AHMAD, Feroz, İttihat Ve Terakki 1908-1914, Kaynak Yayınları, Şubat 2017.
AKŞİN,Sina, 31 Mart Olatı, Ankara, İmge Kitapevi, 2015.
ASLAN, Taner, İttihâd-ı Osmanî’den Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne, Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 2008.
BİRECİKLİ, İhsan Burak, Yüzüncü Yılında II. Meşrutiyet’in İlanı Üzerine Bir İnceleme, Akademik Bakış, 2008.
BİRİNCİ, Ali, 31 Mart Vak’ası’nın Bir Yorumu, Türk Tarih Araştırmaları.
KARABEKİR, Kazım, İttihat ve Terakki Cemiyeti, Yapı Kredi Yayınları, Şubat 2018.
KARPAT, Kemal , Türk Demokrasi Tarihi, Timaş Yayınları, İstanbul 2012.


.SULTAN II. ABDÜLHAMİD VE OSMANLI’YA YÖNELİK BİR TASFİYE TERTİBİ OLARAK “31 MART DARBESİ” (13 NİSAN 1909) Hazırlayan: Sidar ERGÜL Tashih ve Eklemeler: SDAM SDAM, Strateji Düşünce ve Analiz Merkezi İstanbul, Mayıs 2019 sdam.org.tr Bu yayının hakları SDAM Strateji Düşünce ve Analiz Merkezi’ne aittir. Bu yayın SDAM’ın izni olmaksızın yayınlanamaz ve çoğaltılamaz. Ancak kaynak göstermek suretiyle alıntı yapılabilir. 4 İçindekiler GİRİŞ ............................................................................................................................................. 5 Hadise Hakkındaki Yaklaşımlar....................................................................................................... 6 Olayın Nedenleri ve Gelişimi.......................................................................................................... 9 Derviş Vahdeti kimdir ve Olaydaki Rolü Nedir?............................................................................ 11 Olayda Ahrar Fırkası ve İngilizlerin Rolü Var Mıydı?.................................................................... 12 Olay Nasıl Başladı?....................................................................................................................... 12 Ayaklanmaya Giden Süreç ............................................................................................................ 13 Olayın Bastırılması ve Olayın Sonuçları........................................................................................ 18 Sultan Abdülhamid’in Tahttan İndirilmesi ..................................................................................... 21 Sır Belgelerin İmha Edilmesi ........................................................................................................ 23 İttihatçıların Olayla İlişkisi............................................................................................................ 23 Sıkıyönetim İlanı ve Yargılamalar ................................................................................................. 24 İngiltere ile Ahrar Fırkası İlişkisi ve Bunun Olay Üzerindeki Etkisi............................................... 25 SONUÇ VE DEĞERLENDİRME................................................................................................. 28 5 GİRİŞ 31 Mart Olayı, 24 Temmuz 1908’de başlayan II. Meşrutiyet döneminin en ilgi çekici olaylarından birisi olarak kabul edilmektedir. Osmanlı Devleti’nin Rûmî takvimine göre 31 Mart 1325 (miladî takvime göre ise 13 Nisan 1909) yılında olay yaşanmıştır. Bundan dolayı “31 Mart Vakası” olarak anılmıştır. Bugüne dek olayın çıkış nedenleri ve amilleri hakkında çeşitli iddialar ortaya atılmıştır. 31 Mart Hadisesi; bir irtica vak’ası mıdır, yoksa bir ihtilâl mi yahut irticai görünümün verildiği toplumu dizayn ve Osmanlı’yı tasfiye operasyonu mudur? İdeolojik ve kişisel yaklaşımlar nedeniyle olayın hakikatine ulaşmak pek kolay değildir. Hadise, II. Abdülhamid’in döneminin sonlarında yaşanmış ve neticede II. Abdülhamid tahttan indirilmiştir. Kimilerine (Ermeniler, ittihatçılar) göre Sultan Abdülhamid, “Kızıl Sultan1 (yani kan dökücü)”, kimilerine göre ise “Ulu Hakan”dır. Böylesi yaklaşımlar “tarafgirlik” ya da “düşmanlık” duygularından kaynaklanmaktadır ve meselenin aslını yakalamayı zorlaştırmaktadır. 1908 yılında yeniden ilan edilen Kanûn-i Esasi’ye bazı ilaveler yapılmıştır. Bunlardan “ilave edilen 120. madde, bütün Osmanlı vatandaşlarına, kimseye önceden haber vermeden teşkilatlanma ve toplantı hakkı veriyordu. Bu ilave o sırada esmekte olan hürriyetçi fikirlerin bir gereği olarak yapılmıştı.”2 Bu gelişme ile hızlı bir şekilde birçok dernek, cemiyet ve basın organı kurulmuştur. Bunun yanında bir yıl içinde 310 civarı çeşitli gazete ve derginin çıktığı belirtilmektedir. Bu durum olumsuz sonuçları da beraberinde getirmiştir. Jön Türkler3Meşrutiyeti “her derde deva” türünden bir tılsım gibi göstererek, kitlelerin hayallerini pompalamış, Meşrutiyetle pek çok kesimde mucizevî çözümler beklentisi oluşturmuştur. *Araştırmacı Yazar. 1 Kızıl Sultan tabirini ilk olarak Fransız tarihçi Kont Albert Vandal kullanmıştır. 2 Coşkun YILMAZ (Edi.), Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi, Sultanbeyli Belediyesi Kültür yayınları No 12, İstanbul 2012;Zekeriya KURŞUN, 31 Mart Olayının Arkasındakiler, s. 50. 3 Jön Türk teşkilatı ilk olarak 1865 yılında kuruldu. Sonra 1889’da askeriye içinden İbrahim Temo, İshak Sukuti, Abdullah Cevdet ve Selanikli Nazım “İttihad-i Osmanî” adıyla yeniden örgütlendiler. Örgüt, 1890’da İttihat-Terakki adını almıştır. 1892’de Abdülhamid bu örgütten haberdar olmuş, 31 Mart vakasını iyice anlayabilmek için, her şeyden evvel İttihad ve Terakki Cem’iyyeti’nin mahiyetiyle zihniyetini anlamak lâzımdır. Gizli bir cem’iyyet şeklinde teşekkül 6 Basın ise beklediği hürriyet sarhoşluğunu kutlamıştır. Ancak bu sevinç bir süre sonra hayal kırıklığına dönüşecektir. Azınlıklar ise Meşrutiyeti Osmanlı’dan kopmanın bir aşaması olarak görmüşlerdir. İttihat-Terakki liderleri ise II. Meşrutiyet’in ilanıyla birlikte imparatorluğun çöküşünü önleyebileceklerini zannediyorlardı. Meşrutiyet’in ilanından hemen sonra Bulgaristan bağımsızlığını ilan ederken Avusturya-Macaristan Bosna-Hersek’i topraklarına katmış, Girit ise Yunanistan tarafından ilhak edilmiştir. Bu karmaşa ortamında, muhalefet de şiddetlenmiştir. Dolayısıyla Meşrutiyet üzerinden “Kimin hangi amaçla, Sultan II. Abdülhamid’i düşürmek istediği açıkça görülmektedir. Bu arada iyi niyetle mücadele eden ve geniş tabanlı bir muhalefetin içinde yer alan samimi unsurlar bir süre sonra oyuna geldiklerini fark etmiş, ancak o zaman da İttihat ve Terakki diktatoryasından”4 kurtulamamışlardır. İmparatorluğun 31 Mart Vakası’ndan sonra bir daha hiç toparlanamadığı ve 10 yıl gibi kısa bir zaman dilimi içerisinde dağıldığı da göz önüne alındığında hadisenin mühim roller içerdiği açıkça görülmektedir. 31 Mart Hadisesini; Sultan II. Abdülhamid’i devirme, yönetimi ele geçirme ve Osmanlı Devleti’ni tasfiye süreci olarak “31 Mart Darbesi” şeklinde niteleyebiliriz. Hadise Hakkındaki Yaklaşımlar 1. Yaklaşım: Bu yaklaşıma göre, “Gerici bir örgütlenmenin sonucu olarak, devleti tam şer'i bir düzene sokma teşebbüsü olan bu olay, belli şahısların ve çevrelerin tahriki ile başlayarak fikri bakımdan beslenmiş ve toplumun içinde din ve mukaddesat istismarcılığının bir göstergesi”5 olarak görülmüştür. Bu yaklaşım tarzı seküler, İttihatçı, Kemalist çizgiyi yansıtan bir yaklaşımdır. Dolayısıyla bu kesimin hadiseyi “irticâ” olayı olarak vasıflandırdığını görmekteyiz. Öyleyse irticâ nedir ve mürteci kime denir? Arapça rücu’ (رجع (kökünden gelen irticâ kavramı, İslam literatüründe İslam’dan uzaklaşıp tekrar câhiliye dönemine dönme anlamında kullanılmıştır. “Câhiliye” deyimiyle de İslam’a karşı çıkan Arap müşriklerinin “gerilikleri” yani İslam’dan önceki düşünce ve pratikleri kastedilmiştir. Nitekim Kur’an-ı Kerim’de geriye dönüş, İslam’dan önceki inanç, tutum ve davranışlara özenme ve inançsızlığa yönelme olarak tanımlanmıştır (Âl-i İmrân Suresi/154; Mâide Sûresi/50; Ahzâb Suresi/33). Hz. Peygamber’in vefatından sonra, İslamiyet’i bırakıp irtidat edenlere ve eski yaşam tarzına dönenlere ise mürted ve mürteci denirdi. Bu tabirler, Tanzimat’a kadar bu etmiş olduğu için bugünkü manasıyla bir parti sayılmasına imkân olmayan İttihad ve Terakki şekilden şekle girerek nihayet bir Balkan komitesi hâlini almış bir müessesedir. (Daha geniş bilgi için bkz. İsmail Hami DANİŞMEND, Resmi ve Hususi Vesikalara Göre: 31 MART VAKASI, İstanbul kitabevi, 1961) 4 Oktay BOZAN, 31 Mart Olayının Taşradaki Yankıları: Diyarbakır Örneği, Dicle Üniversitesi, SBARD, Yıl: 15, Sayı: 29, 2017 Bahar, s. 108. 5 Necdet AYSAL, Örgütlenmeden Eyleme Geçiş: 31 Mart Olayı, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Mayıs-Kasım 2006, s.15-53. 7 anlamda kullanılmıştır. Tanzimat’tan sonra bazı çevreler, Müslümanca yaşamaya irticâ demeye başlamıştır. İstanbul’da 1909 yılında meydana gelen 31 Mart Vakası’yla birlikte irticâ ve mürtecî kavramları dinî ve siyasî bir anlam kazanmıştır. İttihatçılar kendilerini “ilerici”, kendileri dışında kalanları ise “irticai-gerici” olarak lanse etmişlerdir. Bu durum Cumhuriyet dönemiyle birlikte artarak devam etmiş ve kavramda anlam saptırmasına gidilerek toplumun zihnine yerleştirilmeye çalışılmıştır. 2. Yaklaşım: Bu yaklaşım, 31 Mart Vakası’nın Osmanlı’nın yıkılışında önemli rol oynadığı, Masonların ve onların uşakları Jön Türklerin (yani İttihat ve terakki’nin) Osmanlı’yı ve İslam’ı yıkım hareketinden başka bir şey olmadığını, Hürriyet adı altında Osmanlı devletini yıkma siyaseti gerçekleştiren (Siyonist) Yahudiler ve uşakları Jön Türklerin eylemi olduğunu savunmaktadır. “Basiretsiz ya da şuurlu politikalarla ülkeyi yıkan bu güruh ne yazık ki İslam ile alakası olmayanların kahramanıdır... Buna (31 Mart’a) dair şimdiye kadar söylenen ve yazılanların çoğu hep acı hakikati ve düşman oyununu tarihten ve milletten gizlemek içindir. Bu vaka’nın/facianın iç yüzü aydınlanmasın diye daha geçenlerde (1960’lı yıllar kastediliyor) neşredilen bir broşürde, 31 Mart felâketi; «Softalar ve istibdat artıkları tarafından... Cehalet ve zulmetle; ilme ve aydınlığa bir baş kaldırma» şeklinde tasvir edilmiştir...”6 diyen Cevat Rıfat Atilhan7 devamında “Kanlı 31 Mart Vakası; milleti topyekûn dize getirmek ve muazzam vatanı parçalamak, bir kısmı üzerinde de kendi saltanatlarını kurmak için Siyonizm ve Farmason işbirliğinin yarattığı sistemli ve plânlı bir suikastin ta kendisidir” tespitinde bulunmuştur. Bu yaklaşıma göre Selanik ve Manastır; Mason Rizorta ve Veritas localarının merkezidir. İttihatçılarda buralara bağlıdır, bunlar da Paris’teki büyük Mason locasına bağlıdır. İdareyi düzene koymak, milleti Avrupaî bir terakki yoluna sokmak, ıslahat yapmak gibi iddiaların hepsi birer bahaneden ibarettir. Menfaatlerini milletlerin geriliğinde ve gafletinde arayan sömürgeciler; servetlerini yağma ederek kanını emmek istedikleri milletleri hep bu tatlı sözler, bu ıslahat ve tanzimat yemlemeleri ile avlamışlardır. Masonların ve İttihatçıların sahte hürriyet, adalet ve müsavat klişesi sadece bir tuzaktan ibaret olup bunlara aldananlar da hüsrana düşmüştür. 31 Mart olayında subay olarak yer alan ve yaşadıklarını kaleme alan Mustafa Turan, şunları söylemiştir: “Türkiye’yi felâket ve izmihlale (yok oluşa) sürükleyen ve en kısa zamanda devletin parçalanmasına sebep olan tertipli ve sahte 31 Mart faciasının içinde yaşadım. Korkunç faciayı gözlerimle gördüm ve işkencelerini çektim. İyi bir şey yaptığımızı sanarak İttihat ve Terakki 6 Cevat Rıfat ATİLHAN, 31 Mart Faciası, basım yılı 1969, s. 3. https://tr.scribd.com/document/125364802/46206247- 31-Mart-Faciasi-Cevat-R%C4%B1fat-Atilhan Erişim Tarihi: 01.04.2019. 7 Atilhan,1892’de doğmuş 1967’de İstanbul’da vefat etmiştir; Bosna Beylerbeyinin torunu Şam mutasarrıfı Hasan Rıfat paşanın oğludur. Osmanlı Devleti’nde generallik yapmıştır. 8 Cemiyetinin fedâiliğini de yaptım ve çektiğim ıztırapları bu günahımın kefareti saydım.”8 Bir başka veride “II. Abdülhamid’in arşivinde bulunan, 1898 yılında Jön Türklerin hazırladığı ve İstanbul’daki örgüt mensuplarına gönderdiği bir yazıda Padişah’a yönelik bir askeri hücum planı yer almaktaydı.”9 3. Yaklaşım: Bu yaklaşıma göre, “31 Mart Vakası, Meşruti rejime (geri) dönüldükten sekiz ay sonra ortaya çıkan ve giderek karşı devrimci özellikler kazanmış olan bir ayaklanmadır. Kendileri de Meşrutiyet yanlısı olmakla birlikte, İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin gizli bir örgüt biçiminde çalışarak devlet işlerine karışmasına karşı olan, bu örgütün bazı terörist uzantılarının işledikleri cinayetleri sert bir biçimde kınayan ve Meclis-i Mebusan’daki İttihat ve Terakki çoğunluğunun Anayasa'yı tümüyle seçilmişler lehine değiştirmesini istemeyen muhalefetin kışkırttığı, ancak sonradan denetleyemediği bir hareket”tir. 10 4. Yaklaşım: Bu yaklaşım olayların müsebbibi olarak II. Abdülhamid’i görmektedir. “Zira Sultan Abdülhamid’in meşrutiyeti istemeden ilan ettiğini, şimdi tekrar eski rejime dönmek istediği için kimi dinî gurupları harekete geçirerek, askeri tahrik etmiş olduğunu savunmaktadır. Oysa bu görüşün doğru olmadığını gösteren birçok delil bulunmaktadır. Nitekim II. Meşrutiyet’in ilanından beri Abdülhamid’in tahttan feragat etmesini arzu eden Talat Paşa (bir zamanlar Edirne’de postane kâtibi idi!), Ahmet Rıza Bey gibi isimler de bu olayın arkasında II. Abdülhamid’in olmadığını söylemişlerdir... Diğer taraftan Abdülhamid’in olayların büyümemesi ve daha fazla kana mal olmaması için basiretli davrandığını ve gayret gösterdiğini herkes bilmektedir. Eğer fırsat arayan birisi olsa idi böyle bir gayretin içine girmemesi gerekirdi. Aynı şekilde her türlü imkâna sahip bir Sultan’ın arkasında duracağı böyle bir ayaklanmanın bu kadar tutarsız ve düzensiz olması düşünülemez. ” 11 5. Yaklaşım: Abdülhamid’i devirmek için İttihatçıların tertip etmiş olduğu görüşüdür. Fakat bu yargıya daha çok sonuca bakılarak varıldığı değerlendirilmektedir. “Vakıa, İttihatçılar’ın II. Abdülhamid’in varlığını Meşrutiyet için bir tehdit olarak gördükleri muhakkaktı. Bu olayın sonucunda II. Abdülhamid’in tahtan indirilmesi ise onlara bu suçlamanın yapılmasına imkân 8 Mustafa TURAN, Taş Kışla’da 31 Mart, Aykurt Neşriyat 24, İstanbul 1964, s. 3. 9 Murat AKTAŞ, Osmanlı İmparatorluğu’nda Askeri Darbeler, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi SBE Dergisi, Yıl: 2017, Sayı: 37, s. 307. 10 Ahmet KUYAŞ, 31 Mart Vakası, NTV Tarih Dergisi, Sayı: 3, Yıl: 2009, s. 38. 11 KURŞUN, s. 54-55. 9 vermiştir. Hâlbuki olaylar... başından beri İttihatçılara karşı bir hareket olarak gelişmiştir. Özellikle, genç İttihatçı subayların hedef alındığı bilinen bir gerçektir...”12 6. Yaklaşım: Bu yaklaşımdakiler “Olayın Almanların yanında savaşa girmeyeceğini belirten II. Abdülhamid’i devirmek için Enver Paşa öncülüğünde Alman yanlısı cunta tarafından gerçekleştirildiğini”13 savunmaktadır. Eldeki verilerle kesinlikle şunlar yapmıştır demek kolay olmamakla birlikte hadisenin kime, kimlere yaradığından kimlerin neler kaybettiğinden hareketle ancak bir neticeye varmak mümkün görünmektedir. Olayın Nedenleri ve Gelişimi 24 Temmuz 1908’de II. Meşrutiyet’in ilanı sonrası yapılan Mebusan Meclisi seçimlerinde İttihat ve Terakki Cemiyeti, mecliste çoğunluğu ele geçirmiş ve devlet işlerine daha fazla el atmaya başlamıştır. 13 Şubat 1909’da Kâmil Paşa meclisten aldığı güvensizlik oyu üzerine istifa etmiştir. Yerine Hüseyin Hilmi Paşa getirilmiş, iktidar-muhalefet ilişkileri iyice sertleşmiştir. İttihat ve Terakki, devlet kadrolarında tasfiyeler yapmaya başlamış ve birçok kişi memuriyetten çıkarılmıştır. Sürecin ürettiği mağdurlar ise “Fedakârân-ı Millet Cemiyeti” çatısı altında toplanmışlardır. Osmanlı’nın son dönemlerinde ortaya çıkan bir takım fikri, siyasi grupların birbirleriyle uğraşması, çekişmesi ve bunun basın üzerinden de toplumu kamplaştırma sürecine evrilmesinin meydana getirdiği sosyo-psikolojik atmosfer isyana zemin hazırlamıştır. Bu durum, Meşrutiyetin getirdiği özgürlük esintilerinin daha ilk günden beri bazı basın organları tarafından kötüye kullanılmaya başlanmasına ve belli bir toplum kesiminin tahrikinde etkili olmuştur. Öyle ki “İstibdada karşı olması gereken basın bile, istibdatçı usullere başvurmakta ve istibdat devri casuslarının rolünü bir başka suretle oynamakta idi.”14 12 YILMAZ, Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi, KURŞUN, 31 Mart Olayının Arkasındakiler, s. 54. 13 AKTAŞ, Osmanlı İmparatorluğu’nda Askeri Darbeler, s. 308. 14 Enver Ziya KARAL, Osmanlı Tarihi, İkinci Meşrutiyet ve Birinci Dünya Savaşı (1908-1918), 1996, C. 9, s. 80. 10 31 Mart Olayı'na doğru gidişte etkili olan bir başka sebebin ise, o zamana kadar askere alınmayan ve "Talebe-i Ulûm" adı verilen medrese öğrencilerinin de askere alınmalarını içeren yasa tasarısının gündeme getirilmesidir. Bu tasarıya karşı medrese öğrencileri ve bazı din adamlarının ayaklanmaya katıldıkları belirtilmektedir. Yine Osmanlı hukukunda ve eğitim sisteminde 19. yüzyıldan beridir yaşanan değişimler neticesinde kadılık ve müderrislik gibi mesleklerde giderek artan işsizlik hali de tepkisel tavra etki etmiştir. Ekim 1908'den itibaren ordu içinde çeşitli kimi dini propagandaların etkisiyle "alaylı" ve "mektepli" subaylar meselesi ortaya çıkmıştır. Yeni yönetimin alaylı subayları kısa bir süre sonra tasfiye edeceği söylentileri ordu içerisinde hızla yayılmaya başlamış ve bu söylentilerden etkilenen alaylı subayların mektepli subaylarla olan ilişkileri her geçen gün biraz daha bozulmuştur. Bazı propaganda çalışmaları da ordu içindeki birimler arasında ayrıştırıcı-yıkıcı tohumlar ekmiş ve gün be gün yeni bir ayaklanmanın köşe taşları döşenmiştir. Ordu içinde gelişen siyasetçilik (siyasi kamplaşmalar) yani particilik fikriyatıyla gruplaşmalar başlamış ve II. Meşrutiyet'ten sonra subayların çoğunlukla İttihat ve Terakki'yi desteklemeleri ile ordu içinde gruplaşmalar aşikâr bir hal almıştır. Buna mukabil özellikle İstanbul'da askerler arasında gizli olarak yürütülen; hükümetin ve subayların kâfir oldukları, şeriatı kaldıracakları ve kendilerini de kâfir yapacakları şeklindeki propagandalar yaşanan isyanda etkili olmuştur. Bu propagandaların odak noktası ise Selanik'ten getirilen ve Meşrutiyetin direği sanılan İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin en çok güvendiği Avcı Taburları’nın erleri olmuştur. Bu doğrultuda Dr. Necdet Aysal, 1908'de Fatih Camisi'nde Kör Ali ve İsmail Hakkı adlarında iki hocanın harekete geçerek "Ey ümmet-i Muhammed, din elden gidiyor! Sokaklarda alenen oruç yiyorlar, kadınlar yüzleri açık geziyorlar" şeklinde açıklamalarıyla halkı kışkırttıklarını belirtirken “Bu iki yobaz hocanın arkasına takılan bilgisiz halkın Yıldız Sarayı'na kadar gidip Meşrutiyet hakkında gösteri”15 yaptıklarını vurgulayarak laik/jakoben bir dil seçip ideolojik bir tavır takınarak “yobaz hoca, bilgisiz halk” gibi nitelemeleriyle aşağılayıcı bir tutum sergilemektedir. 31 Mart Olayı'nın oluşumunda Derviş Vahdeti ve kendisinin çıkardığı "Volkan Gazetesi" önemli bir yer tutmaktadır. 15 AYSAL, Örgütlenmeden Eyleme Geçiş: 31 Mart Olayı, s. 15-53. 11 Derviş Vahdeti kimdir ve Olaydaki Rolü Nedir? Vahdeti, 1869 yılında Kıbrıs/Lefkoşa’da doğmuştur. Babası, ayakkabıcı esnaftan Mahmut Ağa’dır. Yargılanırken verdiği ifadeden anlaşıldığı kadarıyla çok fakir bir çocukluk yaşamıştır. Vahdeti bir ifadesinde “Babasının bütün gün çalıştığını, bir lokma ekmek parası kazandığını, ufacık bir evde herkesin bir yorgan altında soğuktan titrediğini, bir sıcak çorba bile içemediklerini” dile getirmiştir. Dört yaşında okula gitmiş ve on dört yaşında hafız olmuştur. Derviş on altı yaşında iken annesi intihar etmiş ve yirmi bir yaşındayken de babası vefat etmiştir... Önce İstanbul’a gidip müezzinlik ve sonrasında memurluk yapmış, ardından Kıbrıs’a dönerek bir misyoner okulunda İngilizce öğrenmiştir. Hakkındaki bazı şikâyetler üzerine Diyarbakır’a sürülmüş ve üç buçuk yıl kaldığı Diyarbakır’da Ziya Gökalp ile tanışmıştır. Meşrutiyet’in ilanı sonrası çıkarılan af ile İstanbul’a dönmüştür. 11 Aralık 1908’de Volkan Gazetesi’ni çıkarmaya başlamıştır. 16 Volkan Gazetesi’nin başyazarı Derviş Vahdeti, aynı zamanda İttihad-ı Muhammedî Cemiyeti’ni kuran kişidir. Cemiyet, Muhammet ümmetinin birliğini sağlamayı hedeflemekteydi. Cemiyetin programında Müslüman memleketlerinde Kur’an-ı Kerim ve şeriat hükümlerinin kıyamete kadar sağlanacağı, şeriata uygun kanunların çıkarılacağı, cemiyete bağlı âlimlerin bu halkı aydınlatacağı vurgulanmaktaydı.17 İttihad-ı Muhammedî Cemiyeti’nin bu talepleri İslam devleti niteliğine sahip bir ülkede garip karşılanabilir. Zira Osmanlı kanunları şer’i hükümlere dayanmaktaydı. Ancak İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin ve birlikte hareket ettiği birtakım çevrelerin programları ve yaşam tarzları bazı kaygıları beraberinde getirmekteydi. Öte yandan Derviş Vahdeti’nin net bir fikir dünyasının da olmadığı dillendirilmektedir. Gazetesinde hem II. Abdülhamid’e hem de İttihatçılara muhalefet ediyordu. Muhalif gazeteci Hasan Fehmi’nin suikastle öldürülmesi olayından sonra iktidara açıkça kafa tutmaya başlayan Vahdeti, İstanbul’da yayınlanan İkdam, Serbesti, Mizan ve Osmanlı gibi diğer muhalif gazetelerin ve onların okuyucu kitlesinin de yanlarında olmasını ister. Yaptığı çağrı da son derece etkilidir: “Acele et Mizan, Arş İleri Serbesti, İmdat Osmanlı! Sebat et İkdam... Hakperest matbuat, hep hücum edelim! İşte kal’a-i istibdat! İşte hürriyet, kolları zincirli! Bize imdat diyor. İşte 16 Turgut TURHAN, “Osmanlıya isyan eden bir Kıbrıslı”, Kıbrıs Gazetesi, 4-5-7 Nisan 2011, s. 1-3. 17 KARAL, “İkinci Meşrutiyet ve Birinci Dünya Savaşı (1908-1918)”, s. 77. 12 Volkan sancaktarlık görevini üstlenmiş ilerliyor. Arş ileri! Şehit olursam da siz dönmeyiniz. Zira zafer bizimdir, halk bizimledir.”18 Vahdeti’nin bu çağrıları da bazı kesimler üzerinde etkili olmuştur. Olayda Ahrar Fırkası ve İngilizlerin Rolü Var Mıydı? Bir muhalefet partisi olarak Prens Sabahattin tarafından kurulmuş olan İngiliz yanlısı “Ahrar Fırkası” ve yayın organı olan Osmanlı Gazetesi de Derviş Vahdeti’nin mücadelesi ve kurduğu cemiyetin yanında yer aldığını açıklamıştır. Prens Sabahattin'in cezalandırılmaktan İngiliz Büyükelçiliği aracılığı ile kurtulması da birçok şeyi açıklamaktadır. Ayrıca 31 Mart olayının İngiliz basınında olumlu karşılandığını, olaydan bir süre önce Mehmet Reşad ile görüştüğü ve Reşad’ın Sultanlığı için para gerektiğini, bunun üzerine Reşad’ın İngiliz bankerlerle görüşüp uygun faizlerle 50.000 lira alındığını ve darbe sonrası tahta Reşad’ın çıkarıldığını da vurgulamak gerekir.19 Yine bu konuda özellikle İngilizlerin 31 Mart Olayı sırasında oynadıkları rolü, dönemin genç bir gazetecisi olan Ahmet Emin Yalman hatıratında “Derviş Vahdeti adlı Kıbrıslı sarhoş arzuhâlci, İngiliz Haberleşme Servisleri tarafından seçilmiş, ihtilâlci ajan olarak yetiştirilmiş, Volkan Gazetesi'ni ve İttihâd-ı Muhammedi Cemiyeti'ni kurmak, yürütmek ve ortalığı ateşe vermek maksadı ile sahneye çıkarılmıştı" şeklinde ifade etmektedir. Aynı Vahdeti’nin mahkemede ise ‘asabi nöbetler’ geçiren biri olduğunu beyan ederek yaşanan olaylarda dahli olmadığını, yazılanlar içinse bu ruh halinden kaynaklanan “normal” bir durum olmadığını iddia etmiştir.20 Olay Nasıl Başladı? 31 Mart Olayı öncesi meydana gelen ilk ayaklanma, Ekim 1908 sonlarında İstanbul-Taşkışla'da gerçekleşmiştir. Ekim 1908 sonlarında askerlik süresi bitmiş olan bir kısım Arnavut ve Arap erlerinin yerine Türk erlerinin verilmesi üzerine Arnavutların bunları kabul etmediği ve döverek dışarı attıkları belirtilmektedir. Osmanlı ordusunun içinde bulunduğu o günkü durumu AvusturyaMacaristan İmparatorluğunun Makedonya temsilcisi Muller; “orduda disiplinsizlik ve itaatsizlik 18 TURHAN, “Osmanlıya isyan eden bir Kıbrıslı”, s. 3. 19 Mustafa YALÇIN, Jöntürklerin Serüveni, İlke Yayıncılık, İstanbul 1994, s. 155. 20 TURHAN, “Osmanlıya isyan eden bir Kıbrıslı”, s. 1-3. 13 hareketlerinin (maalesef) hiç de seyrek olmadığı”21 şeklinde bildirmektedir. Olayların başlamasına neden olan Arnavut ve Arap taburları, alınan önlemler neticesinde önce Taşkışla'ya, daha sonra Arnavutlar Selanik'e ve Araplar da Şam'a gönderilmiştir. Bu ilk ayaklanmanın bastırılmasında Selanik'ten getirilen Avcı Taburları kullanılmış ve saray etrafındaki kışlalara da Avcı Taburları yerleştirilmiştir. Bütün bu olaylarda hep Selanik'ten getirilmiş olan Avcı taburları ayaklanan birliklere karşı kullanılmış ve bu durum ittihatçıların, güvenmediği Birinci Ordu içerisinde Avcı taburlarına karşı genel bir düşmanlık duygusunun doğmasına yol açmıştır. Nisan 1909'da ordu içerisinde, talimlerin çokluğu yüzünden namaz kılmaya ve hamama gitmeye vakit kalmadığı yönünde çeşitli söylentilerin çıkmaya başladığı görülmektedir. Özellikle ittihatçıların kontrolündeki Üçüncü Ordu tarafından hazırlanan ve son derece yoğun olan bu eğitim programı, alaylı subayların tepkisini çekmiştir. Bu durumdan yararlanmak isteyen bazı alaylı subaylar ile ilmiye sınıfına bağlı din adamları, ordu içinde ibadet ve çeşitli propagandalarına hız vermişlerdir. "Nasihat" adı altında geceleri verilen vaazlar nedeniyle askerlerin gece tatbikatlarına çıkarılmamaya başlanması üzerine özellikle Hassa Ordusu tarafından günlük emirler çıkarılmıştır. Bu emirlerde ise, "namaz kılmak bahanesiyle askerin talim ve terbiyeden geri kalmalarına meydan verilmemesi"22 istenmektedir. Ayaklanmaya Giden Süreç İttihat ve Terakki Cemiyeti'ni en çok eleştiren gazetelerden birisi olan Mevlanazade Rıfat’ın yayınladığı “Serbestî Gazetesi”nin başyazarı Hasan Fehmi sert eleştirilerde bulunuyordu. İttihatçılar Hasan Fehmi’yi susturmak için gazeteye tehdit mektupları göndermiş, ancak Hasan Fehmi yazılarına devam etmiştir. Neticede, Kaymakam Şakir Bey’le birlikte Eminönü’ne geçerken 6 Nisan 1909 akşamı Galata Köprüsü üzerinde öldürülmüş ve bu hadise yaşanacak olayların başlangıcı 21 H.Zafer KARS, 1908 Devriminin Halk Dinamiği, Kaynak yayınları, 1997, s. 54. 22AYSAL, Örgütlenmeden Eyleme Geçiş: 31 Mart Olayı, s. 22. 