ehlisunnnetde - PDF EMİR SULTAN

ABDULHAMİD HAN

ABDÜLHAMİD HAN Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı. İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar: Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi. Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur. Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur. Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı. Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız. Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar. Rabbim Başbakanımızı korusunu2026

ehlisunnnetde

DOKUZ EYLÜL ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ TEMEL ĐSLAM BĐLĐMLERĐ ANABĐLĐM DALI TEMEL ĐSLAM BĐLĐMLERĐ PROGRAMI YÜKSEK LĐSANS TEZĐ MENÂKIB-I EMĐR SULTAN (HÜSÂMEDDĐN BURSEVÎ) ĐNCELEME VE METĐN Nurettin KAHRAMAN Danışman Doç. Dr. Himmet KONUR 2009 II YEMĐN METNĐ Yüksek Lisans Tezi olarak sunduğum “Menâkıb-ı Emir Sultan (Hüsameddin Bursevî) Đnceleme ve Metin” adlı çalışmanın, tarafımdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma başvurmaksızın yazıldığını ve yararlandığım eserlerin bibliyografyada gösterilenlerden oluştuğunu, bunlara atıf yapılarak yararlanılmış olduğunu belirtir ve bunu onurumla doğrularım. Tarih ..../..../....... Nurettin KAHRAMAN Đmza III YÜKSEK LĐSANS TEZ SINAV TUTANAĞI Öğrencinin Adı ve Soyadı : Nurettin KAHRAMAN Anabilim Dalı : Temel Đslam Bilimleri Programı : Temel Đslam Bilimleri Tez Konusu : Menâkıb-ı Emir Sultan (Hüsâmeddin Bursevî) Đnceleme ve Metin Sınav Tarihi ve Saati :……./……/….. ……:…. Yukarıda kimlik bilgileri belirtilen öğrenci Sosyal Bilimler Enstitüsü’nün …………………….. tarih ve ………. Sayılı toplantısında oluşturulan jürimiz tarafından Lisansüstü Yönetmeliğinin 18.maddesi gereğince yüksek lisans tez sınavına alınmıştır. Adayın kişisel çalışmaya dayanan tezini ………. dakikalık süre içinde savunmasından sonra jüri üyelerince gerek tez konusu gerekse tezin dayanağı olan Anabilim dallarından sorulan sorulara verdiği cevaplar değerlendirilerek tezin, BAŞARILI Ο OY BĐRLĐĞĐĐ ile Ο DÜZELTME Ο* OY ÇOKLUĞU Ο RED edilmesine Ο** ile karar verilmiştir. Jüri teşkil edilmediği için sınav yapılamamıştır. Ο*** Öğrenci sınava gelmemiştir. Ο** * Bu halde adaya 3 ay süre verilir. ** Bu halde adayın kaydı silinir. *** Bu halde sınav için yeni bir tarih belirlenir. Evet Tez burs, ödül veya teşvik programlarına (Tüba, Fullbrightht vb.) aday olabilir. Ο Tez mevcut hali ile basılabilir. Ο Tez gözden geçirildikten sonra basılabilir. Ο Tezin basımı gerekliliği yoktur. Ο JÜRĐ ÜYELERĐ ĐMZA …………………………… □ Başarılı □ Düzeltme □ Red …………….. …………………………… □ Başarılı □ Düzeltme □ Red ……….......... …………………………… □ Başarılı □ Düzeltme □ Red ….………… IV ÖZET Yüksek Lisans Tezi Menâkıb-ı Emir Sultan (Hüsâmeddin Bursevî) Đnceleme ve Metin Nurettin Kahraman Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü Temel Đslam Bilimleri Anabilim Dalı Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda derviş mutasavvıfların rolü önemlidir. Bu mutasavvıflar Đslam fetihlerine katılmışlar; Anadolu’nun şekillenmesinde aktif olarak çalışmışlardır. Onların Anadolu’nun Đslamlaşmasında payları büyüktür. Kuruluş dönemi Osmanlı mutasavvıflarından birisi de Emir Sultan’dır. O Osmanlı Devleti’nin kuruluşu döneminde, 770-833/1368-1429 tarihleri arasında yaşamıştır. Yaşadığı yıllarda padişahların başarılı olmaları için manevî bakımdan dua ve niyazda bulunmuştur. Mutasavvıf şahsiyeti yanında, Yıldırım Bâyezid’in damadı olması açısından da önemlidir. II. Murat devrinde Đstanbul kuşatmasına dervişleriyle birlikte katılarak bizzat aktif rol almıştır. Emir Sultan o zamanın toplumunda önemli bir şahsiyet olduğundan, yaşadığı zamanda ve vefat ettikten sonra da menkabeleri anlatılmıştır. Hatta vefatından kısa bir zaman sonra menkabeleri yazıya geçirilmeye başlanmıştır. Hüsâmeddin Bursevî de onun menkabelerini yazanlardan biridir. Yazdığı eser Menâkıb-ı Emir Sultan adını taşımaktadır. Menâkıb-ı Emir Sultan’da, Emir Sultan’ın fizikî özellikleri, giydiği elbiseler, güzel ahlâkı, özlü sözleri, Buharalı olduğu, babası Seyyid Ali vasıtasıyla soyunun Hz. Peygamber’e (s.a.v.) ulaştığı, şeyhinin Seyyid Đsâ olduğu ve sisilesinde bulunan şahısların isimleri, Buhara’da küçükken kerametler gösterdiği, Buhara’dan ayrılıp Hicaz, Şam, Karaman, Niğde, Hamid Đli, Kütahya, Đnegöl yoluyla Bursa’ya geldiği, Bursa’ya gelirken yollarda gösterdiği kerametleri ve Bursa’da gösterdiği olağanüstü halleri anlatılır. Yine menâkıbnâmede Emir Sultan’ın, Yıldırım Bâyezid, II. Murat, Molla Fenârî ve V Hacı Bayram Velî ile olan münasebetlerinden, Yıldırım Bâyezid’in kızı Hundî Sultan ile evlenmesinden, bu evlilikten iki kız ve bir erkek çocuklarının olmasından, Ulu Camii’nin yapılışında gösterdiği kerametlerden söz edilir. Emir Sultan’ın, Miraç ile ilgili ayetleri ve Đsrâ Sûresi 64. ayetini tefsir etmesinden, türbesinin yapılacağı