altına alınması amacıyla Dünya Kültür Mirası listesi oluşturulmaktadır. Dünyanın Yedi Harikası: Mısır Piramitleri; Babil Asma Bahçeleri; Efes Artemis tapınağı; Halikarnas (Bodrum) Mozolesi; Olimpia’da Zeus Heykeli; İskenderiye Feneri; Rodos Heykeli; E Endüljans: Kilisenin bağışlanmayan dini günahları bağışlaması. Estetik: Güzel duyu bilimi; güzelliği, akıl ve duygu birlikteliğinde yorumlayan duyusal mantığa dayanan bilim. Etrüskler: Kuzey İtalya’da Demir Çağında kurulduğu düşünülen kültür. F Fasad: Bina cephesi, cephe yüzü anlamında Fransızca (façade) kökenli mimari terim. Fast-food: Ayak üstü hazır besinlerle beslenme. Feodalizm: Avrupa Ortaçağında toprak ve mülk hâkimiyetine dayalı derebeylik sistemi. Fief: Avrupa Ortaçağında saray aristokrasisinin vasallara (kendi başına hükümdar olmayan ancak başka bir hükümdara bağlı olarak hükmeden sınıf) verdiği toprak Figür: Plastik sanatlarda betimlenen gerçek ya da hayal ürünü her şey. Fresko/Fresk: İtalya kökenli, taze kireç sıva üzerine yapılan ve oldukça zor bir sanat olan duvar resmi. Fütürizm: Geçmişle ve geleneklerle bağlı sanatı reddederek, endüstri ve makineleşmeyle gelen modernizmi ve hareketi odak çalışma noktası seçen sanat akımı (1910-1930 yılları), G Gotik: Avrupa Ortaçağında (12. ve 13. yy.) mimari, (kilise ve katedraller) resim ve heykelde ortaya çıkan ve görkemli bütünsel yapı oluşturma anlayışına dayanan sanatsal üslup. Gregoryen Takvim: 16.yüzyılda Papa Gregoire’in artıkyılla ilgili düzenlemesiyle doğan takvim. Gülbank: Yeniçerilerin hep bir ağızdan yaptıkları dua ve ant. Gymnasium: Eski Yunan’da gençlerin spor eğitimi aldığı ve sportif etkinliklerini gerçekleştirdikleri yapı. H Hades: Antik Yunan’da yeraltı tanrısı; günümüzde yeraltı dünyasını simgeleyen terim. Hat Sanatı: Arap harfleriyle yapılan İslam ve Osmanlı yazı sanatı. Hellenizm: Büyük İskender’in Helen İmparatorluğu döneminde sahip olduğu tüm topraklarda yaymak istediği Eski Yunan’a özgü toplu siyaset ve kültür politikası. Hisar: Şehirlerde surlar ve kulelerle çevrili alan. Hiyeroglif Yazı: İnsan ve nesne sembolleri kullanılarak yaratılan Mısır yazı çeşidi. Höyük: Eski yerleşim merkezlerinin (kentlerin) zaman içinde yapı katmanlarının üstüste binmesiyle oluşan tepelik sit alanlar. Hümanizm/Hümanizma: İnsanı temel alan ve insanı bir değer olarak dinsel düşünce ve inancın ötesinde merkeze yerleştiren Rönesans dönemi düşünsel eğilim. Hünkar Mahfili: Osmanlı Camilerinde padişahların namaz kıldıkları özel mekan. İ İkon: Hıristiyanlıkta, İsa peygamberi, Meryem’i ve Azizleri betimleyen resimler. Sözlük 265 İşçi Sınıfı: Sanayi Devrimiyle birlikte ortaya çıkan fabrika, imalathane vb. iş yerlerinde el emeğiyle ücretli çalışan toplumsal kesim. İzlenimcilik: Resimde renk ve boya anlayışına dayanarak çizgi ve klasik inşa anlayışını benimsemeyen, doğadaki görüntüleri bir an (instant) içinde edinilen izlenimle hareketliğiyle birlikte vermeyi hedefleyen ve buna göre bir resim tekniği geliştirerek sanatta modernleşmeye öncülük eden sanat akımı, (empresyonizm de denmektedir). J Jakobenizm/Jakobenlik: Fransız Devriminin etkili grubu jakobenlerden kalan bu terim, bugün siyasi literatürde aşırı siyasal radikal görüşlere bağlı olarak “tepeden inmecilik” anlamında kullanılmaktadır. Jironden: Fransız Devriminde ismini geldikleri coğrafi bölgeden (Gironde) alan siyasi grup. K Kaligrafi: Güzel el yazısı sanatı. Hattat