14 olmuştur. Katilin üniformalı biri olması, cinayetin İttihat ve Terakki üyesi militan bir subay tarafından işlenmiş olabileceği şüphesini kuvvetlendirmiştir. Olayın ertesi günü İttihatçılara muhalif Serbesti ve Osmanlı Gazetesi, “basın özgürlüğüne vurulan darbeyi” öne çıkarmıştır. Katilin sonraki günlerde bulunamaması da gerginliği artırmıştır. Oysa cinayetin işlendiği Galata Köprüsü’nün iki yakasında da karakol bulunmaktadır. 23 Olayın içinde yer almış olan eski subay Mustafa Turan, “Mart ayının 12. Cuma günü her zaman olduğu gibi askerleri Cuma selâmlığına götürmüştük, avdette Taşkışla’ya geldiğimizde her koğuşta sarıklı sakallı bir takım hocalar bulduk. Bunların selâmlığa gitmeyip kışlada kalmış olan erata vaaz verdiklerini gördük. Sebebini sorduk, hassa ordusu kumandanlığının emriyle askerlere dinî öğütler vereceklerini söylediler. Askerlikte silsile-i meratib var, gelen bir emrin üst kademeden dümen neferine kadar bildirilmesi gerekir. Taşkışla’da üç yüze yakın koğuş olduğuna göre bir hayli hoca gelmişti. Bazılarına bu vazife için ücret alıp almadıklarını sorduk, medreselere gelen memurlar tarafından şimdilik bir haftalık ücret olarak birer buçuk altın lira aldıklarını ve bu vazifeyi Taşkışla ile Beyoğlu topçu kışlasında yapmak üzere görevlendirildiklerini söylediler. Burada dikkate değer bir nokta var: Bu emirden, kışlada mes’ul kumandanların da hiç haberleri yoktu”24 demektedir. 10 Nisan Cumartesi günü bütün askerlere bir günlük emir okundu. Bunda askerlerin hocalarla görüşmemesi, din işlerinde Allah ile kul arasına girmeye kimsenin hakkı olmadığı belirtilmişti. Bu emir asker arasında bardağı taşıran son damla olmuştur. Çünkü 13 Nisan (31 Mart) sabahına doğru Taşkışla’daki Avcı Taburları ayaklandı. İsyanın İttihatçılara bağlı Avcı Taburlarından başlaması dikkat çekicidir. Zira bu taburlar Selanik’ten İstanbul’a “nigahbân-ı hürriyet ve muhafız-ı meşrutiyet” olarak daha önce Rumeli’den İstanbul’a getirilmişti. Taşkışla’da başlayan isyan, başka askeri birimlerin katılımı ile yayıldı. İsyancılar, subayları yakalayıp hapsettikten sonra on başı ve çavuşların komutasında Ayasofya istikametinde yürüyüşe geçti. Yürüyüş parolası “Şeriat isteriz” 23 Serbesti Gazetesi başyazarı Hasan Fehmi Bey, 6 Nisan gecesi Galata Köprüsü'nde Kaymakam Şakir Bey'le birlikte Karaköy'den Eminönü'ne geçerken önce Şakir Bey yaralanmıştır. Bunu üç el daha patlama izlemiş ve Hasan Fehmi Bey yere düşmüştür. Hafif yaralı Şakir Bey yardım istemek için Eminönü'ne doğru koşmuş ve yolda bir polise rastlamıştır. Polis Şakir Bey'i katil zannederek karakola götürmüş ve durumu anlatıncaya kadar katil veya katiller kaçmışlardır. 24 TURAN, s. 61. 15 idi. Tabur yöneticileri öteki askeri birliklere de haberler uçurarak onları Ayasofya’da Mebuslar Meclisi’nin önünde toplantıya çağırdılar. Medrese öğrencileri de bunlara destek verdi. Bu kargaşanın nasıl hazırlandığı, medrese öğrencileri ile askerler arasında kimin aracılık ettiği gibi noktalar karanlıkta kalmıştır.25 Bu durumdan hareketle Avcı Taburları, Selanik’ten İstanbul’a getirtilirken onlara anlayabilecekleri bir dil ve üslupla propaganda yapıldığı anlaşılmaktadır. 13 Nisan günü askeri kışkırtanların, genellikle İttihad-ı Muhammedi Cemiyeti'ne yakın bir takım medrese öğrencileri ve ordudan uzaklaştırılmış alaylı subaylar olduğu, bunların arasında hoca kıyafetine girenler olduğu gibi bazı subayların da er veya erbaş kıyafetiyle isyancıların arasına katıldıkları belirtilmektedir. Hoca Rasim Efendi’nin ayaklanma günü konuştuğu bir Avcı taburu eri neden şeriat istediklerini ve bununla neyi kastettiklerini şöyle izah etmektedir: “Bizim bildiğimiz şeriat, kısasa kısas emreder, hırsızın elini keser, sarhoşu döver. Hâlbuki asıl sarhoşlar bizim zabitlerdir. Onlar gece gündüz kokonalar kollarında gezerler. Bizi Selanik’ten getirirken Kanun-ı Esasi Kur’an; meşrutiyet şeriat demektir dediler. Sizi İstanbul’a meşrutiyeti muhafaza ve mürtedler başkaldırırsa tepelemek için getiriyoruz demişlerdi. Hani şeriat? Herifler bizi mürted yapmağa çalışıyorlar. Askerin namazı talimdir diye bize namaz kıldırmıyorlar, gusül ettirmiyorlar.”26 Olay, dini atmosferle heyecan bulsa da ana sebepleri itibarıyla sosyal ve siyasi rahatsızlıklara dayanmaktaydı. İsyancılarla Mecliste yaşanan bir diyaloğu Yusuf Kemal Tengirşek şöyle aktarmaktadır: “Bir ara askerlerden ‘İfademiz var...’ diye birkaç kişi geldi. Onları Meclis salonuna almamak için Birinci Şube odasına gittik. Mebuslar oturdular... Başkan, 'Ne istiyorsunuz?’ diye sordu. Çavuşlar, ‘Şeriat istiyoruz’ dediler. O sırada Kanun-ı Esasi değişiklik tasarısı basılmıştı. Gerekçesini Elmalılı Hamdi Efendi yazmıştı. Oradaki mebuslardan Kosovalı Süleyman Efendi, besmele ile başlayan bu tasarıyı göstererek ‘Biz de şeriat hükümlerini uygulamaktan başka bir şey yapmıyoruz. Bakın, yazdığımız kanun tasarısı -okuyarak- Bismillah ile başlıyor’ dedi. Çavuşlardan biri ‘Bizim ordu içtüzüğü de besmele ile başlar ama Almancadan çevrilmiştir’ dedi. Bir çavuşun bu bilgisine şaştım. Sonradan bu gencin çavuş kıyafetine girmiş bir yüzbaşı -hem de Almanya'da öğrenim görmüş bir yüzbaşı- olduğunu öğrendik, asılanlar arasında idi.”27 Asilerin, Mebusan meclisine doğru yürüyüşleri ve Ayasofya meydanına ilerleyişleri esnasında müdahil olmaya çalışan ve hadiselere tanıklık eden Esat Paşa ile Yusuf Kemal Bey arasındaki konuşmada şöyle bir diyalog geçmiştir: 25 BOZAN, s. 110. 26 Ahmet Turan ALKAN, II. Meşrutiyet Devrinde Ordu-Siyaset, Ufuk Kitapları, İstanbul 1992, s. 111. 27 Yusuf Kemal TENGİRŞENK, Vatan Hizmetinde, Ankara, 1967 (Ntv Tarih Dergisi sayı 3, 2009, s. 40); Mustafa MÜFTÜOĞLU, İstanbul’a Yürüyen Ordu -31 Mart’ın Perde Arkası-, Başak yayınları İstanbul 2005, s. 52. 16 “Esat Paşa: -Yusuf Kemal Bey, bunlar Türk ve Müslüman değil. İddia ederim ki değil. Lehçelerine dikkat ettiniz mi? Çok tehlikeli durumlar oluyor, Allah sonunu hayretsin. Yusuf Kemal Bey: -Evet hocam, haklısınız. Bu iş üzerinde çok çalışılmış, çok uğraşılmış.” 28 İsyancılar, Padişah’tan Şeriat’ın tam olarak uygulanmasını, Harbiye Nazırı Ali Rıza Paşa ve Meclis-i Mebusan Reisi Ahmet Rıza’nın görevden alınmasını istiyorlardı. Bu taleplere bakıldığında aslında isyancıların hem II. Abdülhamid ve hem de İttihatçılara karşı bir tavır içinde oldukları görülür. Bu hareketin/isyanın ilk sonucu Sadrazam Hüseyin Hilmi Paşa’nın istifası oldu. Bu arada isyancılar Galata Köprüsü civarında Ahmet Rıza zannederek Adliye Nazırı Nazım beyi, ayrıca Tanin Gazetesi başyazarı Hüseyin Cahid zannederek Lazkiye mebusu Arslan Bey’i öldürdüler. İş tamamen kontrolden çıktı, İstanbul tamamen isyancıların kontrolüne girdi. Padişah ise askerler arasında bir savaş olmaması için, isyancılar üzerine asker göndermek istemedi. Bu şartlar altında Selanik’te büyük bir hareketlenme oldu. İsyancıların, İttihat ve Terakki yanlısı gazeteler Tanin ve Şura-i Ümmetin yönetim merkezlerini basarak kırıp dökmeleri, İttihatçıların keskinlikleriyle tanınan İstanbul Mebusları Ahmet Rıza ve Hüseyin Cahit Beyler aleyhine sloganlar atmaları, başkaları tarafından yönlendirildiklerini gösteriyordu. Nitekim Lazkiye Mebusu Emir Arslan Bey, isyanın ilk gününde Hüseyin Cahit Bey sanılarak öldürüldü. İsyancılarca aynı gün öldürülen Adliye Nazırı Nazım Paşa'nın da Ahmet Rıza Bey sanılarak öldürüldüğü, akıllarda ciddi bir iddia olarak kaldı. İsyancılar, birkaç gün içinde yirmi kadar mektepli subayı da öldürdüler. Din adamları ve mebusların katılımıyla Meclis’te gerçekleşen toplantıda isyancılar; kabinenin çekilmesini, II. Tümen Komutanı Cevat Paşa ile Hassa Ordusu Komutanı Muhtar Paşa'nın yerlerinden atılmasını istemiştir. Ve ilmiye sınıfından Hoca Ahmet Rasim Efendi de Meclis kürsüsünden din ile ilgili görüşleri ve istekleri içeren bir konuşma yapmıştır: "Osmanlı Hükümeti bir İslam hükümeti olduğu için Müslümanlığın hükümleri yürütülmelidir, askere namaz için vakit bırakılmalıdır, okul programlarına din dersleri konulmalı ve İslam adetlerine aykırı olan tiyatrolar kaldırılmalıdır, Müslüman kızlarla Hıristiyan kızlar arasında arkadaşlık olmaz, bu küfürdür, mebuslar ve kabine üyeleri dindar adamlardan oluşmalıdır." 28 MÜFTÜOĞLU, s. 56. 17 İsyancıların talepleri doğrultusunda II. Abdülhamid ve isyancılar karşı karşıya gelmiş bulunuyorlardı. II. Abdülhamid'in isyancılara karşı kuvvet kullanması söz konusu değildi. Padişah, Başkâtip Ali Cevat tarafından kaleme alınan bir tezkere ile asilere seslenmiştir: "Kabinenin çekilmesi Halife Sultan tarafından kabul edilmiştir. Yeni kabine kurulmak üzeredir. Bugünkü ayaklanmada bulunan askerlerle diğer kimseler hakkında padişahımız genel af kabul etmiştir. Devletimiz İslam devletidir. Şeriat bundan böyle daha büyük bir dikkatle yürütülecektir. Başkomutan olan büyük Halifemiz, Padişahımız askerlere kışlalarına, ahaliye de iş ve güçlerine dönmelerini bildirir ve selamlar." Padişah tezkeresi isyancıların gönüllerini alacak şekilde kaleme alınmış ve yazıda "Meşrutiyet", "Kanun-i Esasî" sözcüklerine yer verilmemiştir. Bu tezkere önce Meclis'te, sonra da Ayasofya'da bulunan isyancılara okunmuştur. Sözü geçen tezkerenin okunmasından sonra isyancılar ve saray arasında yeni kabinenin kuruluşu için görüşmeler başlamıştır. Görüşmeler neticesinde, Tevfik Paşa'nın Sadrazamlığı ve General Ethem Paşa'nın da Harbiye Nazırlığı üzerinde anlaşmaya varılmıştır. İsyancı İsmail Kemal ise, Ahmet Rıza'dan boşalan Meclis Başkanlığı'na getirilmiştir. Böylece 14 Nisan 1909'da Tevfik Paşa Kabinesi kurulmuş ve göreve başlamıştır. Bu gelişmeler karşısında İttihatçı simalardan Jandarma Yüzbaşı İsmail Canbolat29 ayaklanmayı ve İstanbul'daki olayları bir telgrafla, "Meşrutiyet Mahvoldu" şeklinde Selanik'e bildirmiştir. İstanbul'dan gelen haber üzerine İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Selanik Genel Merkezi ayaklanmaya müdahale etmek için harekete geçmiştir. İsyana, dolayısıyla da mutlakiyete geri dönüş olasılığına karşı ilk tepkiler, 14 Nisan’da görülür. Selanik'ten İstanbul'a Meşrutiyet'i kurtarmaya gitme kararıyla Selanik'teki 3. Ordu Komutanı Mahmut Şevket Paşa, “Hareket Ordusu” (gönüllülerle birlikte 70 bin kişilik) adıyla hem muvazzaf askerlerden hem de gönüllü sivillerden oluşan bir ordu kurulmasını ister. Bu ordu 15 Nisan günü Selanik’ten harekete geçerek İstanbul’a girmiştir.30 Hareket Ordusu, Mahmut Şevket Paşa'nın emriyle 24 Nisan günü İstanbul'u işgal etmiştir. İsyancıların bir kısmı teslim olurken bir kısmı kaçmış, bir kısmı da 29 İsmail CANPOLAT (1880-1926) İstanbul'da doğmuş ve 1899'da Harp Okulu'nu bitirmiş, Selanik ve Manastır'da görev yapmıştır. 1906'da Selanik'te kurulan Osmanlı Hürriyet Cemiyeti'nin kurucuları arasında yer almıştır. Bu derneğin İttihat ve Terakki Cemiyeti ile birleşmesinden sonra siyasal etkinliklerini yoğun bir şekilde sürdürmüş, Meşrutiyetin ilanından sonra İttihat ve Terakki'nin İstanbul'da örgütlenmesi için çalışmıştır... 1924'te muhalif olarak kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası'na giren Canpolat, 1926'da Mustafa Kemal Paşa'ya karşı düzenlenen İzmir Suikastı ile ilişkilendirilerek İstiklâl Mahkemesi'nde yargılanmış ve 14 Temmuz 1926'da İzmir'de idam edilmiştir. 30 AYSAL, Örgütlenmeden Eyleme Geçiş: 31 Mart Olayı, Ntv Tarih dergisi, s. 41. 18 çatışmaya girmiştir. En sıcak çatışmalar Fatih’te Bab-ı Ali bölgesinde yaşanmış, Hareket Ordusu bölgeyi topa tutarak ele geçirmiştir. Böylece ayaklanma sona ermiş ve kontrol Hareket Ordusu’nun eline geçmiştir. Hareket Ordusu komutanı Mahmut Şevket Paşa, Mebusan Meclisi ve İstanbul Hükümetini uyarmıştır. Bu uyarıları dikkate alarak kararlarını yeniden gözden geçiren Mebusan Meclisi, İstanbul Hükümeti'ne göndermiş olduğu tezkerede, "Padişahın Anayasaya sadık kaldığı müddetçe hayatının ve haklarının korunacağını" bildiriyordu. Mahmut Şevket Paşa'nın Padişaha çekmiş olduğu telgrafta, "İkinci Ordunun gelişi dolayısıyla bir takım kötü niyetlilerin kendisinin hal' edileceği haberlerini çıkarttıklarını, ancak bunların aslı olmadığını" bildirmesi de son derece önemlidir. Görüleceği üzere bütün bu çalışmalar ve verilen teminatların amacı Padişah ve hükümete gözdağı vererek korkutmak, her türlü karşı koymayı engellemek ve kışlalardaki askerleri yola getirerek yapılacak müdahaleyi hukuk kuralları içerisine oturtmaktı. Bu doğrultuda Ayandan Sahip Molla, Sait Paşa ile görüşüp ona, "...Fetvayı şerif çıkaralım, padişahı hal' edelim. Beyhude Müslüman kanı akıtmayalım" demiş, o ise bunu kabul etmeyerek Mahmut Şevket Paşa ile görüşmek istemiş ve Paşa'ya "Padişah meselesi ne olacaktır?" diye sormuştur. Mahmut Şevket Paşa ise, "Bizim vazifemiz âsileri tenkildir. Padişah hakkında karar vermek Millet Meclisi'ne aittir” karşılığını vermiştir.31 Olayın Bastırılması ve Olayın Sonuçları Fatih’teki Bab-ı Ali’de yaşanan şiddetli çatışmaların top atışlarıyla neticelenmesiyle tüm kontrol böylece ittihatçıların yönetiminde olan Hareket Ordusu’nun eline geçmiş oldu. 31 Mart Olayı’nın mahiyeti hakkında dönemin tanıklarından Mevlanazâde Rıfat şu değerlendirmeyi yapmaktadır: “31 Mart kıyamı, bir irticâî olay, yani gerici ayaklanması değildir. Devrik Sultan Abdülhamid de kesinlikle olayın tahrikçisi değildir. Bilakis olayı engellemeye en fazla çalışanlardan biridir. Olayı hazırlayanların sonuca ulaşamamasının da temel nedeni odur. Eğer Sultan Abdülhamid olayların hazırlayıcısı olsaydı iş başka bir renge bürünür ve İstanbul kana boyanırdı.” Yine bu konuda Mareşal Sir Henry Woods şunları aktarmaktadır: “Savaşmaya ve kendisini savunmaya hazır bir halde olan büyük askeri güce rağmen tahtını korumak amacıyla savaşı ve 31 Cumhuriyet Gazetesi neşriyatı, Halil Menteşe'nin Hatıraları, 22 Ekim 1946, s. 2. 19 adam öldürmeyi hiç göz önünde bulundurmamıştır. Şayet bunu yapsaydı hiçbir kimse onu tahtından edemezdi.”32 31 Mart Olayı, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin siyasi iktidarı tamamen ele geçirmesine ve en büyük tehlike saydığı II. Abdülhamid’i tahttan indirmesine fırsat vermiştir. Padişah Abdülhamid'in, Hareket Ordusu'na karşı direnmemesinin nedeni, kendisine verilen teminatlarla ilgili olduğu düşünülmektedir. Gerçekten Abdülhamid, Yıldız'daki II. Fırka’ya direnme emrini verseydi ve Saray muhafızları da karşılık vermiş olsaydı, çatışmalar uzun sürebilirdi. Böylece Hareket Ordusu'nun ezilmesi veya uzun süre bir direnişle karşılaşması sonucunda, Osmanlı İmparatorluğu içinde muhakkak bir iç savaşın çıkma ihtimali çok yüksek olacak, Rumeli elimizden çıkacak ve kapıda bekleyen Batılı devletlerin her an bir saldırısıyla karşılaşabilecektik.33 Sarayın kuşatma altında tutulduğu günlerde yapılan propagandalar, özellikle Sarayın direnmeye kalkışması halinde topa tutulacağı söylentisinin yanında sarayın elektrikleri de kesilmiştir. Ayrıca, Ordu Komutanı Mahmut Şevket Paşa'nın izlemiş olduğu ("bizim vazifemiz âsileri tenkildir. Padişah hakkında karar vermek Meclise aittir") politikası ile Padişah etkisiz hale getirilmiştir. Ayaklanmada Abdülhamid’in nasıl bir rol üstlendiği, olayın başlamasında ve büyümesinde rolünün olup olmadığı hep tartışıla gelmiştir. Bu konuyla ilgili Başmabeyincisi Ali Cevat Bey’in verdiği bilgiler bizce yeterli derecede fikir vermektedir: “Vakanın ibtida-i zuhurunda zat-ı hümayunları bu kıyamın kendisi aleyhinde tertip edilmiş olduğuna kani olarak pek ziyade havf ve telaş buyurmuş oldukları halde, şimdi bu suretle müşahede eylediğim asar-ı sükûn ve bitarafiye mütehayyir kalmış idim. Fakat üç dört ay sonra gördüğüm ve ismini tahkik edemediğim bir musahib zat-ı hümayunlarının o gece mabeyinden daire-i hümayunlarına avdet buyurdukları zaman, odalarındaki masanın üstüne vazedilmiş bir mazrufun içindeki imzasız kâğıtta kıyam-ı askerinin kendi aleyhinde olmadığı ve zat-ı şahanelerinin müsterih olmaları yazılmış idiğini bu hakire ifade ve beyan eyledi.”34 II. Abdülhamid'in ayaklanmayla ilişkisi yoktur. Hatta Meşrutiyet'e karşı başlatılmış bir isyanın kendi işine yarayacağı için bulanık suda balık avlamaya çalıştığı bile söylenemez. Bu tür olaylardan son derece korkan II. Abdülhamid, Asar-ı Tevfik zırhlısı komutanı Binbaşı Ali Kabuli Bey'in de gözünün önünde öldürülmesi üzerine dizginleri elinden tamamen kaçırarak isyancılara karşı bir devlet başkanından beklenecek dirayeti gösterememiş ve daha ileri gitmelerini önleyip kışlalarına dönmelerini sağlayabilmek için kendilerini affettiğini söyleyerek, tam tersine iyice şımarmalarına 32 Muhammed HARB, Sultan II. Abdülhamid, ARK kitapları, 2012 İstanbul, s. 264. 33 AYSAL, Örgütlenmeden Eyleme Geçiş: 31 Mart Olayı, s. 41. 34 Lütfi SUNAR (Edi.), Sırât-ı Müstakîm ve Volkan’a Göre 31 Mart Vakası, Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e İslamcı Düşünce ve Dergiler”, İLEM / İSLAM’I UYANDIRMAK, c. 1, Nisan 2018, s. 230-231. 20 neden olduğu da belirtilmektedir.35 Sinan Akşin, “Ayaklanmanın Abdülhamid tarafından düzenlenmediği sonucuna varılabilir” derken Feridun Fazıl, 31 Mart hadisesinde “Sultan İkinci Abdülhamid’in faal bir rol oynadığı katiyetle ifade edilemez”36 demektedir. Padişah ise şöyle diyordu: "Ben saltanattan vazgeçmeyeceğim. Bu 31 Mart Olayı'nı bana isnât ediyorlar. Bunu hiçbir yönden kabul etmem ve sorumluluğunun ve lekesinin benim üstümde kalmasına razı olamam. Bir komisyon mu, yoksa bir yüksek divan mı kurulur. Her ne suretle olursa olsun tahkikat yapılsın. Bunu yapanlar meydana çıkarılsın, işte bu şartlarla ben saltanattan vazgeçerim." 37 İsyancıların "Şeriat isteriz" sloganını kullanmış olması, 31 Mart'ın dinsel bir hareket ve özellikle ulemanın kışkırttığı bir hareket biçiminde görülmesine neden olmuştur. Bu yaklaşım doğru değildir. Esasında isyancıları harekete geçirmek için din öğesi kullanılmış ve ulemadan bazı kişiler isyancıların sözcülüğünü yapmışsa da üst düzey ulema çevreleri olayın dışında kalmıştır. Bu çevreler, İttihat ve Terakki Cemiyeti'nden ve temsil ettiği değerlerden hoşlanmıyor olsalar da Meşrutiyet taraftarıydılar. (Ek-1’e bakınız) Ayaklanmanın başında bulunanlar Makedonya'daki 3. Ordu'dan İstanbul'a daha önceden gönderilen Avcı taburlarına mensup er ve erbaşlar olduğundan Sultan II. Abdülhamid yanlısı olan Mizancı Murat Bey, ayaklanmayı daha önce Sultanı tahttan indirmeyi başaramayan İttihatçıların çıkarttıklarını iddia etmiştir. 35 KUYAŞ, 31 Mart Vakası s. 39. 36 MÜFTÜOĞLU, s. 96-97. 37 Faik Reşit UNAT, II. Meşrutiyetin İlanı ve 31 Mart Hadisesi -Ali Cevat Beyin Fezlekesi, s. 98; İsmet BOZDAĞ, Sultan Abdülhamid'in Hatıra Defteri, Pınar Yayınları, İstanbul 1995, s. 102-103. 21 Dönemin tanıklarından Mevlanazade Rıfat38 ise Osmanlı’yı devre dışı bırakmak, ülkede kaos üretmek, Sultan Hamid’i devirmek üzere faaliyet yürüten Siyon Örgütü’nün 1902 yılında Makedonya ayaklanmasından beklediği neticeyi alamayınca bu kez Rumeli’de bulunan 3. Orduyu devreye sokmaya karar verdiğini ve Emmanuel Karaso’nun bunun için görevlendirildiğini, dönmelerle birlikte hareket ettiğini ve İttihatçıların da bölgede örgütlenmelerine hız verdiklerini aktarmaktadır. Selanik’te örgütlenen muhaliflerin-hürriyetçilerin-İttihatçıların Selanik’i ‘Kabe-i hürriyet’, İstanbul’u ise ‘kahpe Bizans’ olarak adlandırmaları da dikkat çekicidir.39 1908’de İstanbul’da ihtilalcilerle görüşmeler yapan İngiliz Balkan komitacısı Roden Buxton’un aktarımından hareketle; İttihatçılar cemiyetinin (ilk adı İttihad-i Osmani idi, kuruluşu 1889), özellikle İtalyan Carbonari (İtalyan Masonik örgütlenme) teşkilatını40 örneklemeyle gizli teşkilatlanma olarak hücre yapılanması şeklinde özel elemeler sonucunda 3 kişilik heyet karşısında yeminle üye aldığı belirtilmektedir. Bunlar masonik özellikler arasındadır.41 Masonların, İttihatçılarla birlikteliği hakkında ittihatçı olan Refik Bey ile bir Fransız gazetecinin yıllar sonraki röportajında Refik Bey şu itiraflarda bulunmuştur: “Masonların özellikle İtalyan masonların bizi destekledikleri bir hakikattir. İki İtalyan locasının yani Macedonia Rizorta ve Labor et Lux localarının bize büyük yardımları dokundu... Zaten aramızda birçok mason vardı... Beraber çalışacağımız arkadaşlarımızın çoğunu da localardan seçtik. Çünkü localarda aday seçimlerinde sıkı soruşturma yapıyorlardı. Böylece İstanbul’un Selanik’te yürütülen gizli faaliyetlerden hiç haberi olmuyordu. Saray casuslarının locaya girme çabaları sonuçsuz kalıyordu... Üstelik gerekli durumlarda İtalyan elçiliğine başvuruda bulunarak durumlara el koyarak yardım sözleri alınıyordu.”42 Sultan Abdülhamid’in Tahttan İndirilmesi 27 Nisan’da toplanan Meclis’te, memleketin selameti için Abdülhamid'in tahttan indirilmesinin gerekli olduğu seslendirilmiş ve Osmanlı Devleti'nin Anayasa hükümlerince Müslüman bir devlet 38 31 Mart olayı gerekçesiyle Divan-ı Harbi Örfi tarafından 10 yıl sürgün cezasına çarptırıldı. Sonra geri döndü, Cumhuriyet döneminde 150’likler listesinde yer alarak tekrar sürgün edildi ve Suriye’de vefat etti. (Bkz. Mevlanazade RIFAT, Türkiye İnkılâbının İçyüzü, Pınar yayınları, İstanbul, 1993, s. 91-92) 39 ALKAN, s. 57. 40 YALÇIN, s. 231. 41 YALÇIN, s. 122-123. 42 YALÇIN, s. 125. 22 olması nedeniyle bu konuda bir fetvaya gerek olduğu dile getirilmiştir. Bunun sonucunda Şeyhülislam Mehmet Ziyaeddin Efendi ile Fetva Emini Hacı Nuri Efendi, Meclise getirtilerek gerekli fetva hazırlatılmıştır.43 (Elmalılı Hamdi Yazır, fetvayı hazırlayanlar arasındadır.) Sultan Abdülhamid’in 27 Nisan 1909'da tahttan indirilmesiyle birlikte yerine kardeşi Mehmet Reşat Efendi'yi getiren Meclis, bu kararı Sultan Abdülhamid'e bildirmek üzere dört kişilik bir kurul oluşturmuştur. Bu kurulda senatör (ayan) Bahriye Feriki (Koramiral) Gürcü Arif Hikmet Paşa ile Mebusan’dan Arnavut Jandarma Livâsı (Tuğgeneral) Esat (Toptanî) Paşa ve senatör Ermeni Katolik Cemaatinden Aram Efendi, Selanik Yahudisi (mebus) Emanuel Karaso bulunuyordu.44 Sultan Abdülhamid'e hal’ fetva kararını tebliğ eden 4 kişilik gruptan Esat Paşa, "Biz Mebuslar Meclisi tarafından geliyoruz. Fetva var, millet sizi tahttan indirdi. Amma hayatınız emindir" sözleriyle bildirmiştir. Fetvada, Abdülhamid'in yasalara uymadığı, devlet hazinesinden gereksiz harcamalar yaptığı, yasal dayanaklar olmaksızın kişileri sürgüne gönderdiği ve öldürttüğü, bunları yapmamaya yemin ettiği halde yeminini bozduğu, Müslümanlar arasında kargaşa yarattığı ve iç savaşa neden olduğu ve padişahın tahttan indirilmesinin İslam hukukuna uygun olduğu söylenmiştir.45 Söz konusu hal’ fetvasının 31 Mart Olayı dışındaki birçok iddiayı içerecek şekilde hazırlanması, Sultan Abdülhamid’in olayla ilişkisinin olmadığına işaret ettiği gibi bu olayın Padişah’ın devrilmesi için tertip edilmiş bir gerekçe olduğunu göstermektedir. Sultan Abdülhamid kendisine bildirilen hal’ fetvası karşısında metanetini koruyarak, "Bu işi ben yapmadım. Sebep olanları millet arasın bulsun. Ben milletimin iyiliği için çok çalıştım. Hepsi mahvoldu. Hepsinin üstüne sünger çekildi. Kaderim böyle imiş. Sebep olanları varsın millet bulsun" demiştir.46 Albay Hüsameddin Ertük, “Sultan II. Abdülhamid’in Siyonizm hareketi karşısındaki tutumu, tacının ve tahtının yıkılma sebebi olmuştur” demektedir.47 Buradan hareketle hadisenin İngiliz emperyalist politikaları ile Siyonist teşkilatın hedefindeki Filistin topraklarını ele geçirme plan ve amaçlarından ayrı düşünülmemesi gerekir. Dönemin İngiliz Başbakanı Gladstone (Kur’an’a savaş açan bağnaz bir Hıristiyandır), Sultan II. Abdülhamid’e kin kusarak kendisini şöyle tanımlamaktadır: “O, Hıristiyanların düşmanı, büyük bir katil ve şeytandır.”48 Süleyman Nazif, bir şiirinde şöyle diyor: “Öldürürler başlasak feryada biz 43 27 Nisan 1909 Salı günü Meclis'te gerçekleşen gizli oturumda Ahmet Muhtar Paşa, "Hepimiz hâl'e karar verdik ancak iki yön, göz önünde tutulmalıdır. Birincisi bazen Osmanlı Tarihi'nde görüldüğü gibi hareketimizi kana bulamayalım (oysa eller fazlasıyla kana bulanmıştı); ikincisi bir fetva alalım çünkü böylelikle taşra ahâlisini daha iyi tatmin etmiş oluruz. Bundan başka Veliaht Reşat Efendi'yi hemen getirtip ona biat edelim" şeklinde bir konuşma yapmıştır. (Bkz. AYSAL, Örgütlenmeden Eyleme Geçiş: 31 Mart Olayı) 44 KARAL, a.g.e., s.106 45 AYSAL, s. 44. 46 AYSAL, s. 43 – 45. 47 Muhammed HARB, s. 15. 48 HARB, s. 71. 23 Hasret kaldık eski istibdada biz Memleket matemde, öksüz taht u taç Hasret olduk eski istibdada biz”49 Sır Belgelerin İmha Edilmesi Yıldız Sarayı’nın basılmasından sonra Saray’da bulunan dokümanlara el konulmuş, yapılan incelemeler sonucu 330 sandık dolusu jurnal Mahmud Şevket Paşa’nın emriyle Harbiye Nezareti avlusunda yakılmıştır.50 Mallarına da el konulan Abdülhamid, Yıldız Sarayı’ndan alınarak Selanik’e sürülmüş orada Alatin Köşkü’nde yaklaşık 9 yıl esir hayatı yaşayarak vefat etmiştir. Ahmet Kuyaş, “31 Mart, şeriatçı bir ayaklanma değildi” derken İngilizler’in resmen isyancıları desteklediğini, konuyla ilgili belgelerin sonradan titizlikle İngiliz arşivlerinden temizlendiğini belirtmektedir.51 Olayın İttihatçılarla İlişkisi: Cevat Rıfat ATİLHAN, olaya dair mahkeme muhakemesinden naklettiği bölümde olay hakkında esasa girmeden mütefekkir (ittihat terakki’nin önemli teorisyenlerinden) Rıza Tefvik Bey’in mahkeme huzurunda söylediği şu dikkate şayan sözleri başa alıyorum diyerek paylaşmaktadır: Rıza Tevfik: “Hâkim Bey, Allah bizi affetsin… Günahımız çok büyüktür. 31 Mart uydurma ihtilâli hazırlandığı zaman ben, Talât Bey’e bundan tevakki edilmesi lâzım geldiğini söyledim. Beyhude yere kardeşkanı dökülmesinin ne büyük cinayet olduğunu anlattım. Bunun fena aksülâmeller doğuracağını da hatırlattım, aldığım cevap şu oldu: Ne yapalım Rıza Bey… Cemiyetin paraya ihtiyacı var. Bizim ihtiyacımızı ancak Yıldız Sarayı’nın zenginliği karşılayabilir.” Nazırlık etmiş, saçı sakalı ağarmış muhterem bir zatın mahkeme huzurunda söylediği bu sözler, bu tarihî muammanın tekmil meçhullerini çözmeğe kâfi gelir ise de biz eldeki mevcut delillere ve ipuçlarına göre bu facianın bütün karanlık taraflarını aydınlatmağa çalışacağız. Tarihe olan bu hizmetimiz, gelecek nesiller için dâima bir ibret levhası ve bir acı ders olarak kalsın. 