Tasavvuf : her dinin veya her felsefi düşüncenin ideale yöneliş esasını teşkil eder.

Kali hale tebdil etmek şekliyle ifade edilen tasavvuf İslam dininin ihtiva ettigi.

bilgi sisteminin kuvveden fiile yani kalden hale nazariyyeden ameliyyeye dönüşüdür.Mes’eleye bu zaviyeden bakıldıgı zaman,tasavvufa bir menşe aramak yerine her dinin kendi bünyesinden neş’et eden bir tasavvuf mevcüdiyyetine inanmak esası düşünülmelidir.Tasavvuf sabit esaslarını iyi tesbit etmek yerinde bir davranış olur.Bu esaslar İslam tasavvufun’da Kitap ve sünnet istikametinde gerçekleşmiştirTasavvuf sosyal bir hadisedir.Bu yüzden onu fikri ve şekli bir tarzda.Düşünmek lazımdır.Peygamber (s.a.) efendimiz zamanında İslam ilimlerin esasları bizzat.Mevcut olmakla beraber,ihtiyaç hissedilmedigi için tedvin edilmemiştirYani fıkıh,kelam,hadis,tefsir ilmi ismiyle müdevven ilimler yoktu;fakat Fıkıh,kelam,hadis ve tefsir bizzat mevcuttu.

Bu ilimler asr.ı saadettenSonra ihtiyaca göre zamanla tetvin edilmiştir.İnsanlar meşreblerine,fıtri yapılarına ve karakterlerine göre üç tarzda bu yolculuğu gerçekleştirebilirler.Tasavvuf ıstılahında bu yollara.


.Felsefe ile Tasavvuf

Felsefe ile Tasavvuf arasındaki fark şudur; Felsefe gördüklerine kıyasla düşünür ve ötesine geçemez!. Tasavvuf ise iman yollu gördüklerinin ötesine geçip onları kavratır ve yaşatır!.

İnsan aklı kendi başına içinde olduğu fasit daireyi kıramaz!. Ancak dışarıdan bir etki ile bu fasit dairenin dışına çıkılır!. “Aklını erdirecek” bir dış faktöre her zaman ihtiyaç duyar insan!. İşte bu ihtiyaç duyulan kişi “mürşid” dir!.

“Mürşid” bir manada rehberdir. İnsana bilmediği alanda yanlışa sapmadan, oyalanmadan, kısa yoldan “erme” yi öğretir!. Yol gösterir!.

Tasavvufsuz bir din anlayışı ile insan mekanik bir varlık, âdeta robot hükmündedir!.

Tasavvufa girmemiş bir insan namaz kılar!. Tasavvufu değerlendiren insan ise namazı ikeme eder, okuduklarının anlamını hisseder ve yaşar; namazı mi’râc olur!.

Tasavvufa girmemiş bir insan karşısındaki hemcinsini et - kemik kalıpta bir ruh olarak zannederek yaşar!. Tasavvufun sırrına ermiş kişi, “ne yana başını çevirirsen Allah vechini görürsün” (1) sırrıyla gördüğünü değerlendirir ve muamelesini de ona göre yapar!.

“Allah” ismini duyup da bu ismin işaret ettiği varlığın ne olduğunu, O’nunla bağlantısının nasıl olduğunu merak edip araştırmayan zaten yalnızca iki ayak üstünde yürüyen bir mahlûktur!. Bunların dışındaki her insan ise düşünme kapasitesinin getirdiği bir araştırma içinde olacaktır ki bu araştırmanın yapılacağı sahaya da “tasavvuf” adı verilmiştir.

Tasavvuf’a her yönelen kişinin de ister istemez kendisini aydınlatacak “Bir bilen” e ihtiyacı olacaktır!.

Kur’ân-ı Kerim’ in Nahl sûresi 43. Ayetinin bir bölümünde;
- "Eğer bilmiyorsanız, bir bilenden sorun” buyrulmaktadır!


..

.Tasavvuf veTarikat

Tasavvuf, İslâm’daki manevî arınma; kalbî ve rûhânî hayatın genel adıdır.

Tarik, yol (çoğulu; turuk); tarîkat ise izlenen usul, yol ve metod (çoğulu: tarâik) demektir. Aslında “şeriat” da yol demektir. Ancak şeriat şâh-râh; yani anayol, tarîkat ise daha küçük tâlî yoldur. “Şeriat” otoban, “tarîkat” da onun üzerindeki şeritler; “hakikat” varılacak yer, “marifet” ise varılacak menzil ve gidilecek yol hakkındaki bilgidir.

Şeriat Hz. Peygamber (s.a.)’in getirdiği dinî kuralların tümü, tasavvuf ve tarîkat ise emir ve kuralların rûhâni ve manevi boyutudur.

Tasavvufun başlangıcı Resulullah Aleyhisselâm’ın ve Ashâb-ı kiram (r.a.)üm Hazerâtının yaşayışlarında görülmektedir. Bazılarının zannettiği gibi Resulullah Aleyhisselâm’dan sonra başlamış olmayıp, doğrudan doğruya onun zuhuru ile zâhir olmuştur.

Kaynağı Kur’an-ı kerim ve Hadis-i şerif’lerdir.

Asr-ı saâdet’te tasavvuf adı ve mutasavvıf adı ile anılan zümre yoktu. Sufiliğin hakikatı vardı, fakat adı yoktu; yaşanırdı, dâvâsı yoktu. 

Saâdet asrında en yüksek mevkiyi, Resulullah sallallahu aleyhi ve sellem Efendimizle sohbet şerefine eren Ashâb-ı kiram (r.a.)üm Hazerâtı almışlardı. Hepsi değerliydi, amma içlerinde değerlisinin de değerlisi vardı. Her biri ayrı ayrı kabiliyetlere sahip idiler, vazifeleri ayrı ayrıydı. Bir kısmı ilim öğrenmeye, bir kısmı dini tebliğ etmeye, bir kısmı cihada, bir kısmı yöneticiliğe daha fazla ilgi duyarken, bir kısmı da ibadete daha çok önem veriyordu.

Müslümanlar onlar için “Sahabi” olmaktan daha üstün bir tâzim ünvanı tasavvur etmiyorlardı. Resulullah Aleyhisselâm’dan sonra Ashâb-ı kiram’a yetişenlere ve ilmi onlardan alanlara “Tâbiîn” denilmiştir. Ondan sonra da “Tâbiîn”e erişen “Tebe-i tâbiîn” gelmektedir. Bu üç nesil, en hayırlı insanlar olarak kabul edilmişlerdir.

İslâmî ilimler ilk devirlerde bir bütündü. Tefsir, Hadis, Fıkıh, Kelâm, Tasavvuf gibi bölümlere ayrılmış değildi. Bugünkü şekliyle bir Tefsir, bir Hadis ilmi yoktu, itikadî ve fıkhî mezhepler de yoktu. Bu tasnifler daha sonraki yıllarda ortaya çıkmıştır.

Ashâb-ı kiram Tarikat-ı aliye’nin ne olduğunu bilmiyordu, amma yaşıyordu. Nasıl yaşıyordu? O Nur’un sohbetinde kendilerine icabeden herşey veriliyordu. Herkes nasibi kadar alıyordu. Kimisi çok alıyordu, derya oluyordu; kimisi az alıyordu, havuz oluyordu.

O Nur’un sohbetinde bulunmakla, Allah-u Teâlâ onları lütfu ile dolduruyordu. Şu kadar var ki, Ashâb-ı kiram’ın hepsinin dereceleri aynı değildir. Bu dereceler, onların kendi şahsiyetlerine âit faziletlere, İslâm’a yaptıkları hizmete göre farklılık arzetmektedir.

Ashâb-ı kiram Tarikat-ı aliye ile meşgul olmamıştır, çok az olmuştur. Amma hepsi de Tarikat-ı aliye’nin içinde idiler. Hele bunların arasında bir zümre vardı ki;

“Seninle beraber olanlardan bir tâife de kalkıyorlar.” (Müzemmil: 20)

Âyet-i kerime’sinde belirtildiği üzere, fazla ibadetleriyle seçilmişlerdi.

Dikkat edilirse görülür ki, Resulullah sallallahu aleyhi ve sellem Efendimiz zikrullah için çok seyrek halka toplamıştır. Hadis-i şerif’lerde birkaç yerde geçer. Ashâb-ı kiram’ı her yönden yetiştirmeye çalışmıştı. Çünkü herşeyden habersiz bir topluluğun, her yönden eğitime ihtiyacı vardı. Bir yönden, bir noktadan değil, birçok yönlerden onları yönetiyordu.

Hazret-i Ebu Bekir (r.a.) Efendimiz, Hazret-i Ali (r.a.) Efendimiz kendilerine göre bir ders vermişlerdi, fakat yaygın değildi.

Çünkü onlar Hazret-i Kur’an’ın nuru ile nurlanmış, feyzi ile feyizlenmişlerdi. Âyet-i kerime’ler sabah akşam nâzil oluyordu. Resulullah Aleyhisselâm’ın nuru ile, şerefi sohbeti ile hemhâl oluyorlardı. O Nur’un karşısında bulunuyorlar, o Nur’dan nur alıyorlardı, ilim alıyorlardı, edep alıyorlardı, feyz alıyorlardı. O Nur’un yanında bulunmak, ona bakmak kâfi idi. Baka baka iman ediyorlardı. Hepsi de Tarikat ehli idi, amma kapalı, meydanda birşey yok. Öylece yetişiyorlardı.

Bu müridan da aynı şekildedir. Ciddi bir ders almış, terbiye görmüş değil, hususiyetli bir şey yok. Kitaplardan nasibi kadar almış, kimisi derunî noktasına yavaş yavaş inmiş, kimisi cihada eğilmiş, kimisi yolda kalmış, amma o yolun içinde bulunuyor. Herkes nasibi kadar nasibini alıyor. Kimisi açık olarak, kimisi gizli olarak terakki ediyor. Fakat hepsi de kapalı olarak götürülüyor, gizli hallerle terbiye ediliyor. Teslimiyeti, bağlılığı, sadakati ve nasibi nisbetinde hiç farkına varmadan mahviyetle yürütülüyor, Allah-u Teâlâ’nın ilâhî lütfuna nâil oluyorlar.

O yol ile bu yol bu noktada da bitişiyor.

Her ne kadar mâneviyat yoluna ağırlık veriyorsa da birçok müridan bunun ciddiyetle farkında değil.

Ashâb-ı kiram da böyle idi. Resulullah sallallahu aleyhi ve sellem Efendimizin aralarında bulunması ve sohbeti onları yetiştiriyordu. Ashâb-ı suffa da aynı şekilde yetişiyordu. Ashâb-ı kiram ile her zaman görüşemese de, Ashâb-ı suffa ile her zaman görüşüyordu. Onlar onun talebeleri idi. Onun feyzi ile gıdalanıyorlardı. Onlar onu tercih etmişlerdi.

Ashâb-ı kiram ve Tâbiîn devirlerinden sonra muhtelif ilimlerle uğraşanlara, uğraştıkları ilimlere göre isimler verilmişti. Meselâ Tefsir ilmiyle uğraşanlara “Müfessirûn”, Hadis ilmiyle uğraşanlara “Muhaddisûn”, Kelâm ilmiyle uğraşanlara “Mütekellimûn”, Fıkıh ilmiyle uğraşanlara da “Fukaha” gibi isimler verilmişti.

İşte bu arada rûhî kabiliyetlerini geliştirmeye çalışan ve Allah yoluna sülûk eden zümrenin yoluna da “Tasavvuf” adı verildi.

İlk devirlerde zühdî bir hareket tarzında başlayan tasavvuf; İslâm dininin kendi bünyesinde doğmuş, gerçek canlılığının ve tazeliğinin bir devamı niteliğinde gelişmiştir. Tasavvuf ismiyle zuhuru, hicrî ikinci asrın ortalarına rastlamaktadır.

Tarikat kelimesi ise tasavvufun sistemleşmesinden sonra kullanılmaya başlamıştır.

Zühd hareketi “Mutasavvıfe” adı ile bir topluluk meydana getirince tasavvuf sistemleşmeye başladı. Fakihler nasıl ki fıkıh ilmini, kelâmcılar kelâm ilmini sonradan meydana getirdilerse; başlangıçta sadece hareket halinde beliren tasavvuf da öteki, İslâmî ilimler gibi, sonradan bir ilim haline geldi.

Bedenî ameller için hükümler konduğu gibi, kalbî ameller için de hükümler kondu. Böylece “Tasavvuf ilmi” doğmuş oldu.

Zâhirî fıkhın hükümleri Kur’an-ı kerim’de ve Sünnet-i seniyye’de bulunduğu gibi, bâtınî fıkhın hükümleri de Kur’an-ı kerim’de ve Sünnet-i seniyye’de bulunmaktadır.

İslâm dini ruh ile bedenin birleşip kemâle erdiği bir dindir. İnsanın ruh ve beden diye iki cephesi olduğu gibi, dinin de zâhir ve bâtın diye iki yönü vardır.

Namaz, oruç ve diğer amellerin zâhirî bir şekli varsa ve bunlar zâhirî fıkhın mevzusunu teşkil ediyorsa; yine bu ibadetlerin aynı şekilde huzur ve huşû gibi bâtınî bir şekli de vardır. Bu da bâtınî fıkhın yani tasavvufun mevzusunu teşkil eder.

Fıkıh konularının dört mezhep imamı tarafından toparlanıp sistemleştirildiği ve bu imamların adları ile anılmaya başlandığı gibi; zikrin cehri kısmını Abdülkadir Geylâni (k.s.) Hazretleri, hafi kısmını ise Muhammed Bahaüddin Şâh-ı Nakşibend (k.s.) Hazretleri sistemleştirmişlerdir. Bundan dolayı cehri zikir yapanların yoluna “Kadiri tarikatı”, hafi zikir yapanların yoluna ise “Nakşibendi tarikatı” denmiştir.

Bundan sonra çeşitli kollar zuhur etmiş ise de, hepsinin aslı birdir. Tarikat-ı Muhammediye’dir. Gaye, Allah-u Teâlâ’yı en güzel şekilde zikretmek ve O’na kulluk yapmaktır.

Tasavvuf bir kalp ilmidir. dervişlere bu yüzden gönül ehli denilmiştir. Tasavvufi düşünce Allah korkusu ve Allah sevgisi temeline dayanır. 

Allah Korkusu. Kur'ân-ı Kerîm ve hadîs-i şeriflerde "havfullah (mehâfetullah) ve haşyetullah" denilen Allah korkusu üzerinde çok durulmuştur. 

Günah işleyenlerin ve başkalarına haksızlık edenlerin Allah'ın gazabından ve azabından korkmaları lâzımdır. Kur'an'da "Eğer inanıyorsanız biliniz ki en çok korkulmaya lâyık olan Allah'tır" (et-Tevbe 9/13; el-Ahzâb 33/37), “Onlardan değil, benden korkun" (Âl-i İmrân 3/175) buyurulur. Kişi insanlardan değil, Allah'tan korkarak günah işlememeli, kötülük ve haksızlık etmemelidir. Gizli-açık işlenen her kötülüğü bilen Allah Teâlâ'nın işlenen kötülükleri cezasız bırakmayacağına, er veya geç bunun hesabını soracağına inanmalı, dinin emirlerine uyup yasaklarından kaçınırken Allah'tan başka hiçbir kimseden korkmamalıdır. 

Allah Teâlâ böyle kullarını över: "Onlar Rablerinden de, kötü azaptan da korkarlar" (er-Ra'd 13/28). "Allah'tan başka hiçbir kimseden korkmazlar" (et-Tevbe 9/18; el-Ahzâb 33/39). 

Başta peygamberler ve velîler olmak üzere bütün müminler Allah'tan korkar. Hz. Peygamber, "Allah'ı en iyi bileniniz ve ondan en çok korkanınız benim" buyurmuştur (Buhârî, "Edeb", 72; Müslim, "Fezâil", 35). Bir hadiste de "Hikmetin başı Allah korkusudur" (Aclûnî, Keşfü'l-hafâ, I, 421) buyurulmuştur. Allah'tan korkan başkasından korkmaz. Allah korkusu diğer korkuları siler ve kişiyi cesur hale getirir. Allah'tan korkanların âhirette de korkuları olmayacak, mahzun olmayacaklardır (el-Bakara 2/38, 62, 112, 262, 274, 277). İşte Allah'ın velî ve ergin kulları bunlardır. 

Allah korkusu konusu üzerinde çok duran sûfîler bunu tasavvufun temel ilkelerinden biri haline getirmişlerdir. Buradaki korku aynı zamanda Allah'ı sevmekten kaynaklanan bir çekinme mahiyetindedir. Bu sebeple Allah korkusu ile Allah sevgisi, birbirini tamamlayan iki kavramdır. 

Allah Sevgisi. Bu sevgi İslâm'daki mânevî hayatın temelidir. Bu temele dayanmayan ibadet ve ahlâk gibi davranışlar İslâm açısından bir anlam ifade etmez. Bir mümin severek Allah'a itaat ve ibadet ederse, onun emirlerine ve yasaklarına uyarsa bunun değeri vardır. Allah Teâlâ'yı seven onun kelâmı olan Kur'an'ı ve resulü olan Hz. Muhammed'i, onun dava arkadaşları olan sahâbeyi de sever. Kısaca Allah'ın sevdiği herkesi ve her şeyi sever. 

Kur'an'da Allah sevgisi üzerinde önemle durulur. Yüce Allah şöyle buyurur: "İman edenlerin Allah'a olan sevgileri ise çok daha fazladır" (el-Bakara 2/165). Şiddetli ve çok sevgi aşk demektir. Bu âyet başta olmak üzere birçok âyette muhabbetullah denilen Allah sevgisine ve ilâhî aşka işaret edilir. 

Bir müslüman Allah'ı, Resulü'nü ve Allah yolunda mücadele etmeyi babasından oğullarından, kardeşlerinden, eşlerinden, kabilesinden, servetinden, ticaretinden ve meskeninden daha çok sevmekle yükümlüdür. Eğer daha çok sevmezse Kur'an'ın ifadesiyle "Allah'ın hükmü tecelli edene kadar bekleyin, Allah günahkâr bir toplumu hidayete erdirmez" (et-Tevbe 9/24) tehdidine muhatap olur. Bunun anlamı şudur: Bir müslümanın Allah'ı, Resulü'nü ve Allah yolunda mücadele etmeyi yürekten sevmesi ve bu sevgi ve isteğini her zaman diğer şeylerden önde tutması gerekir.

Hz. Peygamber "Allah ve Resulü'nü diğer şeylerden daha fazla sevmeyen kimse imanın hazzına eremez" deyince Hz. Ömer, "Ey Allah Resulü, Kendim hariç seni herkesten ve her şeyden çok seviyorum" demiş, Hz. Peygamber de 

"Olmadı yâ Ömer!" demişti. Hz. Ömer, "O halde seni kendimden de çok seviyorum" deyince Resûlullah "şimdi oldu yâ Ömer!" buyurdu (Buhârî, "Îmân", 9; Müslim, "Îmân", 15). 

İslâm'da Allah'la kulları arasındaki sevgi karşılıklıdır. Allah kullarını sever, kulları da onu severler. Kur'an şöyle der: "Ey iman edenler! İçinizden her kim dininden dönerse, Allah onların yerine öyle bir kavim getirir ki Allah onları sever, onlar da Allah'ı severler" (el-Mâide 5/54). İslâm inancına göre Allah Teâlâ vedûd ve velîdir. Yani mümin kullarını çok sever ve onları dost edinir. 