yazısı. Kalvinizm: İlkelerini Calvin’in hazırladığı mezhep. Anglikanizm genis ölçüde kalvinizmin etkisi altındadır. Karolenj Sanatı: Avrupa Ortaçağında, 9. ve 10. yy. dönemi mimari ve resim sanatı. (Aachen Katedrali gibi). Karşı Kültür: Egemen kültürlere ve onun değerlerine karşı geliştirilen yaşam tarzlarının oluşturduğu kültür; Hippi kültürü gibi. Katolik: Vatikan Papalığına bağlı Hıristiyanlık mezhebi. Kavramsal Sanat: Sanatın temel malzemesini kavram, yani düşüncenin zihindeki tasarımı olarak kabul eden postmodern sanat anlayışı. Kent Devleti: Genelde merkez dini yapı (Tapınak ) olmak üzere, bunun etrafında şekillenen ve yakınındaki küçük yerleşim birimlerini de içine alan siyasi, ekonomik iktidara sahip yönetim. Kervansaray: Ticaret yolları üzerinde inşa edilmiş, yüksek duvarlı, korunaklı, ahır, yatakhane, avlu, dükkan, nalbant, yemekhane, vb.bölümler içeren büyük yapılar. Kitsch: (“Kiç” okunur); Sanatta var olan tarzların kötü kopyası; sanat değeri olmayan, ticari kaygılarla üretilmiş sıradan ürünler için kullanılan Almanca terim. Klasik: Sanatın bütün dallarında ideal bir güzellik anlayışından hareketle, ölçü ve düzene dayalı üslup genel anlamda “klasik” olarak tanımlanır; her zaman beğenilen ve kalıcı olan örnek eser. Klasisizm: 17.yüzyılda Fransa’da belli kurallarıyla ortaya çıkan sanat akımı. Kompozisyon: Sanatın birçok alanında, parçaların bir bütün içinde uyum oluşturacak tarzda düzenlenmesi. Konçerto: Klasik Batı Müziğinde orkestra eşliğinde, genelde bir sanatçının (örneğin piyanoda İdil Biret’in çalması gibi) ama eserin özelliğine göre birden fazla sanatçının (ikili piyano ya da, keman, flüt, trompet, vurmalı, vb. olabilir) yorumladığı müzikal eser. Konsül: Roma Devletini yönetmek için seçilen iki üyeden her birine verilen ad. Kontur: Özellikle resim sanatında bir figürün kenar çizgileri, (izlenimci ressamlarda konturlar eriyip gidercesine kaybolur). Koreografi: Dans sanatında dans tasarımı, dans adımı tasarım sanatı; koreograf ise bu sanatı icra eden dans bestecisi, dans adımı tasarımcısı. Kozmopolit: Genellikle, bir kişi ya da bir yerin (yerleşim merkezi, bir sivil kuruluş) ulusal niteliklerini yitirerek evrensel kültür etkileri taşıması; kozmopolitan da denir. Kûfi Yazı: Arap yazısının dik, köşeli, sert çizgili yazılan eski biçimi. Kübizm: Picasso ve Braque’ın öncülük ettiği (1910’lı yıllar) figürleri geometrik anlatımla veren, perspektif ilkesini yok sayarak üç boyutlu inşa estetiğini benimseyen sanat akımı. Külliye: Selçuklularda ve Osmanlılarda bir caminin çevresinde cami ile birlikte kurulmuş medrese, imaret, sebil, kitaplık, hastane vb. yapıların bütünü. Kültür Endüstrisi: Kültür ürünlerinin (sinema, müzik, kitap basım ve yayını) kitlesel dolaşıma açılan bir metaya dönüşmesiyle kültürün endüstri olması şeklinde düşünülmelidir. Kültürel Miras: Bkz. Dünya Kültür Mirası Kültürleşme: Farklı iki kültürün karşılıklı etkileşime girmesi sonucu oluşan kültürlenme biçimi. Keşifler sonrası Avrupa kültürüyle Amerika Yerli Halk Kültürünün etkileşimi gibi. Kümbet: Daha çok konik ve piramit şeklinde inşa edilen Türk Selçuklu mezarı. (Künbet de denmektedir). Küreselleşme: Bütün dünyayı kuşatan çok geniş kapsamlı bir enformasyon sisteminin varlığı ve etkisi, kitlesel tüketim modellerinin tüm dünyayı sarmalaması, kozmopolit yaşam tarzlarının gelişimi ve uluslararası spor, sanat, fuar etkinlikleri, dünya turizminin yayılması, ulus devletlerin egemenliğinin zayıflaması, bütün gezegeni tehdit eden ekolojik krizin farkına varılması, sınır tanımayan ekonomik ve ticari etkileşimin hızlanması olarak düşünülmelidir. 