52 Sultan Reşad’ın memleket meselelerinden habersiz oluşu, basiretsiz kişiliği ve ülkenin hızlı bir şekilde felakete sürüklenmesi üzerine ittihatçı Talat Paşa dayanamayıp şöyle diyecektir: “Biz kimi 49 Âdem ÇEVİK, Jöntürklerden Cumhuriyete II. Abdülhamid’de Yanılanlar, Ufuk kitapları, 2006, s. 76-77 50 Taner ASLAN, “31 Mart Hadisesi Üzerine Vilayetlerde Çıkan Olaylar Karşısında Alınan Tedbirlere ve Askerî Faaliyetlere Dair Yazışmalar”, OTAM, 28 / Güz 2010, s. 19. 51 KUYAŞ, 31 Mart Vakası, s. 7. 52 ATİLHAN, s. 6, https://tr.scribd.com/document/125364802/46206247-31-Mart-Faciasi-Cevat-R%C4%B1fat-Atilhan Erişim Tarihi: 01.04.2019 24 indirip, kimi iş başına getirmişiz! Biz bir halt yedik; ağzımıza, burnumuza bulaştırdık. Felaket oldu.”53 Sıkıyönetim İlanı ve Yargılamalar Olayların sona ermesiyle İstanbul'da sıkıyönetim ilan edilerek, isyana karışanların tespiti yapılmış ve geniş çapta tutuklamalar başlamıştır. Suçluların cezalandırılması amacıyla Divan-ı Harp (Askeri Sıkıyönetim Mahkemesi) oluşturulmuş ve tutuklananların ilk sorgulamalarını yapmak üzere Tahkik Heyetleri (Araştırma Komisyonları) ile Tetkikât Heyetleri (İnceleme Komisyonları) kurulmuştur. Divan-ı Harp’teki yargılamalar neticesinde askeri mahkemenin verdiği ilk idam kararı 3 Mayıs 1909'da çıkmış ve isyanda rol oynayan çavuşlardan 13 kişi asılarak idam edilmiştir. Bunun yanı sıra Divan-ı Harb’in değişik tarihlerde vermiş olduğu kararlara göre suçu sabit görülen 62 isyancı idama, 37 isyancı ömür boyu hapis ve kalebentliğe (kale içinde yaşamaya mahkûm edilme), 390 isyancı hapis ve 139 isyancı da sürgün cezasına çarptırılmıştır. İdam edilenler arasında yaverlerden Kabasakal Mehmet Paşa, Erzurum Garnizon Komutanı Yusuf Paşa, Abdülhamid'in SerMusahibi Cevher Ağa, Taşkışla Taburları Komutanı İsmail Hakkı Bey ve Volkan Gazetesi sahibi Derviş Vahdeti de bulunuyordu. Hepsi Ayasofya Meydanı'ndaki darağacında can vermişlerdir. Bunlara karşılık 33 yıl devleti yöneten (katil, despot, kızıl sultan denilen) Sultan Abdülhamid’in döneminde toplam 11 idam kararına onay verildiğini hatırlatalım.54 İttihad-ı Muhammedi Cemiyeti’ne üye olması ve Volkan’daki yazılarından dolayı 31 Mart Vakası’nda yer aldığı suçlamasıyla yargılanmış olan Bediüzzaman Said Nursi, Divan-ı Harb-i Örfi’de yargılanmış ve beraat etmiştir. Bediüzzaman, “Biraderim Derviş Vahdetî Bey’e” adındaki küçük notta Derviş Vahdetî ve basının tahrik edici yayınlardan kaçınmasını tavsiye eder. Yine bu yazıda 31 Mart Vak’asını “inkılab-ı şer’i” olarak görür. Volkan’ın 107. sayısında yayınlanan “Kahraman Askerlerimize” ve son sayısında yayınlanan “Asâkire Hitap” başlıklı yazılarda askerlere, ulülemirleri olan subaylara itaat etmelerinin farz olduğunu ve askerlere siyasetle uğraşmamalarını tavsiye eder. Askerliği bir fabrikadaki makinanın çarklarına benzeterek, çarklardan birinin bozulması durumunda bütün fabrikanın bozulacağını söyler. Askerlerin, Abdülhamid ile İttihat ve Terakki istibdatına son vererek büyük bir başarı gösterdiğini, bu inkılâbın bahasına yüz 53 Âdem ÇEVİK, Jöntürklerden Cumhuriyete II. Abdülhamid’de Yanılanlar, s. 16. 54 Mustafa ARMAĞAN, Abdülhamid’in Kurtlarla Dansı, Ufuk kitapları, İstanbul 2006, s. 127. 25 bin şehid verilse ucuz sayılacağını, bu denli önemli kazanımın askerlerin siyasete karışması durumunda daha çok zarar getireceğini söyleyerek askerleri komutanlarına itaate davet etmiştir.”55 İngiltere ile Ahrar Fırkası İlişkisi ve Bunun Olay Üzerindeki Etkisi Osmanlı idaresine müdahale etme konusunda İttihatçılardan umduğunu bulamayan İngilizlerin destekledikleri Ahrarcıların faaliyetleri dikkatlerden kaçtı. Kimdi bu Ahrarcılar? Osmanlı Ahrar Fırkası II. Meşrutiyet’in ilanından kısa bir süre sonra İttihad-i Muhammedi Cemiyeti’nden de önce 14 Eylül 1908’de kuruldu. Âdem-i merkeziyet fikirlerinin savunucusu olan bu partinin arkasında Prens Sabahattin vardı. Partinin içinde İttihatçılara muhalif olan Arap, Arnavut, Rum ve Ermeniler yer almaktaydı. Bu parti 1908 seçimlerine girerek Meclis’e sadece bir milletvekili sokabilmişti. Yani gelecekte de umut veren bir parti değildi. İşin en ilginç tarafı da bu partinin 31 Mart hadiselerinden bir süre sonra kendini feshetmiş olmasıdır. Bu da görevini tamamladığını göstermektedir. Olayları bir kere daha ele aldığımızda bu parti ile ilişkilendirmek mümkün görülmektedir. Zira isyanlar İstanbul ile sınırlı değildi. Anadolu’da, Suriye hatta Hicaz’da da hareketlenmeler ve isyanlar çıkmıştı. Buna ne İttihatçıların ne de Derviş Vahdeti’nin gücü yetmezdi. Zira İttihatçıların bu bölgelerde halkın arasında yeterli taraftarları yoktu, hatta modernist fikirlerinden dolayı kendilerine kuşku ile bakılıyordu. Diğer taraftan İstanbul’da isyanların başladığı günün ertesinde Adana’da Ermenilerin başlattıkları isyanlar da oldukça manidardır. Zira büyük ölümlere sebep olan Adana olaylarında da hedef ittihatçılardı. Bütün bu organizasyonu ancak daha önce buralarda teşkilatlanmış olan Ahrar Partisi yapabilirdi. Ancak burada bir başka yorumu daha yapmak yerinde olacaktır. Prens Sabahattin 1902 Paris kongresinde İttihatçılar ile yolunu ayırırken daha o tarihlerde Osmanlı Asyası’nda teşkilatlanmaya başlamıştı. Ayrıca Osmanlı’da reform yaptırmak için tıpkı Ermeniler gibi dış müdahaleyi, özellikle İngiliz müdahalesini gerekli görmekteydi. Bu konuda İttihatçılar ile fikir ayrılığına düştükleri için onlarla yollarını ayırmıştı. Peki, İngilizler olayın neresinde durmaktadırlar? Bunu anlamak için Bağdat-Berlin Demiryolu rekabetine bakmak gerekir.56 19. yüzyılda İngiltere ile Osmanlı Devleti arasındaki siyasi münasebetlerin soğuması önce Mısır meselesinden, ardından Bağdat Demiryolu imtiyazının Almanlara verilmesinden kaynaklanmıştır. İngilizler’in 1882’de Mısır’ı işgali ve ardından oraya tamamen yerleşme gayretleri, Osmanlı Devleti’nin bölgede ve devletler nezdinde nüfuz ve haysiyetinin kırılmasına dönük bir siyaset idi. Bu yüzden II. Abdülhamid’in dolayısıyla Osmanlı 55 Mehmet Salih Arı & İbrahim Halil Ozan “Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e İslamcı Düşünce ve Dergiler” İLEM / İSLAM’I UYANDIRMAK, s. 238. 56 KURŞUN, s. 57. 26 Devleti’nin itimadını tamamen kaybetti. Diğer taraftan Bağdat ve civarının da stratejik ve ekonomik öneminden dolayı özellikle de uluslararası rekabetin arttığı o günlerde bu bölgeleri demiryolu ile merkeze bağlamak zarureti bulunmaktaydı. Büyük meblağlara mal olacak bu projeyi yabancı sermaye kullanmadan yapmak imkânsız idi. Ve Osmanlı hükümranlık haklarını ihlal eden İngiltere’ye böyle bir imtiyaz verilemezdi. Fransız şirketleri ise Suriye dışındaki bölgelere yatırım yapmak istemiyorlardı. Osmanlı hükümeti de kendisi ile sınırı olmayan, ayrıca Arap yarımadası ve Irak taraflarında sömürgesi bulunmayan Almanya’yı bu işe uygun görmüştü. Damat Mahmud Celaleddin Paşa hanedana yakınlığı münasebeti ile İngilizler tarafından tutulmuştu; hatta komisyon denilerek kendisine rüşvetler de verildiği ileri sürülmüştür. Bağdat Demiryolu Projesini İngilizlere vermek için II. Abdülhamid’i ikna etmede başarılı olamayınca oğulları Lütfü ve (Prens) Sabahattin’i alıp Avrupa’ya kaçmış, orada II. Abdülhamid’in muhalifleri ile iş birliği yapmıştır. Osmanlı Devleti ise 1903 yılında İstanbul-Konya, buradan Bağdat’a ve ardından Basra’ya ulaşacak olan “Bağdat demiryolu” yapım imtiyazını Alman sermayesinden oluşan Anadolu Demiryolu Kumpanyasına vermiştir. İngiltere, projeyi Irak coğrafyasında ve Basra körfezinde hatta İran’ın güneyindeki rakipsiz geniş ticari menfaatlerine aykırı bularak hemen itiraz etmiştir. Özellikle bu durumun Hindistan’daki konumunu zayıflatacağını düşünmekteydi. İşte bu tarihten sonra İngiliz-Alman rekabeti Osmanlı siyasetinin her noktasında kendini göstermeye başlamıştır. Osmanlı siyasetinde Almanların varlığından hoşnut olmayan İngilizler, II. Meşrutiyet’in ilanında II. Abdülhamid’in tahttan ayrılacağını varsayarak İttihatçılara sempati ile baktılar. Ancak, beklediklerini bulamamaları hatta İttihatçılar’ın kendi iradeleri ile böyle bir hazırlık içinde olmamaları onların harekete geçmesine sebep olmuştur. Muhalefete bel bağlamış, fakat liberal eğilimli ve İngilizlere hayran, hatta ilişki halinde olan Prens Sabahattin’in Osmanlı Ahrar Fırkası 1908 sonbaharında yapılan seçimlerde bir varlık gösterememiştir. Bu da bir müdahale olmadan yeni dönem Osmanlı idaresinde etkili olamayacaklarını göstermiştir. En önemli beklentileri ise hâlâ gündemde olan Bağdat demiryolu imtiyazı meselesinin kendi lehlerinde çözümlenebilmesiydi. Bu yüzden İngilizler Prens Sabahattin’in taraftarlarını tahrik hatta destekleyerek olayların çıkmasını sağladılar. Aslında yıllarca ailesini besledikleri Prens Sabahattin’e bir karşı devrim yaptırdılar ve bir taşla iki kuş vurdular. Böylece Osmanlı tahtında görmek istemedikleri II. Abdülhamid’ten de kurtuldular. Nitekim 31 Mart olaylarından birkaç ay sonra Bağdat Demiryolu ile ilgili görüşmeler yeniden başladı. Yani İngilizler esas maksatlarına ulaştılar. Her ne kadar projeyi Almanlar’ın elinden alamadılarsa da uzamasına sebep oldular. Ayrıca bu projenin Birinci Dünya Savaşı’na sebep olduğu düşünülürse ne denli önemli olduğu anlaşılır. Aslında İttihatçılar daha başından beri olayın farkında idiler. 31 Mart olaylarında İngilizler’in desteğini sağlayan Prens Sabahaddin ile Ahrar Fırkası’nın rolünü anlamışlardı. Ama henüz iktidarı bile kontrol edemiyorlardı. Hanedana mensup oluşu dolayısıyla Prens Sabahaddin’e de ceza veremediler. Onlar da olayı muhalefeti sindirmek için kullandılar. II. 27 Abdülhamid’i tahttan indirdiler ve Vahdeti gibi sivrilmiş birkaç kişiyi astırarak meseleyi kapattılar. Bütün bu olanlar II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesinin gölgesinde kaldığından İngilizler’in olaylardaki gerçek rolü hiçbir zaman görülememiştir.57 Divan-ı Harp’teki yargılanma sürecinde Derviş Vahdeti’nin ifadeleri arasında verdiği bazı bilgiler dikkatlerden kaçmıştır. Zira Vahdeti, gazetesini çıkarmaya başladıktan sonra bir kısım adamların kendisine gelerek kurdukları “İttihad-ı Muhammedî Cemiyeti”nin sözcülüğünü üstlenmesini teklif ettiklerini iddia etmişti. İddiasına göre bu kişiler İstanbul’da faaliyet sürdüren ve muhtemelen İngiliz ve Fransızlar ile ilişkileri olan “el-İha el-Arabî el-Osmanî” cemiyetinin mensupları idi. Vahdeti’nin iddiasına göre önce bunlara iştirak etmeyi düşünmüş, ancak onların karanlık ilişkilerini görünce bundan vazgeçmiştir. Fakat onlardan aldığı ilhamla kendisi yeni bir “İttihad-ı Muhammedî” cemiyeti kurarak gazetesini de bu cemiyetin sözcüsü yapmıştır. Tabii ki Vahdeti’nin bu iddiası o zaman dikkate alınmamıştır. Ancak anlaşılıyor ki ortada aynı isimde iki cemiyet bulunmaktadır.58 Zaten, Vahdeti’nin cemiyeti de 17 Şubat 1909 tarihinden itibaren ortaya çıkmıştır. Bu cemiyetin tertip ettiği kabul edilen olaylar ise 13 Nisan’da patlak vermiştir. Burada şu sorular akla gelmektedir: Vahdeti gibi hayatının hiçbir noktası güven vermeyen, beş parasız ve nüfuzu olmayan bir kişi Osmanlı ülkesi gibi geniş bir alanda, yaklaşık iki ay gibi kısa bir zamanda nasıl teşkilâtlanıp 31 Mart Olaylarına sebep olmuştur? Eğer Vahdeti bu işin gerçek sorumlusu değilse, olayları kimler ve neden çıkarmıştır? Bu olaylar kimlere ve hangi amaca hizmet etmiştir? Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki bazı belgeler olayı nispeten açıklar mahiyettedir. Şöyle ki olaylardan yaklaşık bir ay sonra 27 Nisan 1325/10 Mayıs 1909’da Dahiliye Nezareti’ne bir yazı yazan Suriye Valisi Nazım Paşa, İttihad-ı Muhammedî Cemiyeti’nin Şam Şubesini oluşturanların isimlerini vermektedir (BOA, BEO 265948). Söz konusu yazıda, cemiyetin kurucuları arasında, daima Fransızlar ile ilişkisi olan Cezayirli bazı mülteciler ile daha önce adı geçen el-İha el-Arabi elOsmanî’nin üyelerinin adlarının bulunması dikkat çekmektedir. Zaten aynı sıralarda Sadaret ile Harbiye Nezareti arasında yapılan bir yazışmada, el-İha el-Arabi el-Osmanî cemiyeti ile İttihad-ı 57 KURŞUN, s. 58. 58 KURŞUN, s. 54. 28 Muhammedî cemiyetlerinin aynı kişiler tarafından kurulduğu anlaşılmaktadır (BOA, BEO, 266303). Bütün bunlar göstermektedir ki özellikle Osmanlı Arap vilayetlerindeki 31 Mart sokak olaylarını vahdeti değil, I. Dünya Savaşı sırasında İngilizler ve Fransızlar ile yakın ilişkileri ortaya çıkacak olan ve ayrılıkçı faaliyetlerinden dolayı da yargılanan el-İha el-Arabi el-Osmanî cemiyeti başlatmıştır. Başka bir deyişle olayları, İstanbul’da İttihad-ı Muhammedî adı altında kurulan cemiyetlerden birincisi; taşrada ise İngilizlerin desteğini almış olan el-İha el-Arabi el-Osmanî cemiyetinin elemanları yönlendirmiştir. Bu iki cemiyetin ne II. Abdülhamid ve ne de İttihatçılar ile hiçbir alakası yoktur. O sırada meydana gelen toplumsal memnuniyetsizliği organize bir harekete dönüştürmek için bu cemiyetlerin birileri tarafından kullanıldığı muhakkaktır.59 SONUÇ VE DEĞERLENDİRME Tarih, hafızaya benzetilir, hafızasını yitirenler yokluğa mahkûm olurlar. Tarih ibret almaktır, ibret alamayanlar “yılanın deliğinden ikinci kez yine ısırılırlar.” 24 Temmuz 1908’de İkinci Meşrutiyet’in ilan edilmesinin ardından pek çok kesimde ‘Hürriyet’ atmosferinde hakların artırılacağı, sorunların çözüleceği, ortamın güllük gülistanlık bir hal alacağı zannedilmiş olup bu algıyı da ekseriyetle İttihatçılar ve yandaşları oluşturmuştur. Ancak bir süre sonra bu beklentiler karşılanmadığı gibi hayal kırıklığına da dönüşmüştür. Zira Meşrutiyet’in ilanında etkin bir rol oynayan İttihat ve Terakki Cemiyeti, imparatorluğun en önemli siyasi gücü haline gelmiş ve devlet kadrolarındaki kendi muhaliflerini tasfiye ederek tam bir diktatörlük kurmuştur. Bu süreçte bir taraftan İttihat ve Terakki yöneticilerinin yaşam tarzına ve şeriattan sapma eğilimine tepki gösterilmiştir. Öte yandan ülkeyi idare biçimine muhalif basın tarafından itirazlar yapılmış, İttihat ve Terakki sert bir dille eleştirilmiştir. Bu şekilde gayr-i memnunların sayısı gittikçe artmış ve toplum kutuplaşmıştır. 13 Nisan 1909 (31 Mart)’da Taşkışla’daki 4. Avcı Taburu ayaklanmıştır. Avcı taburlarının başlattığı isyana bazı medrese öğrencileri de destek vermiştir. Bunun üzerine Selanik’te hazırlanan Hareket Ordusu birlikleri III. Ordu Kumandanı Mahmut Şevket Paşa komutasında 23 Nisan günü İstanbul’a girmiş ve isyanı batırmıştır. 31 Mart Olayı’nın sadece “din ve şeriat namına” yapılmış bir hareket olduğunu düşünmek, gerçeğin büyük bir kısmına yüz çevirmek anlamına gelir. Zira ayaklanma dini heyecanla genişlemiş olsa bile ana sebepleri itibarıyla sosyal ve siyasi rahatsızlıklara dayanmaktadır. Olayın ana sorumlusu gibi görülen Derviş Vahdeti yakalanıp idam edilmiştir. Peki, bir ülkeyi bir anda kaosa sürükleyen kişi, “sıradaşı” kabul 59 KURŞUN, s. 54. 29 edilen gazeteci kimlikli biri miydi? Acaba gerçek suçlu kimdi? 31 Mart Olayları kısa zamanda büyümüş ve ülkenin hemen her tarafında tesirlerini göstermiştir. İstanbul’da Ayasofya civarında başlayan cinayetler birbirini kovalamış ve değişik yerlerde ahâliden ve askerden pek çok kişi öldürülmüştür. Bu hareket, ülkenin en ücra noktalarında bile şiddete varan sonuçlar doğurmaya başlamıştır. Meselâ, Hicaz’da Tanin Gazetesi matbaası yağmalanmış, Medine’de olaylarda dahli olduğu gerekçesi ile seksen kişi tutuklanmıştır. Aynı şekilde Musul’da, Halep’te hatta Mısır’da ihtilalciler birtakım yerleri basarak yağmalamak istemişlerdi. Özellikle Şam’da bir beyannâme neşreden ihtilalciler idarî binaları basacaklarını, tıbbiye mektebini yakacaklarını ve hükümeti destekleyen gazetecileri öldüreceklerini ilan etmişlerdi. II. Meşrutiyet’le birlikte yeni bir dönemin eşiğine gelmiş olan Osmanlı Devleti’ni karanlığa iten bu hareketler, gerek II. Abdülhamid’in temkinli davranışı ve gerekse Hareket Ordusu’nun İstanbul’a gelişi ile teskin edilebilmiştir. Ancak bu olay, II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesine, İttihad ve Terakki Cemiyeti’nin bir devlet partisine dönüşmesine ve Meşrutiyet’in olmazsa olmazları arasında bulunan “muhalefet” partilerinin siyasette varlık gösterememelerine sebep olmuştur. Olayın içinde yer alan subay Mustafa Turan (Taşkışla, 1964), 31 Mart Olayında öldürülen muhaliflerin Müslüman mezarlığına bile gömülmediğini, cesetleri çöp arabalarına doldurtup Âgop Ermeni mezarlığına gömdürdüklerini (günümüzde bu mezarlıkta yeller esmekte olduğunu), buna mukabil Hareket ordusundan ölenlerin ise tantanalı merasimlerle Hürriyet-i Ebediye ismini verdikleri yere gömüldüklerini aktarmaktadır. Turan, “Taşkışla’da başlayıp Sultan Hamid’in tahtından indirilmesiyle sona eren bu facia (yani 31 Mart) hakkında şimdiye kadar pek çok eserler yazıldı. Fakat bunların ekserisinin noksan veya uydurma bilgilerle dolu oldukları muhakkaktır. Günün siyasî cereyanlarının tesiri altında muhtelif kanaat ve tefsirlere göre yazılmış olan bu eserlerde hakikat payı pek azdır. Çünkü hâdiseyi tertipleyenler facianın sırlarını o kadar gizli tutmuşlardır ki, bizler kışlada hâdisenin başından sonuna kadar içinde yaşadığımız halde hakikî sebeplerini göremedik hatta sezemedik. Hürriyet ve Meşrutiyet’e karşı istibdadı yeniden canlandırmak için askerî bir isyan mahiyetinde gösterilen 31 Mart Vak’ası aslında Osmanlı saltanatını yıkıp parçalamak için düşmanlarımız (Siyonist teşkilat, Masonlar, Dönmeler, İngilizler) tarafından tertip edilen bir suikasttır. Yakın tarihimizin nisyana karıştırdığı 31 Mart Vak’ası hakkında tarihçiler bile henüz kat’î hükümlerini verememişlerdir. Bunun da sebebi faciayı tertipleyenlerin, hâdisenin içinde yaşayanların hepsinin kasten öldürülmüş veya asılmış olmasıdır” 60 demiştir. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin kuruluşu, iddiaları ve söylemleri (Hürriyet, Adalet, Müsavat, Uhuvvet) farmasonların etkisiyle oluşturulmuştur. Bu hedeflerin hiçbiri gerçekleşmemiş, aksine 60 TURAN, s. 5. 30 hürriyet yerine zulüm kaim olmuştur. Hem öyle bir zulüm ki istibdada günde bin defa rahmet okutmuş, sekiz yılda hürriyet devrinde darağaçlarında asılmak veyahut kurşuna dizilmek suretiyle tam altmış bin insanın canına kıyılmıştır.61 İttihat ve Terakki (iktidar partisi olunca) iç ve dış sorunlar arasında sıkışınca otoriter, despotik bir yola sapmıştır. (İttihatçı söyleme göre) Sultan Abdülhamid’in (baskıcı) rejiminden kurtulduklarını sananların şaşkınlığı içinde yerini sert bir muhalefete bırakmıştır. İttihat ve Terakki, kurtarıcı bir organ olarak önce orduda idareci bazında geniş bir tasfiye hareketine girişmiş, ordudan önemli sayıda alaylı subaylar atılmış ve birçok memur açıkta kalmıştır. Bunun yanı sıra İttihatçı militanların muhalefet saflarındaki gazetecilere saldırıları genel havayı altüst etmiş ve İttihatçıların dikta yoluna gidişlerini bu gibi olaylar açıkça göstermiştir. Artık ortada ne terakki vardır ne de özlemle beklenen hürriyet! Ek 1: İslam İlim Cemiyeti Beyannamesi: Cemiyet-i İlmiyye-i İslamiyye'nin beyannamesi (15 Nisan 1909): " ...Saygıdeğer mebuslardan bazılarının can güvenlikleri konusunda endişeye düşerek istifa etmek niyetinde bulundukları ve halkımızca istibdatın geri gelme olasılığından korkulmaya başlandığına ilişkin bazı izlenimler... oluştuğu anlaşıldığından meşveret ve Meşrutiyet'in İslam şeriatının kurallarına kesinlikle uygun olduğundan zerre kadar tereddütü olmayan ve istibdat döneminde İslami kitaplarımızın külhanlarda yakıldığını henüz unutmayan Cemiyet-i İlmiyye-i İslamiyye'nin şeriat kurallarına hizmet edecek Meclis-i Mebusanımızla meşru Meşrutiyetimizin savunulması uğrunda bütün bireyleriyle son dereceye kadar çalışmaya azmetmiş olduğu ve Meşrutiyet'in savunulması için canını vermeyi dinsel bir gereklilik bildiği... arz ve beyan olunur.”62 Ek 2: Sultan II. Abdülhamid’in Siyaseti, Panislamizm ve Uluslararası Stratejisi Üzerine: II. Abdülhamid’in Siyaseti, Panislamizm ve Uluslararası Stratejisinin Siyonist teşkilatın hedefleriyle çatışması üzerinden bir okuma yapılabilir. Buna binaen İngiliz tarihçi Arnold Joseph Toynbee, Panislamizmin İslam âlemini uyandırmadaki muazzam tesirine ve Batı emperyalizminin sömürgelerdeki hâkimiyetini sona erdirmede ne büyük bir tehdit unsuru olduğu hakkında “Panislamizm uykudadır. Fakat bizim bu uyuyanın her zaman uyanabileceğini hesaplamamız lazım. Şayet bir gün bu güç, Batı egemenliğine karşı çıkıp Batı düşmanlığını parola edinerek harekete geçecek olursa; İslam’ın vurucu esprisi üzerinde öyle bir psikolojik tesir yapacaktır ki, Ashab-ı 61 ATİLHAN, s. 16, http://doczz.biz.tr/doc/161156/http---atilhan67.sitemynet.com-73.-eser.-www.atilhan.tr.cx Erişim tarihi: 01.04.2019 62 KUYAŞ, 31 Mart vakası, s. 41. 31 Kehf gibi uzun bir müddet uyumuş olsalar bile, bir kahraman çağını başlatarak uyanacaklardır”63 demiştir. Tahsin Paşa ise bu hususta hatıratında, “Sultan Hamid’in siyaset-i hariciyede siyaseti şu idi: Rusya’yı idare etmek, İngiltere ile asla mesele çıkarmamak, Almanya’ya istinat etmek, Avusturya’nın gözünün Makedonya’da olduğunu unutmamak, diğer devletlerle mümkün mertebe hoş geçinmek, Balkanları birbirine kışkırtıp Bulgarlar, Sırplar ve Yunanlılar arasında nifak ve ihtilaf yaratmak”64 şeklinde belirtmiştir. Osmanlı Bahriyesinde görev almış Mareşal Sir Henry Woods ise II. Abdülhamid hakkında şunları paylaşmaktadır: “Sultan Abdülhamid, büyük bir diplomattı. Genişlemek ve sömürgeci olmak hususunda birbirleriyle rekabet halinde olan büyük devletlerin arasındaki yarıştan son haddine kadar nasıl yararlanacağını iyi bilirdi. Onun hedefi büyük devletlerle alakasını koruyarak, ülkesini savaştan uzak tutmaktı.”65 Ek 3: II. Meşrutiyet’te Yaşanan Adana Hadisesi Adana Olayları hakkında Osmanlı Devleti’nde İçişleri Bakanlığı ve Başbakanlık yapmış olan Talat Paşa anlatıyor: “Adana hadiselerini müteakip Dâhiliye nazırı oldum. Bütün arzu ve hedefim muhtelif milliyetleri, bilhassa Ermeni ve Türkleri bir dostluk bağı ile birleştirmek idi. Adana hadiseleri hakkındaki tahkikat evrakını dikkatle tetkik ettim. Hadiselerin Ermeniler tarafından tahrik edilmiş olduğu, tahkikat komisyonu azası olan Ermenilerin şahadeti ile de teeyyüt ediyordu (doğrulanıyordu). Komisyon azasından biri olan Agop Babikyan Efendi bunu bizzat bana da itiraf etti. Tahrik edilmiş olan halkın zalimane cinayetlerde bulunduğu da tahakkuk ediyordu. Adana hadiseleri 31 Mart günlerinde vuku bulmuştu. Takip edilen maksadın halk kitlelerinin taassubunu tahrik ederek, katliama sebebiyet vermek suretiyle Avrupa'nın dikkat nazarlarını üstlerine çekmek ve Kilikya'da muhtar bir Ermeni birliği vücuda getirmek olduğunda şüphe yoktu.”66 14 Nisan'da Adana'da başlayan ayaklanma Ermenilerle Müslümanlar arasında çıkan bir iç hesaplaşma olarak değerlendirilebilir. Adana'da yağma ve yangınlara neden olan bu silahlı çatışma çok kanlı bir biçimde bastırılmıştır. Dönemin Adana valiliğini İttihatçı Cemal Paşa yapmıştır. Adana olaylarının, 31 Mart Hadisesi ile eş zamanlı olarak yaşanması oldukça manidardır. Ermeni Hınçak Örgütü ve Kiliseleri bölgede adeta terör estirmiştir. Bu hadisede Adana merkez ve çevre yörelerde 18 bin Ermeni, 1850 Müslüman ölmüştür.67 Diğer bir veride resmi rakamlara göre 6 bin Ermeni, 2 bin 63 Zafer ŞEN, Sultan II. Abdülhamid’in Panislamizm ve Denge Politikası, s. 5. http://www.zafersen.com/ikinciabdulhamidin-panislamizm-ve-denge-politikasi.pdf Erişim Tarihi: 06.05.2019 64 Tahsin Paşa, Tahsin Paşa’nın Yıldız Hatıraları, Sultan Abdülhamid, Boğaziçi yayınları, İstanbul, 1999, s. 85. 65 HARB, s. 262. 66 Talat Paşa’nın Hatıraları, Yenigün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık, Temmuz 1998, 19 Şubat 1946, s. 5. 67 Mevlanazade RIFAT, s. 123-124. 32 civarında Türk hayatını kaybetmiştir.68 Ayrıca Batılıların da baskılarını azaltmak üzere Cemal Paşa idaresi tarafından 29 Müslüman Türk’ün haksızca idam edildiğini ve yine Bahçe Müftüsü ile kardeşi Belediye başkanının da sonradan idam edildiği belirtilmektedir. 69 Nitekim Adana Ayaklanması, vakanüvis Abdurrahman Şeref Bey'in deyimiyle "Hürriyet neşesinin kanlı sarhoşluğu" olarak tarihe geçmiştir. Ek 4: II. Meşrutiyet’in Diyarbakır’daki Yankıları İkinci Meşrutiyet’in ilanı Diyarbakır’da heyecanla karşılanmış ve “Hürriyet” adına nümayişler yapılmıştır. Bu nümayişleri tertipleyenlerin başında gelen kişi Ziya Gökalp idi. Ziya Gökalp’in daha önce arkadaşları ile gizli olarak kurduğu Cemiyet, bir iki gün sonra “Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti Diyarbakır Şubesi” olarak meydana çıkmıştır. Derviş Vahdeti de bu dönemde Diyarbakır’da sürgündeydi. Ziya Gökalp, yeni açılan İttihat ve Terakki Diyarbakır Kulübünde gençleri toplar, yaptığı konuşmalarda onlara hürriyet, adalet, uhuvvet mefhumlarını izah eder; istibdadın fenalıklarını, yeni rejimin faydalarını anlatırmış. Bu dönemde Diyarbakır’ın siyasi ve fikri yapısının değişmesinde şehre gönderilen bazı politik sürgünler ile İstanbul’dan getirilen illegal broşürlerin de etkisi olmuştur. Diyarbakır’da yaşanan kargaşalar, esas itibariyle Ziya Gökalp ile Niyazi Bey arasında yaşanarak şekillenmiştir. Niyazi Bey İttihatçılara karşı iken Ziya Gökalp, İttihat-terakkinin Diyarbakır şube başkanlığını yapmaktaydı. II. Meşrutiyet’in ilanı ile geleneksel olarak gücü elinde bulunduran aşiretler ve bazı eşraf unsurları eski pozisyonlarını kaybetmiş. Bununla beraber II. Abdülhamid döneminde muhalif olan veya bastırılan kesimler ise ön plana çıkmış ve toplumsal hayatta etkin olmaya başlamışlardır. Toplumun birtakım kesimleri arasındaki güç ve nüfuz değişimi bazı tahammülsüzlükleri ve provokasyonları beraberinde getirecektir. Bu nedenledir ki Meşrutiyet’in ilanı ve 31 Mart Olayı sonrasında Anadolu’nun bazı merkezlerinde olduğu gibi Diyarbakır’da da gayrimüslimler ile Müslümanlar arasında olaylar meydana gelmiştir.70 Ancak çatışmalara, ölümlere yol açmadan idari ve güvenlik tedbirleri neticesinde bu kargaşaya son verilmiştir.