Kur'an'da Allah'ın hangi kullarını sevdiği şöyle açıklanır: 

"Allah âdil olanları sever" (el-Mümtehine 60/8; el-Hucurât 49/9). "Allah temiz insanları sever" (et-Tevbe 9/108; el-Bakara 2/222). "Allah takvâ sahibi kullarını sever" (Âl-i İmrân 3/76, et-Tevbe 9/4, 7). "Allah ihsan sahibi dürüst kişileri sever" (Âl-i İmrân 3/148, el-Mâide 5/13, 93). "Allah tevekkül ehlini sever" (Âl-i İmrân 3/159). "Allah sabırlıları sever" (Âl-i İmrân 3/146). "Allah tövbe edenleri sever" (el-Bakara 2/222). 

Yüce Allah, Peygamberimiz'i herkesten çok sevdiği için ona "habîbullah" (Allah'ın sevgilisi) denilmiştir (Tirmizî, "Menâkıb", 1). Nitekim Hz. İbrâhim için de "halîlullah" (Allah'ın dostu) ifadesi kullanılmıştır. 
 

Burada sözü edilen adalet (kıst, vera'), temizlik, takvâ, ihsan, tevekkül, sabır, tövbe tasavvufun temel kavramlarıdır. Sûfiler ve velîler Allah'ın sevgili kulu olma mertebesine ermek için bu hususları büyük bir özenle gerçekleştirmeye çalışır, ilâhî sevgiden mahrum olmamak için bunların zıddı olan hususlardan dikkatle kaçınırlar. 

Çünkü Allah zâlimleri, kafirleri, günahkârları, kibirlileri, hâinleri, bozguncuları, müsrifleri, saldırganları sevmez (eş-Şûrâ 42/40, el-Bakara 2/176, en-Nisâ 4/107, el-Hadîd 57/23, el-Hac 22/38, el-Mâide 5/64, el-A`râf 7/31, el-Mâide 5/87). 

Seven sevgilisine itaat eder, ona tâbi olur, onu razı etmeye çalışır, emirlerine uyar, onu darıltacak davranışlardan sakınır. Kısaca sevginin sonucu Allah'ın emirlerine uymak, yasaklarından kaçınmaktır. 

Allah'ın peygamberine uymak Allah'ın sevgisini kazandırır. Onun için yüce Allah buyurur: "Ya Muhammed: De ki eğer Allah'ı seviyorsanız bana tâbi olun ki O da sizi sevsin" (en-Nisâ 4/80). 

Resûlullah'a itaat Allah'a itaat demektir: "Resülullah'a itaat eden Allah'a itaat etmiştir" (en-Nisâ 4/80). 

Hz. Peygamber, müminlerin Allah için birbirini sevmeleri gerektiğini önemle vurgulamıştır. Kutsî bir hadiste, "Benim için birbirini sevenleri sevmem vâciptir" (Muvatta, "Şiir", 16; Müsned, V, 233) buyurulmuştur. Hz. Peygamber, "Birbirinizi sevmedikçe iman etmiş olmazsınız" (Müslim, "Îmân", 93; Ebû Dâvud, "Edeb", 131). "Bir kimse kendisi için istediği bir şeyi mümin kardeşi için istemedikçe iman etmiş olmaz" (Buhârî, "Îmân", 7) buyurarak bu sevgi ile kâmil iman arasında sıkı bir bağ bulunduğuna işaret etmiştir. 
 

İslâm, müminleri sevgi ve dostluk bağlarıyla birbirine bağlamış, kaynaştırmış ve böylece fertleri birbirine kenetlenmiş bir toplum meydana getirmiştir. Sevgi bağı hem müslümanları Allah'a ve Resulü'ne, hem de birbirlerine bağlar. Müslümanlar iyi ve kötü günlerde, mutlu ve sıkıntılı zamanlarda daima bir arada olurlar. Hz. Peygamber, "Kişi sevdiğinle beraberdir" buyurmuştur (Buhârî, "Edeb", 69; Müslim, "Birr", 165). 

Bir müslüman Allah'ın gazabına uğramamak ve cehennem azabından kurtulmak için yaratıcısına ibadet eder. Bu amaçla ibadet etmek câizdir. Genellikle halk, özellikle zâhidler ve âbidler bu maksatla ibadet ederler. Cennete girmek ve oradaki nimetlerden yararlanmak için Allah'a ibadet ise evvelkine göre bir derece daha üstündür. Fakat sırf Allah'ın emrine uymak, rızâsını kazanmak için Allah'a ibadet etmek daha üstün bir mertebedir. Bu ibadet sevgi temeline dayanır. 

Sevenin sevgilisine itaat etmesi türünden bir boyun eğme ve emredileni gönül hoşluğu ile yerine getirme halidir. Peygamberlerin, sağ iken cennetle müjdelenen on sahâbenin, velîlerin ve âbitlerin ibadetleri böyledir. Râbia el-Adeviyye'nin dediği gibi onlar cehennem ve cennet olmasa da Allah'a ibadet eder, ona itaati canlarına minnet bilirler. 

Nitekim bu konudaki hadislerden birinde, "Suhayb, Allah'ın ne hoş bir kuludur ki ondan korkusu olmasa bile günah işlemez”, diğerinde, "Ebü Huzeyfe'nin âzatlası Sâlim, Allah'a âşık olduğundan O'ndan korkmasa bile günah işlemez" (Aclûnî, Keşfü'l-hafâ, II, 323) buyurulmuştur. 

Tasavvufta hedef bir müslümanın gönüllü olarak ve seve seve Allah'a ibadet etmesini sağlamaktır. Bu mertebede ibadet insana zor gelmez, tersine ona haz ve huzur verir. İbadet halinde olmaması ise onu rahatsız eder. Hz. Peygamber zamanında var olan bu anlayış ondan sonra gelişerek devam etmiştir. Bu hareketin en önemli temsilcisi hicrî II. (VIII.) asrın ikinci yarısında yetişmiş olan ünlü sûfi Râbia el-Adeviyye'dir (ö. 185/801 ) . Bu tarihten sonra bu anlayışın yaygınlaşarak ve gelişerek devam etmesi tasavvufun İslâmî bir hareket olarak ortaya çıkmasına sebep olan faktörlerin başında gelir. 

Zühd ile tasavvuf arasındaki en önemli fark zühdde korku, tasavvufta sevgi unsurunun ağır basmasıdır. Zühd hareketinde korku sevgiyi, tasavvuf hareketinde ise sevgi korkuyu kapsar. Zühd âhirette kurtuluşu amaçlayan nisbeten özel bir mânevî hal, tasavvuf ise bu hayata dayanan ama daha çok Allah'ın rızâsını ve sevgisini kazanmayı amaçlayan daha kapsamlı mânevî hayattır.

Tasavvufta Allah sevgisinin ne kadar önemli olduğunu göstermek için sûfilerin üzerinde özenle durdukları ve önemle açıkladıkları şu hadîs-i şerife bakmak yeterlidir. Kutsî hadiste şöyle buyurulmuştur:

"Kulum farz ibadetlerle yaklaştığı kadar başka hiçbir şeyle bana yaklaşamaz. Nafile ibadetlerle de bana yaklaşır. O kadar çok yaklaşır ki ben onun gören gözü, işiten kulağı, tutan eli, yürüyen ayağı olurum. Artık o benimle görür, benimle işitir, benimle tutar, benimle yürür. Böyle bir kul bana sığınırsa onu korurum, benden bir şey isterse dileğini yerine getiririm" (Buhârî, "Rikâk", 38). 

Tasavvuf kulun Allah'a yaklaşması ve 0'nunla böyle bir mânevî ilişki kurmasıdır. Allah kuluna şah damarından daha yakındır (Kâf 50/16). Allah'ın bir ismi "el-karîb"dir. Yani o her zaman herkese yakındır. Fakat sevdiği kullarına özel bir anlamda yakındır. Allah'ın yakınlığını kazanan insanlara mukarreb denir (el-Vâkıa 56/88-89). 

Müslümanların iman ve ibadet itibariyle çeşitli dereceleri vardır. Bir hadiste imanın altı, İslâm'ın beş şartı sayıldıktan sonra en büyük mertebe olan ihsan şöyle tarif edilmiştir:

"İhsan, Allah'a, onu görüyormuşsun gibi ibadet etmektir, her ne kadar sen O'nu görmüyorsan da O seni görmektedir" (Buhârî, "Îmân", 37; Müslim, "Îmân", 57). Kur'ân-ı Kerîm'de, "İhsan üzerine olunuz, Allah ihsan üzere olanları sever" (el-Bakara 2/195; el-Mâide 93) buyurulmuştur. Mutasavvıflar bu hadisten İslâm'ın üç mertebesi olduğu sonucunu çıkarmışlardır. 

Bunlar sırasıyla İslâm, iman ve ihsan mertebeleridir. İslâm zâhir, iman zâhir ve bâtındır. İhsan ise zâhir ve bâtının hakikatidir. İslâm'da bilgi amelle, amel ihlâsla, ihlâs da Allah'ın rızâsını taleple kemale erer. Bilgi, ihlâs ve rızâ bu üç mertebenin başka bir ifadesidir. Müminler ilim, 

amel ve mertebe itibariyle birbirinden farklıdırlar. Nitekim Kur'an'da şöyle buyurulur: "Kendilerine ilim verilenler derece derecedir". "Amel edenlerin de mertebeleri vardır". "Bakın nasıl bazısını diğer bazılarına üstün kıldık" (el-Mücâdele 58/11; el-Ahkâf 46/19; el-İsrâ 17/21). 

Tasavvuf ilminin, çok geniş ve derinlemesine incelenip te'vil ve tefsîr olunmuş, bir ıstılah (terim) lügati vardır. Biz burada okuyucuya yeterli bilgi verecek şekilde mühim olanlarını ele alarak manalarını vereceğiz.

TARÎKATTE USUL-Î AŞERE

Tarikatte on usul vardır ki, Necmüddin Kübrâ rahmetullahi aleyh "Usûlü'l-Aşere"1 adlı eserinde bunları şu şekilde sıralamıştır:
1. Tevbe, 2. Zühd, 3. Teveklül, 4. Kanaat, 5. Uzlet, 6. Zikre mülâzemet, 7. Tamamiyle Hakk'a dönmek, 8. Sabır, 9. Murâkabe 10. Rıza.
 İşte bu esasların hakikatleri iyi anlaşılırsa, İslam tasavvufunun ruhu meydana çıkar. Bir kısım dervişlerin ve bazı müteşeyyihlerin telkin ettikleri ve halkı hak ve hakikatten uzaklaştıran manalara ve te'villere kapılmamak için bu esasların bir bir tahlil edilmesi icabetmektedir.
  

1. Tevbe:
 

Tevbeyi Peygamber Efendimiz "nedamet'le tarif buyurmuştur.2 Yani bir mü'min beşeriyet iktizâsı bilerek bir günah işler veya bir hatada bulunursa bundan dolayı çok üzülür, kendi kendini levmeder, pişman olur ve bütün hayatınca bir daha işlememeye karar verirse, tarif-i nebeviyyeye uygun tevbe etmiş olur. İşte bu tevbedir ki, günahı kökünden söker götürür. Yine Efendimizin: "Günahından tevbe eden, hiç günah işlememiş gibidir"3 mealindeki hadîs-i serifinin hükmü tebeyyün eder. Yoksa şairin tasviri gibi, elde tesbih, dilde tevbe, fakat kalbi arzuladığı hevâ vü hevesiyle meşgul olursa, nefesi tevbe kapılarına ulaşamaz.
  

2. Zühd:
  

Her türlü mesaviden, kîl ü kalden, abesten sakınmaktır. Bu, kuvvetli bir irade mes'elesidir. Çünkü, cemiyet içinde bundan kurtulmak çok müşkildir. Görülen herhangi bir kötülüğü Peygamber Efendimizin tarifi veçhile, "Önce eliyle, eğer muktedir değilse güzellikle söyleyerek diliyle iknâa çalışmak, ona da imkan bulamazsa, oradan uzaklaşarak kalbi ile nefret etmek" zühddür.4 Fakat, başkalarına gördüğü kötülüğü anlatmak ve onun izalesinin lüzümunu belirtmek, zahidin ayrıca vazifesidir. Yoksa "Benim neme lazım, günahı kendisine aittir" derse, vazifesini tam yapmamış, zımmen günaha iştirak etmiş olur. "Zühd, yalnız zahidin kendisine ait değildir, halkı da koruması tarikin icabıdır." Ancak herhangi bir kötülük zikredilirken, onu yapanların teşhisi ve ilanına lüzum yoktur; kötü olan fiildir. Maksat fiili zem ve takbihtir.
  

Yapanın şu veya bu olması, kötülüğün hüviyetini değiştirmez, olabilir ki kötü hüviyetini taşımış olan kimse fi'lin icrâsından bir an sonra nedâmet etmiş, karşısındakinin kalbini almış ve ihkâk-ı hak etmiştir. Bilfarz vak'ayı bir gün, sonra nakleden zahid, bilmiyerek gıybet çukuruna düşebilir. Onun içindir ki vak'ayı anlatıp, halkın sakınmasını te'mine çalışmak, hakk'a rehberliğin icabıdır. Asr sûresindeki emir de böyledir.5
  

3. Tevekkül:
  

Yer yer ve zaman zaman yanlış tefsire maruz kalan esaslardan biri de tevekküldür. Tevekkül, her işte bütün sebebleri yerine getirdikten sonra, Hak'tan vaki olan ve olacak tecellîye muntazır olmaktır; yani Peygamber Efendimizin buyurduğu gibi deveyi bağladıktan sonra Hakk'a bağlanmaktır.6 Evin kapısını açık bırakmak, hırsıza girebilirsin demek olur. Bu Hakk'a tevekkül değil, haşa Allah'a bekçilik teklif etmek demektir. Tevekkül, kulca, yapılması lazım gelen herşeyi yaptıktan sonra Hakk'a iltica etmektir. Yani kulun kudret ve vüs'ati dahilinde, her ne yapılmak icabediyorsa, hepsini yapıp, Hakk'a boyun eğmektir. Yoksa, "Görelim Mevlâ neyler, neylerse güzel eyler" sözünü anlamadan, tevekküle tatbik etmek vebâl olur. Kul, Hakk'ın verdiği cüz'î iradeyi kullandıktan sonra, Mevlâ'nın tecelliyatını beklemelidir.
  

4. Kanaat:
  

Bu esas da çok kere yanlış tefsir ve te'vil edilen on esastan biridir. Kanaatin tükenmez bir hazine olduğu, kanaat edenin açlığı kalmıyacağı yolunda ve bu mealdeki ehâdis yanlış tefsirlere mesned gösterilmiştir. Kanaat, çalışıp çabalıyarak, bütün cehdini sarfettikten sonra, eline geçene razı olmaktır. "Ben on saat çalıştım, on lira aldım, o beş saat çalıştı, yüz lira kazandı" dediğin zaman, kanaatin ne demek alduğunu anlamadığın meydana çıkar. Cenab-ı Hak herkesin erzakını birer sebebe bağlayarak taksim etmiştir.7 Senin rızk-ı maksûmun her ne ise, o eline geçecektir. Bugün on saatte on lira, yarın beş saatte yüz lirayı sen kazanacaksın; o ise, bir gün evvel senin kazandığına sahip olacaktır. Bütün kainat her gün başka tecelliye mazhardır. Sen de onların içindesin. O gün, o an Hak'dan her neye mazhar oldunsa, ona teşekkür etmek hakikî kanaattir. Çoğa sevinip, aza üzülmek kanaat değildir, şair ne güzel söyler:
Rızk-ı maksûma kanaattir meâli hikmetin.
  

5. Uzlet:
  

Bu mefhum da, halktan uzaklaşıp, bir köşeye çekilmek ve ibadetle meşgul olmak zannedilmiştir. Halbuki: Uzlet, iş zamanı içinde, halkın arasında bulunmak ve onlara faydalı olmak, iş zamanı dışında "leh ü la'b", "hevâ vü heves" peşinde koşanların arasında bulunmamak için evine, ailesinin yanına dönmek ve onlara faydalı olmaya çalışmaktır.
  Yoksa herkes halktan teberri edip, bir köşeye çekilecek olursa, emr-i bi'l-ma'rûf nehy-i ani'l-münker vazifesini kim yapacak? Yine Asr sûresi bize rehberlik edecek, hüsrana düşmemek için birbirimize hakkı ve doğruyu göstermek ve anlatmak; iş zamanı daima halkın arasında bulunmak iktiza edecektir.
  

6. Zikre mülâzemet:
  

Zikre mülâzemet etmek, zikirden halî kalmamak demektir. Zikre mülâzemet, daima Hakk'ı hatırlamak ve anmaktır.
"Unuttuğun zaman Rabbini zikret"8 ayet-i kerimesinin meâli, "Rabbini hatırından çıkarma" demektir. Beşerî gafletle masivaya rabt-ı kalb edildiği zaman, derhal kendine gelip, masivanın halikını düşünmek lüzümunu ihtardır. Bunu te'yid eden diğer:
 

"Ayakta, otururken ve yattıkları zaman Hakk'ı ananlar, yerin ve göğün sebeb-i hilkatini düşünerek şöyle derler: "Ya Rabbi, görülüyor ki sen bunları boş yere yaratmadın, hepsinin muhakkak sebebleri vardır. Biz hata edersek, sen bizi azabdan koru"9 mealindeki ayet-i kerimede de sarâhaten görülüyor ki, zikre mülâzemet, tefekkürle Hakk'ı anmaktır. Yoksa bir fikre istinad etmeden, düşünmeden, ne yaptığını bilmeden "esma-yı hüsna"yı çekmek, Kur'an'ın, zikri tarif ettiği medlûle uygun düşmez. Evvelce de bahsedildiği gibi en büyük ve etemm-i zikir namazdır. İnsan bütün varlığıyla, Kur'an ile, salavat ile dua ile bir arada namaz içinde Hakk'ı zikretmiş oluyor. Namazda okuduğunun manasını bilmeyenler bile, okuduklarının lafzını düşünmeleri, namazın huşû'unu sağlar.
 

Farz ve nafile ibadetler dışında zikre mülâzemet nasıl te'min edilir?
Evinden çıkıp, işine giden adam, karşısına çıkan canlı - cansız neye baksa, ondaki varlığın Hak'dan olduğunu düşünmesi zikirdir. Saksıdaki çiçeğe, uçan kelebeğe, vızıldayan arıya, rastladığı karınca yuvasına, uçuşan kuşlara, hülasa yerde ve gökte ne görürse onu ibretle düşünüp, Halik'in kudretim anması zikirdir.
 

Oduncu baltasını sallarken, demirci örse vururken, bahçıvan toprağı bellerken, şair şi'rini, muharrir yazısını, müellif kitabını yazarken bileklerinde, kollarında, kafalarında mevcut kuvvetin ancak Hakk'ın vergisi olduğunu hatırlamak zikirdir.
 