266 Kültür Tarihi L Lale Devri: III. Sultan Ahmet döneminde Avrupa Barok Sanat etkisinde süsleme ve eğlence hayatında lale kullanımıyla ünlenen, kökeninde Osmanlılarda ilk Batı etkisinin başladığı dönem, (1711-1730). Latium: Eski Roma’da ilk yerleşim bölgesi. Bu bölge insanları Latin adıyla anılacaktır. Liberalizm: Serbest piyasa ekonomisine ve girişimciliğe dayalı olarak özgürlüklerin kullanımında sınır koymayan, devletin siyasal ve ekonomik etki gücünü aza indirgemeyi hedefleyen siyasal ve ekonomik anlayış. Litografi: 18. yy. sonlarında ortaya çıkan ve yağı emen özel bir taşın önce perdahlanarak yağlı kalem ve mürekkeple resim çalışması yapıldıktan sonra kurumaya bırakılarak bir dizi zorlu kimyasal işleme tabi tutarak resmin baskısını almaya dayanan sanat; taşbaskı sanatı. M Madalyon: Çember ve oval şekilde özel çalışılan büyük madalya. Mimaride 16. yy’dan itibaren evlerin cephesine de asılmıştır. Makam: Klasik Türk Musikisinde ses dizilerini yani gamları belli kurallara göre kullanarak bir müzik parçasını ya da şarkıyı işleme biçimi. Manastır: Kesişlerin, rahip ve rahibelerin dini inanç amaçlı kaldıkları mekânlar. Medrese: İslam kültüründe (Selçuklular ve Osmanlılar da dahil) genelde islami ilahiyat bilimlerinin ve yer yer öteki bilimlerin de eğitiminin verildiği kurumlar. Melodi: Değişik yüksekliklerdeki ses perdelerinin belirli bir süre içinde art arda birbirine bağlanıp anlam kazanmasıyla oluşan ses çizgisi; ezgi. Menderes/Meandre: Nehir akışının kıvrımlığını ifade eden terim, aynı zamanda kıvrımlı şeritleri içeren bir süsleme motifi olarak da kullanılır. Merkantilizm: 17. yüzyılda ülke refahını ve ekonomik gücünü deniz aşırı ticaretle kazanılacak altın gümüş gibi değerli madenlere ve bunların işletilmesine bağlayan iktisadi düşünce. Metropolit: Hıristiyanlıkta Ortodoks mezhebinde ruhanî reis. Mezolitik Dönem: Orta Taş Çağı. Mezopotamya: Dicle Fırat nehirleri arasındaki bir zamanların verimli topraklarına ve ilk medeniyetlerin doğuşuna ev sahipliği yapan bölge. Minimalizm: Mimaride, plastik sanatlarda ve edebiyatta, postmodern dönemde , sanatta karmaşık ifade yerine yalınlığı ve yalın düşünceyi benimseyen ve buna bağlı olarak da ayrıntı ve karmaşıklığı reddederek aza indirgenmiş bir form ve malzeme kullanan sanatsal görüş; minimal sanat. Minyatür: Kökeni Doğu Kültürlerine ve Eski Mısır’a dayanan, Osmanlılarda büyük bir gelişim gösteren, perspektif ve derinlik tekniğini kullanmayan ve özellikle kitap resmetme amaçlı bir sanatdır. Doğu kültürlerinde, Mehmed Siyahkalem’in eserlerindeki gibi papirüs rulolarında da rastlanmaktadır. Görsel zenginlikleri yanında tarihsel arşiv ve belge değerindedir. Mitoloji: Efsane bilimi. Dünya efsanelerinin yer aldığı bütünün genel adı. Dünyanın yaradılışına dair masalsı öyküler içerir; bilimin var olmadığı bir döneme dayandığı için ilkçağlara özgü belge niteliğindedir. Mozaik Sanatı: Sıva yapılan bir zemin ya da yüzeye, süsleme amaçlı, figüratif de olabilen, yanyana renkli taşlar veya cam parçalarıyla yapılan resim sanatı. Mozole/Anıtmezar: Genellikle taş, mermer, vb. yapılan yüksek görkemli anıtmezar. Mukarnas: Mimaride yapının iç kısmında üst yüzeyinde bulunan genelde prizma