.II. MEŞRUTİYET DÖNEMİ SİYASİ OLAYLARI  Yrd. Doç. Dr. Erhan METİN Çankırı Karatekin Üniversitesi, Tarih Bölümü Yakınçağ Tarihi Anabilim Dalı A) KANUN-U ESASİ’NİN SONU VE İSTİBDAT DÖNEMİ I. Meşrutiyete kadar devam etmiş olan batılılaşma hareketlerinin öncüleri ya padişahların bizzat kendileri, yada destekledikleri sadrazamlar olmuştur. Bu bakımdan Avrupa’dan Osmanlı’ya yapılan aktarmalar hem kapsam, hem de etki bakımından sınırlı kalmıştır. I. ve II. Meşrutiyet dönemlerinde ise toplumsal ve kültürel değişime yönelik düşünce akımlarının sahipleri, öncekilerden bir adım daha topluma yaklaşmış olan dar bir aydın kadrosu olmuştur. Aralarındaki Farklara rağmen bu düşünce akımları, Batıya uzanan yolun boş kalmamasını sağlamıştır. Birinci Meşrutiyeti, Batıcılık konusunda Fransız Devrimi’nin getirdiği birikimin patlaması; ikinci Meşrutiyeti ise, baskı yönetimine karşı aynı zora dayanan bir aydınlanma eylemi olarak nitelemek mümkündür.2 1876 Anayasası olarak bahsettiğimiz Kanun-u Esasi bizzat mutlakiyet idaresi memurlarının aralarında gizlice anlaşarak tertip ettikleri bir tedbirdi. Bununla, hükümdarın istibdadını azaltmak, onun hüküm ve nüfusuna karşı dengeyi sağlayacak bir kuvvet meydana çıkarmak istiyorlardı. Çünkü devletin mukadderatının şahsi ve keyfi bir idare elinde bulunması, memleketin ilerlemesine mani olan başlıca sebep sayılıyordu. Bu dönemdeki inkılapçılar o vakte kadar ihmal edilmiş hatta unutulmuş olan üçüncü bir unsurun, yani milletin işe karıştırılmasını yeterli görmüşlerdir.3 Mamafih Kanun-u Esasi’ye göre icrai kuvvet Padişah’ın elinde bırakılarak, yasama (kanun yapma) yetkisinin meclislere (Ayan meclisi, Meclis-i Mebusan) verilmiş olması da bu durumun açık bir ispatı olmuştur. Bu meclislerden ilki olan Ayan meclisi Padişahın seçmiş olduğu vekillerden oluşurken, Meclisi mebusan halkın seçtiği temsilcilerden oluşmuştur.4 I. Meşrutiyet idari yapısına bu açıdan baktığımızda “tam bir meşruti yönetimdir” demek yanlış olacaktır. Gerçekten de Padişahın egemenliğinin sürdüğü bir yönetim bu ifade ile örtüşmeyecektir. Bu yüzden tarihçiler I. Meşrutiyeti büyük bir gelişme olarak değerlendirirken; bu değerlendirmeyi-Osmanlı tebaasının ilk yönetime katılması-olmasından dolayı yaparlar. Kanun-u esasi meşruti idareden çok meşrutiyetin ilk basamağı diyebileceğimiz “mutlak-i meşrutiyet” yönetim tarzına daha çok uymaktadır. Devletin bekası ve Devlet-i Osmani’nin toprak bütünlüğünün meşrutiyetle korunmasına inan padişah meclisin açılışından sonra farklı bir manzara ile karşılaşmıştır. Meclisin açılmasından kısa bir süre sonra gayri Müslim milletvekillerinin Osmanlı Devleti’nin umumi menfaatlerine, kendi milletinin menfaatlerini feda etmeyerek ihtilaflar çıkardıkları görüldü. Hatta meclis görüşmelerini dinleyen Abdülhamit Osmanlı tebaasındaki 1 Bu çalışma Karatekin Üniversitesi Tarih Bölümünde okutulmakta olan Osmanlı Yenileşme Hareketleri ve Osmanlı Reformları Dersleri için yazar tarafından ders notu olarak hazırlanmıştır. 2 Şerafettin Yamaner, Atatürk öncesi ve sonrası kültürel değişim, Toplumsal Dönüşüm yay. İstanbul 1998, s.136 3 Said Halim Paşa, Buhranlarmız ve Son Eserleri, İz yay. s.5-6 4 Tahsin Ünal, Türk Siyasi Tarihi, Kamer yay., İstanbul 1998 , s.410 II. Meşrutiyet Dönemi Siyasi Olayları / Yrd. Doç. Dr. Erhan METİN 2 milletler arası ihtilaflarda ve demokrasi mevzuunda yapılan münakaşalarda daha iyi yetişmiş olan gayri Müslim mebusların ağır bastığını karşı tarafı susturduğunu, seviye bakımından Türk mebusların daha düşük olduğunu görmüş ve bundan büyük üzüntü duymuştur.5 1876-78 dönemi Mebusan meclisinde bulunan 240 milletvekilinden sadece 60-70 kadarının Türk asıllı olduğu unutulmamalıdır. Girit’in, Teselya’nın, Yanya’nın Yunanistan’a bırakılmasını isteyen, Doğu Anadolu’da Ermeni Prensliği vücuda getirebilmek için uğraşan, Meclisteki bir görüşmede “Ayastefanos antlaşması Avrupalı devletlerin aleyhine olduğu için buradayız…”6 diyen mebusların boy gösterdiği de düşünülecek olduğunda I.Meşrutiyetin kaldırılmasının bir kısım sebepleri kendiliğinden ortaya çıkacaktır. 1877-1878 Osmanlı- Rus (93 Harbi) Savaşı Osmanlı Devletini ekonomik yönden sıkıntıya sokmuş ve Abdülmecid dönemiyle başlayan borçlanmanın boyutlarını büyütmüştür. Bu dönemde askeri harcamalar ve cepheye ayrılacak bütçe Meclis-i Mebusan’da, meclis ile hükümet arasında geçen hararetli tartışmalara sebep olmuş7 ve münakaşalar her geçen gün vakit kaybından başka bir şey kazandırmamaya başlamıştır. Bütün bunlar göz önünde tutulunca II. Abdülhamit’in meclisi dağıtıp bir daha toplamak istememesi hususu da daha kolay anlaşılmış olur. Meclis-i Mebusanı kısa bir süre için kapattığı izlenimini veren II. Abdülhamit, zaman ilerledikçe kendi kafasındaki mutlak yönetimi kurmaya yöneldi. Başta basın olmak üzere bütün özgürlükleri kaldırdı. Ağır bir sansür dönemi başlamış oldu.8 Anayasanın yıkılması ve Meclis-i Mebusan’ın kapatılmasını izleyen İstibdat dönemi acı darbelerin yaşandığı zaman dilimi olmuştur. Meşrutiyet’in ilanında büyük etkileri olan Genç Osmanlılardan fikirlerini terk ederek döneneler olmuş ve bu dönmelerine mükafat olarak Sultanın hizmetinde memuriyetler bulmuşlardır. Diğerleri sürgün, hapis ve ölüme maruz kalmışlardır.9 II. Abdülhamit bu baskı idaresini biraz daha ileri götürerek, kurmuş olduğu hafiye örgütü ile insanların siyasal yönetime karşı olan tavırlarını izlemeye başlamıştır.10 Bu dönemde yazılan bütün yazılı mecmua ve eserler Abdülhamit Han’ınsansür politikası gereğince didik didik edilmiş; bu dönemde yazılmış eserlerden bazı kelimeler çıkartılmıştır. Yasak edilen kelimelerden başlıcaları şunlardı; Vatan, hürriyet, meşrutiyet, grev, suikast, ihtilal, anarşi, kıtal, sosyalizm, dinamit, kargaşalık, hal, Makedonya, Girit, Kıbrıs, Yıldız, Murat vb.11 B) İSTİBDATTAN MEŞRUTİYETE GEÇİŞ II. Abdülhamit’in uyguladığı baskı ve sansür politikası kimi gençlik arasında olumsuz etkiler doğurmuştur. Abdülhamid’in bütün despotizmine rağmen, Osmanlı aydınları arasında gelişmekte olan anayasalcılık ve hürriyetçilik hareketinin arkası kesilmemiştir.12 İstibdat yönetimini meşruti yönetime dönüştürmek için İbrahim Temo, İshak Sükuti, Abdullah Cevdet, Mehmet Reşit ve Hüseyinzade Ali adlı beş tıp öğrencisi bir araya gelerek “İtihad-ı Osmani” (1889) adı ile gizli bir cemiyet kurmuşlardır. Cemiyetin üyeleri gün geçtikçe artmıştır. Tıbbıyelilerin büyük kısmı cemiyete üye olduğu gibi, Harbiye, Mülkiye mektepleriyle; medrese öğrencilerinden ve tekke mensuplarından da cemiyete girenler olmuştur.13 Cemiyetin görünen faaliyetleri Makedonya ve bu eyaletin merkezi olan Selanik’te göze çarpıyordu. Avrupalı devletlerin gözü önünde olan Makedonya meşrutiyet hareketinin 5 Tahsin Ünal, a.g.e, s.412 6 Ahmet Akgündüz, Bilinmeyen Osmanlı, Osav yay, İstanbul 1999, s.274 7 Enver Ziya Karal, Büyük Osmanlı Tarihi, Hikmet Neş., C:IV, s.418 8 İhsan Güneş, Türk Parlemanto Tarihi- Meşrutiyete geçiş süreci, C.1, TBMM vakfı yayınları, s.223 9 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, TTK yay. Ankara 1984, s.172 10 İhsan Güneş,a.g.e, s.223 11 Enver Ziya Karal , a.g.e, C:IV, s.413 12 Fahir Armaoğlu, 20.yy Siyasi Tarihi, alkım yay. s.58 13 Bernard Lewis, a.g.e , s.195 II. Meşrutiyet Dönemi Siyasi Olayları / Yrd. Doç. Dr. Erhan METİN 3 canlanması için uygun bir merkez niteliğindeydi. Toplantılar rahatça yapılabiliyor, gazeteler okunabiliyordu. Anadolu’da yaşanan istibdat dönemine karşılık Makedonya’da hürriyet rüzgarları esmekte idi.14 1895 yılına kadar örgüt, yeni üyeler kazanmak, gizli toplantılar yapmak, Namık Kemal, Ziya Paşa gibi Genç Osmanlıların eserlerini okuyan kadrolara sahip olmak için çalıştı. Cemiyetin 1889-1895 tarihleri arasında adı değiştirilerek Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti haline getirildi.15 Meşrutiyet taraftarlarının kurduğu bu cemiyetin amacı, gerekirse II. Abdülhamid’e meşrutiyet yönetimini zorla kabul ettirmekti. İngiltere ve Rusya’nın Reval şehrinde yaptıkları gizli görüşmelerde, karışıklık içinde bulunan Makedonya’nın Osmanlı Devletinden ayrılması konusunda anlaştıkları öğrenilince, İttihat Terakki Cemiyeti hemen harekete geçti.Cemiyete bağlı 3. ordu subayları arasında amaç birliği sağlandı. Niyazi Bey ve Eyüp Sabri Bey, Manastır çevresinde; Enver Bey Selanik yakınlarında Tikveş yöresinde birlikleriyle dağa çıkarak ayaklandılar.16 Binbaşı Enver ile Talat Paşa’nın da üye bulundukları Selanik’teki Osmanlı Hürriyet Cemiyeti, 1908’de Makedonya’da ayaklandı. 6 Temmuz 1908’de İttihat ve Terakki, Manastır sokaklarında beyannameler asarak anayasaya ve hürriyet rejimin kurulmasını istedi. 23 Temmuz 1908 de Binbaşı Vehip Bey’in verdiği söylevle İttihat ve Terakki kendiliğinden meşrutiyeti ilan etmiş oldu.17 Cemiyet daha sonra 1876 Kanun-u Esasi‘sinin yeniden uygulamaya konulmasını II. Abdülhamid’den istedi. Durumun ciddi olduğunu gören Sultan Abdülhamid İttihatçı hareketi bastırmakla görevli olan sadrazam Avlonyalı Ferit Paşayı 21-22 Temmuz gecesi azlederek yerine küçük Said Paşayı getirdi.18 Bu olayın akabinde II. Abdülhamid, 23 Temmuz 1908 de 31 yıl önce yürürlükten kaldırdığı meşrutiyeti tekrar ilan etti. Böylece II. Meşrutiyet ilan edilmiş oldu.19 Kaldı ki 1906 yılında Osmanlı Devleti’nin komşuları olan Rusya ile İran da meşrutiyet yoluna girmişlerdi. Osmanlı Devleti, tek başına bütün Avrupa memleketlerinde yıkılmış olan istibdat sistemini hangi akıl ve kuvvetle koruyabilecekti. Zira İstibdat sistemi XIX. yüzyılın akla hayret verici ileri düşünce akımları, siyaset, ekonomi ve kültür değişmeleri yanında varlık nedenini yitirmiş bulunuyordu.20 II. Abdülhamid’in Meclis-i Mebusan’ın tekrar toplanması için gerekli mazbatanın hazırlanmasını Vükela meclisine emretmesi üzerine bu haberin bütün vilayetlere duyurulması ülke genelinde halkın büyük sevinç duymasına sebep olmuştur. Haber Selanik’e ulaşınca 101 pare top atılarak Meşrutiyet’in yeniden ilanı sevinci, tüm Rumeli’ye yayılmıştır. Kosova vilayetinde halk silahlı gezmeye alışmış olduğu için herkes tüfeğini doldurup havaya ateş etmekle sevincini göstermeye kalkışmış; şehirler, köyler ve kasabalar günlerce savaş gürültüsüyle çınlayıp durmuştur. Selanik’te kutlama törenlerine Müslüman kadınların peçesiz katıldıkları da görülmekte idi. Bu törenlere Türk imamlar, Rum ve Bulgar papazlarla, Yahudi hahamları yan yana yürüyerek katılmış ve bu görüntüler Selanik’te “Mehd-i Hürriyet” havasının esmeye başladığını göstermiştir.21 Böylece 19 yıllık bir mücadeleden sonra İttihat ve Terakki Cemiyeti adeta kansız bir darbe ile ülkeyi yeniden Meşruti sisteme kavuşturarak amacına ulaşmış, Osmanlı Devleti için yeni bir dönemi başlatmıştır.22 İttihat ve Terakki’nin yıllardır süren mücadelesinin ittihatçılar 14 Tahsin Ünal, a.g.e , s.446 15 Bayram Bayraktar, Çağdaş Türkiye Tarihi, İnkılap yay., İstanbul 2002, s.43 16 Refik Turan, Mustafa Safran, Necdet Hayta, Semih Yalçın vd., Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi, Siyasal Kitapevi, Ankara 2000, s.43 17 Necdet Hayta, Uğur Ünal, Osmanlı Devletinde Yenileşme hareketleri, Gazi Kitapevi, Ankara 2003, s 196 18 Dursun Gök, Osman Akandere vd…, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi, Selçuk Üniv. yay, Konya 1998, s.57 19 Mehmet Alpargu, İsmail Özçelik,Nuri Yavuz, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi,Gündüz yay.Ankara 2003 s.56 20 Enver Ziya Karal, a.g.e , C: 5, s.6 21 Enver Ziya Karal, a.g.e , s.41 22 İhsan Güneş, a.g.e, s.238 II. Meşrutiyet Dönemi Siyasi Olayları / Yrd. Doç. Dr. Erhan METİN 4 lehine sonuç vermiş, yıllardır özlemi çekilen hürriyet; temmuz hareketinden sonra gelişmiştir.23 C) II. MEŞRUTİYET DÖNEMİ ( 1908 – 1918) 23 Temmuz 1908’de başlayan ve ikinci meşrutiyet olarak anılan bu dönemde, Anayasa yeniden yürürlüğe konularak ülkede özgür bir ortam oluşmuştur. Bu dönemde İttihat ve Terakki’nin dışında yeni siyasi partiler doğmuş, dolayısıyla Meşrutiyet yönetiminin daha iyi işlenmesi için gerekli ortam hazırlanmıştır.24 Meşrutiyetin ilanı ile İttihatçılar arzuladıkları düzene kavuşmuşlardı belki ama Akşin’in de kaydettiği gibi ittihatçılar o zamanın anlayışıyla tecrübesiz ve toy göründükleri için iktidarı bir an da ellerine alamadılar.25 Yeni dönemin arkasından Mustafa Kemal’in korkuları da sırası geldikçe çıkmaya başladı. İttihat ve Terakki tecrübesizliğin sonucu olarak orduya dayanan gizli bir komite niteliğinde kalıp, devlet idaresini Said ve Kamil Paşalar gibi eski Osmanlı ihtiyarlarına bırakmayı tercih etti.26 İttihatçılar yönetimi eski sahiplerine bırakırken eski gücü ve otoritesi elinden alınmış olan Abdülhamid ile meydanın kendilerine açılacağını umuyorlardı. Bunu yaparken İttihat ve Terakki hangi paşaların hükümette yer alacaklarını kararlaştırmaya ve arka plandan bu paşalara yapmaları ve yapmamaları gerekenler konusunda talimat vermeğe hazırlanıyordu. Akşin, 1908 ile1913 arasındaki bu dönemi , yada bir başka deyişle, ittihat ve Terakki’nin bu ( yap, yapma) diyebilmesini cemiyetin (denetleme iktidarı) olarak tanımlamaktadır.27 Osmanlı Tebaası, temmuz hareketiyle istibdat idaresinden kurtulmuştu; belki. Fakat halk meşrutiyetle doğan “hürriyet” kelimesinin anlamını dahi bilmiyordu. İstanbul sokaklarına dökülen halk, hürriyet sarhoşluğu içinde eski rejimden ve onun memurlarından öç almaya başlamıştı. Halkı kontrol altına almak güçleşmişti. Padişahın isteği üzerine Şeyhülislam Cemalettin Efendi’nin Padişah adına meşrutiyeti koruyacağına dair Kuran’a el basarak yemin etmesi halkın yatıştırılmasında etkili olmuştur.28 “Hürriyet’in ilanı” pek çok kesimde mucizeli çözümler beklentisini yaratmıştı. Köylüler, meşrutiyeti vergi ödememek diye yorumlarken, memurlar terfi ve maaş zammını gözetmekteydiler. Basın beklediği özgürlüğü elde etmenin zaferini kutlamaktaydı. Ayrılıkçı örgütler, ileri görüleceği üzere Kanun-u Esasi’yi Osmanlıdan kopmanın ilk merhalesinin altın anahtarı olarak kullanacaklarını açıkça ilandan çekinmemekteydiler. Muhalefetleri sırasında Jön Türkler Meşrutiyet’i “her derde deva” kabilinden adeta sihirli bir tılsım gibi göstererek, kitlelerin hayallerini hayallerle pompalamış; bunu da onları cemiyete bağlamanın bir yolu olarak görmüştür29 . Meşrutiyet’in ilan edilmesinden sonra, nasıl bir yol izleyebileceklerini tespit etmemiş olan İttihatçılar, Kanun-u Esasi’nin ilan edilmesini temin ettikten sonra, daha önce de ifade ettiğimiz üzere yönetimi eski rejimin yetiştirdiği idarecilere bırakmak zorunda kaldılar. Kendilerini genç, tecrübesiz ve yeterli görmediklerinden doğrudan doğruya da iktidara el koymamışlardır. İktidara açıkça el koymanın sonucunda düzenin bozulacağı endişesiyle hükümeti, en azından bir süreliğine Osmanlı Seçkinlerine ( Osmanlı hükümetinin geleneksel 23 Erhan Metin, “İstibdattan Meşrutiyete”, Karatekin Gazetesi, 18 Aralık 2004 sayı 10707 s.1-4 24 Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Atatürk Araştırma Merkezi (Komisyon), C:1, s.10 25 Hakkı Dursun Yıldız, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C: 12 , s.251 26 Falih Rıfkı Atay, Çankaya, Bateş yay., İstanbul 1998, s.53 27 Hakkın Dursun Yıldız, a.g.e, 251 28 İhsan Güneş, a.g.e , s.238 29 Hakkı Dursun Yıldız, a.g.e , s.251 II. Meşrutiyet Dönemi Siyasi Olayları / Yrd. Doç. Dr. Erhan METİN 5 yöneticileri olan ve çoğu paşa ünvanına sahip üst düzey subay ve sivil memurlara) bırakmaya karar verdiler.30 Mamafih Said Paşa başkanlığında kurulan hükümete karşı da herhangi bir tavır takınmamışlardır. 22 Temmuzda kurulan Said Paşa Hükümeti meşrutiyet’in ilanını bütün vilayetlere tebliğ ettikten sonra, ilk iş olarak saraya yakınlıkları ile tanınan bir kısım ileri gelen devlet memurlarına görevden el çektirmiş, 27 Temmuz da siyasi suçları, 28 Temmuza da , adli suçluları içine alan, genel af ilan ederek 30 Temmuzda da II. Abdülhamit’in kurmuş olduğu hafiyeliği kaldırmıştır.31 Gazetelerin rahatça yayınlanmaya başlanması üzerine dönemin gazeteleri kişilerle uğraşmayı, doğruluğu belli olmayan haberler vermeye ve halk adına yalan yanlış fikirlerin savunuculuğunu yapmaya başladı. Halkı hükümete karşı köpürten olaylardan biri de Selanik, Manastır ve Kosova’da çıkartılan genel af ilanı olmuştur. Bu durumu gören gören halk saraya yürüyerek kendi kardeşlerinin, evlatlarının da bu aftan yararlanmasını talep etmekteydi. Hatta biraz daha ileri giderek kimi nazırların, valilerin, subay ve memurların yerlerinden atılmasını istiyordu. Bun sebepledir ki; Bab-ı Ali de sarayda istenmeyen adamların ismi listeler halinde yağmaya başladı. eski nazırlar evlerinden alınarak zaptiye nezaretine götürüldü. Kimi devlet adamlarının arabaları limon ve çürük yumurta yağmuruna tutuldu. Taşrada sevilmeyen komutan, vali yargıç gibi memurlar yerinden kovulmaya başlandı. Memurluk isteyenler rütbe ve mevki isteyenler hükümet kapısında yığılır oldular. Gün geçtikçe gelişen bu anarşide direkt olmasa bile ittihat ve terakki cemiyeti’nin de payı vardı.32 Meşrutiyet’in ilk seçimlerinde Türk tarihinin ilk siyasi partisi olarak büyük bir çoğunluk sağlayan İttihat ve terakki üyeleri kabine kurma görevini üzerlerine almayarak sadece bir iki üye yerleştirmekle yetinmiş yalnız bununla beraber ilk günlerden itibaren de kurdurduğu her hükümetin işine karışarak onları perde arkasından yönetmeye başlayınca kısa zamanda iktidar için saray, hükümet ve halk arasında bir mücadele başlatmıştır. 33 II. Meşrutiyet herkesi şüpheye düşürmüş ve kimseyi tam olarak tatmin etmemişti.34 Halk her ne kadar Meşrutiyet’in ilanına sevinse de, ne getrip neler götüreceği hakkında tam bir bilgiye sahip değildi. Meşrutiyet memlekete birdenbire yeni fikirler getirmedi, sadece mevcut fikirlerin bütün serbestliğiyle ortaya çıkıp münakaşa edilmesine yol açtı. Padişah’ın otoritesi ittihatçı liderlerin eline geçtiği için, bu ideolojik kavgaların belli hudutlar içinde tutulması imkanı da kalmamış, devlet bizzat bu mücadelenin taraflarından biri haline gelmişti. İttihatçılarında bir politikası vardı ve bu politika “Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak” şeklinde tecelli ediyordu. II.Meşrutiyet’le ortaya çıkan zengin fikir akımlarına ve ideoloji harekelerine bakılacak olursa; Bu dönemdeki Türk aydınlarının Devlet-i Aliye’yi kurtarmak ve geliştirmek üzere üç farklı istikamet tutturduklarını görürüz: 1) Batıcılar; yani Batı kültür ve medeniyetini süratle alıp batı dünyası ile birleşmememizi isteyenler 2) İslamcılar; modern teknoloji dışında bütün müesseselerimizi İslami esaslara göre düzeltmemizi ve İslam alemi ile bütünleşmemizi isteyenler 3) Türkçüler, Bir tarafta batı medeniyeti ve bir tarafta Türk kültürü esasına dayalı modern bir cemiyet yaratmak, Türk alemi ile bütünleşmek davasında olanlar.35 Ziya Gökalp bu üçüncü grupta bulunuyordu. Bu fikir hareketi onunda içinde bulunduğu bir genç aydınlar grubu tarafından başlatılmış , kısa zamanda yaygınlaşan bu fikir akımının fikir lideri olarak ta Ziya Gökalp ön plan geçmişti. Ziya Gökalp bu dönemde iktidarı elinde bulunduran İttihat ve Terakki Partisinin merkez-i umumi üyesi idi.36 30 A.L. Macfie, Osmanlının Son Yılları 1908-1923, Kitap yayınevi, 2003, s.50 31 İhsan Güneş, a.g.e , s.239 32 Enver Ziya Karal, a.g.e, C: 5 , s. 43 33 Necdet Hayta, a.g.e , s.197 34 Tahsin Ünal, a.g.e, s.448 35 Erol Güngör, Türk Kültürü ve Milliyetçilik, Ötüken yay. İstanbul 1999 s.206-208 36 Erol Güngör, a.g.e , s.209 II. Meşrutiyet Dönemi Siyasi Olayları / Yrd. Doç. Dr. Erhan METİN 6 İttihat ve Terakki’nin hükümet işlerine karışması, belirli zümreleri rahatsız etmeye başlamıştı. Yeni rejime karşı memnuniyetsizliği hissettiren ilk kesimse alaylı subaylar ve askerler olacaktı. Meşrutiyetin ilanı ile birlikte gelen disiplin bu taifece yadırganmıştır.37 İttihat ve Terakki Meşrutiyet hakkındaki şüpheleri ve yadırganmaları yok etmek amacıyla gazetelerden sansürün kaldırılmasını isteyerek halkın hür ve özgür iradeye sahip olduğunu göstermeye çalıştılar. Bazı vükela; ağır eleştiriler ile kötülendiler. İhtilal zamanlarına has bir hava esmeye başladı. ittihat ve Terakki’nin ilk bakışta görünmeyen bu iktidarıyla birlikte sürgünler, katiller caniler de ortaya çıkmaya başladı. Böle bir zamanda sadarette kim olursa olsun ezileceği kesindi. Said Paşa da sadareti dönemde bu ezilenlerden oldu. Said Paşa’nın, padişahın “bahriye ve harbiye nazırlarını kendisinin tayin edeceğini istemesi üzerine sultanın bu isteğini kabul etmesi bardağı taşıran son damla oldu.Kabine üyeleri arasında Harbiye Nazırlığına Ömer Rüştü Paşa’nın, Bahriye Nazırlığına Rahmi paşanın atanmasının padişah tarafından gerçekleştirilmiş olması;38 Said Paşa kabinesindeki diğer nazırların; Said Paşa’nın bu evet efendimciliğini meşrutiyetin esasına ters bularak istifa etmelerine sebep olmuştur. Anayasa Konusunda .ok duyarlı olan halkın bu olaydan dolayı gösterilere başlaması, ve kabine de artan istifalar Said Paşa hükümetinin düşmesine sebep oldu. Said Paşa’nın sadaretten çekilmesinden sonra sadarete gelen Kamil paşa kabinesi II. Abdülhamit’in bu isteğinin Kanun-u esasiye ters olduğunu söyleyerek Bahriye ve Harbiye nazırlarına ait olan tayin azil işlerinin meclis tarafından yapılabileceğini söylemesi üzerine Said Paşa döneminde Padişahın buyurmuş olduğu ferman ve istediği yetki geri çevrilmiş oldu.39 Mamafih II. Meşrutiyet’le bazı maddeleri değiştirilerek yürürlüğe konan anayasa icrayı ön plana çıkarmıştı. Böylece Hükümdarın hükümete müdahale yetkisi ortadan kaldırıldı. Parlamento kanun yaparken de hükümdarın tesirinden kurtulmuş oldu 40 . Kamil Paşa, sadrazamlığının ilk ayında mühim müşkiller ile karşılaştı. İhtilal zamanlarına has taşkınlıklar, gazetelerin bazılarını överek gökyüzüne çıkarmaları; bazılarını da kötüleyerek yerin dibine geçirmeleri devam ediyordu. Herkes hürriyete ayrı bir mana veriyor, kanun ve nizama herkesin itaatte mecbur olduğunu söyleyenlere işbirlikçi, hain damgası vuruluyordu.Hürriyet Devrinde vergi verilir mi? diye bazı vilayetlerde vergi tahsilatı yapılamadı. Yine özgürlükte yasak mı olurmuş zihniyetini taşıyanlar İstanbul sokaklarında güpe gündüz soygunlar yapmaya başladılar. Vapura, tramvaya para vermeden binmeyi özgürlük sayanlar türedi. İstanbul’un güven ve huzur şehrinden uzaklaşmasına şahit olan Kamil Paşa; ihtiyatlı ve tecrübeli bir devlet adamı olmakla beraber, bu taşkınlıklara mani olamıyordu.41 Kamil Paşanın çözmek zorunda bulunduğu sorunların başında Meşrutiyet’in duyurulması üzerine meydana gelmiş olan bu düzensizliği kaldırmak ve güvenini kurmak geliyordu. İktidarında ne padişahtan, ne de gazetelerden destek alamayacağını bilen Kamil Paşa kabinesinin kaderi; İttihat ve Terakki Cemiyetinden göreceği desteğe bağlı idi. Bu dönemde Kamil Paşanın liderliğini yaptığı veya bağlı bulunduğu herhangi bir siyasi partinin olmaması, meşrutiyet sisteminin gereği olan siyasi partilerinde henüz örgütlenmiş ve normal yolda çalışan iktidar ve muhalefet partisi haline gelmemiş olması; Kamil Paşa kabinesini İttihat ve Terakki desteğine yaklaştıran başlıca sebeplerdi.42 İttihat ve Terakki Cemiyeti ile Kamil Paşa arasında memleket yönetimi konusunda varılmış olan anlaşmanın temelinde: Özel kurulun İstanbul’da bulunacağı ve Kamil Paşaya yardımda bulunacağı maddesi yer almış fakat ittihatçılardan oluşacak bu kurulun yapacağı yardımların sınırları çizilmemişti. Kamil Paşa bu 37 Hakkı Dursun Yıldız, a.g.e s.252 38 Enver Ziya Karal, a.g.e, C:5, s.45 39 Tahsin Ünal, a.g.e,449 40 Mehmet Niyazi , Türk Devlet Felsefesi, Ötüken yay., s.165 41 Tahsin Ünal, a.g.e, s.450 42 Enver Ziya Karal, a.g.e , s.48-49 II. Meşrutiyet Dönemi Siyasi Olayları / Yrd. Doç. Dr. Erhan METİN 7 durumun sadrazamlık yetki ve sorumluluğuna bir karışma anlamına gelmeyeceğini sanmakta iken kurul özel üyeleri Kamil Paşa’yı, İttihat ve Terakki cemiyeti’nin tedbir ve tasarılarını yürütmekle görevli biri olarak görmekte idiler. İttihat ve Terakki cemiyeti Kamil Paşa’ya olan güvenini bir bildiri yayınlayarak “Padişahımız milletin anayasa’ya kavuşmasını emir buyurdu… Artık padişah ile millet arasında görülen hiçbir güç kalmamıştır. Milletin beklediği namuslu bir nazırlar kurulu (Kamil Paşa kabinesi) atanmıştır…Bu kurula milletin kesin olarak güvenmesini öneririz” diyerek Kamil Paşanın beklediği desteği sağlamıştır. Kamil Paşa İttihatçıların bu tutumundan memnuniyet duymuştur. Ne var ki iki taraf arasında ilk sıralarda yer alan bu ılık hava zamanla soğumaya başladı. Kamil Paşa hükümeti döneminde de siyasi ve sosyal yaşamda başı bozuk hareketler devam etti. Osmanlı Devletinde, geçmişte örneği bulunmayan grevler de başlamış oldu. Demiryolu işçileri, tramvay işçileri, gazete ve basım evi işçileri meşrutiyetle gelen hürriyet rüzgarının esintisiyle greve başladılar. Anayasa adına ücretlerinin arttırılmasını istemekte idiler. 