Karada dolaşan, karadaki mahlûkatı, vapurda, kayıkta gezen, denizleri, okyanuslara ve içindeki binbir yaratığı, uçakta giden, gökyüzünün azamet ve dehşeti ve bilenler Kur'an-ı Kerim' de bunlara ait ayetleri hatırlayıp, Halik-i Kainat'in kudretini, azametini düşünmeleri hep ayrı ayrı birer zikirdir ki, Kur'an-ı Kerim ile me'mur olduğumuz zikirler bunlardır; zikre mülâzemetten maksat da budur. Yoksa işi gücü bırakıp bir köşeye çekilerek tesbih çekmenin sevap yerine sorumluluğu arttıracağını bilmek zamanı artık gelmiş ve geçmektedir.
  

Evet sorumludur. Çünkü, efdal-i ibadetin ne olduğunu ve hangi fi'lin kendisi için amel-i salih olacağını düşünüp öğrenmemiştir. Alimin, Hakk'ın rızası için bilgisini yaymayı, parası olanın fazlasını yine Hakk'ın rızası için, başkalarına dağıtması; bedeni gücü olanın, onu muhtaç olanlara yardımda bulunması ve kendisinde mevcut o kudretin Hakk'ın bir lutfu olduğunu düşünerek hareket etmesi yine bir zikirdir. Zikri böyle etraflı anlamadan sofî hüviyeti tahakkuk edemez.
  

7. Hakk'a tamamiyle teveccüh:
  

Allah'a bütün varlığıyla teveccüh etmek demek, ondan maadâ ne varsa hepsinden, yani bir kelime ile masivâdan kalbi temizlemektir. İşte o zaman bilkülliye Hakk'a dönülmüş olur. Zira herhangi bir ibadette, mahlûkattan herhangi birinde veya eşyada bir kuvvetin vücuduna inanmak şirk-i hafîdir. Bunu düşünen, Hakk'a tamamiyle yönelmiş olmaz. Herhangi bir hacetini, hakikatte kendi gibi aciz olup da, kaderin şevkiyle suyun başında bulunan birinden istemesi, teveccüh ve vuslata engeldir. Hele suyun başındaki nâkes olursa. Şairin dediği gibi:
"Şayet bir pespâyeyi yüksek mevkide görürsen asla ona ihtiyacını açma".
Yine şairin beyanına göre:
Âhenden olsa da feleğin çek kemânını
Çekme cihanda siflelerin imtinânını.
"Eğer feleğin yayı demirden de olsa onu bükmeye gayret et, yani hayatın zorluklarına, acılarına göğüs ger, yeter ki, bu cihanda alçakların minnetini çekme".
Hülasa, tamamiyle Hakk'a dönmek, devamlı bir mücâhede-i nefsiyye ile mümkündür.
  

8. Sabır:
  

Kur'an-ı Kerim'in yüz üç yerinde muhtelif vezinlerle geçer. Sabır kelimesine Cenab-ı Hak, insanların bilhassa nazar-ı dikkatini çekmektedir.
Güzel bir söz vardır: "Sabır insanların bu ikinci şecâati belki birincisinden daha mühimdir".
  

Peygamber Efendimizin duaları meyânında: "Ya Rabbi; beni gazab halinde adaletten ayırma" niyazında mündemiç, sabır fazileti vardır. Sabır, nefis terbiyesinin şüphesiz en mühim bir merhalesidir. Çünkü, her gün insanoğlu, maddî-manevî birçok elem, ızdırap, keder ve ruhî teşevvüşlere maruz kalabilir. Kendisi bunları izaleye muktedir olamadığı zaman, türlü feveranlar yapar. Bunlar maddesine ve rûhuna zarar verir. Sabır terbiyesini edinmeyen insanlar daima isyan halindedir, isyan ise mutlaka zarar getirir. İsyan, şehevat-ı nefse ittibâyı arttırır, şehevat-ı nefse sabretmek, nefsin hoşlandıklarını ve itiyadatı terk yolunda sabr u sebat etmektir.10 Ma'siyetleri, alacağı tedbirlerle gidermeye muktedir olamayan insan, aczini düşünüp hayr u şerrin hâlikı ancak Allah olduğuna inanarak sabretmesi en büyük bir mertebe-i kemaldir. Bu rütbe, insanoğlunu her şeyden korur, mü'minin indallah derecesini yükseltir.
  

Ancak sabrı acizle, meskenetle, ihmalle, terahî ile karıştırmamalıdır. Bu haller izzet-i İslam'ı rencide eder. Binâenaleyh elinde mevcut maddî ve manevî kuvvetlerle izalesine muktedir olduğu nefsine ve cemiyetine râci her türlü kötülüğü ortadan kaldırmak şahsî bir vazifedir, bunun sabırla alakası yoktur. Herkes, münkerin def'ine me'murdur.
  

9. Murâkabe:
  

Murakabe, herkesin, nefsini kontrol etmesinden ibarettir. Dünya ve ahiret vazifesinden fariğ bulunduğu zamanlar, işlediği amellerin iyi veya kötüsünü düşünüp, iyi yaptıkları işler için şükür, kötü hareketleri için istiğfar ederek, kötülüklerin tekerrüründen Hakk'ın kendisini korumasına dua etmektir. Bu murakabe bir nev'i bilançodur, kar ve zarar hesabıdır. Bunu her gün yapmayan, yani a'mâlini kontrol etmeyen hüsrana düşer, zarar muhakkaktır, programsız hayata sürüklenir. Bu murakabede rehber ve mürşidin söyledikleri de düşünülecektir. Bu rehber ve mürşid önce Kitab ve sünnettir veya bu hükümleri telkin ve irşad eden zattır. Murakabesiz geçen gün, ertesi güne ayna tutamaz, ışık veremez. İnsan gaflet perdesine bürünür, hakikatten nasip alamaz. Büyük mürşidler, murakabeleri esnasında ilham niyaz ederler, tecellîye göre hareket ederler, salikin ve mürşidin murâkabeleri ayrı ayrıdır.
  

10. Rızâ:
  

Tasavvufta bu makam, en son mertebedir. Her ne tecellî ve zuhur ederse, içinden ona boyun eğmektir.
"Herşeyin bir sebebi vardır"" meâlindeki ayet-i kerimeyi düşünerek, Müsebbibü'l-Esbab'ın hikmetlerini anlamaya çalışmak:
"Her bir güçlüğü, mutlaka bir kolaylığın takip edeceği"12 düstür-i furkanîsini hatırdan çıkarmamak, dileklerine uygun tecelliyatta ifratla meserreti izhar etmemek, üzücü vak'alarda elemini duyduğu gibi açıklamamak sabır ile rızânın birleştiği noktalardır.
Kur'ân-ı Kerim'de Hızır ile Musa kıssası,13 yine sabır ile rızayı ilgilendiren, beşeriyetin kıyamete kadar ibret alacağı derslerdendir.

* * *

 İşte tasavvufun bu on esası, saliki kemal mertebesine ulaştırmak için en sağlam yoldur. Kendini irşad için karşısına çıkacak rehberin zuhûruna kadar nefsini bu güzîde hasletlere alıştırması ve kendi kendine mutlaka bir rehber aramaya kalkmaması, hakikî sülûkün ilk merhalesidir. Tecellînin hangi yoldan geleceği belli olmaz. Mürşidin dışında rüyayı saliha veya ilhamlar olabilir. Kendi cehdiyle mertebe kazanan kimsenin basîretindeki cila, gözü açık âmâlara bile ışık verebilir.
Hülasa, tasavvuf bu on temelde gayet güzel özetlenebilir. Tasavvufun eşkal, merasim ve ayine ait hususları teferruattan ibarettir.
Her müslümanın, bir tarike intisap etmese de, hükmen bid'at-ı seyyie sayılan hususlar dışında her tariki hoş görerek usül-i aşere ile yol alması, eslem-i turuktur.
 

1_ Necmüddin Kübra'nın bu küçük risalesinİ İsmail Hakkı Bursevî, "Şerh-i Usûlü'l-Aşere" adıyla açıklamış ve bu şerh basılmıştır.
2_ İmam Ahmed, İbni Mace ve Hakim, Ebû Mes'ûd radıyallahü anhden rivayet etmişlerdir.
3_ İbni Mace, Ebû Mes'ûd radıyallahü anhden.
4_ Sahîh-i Müslim, c. I, s. 29.
5_ Asr sûresi, ayet: 2-3. Meâli: İnsan hiç şüphesiz hüsran içindedir. Ancak iman edip, salih ameller işleyenler birbirlerine sabrı ve hakkı tavsiye edenler, bunun dışındadır (hüsrandan kurtulurlar).
6_ Tirmizî, Enes radıyallahü anhden.
7_ Zuhruf sûresi, ayet: 32. Meali: Ey Resulüm! Rabbinin rahmetini onlar mı taksim edip paylaştırıyorlar? Dünya hayatında onların maişetlerini aralarında biz taksim ettik. Birbirlerine iş gördürmeleri için kimini kimine derecelerle üstün kıldık. Rabbinin rahmeti onların biriktirdikleri şeylerden daha hayırlıdır.
8_ Kehf sûresi, ayet: 84. 
9_ Âli İmrân süresi, ayet: 191.
10_ Şerhu Usûli'l-Aşere, s. 67.
11_ Kehf sûresi, ayet: 84.
12_ İnşirâh sûresi, ayet: 5-6.
13_ Kehf sûresi, ayet: 60-82

TARÎKATTE USUL-Î AŞERE

Tarikatte on usul vardır ki, Necmüddin Kübrâ rahmetullahi aleyh "Usûlü'l-Aşere"1 adlı eserinde bunları şu şekilde sıralamıştır:
1. Tevbe, 2. Zühd, 3. Teveklül, 4. Kanaat, 5. Uzlet, 6. Zikre mülâzemet, 7. Tamamiyle Hakk'a dönmek, 8. Sabır, 9. Murâkabe 10. Rıza.
 İşte bu esasların hakikatleri iyi anlaşılırsa, İslam tasavvufunun ruhu meydana çıkar. Bir kısım dervişlerin ve bazı müteşeyyihlerin telkin ettikleri ve halkı hak ve hakikatten uzaklaştıran manalara ve te'villere kapılmamak için bu esasların bir bir tahlil edilmesi icabetmektedir.
  

1. Tevbe:
 

Tevbeyi Peygamber Efendimiz "nedamet'le tarif buyurmuştur.2 Yani bir mü'min beşeriyet iktizâsı bilerek bir günah işler veya bir hatada bulunursa bundan dolayı çok üzülür, kendi kendini levmeder, pişman olur ve bütün hayatınca bir daha işlememeye karar verirse, tarif-i nebeviyyeye uygun tevbe etmiş olur. İşte bu tevbedir ki, günahı kökünden söker götürür. Yine Efendimizin: "Günahından tevbe eden, hiç günah işlememiş gibidir"3 mealindeki hadîs-i serifinin hükmü tebeyyün eder. Yoksa şairin tasviri gibi, elde tesbih, dilde tevbe, fakat kalbi arzuladığı hevâ vü hevesiyle meşgul olursa, nefesi tevbe kapılarına ulaşamaz.
  

2. Zühd:
  

Her türlü mesaviden, kîl ü kalden, abesten sakınmaktır. Bu, kuvvetli bir irade mes'elesidir. Çünkü, cemiyet içinde bundan kurtulmak çok müşkildir. Görülen herhangi bir kötülüğü Peygamber Efendimizin tarifi veçhile, "Önce eliyle, eğer muktedir değilse güzellikle söyleyerek diliyle iknâa çalışmak, ona da imkan bulamazsa, oradan uzaklaşarak kalbi ile nefret etmek" zühddür.4 Fakat, başkalarına gördüğü kötülüğü anlatmak ve onun izalesinin lüzümunu belirtmek, zahidin ayrıca vazifesidir. Yoksa "Benim neme lazım, günahı kendisine aittir" derse, vazifesini tam yapmamış, zımmen günaha iştirak etmiş olur. "Zühd, yalnız zahidin kendisine ait değildir, halkı da koruması tarikin icabıdır." Ancak herhangi bir kötülük zikredilirken, onu yapanların teşhisi ve ilanına lüzum yoktur; kötü olan fiildir. Maksat fiili zem ve takbihtir.
  

Yapanın şu veya bu olması, kötülüğün hüviyetini değiştirmez, olabilir ki kötü hüviyetini taşımış olan kimse fi'lin icrâsından bir an sonra nedâmet etmiş, karşısındakinin kalbini almış ve ihkâk-ı hak etmiştir. Bilfarz vak'ayı bir gün, sonra nakleden zahid, bilmiyerek gıybet çukuruna düşebilir. Onun içindir ki vak'ayı anlatıp, halkın sakınmasını te'mine çalışmak, hakk'a rehberliğin icabıdır. Asr sûresindeki emir de böyledir.5
  

3. Tevekkül:
  

Yer yer ve zaman zaman yanlış tefsire maruz kalan esaslardan biri de tevekküldür. Tevekkül, her işte bütün sebebleri yerine getirdikten sonra, Hak'tan vaki olan ve olacak tecellîye muntazır olmaktır; yani Peygamber Efendimizin buyurduğu gibi deveyi bağladıktan sonra Hakk'a bağlanmaktır.6 Evin kapısını açık bırakmak, hırsıza girebilirsin demek olur. Bu Hakk'a tevekkül değil, haşa Allah'a bekçilik teklif etmek demektir. Tevekkül, kulca, yapılması lazım gelen herşeyi yaptıktan sonra Hakk'a iltica etmektir. Yani kulun kudret ve vüs'ati dahilinde, her ne yapılmak icabediyorsa, hepsini yapıp, Hakk'a boyun eğmektir. Yoksa, "Görelim Mevlâ neyler, neylerse güzel eyler" sözünü anlamadan, tevekküle tatbik etmek vebâl olur. Kul, Hakk'ın verdiği cüz'î iradeyi kullandıktan sonra, Mevlâ'nın tecelliyatını beklemelidir.
  

4. Kanaat:
  

Bu esas da çok kere yanlış tefsir ve te'vil edilen on esastan biridir. Kanaatin tükenmez bir hazine olduğu, kanaat edenin açlığı kalmıyacağı yolunda ve bu mealdeki ehâdis yanlış tefsirlere mesned gösterilmiştir. Kanaat, çalışıp çabalıyarak, bütün cehdini sarfettikten sonra, eline geçene razı olmaktır. "Ben on saat çalıştım, on lira aldım, o beş saat çalıştı, yüz lira kazandı" dediğin zaman, kanaatin ne demek alduğunu anlamadığın meydana çıkar. Cenab-ı Hak herkesin erzakını birer sebebe bağlayarak taksim etmiştir.7 Senin rızk-ı maksûmun her ne ise, o eline geçecektir. Bugün on saatte on lira, yarın beş saatte yüz lirayı sen kazanacaksın; o ise, bir gün evvel senin kazandığına sahip olacaktır. Bütün kainat her gün başka tecelliye mazhardır. Sen de onların içindesin. O gün, o an Hak'dan her neye mazhar oldunsa, ona teşekkür etmek hakikî kanaattir. Çoğa sevinip, aza üzülmek kanaat değildir, şair ne güzel söyler:
Rızk-ı maksûma kanaattir meâli hikmetin.
  

5. Uzlet:
  

Bu mefhum da, halktan uzaklaşıp, bir köşeye çekilmek ve ibadetle meşgul olmak zannedilmiştir. Halbuki: Uzlet, iş zamanı içinde, halkın arasında bulunmak ve onlara faydalı olmak, iş zamanı dışında "leh ü la'b", "hevâ vü heves" peşinde koşanların arasında bulunmamak için evine, ailesinin yanına dönmek ve onlara faydalı olmaya çalışmaktır.
  Yoksa herkes halktan teberri edip, bir köşeye çekilecek olursa, emr-i bi'l-ma'rûf nehy-i ani'l-münker vazifesini kim yapacak? Yine Asr sûresi bize rehberlik edecek, hüsrana düşmemek için birbirimize hakkı ve doğruyu göstermek ve anlatmak; iş zamanı daima halkın arasında bulunmak iktiza edecektir.
  

6. Zikre mülâzemet:
  

Zikre mülâzemet etmek, zikirden halî kalmamak demektir. Zikre mülâzemet, daima Hakk'ı hatırlamak ve anmaktır.
"Unuttuğun zaman Rabbini zikret"8 ayet-i kerimesinin meâli, "Rabbini hatırından çıkarma" demektir. Beşerî gafletle masivaya rabt-ı kalb edildiği zaman, derhal kendine gelip, masivanın halikını düşünmek lüzümunu ihtardır. Bunu te'yid eden diğer:
 

"Ayakta, otururken ve yattıkları zaman Hakk'ı ananlar, yerin ve göğün sebeb-i hilkatini düşünerek şöyle derler: "Ya Rabbi, görülüyor ki sen bunları boş yere yaratmadın, hepsinin muhakkak sebebleri vardır. Biz hata edersek, sen bizi azabdan koru"9 mealindeki ayet-i kerimede de sarâhaten görülüyor ki, zikre mülâzemet, tefekkürle Hakk'ı anmaktır. Yoksa bir fikre istinad etmeden, düşünmeden, ne yaptığını bilmeden "esma-yı hüsna"yı çekmek, Kur'an'ın, zikri tarif ettiği medlûle uygun düşmez. Evvelce de bahsedildiği gibi en büyük ve etemm-i zikir namazdır. İnsan bütün varlığıyla, Kur'an ile, salavat ile dua ile bir arada namaz içinde Hakk'ı zikretmiş oluyor. Namazda okuduğunun manasını bilmeyenler bile, okuduklarının lafzını düşünmeleri, namazın huşû'unu sağlar.
 

Farz ve nafile ibadetler dışında zikre mülâzemet nasıl te'min edilir?
Evinden çıkıp, işine giden adam, karşısına çıkan canlı - cansız neye baksa, ondaki varlığın Hak'dan olduğunu düşünmesi zikirdir. Saksıdaki çiçeğe, uçan kelebeğe, vızıldayan arıya, rastladığı karınca yuvasına, uçuşan kuşlara, hülasa yerde ve gökte ne görürse onu ibretle düşünüp, Halik'in kudretim anması zikirdir.
 

Oduncu baltasını sallarken, demirci örse vururken, bahçıvan toprağı bellerken, şair şi'rini, muharrir yazısını, müellif kitabını yazarken bileklerinde, kollarında, kafalarında mevcut kuvvetin ancak Hakk'ın vergisi olduğunu hatırlamak zikirdir.
 

Karada dolaşan, karadaki mahlûkatı, vapurda, kayıkta gezen, denizleri, okyanuslara ve içindeki binbir yaratığı, uçakta giden, gökyüzünün azamet ve dehşeti ve bilenler Kur'an-ı Kerim' de bunlara ait ayetleri hatırlayıp, Halik-i Kainat'in kudretini, azametini düşünmeleri hep ayrı ayrı birer zikirdir ki, Kur'an-ı Kerim ile me'mur olduğumuz zikirler bunlardır; zikre mülâzemetten maksat da budur. Yoksa işi gücü bırakıp bir köşeye çekilerek tesbih çekmenin sevap yerine sorumluluğu arttıracağını bilmek zamanı artık gelmiş ve geçmektedir.
  