yeri kerametle belirlemesinden, hastalanmasından ve vefâtından, vefâtından sonra gösterdiği kerametlerden, türbesi yapılırken türbeyi yapan mimara rüyada görünmesinden, kendisinden sonra postuna geçen halifelerinden, Bursa dışındaki yerlere gönderdiği halifelerinden ve bunların menkabelerinden, Emir Sultan ve halifelerinin menkabelerini yazanlardan bahsedilir. Menâkıbnâmenin sonlarında Emir Sultan ve halifeleri için dua yapılır. Emir Sultan’ın Sultan Süleyman Han’a Acem seferinde müjdeci olarak görünmesinden söz edilir ve bu şekilde menâkıbnâme bitirilir. Anahtar kelimeler: Emir Sultan, Hüsâmeddin Bursevî, Menkabe, Keramet ve Keramet motifleri. VI ABSTRACT Post-graduate thesis Menâkıb-ı Emir Sultan (Hüsâmeddin Bursevî) Investigation and Text Nurettin Kahraman Dokuz Eylül University Social Sciences Institute Department of Basic Islam Sciences Basic Islam Sciences Program The role of sufi dervishes is very important in the establishment of Ottoman State. These Sufis participated in Islamic wars of conquest; they worked actively in the shaping of Anatolia. Their share is great in the islamization of Anatolia. One of the Ottoman Sufis in the establishment period is Emir Sultan. He lived in the establishment period of Ottoman State, between 770-833/1368-1429. He prayed and entreated spiritually all his life for the success of sultans. Along with his sufi character, he was an important person for being Yıldırım Bâyezit’s the son in law. He personally played an active role during besiege of Đstanbul by participating the action together with his dervishes. Because Emir Sultan was an important person in the society then, legends about his waere narrated both during his life time and after his death. As a matter of fact, his legend were began to be printed in a short time after his death. Hüsâmeddin Bursevî is one of those who wrote about his legends. His book bears the title of Menâkıb-ı Emir Sultan (Legends about Emir Sultan). In this book, Emir Sultan’s physical features, the dresses he wears, his good moral values, his aphorisms, and that he is from Buhara is narrated and adding that his blood line reaches to that of the Prophet Muhammad’s (s.a.v.) [meaning God command and salute him] through his father, that his sheik is Seyyid Đsâ and the names of those in his succession, that he showed oracle in VII Buhara when he was only a child, that after leavin Buhara, he came to Bursa after visiting Hejaz, Damascus, Karaman, Niğde, the city of Hamid, Kütahya, and the town of Đnegöl, the oracles he performed on the way to Bursa, and extraordinary attitudes he showed while he was in Bursa. Again, in his legends, it is narrated that he had relations with Yıldırım Beyazıt, Murat II, Molla Fenârî and Hacı Bayram Veli, that he married to Hundî, daughter of Yıldırım Beyezid, and that he had two daughters and a son, and the oracles he showed during the construction work of Ulu Mosque. Emir Sultan’s interpretations about the verses of the ascension of the Prophet Muhammad to the heaven and verse 64 of the Isrâ Sure (section of the Koran), that he determined by oracle of the place of his sepulcher to be built on, his being seen in the architect’s dreams while he was constructing the his sepulcher, about caliphs who took over his post, about the caliphs he sent out of Bursa, and about the writers who wrote legends about Emir Sultan and his caliphs. At the end of the legendary (the book containing legends about Emir Sultan and his caliphs), grace is said for Emir Sultan and his caliphs. It is also narrated that Emir Sultan was seen as harbinger in Süleyman the Magnificent’s dreams during his campaigns to Persia and so ends the legendary. Key words: Emir Sultan, Hüsameddin Bursevi, Legend, oracle and oracle patterns. VIII ĐÇĐNDEKĐLER YEMĐN METNĐ .................................................................................................................................. II YÜKSEK LĐSANS TEZ SINAV TUTANAĞI ................................................................................. III ÖZET .................................................................................................................................................. IV ĐÇĐNDEKĐLER ............................................................................................................................... VIII KISALTMALAR............................................................................................................................. XIII GĐRĐŞ .................................................................................................................................................... 1 A- EMĐR SULTAN KĐMDĐR? ........................................................................................................ 