43 Bütün bu düzensizliğe bir de Ordunun siyasete karışması eklenince Osmanlının buhranlı günleri pekte bitecek gibi görünmemeye başladı. II. Meşrutiyet dönemi siyasi olaylarını etkileyen en büyük faktörlerden biride Ordunun bilfiil aktif siyaset yapmaya başlaması olmuştur. C.1) ORDU-SİYASET İLİŞKİSİ VE SONUÇLARI II. Meşrutiyet’in ilan edilmesinde en etkili güç olan İttihat ve Terakki hareketinin özellikle ordu içerisinde gelişmesinin temel nedeni, Abdülhamit Döneminin son yılları ile Genç Türkler döneminde askeri bürokrasinin laikleşme sürecine öncülük etmesidir.44Bu dönemde Osmanlı subayları siyaset sahnesinde aktif rol oynamaya başlamışlardır. II.Meşrutiyet döneminde ordu siyaset ilişkisinden bahsedecek olursak ilk olarak İttihat ve Terakki Partisinin vizyonu ve misyonundan bahsedilmesi; örgütlenme sürecinin incelenmesi gerekmektedir. C.1- I ) İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ ( FIRKASI ) Nazım Efendi ile Ahmet Rıza Paris’te Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti adını verdikleri bir örgüt kurdular.Cemiyetin isim babası Ahmet Rıza dır. Aguste Comte pozitivizminin ana ilkesi “intizam” ve “terakki”ydi (ilerleme) . Ahmet Rıza, A.Comte pozitivizmi ile Namık Kemal’in “Osmanlı Milliyetçiliğini” birleştirmişti. Fransız İhtilali’nin ünlü sloganı “hürriyet, uhuvvet (kardeşlik), müsavat (eşitlik)” kavramları cemiyetin sloganı haline geldi. Cemiyetin başkanı Ahmet Rıza’ydı.45 İttihatçıların gazete kadrosu içinde Albert Fua gibi Selanikli Yahudi, Aristidi Paşa gibi Rum, Halil Ganem gibi Lübnanlı Maruni’nin bulunması gazetenin İslamist değil Osmanist bir yayın politikası takip edeceğinin göstergesi olmuştur.İttihatçıların yayın organı olan “meşveret” İstanbul, İzmir, ve Selanik gibi şehirlere gizlice açılmaya başladı. Meşveret’in sürekli çıkabilmesi için sermaye gerekiyordu, ama cemiyetin bunu sağlayacak olanağı yoktu. Gazetenin tek sermayesi abonelerin ara sıra gönderdiği yardımlardı. Gazeteyi ayakta tutan özel destekçilerdi. Stockholm elçisi Şerif Paşa, Mısırlı İzzet Paşa, Mısırlı Prenses Nazlı Hanım, Mısırlı Mehmet Ali Paşanın Hanımı Prenses Enise Hanım bunlardan bazılarıydı. Gazete çıkarmayı başaran Nazım aynı yıl Sorbonne Tıp fakültesinden mezun olarak doktorluk 43 Enver Ziya Karal, a.g.e, s.52-53-54 44 Oral Sander, Anka’nın yükselişi ve düşüşü, “Maliye ve Ordunun Tükenişi…”, www.1001kitap.com, s.1 45 Soner Yalçın, Efendi..., Doğan Kitap yay., İstanbul 2004, s.66 II. Meşrutiyet Dönemi Siyasi Olayları / Yrd. Doç. Dr. Erhan METİN 8 yapmaya başmış oldu. Doktor Nazım bir yandan doktorluk yaparken diğer yandan da Meşveret Gazetesini çıkartmaktaydı. 1896 yılı, Cemiyet ile Yıldız sarayının kanlı bıçaklı olacakları bir dönemin başlangıcıydı. II.Abdülhamid o tarihe kadar örgüt çalışanlarına yaramaz çocuk muamelesi yaparak hafif cezalar veriyordu. Ancak 1896 yılının ağustos ayında bu görüşünü değiştirecek bir istihbarat aldı. Merkezi Paris’te bulunan örgüt, merkez komutanı Kazım Paşa komutasında Bab-ı Aliyi basıp kendini tahttan indirmek için harekete geçmişti. II.Abdülhamid darbe teşebbüsünde bulunan yetmiş sekiz kişiyi sürgüne gönderdi.; arkasından hareketin Avrupa’daki merkezini Paris sefareti aracılığıyla susturmaya çalıştı. İstanbul’un baskılarına dayanamayan Fransız hükümeti Meşveret’i kapattı. Dr.Nazım ve ittihatçılar davalarından vazgeçmeyerek gazetelerini Belçika’da çıkarmaya başladılar. II.Abdülhamid Belçika hükümetine yaptığı baskılar sonucunda İttihatçıları oradan da attırmayı başardı.46 Bu durum bu dönem dış politikasında Osmanlının halen gücünü hissettirdiğini ve istediğini alabildiğini göstermektedir. Yılmayan İttihatçılar Cemiyet merkezini 1897’de İsviçre’nin Cenevre şehrine taşıdılar. Bu dönemde Cenevre Abdülhamit’in baskısından kaçan insanların en kalabalık olduğu bir yerdi. Dr. Abdullah Cevdet, Edhem Ruhi, Mustafa Ragıp, Tunalı Hilmi, Reşit Bey ve yurt dışına kaçmasıyla olay yaratan Mizancı Murat bir araya gelerek cemiyetin Cenevre şubesini açtılar. Osmanlı İsminde bir de gazete çıkardılar. Bu dönemde ittihatçı fikrin yayılmasında en etkili olan silah hiç şüphesiz gazetelerdi. Aynı yıl Bazı ittihatçılar Cenevre’den ayrılarak değişik yerlerde cemiyet şubeleri vücuda getirerek aynı ideal ve amaç doğrultusunda farklı isimde gazeteler yayımlamaya başladılar. İshak Sükuti, Tunalı Hilmi bunlardan bazılarıdır. İttihatçılarla baskı ve zulüm yolu ile başa çıkamayacağını anlayan Osmanlı sarayı İttihatçıları satın alma yoluna gitti. Davasından vazgeçerek yurda dönen ittihatçılara memuriyet güzel bir maaş ve istedikleri yerde oturma imkanı veriliyor, yine öğrenim görmeye devam etmek isteyenlere de maddi yardım vaat ediliyordu. Bu vaadler Ahmet Rıza ve Nazım’ı ikna etmedi fakat Mizancı Murat teklifler karşısında duramayarak İstanbul a döndü. İstanbul’dan kaçışı nasıl olay olduysa dönüşü de aynı şekilde şaşkınlıklara vesile olsu. Kimi ittihatçılar bu dönüşe anlam veremediler. İttihatçılar belki de en büyük yarayı bu dönüşle almıştı. Bir çok ittihatçı Fransız ihtilalini Mizancı Murat’ın Tarihi Umumi isimli eserinden öğrenmiş ve ittihatçı olmuştu.47 (Bazıları bu dönüşte Ahmet Rıza ile Mizancı Murat arasındaki çekişme ve fikir ayrıcalığını gösteriyordu) İttihatçılar gazete çıkarıp bunları gizlice yurda sokup propaganda yapmakla meşrutiyeti tekrar ilan ettiremeyeceklerini anlayınca, Meşrutiyet’in ilanı için askeri kuvvetlerinde harekete katılması gerektiğini anladılar. Böylece örgütlenmenin bir diğer boyutu Ordu içinde örgütlenme başlatılarak, Selanik’te bulunan 3. Ordu ilk hedef olarak seçildi. Bunu askeri okullar izledi. Tıbbiye, Harbiye, Mülkiye ve Rüştiyeler devamında gelen kurumlar oldu. Bu şekilde ittihat ve terakki daha da güçlenmeye başlamış oldu. Bu örgütleme esnasında şüphe uyandırmamak ve II.Abdülhamid’in sürgün ve zulmüne tabi kalmak istemeyen İttihatçılar, örgütlenmeyi İtalyan Carbonari, İttihad-ı ve Osmani cemiyeti gibi hücre birimler şeklinde gerçekleştiriyordu.Hücreler üçer kişiden oluşuyor ve bu hücre içinde yer alan kişiler kendileri haricinde kimseyi bilmiyor ve tanımıyordu. Cemiyet içinde gizlilik esastı. Bu durumu, Abdülhamid’in ittihatçıları takip amacıyla kurdurduğu hafiye teşkilatına ve jurnalcilerine karşı alınmış bir tedbir olarak ta değerlendirebiliriz. II. Meşrutiyetin ilanında böylesine etkili olan ittihat ve terakki partisinin örgütlenme süreci kısaca bu şekilde olmuştur. Bu süreci başarıyla tamamlayan İttihat Terakki daha önce dile getirdiğimiz üzere II.Abdülhamid’i Meşrutiyeti ilan etmeye mecbur bırakmıştır. 46 Soner Yalçın, Efendi…, s. 68 47 Soner Yalçın, a.g.e, s.70 II. Meşrutiyet Dönemi Siyasi Olayları / Yrd. Doç. Dr. Erhan METİN 9 İttihatçıların bu faaliyetlerini yürütürken ki amaçları Osmanlı Devletinin bekasını anayasal demokratik sistemde görmeleridir. Devletin başına gelen bazı belaların, kötü gidişatın sorumluları olarak sadece ittihat ve terakki partisi’nin sorumlu tutulması da yanlış olur. Şurası unutulmaktadır ki bir idare yalnız bir adamın veya bir partinin değil, bütün bir neslin eseridir. Meşrutiyet idaresi de bu dönemdeki neslin bir eseridir. İttihat ve Terakki ise Anayasa’nın elde edilmesi hizmetinde bulunmuş başlıca amillerden biri olmaktan başka bir şey değildir.48 II.Meşrutiyet, Devrimcilikte ve tek parti yönetiminde, kısmen de batı’yı anlayışta, Cumhuriyet devrinin bir anlamda hocası sayılır. milli mücadele’ye ve hatta 1924 Anayasasına ilhamlar, etkiler ve tepkiler vermiş olan önemli bir devirdir. Esasen Cumhuriyeti kuran ve milli mücadeleyi yöneten asker ve sivil kadro dahi ikinci meşrutiyette yetişmiş olup “İttihat ve Terakki” partisinin ya mensupları,ya yakınları, ya da muhalifleridir. Meşrutiyet’in 12 yıldan ibaret olan tarihi iç ve dış kargaşalar ve (1914-1918) “Büyük Harb” içinde geçtiği halde sanat, fikir ve ilimce canlıdır. Bu çeşitlilik, Meşrutiyet anlamına yakışır niteliktedir.49 C.1-II) İTTİHAT VE TERAKKİ HARCİNDEKİ DİĞER FIRKALAR Daha önce anlattığımız üzere İttihat ve Terakki Fırkasının Meşrutiyet’in ilanından sonra hükümet işlerine karışmaya başlaması bir çok aydını rahatsız etmiş ve bu aydınlar ittihat ve terakki’ye karşı muhalefete geçmişlerdir. Gerek muhalefetin gerekse demokratik düzenin bir sonucu olarak İttihat ve Terakki’nin karşısında bir takım partiler ortaya çıkmıştır. Hürriyet ve İtilaf Fırkası: 21 Kasım 1911’de İttihat ve Terakki’ den ayrılan ve diğer muhalif mebuslar tarafından kurulan bu fırka , en güçlü muhalefet fırkası olmuştur. Partinin asıl amacı İttihat ve Terakkiyi olabildiğince yıpratmaktı. Parti; Meşrutiyetçi, Osmanlıcı ve liberal bir program ortaya koymuştur. Bu fırkaya daha sonraları Mutedil Hürriyetperveran, Osmanlı Demokrat, Ahrar ve Ahali fırkalarının mensupları da katılmıştır.50Bu fırka daha sonraları milli mücadelenin önünde bir engel teşkil etmiş ve işgalci devletlerin altınları ile beslenmiş ve doyurulmuştur.51 Osmanlı Ahrar Fırkası: II.Meşrutiyet döneminin ilk fırkalarındandır. 14 Eylül 1908’de Nureddin Ferruh ve Ahmet Samim tarafından kurulmuş olup 1909 sonlarına kadar faaliyet göstermiştir. Prens Sabahattin’in temsil ettiği adem-i merkeziyetçilik düşüncesinin Osmanlı siyasi hayatına girişini sağlamıştır. Fedekaran-ı Millet Cemiyeti: Avnüllah El Kazımi tarafından kurulan bu cemiyet yabancı memleketlere sürgün edilip te özgürlük uğruna çalışmış olanları toplamak amacı çalışmıştır.52 Cemiyet sesini Hukuk-ı Umumiye gazetesi ile duyurmuş, hürriyet kahramanı oldukları halde mağdur edildikleri inancı ile 31 Mart vakasına kadar faaliyet göstermişlerdir. İttihad-ı Muhammediye Fırkası: 31 Mart Vakasından on gün önce kurulmuştur, parlamento ile direkt ilgisi bulunmayıp muhalefetin en şiddetli kesimini temsil etmiştir. Kırk gün müddetle faaliyet göstermesine rağmen Fırka; hem Türk Siyasi hayatında mühim gelişmelere yol açmış hem de parlamentoda üyesi bulunmamasına rağmen, Ayan ve Mebusan meclislerinde etkisini hissettirebilmiştir. Fırka İdeolojik planda gayesinin “Şeriat-ı garrayı 48 Said Halim Paşa, Buhranlarımız, İz Yayıncılık, İstanbul 1998, s.31-32 49 Ahmet Kabaklı, Temellerin Duruşması 1, Türk Edebiyat vakfı yay., İstanbul 2000, s.73 50 Necdet Hayta, Uğur Ünal, Osmanlı Devletinde Yenileşme hareketleri, s.198 51 Taylan Sorgun, İmparatorluktan Cumhuriyete, Kamer yay, İstanbul 1998, s.158 52 Enver Ziya Karal, a.g.e, C:V s.57 II. Meşrutiyet Dönemi Siyasi Olayları / Yrd. Doç. Dr. Erhan METİN 10 Ahmediyye”yi korumak ve bunu da ilmiye sınıfına dayanarak gerçekleştirmek olduğunu belirtmiştir. Osmanlı Demokrat Fırkası: İttihad-ı Osmani cemiyetinin kurucularından olan İbrahim Temo ve Abdullah Cevdet tarafından 6 Şubat 1909 da kurulmuş olan fırkadır. Çoğunluğun söz ve hak sahibi olduğunu savunan çoğunluğun isteklerine tercüman olma ideolojisini savunan bu fırka 1911 de Hürriyet ve itilaf fırkasına katıldığını açıklamıştır. Mu’tedil Hürriyetperveran Fırkası: Ahrar fırkasının kapanması üzerine muhalifleri bir araya getirecek yeni bir fırkanın gerekliliği tasarlanmış, Kasım 1909’ da kurulmuştur. Bu fırkaların yanında Islahat-ı Esasiye-i Osmani Fırkası, Ahali Fırkası, Osmanlı Sosyalist Fırkası, Milli Meşrutiyet Fırkası da II. Meşrutiyet dönemi siyasi hayatında faaliyet göstermiş olan fırkalar arasındadır. 53 Bu dönemde fırkaların bu denli fazla sayıda olması demokrasinin gelişmesi ve çok sesliğinin artması bakımından olumlu bir gelişme olarak değerlendirilebilirken; İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin hürriyet ve meşrutiyet yanlılarının bir kısmının duygu ve isteklerine tercüman olmadığının da açık bir ispatı olmaktadır. İttihat ve Terakkinin zaman içinde kaybettiği, “genelin görüşlerine kulak verme siyaseti”nin tabii bir sonucu; her geçen süre bir başka siyasi partinin doğuşuna sebep olmuştur. Bu durum Meşrutiyet yanlılarının parçalanmasına ve her parçanın farklı hedef ve idealler peşinde mücadele vermesini sağlamıştır. Ordunun siyasetle uğraşmasının olumsuz sonuçlarından biri de memleket yönetiminde kendisini göstermiştir. Şöyle ki: Meşrutiyet’in duyurulmasından sonra İstibdattan yana oldukları bilinen ve söylenen pek çok memur göyerlerinden atılmıştı ve atılmakta idi. Bu kadroların yerlerine ise İttihatçı olarak bilinen subaylar atanmaktaydı. Yönetimin askerileştirilmesinden başka bir anlam taşımayan bu hal genel hoşnutsuzluk yarattı. Subay memurlar her şeyden önce Cemiyetin çıkarlarını ve planlarında önde tutuyordu. Bu kadroların yeri geldiğinde üstlerine emir vermesi Türk ordu emir ve komuta sistemini zedeliyordu. Yine yüksek tahsil görmekte olan sivil öğrencilerin devlet kadrolarının bu şekilde askerileştiğini görmeleri onların gelecek kaygısı duymasına sebep oluyor bu durum meşrutiyet yanlısı bir çok kimsenin yollarını ittihat ve terakkiden ayırmasına sebep oluyordu.54 Ordu içerisinde görev yapmakta olan subay sınıfının, bu fırkalara üye olması ve zamanla siyasi rekabetin ivme kazanması Osmanlı ordusu içerisinde siyasi kutuplaşmalara ve çıkar çatışmalarına sebep olmuştur. Bu çatışmalar içine saltanat ve hilafet yanlıları da eklenince II. Meşrutiyet dönemi siyasi yaşamı, bir keşmekeşe saplanmıştır. İttihatçılar arasındaki görüş ayrılığı bilhassa din konusu üzerinde olmuştur. Ahmet Rıza’nın pozitivist oluşu bir çok üyeler arasında dinsiz olarak telakki edilmesine sebep olmuştur. Bu hal ise cemiyetin kuvvetlenmesinde ciddi bir engel teşkil etmiştir. İttihatçıların fikir babası olarak gördükleri Mizancı Muratla fikir olarak ters düşmeleri de cemiyetin kuvvetlenmesinde olumsuz etki yapan bir diğer sebep olmuştur. İttihat ve Terakki Cemiyeti üyeleri arasında geçimsizlik amillerinden bir diğeri de istibdat idaresini yıkmak için tutulacak yol üzerinde anlaşamamalarından dolayı olmuştur. Ahmet Rıza ve etrafındaki bazı ittihatçıları “Nizam” yanlısı iken bazı üyeler radikal 53 Necdet Hayta, a.g.e, s.198 54 Enver Ziya Karal, a.g.e, CV, s.55-56 II. Meşrutiyet Dönemi Siyasi Olayları / Yrd. Doç. Dr. Erhan METİN 11 davranarak suikast ile Abdülhamid Han’ın ortadan kaldırılmasını savunmaktaydılar. Suikast taraftarları dahi kendi aralarında suikast sırasında kullanılacak silah konusunda anlaşmazlık içindeydiler.55 Kısacası İttihat ve Terakki arasındaki fikir ayrılıkları bu cemiyet’in ilk ortaya çıkışı ve büyümesi esnasında devam eden bir özelliği olmuştur. II. Abdülhamid bazı durumlarda bu cemiyetin bu zaafını kullanarak bir kısım ittihatçıları yanına çekmeyi başarmıştır. Yalnız şu da bir gerçektir ki Meşrutiyetin ilanını önleyecek kadar başarı sağlayamamıştır. C.2) KAMİL PAŞA KABİNESİ’NİN SONU Kamil Paşa’nın hükümet idaresini eline alması ile İttihatçılarla başlayan dostane ve karşılıklı güven vadeden ilişkilerin temelinde bu iki güç arasında yapılmış olan antlaşma yat maktadır. Bu antlaşma ile özel kurul İstanbul’da bulunacak ve kendisine idare konusunda yardım edecekti. Ne var ki bu yardımların sınırları belirtilmemişti. Kamil Paşa bu antlaşmayı taahhüt ederken bunların sadrazamlık yetki ve sorumluluğuna bir karışma durumuna gelmeyeceğini sanmakta iken özel kurul üyeleri Kamil Paşa’yı İttihat ve Terakkinin tedbir ve tasarılarını yürütmekle görevli biri olarak görmekte idiler.56 Kamil Paşa döneminde daha önce anlatmaya çalıştığımız düzensizliklerin ve aksaklıkların ardı arkası kesilmedi. Bu durum bazı çevrelerin malzemesi haline geldi.Basın özellikle bu durumu eleştiren güçlerden biri idi. Buna birde Şeddeli eşek, zıpır, Curcuna ve dalkavuk gibi mizah gazeteleri de eklenince… ortam tam bir velveleye veriliyordu. Başvekil olduğu zaman çok şeyler vadeden bir nutuk vermiş olan Kamil Paşa, sözünü yerine getirmediği için şiddetli şekilde tenkid edilmekteydi. Bu sırada 5 Ekim 1908 de Bulgaristan’ın İstiklalini ilan etmesi, AvusturyaMacaristan’ın Bosna’yı, Yunanistan’ın Giritt’i işgal etmesi daha önceden var olan gergin ortamı tam bir keşmekeşe sokmuş oldu. Gazeteler Devlet-i Aliye’yi harbe davet ederken hükümet’te ağır bir dille elleştirilmeye başlandı.57 Özetlemeye çalıştığımız bu düzensizliğin devam etmesi ve memnunsuzların sayılarının artması Kamil Paşa ile İttihat ve Terakki’nin arasını açacak bir nitelik kazanmakta gecikmedi. Kamil Paşa açığa vurulmayan Meşrutiyet düşmanlığının İttihat ve Terakki düşmanlığı suretiyle belirmeye başladığını görünce kendisi de cemiyeti şikayet eder hale geldi. İttihatçıların beğenmedikleri valileri azledip yerlerine kendi yandaşlarına ataması ve açıktan açığa devlet yönetiminde etkisini arttırması Kamil Paşayı İttihatçılara karşı cephe durumuna getiriyordu. Kamil Paşaya göre genç ve görgüsüz olan İttihatçıların düşüncelerine göre devleti yönetmek mümkün olmayacaktı. Kabinesinin Bağımsızlığını sağlamaya çalıştıkça ittihatçıların hoşnutsuzluğuna mahzar olmaya başlamıştı. İttihat ve Terakki Cemiyetinin Selanik Genel merkezi Bulgar bağımsızlığı ve Bosna, Girit’in ilhakı için dahiliye nazırı Tevfik Paşayı sorumlu tutarak Kamil paşadan bu nazırın değiştirilmesini istedi. Vakit kaybetmeyen İttihatçı gazeteciler Kamil Paşa’ya karşı açıktan açığa saldırıya geçtiler.58 İttihat ve Terakki’nin önde gelen isimlerinden Tanin gazetesinin başyazarı Hüseyin Cahit, Kamil Paşa aleyhine gensoru önergesi verdi. Ama sonra İttihatçıların Kamil Paşa’yı devirmekten vazgeçmeleri üzerine Paşa güvenoyu almayı başardı. Kamil Paşa bundan dolayı aşırı güvene kapılarak İttihat ve Terakki’ye danışmadan Harbiye ve Bahriye nazırını değiştirdi. İttihatçıların durumlarını pekiştirmek için Rumeli’den başkente getirmiş oldukları bazı askeri birlikleri yerlerine iade etmeye kalkıştı. Bu faaliyetleri gören İttihat ve Terakki kendi varlı açısından şüphe ve telaşa kapıldı. Kamil Paşa hakkında yeniden 55 Enver Ziya Karal, a.g.e, C.IV, s.516-517 56 Enver Ziya Karal, a.g.e, C:V, s.52 57 Tahsin Ünal, a.g.e, s.450 58 Enver Ziya Karal, a.g.e , s.59 II. Meşrutiyet Dönemi Siyasi Olayları / Yrd. Doç. Dr. Erhan METİN 12 gensoru verdi ve büyük çoğunlukla güvensizlik oyu alan Kamil Paşa kabinesi hükümetten çekilmek zorunda kaldı.59Kamil Paşanın yerine cemiyete yakınlığı ile bilinen Hüseyin Hilmi Paşa getirildi. Bu durum ittihatçılarla muhalifler arasındaki çekişmenin hız kazanmasına sebep olurken;60 İttihatçılarında yönetimde ne kadar etkili olduklarının açık bir ispatı olmuştur. Böylece meclisin askeri baskı yüzünden Kamil Paşayı devirdiği izlenimi doğmuştur. Bundan sonra da 31 Mart vakasının patlak verdiğini görüyoruz. C.3) 31 MART VAKAASI VE SONUÇLARI 31 MART (13 Nisan) 1909 bazı çevrelerin yıl dönümünü iple çektikleri bir olayla özdeşleşmiştir. Bu olay tarih laboratuarındaki herhangi bir “örnek olay” olmaktan çıkar, dine yüklenmek için vesile olur. Aktüel çağrışımlarda bulunur. İrtica’ya karşı ikazlara tarihi malzeme olarak kurban edilir. Bu yola tevessül edenleri sorguya çekseniz pek çoğu 31 Mart vakasının iç yüzünü bilmez. Tarih bilgileri o kadar noksandır ki, takvim farkını dahi hesap etmeden, olayı daha mart bitmeden gündeme getirirler. Onlara göre: Derviş Vahdeti diye bir adam vardır ve her şey yolunda giderken İstanbul’u kana bulamıştır.61 Peki gerçek nedir? (kaliteli bir soru ) Yukarıda Kamil Paşanın görevinden uzaklaştırılması hadisesinden bahsetmiştik. Bu çatışmanın İttihat ve Terakki lehine sonuçlanacağı düşünüldüyse de böyle olmadı. Tersine daha sonraki haftalarda siyasi gerilimler daha da yoğunlaştı. Çeşitli partiler, siyasi hasımlarını hainlikle suçlayan basın kampanyaları başlattılar, gösteriler düzenlediler, bazen suikastlara karıştılar.62 6 Mart’ta Sultan II.Abdülhamid Han’ın kardeşi Reşad Efendi’nin sahibi olduğu, İttihat ve Terakkiye muhalif bir gazete olarak bilinen Serbesti’nin editörü Hasan Fehmi, İttihat ve Terakki’nin eski saltanat rejiminin rüşvetçi memurlarına şantaj yaptığını ima eden bir belge yayınladı. 12 Martta, Osmanlı Ahrar Fırkasından Sinop mebusu Rıza Nur, İttihat ve Terakkiyi diktatörlük yöntemlerini kullanmakla suçladığı ateşli bir yazı yazdı.63 İttihat ve Terakki fedailerinin bu şekilde ortaya çıkan muhalifleri silah zoruyla susturmak istemesi olayları büsbütün çığırından çıkarmıştır. Önce söylentisi sonra da Mizan gazetesinde haberi çıktı: İkdam gazetesinin başyazarı Ali Kemal’in öldürülmesi için Doktor Nazım ve Rahmi Bey İttihat ve Terakki Cemiyetine teklifte bulunmuşlardı. Fakat Dr.Nazım ve Rahmi Bey 27 Mart 1909 tarihli Mizan gazetesinde çıkan bu haberi yalanladı.Bu olaydan yaklaşık on gün sonra Serbesti gazetesi yazarı Hasan Fehmi Galata Köprüsünde vuruldu. Köprünün her iki yakasında da polis kulübesi olduğu halde saldırganlar kaçmayı başarmıştı. Gazeteci Hasan Fehmi binlerce kişinin katıldığı cenaze töreniyle toprağa verildi. Bu olay İstanbul’u patlamaya hazır bir bomba haline getirdi.64 Cenaze töreninde özellikle gençler, olay çıkarırlar Bu arada meseleye etnik ayrılıkçılık bulaşır. Serbesti, Rumların Türkler tarafından katliama uğradığı yolunda bazı uydurma haberleri basmış iş anlaşılınca da pişkinleşmiştir.65 Hasan Fehmi’nin cenazesinden beş gün sonra 13 Nisan 1909’da (Rumi 31 Mart 1325) ayaklanma çıktı. O gün sabahın çok erken saatlerinde Taksim civarında bulunan Taşkışla’daki IV. avcı taburu Hamdi Çavuş ve diğer çavuş ve onbaşıların komutasındaki erler subaylarını tutukladıktan sonra başka kışlaları da ayaklandırdılar. Daha sonra Sultanahmette bulunan 59 Sina Akşin, Türkiye’nin Yakın Tarihi, Kırlangıç yay, Ankara 2004, s.48 60 Ekmeleddin İhsanoğlu (editör), Osmanlı Devleti Tarihi, C: I ,Zaman yay. s.120 61 Mim Kemal Öke, Bilinmeyen Tarihimiz, İrfan Yay. İstanbul 1998, s.178 62 A.L.Macfie, a.g.e, s.52 63 A.L.Macfie.a.g.e, s53 64 Soner Yalçın, Efendi, s.130 65 Mim Kemal Öke, a.g.e, s.178 II. Meşrutiyet Dönemi Siyasi Olayları / Yrd. Doç. Dr. Erhan METİN 13 Mebusan Meslisi’nin önünde toplandılar. Ayaklanma “Şeriat isteriz” sloganıyla yapılmıştı. Daha somut olarak asker 1) Kendilerine ayaklanmadan dolayı bir sorumluluk gelmemesini, yani affedilmeyi 2) Bazı komutanların değişmesini 3) Hükümetin, Mebusan Meclisi Reisi Ahmet Rızanın istifasını istiyorlardı. Kamil Paşanın tekrar sadrazam olması, Nazım paşanın Harbiye nazırlığına, İsmail Kemal’in de meclis başkanlığına; getirilmesi de istenenler arasındaydı.66 Sultan Ahmet’te toplanarak Meclis önüne gelen bu kalabalık “Mektepli Subay İstemiyoruz” diye bağırıyor İttihatçılara olan tepkilerini dile getiriyorlardı. Süngüleri ile meclise girerek Şeriat kanunları çıkaracaksınız diye istekler yağdırıyordu. İttihatçı meclis başkanı Ahmet Rıza’ya benzeterek adliye nazırını, Tanin’in İttihatçı başyazarı Hüseyin Cahid’e benzeterek Layikiyya milletvekilini öldürdüler. Hepsi mukaddes halife Hamid’e bağlı idi.67 I.Ordu Komutanı Muhtar Paşanın isyanı kanlı bir şekilde bastırma isteğinin geri çevrilmesi Muhtar Paşanın istifa etmesine sebep oldu.68 Ayaklanma karşısında Hüseyin Hilmi Paşa isyancıları nasihat ve sözle yatıştırma yolunu tercih etti ise de başarılı olamadı Bu durumu kendileri açısından tehlikeli gören bazı ittihatçılar saklanarak İstanbul’dan Rumeli’ye kaçtılar.Askerin Sultan Ahmet’te toplanması Mebusan Meclisini muhatap kabul etmesi demekti. Oysa o gün meclise önde gelen İttihatçılar kadar, ortalama mebuslarda gelmeğe çekindiler. İsmail Kemal ve diğer muhalif mebuslar sayıları yetersiz olduğundan duruma egemen olamadılar. Ortaya çıkan bu yetki boşluğunu saray, II.Abdülhamid doldurdu. Askere yeni sadrazamın Tevfik Paşa harbiye nazırının da Ethem Paşa olduğu duyurularak affedildikleri müjdesi verildi. Asker Yunan kahramanı Ethem Paşanın nazırlık haberini alıp affedildiğini öğrenince affın sevinciyle akın akın gitti. Kalanlar yıldız sarayında Abdülhamid lehine gösteriler düzenlediler. Abdülhamid’in bu esnada balkona çıkarak görünmesi padişahın isyancılarla beraber olabileceği izlenimini doğurdu.69 Akşin’e göre isyanın kim tarafından çıkarıldığı konusunda 3 açıklama vardır. Birincisine göre İttihat ve Terakkinin kendi çıkarttığı ihtimalidir ki bu vesile ile otoritesini kuvvetlendirmek istemiş olması düşünülebilir buna rağmen isyanın bu şekilde kendi aleyhlerine dönmüş olması pek akıl karı olarak kabul edilemez. Zaten bu tez’e dair ciddi kayıtlarda yoktur. İkinci bir görüşe göre ayaklanma Abdülhamid hanın işidir. Bu görüşte tam doğru sayılamaz. II.Abdülhamid belki iktidar boşluğundan yararlanmış olabilir fakat hareket ordusu İstanbul’a gelmeseydi Abdülhamid hem tahtta kalacak hem de güçlenmiş olacaktı. Bu olanağı istibdat’a dönmek için kullanıp kullanmayacağı kestirilemez. Ama bütün bunlar ayaklanmadan onun sorumlu olması demek değildir.Üçüncü görüş ise İttihatçıların muhalisi Prens Sabahattin’in işidir. O zaman muhalefet niçin sahiplenmedi? Sahiplenemezdi muhalefet ayaklanmasının askeri bir intizam içinde olacağını planlamıştı fakat olayların kanlı bir hal alması bir çok kişinin ölümüne sebep olması muhalefetin ayaklanmayı üstlenmesini engellemişti. Prens Sabahattin Abdülhamid’i tahttan indirmek amacındayken daha da kuvvetlendiğini görmüş ve farklı alternatifler üretmeye çalışmışsa da başarı sağlayamamıştır. İsyanı kimlerin düzenlediği pek açık olmamakla birlikte askeri kimlerin kışkırttığı belliydi.Volkan gazetesinin sahibi ve İttihad-ı Muhammedi cemiyetinin kurucusu olan aslen Kıbrıslı olup Nakşibendi tarikatına mensup iken İngilizler için çalışmış Derviş Vahdeti idi. Kurmuş olduğu cemiyet şubeleriyle Anadolu geneline yayılarak yayınladığı gazetesi ile de kendi fikrini savunan bir çoğunluk meydana getirmeyi başarmıştır. 