Evet sorumludur. Çünkü, efdal-i ibadetin ne olduğunu ve hangi fi'lin kendisi için amel-i salih olacağını düşünüp öğrenmemiştir. Alimin, Hakk'ın rızası için bilgisini yaymayı, parası olanın fazlasını yine Hakk'ın rızası için, başkalarına dağıtması; bedeni gücü olanın, onu muhtaç olanlara yardımda bulunması ve kendisinde mevcut o kudretin Hakk'ın bir lutfu olduğunu düşünerek hareket etmesi yine bir zikirdir. Zikri böyle etraflı anlamadan sofî hüviyeti tahakkuk edemez.
  

7. Hakk'a tamamiyle teveccüh:
  

Allah'a bütün varlığıyla teveccüh etmek demek, ondan maadâ ne varsa hepsinden, yani bir kelime ile masivâdan kalbi temizlemektir. İşte o zaman bilkülliye Hakk'a dönülmüş olur. Zira herhangi bir ibadette, mahlûkattan herhangi birinde veya eşyada bir kuvvetin vücuduna inanmak şirk-i hafîdir. Bunu düşünen, Hakk'a tamamiyle yönelmiş olmaz. Herhangi bir hacetini, hakikatte kendi gibi aciz olup da, kaderin şevkiyle suyun başında bulunan birinden istemesi, teveccüh ve vuslata engeldir. Hele suyun başındaki nâkes olursa. Şairin dediği gibi:
"Şayet bir pespâyeyi yüksek mevkide görürsen asla ona ihtiyacını açma".
Yine şairin beyanına göre:
Âhenden olsa da feleğin çek kemânını
Çekme cihanda siflelerin imtinânını.
"Eğer feleğin yayı demirden de olsa onu bükmeye gayret et, yani hayatın zorluklarına, acılarına göğüs ger, yeter ki, bu cihanda alçakların minnetini çekme".
Hülasa, tamamiyle Hakk'a dönmek, devamlı bir mücâhede-i nefsiyye ile mümkündür.
  

8. Sabır:
  

Kur'an-ı Kerim'in yüz üç yerinde muhtelif vezinlerle geçer. Sabır kelimesine Cenab-ı Hak, insanların bilhassa nazar-ı dikkatini çekmektedir.
Güzel bir söz vardır: "Sabır insanların bu ikinci şecâati belki birincisinden daha mühimdir".
  

Peygamber Efendimizin duaları meyânında: "Ya Rabbi; beni gazab halinde adaletten ayırma" niyazında mündemiç, sabır fazileti vardır. Sabır, nefis terbiyesinin şüphesiz en mühim bir merhalesidir. Çünkü, her gün insanoğlu, maddî-manevî birçok elem, ızdırap, keder ve ruhî teşevvüşlere maruz kalabilir. Kendisi bunları izaleye muktedir olamadığı zaman, türlü feveranlar yapar. Bunlar maddesine ve rûhuna zarar verir. Sabır terbiyesini edinmeyen insanlar daima isyan halindedir, isyan ise mutlaka zarar getirir. İsyan, şehevat-ı nefse ittibâyı arttırır, şehevat-ı nefse sabretmek, nefsin hoşlandıklarını ve itiyadatı terk yolunda sabr u sebat etmektir.10 Ma'siyetleri, alacağı tedbirlerle gidermeye muktedir olamayan insan, aczini düşünüp hayr u şerrin hâlikı ancak Allah olduğuna inanarak sabretmesi en büyük bir mertebe-i kemaldir. Bu rütbe, insanoğlunu her şeyden korur, mü'minin indallah derecesini yükseltir.
  

Ancak sabrı acizle, meskenetle, ihmalle, terahî ile karıştırmamalıdır. Bu haller izzet-i İslam'ı rencide eder. Binâenaleyh elinde mevcut maddî ve manevî kuvvetlerle izalesine muktedir olduğu nefsine ve cemiyetine râci her türlü kötülüğü ortadan kaldırmak şahsî bir vazifedir, bunun sabırla alakası yoktur. Herkes, münkerin def'ine me'murdur.
  

9. Murâkabe:
  

Murakabe, herkesin, nefsini kontrol etmesinden ibarettir. Dünya ve ahiret vazifesinden fariğ bulunduğu zamanlar, işlediği amellerin iyi veya kötüsünü düşünüp, iyi yaptıkları işler için şükür, kötü hareketleri için istiğfar ederek, kötülüklerin tekerrüründen Hakk'ın kendisini korumasına dua etmektir. Bu murakabe bir nev'i bilançodur, kar ve zarar hesabıdır. Bunu her gün yapmayan, yani a'mâlini kontrol etmeyen hüsrana düşer, zarar muhakkaktır, programsız hayata sürüklenir. Bu murakabede rehber ve mürşidin söyledikleri de düşünülecektir. Bu rehber ve mürşid önce Kitab ve sünnettir veya bu hükümleri telkin ve irşad eden zattır. Murakabesiz geçen gün, ertesi güne ayna tutamaz, ışık veremez. İnsan gaflet perdesine bürünür, hakikatten nasip alamaz. Büyük mürşidler, murakabeleri esnasında ilham niyaz ederler, tecellîye göre hareket ederler, salikin ve mürşidin murâkabeleri ayrı ayrıdır.
  

10. Rızâ:
  

Tasavvufta bu makam, en son mertebedir. Her ne tecellî ve zuhur ederse, içinden ona boyun eğmektir.
"Herşeyin bir sebebi vardır"" meâlindeki ayet-i kerimeyi düşünerek, Müsebbibü'l-Esbab'ın hikmetlerini anlamaya çalışmak:
"Her bir güçlüğü, mutlaka bir kolaylığın takip edeceği"12 düstür-i furkanîsini hatırdan çıkarmamak, dileklerine uygun tecelliyatta ifratla meserreti izhar etmemek, üzücü vak'alarda elemini duyduğu gibi açıklamamak sabır ile rızânın birleştiği noktalardır.
Kur'ân-ı Kerim'de Hızır ile Musa kıssası,13 yine sabır ile rızayı ilgilendiren, beşeriyetin kıyamete kadar ibret alacağı derslerdendir.

* * *

 İşte tasavvufun bu on esası, saliki kemal mertebesine ulaştırmak için en sağlam yoldur. Kendini irşad için karşısına çıkacak rehberin zuhûruna kadar nefsini bu güzîde hasletlere alıştırması ve kendi kendine mutlaka bir rehber aramaya kalkmaması, hakikî sülûkün ilk merhalesidir. Tecellînin hangi yoldan geleceği belli olmaz. Mürşidin dışında rüyayı saliha veya ilhamlar olabilir. Kendi cehdiyle mertebe kazanan kimsenin basîretindeki cila, gözü açık âmâlara bile ışık verebilir.
Hülasa, tasavvuf bu on temelde gayet güzel özetlenebilir. Tasavvufun eşkal, merasim ve ayine ait hususları teferruattan ibarettir.
Her müslümanın, bir tarike intisap etmese de, hükmen bid'at-ı seyyie sayılan hususlar dışında her tariki hoş görerek usül-i aşere ile yol alması, eslem-i turuktur.
 

1_ Necmüddin Kübra'nın bu küçük risalesinİ İsmail Hakkı Bursevî, "Şerh-i Usûlü'l-Aşere" adıyla açıklamış ve bu şerh basılmıştır.
2_ İmam Ahmed, İbni Mace ve Hakim, Ebû Mes'ûd radıyallahü anhden rivayet etmişlerdir.
3_ İbni Mace, Ebû Mes'ûd radıyallahü anhden.
4_ Sahîh-i Müslim, c. I, s. 29.
5_ Asr sûresi, ayet: 2-3. Meâli: İnsan hiç şüphesiz hüsran içindedir. Ancak iman edip, salih ameller işleyenler birbirlerine sabrı ve hakkı tavsiye edenler, bunun dışındadır (hüsrandan kurtulurlar).
6_ Tirmizî, Enes radıyallahü anhden.
7_ Zuhruf sûresi, ayet: 32. Meali: Ey Resulüm! Rabbinin rahmetini onlar mı taksim edip paylaştırıyorlar? Dünya hayatında onların maişetlerini aralarında biz taksim ettik. Birbirlerine iş gördürmeleri için kimini kimine derecelerle üstün kıldık. Rabbinin rahmeti onların biriktirdikleri şeylerden daha hayırlıdır.
8_ Kehf sûresi, ayet: 84. 
9_ Âli İmrân süresi, ayet: 191.
10_ Şerhu Usûli'l-Aşere, s. 67.
11_ Kehf sûresi, ayet: 84.
12_ İnşirâh sûresi, ayet: 5-6.
13_ Kehf sûresi, ayet: 60-82

TARÎKATTE USUL-Î AŞERE

Tarikatte on usul vardır ki, Necmüddin Kübrâ rahmetullahi aleyh "Usûlü'l-Aşere"1 adlı eserinde bunları şu şekilde sıralamıştır:
1. Tevbe, 2. Zühd, 3. Teveklül, 4. Kanaat, 5. Uzlet, 6. Zikre mülâzemet, 7. Tamamiyle Hakk'a dönmek, 8. Sabır, 9. Murâkabe 10. Rıza.
 İşte bu esasların hakikatleri iyi anlaşılırsa, İslam tasavvufunun ruhu meydana çıkar. Bir kısım dervişlerin ve bazı müteşeyyihlerin telkin ettikleri ve halkı hak ve hakikatten uzaklaştıran manalara ve te'villere kapılmamak için bu esasların bir bir tahlil edilmesi icabetmektedir.
  

1. Tevbe:
 

Tevbeyi Peygamber Efendimiz "nedamet'le tarif buyurmuştur.2 Yani bir mü'min beşeriyet iktizâsı bilerek bir günah işler veya bir hatada bulunursa bundan dolayı çok üzülür, kendi kendini levmeder, pişman olur ve bütün hayatınca bir daha işlememeye karar verirse, tarif-i nebeviyyeye uygun tevbe etmiş olur. İşte bu tevbedir ki, günahı kökünden söker götürür. Yine Efendimizin: "Günahından tevbe eden, hiç günah işlememiş gibidir"3 mealindeki hadîs-i serifinin hükmü tebeyyün eder. Yoksa şairin tasviri gibi, elde tesbih, dilde tevbe, fakat kalbi arzuladığı hevâ vü hevesiyle meşgul olursa, nefesi tevbe kapılarına ulaşamaz.
  

2. Zühd:
  

Her türlü mesaviden, kîl ü kalden, abesten sakınmaktır. Bu, kuvvetli bir irade mes'elesidir. Çünkü, cemiyet içinde bundan kurtulmak çok müşkildir. Görülen herhangi bir kötülüğü Peygamber Efendimizin tarifi veçhile, "Önce eliyle, eğer muktedir değilse güzellikle söyleyerek diliyle iknâa çalışmak, ona da imkan bulamazsa, oradan uzaklaşarak kalbi ile nefret etmek" zühddür.4 Fakat, başkalarına gördüğü kötülüğü anlatmak ve onun izalesinin lüzümunu belirtmek, zahidin ayrıca vazifesidir. Yoksa "Benim neme lazım, günahı kendisine aittir" derse, vazifesini tam yapmamış, zımmen günaha iştirak etmiş olur. "Zühd, yalnız zahidin kendisine ait değildir, halkı da koruması tarikin icabıdır." Ancak herhangi bir kötülük zikredilirken, onu yapanların teşhisi ve ilanına lüzum yoktur; kötü olan fiildir. Maksat fiili zem ve takbihtir.
  

Yapanın şu veya bu olması, kötülüğün hüviyetini değiştirmez, olabilir ki kötü hüviyetini taşımış olan kimse fi'lin icrâsından bir an sonra nedâmet etmiş, karşısındakinin kalbini almış ve ihkâk-ı hak etmiştir. Bilfarz vak'ayı bir gün, sonra nakleden zahid, bilmiyerek gıybet çukuruna düşebilir. Onun içindir ki vak'ayı anlatıp, halkın sakınmasını te'mine çalışmak, hakk'a rehberliğin icabıdır. Asr sûresindeki emir de böyledir.5
  

3. Tevekkül:
  

Yer yer ve zaman zaman yanlış tefsire maruz kalan esaslardan biri de tevekküldür. Tevekkül, her işte bütün sebebleri yerine getirdikten sonra, Hak'tan vaki olan ve olacak tecellîye muntazır olmaktır; yani Peygamber Efendimizin buyurduğu gibi deveyi bağladıktan sonra Hakk'a bağlanmaktır.6 Evin kapısını açık bırakmak, hırsıza girebilirsin demek olur. Bu Hakk'a tevekkül değil, haşa Allah'a bekçilik teklif etmek demektir. Tevekkül, kulca, yapılması lazım gelen herşeyi yaptıktan sonra Hakk'a iltica etmektir. Yani kulun kudret ve vüs'ati dahilinde, her ne yapılmak icabediyorsa, hepsini yapıp, Hakk'a boyun eğmektir. Yoksa, "Görelim Mevlâ neyler, neylerse güzel eyler" sözünü anlamadan, tevekküle tatbik etmek vebâl olur. Kul, Hakk'ın verdiği cüz'î iradeyi kullandıktan sonra, Mevlâ'nın tecelliyatını beklemelidir.
  

4. Kanaat:
  

Bu esas da çok kere yanlış tefsir ve te'vil edilen on esastan biridir. Kanaatin tükenmez bir hazine olduğu, kanaat edenin açlığı kalmıyacağı yolunda ve bu mealdeki ehâdis yanlış tefsirlere mesned gösterilmiştir. Kanaat, çalışıp çabalıyarak, bütün cehdini sarfettikten sonra, eline geçene razı olmaktır. "Ben on saat çalıştım, on lira aldım, o beş saat çalıştı, yüz lira kazandı" dediğin zaman, kanaatin ne demek alduğunu anlamadığın meydana çıkar. Cenab-ı Hak herkesin erzakını birer sebebe bağlayarak taksim etmiştir.7 Senin rızk-ı maksûmun her ne ise, o eline geçecektir. Bugün on saatte on lira, yarın beş saatte yüz lirayı sen kazanacaksın; o ise, bir gün evvel senin kazandığına sahip olacaktır. Bütün kainat her gün başka tecelliye mazhardır. Sen de onların içindesin. O gün, o an Hak'dan her neye mazhar oldunsa, ona teşekkür etmek hakikî kanaattir. Çoğa sevinip, aza üzülmek kanaat değildir, şair ne güzel söyler:
Rızk-ı maksûma kanaattir meâli hikmetin.
  

5. Uzlet:
  

Bu mefhum da, halktan uzaklaşıp, bir köşeye çekilmek ve ibadetle meşgul olmak zannedilmiştir. Halbuki: Uzlet, iş zamanı içinde, halkın arasında bulunmak ve onlara faydalı olmak, iş zamanı dışında "leh ü la'b", "hevâ vü heves" peşinde koşanların arasında bulunmamak için evine, ailesinin yanına dönmek ve onlara faydalı olmaya çalışmaktır.
  Yoksa herkes halktan teberri edip, bir köşeye çekilecek olursa, emr-i bi'l-ma'rûf nehy-i ani'l-münker vazifesini kim yapacak? Yine Asr sûresi bize rehberlik edecek, hüsrana düşmemek için birbirimize hakkı ve doğruyu göstermek ve anlatmak; iş zamanı daima halkın arasında bulunmak iktiza edecektir.
  

6. Zikre mülâzemet:
  

Zikre mülâzemet etmek, zikirden halî kalmamak demektir. Zikre mülâzemet, daima Hakk'ı hatırlamak ve anmaktır.
"Unuttuğun zaman Rabbini zikret"8 ayet-i kerimesinin meâli, "Rabbini hatırından çıkarma" demektir. Beşerî gafletle masivaya rabt-ı kalb edildiği zaman, derhal kendine gelip, masivanın halikını düşünmek lüzümunu ihtardır. Bunu te'yid eden diğer:
 

"Ayakta, otururken ve yattıkları zaman Hakk'ı ananlar, yerin ve göğün sebeb-i hilkatini düşünerek şöyle derler: "Ya Rabbi, görülüyor ki sen bunları boş yere yaratmadın, hepsinin muhakkak sebebleri vardır. Biz hata edersek, sen bizi azabdan koru"9 mealindeki ayet-i kerimede de sarâhaten görülüyor ki, zikre mülâzemet, tefekkürle Hakk'ı anmaktır. Yoksa bir fikre istinad etmeden, düşünmeden, ne yaptığını bilmeden "esma-yı hüsna"yı çekmek, Kur'an'ın, zikri tarif ettiği medlûle uygun düşmez. Evvelce de bahsedildiği gibi en büyük ve etemm-i zikir namazdır. İnsan bütün varlığıyla, Kur'an ile, salavat ile dua ile bir arada namaz içinde Hakk'ı zikretmiş oluyor. Namazda okuduğunun manasını bilmeyenler bile, okuduklarının lafzını düşünmeleri, namazın huşû'unu sağlar.
 

Farz ve nafile ibadetler dışında zikre mülâzemet nasıl te'min edilir?
Evinden çıkıp, işine giden adam, karşısına çıkan canlı - cansız neye baksa, ondaki varlığın Hak'dan olduğunu düşünmesi zikirdir. Saksıdaki çiçeğe, uçan kelebeğe, vızıldayan arıya, rastladığı karınca yuvasına, uçuşan kuşlara, hülasa yerde ve gökte ne görürse onu ibretle düşünüp, Halik'in kudretim anması zikirdir.
 

Oduncu baltasını sallarken, demirci örse vururken, bahçıvan toprağı bellerken, şair şi'rini, muharrir yazısını, müellif kitabını yazarken bileklerinde, kollarında, kafalarında mevcut kuvvetin ancak Hakk'ın vergisi olduğunu hatırlamak zikirdir.
 

Karada dolaşan, karadaki mahlûkatı, vapurda, kayıkta gezen, denizleri, okyanuslara ve içindeki binbir yaratığı, uçakta giden, gökyüzünün azamet ve dehşeti ve bilenler Kur'an-ı Kerim' de bunlara ait ayetleri hatırlayıp, Halik-i Kainat'in kudretini, azametini düşünmeleri hep ayrı ayrı birer zikirdir ki, Kur'an-ı Kerim ile me'mur olduğumuz zikirler bunlardır; zikre mülâzemetten maksat da budur. Yoksa işi gücü bırakıp bir köşeye çekilerek tesbih çekmenin sevap yerine sorumluluğu arttıracağını bilmek zamanı artık gelmiş ve geçmektedir.
  

Evet sorumludur. Çünkü, efdal-i ibadetin ne olduğunu ve hangi fi'lin kendisi için amel-i salih olacağını düşünüp öğrenmemiştir. Alimin, Hakk'ın rızası için bilgisini yaymayı, parası olanın fazlasını yine Hakk'ın rızası için, başkalarına dağıtması; bedeni gücü olanın, onu muhtaç olanlara yardımda bulunması ve kendisinde mevcut o kudretin Hakk'ın bir lutfu olduğunu düşünerek hareket etmesi yine bir zikirdir. Zikri böyle etraflı anlamadan sofî hüviyeti tahakkuk edemez.
  