1 1- Hayatı: ..................................................................................................................................... 1 2- Osmanlı Tasavvufundaki ve Toplumundaki Yeri: ................................................................. 4 B- HÜSAMEDDĐN BURSEVÎ HAKKINDA BĐLGĐ ..................................................................... 8 C- SEMERKANDĐYYE TARĐKATI .......................................................................................... 10 I. BÖLÜM ................................................................................................................................ 13 A- EMĐR SULTAN HAKKINDA KAYNAK VE ARAŞTIRMALAR .................................. 13 B- MENÂKIB-I EMĐR SULTAN’IN KONUSU VE MUHTEVASI .......................................... 15 Emir Sultan’ın Fizikî Özellikleri: ............................................................................................. 15 Emir Sultan’ın Güzel Ahlâkı, Güzel Huyları ve Bazı Sözleri: ................................................. 15 Emir Sultan’ın Giymiş Olduğu Elbiseler: ................................................................................ 16 Emir Sultan’ın Soyu: ................................................................................................................. 16 Emir Sultan’ın Buhara’da Küçük Çocuk Đken Gösterdiği Kerametler: .................................. 16 Emir Sultan’ın Buhara’dan Ayrılıp Mekke’ye Gelmesi:.......................................................... 16 Emir Sultan’ın Medîne’ye Gelmesi: ......................................................................................... 17 Emir Sultan’ın Şam’a Geldiğinde Gösterdiği Kerametler: ...................................................... 17 Emir Sultan’ın Şam’dan Sonra Yollarda Giderken Gösterdiği Kerametleri:.......................... 17 Emir Sultan’ın Şeyh Habib Hazretleri’ne Olan Mübarek Nefesleri: ...................................... 18 Emir Sultan’ın Hamid Đli’nde Ortaya Çıkan Kerametleri: ...................................................... 18 Emir Sultan’ın, Bursa’ya Gelirken Kütahya Semtinde Vaki Olan Kerametleri: .................... 18 Emir Sultan’ın Đnegöl’de Vaki Olan Kerametleri: ................................................................... 18 Emir Sultan’ın Bursa’ya Geldiğinde Ortaya Çıkan Kerametleri: ........................................... 19 Emir Sultan’ın Bursa’da Hoca Kasım Đle Olan Hikayeleri: .................................................... 19 Đki Kişinin Emir Sultan’ı Đmtihana Gelmeleri ve Đstediklerini Almaları: ............................... 19 Emir Sultan’ın Molla Fenârî ve Bazı Ulema Đle Olan Hikayeleri: .......................................... 20 Emir Sultan’ın Yıldırım Bâyezid Han’ın Kızı Đle Evlenmesi: .................................................. 20 Kadidler Hikayesi: ..................................................................................................................... 21 IX Emir Sultan’ın Gazada Yıldırım Han’a Görünmesi: ............................................................... 21 Emir Sultan’ın Ulu Camii Yapılırken Olan Kerametleri: ........................................................ 22 Şeyh Sinan Küçükken, Emir Sultan’ın Ona Görünmesi: ....................................................... 22 Ece Baba’nın Hamid Đli’nden Emir Sultan’a Gelmesi: ........................................................... 23 Bir Azizin Emir Sultan’a Gelip Beyat Eylemesi: ...................................................................... 23 Hacı Bayram Veli’nin Emir Sultan’a Gelmesi: ........................................................................ 23 Emir Sultan’ın Edhemî Dervişlerine Bir Akçe Vermesi: ......................................................... 24 Hacı Bayram Veli’nin Emir Sultan’ı Ziyarete Geldiğinde Gördüğü Keramet: ....................... 24 Emir Sultan’ın, Zakiri Alaaddin Hoca Đle Olan Hikayesi: ..................................................... 24 Emir Sultan’ın, Bir Đmam Đle Olan Hikayesi: .......................................................................... 25 Emir Sultan’ın Asasıyla Yerden Su Çıkarması: ....................................................................... 25 Timur Oğlu Namında Bir Kimse Küffarda Esir Đken Emir Sultan’ın Onu Keramet Đle Kurtarması: ................................................................................................................................ 25 Edremit’ten Sarı Yusuf’un Gelip Emir Sultan’ın Meclisinde Yatıp Uyuması: ....................... 26 Timur Bursa’ya Geldiğinde, Emir Sultan’ın Bir Adamına Haber Göndermesi ve Timur Ordusunun Gitmesi: .................................................................................................................. 