biçimindeki süsleme. Mumyalık: Selçuklu kümbetlerinde ölen kişilerin mumyalanarak konulduğu bölüm. N Nakkaş: Minyatür yapan ressam. Neolitik Dönem: Yeni Taş Çağı ya da Cilalı Taş Devri. İnsanların ilk kez toplu yaşama ve tarım düzenine geçtikleri dönem. Notasyon: Müzik yazısı, müziği notalardan hareketle belli kurallar ve ilkeler çerçevesinde yazma, tasarlama ve planlama sistemi. Notalar 1980’lere kadar el emeğiyle yazılıyordu, bugün bilgisayarlarla yazılmaktadır. O Oligarşi: Siyasal gücün azınlığa ya da küçük bir gruba ait olduğu yönetim. Opera: Orkestra eşliğinde, şan sanatı tekniğiyle sergilenen ve dramatik yapı da içeren müzikli sahne eseri. Ortodoksluk: Doğu Roma İmparatorluğu döneminde Hıristiyanlığın Doğu’da doğan mezheplerinden. Rum Ortodoks Kilisesine bağlı olanlara Ortodoks denmektedir. P Papirüs: Mısır’da Nil nehrinde yetişen bir saz türünün kağıda benzer hale getirilmesi sonucunda elde edilen yazı yazma nesnesi. Patrici: Roma Devletinde yerel aristokrasi. Plep: Roma’da aşağı tabaka halk. Polis: Antikçağ’da Yunan kentlerine verilen genel isim. Hierapolis gibi. Sözlük 267 Pontif/Pontiflik: Romalılar döneminde imparatorların taşıdığı büyük dini liderliğe işaret eden terim; Papalık döneminde ayni ünvanı papalar kullanmıştır. Pop-Art: İngiltere ve ABD’de 1960’lı yıllardan itibaren tüketim nesnelerini, popüler nesneleri ve kimlikleri, endüstri ürünlerini resim gibi kullanan sanat anlayışı. Portal: Büyük mimari yapıların ön cephesindeki anıtsal kapı. Prehistorya: Yazının icadından önceki dönemi içeren tarih öncesi anlamındaki sözcük. Proletarya: Sanayileşmeyle birlikte kentlerde oluşan emekçi kesim. Protestan: Papalık Roma Kilisesinden 16. yüzyılda ayrılan kiliselerin benimsedikleri mezhep. Alman Luther King’in öncülüğünde Luthercilikle başlamıştır. R Reform Hareketi: 16. yüzyılda Katolik kilisesinin önüne geçilmez iktidarına karşı girişilen hareket. Kilise kendisini yenilemek, ıslah etmek durumunda kalacaktır. Ritim: Müzikte en az iki sesin art arda gelmesi. Rokoko: Barok sanatın görkemli ama hantal anlayışına incelik katan, süsleme ve ayrıntıyı benimseyen üslup. Roman Sanatı: Ortaçağ Avrupa Sanatının ik evresi (10.yy.); mimaride, sağlam ve süsten uzak kilise yapısıyla kendini gösterir. Edebiyatta ise roman yazma sanatının bütününü içeren ifade. Romantizm: Aydınlanma döneminde akılcılığa paralel olarak duyguların da öne çıkmasına öncülük eden, “ben” anlatımıyla, hayal gücünü ve düşselliği işlemesiyle tüm sanat dallarında, özellikle müzikte (Chopin, Schubert, Schumann Romantik bestecilerdir) etkili olan sanat akımı. Ruhban Sınıf: Hıristiyanlıkta Kilisenin tüm maddi (toprak ve mülk yönetimi) ve manevi (kul, tanrı ilişkileri) düzenini belirleme ve tanımlama yetkisine sahip sınıf. Günümüzde dini görevliler anlamında kullanılmaktadır. Rûmi: Anadolu Selçuklularında görülen bitki (filiz ve yaprak) ve hayvan (aslan gibi) motiflerini kullanarak yapılan zengin içerikli süsleme. S-Ş Sema: Mevlevi dervişlerinin ney, vb. çalgı eşliğinde ellerini iki yana açıp dönerek yaptıkları ayin. Sema ayinlerinin yapıldığı mekâna Semâhane denir. Senato: Roma devletinde, üyeleri belli kurallara göre konsüller tarafından seçilen meclis. Serf: Feodal dönemde derebeylerinin sahip olduğu toprağı işleyen belli bir vergi sistemine bağlı köylü kesim. Sikke: Ticaret ve alışverişte ödeme aracı olarak kullanılan ve değeri onu basan devlet tarafından