13 Nisan da İstanbul’da yaşanan olayların Doğu Anadoluda Erzincan ve Erzurumda da meydana gelmiş olması bu 66 Sina Akşin, a.g.e, s.50 67 Falih Rıfkı Atay, a.g.e , s.55 68 A.L.Macfie, a.g.e , s.53 69 Sina Akşin, a.g.e , s.50 II. Meşrutiyet Dönemi Siyasi Olayları / Yrd. Doç. Dr. Erhan METİN 14 bağlantının bir göstergesi olarak değerlendirilebilir. Buralarda da mücadele yine Saltanat yanlıları ile ittihatçı subaylar arasında olmuştur.70 Askeri kışkırtan ikinci bir grupta softalar yani medrese öğrencileri olmuştur. Meşrutiyetten önce İstanbullu erkeklerle softalar beraber askerlik yapmazdı. Taşralılar için askerlik yapmamanın yolu softa olmaktı. Medreseler bunun için medreseye girmiş insanlarla doluydu. İttihatçılar bu duruma karşı çıkarak sınav getirdi. Sınavda başarısız olanlar askere alınacaktı. Tabii bu softaları İttihat ve terakkiye düşman etmeye yetti. Üçüncü olarak kadro dışına çıkarılarak yerlerine ittihatçı subayların atandığı alaylı subayları verebiliriz.71 Liberal Prens Sabahattin’den Mizancı Murad’a aşırı dinci Derviş Vahdeti’den alaycı askerlere kadar hepsi İttihatçılara karşı işbirliği yapmışlardı. Hepsini birleştiren güç İngiliz sevgisiydi.72 31 Mart Vakasının ardında dış parmak var mıydı? İttihatçılar Temmuz hareketinden önce İngiltere, Almanya, Frans ve İtalya ile iyi ilişkiler içinde idi. İttihatçıların İngilizlere yakınlığı ile bilinen Kamil Paşayı sadarete getirmeleri bu dönemde İttihatçılarla İngilizler arasındaki ilişkilerin ne denli iyi olduğunun bir göstergesidir. Yalnız İttihatçıların Çağdaş bir devlet olma ideali çok Sömürge sahibi İngiltere’yi sömürgelerine örnek olabileceği kuşkusuna sürüklüyordu. Zamanla İttihatçıların Kamil Paşa kabinesi üzerinde yaptırımlarını arttırması ve ittihatçı subayların Alman hayranlığının gözle görülebilir hale gelmesi İngilizleri kendi menfaatleri adına endişelendirmiştir. Çareyi ittihatçıları mağlup etmekte gören İngiltere İttihatçılara muhalif her kesime destek sağlamaktan da çekinmemiştir.Derviş Vahdeti, İttihad-ı Muhammedi cemiyeti bunlardan bir örnektir. Yine 31 Mart vakasını bastırmak için Selanik’ten yola çıkan Hareket ordusunun da Selanik İngiltere Konsolosu Lamb tarafından durdurulmaya çalışılması ve lamb’ın Mahmut Şevket paşayı ikna girişimleri, “31 Martta İngiliz parmağımı var” iddialarını kuvvetlendirmektedir.73 Nitekim bu vakadan sonra İttihatçılar Almanlarla olan ilişkilerini daha da arttırmışlardır. İsyanın Bastırılması: Ayaklanmanın bastırılması Selanik’ten yola çıkan adını bizzat Mustafa Kemal’in verdiği; Mahmut Şevket Paşa komutasındaki Hareket ordusu tarafından sağlanmıştır. 74 İttihatçı subayların Hareket namı ile teşkil ettikleri kuvvet İstanbul üzerine yürüdü ve Payitahttaki mürteci asker ve unsurları tenkil ederek vakaya hakim oldu. Abdülhamid ihtiyatlı hareket etmekle beraber irtica hareketlerinden istifade girişimlerinde bulunduğu gerekçesi ile I.Meşrutiyetinkine benzer bir akıbete meydan vermemek üzere, Mebusan ve Ayan meclisinin Yeşilköy’de umumi meclis halinde toplanmasına karar verilerek tahtından indirildi (27 Nisan 1909). Payitahttan indirilen Sultan Hamid Selanik’te bir müddet kaldıktan sonra Balkan Harbi çıkınca İstanbul’a getirilerek Beyler beyi sarayında ikamet ettirildi. 10 Şubat 1918 de vefat etti.75 31 Mart Vakası İrticai kökenli olmasından dolayı Şeyh Said, Menemen olayı ve Sivas olayları ile aynı karakterdedir. Ayrıca bu nitelikte bir ayaklanmanın ordu tarafından bastırılmış olması Türk Ordusunun yenilikçi ve gelişmeye açık yapıda olduğunu göstermektedir. II.Abdülhamid’in tahttan indirilmesinden sonra yine Osmanlı hanedanına mensup V.Mehmet Reşad’ın tahta geçirilmiş olması; İttihatçıların hanedan sülalesine karşı olmadıklarını gösterir.Bu ayaklanmanın Hareket ordusu tarafından bastırılması İttihat ve 70 A.L.Macfie,a.g.e. s.54 71 Sina Akşin, a.g.e, s.52 72 Soner Yalçın, a.g.e, s.136 73 Soner Yalçın, a.g.e s.136-137 74 Falih Rıfkı Atay, a.g.e , s.55 75 A.H. Ongunsu, “Abdülhamid II” , İslam Ansiklopedisi, Komisyon, M.E.B.yay., C.1 s.79 II. Meşrutiyet Dönemi Siyasi Olayları / Yrd. Doç. Dr. Erhan METİN 15 Terakkinin prestijinin artmasına ve yurt genelinde otoritesini hissettirmesine de sebep olmuştur. 31 Mart olayından sonra muhalefetin durumu zordu. İttihat ve Terakki, bizden olmayan 31 Martçıdır havasını estiriyor, sıkıyönetim kimseye göz açtırmıyordu. Yine de etkinlik göstermeye çalışan kurumlar vardı. Bunlardan biri de daha önce dile getirdiğimiz Osmanlı Demokrat Fırkası ve bu fırkanın kurucuları İbrahim Temo ve Abdullah Cevdet’ti. Tek niyetleri hükümetin denetlenmesini sağlayacak sağdık ve uygar bir muhalefet oluşturmaktı. Oysa fırkanın gazeteleri sıkıyönetim tarafından sürekli kapatılıyordu. bu İttihatçıların etkinliğinin canlandığını ve daha güçlendiği gösteriyordu. C.4) V.MEHMET REŞAD ve BAB-I ALİ BASKINI V.Mehmet Reşad ağabeyi Abdülhamid Han’ın indirildiği tahta 27 Nisan 1909 da oturmuştur. Oturduğunda 65 yaşındaydı. Kapalı bir hayat sürmüş dünyayı tanıyamamış, Abdülhamid’in Saltanat hayatı onun için sadece gözaltı olmuş her adımı takip edilmiştir.76Mehmet Reşad’ın böyle bir havada gelişen silik e sessiz tabiatı, İttihat ve Terakkinin diktasını kolaylaştıran başlıca amil olmuştur.77 Trablusgarb harbinin patlak vermesi İttihatçıları zor duruma soktu. Mahmut Şevket paşa Trablusgarp’tan 4 tabur askeri ve bir çok silah ve cephaneyi çektiği için suçlu olarak görülüyordu. Bölgeye giden gönüllü subayların halkı tetiklemesi ile kıyılara hakim olunabildi.Bu gönüllü subaylar arasında Mustafa Kemal Atatürk’te yer almaktaydı. Mustafa Kemal ile bir grup arkadaşı Derne ve Tobruk’ta görev aldı. 22 Aralık 1911 de İtalyanlara karşı Tobruk mücadelesini kazandı.78 Tarablusgarp Savaşı çıktığı sırada Hakkı paşa istifa etti. Yerine İngilizci olarak tanınan Said paşa getirildi. Bu ortam içerisinde Rusya’nın panislavist politikası ve milliyetçilik akımının etkisi ve İngiltere’nin reval görüşmeleri ile Rusya’yı balkanlarda serbest bırakması Osmanlı devleti’ni ikinci bir çıkmaza sürükledi ve 1912 de Osmanlı Devleti Balkanlardan patlak veren Bulgaristan, Yunanistan, Sırbistan ve Karadağ dörtlüsüyle mücadele içine girmiş oldu. İki cepheyi aynı anda idare edemeyeceğini anlayan Osmanlı Trablusgarp cephesinden 18 Ekim 1912 de Uşi antlaşmasını imzalayarak Kuzey Afrika da ki son toprak parçasını (trablusgarb) ve 12 adayı bırakarak çekildi. Balkan Cephesine yönelen Osmanlı Ordusu burada da başarı sağlayamadı silah bakımından iyi olmasına rağmen iletişim ve ikmal bakımından sevk ve idare savaş azmi bakımından onlar üstündü. Yenilginin baş sorumlusu Başkumandan vekili ve harbiye nazırı Nazım Paşaydı. genel sorumluluk ise onu o mevkiye getiren Ahmet Muhtar ve Kamil Paşalarındı. Şu bakımdan suçludurlar savaş halinde bile İttihat ve Terakkiye duydukları muhalefetten vazgeçmemişler ve cephede ulusal birlik mefhumundan uzaklaşarak, ölüm kalım savaşı verebilecekleri yerde bile siyasi çekişmelerini devam ettirmişlerdir. Balkan yenilgisinde en etkili olan sebep ordu içindeki siyasi bölünmüşlüktür.79 29 Ekim 1912 günü Ahmet Muhtar Paşa İstifa ettirilerek Kamil Paşa Sadrazam oldu. Buna rağmen Balkanlar da ki mücadele kesin olarak sonuçlanmış değildi. Tanin Yazarı Hüseyin Cahit Ordunun başına Mahmut Şevket Paşa’nın getirilmesi gerektiğini yazıyordu. bu yazısı gazetenin kapatılmasına sebep oldu. 11 Kasım da İttihatçıların etkinlikleri yasaklandı. Tutuklanan İttihatçıların sayısı 55’e çıktı. Osmanlının Büyük Devletlerin araya girmesi beklentisinin boşa çıkması sonucunda Bab-ı Ali barış için Bulgar krallığına başvurdu. Çatalcaya yüklenmesine rağmen sonuç alamayan Bulgaristan Londra barış konferansının 76 Murat Bardakçı, Şahbaba, Gri yay. İstanbul 2002, s.51 77 Necdet Hayta, a.g.e, s.199 78 Erhan Metin, Tarih ve Kültür, Kayıkçı matbaacılık., Çankırı 2004, s.112 79 Sina Akşin, a.g.e, s.66-67 II. Meşrutiyet Dönemi Siyasi Olayları / Yrd. Doç. Dr. Erhan METİN 16 toplanmasına karar verdi. Bu antlaşmayla Osmanlı Edirne ve Kırklareli dahil balkanlardaki hakimiyetini kabul etmiş oldu. BAB-I ALİ BASKINI: 22 Ocakta Sarayda Londra Konferansının şartlarını görüşmek üzere toplanan şurada Kamil Paşanın İstanbul’un kuşatılmış olduğunu savaş ya da barışa karar vermek durumunda olduklarını bildirdi. Sonuç olarak ta ezici bir çoğunlukla barış kararı aldı. Bu Edirne’nin gözden çıkarılması demekti.80 Bu durumdan hükümeti sorumlu tutan İttihat ve Terakki fırkası bir hükümet darbesi yapmaya karar verir.Enver Paşanın önderliğinde Bab-ı Ali’ye yürüyen İttihat ve Terakkinin fedailerin küçük bir grup 23 Ocak 1913’te “Edirne Elden gidiyor” sloganıyla Kamil Paşa kabinesinin toplantıda bulunduğu sırada Bab-ı Ali’yi basarak 5 kişiyi öldürür.81 Bu sırada Beni aldattınız diyerek çıkışan ve ittihatçı olarak bilinen Nazım paşa öldürülür. Enver Paşa Kamil paşanın yanına vararak istifasını yazdırdı. Bu istifayı alarak Saraya giden Enver Paşa Mahmut Şevket Paşanın sadrazam olduğunu ve padişaha Kamil Paşanın İstifa mektubunu göstererek bundan sonra yeni sadrazam olarak Mahmut şevket Paşanın tanınacağını hatırlatması üzerine Padişah Reşad’ın “Peki o halde Hayırlı Olsun”82 demesi tarihi bir gerçeği de ortaya koymaktadır. Mahmut Şevket Paş’nın sadrazam olması ile yeni kabine siyasi hayatına başlamış, Enver Paşa harbiye nazırı, Said halim Paşa Hariciye Nazırı, Hacı Adil Dahiliye, Ahmet İzzet Paşa’da başkumandan olmuştur.83 İttihat ve Terakki cemiyeti 20eylül 1913 te yaptığı kongresinde kesin olarak siyasi partiye dönüşmüş olup, partiye bir genel başkan ve yardımcı görevlendirilmiş ve ilk genel başkan Said Halim Paşa olmuştur. 14 Mayıs 1914’te üçüncü genel seçim yapılarak Osmanlı Mebusan Meclisi toplanmış, İttihat ve Terakki partisi tek başına iktidara gelmiştir. Bunu 4 Şubat 1917 de sadrazam olan Mehmet Talat Paşa kabinesi izlemiştir.84 BİBLİYOGRAFYA AKGÜNDÜZ, Ahmet, Bilinmeyen Osmanlı, Osav yay. , İstanbul 1999 AKŞİN, Sina, Ana Çizgileri ile Türkiye’nin Yakın Tarihi, Kırlangıç yay. Ankara 2004 ALPARGU, Mehmet, ÖZÇELİK, İsmail, YAVUZ, Nuri, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Gündüz yay., Ankara 2003 ANABRİTANNİCA, “ Babıali Baskını”, Anayay, C. 3 1998 ARMAOĞLU, Fahir, 20.yy Siyasi Tarihi, Alkım yay. İstanbul 2002 ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ, (Komisyon), Türkiye Cumhuriyeti Tarihi 1 Ankara 2002 ATAY, Falih Rıfkı, Çankaya, Bateş yay, İstanbul 1998 BARDAKÇI, Murat, Şahbaba, Gri yayıcılık, İstanbul 2002 80 Sina Akşin, a.g.e, s.68 81 Anabritannica, “Babıali Baskını”. Anayay. C.3, s.139 82 Murat Bardakçı, a.g.e, s.52 83 Sina Akşin , a.g.e, s.68 84 Necdet Hayta, a.g.e, s.199 II. Meşrutiyet Dönemi Siyasi Olayları / Yrd. Doç. Dr. Erhan METİN 17 BAYRAKTAR, Bayram, Çağdaş Türkiye Tarihi, İnkılap yay. İstanbul 2002 GÖK, Dursun, AKANDERE, Osman, vd...,Atatürk ilkeleri ve İnkılap Tarihi, Seçuk Üniversitesi yay., Konya 1998 GÜNEŞ, İhsan, Türk Parlamento Tarihi Meşrutiyete Geçiş süreci,C:1 TBMM vakfı yay. Ankara 1998 GÜNGÖR, Erol, Türk Kültürü ve Milliyetçilik, Ötüken yay. İstanbul 1999 HAYTA, Necdet, ÜNAL,Uğur, Osmanlı Devletinde Yenileşme Hareketleri, Gazi Kitapevi, Ankara 2004 KABAKLI, Ahmet, Temellerin Duruşması, Türk Edebiyat vakfı yay. İstanbul 2000 KARAL, Enver Ziya, Büyük Osmanlı Tarihi C:IV, C:V, Hikmet yay. İstanbul 2003 İHSANOĞLU, Ekmeleddin (edtr), Osmanlı Devleti Tarihi, C.1, Zaman yay., İstanbul 1999 LEWİS, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, TTK yay. Ankara 1987 MACFİE, A.L, Osmanlının Son yılları, Kitap yayınevi, İstanbul 2003 METİN, Erhan, Tarih ve Kültür, Kayıçı matbaacılık, Çankırı 2004 METİN, Erhan, “İstibdattan Meşrutiyete”, Karatekin Gazetesi, 18 Aralık 2004, sayı 10707 NİYAZİ, Mehmet, Türk Devlet Felsefesi, Ötüken yay. İstanbul 2002 ONGUNSU,A.H, “Abdülhamid II”, İslam Ansiklopedisi, C.1, M.E.B yay. Eskişehir 1997 ÖKE, Mim Kemal, Bilinmeyen Tarihimiz, İrfan yay., İstanbul 1999 PAŞA, Said Halim, Buhranlarımız ve son eserleri, İz yay. İstanbul 1999 SANDER, Oral, Ankara’nın Yükselişi ve Düşüşü, “Maliye ve Ordunun Tükenişi” İstanbul 2004 SORGUN, Taylan, İmparatorluktan Cumhuriyet’e, Kamer yay. İstanbul 1998 SORGUN, Taylan, Bitmeyen Savaş, Kamer yay. İstanbul 1998 TURAN, Refik, SAFRAN, Mustafa, HAYTA Necdet vd.., Atatürk ilkeleri ve İnkılap Tarihi Siyasal kitapevi, Ankara 2000 ÜNAL, Tahsin, Türk Siyasi Tarihi, Kamer yay. İstanbul 1998 YALÇIN, Soner, Efendi, Doğan Kitap yay. İstanbul


.PRENS SABAHADDİN BEY’İN, OSMANLI DEVLETİ’NİN ALMANYA’NIN YANINDA BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞINA GİRİŞİNİ ENGELLEME ÇABALARI NEVZAT ARTUÇ* Giriş İnkılâpçı ve İhtilâlci Bir Osmanlı Aydını Prens Sabahaddin Bey Prens Sabahaddin Bey, 1879 yılında İstanbul’da doğmuştur. Annesi Sultan Abdülmecid’in kızı Seniha Sultan, babası ise Gürcü Halil Rıfat Paşa’nın oğlu Damad Mahmud Celaleddin Paşa’dır1 . Anne ve babasının çabalarıyla biyoloji, fizik, astronomi ve kimya gibi farklı bilim dallarında eğitim almış Fransızca, Arapça ve Farsça öğrenmiştir.2 . Damad Mahmud Celaleddin Paşa, Berlin Bağdat Demiryolu imtiyazı meselesinde Almanya’ya karşı İngiltere lehinde faaliyetlerde bulunmuştur. Ancak II. Abdülhamid’in Almanya tarafında yer alması üzerine oldukça öfkelenerek Jön Türk olmaya karar vermiş ve oğulları Sabahaddin ve Lütfullah’ı yanına alarak 1899’da Paris’e kaçmıştır3 . Babasının da etkisiyle gençliğinden itibaren Almanya karşıtı bir siyaseti be- * Doç. Dr., Adıyaman Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Adıyaman/TÜRKİYE nartuc27@gmail.com 1 Seniha Sultan, 1851 yılında Sultan Abdülmecid’in dördüncü ikbali Nalan Hanım’dan doğmuştur. Kendisinden iki yaş küçük olan Mahmud Celaleddin Paşa ile 1876 yılında evlenmiştir. Bu evlilikten Sabahaddin ve Lütfullah adından iki oğulları olmuştur. Seniha Sultan güzel giyinmeye meraklıydı. Rahat tavırları ve kahkahalarıyla nedeniyle Saray’da eleştiri konusu olmuştur. Mahmud Celaleddin Paşa 1903’te, Seniha Sultan ise 1912’de vefat etmiştir. M. Çağatay Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, TTK Yay., Ankara 2001, s. 158-159. 2 Küçüklüğünden beri merhametli ve vefakâr olarak tanımlanan Prens Sabahaddin Bey, vejetaryen olup daha çok bitkisel gıdalarla beslenmeyi tercih etmiştir. Nezahet Nurettin Ege, Prens Sabahaddin. (Hayatı ve İlmi Müdafaaları), Fakülteler Mecmuası, İstanbul 1977, s. 3-10. 3 Sina Akşin, Jön Türkler İttihat ve Terakki, İmge Yay., Ankara 1998, s. 55; Eric Jan Zürcher, “Sabah al-din (Prens Sabahaddin”) mad., The Encyclopedia of İslam, Vol: VIII, Leiden, s. 669. 620 NEVZAT ARTUÇ nimseyen Prens Sabahaddin Bey, 1906 yılında Terakki Gazetesi’nde “Almanya’nın Osmanlı İmparatorluğu Hakkındaki Planları” başlıklı bir makale kaleme almıştır. Prens Sabahaddin’e göre Almanya, Berlin-Bağdat demiryolu hattı imtiyazı ile hattın etrafındaki çok geniş bir arazinin ormanlarını ve madenlerini işletme hakkına sahip olacak, Irak ve Suriye ticaretini ele geçirecek, nihayet Anadolu’dan Bağdat’a kadar uzanan bölgede geniş bir sömürge imparatorluğu tesis edecektir4 . Prens Sabahaddin Bey, Avrupa’da Osmanlı Devleti aleyhindeki faaliyetlere karşı mücadele etmeye çalışmıştır. Bu doğrultuda bazı devlet adamlarına telgraflar yazmış ve dönemin belli başlı Fransız gazetelerinde makaleler neşretmiştir. Burada Frederic Le Play ve Emile Durkheim’ı yakından tanıma fırsatı bulmuştur. Tercihini bireyciliği ve özel teşebbüsü esas alan Le Play’den yana kullanmıştır. Takip eden yıllarda Le Play ekolünden eserlerini okuyup hayran kaldığı Edmond Demolis ile tanışmıştır. Prens Sabahaddin Bey, her iki sosyoloğun özellikle merkeziyetçilik karşıtı düşüncelerinden çok etkilenmiş ve bu sayede adem-i merkeziyetçilik fikrine ulaşmıştır5 . Ona göre ilerlemeye mani olan İslâm dini değil, içtimai teşekkülümüzdür6 . Hükümet ile milleti birbirine muhalif iki farklı güç odağı olmaktan çıkartmış olan Prens Sabahaddin Bey, sanayileşmenin adem-i merkeziyetçiliği güçlendirdiği tezini savunmuştur7 . Osmanlı Devleti’ndeki geleneksel memurluk zihniyetine karşı çıkan Prens Sabahaddin Bey, merkeziyetçilik anlayışında servetin ve iktidarın kaynağının Padişah olduğunu, bütün memurların onun gözüne girebilmek için yarıştığını iddia etmiştir. Toplumların gelişmesinde merkeziyetçiliği en büyük engel olarak gören Prens Sabahaddin Bey8 , sistemin önünün açılması için adem-i merkeziyetçi bir yapıyla merkeze ait pek çok yetkinin taşraya devredilmesi gerektiğini ifade etmiştir. Ona 4 Prens Sabahaddin, Gönüllü Sürgünden Zorunlu Sürgüne, (Yayına Haz. Mehmet Alkan), YKY, İstanbul 2007, s. 175-182; Ege, a.g.e., s. 91-101. 5 Prens Sabahaddin, a.g.e., s. 9-10. Prens Sabahaddin Bey’in etkilendiği aydınlardan biri olan Demolins’e göre kamucu aile ve toplum ile bireyci aile ve toplum olmak üzere iki tip aile ve toplum vardır. Kamucu (bütüncü) denilen aile ve toplum yapısında bireyler her şeyi devletten, aileden beklerler. Bu yüzden her türlü teşebbüsten yoksundurlar. Hâkim olan merkeziyetçi yapı nedeniyle toplum adeta hantallaştırmıştır. Bireyci denilen ikinci tür aile ve toplum yapısında ise bireyler kendilerine güvenirler. Aileden ve devletten bir şeyler beklemek yerine şahsi teşebbüsü ön plana çıkartırlar. Bu tarz toplumlarda güç tek merkezde toplanmayacaktır. Geniş bilgi için bkz. Edmond Demolins, 19. Yüzyılda Karşılaştırmalı Eğitim Denemesi: Anglo-Saksonların Üstünlüğünün Sebepleri Nelerdir?, (Çev. A.Fuad-A.Naci), Editör: Bahri Ata, Yayına Haz. Oğuzhan Karadeniz vd., Pegem Akademi Yayınları, Ankara 2015, s. 2-4; Akşin, a.g.e., s. 63. 6 Ege, a.g.e., s. 337-338. 7 Şerif Mardin, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri (1895-1908), İletişim Yay., İstanbul 1996 , s. 298. 8 Mardin, a.g.e., s. 292-293. PRENS SABAHADDİN BEY’İN, OSMANLI DEVLETİ’NİN ALMANYA’NIN YANINDA BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞINA GİRİŞİNİ ENGELLEME ÇABALARI 621 göre adem-i merkeziyet kavramı; iç işlerinde ve ticari faaliyetlerde serbest olmak, dış işlerinde ise merkezi yönetime bağlı olmaktır. Türk, Arap, Ermeni, Arnavut ve Rumlar adem-i merkeziyet ile bir arada tutulabilirlerdi. II. Meşrutiyet’in geleceği ancak ve ancak adem-i merkeziyetçilik fikri ile güvence altına alınabilirdi. Hürriyet verilmez, alınırdı. Savunulmayan hak ise sonuçsuz kalmaya mahkûmdur9 . Prens Sabahaddin Bey, hasta adam olarak nitelendirilen Osmanlı Devleti’nin kurtuluşunu adem-i merkeziyetçilik fikrinin uygulanmasında görüyordu. Bu kararında İngiltere ve Amerika’yı örnek almaktaydı. Ahmet Rıza Bey Grubu ile yaşadığı fikir anlaşmazlığı sonrasında, 1906 yılında kurmuş olduğu cemiyete Teşebbüs-i Şahsi ve Adem-i Merkeziyet adını vererek bu fikre olan inancını yaşatmaya çalışmıştır10. Şerif Mardin’e göre Prens Sabahaddin Bey, Osmanlı toplum yapısı hakkında yerinde ve son derece isabetli sosyolojik gözlemlerde bulunmuş, ancak bu gözlem ve düşüncelerini siyasi platforma aktarırken aynı başarıyı gösterememiştir11 . Prens Sabahaddin Bey, 1 Nisan 1900’de II. Abdülhamid’e sunmuş olduğu arizada; Merkeziyetçi ve zalimane idare nedeniyle Bulgaristan, Bosna-Hersek, Tırhala, Teselya, Tunus, Kıbrıs, Girit, Mısır, Kars, Ardahan ve Şarki Rumeli’nin elden çıktığını, maliyenin iflas ettiğini, Osmanlı İmparatorluğu’nun modern bir bütçesinin bile olmadığını, üç kişinin yapacağı işin otuz kişi tarafından yapılmaya çalışıldığını, gençlerin devlet memuru olmaktan başka bir şey düşünemez hale geldiğini ifade etmiştir. Ona göre II. Abdülhamid, 93 Harbi’ni bahane ederek Meşrutiyeti kaldırmış, Midhat Paşa’yı öldürtmüş ve hürriyet taraftarlarını baskı altına aldırmıştır. Prens Sabahaddin Bey, arizanın sonunda daha fazla acı yaşanmaması için II. Abdülhamid’in hatalarından ders çıkartması gerektiğini ve yönetim anlayışında köklü bir değişikliğe gitmesinin zaruri olduğunu belirtmiştir12 . Prens Sabahaddin Bey, Paris’te bulunduğu yıllar içerisinde Jön Türklerin II. Abdülhamid’in otoriter idare tarzına karşı vermiş olduğu mücadeleye büyük des9 Prens Sabahaddin, a.g.e., s. 262-264 10 Akşin, a.g.e., s. 64; Ahmet Bedevi Kuran, İnkılâp Tarihimiz ve Jön Türkler, Kaynak Yay., İstanbul 2000, s. 169-220; Y. Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı Tarihi, TTK Basımevi, Ankara 1991, C. I/1, s. 272–296. 11 Mardin, a.g.e., s. 296 12 Prens Sabahaddin, a.g.e.,s. 17-22; Bayur, a.g.e., C. I/1, s. 283. Kuran’a göre Prens Sabahaddin Bey’in Annesi Seniha Sultan, kardeşi olmasına rağmen, II. Abdülhamid’i hiç sevmemiştir. Hatta V. Murad’ın yeniden tahta çıkartılması yolunda girişimlerde dahi bulunmuştur. Kuran, a.g.e., s. 33-36. Dolaysıyla Prens Sabahaddin Bey’in II. Abdülhamid’e karşı olumuz bir tavır sergilemesinde fikri uyuşmazlığın yanı sıra, annesi Seniha Sultan’ın etkisi göz ardı edilmemelidir. 622 NEVZAT ARTUÇ tek vermiştir. Babası Damad Mahmud Celaleddin Paşa ile birlikte fikir bazında olduğu gibi ekonomik ve siyasal açıdan da Avrupa’daki Jön Türk hareketine büyük katkılar sağlamıştır. Prens Sabahaddin ve kardeşi Lütfullah Beylerin davetleri üzerine, 4-9 Şubat 1902 yılında Paris’te toplanan Birinci Jön Türk Kongresi’ne Türk, Arap, Arnavut, Ermeni, Yunan ve Bulgar temsilcilerden kırk ile kırk yedi arasında delege katılmıştır. Farklı dünya görüşlerine sahip bu insanların uzlaştığı tek konu II. Abdülhamid’in devrilmesiydi. Prens Sabahaddin Bey kongrenin açış konuşmasında; Osmanlı İmparatorluğu’nun, II. Abdülhamid’in merkeziyetçi ve otoriter idare tarzından dolayı kötü yönetildiğini, imparatorluk sınırları içerisindeki gayr-i Müslim vatandaşların ayırım gözetilmeksizin eşit kabul edilmelerini ve bu hususun uluslararası anlaşmalarla garanti altına alınması gerektiğini ifade etmiştir13 . Yaklaşık beş gün devam eden kongrede iki farklı görüş ortaya atılmıştır. Birinci görüşe göre, kongre ve yayınlarla meşruti bir sistemin gerçekleştirilmesi mümkün görünmemektedir. Bu nedenle askeri kuvvetlerden destek alınması zaruret halini almıştır. İkinci görüş ise yabancı müdahalesinin gerekliliği üzerinde durmuştur. Jön Türkler’in önde gelenlerinden Ahmet Rıza, Dr. Nazım ve Yusuf Akçura Beyler yabancı müdahalesi fikrine şiddetle karşı çıkmışlardır14. Anlaşmazlığın giderek büyümesi üzerine Jön Türk hareketi, Ahmet Rıza Bey ve Prens Sabahaddin Bey grubları olarak ikiye bölünmüştür15 . İnkılâpçı karakteri dışında ihtilalci yönüyle de dikkat çeken Prens Sabahaddin Bey, 1902 kongresinde iddia etmiş olduğu üzere, askeri kuvvet yardımıyla II. Abdülhamid idaresinin devrilmesi amacıyla bir darbe teşebbüsünde bulunmuştur. Söz konusu darbe planına göre; Recep Paşa darbenin askeri sorumluluğunu üstlenecek, Trablusgarp’tan topladığı asker ile Çanakkale Boğazı’nı geçerek İstanbul’a ulaşacak, Topkapı Sarayı’ndan Sancak-ı Şerif çıkartılarak II. Abdülhamid zorla tahttan indirilecekti. Prens Sabahaddin Bey, yanında Fazlı Bey olduğu halde, Malta’ya giderek Recep Paşa’nın yaveri Şevket Bey ile bir görüşme yapmıştır. Görüşme sonrasında Recep Paşa, darbe fikrine olumlu yaklaşmıştır. Ancak daha sonra bu kararından vazgeçmiş, böylece söz konusu darbe teşebbüsü başlamadan sona ermiştir16. Prens Sabahaddin Bey, hayata geçirilemeyen darbe teşebbüsünün 13 Ernest Edmonson Ramsaur, Genç Türkler ve İttihat ve Terakki, ( Çev. Hacasan Yüncü), Kayıhan Yay., İstanbul 2001, s. 87-88. 14 Akşin, a.g.e., s. 58–60; Bayur, a.g.e., C. I/1, s. 266; Ramsaur, a.g.e., s. 86-87. 15 Bayur, a.g.e., C. I/1, s. 296–301; Y. Aşatoviç Petrasyon, Sovyetler Gözüyle Jön Türkler, (Çev. Mazlum Beyhan ve Ayşe Hacıhasanoğlu), İstanbul 1974, s. 217–225; Ramsaur, a.g.e., s. 87-88, 98. 16 Abdülnasır Yiner, Müşir Recep Paşa’nın Askeri ve Siyasi Hayatı (1842-1908), (İstanbul PRENS SABAHADDİN BEY’İN, OSMANLI DEVLETİ’NİN ALMANYA’NIN YANINDA BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞINA GİRİŞİNİ ENGELLEME ÇABALARI 623 ardından, Paris’te 1906 yılında Terakki isimli bir gazete kurmuştur. Gazetenin yönetimini bir süre sonra Fazlı Bey’e bırakmış, meşrutiyet ve Kanun-ı Esâsi yerine adem-i merkeziyet ve teşebbüs-i şahsi fikirlerine ağırlık vermiştir17 . Prens Sabahaddin Bey’in teşebbüs-i şahsi ve adem-i merkeziyetçilik fikirleri, ilk defa Osmanlı Ahrar Fırkası’nın kurulmasıyla siyasal platforma taşınmıştır. İttihat ve Terakki’ye karşı oluşturulan ilk muhalif fırkanın başkanlığı bizzat kendisine teklif edilmiştir. Her ne kadar söz konusu teklifi kabul etmemişse de yakın arkadaşlarını (Fazlı, Mahir Sait, Celaleddin Arif, Nurettin Ferruh) yeni oluşum içerisinde görevlendirmiştir. II. Meşrutiyet’in ilanından sonra merkeziyetçi anlayış, adem-i merkeziyetçilere karşı ezici bir üstünlük sağlamıştı. Bu durumu kabullenemeyen Prens Sabahaddin Bey, İttihat ve Terakki’ye karşı büyük bir siyasi mücadeleye girişmiştir. Bu mücadele ilk olarak, 31 Mart Olayı’nda kendini göstermiştir. Prens Sabahaddin Bey, Ahrar Fırkası ve İttihad-ı Muhammedi Cemiyeti ile birlikte 31 Mart Olayı’nın başlamasında önemli rol oynamıştır. Bu sebeple Hareket Ordusu’nun duruma el koymasının ardından oluşturulan sıkıyönetim mahkemelerince tutuklanmıştır. Ancak Annesi Seniha Sultan’ın, İstanbul İngiltere Büyükelçiliğinin ve İttihatçıların İstanbul Muhafızı Cemal Bey’in çabalarıyla serbest bırakılmıştır18 . Yaşanan başarısız darbe girişiminin ardından mücadelesine siyasal platformda devam etme kararı alan Prens Sabahaddin Bey, bu tarihten itibaren İttihat ve Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul 2006, s. 176-177; Akşin, a.g.e., s. 61-63; Seydi Vakkas Toprak, “Fizan’da Sürgün Bir İttihatçı:Cami Bey”, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sa. 20, Adıyaman 2015, s. 688-689. 