26 Emir Sultan’ın Bir Dervişinin Bursa’da Ulu Cami’de Bir Vaazı Dinlemeye Gitmesi ve Camide Zelzele Olması: ............................................................................................................. 27 Ulemadan Đki Kimsenin Emir Sultan’ı Đmtihan Etmek Đçin Gelmesi: .................................... 27 Emir Sultan’ın II. Murad’a Tahta Çıkmasına Đcazet Vermesi Ve II. Murad’ın Padişah Olması: ....................................................................................................................................... 28 Sultan Murad Han’ın Emir Sultan’a Bir Yavuz At Göndermesi: ........................................... 28 Oğlu Ali Çelebi’nin Ölmesi Đçin Emir Sultan’ın Dua Etmesi: ................................................ 29 Emir Sultan Đle Bir Râhibin Menâkıbı: .................................................................................... 29 Emir Sultan’ın Miraç Gecesi Hakkındaki Açıklaması: ........................................................... 29 Emir Sultan’ın Đsra Sûresi’nin 64. Ayetini (Şeytan onlara, ancak kuru bir aldatma vaat eder) Tefsir Etmesi: ............................................................................................................................. 30 Emir Sultan Kendi Mezar Yeri Đçin Şeyhü’l-Đslam’a Ok Attırması: ....................................... 30 Emir Sultan’ın Vefat Etme Zamanının Geldiğini Söylemesi: .................................................. 31 Emir Sultan’ın, Yerine Hasan Hoca’yı Halife Tayin Edip Vefat Etmesi: ............................... 31 Emir Sultan’ın Cenazesini Yıkayanlar ve Cenazesine Su Dökenler: ...................................... 31 Emir Sultan’ın Kıyamet Gününe Kadar Olan Halleri: ............................................................ 32 Emir Sultan’ın Halifeleri: ......................................................................................................... 32 A) Seccade-i Hâssa Halifeleri (Emir Sultan Dergahında, Onun Postuna Oturan Halifeleri): .................................................................................................................................................... 32 B) Seccade-i Gayr-i Hâssa Halifeleri (Emir Sultan Dergahı Dışında, Emir Sultan’ın Đcazet Verip Çeşitli Yerlere Gönderdiği Halifeleri) : ........................................................................... 32 C- MENKABE VE KERAMET .................................................................................................... 33 1- Menkabe: ............................................................................................................................... 33 X 2- Keramet: ................................................................................................................................ 37 D- KERAMET MOTĐFLERĐ ....................................................................................................... 45 a) Velinin kendi vücudunda cereyan eden keramet motifleri: ................................................. 46 1- Yanındakilere aynı anda değişik kılıklarda görünme: ................................................................. 46 2- Bir anda çok uzak mesafeleri katedebilme (Tayy-ı mekân): ........................................................ 47 3- Havada uçma: .................................................................................................................................. 47 b) Tabiat varlıkları ve eşya üzerinde cereyan eden keramet motifleri: .................................... 47 1- Cansız varlıkları kendiliklerinden hareket ettirme: ..................................................................... 47 2- Cansız varlıklara söz geçirme:........................................................................................................ 48 3- Maddelerin mâhiyet ve niteliklerini değiştirme: ........................................................................... 48 4- Mevsimin dışında çiçek veya meyva oldurma: .............................................................................. 48 5- Yağmur yağdırma: .......................................................................................................................... 49 6- Bir maddeyi, eşyayı veya cismi yoktan var etme: ......................................................................... 49 7- Yerden, taş veya kayadan su fışkırtma: ......................................................................................... 49 8- Kurumuş ağaçları yeşertme, harab olmuş bahçeyi yemyeşil yapma: .......................................... 50 c) Hayvanlar üzerinde cereyan eden keramet motifleri: .......................................................... 51 1- Vahşi ve yabanî hayvanları itaate alma: ........................................................................................ 