belirlenen resmi küçük madeni parça. Soyut Sanat: Doğa ve gerçek nesne görüntülerini kullanmayı reddederek sanatsal ifadeyi sanatın kendi olanaklarıyla (kompozisyon, renk, çizgi, boyut, kütle, vb.) kurmayı hedefleyen sanat anlayışı. Kandinsky soyut sanatçıdır. Sömürgecilik: Bir ülkenin bir başka ülke üstünde baskı kurarak ya da onu egemenliği altına alarak doğal zenginliklerini ve kaynaklarını çıkar amaçlı kullanma siyaseti. Sürrealizm: Hayal dünyasıyla gerçek dünyanın birbirinden ayrılamaz olduğu savıyla içiçeliğini “gerçeküstü” olarak tanımlayan; rüya, kabus, tılsım ve ezoterik bilimleri sanatın temel esin kaynağı olarak benimseyen sanat akımı, “gerçeküstücülük” de denmektedir. Şaman/Şamanizm: Özellikle Orta Asya Türki kültürlerde, ruhlarla insanlar arasında iletişim kurduğuna inanılan ve bu iletişimi trans hale geçerek gerçekleştiren dini kişilik. Şamanizm ise bu toplulukların inanç sistemidir. Şan Sanatı: İnsan sesinin niteliğine bağlı olarak (soprano, alto, vb.) şarkı söyleme sanatı. T Tablet: Bkz. Çivi Yazısı. Tasavvuf: İslam dininde varlığın birliği ve Tanrının niteliği anlayışına dayalı dini ve felsefi düşünce tarzı. Tevrat: İbranilerin kutsal kitabi olan Eski Ahit. Tiran: Eski Yunan’da tek başına siyasal iktidara sahip olan yönetici. Toplumsal Sözleşme: Fransız filozof Jean Jacques Rousseau’nun aynı isimli kitabına konu olan bu kavram, toplumun tüm üyelerinin birliğiyle kurulan siyasal yapı, yani “Devlet ve bireyin özgürlüğünü gerçekleştirebileceği düzen arasında karşılıklı bir yükümlülük olmalıdır” düşüncesine dayanır. U-Ü Uruk/Ur: Mezopotamyada ilk kent devletleri. Usul: Geleneksel Klasik Türk musikisinde kullanılan ritm kalıpları. V Varoluşçuluk: Varoluşun insanın maddi özünden önce geldiğini ve insanın var olduktan sonra kendi özünü yarattığını ve insanın kendi özgürlüğünün bilincine varmasının hayatın saçmalığını hissetmekle mümkün olduğunu savunan düşünsel akım. Vasal: Avrupa Ortaçağında kendi hükümdar olmadığı halde bir hükümdara bağlı olarak iktidar gücü olan yönetici. Virtüöz: Herhangi bir müzik eserini ustalıkla yorumlayan, teknik ve yorumlama becerisi yüksek, kendine özgü stili olan sanatçı. 268 Kültür Tarihi Y Yapısalcılık: Özü bakımından, dil bir biçimdir ve dil bir “göstergeler sistemidir” düşüncesinden yola çıkarak dilde ses ve düşüncenin birbirinden ayrılamayacağını ve bir nesnenin ya da bir olgunun yapısının “bağlı bulunduğu düşünülen toplumsal tarihsel özellikleri içinde değil, kendi içinde ve parçalarının karşılıklı konumuna göre kavramak” olduğunu ileri süren bilimsel düşünce. Yeni Dalga Sinema Akımı: Sinemada klasik film formunu reddederek, yeni görsel kamera teknikleri ve sinematografik anlatımlarıyla, F. Truffaut, J.L.Godard gibi yönetmenlerle, Fransa toplumunun yaşadığı toplumsal ve dönemsel değişimi işleme teknikleriyle öne çıkan yönetmen odaklı sinema sanatı akımı. Yeni Gerçekçi Sinema Akımı: İkinci Savaş sonrası İtalya’da Amerikan salon filmlerine tepki olarak toplumsal konuları ve bu çerçevede insanı ruhsal kimliğiyle de anlatmayı hedefleyen ve film teknikleriyle ve Fellini, Visconti, Antonioni gibi yönetmenleriyle dünya sinemasına yön veren akım. Z Zaviye: Osmanlılarda küçük tekkeler; cami, ibadet yeri. Ziggurat: Sümerlerin, dört köşe planlı, katlar halinde yükselen, tapınak ve başka amaçlarla da (rasathane gibi) kullanılan yüksek yapıları.








En Çok Erişilen Makaleler