7. Hakk'a tamamiyle teveccüh:
  

Allah'a bütün varlığıyla teveccüh etmek demek, ondan maadâ ne varsa hepsinden, yani bir kelime ile masivâdan kalbi temizlemektir. İşte o zaman bilkülliye Hakk'a dönülmüş olur. Zira herhangi bir ibadette, mahlûkattan herhangi birinde veya eşyada bir kuvvetin vücuduna inanmak şirk-i hafîdir. Bunu düşünen, Hakk'a tamamiyle yönelmiş olmaz. Herhangi bir hacetini, hakikatte kendi gibi aciz olup da, kaderin şevkiyle suyun başında bulunan birinden istemesi, teveccüh ve vuslata engeldir. Hele suyun başındaki nâkes olursa. Şairin dediği gibi:
"Şayet bir pespâyeyi yüksek mevkide görürsen asla ona ihtiyacını açma".
Yine şairin beyanına göre:
Âhenden olsa da feleğin çek kemânını
Çekme cihanda siflelerin imtinânını.
"Eğer feleğin yayı demirden de olsa onu bükmeye gayret et, yani hayatın zorluklarına, acılarına göğüs ger, yeter ki, bu cihanda alçakların minnetini çekme".
Hülasa, tamamiyle Hakk'a dönmek, devamlı bir mücâhede-i nefsiyye ile mümkündür.
  

8. Sabır:
  

Kur'an-ı Kerim'in yüz üç yerinde muhtelif vezinlerle geçer. Sabır kelimesine Cenab-ı Hak, insanların bilhassa nazar-ı dikkatini çekmektedir.
Güzel bir söz vardır: "Sabır insanların bu ikinci şecâati belki birincisinden daha mühimdir".
  

Peygamber Efendimizin duaları meyânında: "Ya Rabbi; beni gazab halinde adaletten ayırma" niyazında mündemiç, sabır fazileti vardır. Sabır, nefis terbiyesinin şüphesiz en mühim bir merhalesidir. Çünkü, her gün insanoğlu, maddî-manevî birçok elem, ızdırap, keder ve ruhî teşevvüşlere maruz kalabilir. Kendisi bunları izaleye muktedir olamadığı zaman, türlü feveranlar yapar. Bunlar maddesine ve rûhuna zarar verir. Sabır terbiyesini edinmeyen insanlar daima isyan halindedir, isyan ise mutlaka zarar getirir. İsyan, şehevat-ı nefse ittibâyı arttırır, şehevat-ı nefse sabretmek, nefsin hoşlandıklarını ve itiyadatı terk yolunda sabr u sebat etmektir.10 Ma'siyetleri, alacağı tedbirlerle gidermeye muktedir olamayan insan, aczini düşünüp hayr u şerrin hâlikı ancak Allah olduğuna inanarak sabretmesi en büyük bir mertebe-i kemaldir. Bu rütbe, insanoğlunu her şeyden korur, mü'minin indallah derecesini yükseltir.
  

Ancak sabrı acizle, meskenetle, ihmalle, terahî ile karıştırmamalıdır. Bu haller izzet-i İslam'ı rencide eder. Binâenaleyh elinde mevcut maddî ve manevî kuvvetlerle izalesine muktedir olduğu nefsine ve cemiyetine râci her türlü kötülüğü ortadan kaldırmak şahsî bir vazifedir, bunun sabırla alakası yoktur. Herkes, münkerin def'ine me'murdur.
  

9. Murâkabe:
  

Murakabe, herkesin, nefsini kontrol etmesinden ibarettir. Dünya ve ahiret vazifesinden fariğ bulunduğu zamanlar, işlediği amellerin iyi veya kötüsünü düşünüp, iyi yaptıkları işler için şükür, kötü hareketleri için istiğfar ederek, kötülüklerin tekerrüründen Hakk'ın kendisini korumasına dua etmektir. Bu murakabe bir nev'i bilançodur, kar ve zarar hesabıdır. Bunu her gün yapmayan, yani a'mâlini kontrol etmeyen hüsrana düşer, zarar muhakkaktır, programsız hayata sürüklenir. Bu murakabede rehber ve mürşidin söyledikleri de düşünülecektir. Bu rehber ve mürşid önce Kitab ve sünnettir veya bu hükümleri telkin ve irşad eden zattır. Murakabesiz geçen gün, ertesi güne ayna tutamaz, ışık veremez. İnsan gaflet perdesine bürünür, hakikatten nasip alamaz. Büyük mürşidler, murakabeleri esnasında ilham niyaz ederler, tecellîye göre hareket ederler, salikin ve mürşidin murâkabeleri ayrı ayrıdır.
  

10. Rızâ:
  

Tasavvufta bu makam, en son mertebedir. Her ne tecellî ve zuhur ederse, içinden ona boyun eğmektir.
"Herşeyin bir sebebi vardır"" meâlindeki ayet-i kerimeyi düşünerek, Müsebbibü'l-Esbab'ın hikmetlerini anlamaya çalışmak:
"Her bir güçlüğü, mutlaka bir kolaylığın takip edeceği"12 düstür-i furkanîsini hatırdan çıkarmamak, dileklerine uygun tecelliyatta ifratla meserreti izhar etmemek, üzücü vak'alarda elemini duyduğu gibi açıklamamak sabır ile rızânın birleştiği noktalardır.
Kur'ân-ı Kerim'de Hızır ile Musa kıssası,13 yine sabır ile rızayı ilgilendiren, beşeriyetin kıyamete kadar ibret alacağı derslerdendir.

* * *

 İşte tasavvufun bu on esası, saliki kemal mertebesine ulaştırmak için en sağlam yoldur. Kendini irşad için karşısı


.İlk Mutasavvıflar

İmam Kuşeyrî, Risâle'sinde, gerek eserleri, gerek yer yer vukû'a gelen beyanları, gerekse yaşadıkları zamanlarda halkın kendilerine karşı gösterdiği teveccüh ve ihtiramları itibariyle yüksek birer manevî mevki sahibi olan rical-i sofiyyeyi İbrahim bin Edhem'den başlayarak, Ahmed bin Atâ el-Ruzbarî'ye kadar bildirir. Bu zevatın kısaca terceme-i hallerini yazar. Bunların sayısı seksen ikidir. Hicretin ikinci asrından başlayarak 550 senesine kadar geçen dört buçuk asır zarfında yetişen zevat-ı kamiledir. Biz burada, bu büyük zevattan bir kısmının zaman zaman vukû' bulan beyanları, fikriyatı ve eserleri hakkında kısa bilgiler vermeye çalışacağız. Bu zatların daha etraflı olarak hususî hallerini ve menkıbelerini öğrenmek isteyenler menâkıp kitaplarına müracaat etmelidirler.

1- EBÛ HAŞİM SOFÎ

Doğum tarihi ve gençliği hakkında malumat yoktur.

Kûfe'de dünyaya geldi, sonraları Şam'a yerleşti. Son ismiyle yadedilen ilk insandır. Süfyân Sevrî'nin muasırıdır. Hicrî ikinci asrın ortalarında yaşamıştır.
 

Nefehat, Süfyân Sevrî'nin Ebû Haşim hakkında sitayişkâr sözler sarfettiğini, onun sayesinde riyanın inceliklerine vakıf olduğunu, onu görmeden önce sofînin hususiyetlerini bilmediğini nakleder.1
Gerçi Ebû Haşim Sofî'den önce insanlar arasında zühd, vera' tevekkül ve muhabbet tarikinde isim yapmış kimseler mevcuttu; fakat hiçbirisi sofî ismiyle yadedilmemiştir.
 

Ebû Haşim Sofî, Suriye'de Reml şehrinde ilk zaviyeyi kurmuştur. Nefehat'ın ifadesine göre zamanın emîri, bu taifeden iki kişinin birbirleriyle buluşup kaynaştıklarını, bir yere oturup, yanlarında mevcut yiyeceği birlikte yiyerek, kardeşçe ayrıldıklarını görüp hoşlanmış, birini çağırarak bu dostluklannın sebebini sormuş; o zat da bunun kendilerine has bir tarik olduğunu anlatmıştır. Bu sözlerden de ayrıca mütehassis olan emîr bunları bir araya getirecek bir mahallin olmadığını öğrenince, Reml şehrinde Ebû Haşim zaviyesini inşa ettirmiştir.2
Ebû Haşim, kalbden kibir ve gururu atmanın, dağları delmekten daha zor olacağını söyler.
 

Ebû Haşim zamanın kadısı Yahya Halid'i gördüğünde ağlar ve: 
 

"Ya Rabbi! Fayda vermeyen ilimden sana sığınırım" derdi.3 Bu bize, o devirde dahi ilmi ile amil olmayan fukahanın mevcudiyetini ve tasavvufun zuhûru sebeblerden birinin de bu olduğunu göstermektedir.
Mansûr Ammar Dımeşkî, Ebû Haşim'in ölüm döşeğinde iken, belanın ve büyüklüğünün muhabbet nuruyla küçülüp kaybolacağını söylediğini rivayet eder.4
  

2-EBÛ İSHAK İBRAHİM BİN EDHEM

İbrahim bin Edhem Belh şehrinde dünyaya gelmiştir. Bir gün avlanmak üzere şehirden ayrılmış, önüne çıkan ilk avını vurmak için hazırlanırken, kendisine hatiften şöyle bir ses gelmiştir:
 

"Ey İbrahim! Sen bunun için mi yaratıldın, yoksa sana avcılık et diye mi emredildi?... Hayır... Sen ne bunun için yaratıldın, ne de böyle bir emir aldın". Bu sözleri duyan İbrahim bin Edhem hemen atından inmiş, biraz sonra babasının sürülerini güden bir çobanla karşılaşmıştır. Çobanın yünden mamul kepeneğini almış, kendi elbisesini, atını ve heybesindekileri çobana vererek, sahrada yürümeye başlamıştır. Daha sonra Mekke'ye vasıl olmuş, Süfyan Sevrî ve Fudayl bin İyâd ile görüşmüştür. Bir müddet sonra Şam'a gitmiş ve orada 161 (778) senesinde vefat etmiştir.
 

Ekin biçmek, bostan koruculuğu etmek gibi işlerde çalışır, elinin emeğiyle geçinirdi. Badiyede dolaşırken, bir adamın kendisine "ism-i a'zamı" öğrettiği ve Hızır'la karşılaştığı rivayet edilmektedir.
 

Her zaman duası: "Ya Rabbi! Beni ma'siyet zilletinden, taat ve izzetine naklet" olurdu.
Mekke'de tavaf esnasında bir kimseye şöyle dediği rivayet edilir:
 

"Suleha mertebesine ulaşabilmek için altı kapıdan geçmek gerekir:
  

  1. Nimet peşinde koşmayı bırakıp, sıkıntıya alışmak,
  2. Azameti terk edip, tevazu'u huy etmek,
  3. Zenginlik ihtirasından vazgeçip, Hakk'ın vergisine şükretmek,
  4. Tembelliği terkedip, çalışmaya devam etmek,
  5. Emelleri bırakıp, amellere sarılmak,
  6. Uykuyu terkedip ekseri vakitlerim uyanık geçirmek.5
 

İbrahim bin Edhem'e ait "An adem İnticabâti'd Dua" ve "Münâcât" adlarıyla Süleymaniye Kütüphanesi'nde iki eser kayıtlıdır.
  

3-EBÛ'L-FEYZ ZÜNNÜN MISRÎ
  

İsmi Sevban bin İbrahim'dir. 245 (859) senesinde vefat etmiştir.
Zamanının, ilim, takvâ, edeb ve irfanda tek adamı idi. Kendisini çekemeyenler onu Mütevekkil Alellah'a şikayet ettiler. O da Zünnün'u huzûruna celbetti. Mütevekil, onun söylediği sözlerden o kadar müteessir oldu ki, kendisini tutamayarak ağlamaya başladı. İ'zaz, ikram ve tatyib-i hatır ederek, Mısır'a iade etti.
Zünnün, zayıf, nahif bir adamdı. Sözleri arasında meşhur olanları şunlardır:
"Allah sevgisi, ahlakında, ef'alinde, emir ve sünnetlerinde onun sevgili resûlüne uymakla anlaşılır".6
"Sefil kime derler" diye kendisine sorulduğu zaman: "Allah'a giden yolu bilmiş ve bildiğini itiraf etmeyen kimsedir" buyurmuştur.
 

Ona "muhabbet nedir" diye sordukları vakit:
"Hakk'ın sevdiğini sevmen, buğz ettiğinden nefret etmen, her zaman hayırlı işler yapman. Allah'ın gayriyle meşgaleyi terketmen ve dinde Peygamber sallallahü aleyli ve selleme ittiba etmendir" diye tarif etmiştir.7
Süleymaniye Kütüphanesi'nde kayıtlı "Risale fi Havasi'l-İksîr" adlı eseri vardır.
  

4-FUDAYL BİN İYÂD
  

Horasan'da Merv şehrinde dünyaya gelmiştir. Semerkant'ta doğduğu da rivayet edilir.

185 (801) yılının Muharrem'inde Mekke'de vefat etmiştir. Rivayetlere göre, kendisi dağlarda yol kesicilik ile meşguldu. Bu kötü hareketlerinden tevbesine sebeb, bir cariyeye olan aşkıdır.
Bir gün sevdiği cariyeyi görmek için evin duvarına tırmanmış, tam o esnada cariyenin Kur'ân-ı Kerim'den:
"İman edenlerin kalblerinin Allah'ı anmaktan ve O'ndan inen gerçeği hatırlamaktan dolayı yumuşayacağı zaman daha gelmedi mi?"8mealindeki ayet-i kerimeyi okuduğunu işitmiştir.. Bu ayet kendisine fevkalade te'sir ettiği için hemen tevbe etmiş ve Mekke-i Mükerreme'de ölünceye kadar mücavir kalmıştır.
Onun güzel sözlerinden bazıları şunlardır:
  

"A'mâl-i salihayı insanlar için terketmek riyadır, insanlar beğensin diye işlemek ise şirktir".
"Kim bid'at sahibiyle oturursa ona hikmet verilmez".
"İnsanı helal kazanç ve doğruluktan daha faziletli hiçbir şey süsleyemez".9
"Üç haslet vardır ki, kalbe darlık verir. Bunlardan birincisi çok yemek, ikincisi fazla uyku, üçüncüsü de gevezeliktir".10
  

"Ben Cenab-ı Hakk'a muhabbetimden dolayı ibadet ederim, ibadet etmemek elimden gelmez".11
  

5-MA'RUF KERHÎ
  

Ebû Mahfûz Ma'rûf bin Fîruz Kerhî meşayihin büyüklerindendir. Bağdadlılar onun için: "Onun kabri mücerreb bir tiryaktır, tevessül bütün elemleri giderir" derlerdi.
Ma'rûf 200 veya 201 (816) senesinde vefat etmiştir.
Ma'rûf meşayihin büyüklerinden olan Seriyy-i Sakatî'nin hocasıdır. Üstad Ebû Ali Dekkak der ki:
"Ma'rûf'un ebeveyni hıristiyandı. Kendisi sabî iken bir muallime gönderdiler. Hoca bir gün derste "salisü selase" yani Allah üçün üçüncüsüdür, üçlünün biridir (Teslis) de, dedi. Ma'rûf, "O birdir" diye itirazda bulundu. Muallim itaat etmediğini görünce onu dövmeye başladı. Ma'rûf da bu hadiseden sonra evini terkedip kaçtı. Ebeveyni:
 

"Keşke bize istediği dini söyleseydi, zira biz muvafakat ederdik" dediler.
Ma'rûf, Ali bin Musa er-Râzî'nin yanında İslamiyet'i kabul ederek yetişmişti. Bilahare evine giderek kapıyı çaldı. Kim o denildiği zaman: "Ben Ma'rûf'um" diye cevap verdi. "Hangi din ile gönderildin?" sorusuna da: "Dîn-i Hanif üzereyim" mukabelesinde bulundu. Ma'rûfun bu sözünden sonra ebeveyni de derhal Müslümanlığı kabul ettiler".
Seriyy-i Sakatî'nin Ma'rûf hakkında şöyle söylediği rivayet edilir:
"Ben Ma'rûf'u bir gece rüyamda gördüm, sanki arşın altında gibi idi. Allah meleklere sordu: "Bu kimdir biliyor musunuz?" Melekler hep birden: "Sen bilirsin ya Rabbi!" dediler. Bunun üzerine Cenab-ı Hak buyurdu ki: "Buna Ma'rûf Kerhî derler. Bana olan sevgisinden dolayı kendisinden geçti ve bana mülâki olmadan, kendine gelemedi".
Ma'rûf, Davud Taî'nin müridlerinden birine dedi ki: "Sakın ameli terketme, seni ancak o amel Allah'ın rızasına götürür". Mürid: "O amel hangisidir?" deyince, Ma'rûf: "Hakk'ın emirlerine itaate devam etmek, müslümanların işlerine koşmak ve onlara daima nasihatte bulunmaktır" diye cevap verdi.
Bir gün Ma'rûf ihvana nasihat ederken şöyle buyurmuştur:
"Cenab-ı Hak, bir kuluna hayır murad ettiği zaman, onun amel kapısını açıp, cedel kapısını kapatır; şayet şer murad ederse, o zaman da amel kapısını kapatıp, cedel kapısını açık bırakır".12
  

6-SERİYY-İ SAKATÎ
Cüneyd Bağdadî'nin dayısı ve üstadıdır. Ma'rûf Kerhî'nin talebelerinden olup, ilim ve takvada zamanının seçkinlerinden idi. 257 (871) yılında vefat etmiştir.
Onun hakkında Cüneyd Bağdadî şöyle söylemektedir:
"Ben Seriyy-i Sakatî'den daha abid hiç kimse görmedim. Bugün doksan sekiz yaşandadır, hasta olduğu zamandan başka kendisini yatarken görmüş değilim."
Yine Cüneyd'den rivayete göre, Seriyy-i Sakatî:
"Ben Bağdad'tan başka bir beldede ölmek isterim. Çünkü kabrim beni hüsn-i kabul etmezse rüsvâ olurum" demiştir.
 

Cüneyd'den vaki' olan rivayete göre, her zaman şöyle dua edermiş: "Ya Rabbi! Beni dûçâr-ı azab edeceksen, züll-i hicâbından maadâ bir suçumla ta'zîb et!" Seriyy-i Sakatî der ki: "Bir gün Bağdad çarşısında yangın çıkmışta, bir adamla karşılaştım; "Senin mülkün kurtuldu" dedi. Ben birdenbire "Elhamdülillah" demiş bulundum. Otuz senedir, o anda söylediğim "Elhamdülillah" için istiğfar ediyorum. Diğer müslümanların yanan mallarına telehhüf etmek dururken, kendi malımın kurtulmasına şükretmenin azabı içindeyim".
Onun güzel sözlerinden bazıları şunlardır:
"Cennetin kısa yolu, kimseden bir şey istememek, kimseden bir şey almamak ve başkalarına verecek bir şeyi bulunmamaktır".
"Kulun derecesini yükselten dört haslet vardır, bunlar da: ilim, edeb, emanet ve iffettir".
"Edeb, aklın tercemanıdır. Kim Allah'dan korkarsa, ondan da herbir şey korkar".
"Lisan kalbin tercemanı, yüz ise onun aynasıdır. Kalbin gizlemek istediği şeyler yüzde belirir."13
"Üç türlü kalb vardır: Birincisi, dağ gibi olan bir kalbdir ki, hiçbir kuvvet onu yerinden kıpırdatamaz. İkincisi, kökleri sabit, rüzgarın te'siriyle meyleden bir hurma ağacı gibidir. Üçüncüsü ise, rüzgarla birlikte sağa ve sola uçuşan kuş tüyünü andırır".14
 

"Beş şey vardır ki çok güzeldir:
  

  1. İşlenen günahlardan nâdim olup ağlamak,
  2. Mevcut olan kusurları terketmek,
  3. Cenab-ı Hakk'a itaat etmek,
  4. Kalblerden pası silmek (dünya rabıtasını kesmek),
  5. Hevâ ve hevese uymamak".15
  

7-BİŞR-İ HAFÎ
  

Ebû Nasr Bişr bin Hafî'dir. Aslen Merv'li olup, Bağdad'ta yaşamış ve orada 227 (842) tarihinde vefat etmiştir.
  