51 2- Hayvanları konuşturma: ................................................................................................................. 51 d) Gizli şeyler üzerinde cereyan eden keramet motifleri: ......................................................... 52 1- Akıldan geçenleri bilme, düşünceyi okuma: .................................................................................. 52 2- Gelecekte olacakları haber verme: ................................................................................................. 53 3- Kabir ahvaline vâkıf olma: ............................................................................................................. 53 4- Kabirdeki biriyle konuşma: ............................................................................................................ 54 5- Birinin gördüğü rüyayı söylemeden bilme: ................................................................................... 54 6- Hamile bir köpeğin karnındaki yavruların sayısını bilme: .......................................................... 55 e) Mukaddes, insanüstü ve gizli güçler üzerinde cereyan eden keramet motifleri: ................. 55 1- Peygamberleri görme, onun tarafından irşad edilme: .................................................................. 55 2- Hızır ve diğer gayb erenleriyle görüşme: ....................................................................................... 56 f) Biyolojik mahiyette keramet motifleri: .................................................................................. 57 1- Ölüyü diriltme: ................................................................................................................................ 57 2- Hastalıkları iyileştirme: .................................................................................................................. 57 g) Veliliğini kabul edenlere yönelik keramet motifleri: ............................................................ 58 1- Bereket getirme: .............................................................................................................................. 58 2- Az yiyecekle çok kişiyi doyurma: ................................................................................................... 59 3- Tehlike veya felakete maruz kalanları fiilen kurtarma: ............................................................... 59 4- Ejderha ile savaşıp öldürerek halkı kurtarma: ............................................................................. 61 h) Veliliğini kabul etmeyenlere yönelik keramet motifleri: ...................................................... 61 1- Başka bir veliye keramet kuvvetiyle üstün gelme, onu kendine tabi kılma: ............................... 61 2- Hasımlarını, beddua ederek muhtelif şekillerde cezalandırma: .................................................. 62 E- MENÂKIBNÂMEDE GEÇEN BAŞLICA TASAVVUFÎ TERĐMLER ............................... 63 Kat‘-ı merâhil ve tayy-i menâzil: ............................................................................................... 64 Ricâlü’l-Gayb:............................................................................................................................ 65 XI Kutbu’l-aktâb: ............................................................................................................................ 66 Kırklar: ....................................................................................................................................... 67 Erenler: ...................................................................................................................................... 68 Rum Erenleri: ............................................................................................................................ 68 Edhemî Dervişleri: ..................................................................................................................... 69 Đttihad: ........................................................................................................................................ 69 Fenâfillah: ................................................................................................................................. 71 Mâsivâ: ....................................................................................................................................... 71 Đstimdad: .................................................................................................................................... 72 Himmet: ..................................................................................................................................... 73 Tevbe: ......................................................................................................................................... 