17 Akşin, a.g.e., s. 65; Ramsaur, a.g.e., s. 110. Buna karşılık Fransızca Meşveret ve Şura-yı Ümmet dergileriyle Paris’teki faaliyetlerini devam ettiren Ahmet Rıza Bey Grubu, 27 Eylül 1907 tarihinde Osmanlı Hürriyet Cemiyeti ile birleşme kararı almıştır. Bu birleşme merkeziyetçi cepheyi bir adım daha ön plana çıkartmıştır. T. Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler, C. III, İletişim Yay., İstanbul 2000, s. 39-40; C. I, s. 54; Ramsaur, a.g.e., s. 19; Bayur, a.g.e., C.I/1, s. 316-317. Birleşme olayından üç ay gibi kısa bir süre sonra 27, 28 ve 29 Aralık 1907’de Paris’te İkinci Jön Türk Kongresi toplanmıştır. Kongrede, İttihat ve Terakki Cemiyeti’ni Ahmet Rıza ve Sezai Beyler, Prens Sabahaddin Bey Grubu’ndan Fazlı ve Dr. Nihat Reşat Bey’ler, Ermeni Taşnak Cemiyeti’ni ise Malumyan Efendi temsil etmiştir. Üç gün süren yoğun görüşmelerin ardından II. Abdülhamit’in devrilmesi ve meşrutiyet idaresinin yeniden tesis edilmesi için ihtilâl yoluna başvurulması kabul edilmiştir. Bayur, a.g.e., C. II/IV, s. 128-142; Kuran, a.g.e., s. 234-243; Akşin, a.g.e., s. 93-94. 18 Prens Sabahaddin Bey bu olayın ardından yurt dışına çıkmak zorunda kalmıştır. Geniş bilgi için bkz. Nevzat Artuç, Cemal Paşa (Askeri ve Siyasi Hayatı), TTK Yay., Ankara 2008, s. 61-63. Alkan’a göre 1909-1912 yılları Prens Sabahaddin Bey için gönüllü sürgün dönemi olmuştur. Prens Sabahaddin, a.g.e., s. 10. 624 NEVZAT ARTUÇ Terakki’ye karşı oluşturulan bütün siyasal oluşumlara ya bizzat katılmış, ya da dışardan destekleme yoluna gitmiştir. 31 Mart Olayı sonrasında ülkedeki siyasi gerginlik hızla tırmanmaya başlamıştır. İktidar-muhalefet ilişkileri adeta bir kan davası haline dönüşmüştür. 1911 yılından itibaren İttihat ve Terakki’ye karşı olan bütün unsurlar, Hürriyet ve İtilaf Fırkası çatısı altında buluşmuştu. Prens Sabahaddin Bey, Hürriyet ve İtilaf Fırkası’na destek vermiş, fırkanın meclis idare heyeti üyeliğine kendisine yakınlığıyla bilinen Lütfi Fikri Bey’i yerleştirmiştir19. Aynı yıl yapılan ara seçimler, Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nın etkisiyle, İttihatçılar aleyhine neticelenmiş, yaşanan siyasi gerginlik nedeniyle Meclis-i Mebusan, 18 Ocak 1912’de feshedilmiştir. İttihatçılar, 1912’de yapılan ikinci genel seçimleri (Sopalı seçimler) kazanmışlardır. Ancak, kendilerini Halaskâr Zâbitan olarak adlandıran muhalif subaylar, Arnavutluk isyanını bahane ederek Hükümete kesin uyarı vermişlerdir20 . Halaskâr Zâbitan Olayı diye bilinen darbe girişiminin etkisiyle, İttihatçıların desteklediği İbrahim Hakkı Paşa Hükümeti istifa etmek zorunda kalmıştır. İttihat ve Terakki Cemiyeti, bu defa üçüncü Sait Paşa Hükümeti’ni desteklemiştir. Ancak Halaskâr Zâbitan Grubu, İttihat ve Terakki Cemiyeti’ni iktidardan uzaklaştırmak amacıyla Sait Paşa Hükümeti’ni de darbe tehdidiyle düşürmüştür. Yeni Hükümet, 22 Temmuz 1912’de İttihatçılara karşı olumsuz tavırlarıyla bilinen Gazi Ahmet Muhtar Paşa tarafından kurulmuştur. Prens Sabahaddin Bey, İttihatçı aleyhtarı bir Hükümetin kurulmasını fırsat bilerek ülkeye dönmüştür21 . 1. Savaşa Engel Olma Çabaları a. Balkan Savaşı Öncesi İttihatçılara Uyarı Telgrafları II. Meşrutiyet’in ilanından sonra Osmanlı Devleti’nde yaşanan iç siyasi çekişmeler, Balkanlarda farklı siyasi senaryoları gündeme getirmişti. Gelişmelerden istifadeyle, 1912 Mart ayında Sırbistan-Bulgaristan ve Mayıs ayında Bulgaristan-Yunanistan arasında ittifak anlaşmaları yapılmıştı. Bir süre sonra Karadağ da bu ittifaka dâhil olmuştu. Said Paşa Hükümeti, Halaskâr Zâbitan Grubu’nun tehdidi nedeniyle Balkanlar’daki tehlikeli gelişmeleri ciddiye alıp değerlendirecek durumda değildi. 21 Temmuz 1912’de kurulan Gazi Ahmet Muhtar Paşa Hükümeti, 19 Tunaya, a.g.e., C. I, s. 175-176, 299, 313, 316. Ayrıca bkz. Feroz Ahmad, İttihat ve Terakki (1908-1914), (Çev. Nuran Yavuz), Kaynak Yay., İstanbul 1995, s. 118. 20 Halaskâr Zâbitan Grubu, İttihat ve Terakki’ye karşı gizli bir ihtilâl komitesi olarak kurulmuş, ancak bir dernek boyutuna bile ulaşamadan 1913 yılı içerisinde kaybolup gitmiştir. Tunaya, a.g.e., C. I, s. 367-373. Feroz Ahmad’a göre Prens Sabahaddin Bey’in Halaskâr Zâbitan Grubu ile yakın ilişkileri bulunmaktaydı. Ahmad, a.g.e., s. 138. 21 Artuç, a.g.e., s. 97-98. Ancak yurda dönüş tarihi ile ilgili kesin bilgilere sahip değiliz. PRENS SABAHADDİN BEY’İN, OSMANLI DEVLETİ’NİN ALMANYA’NIN YANINDA BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞINA GİRİŞİNİ ENGELLEME ÇABALARI 625 Balkanlarda yaşanan ittifak çabalarını göz ardı etmekteydi. Ancak o tarihlerde yurda dönmüş olan Prens Sabahaddin Bey, gelişimlerden son derece kaygı duyuyordu. Nezahet Nurettin Ege’ye göre o, bu kaygılarını İttihat ve Terakki ricaline yazmış olduğu telgraflarla açıkça ortaya koymuştur22. İttihatçılardan beklediği ilgiyi göremeyen Prens Sabahaddin Bey, son çare olarak Padişah V. Mehmed Reşad ile görüşerek, Balkanlarda çıkacak muhtemel bir savaşın Osmanlı imparatorluğu için büyük felaketlere neden olacağı uyarısında bulunmuş, yüzbinlerce Türk-Müslüman’ın kanlarının heder olma ihtimalinin mevcut olduğunu ifade etmiştir. Ona göre böyle korkunç bir savaşa yalnızca Osmanlı Padişahi mani olabilirdi. Padişah V. Mehmed Reşad, Prens Sabahaddin Bey’in sözlerini dinledikten sonra: “Müsterih olunuz oğlum, Devlet- i Osmaniye böyle bir harbe mani olmak için her türlü tedbiri alacaktır!” sözleriyle teselli etmeye çalışmıştır23. Ancak V. Mehmed Reşad, Prens Sabahaddin Bey’e vermiş olduğu sözü yerine getirememiştir. Zira Ekim başlarında Karadağ, Bulgaristan, Sırbistan ve Yunanistan peş peşe Osmanlı İmparatorluğu’na savaş ilan etmişlerdir. Hazırlıksız yakalanan Bâb-ı Âli, ağır bir yenilgiye uğramış ve Çatalca’ya kadar çekilmek zorunda kalmıştır. Prens Sabahaddin Bey, Padişah V. Mehmed Reşad’a takdim etmiş olduğu, 10 Kasım 1912 tarihli ariza ile yaşanan felaketin sebeplerini şu şekilde izah etmeye çalışmıştır: “Balkanlarda uğranılan bu büyük hezimetin sorumlusu yabancı güçler değildir. Tam tersine en büyük mesuliyet, merkeziyetçi anlayışa sıkı sıkıya bağlı olan Hükümettedir. Osmanlı İmparatorluğu koyu bir merkeziyetçilik anlayışı ile adeta durağanlaşmış ve gelişmelere ayak uyduramaz hale gelmiştir24”. Birinci Balkan Savaşı, Gazi Ahmet Muhtar Paşa Hükümeti’nin sonunu hazırlamış, bu durum üzerine yeni kabine, 30 Ekim 1912’de Kamil Paşa tarafından kurulmuştur. Ancak, Balkanlar’daki durumun gittikçe kötüye gitmesi ve üstelik Edirne’nin de düşmesi İttihatçıları yeniden harekete geçirmiştir. 23 Ocak 1913’te gerçekleştirilen Bâb-ı Âli Baskını ile Kamil Paşa Hükümeti düşürülmüş, yerine İttihatçıların egemen olduğu Mahmut Şevket Paşa Hükümeti kurulmuştur25 İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Bâb-ı Âli Baskını sonucu iktidarı ele geçirmesi Prens Sabahaddin Bey, Damat Salih Paşa ve Kürt Şerif Paşa gibi İttihat ve Terak22 Ege’nin bahsetmiş olduğu telgraflara hiçbir kaynakta ulaşamadık. 23 Ege, a.g.e., s. 277-278; Prens Sabahaddin, Türkiye Nasıl Kurtarılabilir ve İzah’lar, (Çeviren: Fahri Unan), Ayraç Yay., Ankara 1999, s. 209-211. 24 Ege, a.g.e., s. 279-281. 25 Nevzat Artuç, “Bir Darbenin Gerçek Öyküsü: 1913 Bâb-ı Âli Baskını”, SDÜFEFD, Sa. 10, Yıl: 2004, s. 61-78. 626 NEVZAT ARTUÇ ki yönetiminden memnun olmayan isimlerin etrafında toplanmış olan muhalifleri yeni arayışlara itmiştir. Hatta Prens Sabahaddin Bey taraftarlarından Dr. Nihat Reşad ve Satvet Lütfi (Tozan) Beyler daha da ileri giderek, karşı darbe fikrini ortaya atmışlardır. Onlar da tıpkı İttihatçılar gibi Bâb-ı Âli’yi basıp, mevcut Hükümeti devirmek ve yerine Kamil Paşa ile Prens Sabahaddin Bey’in dâhil olduğu yeni bir Hükümet kurmak istemişlerdi26. Gelişmeleri yakından takip eden İttihat ve Terakki yönetimi iyi niyetini muhafaza etmiş, 28 Ocak 1913’de yayınlamış olduğu beyannameyle kamuoyuna birlik ve beraberlik mesajları vermiştir27. Ancak muhalif grup, İttihatçıların birlik mesajlarına aldırmayarak düşündükleri darbe fikrinden bir an olsun vazgeçmemişlerdir. Prens Sabahaddin Bey ve arkadaşları tarafından aceleyle hazırlanan karşı darbe planı, Bâbı Âli Baskını’nın rövanşını almaya yönelikti. İstanbul Polis Müdürlüğü tarafından Taklib-i Hükümet olarak adlandırılan bu girişim, çok kısa bir süre içerisinde detaylarıyla ortaya çıkarılmıştır. İstanbul Muhafızlığı, 2 Mart 1913’de yayınlamış olduğu resmi beyannameyle söz konusu darbe planının ayrıntılarını kamuoyuna duyurmuştur28. Darbe fikrinin mimarlarından Satvet Lütfi ve Ahmet Bedevi Kuran’ın yakalanması ve Dr. Nihad Reşad Bey’in Avrupa’ya kaçmış olması nedeniyle Taklib-i Hükümet teşebbüsü başarısızlıkla sonuçlanmıştır. İstanbul Polis Müdürlüğü’ne göre Taklib-i Hükümet teşebbüsünün esas tertipçisi olan Prens Sabahaddin Bey, bu iş için yaklaşık 1700 Lira sarf etmiştir29 . Prens Sabahaddin Bey önderliğindeki muhalifler, amaçlarından vazgeçmemişler ve yanlarına Damad Salih Paşa, Şerif Paşa ve Kemal Mithat Bey gibi İttihatçı aleyhtarlarını da alarak daha kapsamlı bir plan hazırlamışlardır30. Yeni darbe planına göre Sadrazam Mahmut Şevket Paşa, Polis Müdürü Azmi Bey, İstanbul Muhafızı Cemal Bey, Talat Bey, Nesim Ruso ve Emmanuel Karasu Efendiler öldürüleceklerdi. Suikastın hemen ardından mevcut Hükümet devrilerek Prens Sabahattin Bey Sadaret makamına getirilecekti31. Söz konusu darbe planı çerçevesinde, Sadrazam Mahmut Şevket Paşa, 11 Haziran 1913’te Beyazıt’ta öldürüldü. Ancak İttihatçılar, suikast sonrası çabuk toparlanarak muhtemel bir Hükümet değişikliğine fırsat vermediler. İstanbul Muhafızı Cemal ve Polis Müdürü Azmi Beylerin gayretleriyle kısa sürede ele geçirilen ve sayıları otuz sekize ulaşan, ancak yalnızca 26 BOA, DH.KMS, 63/63, lef. 2. 27 H. Cahit Yalçın, Siyasal Anılar, (Yayına Haz. Rauf Mutluay), Türkiye İş Bankası Kültür Yay., İstanbul 2000, s. 250-251. 28 BOA, HR.SYS, 1856/3, lef. 118, 119, 120, 17 Şubat 1328 (2 Mart 1913). 29 BOA, DH.KMS, 63/63, lef. 2. 30 Tunaya, a.g.e., C. III, s. 518. 31 BOA, DH.KMS, 63/63, lef. 3, 4, 5, 11, 12. PRENS SABAHADDİN BEY’İN, OSMANLI DEVLETİ’NİN ALMANYA’NIN YANINDA BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞINA GİRİŞİNİ ENGELLEME ÇABALARI 627 yirmi dördünün mahkeme huzuruna çıkarılabildiği zanlıların yargılanmalarına, 19 Haziran 1913’de başlanmıştır32. İstanbul Muhafızı Cemal Bey suikastla ilgili olarak esas şüphelinin Prens Sabahaddin Bey olduğunu ifade etmiştir 33. Yargılamalar sırasında, gizlice yurtdışına kaçtığı tespit edilen Prens Sabahaddin Bey34 , gıyaben idam cezasına mahkûm edilmiş, ülkedeki mallarına devlet tarafından el konulmuştur.35 Prens Sabahaddin Bey, mahkûmiyet kararını öğrendikten sonra, Temmuz ayı içerisinde Le Temps’e verdiği demeçte cinayetle uzaktan yakından ilgisi olmadığını, aksine kendi taraftarlarına siyasi cinayetlere asla bulaşmamaları yönünde tavsiyelerde bulunduğunu iddia etmiştir36 . b. Birinci Dünya Savaşı’nın Çıkacağını Önceden Tahmin Etmesi Prens Sabahaddin Bey, 2 Ocak 1907’de büyük devletlere hitaben gönderilen ve Times Dergisi’nde yayınlanan muhtırasında; Şark Meselesi’nin tarihi dayanaklarını açıklamış, Tanzimat ile başlayan Batılılaşma çabalarını övmüştür. Ona göre, Türkiye, Dünya barışının sağlanması açısından oldukça önemli bir yere sahiptir. Buna karşın barışın önündeki en büyük engel ise İtilaf Devletleri’nin sürekli rekabet halinde olmaları ve bir türlü kendi aralarında uzlaşma sağlayamamalarıdır. Prens Sabahaddin Bey, “... Hal ise maziyi unutturacak bir istikamet takip edemiyor. Aksine gün geçtikçe Şark Meselesi’nin muzlim ufuklarını bir umumi muharebeyi alevlendirecek yeni unsurlar kaplıyor…” sözleriyle Birinci Dünya Savaşı’nın çıkacağını yaklaşık olarak yedi sene öncesinden haber vermiştir37 . Prens Sabahaddin Bey, Osmanlı Devleti içerisindeki Hıristiyan unsurların milliyetçilik hareketlerine kapılmasını yanlış bulmuş ve eleştirmiştir. Ona göre, Tanzimat Fermanı ile birlikte Hıristiyan unsurlara geniş haklar verilmiştir. Prens Sabahaddin Bey ayrıca, panislâmizm ve ittihad-ı İslâm kavramlarından da bahset32 Georges Remond, “Pendaısons A Constantınople”, L’illustration, 3670, 28 Juin 1913 (28 Haziran 1913), s. 611. 33 “İstanbul Muhafızı Cemal Bey ile Muhim Bir Mülakat”, Tanin, 1640, 10 Haziran 329 (23 Haziran1913), s.1. 34 Prens Sabahaddin Bey, 1913 ile 1920 yılları arasında bir kez daha yurt dışında yaşamak zorunda kalmıştır. Kendisi bu durumu zorunlu sürgün hayatı olarak ifade etmiştir. Prens Sabahaddin, Gönüllü Sürgünden Zorunlu Sürgüne, s. 10. 35 Remond, a.g.m., s. 611. Konuya ilişkin geniş bilgi için bkz. Nevzat Artuç, “Bir Siyasal Cinayet Örneği: Mahmut Şevket Paşa Suikasti”, SDÜFEFD, Sa. 12, Yıl: 2005, s. 73–102. 36 Söz konusu beyannamenin Fransızca ve Türkçe metinleri için bkz. Ege, a.g.e., s. 289-295; Prens Sabahaddin, a.g.e., s. 422-424. 37 Ege, a.g.e., s. 106. 628 NEVZAT ARTUÇ miş, Avrupa’nın doğudaki haksız uygulamalarının pansilâmizme neden olduğunu, Hilafet makamının İslâm Dünyası için önemli bir birlik sembolü olduğunu vurgulamıştır38 . c. Almanya İle Yapılacak Olan İttifaka Engel Olma Çabaları İttihatçılar, 1914 başlarında Avrupa’da iyice belirginleşen muhtemel savaş senaryoları karşısında Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğünü nasıl koruyabilecekleri telaşına düşmüşlerdir. Onlara göre Osmanlı Devleti’nin can düşmanı olan Rusya, İstanbul’u ele geçirmek fikrinden asla vazgeçmeyecektir. Çıkacak savaşta Rusya’nın olası bir saldırı hamlesi, İttihatçılar için adeta bir kâbusa dönüşmüştür. Dolayısıyla izlenecek en doğru siyaset Rusya karşısında Osmanlı Devleti’ni yalnız bırakmamak olacaktır. Bu doğrultuda Üçlü İtilaf Devletleri nezdinde bir takım ittifak teşebbüslerinde bulunulmuştur. Önce Fransa, ardından İngiltere ve Rusya’ya ittifak teklifleri yapılmıştır. Nitekim İttihatçı Bahriye Nazırı Cemal Paşa, Üçlü İtilaf ’ın yanında yer almış, Üçlü İttifak üyesi Avusturya Macaristan aleyhinde gazetelerde açıkça beyanatlarda bile bulunmuştu. İttihatçıların bütün çabalarına rağmen Üçlü İtilaf Devletleri, söz konusu ittifak tekliflerini kabul etmemişlerdir. Bu durum İttihatçıların endişesinin daha fazla artmasına neden olmuştur. Her ne pahasına olursa olsun Rus tehdidi karşısında yalnız kalmak istemeyen İttihatçılar, bu defa Üçlü İttifak’a yaklaşmaya çalıştılar. Harbiye Nazırı Enver Paşa Almanya’nın İstanbul Büyükelçisi Wagenheim’a, Sadrazam Said Halim Paşa da Avusturya-Macaristan’ın İstanbul Büyükelçisi Pallavicini’ye ayrı ayrı ittifak teklifinde bulunmuşlardır. Almanya, Osmanlı Devleti ile yapılacak bir ittifakın kendilerine yük olacağı endişesiyle ilk başlarda soğuk bakmıştır. Ancak Rusya’ya karşı Osmanlı Devleti’nin askeri gücünden istifade edileceği inancını taşıyan İmparator II. Wilhelm, Hükümeti’ni uyararak ittifak teklifinin değerlendirilmesini istemiştir. Bu arada Sadrazam Said Halim Paşa, Almanya ile yapılacak muhtemel bir ittifak hakkında Padişah V. Mehmed Reşad’a bilgi vermiştir. Padişah’ın konuya olumlu yaklaşması ve 25 Temmuz 1914’te gerekli ruhsatnameyi imzalaması üzerine müzakereler başlamıştır39 . Osmanlı Devleti’nin Almanya ile yakınlaşmaya başlaması üzerine Prens Sabahaddin Bey, İttihatçı Said Halim Paşa Hükümeti’ne telgraflar çekerek Almanya’ya gösterilen bu dostluk tezahüratının askeri bir ittifak şeklini almasından çok endişe ettiğini şu cümlelerle ifade etmeye çalışmıştır: “Büyük siyasi hatalarımız yüzünden Trablusgarp harbi bize Afrika-yı Osmani bahasına, Balkan harbi Avrupa-yı Osmani bahasına mal 38 Ege, a.g.e., s. 103-114. 39 Artuç, a.g.e., s. 188-189. PRENS SABAHADDİN BEY’İN, OSMANLI DEVLETİ’NİN ALMANYA’NIN YANINDA BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞINA GİRİŞİNİ ENGELLEME ÇABALARI 629 olmuştur. Eğer Almanya İmparatorluğu ile Avusturya-Macaristan İmparatorluğu lehine harbe iştirak ederseniz, harp muhakkak bu devletlerin mağlubiyetiyle neticeleneceği için bize Asya-yı Osmani bahasına mal olacak ve Dünya haritasından Osmanlı İmparatorluğu’nu silecektir40”. Bu arada Paris’te La Revue mecmuasında Alman Aleyhtarı Türkler ve Padişah’ın hamiyyetzâdesi başlıklı bir makale yayınlanmıştır. Söz konusu makalede Prens Sabahaddin Bey’in ilk olarak Padişah V. Mehmed Reşad’a, daha sonra ise Dâhiliye Nazırı Talat Bey’e yazmış olduğu telgrafname suretlerinden bahsedilmiştir. Prens Sabahaddin Bey konuyla ilgili olarak şu açıklamayı yapmıştır: “Osmanlı İmparatorluğu’nu tehlikeye düşürmekten tevki eylemeleri için İttihat ve Terakki Hükümeti nezdinde vuku bulan teşebbüsatımız malumunuzdur. Birinci Dünya Savaşı’nın zuhurundan çok zaman evvel Üçlü İtilaf’a karşı ilan-ı harbin bizim için pek tehlikeli olduğunu İttihat ve Terakki’nin nazar-ı dikkatine vaz eylemiştik. Ağustos başlangıcında Hükümet’in memalik-i Osmaniye ahalisinin arzuları hilafına Almanya ile birlikte harbe iştirak edeceği şayiası zuhur eder etmez Dersaadet’e ve beni idama mahkûm edenlere böyle tehlikeli bir işe girmek gibi bir hatada bulunmamaları hakkında aşağıdaki telgrafnameleri keşide eyledim41”. Prens Sabahaddin Bey, İttihatçı Said Halim Paşa Hükümeti’ni Almanya ile yakınlaşmaması hususunda uyarmak için Talat Bey’e iki, V. Mehmed Reşad’a bir adet olmak üzere toplam üç adet telgraf yazmıştır. Telgrafların varlığı Nezahet Nurettin Ege, Mehmet Alkan ve Ahmet Bedevi Kuran tarafından doğrulanmaktadır. Ege ve Alkan yalnızca V. Mehmed Reşad’a yazılan üçüncü telgrafı sadeleştirerek yayınlamıştır. Her üç telgrafın varlığını doğrulayan Ahmet Bedevi Kuran ise telgrafları yayınlamamıştır42 . Prens Sabahaddin Bey Paris’te bulunduğu yıllarda İttihatçıların Almanya ile yakınlaşmasını ve çıkması kaçınılmaz olan Birinci Dünya Savaşı’na girmelerini büyük bir felaket olarak algılıyordu. Ona göre alınacak bir savaşa girme kararı Osmanlı İmparatorluğu’nun bağımsızlığını tehlikeye sokacaktır. Böyle bir maceraya atılmak ülkeyi uçuruma sürükleyecektir. Prens Sabahaddin Bey, İttihatçı Said Halim Paşa Hükümeti ile her ne kadar anlaşamıyor olsa da meseleyi Osmanlı Devleti’nin geleceğini kurtarmak olarak ele almıştır. Bir Osmanlı vatandaşı sıfatıyla hem Padişah’tan, hem de Talat Bey’den ülkenin muhtemel bir Dünya Savaşı’na 40 Ege, a.g.e., s. 299. Telgrafın ne zaman ve kime yazılmış olduğu hakkında kesin bir bilgiye sahip değiliz. Söz konusu telgraf muhtemelen ittifak görüşmelerinden kısa bir süre öncesi yazılmış olmalıdır. 41 BOA, HR.SYS, 2409/25, lef. 15. 42 Kuran, a.g.e., s. 423. 630 NEVZAT ARTUÇ sürüklenmemesini rica edeceğini ifade etmiştir43. Onun bu tercihinde, Talat Bey’in İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin fırka lideri ve Hükümet içerisinde söz sahibi bir devlet adamı olması etkili olmuştur. Talat Bey’e yazılan birinci telgraf, Almanya ile İttifak Antlaşması yapılmadan bir gün önce, 1 Ağustos 1914 tarihinde yazılmıştır. Buradan Prens Sabahaddin Bey’in yurt dışında olmasana rağmen, iç siyasi gelişmeleri muntazaman takip ettiği anlaşılmaktadır. Prens Sabahaddin Bey, Paris’ten yazmış olduğu telgrafına, birkaç gün önce patlak veren Birinci Dünya Savaşı’nın insanlığı felakete sürükleyecek bir kâbus olduğunu söyleyerek başlamıştır. Daha sonra ise, Osmanlı İmparatorluğu’nun bu savaşta tarafsız kalmasının mümkün olmadığını, tarafsız kalsa bile toprak bütünlüğünü koruyamayacağını ifade etmiştir. Prens Sabahaddin Bey, Almanya ile ittifak yapılacağı söylentilerinden dolayı çok endişeli olduğunu, Almanya’nın gerçek niyetinin imparatorluğu parçalamak olduğunu ve olası bir zafer kazanması durumunda Anadolu’yu işgal bile edeceğini belirtmiştir. Prens Sabahaddin Bey, telgrafının sonunda Osmanlı İmparatorluğu’nun kurtuluşunun ancak ve ancak Sırbistan, Yunanistan ve Romanya ile birlikte Üçlü İtilaf Devletleri yanında yer almasıyla mümkün olacağını söylemiştir. Ancak Prens Sabahaddin Bey’in söz konusu üç telgrafında, İttihatçıların Üçlü İtilaf Devletleri nezdinde yapmış olduğu ittifak girişimlerinden bahsedilmemektedir. Bu durumda Prens Sabahaddin Bey’in, onların sözkonusu girişimlerinden haberdar olmadığı ya da yapılan girişimleri yeterli bulmadığı gibi bir sonuca ulaşılabilir. Prens Sabahaddin Bey’in daha önce yayınlanmamış olan telgraflarının İngilizce ve Osmanlıca nüshaları Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunmaktadır. Talat Bey’e hitaben yazılmış olan, 1 Ağustos 1914 tarihli birinci telgrafın İngilizce nüshasının tarafımızca gerçekleştirilmiş olan Türkçe tercümesi44 şu şekildedir: “Talat Bey Hazretlerine, Dâhiliye Nazırı, İstanbul Bütün İnsanlığı tehlikeye atan korkunç kâbus beni, zat-ı âlilerinizi ve imparatorluk hükümetini ülkemizin hâlihazırdaki trajik şartlar içerisinde 43 Kuran, a.g.e., s. 423. 44 Prens Sabahaddin Bey’in İngilizce telgraflarının kim ya da kimler tarafından kaleme alındığına dair bir bilgiye rastlanılmamıştır. Ancak, Anglosakson kültürünü adeta bir ideal haline getirmiş olan Prens Sabahaddin Bey’in, İngiliz diline pek yabancı olmadığı aşikârdır. Bu sebeple telgrafların kendisi tarafından bizzat kaleme alınmış olma ihtimali yüksektir. Öte yandan İngilizce telgrafların tarafımızca gerçekleştirilmiş olan tercümesi, olası bir yanlış anlaşılmaya ve ifade bozukluğuna meydan vermemek amacıyla, kıymetli meslektaşım Metin Işık tarafından titiz bir çalışmayla gözden geçirilmiş ve düzenlenmiştir. Bu hususta kendisine teşekkürü bir borç bilirim. PRENS SABAHADDİN BEY’İN, OSMANLI DEVLETİ’NİN ALMANYA’NIN YANINDA BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞINA GİRİŞİNİ ENGELLEME ÇABALARI 631 oynayabileceği pek faydalı ve asil role dikkatlerinizi celp etmek kutsi görevini ifaya zorlamaktadır. Bu rol sadece Avrupa barışını değil, aynı zamanda Alman halkının gerçek menfaatlerini ve ulusal bağımsızlığımızın yakın geleceğini tehdit eden Alman ihtiraslarını dizginlemek yoluyla haklı davanın zaferi için samimice bir yardım sunabilir. Mevcut koşullarda kat’i ve dürüst bir tavır takınmak vazifemizdir. Zira tarafsızlık hiçbir surette Osmanlı İmparatorluğu’nun varlığını bile tehlikeye sokacak bir Avrupa savaşının korkunç neticelerinden onu koruyamaz. Bir Alman zaferi pan-germenlerin coşkulu bir rüyası olan Küçük Asya’yı ele geçirmesini derhal gerçekleştirecektir. Hâlbuki öte taraftan öncelikli menfaati Türkiye’yi korumak olan yegâne güçler Üçlü İtilaf tarafındadırlar. Dolayısıyla eğer Türkiye, Belgrad, Atina ve Bükreş Hükümetleriyle uyum içinde dürüstçe ve ivedilikle Üçlü İtilaf ’a taraf olursa kendi varlığını teminat altına alacak ve çoğunlukla gözden düşmüş olan ülkemiz tüm dünyaya bu [bakışa] rağmen yüksek politik doğruluğun isabetli algı ve duygusuna sahip olduğunu kanıtlayacaktır. Zat-ı âlilerinizin içerisinde aktif bir rol oynadığı majestelerinin Hükümeti bugün mazimizin hatalarını unutturacak ve çok güvenilir vatanımızın gerçekten medenileşmiş dünyanın samimi sempatisini ve saygısını kazanacak emsalsiz bir fırsata sahiptir. Sabahaddin, Paris, 1 Ağustos 191445”. Talat Bey’e hitaben yazılmış olan, 1 Ağustos 1914 tarihli birinci telgrafın Osmanlıca nüshası şu şekildedir: “Talat Bey’e 1 Ağustos 1914 tarihinde keşide edilen telgrafname: Bilcümle beni beşeri havf ve haşiyete düşüren kâbus dolayısıyla zat-ı âlileriyle Hükümet-i Osmaniye’ye ahval-i saire de memleketimiz için pek faydalı olan meslek-i hareketin tavsiyesini bir vazife-i mukaddese addederim. İşbu meslek-i hareket takip olunduğu takdirde yalnız Avrupa sulh ve müsâlemeti değil, bizzat Almanya ahalisinin menafi-i hakikiyesi ve bizim istiklâl-i milliyemizi tehlikeye ilka edecek olan Almanya Hükümeti’nin ihtirasatı men ve def edilecek ve hukuk-ı meşruanın galebesi de ciddi surette temin edilmiş olacaktır. Osmanlı İmparatorluğu’nun mevcudiyet-i tammesini tehlikeye ilka edecek olan şu Avrupa muharebesinde bitaraf kalmaklığımız, milletimiz için hiçbir menfaat temin edemeyeceği cihetle, vâzıh ve kat’i bir vaziyet kabul et45 BOA, HR.SYS, 2409/25, lef. 14. 632 NEVZAT ARTUÇ mekliğimiz lazımdır. Bir muzafferiyet neticesinde derhal Asya-yı suğrayı zapt etmek emelinde bulunan Almanya Hükümeti’ni, bu emelinden mahrum edecek ve Hükümet-i Osmaniye’nin devam ve bekasını muhafaza edecek kuvvet itilaf-ı müselles tarafındadır. Bu sebepten eğer Hükümet-i Osmaniye, Bulgaristan, Yunanistan ve Romanya Hükümetleriyle serian akd-i imza ile itilaf-ı müsellese iltihak ederse hem kendi mevcudiyetini muhafaza etmiş olacak ve hem de bütün dünya nazarında her zaman o kadar şayan-ı itibar olmayan Hilafete sahip ve yüksek derecede siyasete malik bulunacaktır. Zat-ı âlilerinin, içinde yüksek bir mevki ihraz eylediği Osmanlı kabinesi yedinde bugün eskiden yapılan hataları unutturacak ve su gibi mukaddes vatanımızı bütün âlem-i medeniyet nazarında âlâ edecek büyük bir fırsat vardır46”. Prens Sabahaddin Bey, Talat Bey’e yazmış olduğu uyarı niteliğindeki telgrafına rağmen, Türk-Alman yakınlaşmasına engel olamamıştır. Zira, 26 Temmuz 1914’te başlayan ve yaklaşık bir hafta boyunca devam eden yoğun diplomatik görüşmeler, 2 Ağustos 1914’te Türk-Alman İttifak antlaşmasının imzalanmasıyla sonuçlanmıştır47. Prens Sabahaddin Bey, bu defa Paris’te yakın dostları aracılığıyla Fransa Hükümeti nezdinde bir takım teşebbüslerde bulunmuştur. Bu münasebetle Fransa Dışişleri Bakanı ile bir görüşme yapmıştır. Ancak Fransız bakan kendisine yapılacak bir şey kalmadığını, ellerinde İttihatçıların Almanya ile birlikte Birinci Dünya Savaşı’na katılacağına dair belgeler olduğunu ifade etmiştir48 . Prens Sabahaddin Bey, birinci telgrafın yazılmasından ve İttifak anlaşmasının imzalanmasından yaklaşık iki hafta kadar sonra, yine Talat Bey’e hitaben ikinci telgrafını kaleme almıştır. Prens Sabahaddin Bey 15 Ağustos 1914 tarihli söz konusu telgrafında; olağanüstü gelişmeler dolayısıyla böyle bir teşebbüste bulunmağa mecbur kaldığını belirtmiş, Almanya ile yapılan ittifak antlaşmasının milli çıkarlara aykırı olduğunu ifade etmiştir. Ona göre Osmanlı İmparatorluğu, acil olarak Yunanistan ve Romanya ile birlikte ortak bir Balkan ittifakı kurmalıdır. Kurulacak ittifak ile vakit kaybedilmeden Üçlü İtilaf ’a dâhil olunmalıdır. Almanya’nın savaş sırasında ortaya atacağı zaferi biz kazanacağiz şeklindeki propagandalarına itimat edilmemelidir. Savaşın galibi Üçlü İtilaf Devletleri olacaktır. Talat Bey, Hükümet üyeleri nezdinde girişimlerde bulunmalı ve yapılan hatadan bir an evvel dönülmelidir. 