Bir gün yolda giderken üzerine basılmış ve kirlenmiş bir kağıt parçasında İsm-i Celal'in yazılı bulunduğunu görmüş, yanında mevcut olan bir dirhemle güzel koku satın alarak, kağıdı temizlemiş ve bir duvarın kovuğuna sokmuştur. O gece rüyasında: "Ya Bişr! Sen benim adımı tathir ettin, senin de adın dünya ve ahirette temiz kalacaktır" denilmesi tevbesine vesile olmuştur.
Bişr'in güzel sözlerinden bazıları şunlardır:
"Bir gece rüyamda Fahr-i Alem sallallahü aleyhi ve sellemi gördüm. Bana dedi ki: - Ya Bişr, bilir misin. Allah senin kadrini akranın arasında niçin yüceltti? - Hayır, ya Resûlallah! dedim. Buyurdular ki: - Benim sünnetime ittiba etmen, salih kimselerin hizmetinde bulunman, din kardeşlerine va'z ü nasihat etmen, ashabımı ve ehl-i beytimi sevmen, seni menâzil-i ebrara isâl etti".
"Halkın kendisini tanımasından hoşlanan kimse, ahiretin tadını alamaz".
"Ahmağa bakmak, gözü ağlatır, cimriye bakmak da kalbi daraltır".16
"Tasannu' yapmamaya değil, onu terketmeye çalış".17
"Seninle şehevât arasında demirden bir duvar olmadığı müddetçe, yaptığın ibadetlerin tadını bulamazsın".18
"Dua, günahları terketmektir".19
  

8-HÂRİS BİN ESEDİ'L-MUHÂSİBÎ
  

Ebû Abdillah bin Hâris bin Esedi'l-Muhasibî, ilim, takva, muamele ve hâl itibariyle zamanının nazîri olmayan ricâlindendir.
  

Basra'da doğmuş ve 243 (857) senesinde Bağdad'ta vefat etmiştir. Babasından kalan mühimce bir servetten hiçbir şey kabul etmemiştir. Son demlerinde, meteliğe muhtaç bir duruma düşmüştür.
  

Abdullah bin Hafîf der ki: "Meşayihimizden beş kişiye iktida edin, diğerlerini kendi hallerine bırakın. Bu beş zat ise: Esedi'l-Muhasibî, Cüneyd, Muhammed bin Rüveym, Ebü'l-Abbas bin Atâ ve Amr bin Osman el-Mekkîdir. Çünkü bunlar, ilim ve hakayıkı cem' etmişlerdir; yani şeriat ve hakikati bilirler, halka yeteri kadarını ve iktiza ettiği miktarı anlatırlar. Kendisine iktida edilen şeyh-i ârif hastalıkları ve onların ilaçlarını iyi bilmelidir ki, her hastaya hastalığının ilacını verebilsin".
Haris-i Muhasibî'nin güzel sözlerinden bazıları şunlardır:
"İçini ihlâs ve murakabe ile tashih eden kimsenin dışını Allah mücahede ve sünnete ittiba ile süsler".20
"Teraziye konan şeylerin en ağırı, güzel ahlaktır".21
"Herşeyin bir cevheri vardır, insanın cevheri akıl, aklın cevheri de sabırdır".22
"Zalim, onu insanlar methetse bile zararda, mazlum, insanlar tarafından zemmedilse bile selamettedir. Kanaatkar kimse fakir de olsa zengin, haris olan da zengin dahi olsa fakir durumundadır".23
  

9-DÂVUD TÂÎ
  

Adı, Süleyman Dâvud bin Nasıri't-Tâî'dir. Şanı yüksek olan ricaldendir. Kendisine miras kalan yirmi lira ile, yirmi sene yaşamıştır. Kendini zühd ve takvaya verişinin muhtelif sebebleri zikredilmektedir.
Gece yaptığı niyazlarda: "Ya Rabbi! Senden olan korkum, bana dünya humûm ve gumûmunu unutturdu, uykuma mani oluyor, uyumak istemiyorum' derdi.
Sulehâdan biri vefatından bir gece evvel kendisini rüyada görmüş, koşuyormuş. "Ne oluyorsun" diye sorunca: "Zindandan kurtuldum" diye cevap vermiş. Rüyayı gören zat uykudan uyanınca halka Dâvud Tâî'nin vefatını ah ü figan içinde bağırarak ilan etmiştir.
  

10-ŞAKîK BELHÎ
  

Adı, Ebû Ali Şakîk bin İbrahim el-Belhî'dir. Şakîk, Horasan meşayihindendir ve bir zenginin oğludur. 174 (790) senesinde vefat etmiştir.
Bir gün Türkistan tarafına ticaret için gitmiş, bir puthaneye rastlamıştı. Orada, putlara hizmet eden biri ile karşılaştı. Onun başı ve sakalı tıraşlı idi. Şakîk dedi ki: "Şu sana hiçbir fayda ne zararı olmayan putları bırak da, Hayy, Alîm ve Kadir olan Halik'a ibadet et!" Hâdim cevaben dedi ki: "Eğer Allah senin dediğin gibi olsaydı, sana rızkını memleketinde verir ve kazancın için bu zahmetlere sokmazdı".
İşte Şakîk'in zühdüne sebeb olan hadise budur. Onu zühde sülûküne sebeb olarak rivayet edilen diğer bir hadise de şudur:
  

Şakîk, kıtlık zamanında bir kölenin gülüp oynadığını görmüş; kendisine: "Nedir bu neş'en? Alem kath u galâdan kırılıyor, sen neşat ve sürûr içindesin" deyince, kölenin: "Bundan bana ne; benim efendimin bir köyü var, ne istersek orada buluruz" demesi üzerine Şakîk, kendine gelerek: "O, aciz, bir mahlûk olan efendisinin köyü olduğu için üzülmüyor, Mevlası gani olan bir müslimin üzülmesine ne lüzum vardır" diye düşünmüştür.
Şakîk'in güzel sözlerinden örnekler:
  

"Bir adamı tanımak istersen Allah'ın kendisine va'dettikleriyle, insanların ona va'dettiklerinden hangisine kalbi daha çok inanıyorsa, hüvîyetini derhal öğrenirsin. Keza bir adamın takvasını anlamak istersen, kabul ettiğine, reddettiğine ve sözüne bak".
  

"Tevekkül Cenab-ı Hakk'ın va'diyle kalbini doyurmaktır".24
  

"Dünya ile nefsini helak etmekten sakın; rızık hususunda endişeye mahal yoktur, çünkü senin rızkın başkasına verilmez".25
  

"Kalbini dünya arzularmdan temizle ki, oraya ahiret sevgisi ve Cenab-ı Hakk'ın mükafatı yerleşebilsin".26
  

"Sabır ve rızâ iki ayrı şeydir. Bir iş yapmak istediğin zaman, başlangıcı sabır, sonu da rızadır".27
  

"Şayet rahat olmayı istersen, yemek ve giyim hususunda kanaat et, Hakk'ın takdirine de razı ol".28
  

"Cenab-ı Hak, itaat eden kullarını öldükleri zaman diriltir, günahkar kullarını da diri iken (kalplerini) öldürür".29
  

11-EBÛ YEZÎD BİSTÂMÎ
  

Adı, Ebû Yezîd Tayfur bin İsa el-Bistamî'dir. Dedesi Mecûsi iken İslamiyet'i kabul etmiştir. Bistamî'nin Adem ve Ali adlarında iki kardeşi vardır. Bunlar da kendisi gibi abid ve zahid kimselerdi, fakat vecd ve hâl itibariyle içlerinde en kıymetlileri Bayezid'dir.
Bistamî, 234 (848) veya 261 (875) senesinde vefat etmiştir.
Bir gün kendisine bu irfana nasıl ulaştığı sorulduğu zaman: "Aç karın ve çıplak bedenle" demiştir. Yani "Ne sahan sahan yemek, ne de kat kat elbise peşinde koşmakla" demek istemiştir.
Bir sözünde der ki: "Otuz senelik mücâhedem esnasında ilim ve ona mütâbaat kadar hiçbir şey bana zor gelmedi. Eğer mesâilde ulemanın ihtilafı olmasaydı, ben de bilgimle olduğum yerde kalırdım. Tevhîd halinde ulemanın ihtilafı rahmettir".
 

Bistamî'nin Kur'an-ı Kerim'in tamamını fasılasız ezbere okuduğu rivayet edilir.
 

Onun sözlerinden bazıları şunlardır:
"

Bir gün Allah'dan bana, yemekte, içmekte ve kadında ancak yeteri kadar, yani kifâf-ı nefs miktarı versin diye dua ettim. Sonra düşündüm ki, Peygamber Efendimizin istemediği şeyi ben Allah'dan nasıl isterim? Bununla beraber sonraları Cenab-ı Hak, kadın hususunda bu kanaati ihsan buyurdu. Ondan sonra karşıma ha bir kadın, ha bir duvar çıkmış farketmezdim".
Kendisine "Nefse Allah yolunda en zor gelen şey nedir?" diye sordular, "İfadesi mümkün değildir" dedi. "En kolay şey nedir?" dediklerinde: "Rızâ-yı Hakk'ı talep için vukû' bulan dualarımın kabul edilmediğini görünce, nefsimi bir sene su içmekten men ettim" dedi.
Bir gün yine "Otuz senedir kıldığım her namazda kendimi bir mecûsi addeder ve zünnârımı kesmek isterdim" demiştir.
 

Bayezid, zühd ve takvadaki menzilesini sordukları zaman: "Onda menâzil yoktur. Ben üç gün kendimi halktan çektim. Birinci gün dünyadan, ikinci gün ahiretten, üçüncü gün masivadan ayrıldım. Dördüncü gün bir şey kalmayınca endişe etmeye başladım. O sırada hatiften bir ses geldi: "Buradayken korku yoktur". İşte bunu istiyorum deyince, "Buldun buldun!" dendi.
"Bir adamı izhâr-ı kerametle havada uçarken görseniz, sakın aldanmayınız. Ta ki onu, evamir ve nevahî-yi ilahiyyeyi ne surette tatbik ettiğini hudûd-i ilahiyyeyi koruyup korumadığını, ahkam-ı şeriati yerine getirip, getirmediğini bilir ve görürseniz, o zaman inanabilirsiniz".
"Ben Cenab-ı Hakk'ı varlıktaki tecelliyatıyla bilir ondan gayrını de nûruyla anlarım".30
  

12-SEHL-İ TÜSTERÎ
  

Adı, Ebû Muhammed Sehl bin Abdillah Tüsterî'dir. Verâ ve takvada asrının ferîdi idi. Keramet sahibi bir kimse olarak bilinir.
 

Sehl, hacca gittiği zaman Mekke'de Zünnûn Mısrî'ye mülaki olmuştur.
Sehl, bir rivayete göre 273 (886), diğer bir rivayete göre ise 283 (896)'te vefat etmiştir.
 

Üç yaşında iken dayısı Muhammed bin Sevvar'ı gece namaz kılarken görmüş ve yanına gitmiştir. Dayısı yatmasını söyleyince, gidip yatağına uzanmış, fakat kalbi gördüğü ile meşgul olmuştur. Sehl-i Tüsterî'nin yaşı biraz ilerledikten sonra, dayısı bir gün ona demiş ki: "Seni yaratan Allah'ı zikrediyor musun?" Sehl cevaben: "Nasıl zikredeyim?" deyince, dayısı: "Her gece dilini hareket ettirmeden, kalbinden üç defa: Allah benimle, Allah bana bakıyor, Allah beni görüyor, dersin" buyurmuştur. Sehl-i Tüsterî üç gece böyle yaptığını dayısına söyleyince, dayısı her gece yedi kere tekrar etmesini istemiş, bunu da yaptıktan sonra, yine dayısı tarafından bu sefer on bire çıkarılmıştır. Neticede Sehl, kalbinde tatlı bir duygunun hasıl olduğunu anlamıştır.
  

Bundan sonra Sehl'in hayat hikayesi kendi ifadesiyle şu şekilde devam etmiştir:
Bir sene sonra dayım bana dedi ki: "Ya Sehl! Allah bir adamla beraber olur, ona bakar, onu görürse, o adam Allah'ın emrine karşı gelir mi? Aman masiyetten sakın!" Sonra beni mektebe gönderdiler. Kur'an-ı Kerim'i hıfzettim. Altı-yedi yaşlarında iken, arpa ekmeği ile on iki yaşıma kadar savm-ı dehir tuttum. On üç yaşıma geldiğim zaman, zihnimi bir mes'ele işgal ediyordu. Ailemden beni Basra'ya göndermelerini istedim. Bu hususta Basra uleması bana tatminkar cevap veremediler. Oradan Abadan'a gittim. Hamza-i Hamedanî, bana istediğim cevabı verdi. Bir müddet yanında kalarak sözlerinden istifade ve adabından nasibimi alıp Tüster'e döndüm. Yirmi sene tedrici bir terbiye usulü ile üç, beş, on ve on beş günde bir iftar etmek üzere oruç tuttum. Birkaç sene seyahatten sonra tekrar memlekete dönüp, bütün gecelerimi ibadetle geçirmeye başladım.
  

13-HAMDUN KASSAR
  

Adı, Ebû Salih, Hamdun bin Ahmed bin Ammâreti'l-Kassar'dır. Aslen Nişaburlu olup, Melamiyye tarikatinin piridir. 271 (884) senesinde vefat etmiştir.
  

"Halka ne zaman hitap etmek caiz olur?" diye sordukları zaman, Hamdun Kassar: "Bilmediği bir farzı tebliğ için, yahut bir bid'atten halkı korumak için" diye cevap vermiştir. "Emr-i bi'l-ma'rûf ve nehy-i ani'l-münker" için demek istemiştir.
  

Hamdun Kassar'ın sözlerinden bazıları şunlardır:
"Kim kendi nefsinin, Firavun'un nefsinden iyi olduğunu zannederse, kibir göstermiş olur".
Birisi, Hamdun Kassar'a: "Bana ne tavsiye buyurursun?" deyince, o da: "Dayanabilirsen dünya için hiçbir şeye kızma" demiştir.
 

Hamdun'un candan bir dostu ölüm halinde yatarken, o da başucunda bulunuyordu. Adam ölünce, Hamdun kandili söndürdü. Orada bulunanlar: "Böyle bir zamanda kandile yağ konur, sen niye söndürüyorsun?" dedikleri zaman, cevaben: "Bu ana kadar kandilin yağı kendisinin idi, bundan sonra vereseye intikal etmiştir" buyurdu.
 

Bir gün demiştir ki: "Eslâfın ahlak ve etvârıa bakınca, insan kendi kusurlarını görür ve ricâlullahın derecelerine kavuşamayacağını anlar".31
  

14-EBÛ'L-KASIM CÜNEYD BİN MUHAMMED
Pîr-i tarikattir. Aslı Nihavend'li olmakla beraber doğduğu ve yetiştiği yer Irak'tır.
Babası şişe satıcılığı yaptığı için el Kavârirî denilirdi.
Fıkıhta Süfyân Sevrî mezhebini iltizam etmiştir. Yirmi sene dayısı Seriyy-i Sakatî ve Haris Muhasibî'ye mülâzemet etmiştir. 298 (909) tarihinde vefat etmiştir.
Cüneyd'e: "Arif kime derler?" diye sorulduğunda: "Sustuğun halde senin sırrını söyleyen kimsedir" diye cevap vermiştir.
  

Bir gün Cüneyd şöyle söylemiştir: "Biz, tasavvuf hakkındaki kîl u kâlden birşey öğrenmedik. Ne öğrendikse perhiz, dünyayı terk, itiyâdat ve herkesin beğendiklerinden münasebeti kesmekle öğrendik. Bu suretle tasavvufun ne demek olduğunu anladık".
"İrfan, Hakk'a yaklaşabilmektir. Yoksa birr ve ihsan yoluyla yapılan a'mâl ve harekat değildir" diyen bir adama, Cüneyd şöyle demişti: "İskaat-ı tekalif eden zümre böyle konuşur. Bence bu o kadar büyük bir kebiredir (günahtır) ki, buna nazaran hırsız ve zâninin hali daha ehvendir. Zira arif billah olanlar, a'mal-i sâlihayı Allah'dan öğrendiler ve o hal üzerine Allah'a döndüler. Ben eğer bin sene yaşasam, birre ait a'mâli zerre miktar eksiltmem".
 

Cüneyd, yine bir sözünde: "Resûlüllah'ın sünnetine ait yoldan başka bütün yollar halka kapalıdır. Yani o yolların hiç biri insanı Hakk'a götürmez. Bütün ömrünce Hakk'a yüzünü yöneltmiş olan bir kimse, bir lahza için yüz çevirse, kaybı o güne kadar olan kazancından daha çoktur".
"Kur'an-ı Kerim'i ezberlemeyen ve hadîsi zaptetmeyen bu tarike intisap edemez. Zira bizim bu ilmimiz Kitab ve sünnetten mukayyettir ve hadis-i Resûlüllah ile takviye edilir".
Cüneyd'in Süleymaniye Kütüphanesindeki yazma risaleleri şunlardır:
  

  1. Resâilü'l-Cüneyd,
  2. Kitabu Duâi'l-Ervah,
  3. Kitabu'l-Fena,
  4. Risale fi'l-Ulûhiyat,
  5. Risale fi't-Tefsir,
  6. Risale fi'l-Fark Beyne'l-İhlas ve's-Sıdk.
  

15-EŞ-ŞİBLÎ
  

Adı, Ebûbekr Dülef bin Cahder eş-Şiblî'dir. Bağdad'ta dünyaya gelmiş ve orada yetişmiştir. Cüneyd'e ve zamanının meşayihine mülaki olmuştur. İlim bakımından zamanın eşi benzeri bulunmayan bir kişisi idi.
  

Şiblî, seksen yedi sene yaşamış ve 334 (945) senesinde Bağdad'ta vefat etmiştir.
  

Onun bidâyette mücahede-i nefsiyyesi haddin fevkinde idi. Geceleri uyumamak için gözlerine tuzdan sürme çekerdi. Ramazan ayında ibadet ve taate verdiği hız, zamanının insanlarının üstünde idi.

1_ Nefehat Terc., s. 86.
2_ Aynı yer.
3_ Aynı yer.
4_ Aynı eser, s. 87.
5_ Tabakat, s. 38.
6_ Aynı eser, s. 18.
7_ Aynı yer.
8_ Hadid sûresi, ayet: 16.
9_ Tabakat, s. 10.
10_ Aynı eser, s. 18.
11_ Nefehat Terc., s. 98.
12_ Tabakat, s. 87.
13_ Aynı eser, s. 53.
14_ Aynı yer.
15_ Aynı eser, s. 54.
16_ Aynı eser, s.43
17_ Aynı yer.
18_ Aynı yer.
19_ Aynı yer.
20_ Aynı eser, s. 60.
21_ Aynı eser, s. 57.
22_ Aynı eser, s. 59.
23_ Aynı eser, s. 60.
24_ Aynı eser, s. 63.
25_ Aynı eser, s. 64.
26_ Aynı eser, s. 63.
27_ Aynı eser, s. 66. 
28_ Aynı yer.
29_ Aynı yer.
30_ Aynı eser, s. 72.
31_ Aynı eser, s. 128.