74 Đnâbet: ........................................................................................................................................ 76 Mücâhede: ................................................................................................................................. 76 Riyâzet: ....................................................................................................................................... 77 Halvet: ........................................................................................................................................ 78 Erbaîn: ....................................................................................................................................... 79 Evrâd: ......................................................................................................................................... 80 Murakabe: .................................................................................................................................. 80 Marifet: ...................................................................................................................................... 82 Tasarrufât: ................................................................................................................................. 83 Keşf: ........................................................................................................................................... 84 Đlm-i Ledünnî: ............................................................................................................................ 84 Velayet: ....................................................................................................................................... 85 Işık:............................................................................................................................................. 86 F- ESERĐN ŞAHIS KADROSU .................................................................................................... 86 I- Emir Sultan’dan Önce Yaşamış Olan Şahıslar: ................................................................... 87 A- Peygamberler: ................................................................................................................................. 87 1- Musa (a.s.): .................................................................................................................................. 88 2- Hızır (a.s.): .................................................................................................................................. 88 3- Dâvûd (a.s.): ................................................................................................................................ 90 4- Đsâ (a.s.): ...................................................................................................................................... 91 5- Hz. Muhammed: ......................................................................................................................... 92 B- Ashab-ı Kiram: ............................................................................................................................... 93 1- Hz. Fatma: .................................................................................................................................. 93 2- Muaz ibn-i Cebel: ....................................................................................................................... 93 3- Hz. Ömer: ................................................................................................................................... 94 4- Đbn-i Mesud: ............................................................................................................................... 95 5- Hz. Ali: ........................................................................................................................................ 96 6- Hz. Aişe ve Đbn-i Abbas: ............................................................................................................ 97 C- Tâbiîn: ............................................................................................................................................. 97 XII Hasan Basrî: .................................................................................................................................... 97 D- On Đki Đmam: .................................................................................................................................. 99 E- Mezheb Đmamları: .......................................................................................................................... 99 1- Numan: ...................................................................................................................................... 