46 BOA, HR.SYS, 2409/25, lef. 15. 47 Artuç, a.g.e., s. 188-189. İttifak antlaşmasının ikinci maddesi gereğince Rusya, Avusturya-Sırbistan savaşına müdahalede bulunursa, Osmanlı İmparatorluğu Almanya’nın yanında savaşa dahil olacaktır. 1 Ağustos’ta Rusya’ya ve 2 Ağustos’ta Üçlü İtilaf Devletleri’nin diğer üyelerine harp ilan eden Almanya, ittifak antlaşmasıyla Osmanlı Devleti’ni adeta savaşa sürüklemiştir. Akşin, a.g.e., s. 384 48 Kuran, a.g.e., s. 423. PRENS SABAHADDİN BEY’İN, OSMANLI DEVLETİ’NİN ALMANYA’NIN YANINDA BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞINA GİRİŞİNİ ENGELLEME ÇABALARI 633 Talat Bey’e hitaben yazılmış olan, 15 Ağustos 1914 tarihli ikinci telgrafın İngilizce nüshasının tarafımızca gerçekleştirilmiş olan Türkçe tercümesi şu şekildedir: “Talat Bey Hazretlerine, Dâhiliye Nazırı, İstanbul Fevkalâde ciddi olan durum, siz âli-cenaplarına ikinci kez başvurmayı vazifem kılmaktadır. Almanya lehine tarafsızlığımızı bozmamız bizi en kötü belalara maruz bırakmaktadır. Milli çıkarlarımız her zaman olduğundan daha ziyade bizi üçlü bağlaşma güçleriyle gayelerimizi ortaklaştırmayı, Yunanistan ve Romanya ile acil bir uzlaşmayı gerektirmektedir. Yunanistan ile olan ilişkilerimizi şimdiye kadar sıkıntıya sokan adalar sorunu, bizatihi imparatorluğumuzun varlığını tehlikeye sokan mühim meseleler karşısında önemini yitirmiştir. Eğer Türkiye, açıkçası menfaatlerinin ve âli vazifesinin bilincindeyse, vakit kaybetmeksizin bu antantı kurmayı başarır. Tüm Balkan güçleri kendiliğinden Üçlü İtilaf ’a dâhil olacaklardır. Ülkemiz bunu yapmakla sadece devam eden barışı kolaylaştırmaya değil, aynı zamanda kendi bağımsızlığını korumaya da katkı yapacaktır. Ayrıca, Berlin’den yollanan uydurma zafer haberlerine karşı dikkatli olmanız hususunda acele ediyorum. Bütün olasılıklara göre üstünlük asil Fransa ve onun değerli müttefiklerinin tarafında olacaktır. Siz âli-cenaplarının ülkemizin yüksek menfaatleri için bu gerçeği çok geç olmadan Osmanlı Hükümeti nezdinde galebe çalacağınızı samimiyetle ümit ediyorum. Sabahaddin, Paris, 15 Ağustos 191449”. Talat Bey’e hitaben yazılmış olan, 15 Ağustos 1914 tarihli ikinci telgrafın Osmanlıca nüshası şu şekildedir: “Talat Bey’e 15 Ağustos 1914 tarihinde keşide edilen telgrafname: İstisnai surette mühîb ahval dolayısıyla zat-ı âlilerine ikinci telgrafname keşidesine mecbur oldum. Almanya menafiine olarak bitaraflığımızı ihlâl etmek, bizi daha fena bir felakete maruz kılacaktır. Menafi-i milliyemizin temini şimdi her zamandan ziyade itilaf-ı müselles ittifakına ve Yunanistan ve Romanya ile uzlaşmağa mütevakkıftır. Eğer Türkiye, kendi menafi ve vazife-i âliyyesini bihakkın takdir ederek bilcümle Balkan Hükümetleriyle ittihad eder ve itilaf-ı müsellese iltihak eylerse, yalnız payidar bir sulh tesis etmiş olmakla kalmayıp, belki kendi istiklâlini de muhafaza etmiş olur. Almanya’da intişar eden havadislerin muhalif-i hakikat olduğu hakkında nazar-ı dikkatlerini celbe müsaraat ederim. Harbin neticesi Fransa ile kuvvetli müttefikleri lehine neticeleneceği kaviyyen muhtemeldir. Memleketimizin 49 BOA, HR.SYS, 2409/25, lef. 14. 634 NEVZAT ARTUÇ menafi-i ulviyesi icabatından bulunan şu hakikatin zat-ı alileri tarafından vakit geçirmeksizin Hükümet-i Osmaniye nezdinde terviç ve iltizamı cihetine çalışılacağını ümid ederim50”. Prens Sabahaddin Bey’in, İttihatçı Hükümete yönelik yapmış olduğu Almanya ile yapılan ittifaktan çekilme uyarısı ne yazık ki kabul görmemiştir. İttihatçılar, Ağustos başlarında imzalanan ittifak antlaşmasına rağmen, savaşa girmeme konusunda direnmişler ve Almanya’yı oyalamayı başarmışlardır. Ancak savaşa girme konusunda giderek artan Alman baskısı, 27 Ekim 1914’te Osmanlı Donanmasının Karadeniz’e açılması ve iki gün sonra Rusya’ya ait Sivastopol, Odesa ve Kefe limanlarını bombalamasıyla sonuca ulaşmıştır. Karadeniz Olayı olarak anılan bu olay neticesinde Almanya Osmanlı Devleti’ni Birinci Dünya Savaşı’na sürüklemeyi başarmıştır. Bu olay üzerine, 3 Kasım 1914’te Rusya ve 5 Kasım 1914’te İngiltere ve Fransa Osmanlı Devleti’ne karşı savaş ilan etmişlerdir51 . Gelişmeleri Paris’ten kaygıyla izleyen Prens Sabahaddin Bey, son bir hamleyle, 6 Kasım 1914’te Padişah V. Mehmed Reşad’a bir telgraf yazmaya karar vermiştir. Telgraf ilk kez, Fransızca nüshasından çevrilerek, Tarihi Vesika başlığıyla, 21 Kasım 1918’de İçtihad Dergisi’nde yayınlanmıştır52. Söz konusu telgrafın İngilizce, Fransızca ve Osmanlıca nüshaları mevcuttur. Nezahet Nurettin Ege ve Mehmet Alkan sadece Fransızcasından özetlemiş oldukları telgrafların Türkçe suretlerini yayınlamışlardır. Ancak Ege ve Alkan’ın Türkçe çevirileri birbirinden farklıdır53 . Telgrafın Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan İngilizce ve Osmanlıca nüshaları ise daha önce yayınlanmamıştır. Ayrıca İngilizce ve Osmanlıca nüshalar ile Ege ve Alkan tarafından yayınlanmış olan Fransızca nüshalar arasında farklılıklar bulunmaktadır. Mesela İngilizce ve Fransızca nüshalarda mektubun tarihi, 6 Kasım 1914 olarak belirtilmişken, Osmanlıca nüshada ise hatalı olarak, 6 Ekim 1914 tarihi verilmiştir. Ayrıca İngilizce nüshada mektubun Roma Türk Büyükelçisi Rıfat Paşa eliyle ulaştırılacağına dair bir kayıt bulunmaktadır. Ancak Fransızca ve Osmanlıca nüshalarda böyle bir kayda rastlanılmamıştır54 . Prens Sabahaddin Bey, 6 Kasım 1914 tarihli üçüncü telgrafında; Türk halkının İtilaf Devletleri’nin yanında olduğunu, İttihatçı Hükümetin Almanya’nın 50 BOA, HR.SYS, 2409/25, lef. 15-16. 51 Geniş bilgi için bkz. Artuç, a.g.e., s. 195-207. 52 Prens Sabahaddin, a.g.e., s. 426. 53 Ege, a.g.e., s. 313-315; Prens Sabahaddin, a.g.e., s. 425-427. 54 Çalışmamızda söz konusu telgrafın daha önce yayınlanmamış olan İngilizce nüshası ile Osmanlıca nüshasını kullanacağız. PRENS SABAHADDİN BEY’İN, OSMANLI DEVLETİ’NİN ALMANYA’NIN YANINDA BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞINA GİRİŞİNİ ENGELLEME ÇABALARI 635 yanında savaş kararı almasıyla Osmanlı İmparatorluğu’nu ölüme mahkûm ettiğini, savaşa girmeme hususunda Talat Bey nezdinde yapmış olduğu iki başvurunun sonuçsuz kaldığını, donanmanın Karadeniz’de Rusya üzerine sevk edilmesinden vazgeçilmesini, Padişah hazretlerinin milletin arzusu dışında ilan edilmiş bu savaşa dur diyebileceğini ifade etmiştir. Prens Sabahaddin Bey’in söz konusu telgrafı, İtilaf Devletleri’nin Osmanlı Devleti’ne savaş kararı aldığı tarihten birkaç gün sonra kaleme alınmıştır. Dolaysıyla Prens Sabahaddin Bey, Osmanlı Devleti’nin savaş ilanlarına karşılık vermemesini ve son bir hamle ile barış adına gerekli diplomatik girişimlerde bulunulmasını arzu etmiştir. Padişah V. Mehmed Reşad’a hitaben yazılmış olan, 6 Kasım 1914 tarihli üçüncü telgrafın İngilizce nüshasının tarafımızca gerçekleştirilmiş olan Türkçe tercümesi şu şekildedir: “(Roma, Türk Büyükelçiliği, Rıfat Paşa âli-cenapları eliyle) İmparator Hazretleri Sultan V. Mehmed Reşad Hazretlerine Hükümetinizin Almanya lehine savaşa girmesi ülkemizi ölüme mahkûm etmektedir. Bu hataya rağmen ekselansları, bütün sadık tebaanızın vicdanının bu korkunç davranış karşısında isyanda olmasına kayıtsız kalamaz. Çünkü bütün Türk halkı ittifakla İtilaf Devletleri’nin yanındadır. Divan-ı Harb’in karara bağladığı cezalar ve infazlar bir isyanın derhal vuku bulmasına mani olmuştur. Âli-cenapları bizi İngiltere ve Fransa’ya bağlayan ve onların müttefiki Rusya’yı düşmanımız olarak görmeye mani tarihsel dostluktan habersiz olamazlar. Bu münasebetle, Alman gemilerinin gösterdiği üzere, Rusya’yı anlamsız bir düşmanlıkla kışkırtmak yerine tüm gayretimizi aksi yönde Almanya aleyhine yöneltmeliyiz. Heyet-i Vükelâ’ya aralıksız bir şekilde yaptığım başvuruların neticesiz kaldığını fark ettiğimden, ekselanslarından yüce gayretini milletin isteği ve menfaati hilafına ilan edilmiş olan bir savaşı durdurmasını son bir kez istirham ediyorum. Sabahaddin, Paris, 6 Kasım 191455”. Padişah V. Mehmed Reşad’a hitaben kaleme alınan, 6 Kasım 1914 tarihli üçüncü telgrafın Osmanlıca sureti şu şekildedir: “Zat-ı Hazreti Padişahiye 6 Teşrin-i evvel 1914 tarihinde keşide olunan telgrafname: Hükümet-i Osmaniye Almanya için kılıcını çekmekle memleketimizi mahvetmek cinayetini irtikâp etmiş oldu. İtilaf-ı müselles Hükümetlerine 55 BOA, HR.SYS, 2409/25, lef. 14. Alkan’a göre Padişah V. Mehmed Reşad’a gönderilmiş olan üçüncü telgraf Atina’da kaleme alınmıştır. Prens Sabahaddin, a.g.e., s. 467. 636 NEVZAT ARTUÇ asla muhasım bulunmayan matbu ve münkad tebaalarımızın bu hareket-i garibeye karşı isyan edecekleri zat-ı hümayunca meçhul olmaması lazım gelir. Bu sırada isyan zuhur etmemesi için divan-ı harp korkusundan ve keza Fransa ve İngiltere ile şimdiye kadar devam eden tarihi dostluğumuz bunların müttehidi bulunmak sıfatıyla Rusya’ya düşman nazarıyla bakmaklığımıza mani olacağı nezd-i şahanelerinde meçhul bir keyfiyet değildir. İki sefine-i harbiyeden dolayı Almanya’ya, Rusya’yı tahrik ve iğfal edecek derecede bi lüzum misafirperverlik göstermek değil, bilakis bütün say ve kuvvetimizle Almanya’ya karşı durmaklığımız lazımdır. Layenkati vukubulan istirhamatımın semeradâr olmadığını yakin ile beraber menafi ve arzu-yı milliyemize mugayır ilan edilen şu muharebenin durdurulmasını son defa olarak hak-i pay-i şahanelerinden taleb ve istirham ederim. Bâlâdaki maruzatıma rağmen yine Hükümet-i Osmaniye mütecavizane harekette devam eylemektedir. Buna karşı hâsıl olan adem-i hoşnud-ı milli sebebiyle Hükümet tehlikeyi idrake başlamıştır. Sergerde bulunanlardan bazıları kendilerinin daima Almanya’ya muhasım ve itilaf-ı müsellese iltihakın daha münasip bulunduğu fikrinde oldukları hakkında bizi iknaya çalışıyorlar. Hasıl olan işbu teyakkuz mekni olmakla beraber …? olan maheza Hükümet gerek dahilde ve gerek hariçte kendilerine karşı musavvir olan itimadın günden güne nakıs eylediğini müşahedeye başlamıştır. Rical-i Hükümetin hüsn-i niyetlerini terkik ve teftiş edecek değilim. Fakat memleketi terzil ve tahribe sevk eden şu sahtekâr zimâmdârân bütün dünya tarafından daima suret-i muhakkada düçar-ı tenkid ve mevazide olan ef ’al ve hareketlerinin …? olmaya nihayet ederek ve teyakkuz ederek uzun müddet mevki-i iktidarda kalamayacaklarını anlamaya başlamışlardır. Şimdi bunların sözüne hangi Hükümet itimad edebilir? Elyevm bunlar için yegâne çare yüzlerinden nikabı atmak ve kendilerini tamamıyla Alman entrikalarından tahlis ederek hoşnud-ı âriyi celb eylemektir. Türkiye’ye gelince bununda şarkta mütekarib mevâzıne tesisi tahsis-i lazımedendir. Çünkü bu muvazene garbın birçok kan bahasına tesisine çalıştıkları yarınki Avrupa için bir esas-ı kavidir. Hayatımı bir defa daha tehlikeye koymak tüccarlığıyla Paris’ten müfarekât ediyorum. Böyle mehâlike göğüs germeğe cesaret eylemekten maksadım, bahr-i amîk hatr-ı melike doğru giden tertibatı tebdil ve …? azimet ettirerek hem milletimi sağ selamet çıkarmak ve hem de adalet muhafızları olan itilaf-ı müsellese naçizane yardım eylemektir56”. Prens Sabahaddin Bey’in Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı’na girişine engel olmak amacıyla gerçekleştirdiği son teşebbüsü de başarısızlıkla sonuçlan56 BOA, HR.SYS, 2409/25, lef. 16. PRENS SABAHADDİN BEY’İN, OSMANLI DEVLETİ’NİN ALMANYA’NIN YANINDA BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞINA GİRİŞİNİ ENGELLEME ÇABALARI 637 mıştır. Osmanlı Devleti, 11 Kasım 1914’te İngiltere, Fransa ve Rusya’ya savaş ilan ederek Birinci Dünya Savaşı’na resmen dâhil olmuştur. 2. Barışı Sağlamak İçin Atılan Adımlar: Birinci Dünya Savaşı Başladıktan Sonraki Faaliyetleri Prens Sabahaddin Bey, bütün çabalarına karşı Osmanlı Devleti’nin savaşa girmesine engel olamamıştır. Ancak Türk Milleti’ni harp felaketinin sonsuz facialarından kurtarmak amacıyla büyük bir gayretle ve gönüllü olarak çalışmalarına devam etmiştir. Prens Sabahaddin Bey, bu çabaları kendisini 1913 yılında Mahmut Şevket Paşa suikastı nedeniyle idama mahkûm eden ve 1917 yılı içerisinde Atina’da bulunduğu sırada şahsına yönelik bir suikast tertip eden İttihat ve Terakki Hükümeti için değil, aziz Türk Milleti için yapmıştır. Prens Sabahaddin Bey, başarısızlıkla neticelenen suikast olayını müteakip Selanik üzerinden Paris’e geçmişti. Burada öncelikle Fransa Hükümeti nezdinde münferit barış girişimlerinde bulunmuştur. Prens Sabahaddin Bey, Fransa Başbakanı Mösyö Briand’ın özel kalem müdürü ile yapmış olduğu görüşmede ayrı bir barış imzası için şartların zorlanmasını talep etmiştir. Ayrıca bu teşebbüsü hakkında Cemil Paşa vasıtasıyla Sadrazam Talat Paşa’yı bilgilendirmeyi ihmal etmemiştir. Talat Paşa, onun teşebbüsünü büyük bir heyecanla desteklemiş olmasına rağmen, barış için istenilen adımları atamamıştır57 . Prens Sabahaddin Bey, ayrı bir barış anlaşması için Fransa dışında İngiltere nezdinde de girişimlerde bulunmuştur. Bu amaçla, 28 Eylül 1915’te İngiltere Savaş Bakanı Lord Kitchener’e bir telgraf göndermiştir58. Prens Sabahaddin Bey söz konusu telgrafında; Yıllardır Anglo-Sakson dünya ile ittifak yapmak için çaba sarf ettiklerini, Batı’nın Bâb-ı Âli Baskını ile gayrimeşru yollardan iktidarı ele geçiren İttihatçı Hükümeti tanımakla büyük bir hata işlediğini, Osmanlı Devleti içerisindeki liberallere destek verilmediğini, bu nedenle İttihatçıların Almanya ile yakınlaşmasına engel olunamadığını, İngiltere’yi Türkiye’nin kadim ve en büyük dostu olarak tanıdıklarını ifade etmiştir. Söz konusu telgrafın sonunda sözlerine, “haksız Almanların yanında zafer kazanmaktansa, haklı olan İngilizlerin yanında yenik sayılmayı daha onurlu kabul edeceklerini59” belirten cümlelerle son vermiştir. Prens Sabahaddin Bey, Türkiye lehine ayrı bir barış yapılması için, İngiltere’deki üst düzey görevli bir arkadaşı vasıtasıyla İngiliz Hükümeti’ne hitaben gizli bir telgraf kaleme almıştır. Arkadaşından bu telgrafın Hükümet üyelerine mutlak 57 Ege, a.g.e, 317-318; Kuran, a.g.e, s. 436. 58 Prens Sabahaddin, a.g.e., s. 41-432. 59 Prens Sabahaddin, a.g.e., s. 431-433. 638 NEVZAT ARTUÇ surette ulaştırmasını istemiştir. Söz konusu telgrafın tarihi belli değildir. İçeriğinden 1917 yılı sonlarında yazılmış olduğu anlaşılmaktadır. Prens Sabahaddin Bey, yukarıda zikredilen gizli telgrafında öncelikle 1914 yılı içerisinde Padişah V. Mehmed Reşad ve Dâhiliye Nazırı Talat Bey’e göndermiş olduğu telgraflarla Almanya ile yapılan ittifaka karşı çıktığını, Osmanlı Devleti’nin mutlak surette Üçlü İtilaf Devletleri’nin yanında yer alması gerektiğini ifade etmiştir. Kendisini meşru haklarına saygı gösterilmesini isteyen ve başkalarının bağımsızlıklarına saygı gösteren bir Osmanlı vatanseveri olarak tanımlayan Prens Sabahaddin Bey, İngiliz Hükümeti’nin desteğini alarak İttihat ve Terakki’yi devirmek için bir takım teşebbüslerde bulunduklarından bahsetmiştir. Söz konusu darbe teşebbüsü Prens Sabahaddin Bey’in 1915 yılı içerisinde Atina’ya geldiği sırada yapılmıştır. Darbe planına göre, İzmir ve Aydın’da Prens Sabahaddin Bey’e yakınlık besleyen çok sayıda Türk ve Rum vatandaşın desteğiyle bölgedeki İttihatçı yönetime ele konulacaktı. Böylece İngiltere desteğinde kurulan İzmir ve Batı Anadolu müstakil Hükümeti ile Üçlü İtilaf Devletleri’nin Çanakkale’de yaşadıkları ağır mağlubiyetlerden kurtulma şansları olacaktı. Prens Sabahaddin Bey, zikredilen darbe planı için defalarca İngiliz Dışişleri Bakanlığı’na başvuruda bulunmuş ama bir sonuç alamamıştır. Prens Sabahaddin Bey, söz konusu mektubunda ayrıca geçmişle yüzleşmeye çalışmıştır. İngilizlerin I. Meşrutiyet Dönemi’nde Midhat Paşa’ya ve II. Meşrutiyet Dönemi’nde Kamil Paşa’ya sahip çıkamamış olmasını çok büyük bir hata olarak değerlendirmiştir. Ancak bu tarihten itibaren tek amacının Osmanlı Devleti içerisindeki liberalleri harekete geçirerek İttihatçı yönetime son vermek olduğunu ifade etmiştir60 . Mondros Mütarekesi imzalandıktan sonra Prens Sabahaddin Bey’e olan ilgi ve alaka artmıştır. Onun, Mahmud Şevket Paşa suikastı sonrası idama mahkûm edilmesi dolaysıyla toplatılmış olan Türkiye Nasıl Kurtarılabilir? başlıklı eseri yeniden yayınlanmıştır61. Öte yandan yurt dışındaki barış çabalarına ara vermeden devam eden Prens Sabahaddin Bey, 16 Ocak 1919’da İsviçre’nin Cenevre şehrinde Türkler tarafından tertip edilmiş kongreye başkanlık etmiştir. Şerif Paşa’nın da yer aldığı kongrede; Başkent İstanbul olmak üzere Türkiye Devleti’nin muhafazası, Wilson İlkeleri arasında Türkiye’nin bağımsızlığını açıkça garanti eden on ikinci maddenin bütünlük içinde uygulanmasının sağlanması, Osmanlı borçlarının Balkan Savaşları öncesinde imparatorluğun parçası olan devletlerle ortaklaşa ödenmesi, Türklerin ve diğer etnik unsurların bütün haklarının verilmesi, Türk savaş esirlerinin bir an evvel iadesi ve yurt dışındaki Osmanlı vatandaşlarının durumunun 60 Prens Sabahaddin, a.g.e., s. 441-447. 61 Ege, a.g.e., s. 321. PRENS SABAHADDİN BEY’İN, OSMANLI DEVLETİ’NİN ALMANYA’NIN YANINDA BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞINA GİRİŞİNİ ENGELLEME ÇABALARI 639 düzenlenmesiyle ilgili önemli kararlar alınmıştır. Prens Sabahaddin Bey kongre kararlarını aynı tarihli telgraflarla, Amerika Birleşik Devletleri Başkanı Wilson’a, İngiltere Başbakanı Lloyd George’a ve Fransa Başbakanı Clemenceau’ya bildirmiştir62 . Sonuç Prens Sabahaddin Bey, merkeziyetçi otoriter yönetim tarzına karşı çıkması ve adem-i merkeziyetçiliği savunması nedeniyle düşünce tarihimizde derin izler bırakmıştır. Yurt dışında olduğu dönemlerde Jön Türklerin II. Abdülhamid’in otoriter idare tarzına karşı vermiş olduğu mücadeleye gerek fikirleriyle, gerekse ekonomik ve siyasal gücüyle büyük destek vermiştir. İnkılâpçı bir fikir adamı olduğu kadar, İhtilalci karaktere sahip olan Prens Sabahaddin Bey, 1902 yılında toplanan Birinci Jön Türk Kongresi’nde zor kullanma ve yabancı müdahalesi gibi farklı düşünceleri savunmuş olması nedeniyle bazı arkadaşlarıyla fikri anlaşmazlığa düşmüştür. Prens Sabahaddin Bey, kongrede savunmuş olduğu fikri yaklaşık dört yıl kadar sonra uygulamaya koymak istemiştir. Bu doğrultuda, II. Abdülhamid’e yönelik bir darbe teşebbüsünde bulunmuştur. II. Meşrutiyet’in ilanından sonra, özellikle adem-i merkeziyetçilik fikri nedeniyle bu defa İttihatçılarla siyasi mücadeleye girişmiştir. Bu doğrultuda Ahrar Fırkası ve Hürriyet ve İtilaf Fırkası gibi siyasi oluşumlara destek vermiştir. Ayrıca 31 Mart Olayı, Taklib-i Hükümet Teşebbüsü, Mahmut Şevket Paşa Suikastı, İzmir Darbe Planı gibi İttihatçıları devirmeye yönelik eylemlerin içerisinde yer almıştır. Mahmut Şevket Paşa suikastı sonrasında idama çarptırılınca yeniden yurt dışına çıkmak zorunda kalmıştır. Prens Sabahaddin Bey, her ne kadar yurt dışında sürgün hayatı yaşamış olsa da yurt içindeki siyasi gelişmeleri yakından takip etmiştir. Özellikle Balkanlar’daki ittifak anlaşmalarının Osmanlı Devleti için çok vahim sonuçlar doğuracağını önceden görmüştür. Bu nedenle Birinci Balkan Savaşı öncesi, Hükümeti ve Padişah V. Mehmed Reşad’ı uyarmıştır. Ancak iç siyasi çekişmeler nedeniyle uyarıları dikkate alınmamıştır. Prens Sabahaddin Bey, Birinci Dünya Savaşı öncesinde Avrupa’daki bloklaşma hareketlerini de yakından takip etmiştir. İttihatçıların Almanya ile yakınlaşma çabaları üzerine büyük endişeye kapılmıştır. Sadrazam Said Halim Paşa ve birkaç bakan dışında çoğu Hükümet üyesinin bile haberdar edilmediği, 2 Ağustos 1914 tarihli Türk-Alman ittifak anlaşmasından sadece bir gün önce Talat Bey’e endişelerini ihtiva eden bir telgraf göndermiştir. Bu durum, Prens Sabahaddin 62 Prens Sabahaddin, a.g.e., s. 449-458. 640 NEVZAT ARTUÇ Bey’in ülke içinde ve hatta Hükümet üyeleri arasında çok etkili bir haber alma ağına sahip olduğunu ortaya koymaktadır. Prens Sabahaddin Bey söz konusu telgrafında; Birinci Dünya Savaşı’nı insanlığı felakete sürükleyecek bir kâbus olarak nitelendirmiş, Osmanlı İmparatorluğu’nun tarafsız kalmasının mümkün olamayacağını, tarafsız kalsa bile toprak bütünlüğünü koruyamayacağını ifade etmiştir. Prens Sabahaddin Bey, Almanya ile muhtemel bir ittifak teşebbüsünden özellikle kaçınılmasını ve mutlak surette Üçlü İtilaf Devletleri’nin yanında yer alınması gerektiğini belirtmiştir. Bu ifadeler, olağanüstü entelektüel birikime ve yurt dışı deneyimine sahip Prens Sabahaddin Bey’in, XX. Yüzyıl’ın ilk çeyreğinde dünya siyasetinde yaşanan gelişmelerle ilgili ölçülü ve tutarlı siyasi analizlerde bulunabilme yeteneğine sahip olduğunu gözler önüne sermektedir. Talat Bey’e yazmış olduğu uyarı niteliğindeki telgrafına rağmen, Türk-Alman ittifak antlaşmasının imzalanmasına engel olamayan Prens Sabahaddin Bey, bu defa Paris’te yakın dostları aracılığıyla Fransız Hükümeti nezdinde bir takım barış teşebbüslerinde bulunmuştur. Bu münasebetle Fransa Dışişleri Bakanı ile bir görüşme dahi yapmıştır. Ancak onun bu çabaları Türk-Alman ittifakına engel olamamıştır. Prens Sabahaddin Bey, olağanüstü gelişmeler nedeniyle 15 Ağustos 1914’te Talat Bey’e ikinci telgrafını göndermek zorunda kalmıştır. Bu telgrafında; Almanya ile yapılan ittifak antlaşmasının milli çıkarlara aykırı olduğunu ifade etmiş, Yunanistan ve Romanya ile birlikte ortak bir Balkan ittifakı tesis edilerek çok geç olmadan Üçlü İtilaf Devletleri yanında yer alınması gerektiğini ifade etmiştir. Prens Sabahaddin Bey’in bu tespitleri oldukça isabetli ve önemlidir. Kendisini idama mahkûm eden İttihatçı Hükümeti bu şekilde uyarmış olması son derece büyük bir olgunluk ve vatanseverlik örneğidir. Vatanseverliklerinden şüphe edemeyeceğimiz İttihatçılar, tıpkı Prens Sabahaddin Bey gibi, muhtemel bir savaşta Osmanlı Devleti’nin tarafsız kalamayacağını, bu nedenle Üçlü İtilaf Devletleri tarafında yer almak gerektiğini çok iyi idrak etmişlerdi. Cemal Paşa’nın Fransa ve İngiltere, Talat Bey’in Rusya nezdinde yapmış oldukları ittifak çabaları bu gerçeği gözler önüne sermektedir. Ancak Prens Sabahaddin Bey’in telgraflarında, İttihatçıların söz konusu ittifak teşebbüsleriyle ilgili herhangi bir ifade bulunmamaktadır. Oysaki iç siyasi gelişmeleri yakından takip eden Prens Sabahaddin Bey’in ittifak teşebbüslerinden haberdar olmaması zayıf bir ihtimal olarak görünmektedir. Telgraflarında bu husustan hiç bahsetmemiş olması ya gerçekten konuya vakıf olmadığı ya da İttihatçılarla yaşamış olduğu amansız siyasi rekabet gerçeğini akıllara getirmektedir. Buna karşın İttihatçıların, Prens Sabahaddin Bey’in söz PRENS SABAHADDİN BEY’İN, OSMANLI DEVLETİ’NİN ALMANYA’NIN YANINDA BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞINA GİRİŞİNİ ENGELLEME ÇABALARI 641 konusu telgrafları üzerine nasıl bir tavır sergiledikleri veya ne düşündükleri konusu başka bir çalışmanın konusudur. Kanaatimizce İttihatçılar onun görüşlerine önem vermişlerdir. Fakat İtilaf Devletleri’nin bitmek tükenmek bilmeyen hırsları ve ittifak tekliflerine yanaşmamaları ister istemez farklı bir dış politika seçeneğini gündeme getirmiştir. Öte yandan ilk defa tarafımızca yayınlanmış olan bu tarihi belgeler, Prens Sabahaddin Bey’in vatan kavramını yaşadığı siyasi hesaplaşmaların üzerinde tuttuğu gerçeğini hiçbir şüpheye mahal bırakmayacak şekilde ortaya koymuştur. KAYNAKLAR ARŞİV VESİKALARI Başbakanlık Osmanlı Arşivleri DH.KMS, 63/63, HR.SYS, 1856/3, 2409/25. ARAŞTIRMA VE İNCELEMELER Ahmad, Feroz, İttihat ve Terakki (1908-1914), (Çev. Nuran Yavuz), Kaynak Yay., İstanbul 1995. Akşin, Sina, Jön Türkler İttihat ve Terakki, İmge Yay., Ankara 1998. _______, “Gönüllü Sürgünden Zorunlu Sürgüne”, (Yayına Haz. Mehmet Alkan), YKY, İstanbul 2007. Artuç, Nevzat, Cemal Paşa (Askeri ve Siyasi Hayatı), TTK Yay., Ankara 2008. _______, “Bir Darbenin Gerçek Öyküsü: 1913 Bâb-ı Âli Baskını”, SDÜFEFD, Sa. 10, Yıl: 2004, s. 61-78. _______, “Bir Siyasal Cinayet Örneği: Mahmut Şevket Paşa Suikastı”, SDÜFEFD, Sa. 12, Yıl: 2005, s. 73–102. Bayur, Y. Hikmet, Türk İnkılâbı Tarihi, TTK Basımevi, Ankara 1991. Demolins, Edmond, 19. Yüzyılda Karşılaştırmalı Eğitim Denemesi: Anglo-Saksonların Üstünlüğünün Sebepleri Nelerdir? (Çev. A.Fuad-A.Naci), Editör: Bahri Ata, Yayına Haz. Oğuzhan Karadeniz vd., Pegem Akademi Yayınları, Ankara 2015. Ege, Nezahet Nurettin, Prens Sabahaddin. (Hayatı ve İlmi Müdafaaları), Fakülteler Mecmuası, İstanbul 1977, s. 3-10.

.