.Alimlerin Tasavvufla İlgili Fikirleri

Şimdi İslam ulema, fukaha ve müctehidlerinden tasavvuf ve rical-i tasavvufu takdir ve tahsin eden zevatın mütalaalarını inceleyelim:
  

  1. Mezhebimiz imamı, İmam Ebû Hanîfe rahimehullah: İbni Âbidin "Haşiye" sinde bu hususu tafsil ve beyan etmiştir.
  

  2. İmam Malik buyurur ki: "Tasavvuf bilmeyen fakîh, fiska, tasavvufu bilip de fıkhı bilmeyen ise zendekaya duçar olabilir. Bu ikisini cem' eden ise hakikate vasıl olur". Bu sözü Abdü'l-Baki ez-Zerkanî Fıkh-ı Maliki şerhinin ikinci cildinin 195 inci sayfasında ve 1014 hicrîde vefat eden Aliyyü'l-Kâri, aynı eserin birinci cildinin 33 üncü sayfasında ifade eder.
  

  3. İmam Şafiî: Celalüddin-i Suyûtî'nin "Te'yidü'l-Hakikati'l-Aliyye" adlı eserinin 15 inci sayfasında der ki: "Sofiyye ile sohbetim esnasında kendilerinden üç şey istifade ettim:
    

    1. Zaman bir kılıçtır, sen onu kullanmazsan, o seni keser.
    2. Kendini hakla meşgul etmezsen, batıl seni istila eder.
    3. Kendine hiçbir varlık isnad etmemek, erbab-ı ismetten olmak demektir.
  

  4. İmam Ahmed İbni Hanbel, rical-i sofiyye ile sohbete başlamasından önceki günlerde oğlu Abdullah'a der ki:
"Oğlum! Sana hadîs ile meşgul olmanı tavsiye ederim. Kendilerine sofî diye ad takan kimselerle düşüp kalkmaktan sakındırırım. Çünkü onların içinde ahkam-ı dine cahil olanlar vardır".
Sonradan kendisi sofiyyûndan Bağdadlı Ebû Hamza'ya mülaki olunca ve sofilerin ahvalini öğrenince oğluna dedi ki:
 

"Sofîlerle sohbeti tavsiye ederim. Onlar ilimleriyle, murakabeden edindikleri feyz ile, Allah korkusunu hakkıyla tanımalarıyla ve halkın mesavi ve abeslerinden uzak kalmakla ve alî himmet olmalarıyla bizi geçmişlerdir". Bu söz 1332 hicrîde vefat eden Şeyh Emin Kürhî'nin "Tenvîru'l-Kulûb" isimli eserinde zikir ve beyan edilmiştir.
  

Keza, 1188'de vefat eden Allame Muhammed Sifarinî, "Gızau'l-Elbab li Şerhi Manzûmeti'l-Adab" adlı eserinin, birinci cildinin 120'nci sayfasında İbrahim bin Abdullahi'l-Kalanisî'den naklen İmam Ahmed İbni Hanbel'in sofiyye için: "Onlardan daha efdal bir zümre bilmiyorum" dediğini nakleder. Bir de aynı eserde: "Onları vecidleriyle bir müddet bırakınız, ferahlasınlar" buyurmuştur. "Onlar ilham alırlar ve vecde müstağrak olurlar" dediği de rivayet edilmiştir.
  

  5. Hüccetü'l-İslam İmam Gazzalî "el-Münkizu Mine'd-Dalal" adlı eserinde, sofiyyeden ve onların sülûk ve tarikatlerinden bahsederken der ki:
  

"Yakinen bildim ki, onlar betahsis Allah yoluna girmişlerdir. Onların sîretleri ahlakın en güzeli, tarikatleri de yolların en doğrusudur".
  6. Herat'da 606 hicrî tarihinde vefat eden müfessir İmam Fahrüddin er-Razî: "Müslimlerle Müşriklerin İtikadları" adlı eserinin sekizinci babında sofiyye ahvalinden bahsederken der ki:
  

"İslamî fırkalar arasında sofiyyeyi zikretmemek hatadır. Zira sofiyye sözlerinin hülasası şudur: Allah'ı bilmenin yolu, kalbin masivadan tasfiyesi ve alâik-i bedeniyyeden tecerrüddür. Bu ise güzel bir yoldur".
  

Yine İmam-ı müşârünileyh buyurur ki:
    

"Mutasavvife tâifesi Hakk'ı tefekkür ile meşgul olurlar, alâik-i cismaniyyeden nefsi tecrid ederler, rûhlarının ve kalblerinin zikr-i Hak'dan hali kalmamasına çalışırlar, diğer ef'al ve tasavvurlarında kemal-i edeble Hakk'a inkiyad ederler. İşte onlar Adem oğullarının en hayırlı fırkasıdır".
  

  7. Şam'da hicrî 577 tarihinde doğan ve 660 tarihinde vefat eden "şeyhü'l-ulema" ve "sultânü'l-ulema" lakaplarıyla tanınan, birçok eserler te'lif eden, Şihabüddin Sühreverdî'den inabe alan ve Şeyh Hasan Şazelî'ye mülazemet eden İzzüddin ibni Abdi's-Selam rahimehullah:
  

"Sofiyyeden bir taife dünya ve ahiret yıkılmayan kavaid-i Şeriati, üss-i hareket ittihaz etmişlerdir. Diğerleri rüsûma bağlanmışlardır. Onlardan zuhur eden kerametler ve harikulade haller öne sürülmüşse de, bu gibi haller Hakk'a yakınlık bakımından ve Hakk'ın rızasına uygunluk noktasından teferruattan sayılır" buyurmuştur.
  

  8. İmam-ı Nevevî rahimehullah "el-Makâsıd" adındaki eserinde der ki:
  

  "Tarik-i tasavvufta beş asıl vardır:
  

  1. Zahir ve batında takvayı şiar etmek,
  2. Sözlerinde ve işlerinde sünnet-i Nebevîye uymak,
  3. İkbal ve idbar zamanında halktan birşey beklememek,
  4. Az olsun, çok olsun Hakk'ın herşeyde, her türlü vergisine içten boyun eğmek,
  5. Ferah ve sıkıntı zamanında Hakk'ı düşünüp, O'na rücû' edebilmektir".
  

  9. Gırnatalı, Malikî mezheb "el-îmamu'ş-Şatibî" lakabıyla meşhur İbrahim İbni Musa, Selefî olan bu zat

"Kitabü'l-İ'tisam" adlı eserinde İslamî tasavvufun, dinin rûhundan olduğunu ve asla bid'at olmadığını beyandan sonra der ki:
  

"Birçok cahiller sofilerin ahkam-ı şer'iyyeyi iltizamda mübalatsız olduğunu itikad ederler. Ben onları, söylenen bu sözden ve bu itikaddan tenzih ederim. Onların tarikatleri sünnet-i seniyye üzerine bina olunmuştur. Ona muhalefetten sakınırlar".
  

  10. Hicrî 771 tarihinde vefat eden Tâcüddin Abdü'l-Vahhab es-Subkî "Muîdü'n-Niam" adındaki eserinde:
  

"Allah onlara sağlık ve uzun ömürler versin" diye dua ettikten sonra:
  

"Onları hakikî hüviyetleri herkes tarafından bilinmediğinden, haklarında pekçok söz söylenmiştir. Şeyh Ebû Muhammed Cüveynî der ki: - Bilinen kat'î birşey olmadığı için aleyhlerinde bulunmak doğru olmaz. Onlar dünyaya yüz çevirmişler ve birçok vakitlerini ibadete hasretmişlerdir, dedikten sonra: "Onlar havass-ı ehlullahdır. Zikirleriyle rahmet umulur, dualarıyla yağmur beklenir. Allah onlardan ve onların yüzü suyu hürmetiyle bizden razı olsun".
  

  11. İbni Abidin lakabıyla şöhret bulmuş olan büyük allame ve fakîh eş-şeyh Muhammed Emin, Mecmûay-ı Resail-i İbni Abidin'in "Şifau'l-Alîl..." adlı yedinci risalesinde bid'atlerden bahsettikten sonra: Bütün hasail-i redieden müberra asdika'yı sadat-ı sofiyye hakkında bize söz düşmez" deyip, İmam-ı Taifeteyn olan Cüneyd Bağdadî'ye:
  

"- Vecd ile zikreden zümre hakkında ne dersiniz? sualine:
  

"- Onları bırakın, zikrullah ile ferahlanırlar. Onlar rûhen bunalmış durumdadırlar. Teneffüsleri ancak hallerini teskine medar olmak içindir. Onların dillerindeki yanıklığı tatsan, feryadlarını ma'zur görürsün".
  

"Allame İbni Kemal de, kendisinden bu hususta fetva istendiği zaman buyurmuştur ki:
  

"- İhlas ile tahkika vasıl olmuş isen, heyecanla salınarak zikirlerinde bir beis yoktur. Sen ayak üstünde Hakk'a ibadet edersen, onun baş üstünde Hakk'a yalvarması hakkıdır. Evza'-i muhtelifede zikir ve sema, zamanlarını en iyi amellere sarfeden ariflere, kabayih-i ahvalden nefislerini zapta muktedir olan saliklere müsaade verilir. Onlar Hak'dan başka bir ses işitmezler. Allah'dan başkasını istemezler. Zikrederlerken inlerler, şükrederken seslerini yükseltirler. Vecde geldikleri zaman sayha ederler, bağırırlar, şuhûd halinde sükun ve istirahate kavuşurlar... Hülasa, bu taife hakkında benim cevabım bundan ibarettir, doğrusunu Allah bilir".
  

Büyük fakîh İbni Abidin ilave eder:
  

"Onların semaları maarif-i ilahiyye ve hakaik-i rabbaniyyeyi isticlâb eder. O da ancak tevhîd ve tavsif-i Hak'la, hikemî mev'izalarla ve na't-ı nebevî ile olur. Keza onlara uyanlara ve onların meşrebini tadanlara ve içinden aşk u şevk duyanlara diyecek sözümüz yoktur. Bizim sözümüz avâm, fâsıklar ve emsali hakkındadır".
  

  12. Mısır müftisi merhum allame Şeyh Muhammed Abduh der ki:
  

"İslam tarihinde müslümanların sukut ve tedennisinden bahsedenler: - Bunun başlıca sebebi cehalettir, tasavvuf ise bu cehalete başlıca amil ve en kuvvetli sebebtir. Bunların din hususundaki cehaletleri buna vesile olmuştur. Birtakım bid'atler ve İslam'ın güzelliğini bozan kötü adetler müslümanlar arasında yer tutmuştur. Cehaletleri üssü necat olan tevhîd-i halisten ve sahih amellerden kendilerini uzaklaştırmıştır, derler.
  

"Fakat iş onların zannederi gibi değildir. Tasavvuftan maksadın ne olduğunu icmalen arzedelim.
  

"İslam'ın ilk asırlarında zuhur eden tasavvufun büyük bir hüviyet ve kıymeti vardır. Tasavvuftan maksat: Mekarim-i ahlakı ayakta tutmak, nefsi terbiye etmek, amel-i salihle onu süslemek, ahkam ve esrar-ı dini tedricen anlatmak ve öğretmektir.
  

"Bunların etvâr ve harekatına ve muamelatına ait hususata yani zevâhirine bakan bazı fukaha bunların esrar-ı dini anlamadıklarına hükmederek, kendilerine sapıklık ve ilhâda nisbet etmişlerdir. Umerâ ve salatinin, fukahayı tevkir etmelerinden dolayı hüküm ve karar ulemanın elinde bulunduğundan sofiyyûn gizlenmek zaruretini duymuşlar, tarikleri için birtakım rumuz ve ıstılahat-ı sofiyye vaz'etmişler, aralarında girmek ve isteyenleri uzun bir tecrübe devri ve talib, mürid ve salik gibi merhalelerden geçirdikten sonra kabul etmişler, sülûktan sonra da tarike layıkıyla bağlanıp, bağlanmıyacağını anlamak için, onun ahlak ve etvanni, iradesinin sağlam ve kararının sabit ve sadık olduğunu tetkik ve tefahhustan geçirdikten sonra yavaş yavaş ufak tefek esrar-ı tariki ta'lim edip, bu suretle tarike kabul etmişlerdir".
  

Yine bu hususta Arap mütefekkirin ve ulemasından Emîr Şekib Aslan'ın "Bugünkü İslam Alemi" adlı eserinde, turuk-ı aliyyenin İslamiyete yaptığı büyük hizmetler ve Afrika'daki muvaffakiyetlerinden bahsederken: "İslam'ın yükselmesi ve eski devirlerdeki satvet ve şevketi iktisap etmesi ve müslümanların ecnebi nüfuz ve sultasından kurtulması gibi yüksek emeller peşinde gayret sarfetmişler ve yer yer muvaffak olmuşlardır" der.
  

Yine Mısırın mütefekkirîn-i ulemasından Şeyh Reşid Rıza "el-Menar" mecmüasının birinci cildinin 726. sayfasında:
  

"Sofiyyûn, ilim, ahlak, tahkik ve muhasebe-i nefs, bakımından ulema-yı erkan-ı din arasında intirad etmişlerdir." der.
 

Muharrir ve müverrih üstad eş-Şeyh Muhammed Ragib et-Tabbâh "İslam Medeniyeti" adlı eserinde turuk-ı aliyyenin özünü, tarihçesini, esasatını makasıd-ı sülûku bertafsil izah eder.
  

Meşhur İslam muharriri Camiu'l-Ezher müderrislerinden Ahmed eş-Şirbahi "Sofiyyede Ahlâk" unvanıyla yazmış olduğu eserde aynı suretle ve tasavvufun esasatını, vazifelerini, yaptığı hizmetleri, yukarıda sayılanlar gibi zikir ve tavsif ettikten sonra, büyük mutasavvıfların sözlerinden bazılarını zikrederek, onların ahlak-ı İslamiyyeyi neşr ü ta'lim ettiklerini beyan eder. Mesela:
  

"Kuşeyrî: Yiğitlik ve mertliğin esası daima başkasının işleriyle meşgul olmaktır.
  

"İbn Ebû Bekr el-Envazîr: Asıl yiğitlik, kendinde hiçbir kıymet görmemektir, derler.
  

"Onlar ahlak-ı İslamiyyenin esaslarından; kimseye eza ve üzüntü vermemeyi, herkese lütuf ve ihsanda bulunmayı, halinden şikayet etmemeyi, hastalık ve musibetleri kimseye izhar etmemeyi, düşmanlarını afvetmeyi ve meratib-i insaniyyenin en büyük derecesine yükselmeyi şiar ittihaz etmişlerdir.
  "Kendi ayıplarıyla uğraşmaktan, başkalarındakini göremiyene, ihtiyacından fazlasını Allah için harcayana, lüzumsuz konuşmayana, bid'ate kaçmadan sünneti tam tatbik edene ne mutlu!"1 hadîs-i şerifini prensib olarak almışlardır.
  

"İbn Ataullah el-İskenderî buyurur ki: Zillet ağacı, tama' tohumuyla neşv ü nemâ bulur.
  

"Yine mumâileyh: Senin gizli kusurlarını araştırman, sana kapalı bulunan gaipleri araştırmandan daha hayırlıdır.
  

Hazret-i Ali (kerremallahu veche) Basra'ya gittiği zaman bir camie girdi; etrafına halkı toplamış olarak birtakım hikaye ve masal söyleyenleri görünce, onları men etti. Daha ileride sofiyyenin ileri gelen gençlerinden Hasan Basrî'yi gördü. Hal ve tavrından vakar ve doğruluğu görünüyordu. Kendisine:
  

"- Ey genç! Sana bir şey soracağım, doğru cevap verirsen, seni burada bırakacağım, yoksa seni de, arkadaşların gibi va'zdan men edeceğim, deyince, Hasan Basrî:
  

"- Dilediğini sor, dedi. Bunun üzerine Hazret-i Ali:
  

"- Dinden ne edindin? sualini tevcih buyurunca, Hasan Basrî:
  

"- Takva, dedi. "- Din ne ile bozulur? sualine de:
  

"- Tama' ile, cevabım verince:
  

"- Otur! İşte halka böyle va'z edilir, buyurdu.
  

Şeyh Hâmid Muhammed İbrahim Sakar'ın "Nûru't-Tahkik" adlı eserinde Ahmed eş-Şirbahî'nin yazdığı önsözden:
  

"Ey müslümanlar! Sizin ahlakınıza ve tarihinize birçok taraflardan girmiş olan tasavvufu uzun zamandan beri kaybettiniz. Bugün kalanı size yeter. Tasavvufa dönünüz, onda hem gıda, hem deva vardır, insanı doğru yola sevkeden Allah'dır".
  

Şam'daki Cemiyyet-i İlmiyye-i Arabiyye azasından ve Hindistan Cemiyyet-i ilmiye murahhası Ebu'l Hasan en-Nedevî "Hind Müslümanları" adındaki kitabının 140-142 nci sayfalarında, Hindistan'daki sofiyye ve cemiyetteki te'sirleri başlıklı yazısında:
  

"Sofiyye halkı, tevhîd ve ihlasa çağırır; sünnet-i Resûle tebeiyyeti günahlardan tevbeyi, Allah ve Resûlüne itaati tavsiyyede bulunur. Fuhuştan, münkerden ve kötü huylardan, zulümden, katı kalblilik ve duygusuzluktan sakınmayı; güzel huylarla bezenmeyi; kibir, hased, buğz, zulüm ve hırs gibi kötü huylardan çekinmeyi, nefsin tezkiye ve ıslahını telkin eder. Hakk'ın zikrini ta'lim ve halka nasihati şiar etmek gibi hususlarda mürid ile şeyh arasındaki mübâya'ayı te'min ederler".
  

Sonra Şeyh Ahmed eş-Şehîd ve Şeyhü'l-îslam Alâuddin gibi zevatın Hind'de halk üzerindeki yaptıkları büyük te'sirlerden bahsederek, bu te'sirlerle halkın mesaviden ictinab ederek doğru yola döndüklerini belirtmektedir.
  

Bu ahlakî muvaffakıyyetin hükümet kuvvetiyle veya bir müessesenin te'siriyle veya kanunlarla mümkün olamayacağını beyandan sonra, büyük mürşid Seyyid Abdü'l-Kadir Gîlanî'nin zamanında, mensubinin yetmiş bine vardığını, Yahudi ve Hıristiyanlardan beş bin kişinin onun te'siriyle ihtida ettiğini, asi, daği, baği birçok müsellah eşkiya ve serserilerin yüz bin kadarının yola geldiğini ve herkese tevbe ve bîat kapılarını açtığı için hadsiz hesapsız halkın kendisine teveccüh ettiğini ve bu suretle ahvalleri salah bulduğu ve müridanından kabiliyetli olanları etrafa gönderip halkı dîn-i tevhîde, dîn-i halise davet ettiği ve halkın terbiyesiyle meşgul olduklarını, şirk ve bid'atlarla, cehl ve nifak ile mücadele ettiklerini bertafsil zikretmektedir.
  