100 2- Mâlik: ........................................................................................................................................ 100 3- Ebû Yusuf: ................................................................................................................................ 100 4- Şâfiî: .......................................................................................................................................... 100 5- Ahmed: ...................................................................................................................................... 100 II- Emir Sultan’ın Çağdaşı Olan Önemli Şahsiyetler: ........................................................... 101 A- Ulema Şahsiyetler: ........................................................................................................................ 101 1- Molla Fenârî: ............................................................................................................................ 101 2- Molla Yegan:............................................................................................................................. 101 B- Mutasavvıf Şahsiyetler: ................................................................................................................ 102 Hacı Bayram Veli: ........................................................................................................................ 102 C- Tarihî Şahsiyetler: ........................................................................................................................ 103 1- Yıldırım Bâyezid: ..................................................................................................................... 103 2- Çelebi Mehmet: ........................................................................................................................ 103 3- II. Murat: .................................................................................................................................. 103 II. BÖLÜM ....................................................................................................................................... 105 MENÂKIB-I EMĐR SULTAN’IN METNĐ .................................................................................. 105 A- NÜSHALAR VE ÖZELLĐKLERĐ: ..................................................................................... 105 B- EDĐSYON KRĐTĐK ĐÇĐN ĐZLENEN USÛL: .................................................................... 106 C- MENÂKIB-I EMĐR SULTAN’IN ĐÇĐNDEKĐLER TABLOSU: ....................................... 108 D- MENÂKIB-I EMĐR SULTAN’IN METNĐ: ....................................................................... 115 SONUÇ .............................................................................................................................................. 342 EKLER .............................................................................................................................................. 346 BĐBLĐYOGRAFYA .......................................................................................................................... 352 XIII KISALTMALAR a.g.e. : Adı Geçen Eser a.g.m. : Adı Geçen Makale a.s. : Aleyhi’s-selâm bkz. : Bakınız c. : Cilt çev. : Çeviren Dan. : Danışman DEÜ : Dokuz Eylül Üniversitesi DĐA : Türkiye Diyanet Vakfı Đslam Ansiklopedisi DĐB : Diyanet Đşleri Başkanlığı DTCF : Dil Tarih Coğrafya Fakültesi H. : Hicri haz. : Hazırlayan Đ.A. : Đslam Ansiklopedisi ĐÜ : Đstanbul Üniversitesi K.B. : Kültür Bakanlığı k.s. : Kuddise sırrıhû Ktp. : Kütüphanesi M. : Miladi M.E. : Milli Eğitim msl. : Mesela n.m. : Nevverallahü merkadehû nr. : Numara XIV nş. haz. : Neşre Hazırlayan nşr. : Neşreden ö. : Ölümü r.a. : Radıyallahü anhü s. : Sayfa SBE : Sosyal Bilimler Enstitüsü sad. : Sadeleştiren s.a.v. : Sallallahü aleyhi ve sellem ss. : Sayafa sırası sy. : Sayı trc. : Tercüme Eden TDV : Türkiye Diyanet Vakfı T.T.K. : Türk Tarih Kurumu TY : Türkçe Yazma v.b. : Ve benzeri vr. : Varak vrs. : Varak sırası y.y. : Yüzyıl 1 GĐRĐŞ A- EMĐR SULTAN KĐMDĐR? 1-Hayatı: Emir Sultan, Osmanlı Devleti’nin kuruluşu zamanında; yani Yıldırım Bâyezid (1389-1403), Fetret Dönemi (1402-1413), Çelebi Mehmed (1413-1421) ve II. Murat (1421-1451) devirlerinde yaşamış; halk arasında kerametleri ile meşhur olmuş bir mutasavvıftır. 1368-69 ( H. 770)1 tarihlerinde doğduğu belirtilir ve vefat tarihi için de çeşitli tarihler verilir: 1426, 1428, 1429 ve 1433 ( H. 830, 832, 833, 837)2 ; ama Ahmed Paşa’nın “Đntikāl-i Emir Sultan’a / Oldu tarih intikāl-i Emir” terkibinden dolayı genel görüş 1429 (H.833)’dur3 ; yani kesin olarak şunu söyleyebiliriz: Emir Sultan 14. y.y.’ın sonlarında ve 15. y.y.’