Hülasa, gerek İslam'ın neşrinde, gerek fesada giden halkın ıslahında, bu büyük kuvvetin gidemiyeceği yer olmadığı, orduların giremiyeceği yerlere, bunların nüfuz ettiklerini ve salah-ı alem için mühim rolleri bulunduğunu uzun uzadıya izah etmektedir.2
  

"Revai'u ikbâl" adındaki eserinde ise Şeyh Ahmed es-Sirhindî'nin Şeyh Veliyyullah ed-Dehlevî'nin Sultan Muhyiddin Evrengzib ve İkbâl'in bu husustaki ehemmiyetli hizmetlerinden bahsederek şöyle diyor: "Onlar olmasaydı Hindistan'da İslam felsefesi ve İslam medeniyeti vahvolup giderdi".
 

Ebû'l-Ala el-Mevâûdî "Mebadi'l-İslam" adındaki eserinin tasavvuf bahsinde der ki:
  

"Fıkıh, amel-i insanın zahirine bakarak hükmeder. Evamiri işliyor musun, nevahiden sakınıyor musun? İşte fıkhın alakası, görünen muamale iledir. Kalb ve onun hal ve keyfiyyeti ile ilgisi yoktur. Ama kalbe taalluk eden hususlarla, onun keyfiyetinden bahseden tasavvuftur.
  

'Tasavvuf: İbadetin esnasında, mesela namaz kılarken ne halde olduğunu araştırır. Namazda Hakk'a inabe ettin mi, kalbindeki dünya düşüncelerinden tecerrüd edebildin mi, namaz sana Allah korkusunu telkin edebildi mi, Allah'ın her şeyden habîr ve basîr olduğuna yakîn hasıl ettin mi, Hakk'ın rızasından başka bir emelin olmadığına kani misin, namaz sebebin ruhunu tasfiye etti mi, hangi hadde kadar ahlakını ıslah etti, hangi hadde kadar imanının muktezasıyla mü'min-i sadık oldun? İşte namazda bunları araştıran tasavvuf şayet bu saydıklarını bulamazsa onu nâkıs bir ibadet kabul eder.
  

"Fıkıh ise, abdesti düzgün olup, dosdoğru erkan ve adabıyla namaz kılıp kılmadığına bakar.
  

"Fıkıh ile tasavvuf arasındaki farkı şu misal ile izah edelim:
  

"Fıkıh, karşına bir adam çıksa, onun sağlam, arızasız, hastalıksız, kör, topal, güzel veya çirkin, yahut iyi giyinmiş veya pejmürde olup olmadığını tetkik ile hükmünü verir.
  

"Tasavvuf ise ahlak ve âdâtını, meziyyetini, ilmini, aklını, doğruluğunu bilip, öğrenmek ister. Elbiseleriyle ve sözleriyle sofi kılığına girmiş olup, onlara benzemek isteyenlerin ef'aline, ahlakına ve kalblerine bakmak lazımdır. İşte derhal meydana çıkar. Hakikî sofi böyle müteşebbihlerden berîdir.
  

"Hülasa, halis İslamî tasavvuf şeriatten başka birşey değildir. Tam bir ihlas ile ahkam-ı ilahîyi yerine getirmek tertemiz niyyet ve kalb temizliğinden ibarettir".3
  Mecelle-i Livâu'l-İslam'ın 1960 yılında neşredilen on ikinci sayısında "Nedvetü Livâi'l-İslam et-Tasavvufi'l-İslam" makalesinde deniyor ki:
  

"Tasavvuf hala bir emr-i vaki'dir, hayırlı bir müessesedir. Ona bazı zararlı hususlar karışmıştır. Bu bid'atlerden kurtulursa ve ruh manalarına dönerse, cemiyyet-i İslamiyye'nin, yani ma'şer-i İslam'ın ıslahı için güzel bir yoldur".
  

Hemen bütün me'hazlerimizi eserinde toplayan ve 1964'de Halep'de Matbaa-yı Arabiyye'de "Hakayık ani't-Tasavvuf= Tasavvuftan Hakikatler" ünvanlı eserinin hatimesinde, Üstad Abdülkadir İsâ hulâsaten buyurur ki:
  

"Yukarıdan beri izahına çalıştığımız tasavvuf ehlinin hüviyyet-i hakikiyyeleri şudur:
  

"Onlar Hazret-i Fahr-i Kainat Efendimizi bütün hallerinde imam ve örnek ittihaz etmişlerdir. Onların vasf-ı mümeyyizleri Allah'ı tanımak ve iyi bilmektir. İbadet süsleri, takva şiarları, hakikatlerin hakikati onların esrarıdır. Onlar aşk-ı ilahîde fena bulmuş kimselerdir. Hakk'ı zikir ve münacaat ile yaşarlar. Allah onlara ta'lim eder, içlerini ve dışlarını temizler. Onları edeb-i Muhammedî'ye sahib kılar. Saf ve berrak bir hale getirir. Onları halkın arasında mümtaz bir mevkiye koyar, onları sever, onlardan memnun ve razı olur. Onların kalblerine yerlerin, göklerin ve hilkatin esrarını açar. Kainatta insana hayret veren hususları gösterir. Kudretinin güzellikleri ve yaradılışının esrarını bildirir. Hülasa ilmen veya zevken onlara atâyâsını bol bol ihsan eder.
  

"Erbab-ı fikir ve kalemden insaf sahiplerine yakışan şey bu kafile ehlinin yollarını inceden inceye tahkik edip; tasavvufa sonradan giren bid'atleri, türrehâtı çıkarıp; ehl-i hadîsin metoduyla, doğruyu yalandan ayırarak ehl-i tefsirin yaptığı gibi israiliyyatı atıp, sahihi ve salimi ortaya koymaktır".

1_ el-Mekasıdu'l-Hasene, s. 131.
2_ Ricalü'l-Fikr ve'd-Da've, s. 248-250.
3_ Mebâdiu'l-İslam, s. 114-115


.Anahtar Terimler

TASAVVUFUN ANAHTAR TERİMLERİ

MUTASAVVIF:

Gafletten uzak olarak yâni her an Hakk'ı zikreden, kalbini mânevî kirlerden temizleyen ve Allah’dan başka her şeyi gönlünden çıkaran, rûhunu Hakk'ın zikri ile süsleyen tasavvuf ehli, velî, mürşid, ahlâk-ı hasene sâhibine mutasavvıf denilir. 

Abdülhak-ı Dehlevî : "Mutasavvıfların hepsi Ehl-i sünnettir. Bid'at sâhiplerinden (dinin aslında olmadığı halde sonradan meydana çıkarılan işlere ve uydurulan sözlere inananlardan) hiçbiri Allah'ın mârifetine (O'nu tanımaya) yaklaşamamıştır. Velâyet (evliyâlık) nûrları bunların kalplerine girmemiştir."demiştir.Abdülkâdir-i Geylânî şöyle buyurmuştur: "Mürşid (rehber, doğru yolu gösterici) ve mutasavvıf, Rabbi için her yönden ve her şeyden ayrılıp Allah’dan başkasına tapınmayı, ibâdet etmeyi ve uymayı terk ederek, gayriye yönelmekten ve meşgûl olmaktan kalplerini kurtararak, ihlâsla Hakk'a ibâdet eder ve şeytana uymaz."

MÜRŞİD : 

Tasavvuf yolunda kendisinden önceki yetkili kişinin manevi izni ile insanları irşâd eden, doğru yolu gösterip yetiştiren ve kemâle getiren yâni olgunlaştıran tasavvuf terbiyesine ehil kişiye mürşîd denilir. Mürşidin olgunluğuna işaret eden bir terim ise "mürşîd-i kâmil"dir. 

İmâm-ı Rabbânî, tasavvuf yolunda nihâyete varanların (yolun sonuna kavuşanların) iki türlü olduğunu beyân etmiştir. Birincisi Rasûlullah efendimizin izinde giderek kemâle erdikten sonra, insanları irşâd için (doğru yola çekmek için) halkın derecesine indirilmiş olan mürşidlerdir. İkincisi, yükseldikleri derecelerde bırakılıp, insanların yetişmesi ile vazîfeli olmayan velilerdir. 

Mazhâr-ı Cân-ı Cânân bütün kazançlarına, mürşidlerini çok sevmekle kavuştuğunu belirtmiş, irfan anahtarının, Allah'ın sevdiklerini sevmek olduğunu ifâde etmiştir. İmâm-ı Rabbânî de; "Mürid, mürşidini ne kadar çok severse, onun kalbinden feyz alması da o kadar çok olur. Mürşid vesîledir, vâsıtadır. Maksad, Allahdır." demiştir. 

Seyyid Abdullah-ı Dehlevî ise, kâmil (yetişmiş) ve mükemmil (yetiştiren, olgunlaştıran) bir rehbere tâbi kimsenin, Allah'ın rızâsına kolayca erebileceğini ifâde etmiştir.

SİLSİLE : 

Tasavvufi yolların hepsinde günümüzdeki mürşidden Rasulullaha kadar ulaşan bir manevi zincir söz konusudur.Bu zincirin tarihen sağlıklı oluşu tasavvufi feyz ve bereketin intikalinde çok önemlidir.Bir tasavvuf yolunun sağlamlığının en büyük delili sahih bir silsileye sahip oluşudur.Tasavvufta "Allah’a giden yollar mahlûkatın nefesleri sayısıncadır." anlayışı sebebiyle tarikat sayısında bir sınırlama yoktur. 

İtikadi bakımdan kitap ve sünnete bağlı, ehl-i sünnet ve’l-cemaat anlayışını benimseyen, ibâdet ve muâmelâtta İslâm’ın temel esaslarını uygulayan ve manevi bir silsileye sahip mürşidler tarafından temsil edilen tarikatlar hak tarikatlardır.Silsilenin tasavvufi önemine uygun olarak bütün tarikatlar icazetname ve silsilename ile kendi yollarındaki ruhani akışı kayıtlara bağlayarak belgelemişlerdir.

MÜRİD: 

Tasavvuf yolunda bulunan, bir mürşide intisab ederek seyr u sülûk ile manevi makamlarda yol almak suretiyle cemal mertebelerine ulaşmak yolunda irade izhar eden demektir. Mürîdler Allah’a yakınlık derecelerine ulaşmak için riyâzetler ve mücâhedeler çekerler ; nefsin isteklerinden kaçınıp istemediklerini yapmaya çalışırlar. Bir müslüman bir mürşide biat ederek iradesini izhar etttikten sonra mürşidin kendisine vereceği tasavvufi talimat olan günlük zikir, tesbihat dersini ifa etmeğe başlamak suretiyle tasavvuf yolunu adımlamağa başlar.Bu yolun değişik duraklarında mürşidin göstereceği yeni vazifeleri ( evrad, halvet,riyazet vs. ) yerine getirmekle yoluna devam eder.

ZİKİR : 

Zikir, her işte Allah’ı hatırlamak, zihinde tutmak, yâd etmek, unutmamak ve anmak,kendini gafletten kurtarmak, kulun Allah’ı dille ve kalple anması anlamında Kur’an kaynaklı bir tasavvuf kavramıdır.Gaflet de Allah’ı unutmak demektir. 

Bütün tasavvuf büyükleri ve tarikat ricâli, zikri yollarının temel esası saymışlardır. Zikir, çeşitli türevleriyle Kur’an’da 250‘den fazla yerde geçmektedir. Kur’an’ın bizzat kendisi ve emirleri birer zikirdir. Bu yüzden Kur’an bizzat kendisini ve namazı da zikir olarak adlandırmıştır. 

Mutasavvıflara göre gerçek zikir, Allah’ı şiddetle sevmek, O’ndan nasıl korkulmak gerekiyorsa öyle korkmak ve gaflet meydanından müşâhede semâsına yükselmektir. Ya da Mezkûr yani Allah’dan başkasını unutmaktır. 


Çünkü Allah "Unuttuğun zaman rabbını zikret! (hatırla)" (el-Kehf, 18/24) buyuruyor. Allah, Kur'ân-ı kerîmde Ra'd sûresi 30. âyetinde yine şöyle buyuruyor: "İyi biliniz ki, kalpler, Allah'ın zikri ile itminâna, râhata kavuşur." Bakara sûresinin 152. âyet-i kerîmesinde ise şöyle buyrulmuştur: "(Kullarım!) Siz beni (tâat ile, beğendiğim işleri yapmak sûretiyle) zikrederseniz, ben de sizi (rahmet, mağfiret, ihsân ve tövbe kapılarını açmak sûretiyle) anarım."Kur’an’da iki tür zikir emri vardır: Mutlak ve mukayyed zikir. Kur’an’da herhangi bir kayıt belirtmeden mutlak mânâdave çok çok zikretmeyi emreden âyetler vardır. (bk. Âlü İmrân, 3/41; el-Ahzâb, 3/41; el- Cum’a, 62/10) Bunların emrettiği zikir, gafletin zıddı anlamındaki kalbî zikirdir. Allah’ın adının anılmasını emreden (el-Müzzemmil, 73/);ed-Dehr, 76/25) âyetler ise kalbî mânâda zikre muvaffak olamayanlara dil ile zikretme kolaylığı sağlamakta ve bir bakıma kalbî zikre alıştırma yaptırmaktadır. Zikirden maksad Allah’ı hiç unutmamak olduğuna göre zikrin efdal olanı kalbî ve hafî olanıdır. Ancak cehrî olarak yapılan zikirlerin herbirinin sâlikin durumuna göre ayrı özellikleri vardır. Tevhid zikrinin kalbi masivâdan temizlemede, lâfza-i celâl zikrinin kalbî zikre ermede ayrı bir yeri vardır. Bunlardan hangisinin kime ne kadar yararlı olacağını mürşid tayin eder. 

Sünenü'l-Beyhekî'de geçen iki hadîs-i şerîfte de buyrulmuştur ki: "Derecesi en yüksek olanlar, Allah'ı zikredenlerdir.", "Allah'ı sevmenin alâmeti, O'nu zikretmeyi sevmektir."

Asr-ı saâdette bizzât Hz. Peygamber’in toplu zikir yaptırdığını gösteren rivâyetler vardır. Ahmed b. Hanbel’in naklettiği bir olay şöyledir:"Şeddâd b. Evs anlatıyor: Hz. Peygamber’le beraber bir evde idik. Bize sordu:"İçinizde garib; yani ehl-i kitaptan bir kimse var mı?" Biz: "Hayır" dedik.Sonra kapıyı kapatmamızı emretti ve şöyle dedi. 

"Ellerinizi kaldırın ve Lâ ilâhe illallah deyin." Ellerimizi kaldırdık ve lâ ilâhe illallah dedik. Sonra Hz.Peygamber: "Allah’a hamdolsun. Yâ Rabbi, sen beni bu kelime ile gönderdin, bana bunu emrettin ve onda bana cenneti vaad ettin. Sen vaadinden dönmezsin." dedi.Sonra da şöyle buyurdu: "Sevinmez misiniz, Allah sizin hepinizi afvetti."(Müsned, IV, 124) Bu hadiste geçtiği gibi insanların tevhid kelimesi veya başka ilâhî isimlerle zikretmek üzere bir araya gelmeleri sünnetteki uygulamaya uygundur. 

Toplu zikrin asr-ı saadetteki bir başka örneği Ebû Saîd el-Hudrî’den gelen bir rivâyette anlatılmaktadır. Bu rivâyete göre Allah Rasûlü birgün halka teşkil etmiş bulunan bir sahabe topluluğunun yanına vardı. Onlara niçin böyle oturduklarını sordu. Onlar da: "Kendilerine başta İslâm olmak üzere pekçok nimetler veren Allah’ı zikretmek için bir araya geldiklerini" anlattılar. Peygamberimiz tekrar: "Siz gerçekten sadece Allah’ı zikretmek için mi toplandınız?" diye ısrarla sorunca sahâbîler: "Vallahi sadece bu maksadla bir araya geldik." diye yemin ettiler.

EVRAD : 

Îtiyad, alışkanlık hâlinde nâfile olarak devamlı yapılan ibâdet, tesbîh ve duâlara vird (çoğulu evrâd) denilir. İmâm-ı Gazâlî; "Duâ, zikir, Kur'ân-ı kerîm okuma ve tefekkür (mahlûklardaki ve kendi bedenindeki ince sanatları, düzenleri, birbirine bağlılıklarını düşünerek, Allah'ın büyüklüğünü anlaması, insanın günâhlarını hatırlayıp, bunlara tövbe etmesi lâzım geldiğini ibadetlerini ve tâatlerini düşünerek bunlara şükretmesi gerektiğini hatırına getirmesi), sabah namazından sonra, âhiret yolcusu kulun virdi olmalıdır." demiştir. Yine İmâm-ı Gazâlî; "Okunmalarında fazîlet olduğu bildirilen bâzı âyet-i kerîmeleri vird edinip, okumak da müstehabtır. Fâtihâ, Âyete'l-Kürsî ve Bekara sûresinin son iki âyeti (Âmener-Resûlü) bunlardandır. Kaylûle (öğleye doğru bir mikdâr uyumak da) gündüz virdlerindendir." demiştir. 

Mâlik bin Dînâr ise şunları söylemiştir: "Bir gece uyuya kaldım ve evradımı yerine getirmedim. Rüyâmda birisi karşıma çıktı ve, okuryazarlığın var mı? dedi. Var, dedim. Şu yazıyı okur musun? dedi ve elime bir kâğıt parçası verdi. Kâğıtta; "Dünyânın geçici ve aldatıcı nîmetleri, ölümsüz olarak yaşayacağın Cennet'in zevk ve safâsından seni alıkoymuştur. Yâni geçici olarak zevk aldığın bu uyku, ebedî seâdetine yarayacak ibâdetine mâni olmuştur. Uyan, namaz kıl ve Kur'ân-ı kerîm oku. Zîra bunlar, uykudan hayırlıdır." yazılıydı."

EDEB : 

Her konuda haddini bilip, sınırı aşmamak, insanlara iyi muâmelede bulunmak, sünnet üzere yâni Rasûlullah efendimizin buyurduğu ve davrandığı gibi hareket etmek, hatâya düşmekten sakınılacak şey, terbiye, güzel ahlâka da edeb denir. 

Abdullah bin Mübârek, âlimler, edeb hakkında çok şeyler söylediler. Bize göre edeb, insanın kendini tanımasıdır demiştir. 

Ebü'l-Berekât Emevî Hakkârî; "Edep, kulun, Allah’a karşı vazîfelerini, vakitlerini nasıl değerlendireceğini, kendini O'ndan uzaklaştıran şeylerden nasıl korunacağını bilmesidir." demiştir. 

İmâm-ı Rabbânî ise; "Edebe riâyet etmeyen hiç kimse, Allah'a kavuşamaz, yâni velî olamaz. Din büyüklerinin yolu baştan sona edeptir. Namazın sünnet ve edeplerinden birini gözetmek ve tenzîhî bir mekrûhtan sakınmak; zikir, fikirden (tefekkürden) üstündür." buyurmuştur. 

Şems-i Tebrîzî ise; "Âdemoğlunun edebden nasîbi yok ise, insan değildir. Âdemoğlu ile hayvan arasındaki fark budur. Gözünü aç ve bütün Allah'ın kelâmının mânâsı, âyet âyet edepten ibaret olduğunu gör." demiştir.