ın başlarında yaşamıştır. Emir Sultan’ın asıl adı Şemseddin Muhammed’dir. “Emir Sultan” onun lakabıdır.4 Buhara doğumludur. Babasının ismi Seyyid Ali’dir ve Hz. Peygamber soyundan gelmektedir.5 Annesinin Hz. Peygamber soyundan geldiğini, babasının ise Türk asıllı olduğunu söyleyenler de vardır.6 Şemseddin Muhammed’in babası olan Seyyid Ali devrinin mutasavvıflarındandır. Bu zat seyyid sülâlesinden geldiği ve geçimini çömlekçilikle sağladığı için “Emir Külâl” lakabı ile tanınır.7 1Hüseyin Algül ve Nihat Azamat, “Emir Sultan”, DĐA, Ankara, 1995, c. XI, s. 146. 2 Mehmed Şemseddin, Yâdigâr-ı Şemsî-Bursa Dergahları, I-II, haz. Mustafa Kara- Kadir Atlansoy, Uludağ Yayınları, Bursa, 1997, s. 40. 3 Bkz. Mecdi Mehmet Efendi, Şakaik-ı Nu’maniye ve Zeyilleri (Hadâiku’ş-Şekâik), nş. haz. Abdülkadir Özcan, Çağrı Yayınları, Đstanbul, 1989, c. I, s. 77; Hoca Sadettin Efendi, Tâcü’tTevârih, sad. Đsmet Parmaksızoğlu, K.B. Yayınları, Đstanbul, 1979, c. V, s. 46; Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, I-II, Üçdal Neşriyat, Đstanbul, 1966, c. II, s. 425; Mehmed Şemseddin, a.g.e., s. 40. 4 Mecdi Mehmet Efendi, a.g.e., s. 76. 5 Bkz. Mehmed Şemseddin, a.g.e., s. 36; Osmanzâde Hüseyin Vassaf, Sefîne-i Evliyâ, haz. Mehmet Akkuş- Ali Yılmaz, Kitabevi, Đstanbul, 2006, c. I, s. 344. 6 Şinasi Çoruh, Emir Sultan, Tercüman 1001 Temel Eser, s. 28. 7 Hüseyin Algül, Gönül Sultanlarımız Eyyûb Sultan, Hala Sultan, Emir Sultan, Timaş Yayınları, Đstanbul, 2007, ss. 82-83. 2 Şemseddin Muhammed küçük yaşta annesini kaybederek öksüz kalmıştır; ama babası Seyyid Ali oğluyla annesini aratmayacak şekilde ilgilenmiştir. O, çocukluk yıllarını Buhara’da babasının terbiyesi altında geçirmiştir. Şemseddin Muhammed’in babası oğlunun hem dünyasını hem de ahiretini mamur edecek gerekli bilgileri ona vererek donanımlı bir insan olmasını sağlamıştır.8 Bazı menâkıb kitaplarında Şemseddin Muhammed’in daha Buhara’da iken bile tanınmış, sevilmiş bir veli olduğu kaydı vardır. Bunlar bir bakıma Emir Külâl’in oğlunu nasıl yetiştirdiğinin ispatıdır. Mesela, Şemseddin Muhammed daha Buhara’da genç bir çocuk iken evlerine, bağı bahçesi kurumuş yaşlı bir adam gelir. Bu kişi “Çoluk çocuğum aç kaldı. Derdimi giderin.” der. Bunu duyan Şemseddin Muhammed, gün battıktan sonra o adamın bahçesine gelir. Allah’a yalvarır, yakarır, dua eder. Bu, Şemseddin Muhammed’in hayatında verdiği ilk büyük imtihandır. Ertesi gün bütün Buhara’da kulaktan kulağa harap olmuş bahçenin yeşerme hadisesi anlatılır.9 Şemseddin Muhammed 17-18 yaşlarında iken babasını kaybetmiştir.10 Babasının cenaze işlemlerini Seyyid Đsâ ile beraber yapmıştır; babasının cenaze namazını Seyyid Đsâ kıldırmıştır.11 Şemseddin Muhammed, babasının vefatından sonra bir süre baba mesleği olan çömlekçilik yapar.12 Daha sonra manevi işaretle Buhara’dan Hicaz’a gelir. Hac vazifesini yaptıktan sonra Medîne’ye gelir ve uzun süre burada ikamet eder. Menkabeye göre, Hz. Peygamber’in soyundan geldiği hususunda kendisinden şüphe edilince, Ravza-i Mutahhara’ya giderek insan kalabalığı önünde “Sana selam olsun ey dedem.” demelerine karşılık “Sana da selam olsun ey oğlum.” hitabına mazhar olmuş ve Hz. Peygamber’in soyundan olduklarını iddia edenler Şemseddin Muhammed’den özür dilemişlerdir. Bir zaman sonra, Hz. Peygamber tarafından manevi bir işaret ile Rum diyarına gitmesi kendisinden istenmiştir.13 8 Hüseyin Algül, Bursa’da Medfun Osmanlı Sultanları ve Emir Sultan, Marifet Yayınları, Đstanbul, 1981, ss. 216-218. 9 Çoruh, a.g.e., ss. 37-39. 10 Algül, Bursa’da Medfun Osmanlı Sultanları ve Emir Sultan, s. 222. 11 Çoruh, a.g.e., s. 42. 12 Algül ve Azamat, a.g.m., s. 146. 13 Algül, Bursa’da Medfun Osmanlı Sultanları ve Emir Sultan, ss. 223-227. 3 Emir Sultan, Bağdad üzerinden Anodolu’ya geçmiş ve Karaman, Niğde, Hamid Đli, Kütahya ve Đnegöl yoluyla Bursa’ya gelmiştir.14 Đlk olarak Gökdere civarında sonra Pınarbaşı’nda Gâr-ı Âşıkân adlı bir mağaraya yerleşmiştir.15 Emir Sultan Bursa’ya geldiğinde yıl 1389’dur ve tam 21 yaşındadır.16 Yani o, Bursa’ya Yıldırım Bâyezid zamanında gelmiştir, ama o sıralarda Yıldırım Bâyezid Bursa’da değildir.17 Bursa halkı ona büyük bir sevgi göstermiştir ve Şemseddin Muhammed yerine Emir Sultan demeye başlamışlardır.18 Kısa zamanda büyük bir şöhret kazanıp, etrafında pek çok müridler topladığı gibi, Bursa’nın ulemasıyla ve meşayihiyle de münasebette bulunmuştur.19 Emir Sultan bu sıralarda Sadreddin Konevî (ö.673/1274)’nin “Miftâhu’l-Gayb” adlı eserini kendi el yazısıyla yazıp, Molla Fenâri’den okuduktan sonra Molla Fenâri, Emir Sultan’a icazet-nâme vermiştir.20 Emir Sultan, Yıldırım Bâyezid’in kızı Hundi Hatun ile evlenmiştir. Bu evlenme olayı iki farklı şekilde anlatılır: Hundi Hatun ile Emir Sultan manevi birtakım işaretler sebebiyle evlenmişlerdir ve bundan seferde olan Yıldırım Bâyezid’in haberi yoktur. Bunu duyan Yıldırım Bâyezid kırk adamını, kızını ve Emir Sultan’ı öldürmek üzere Bursa’ya gönderir. Bu kırk kişi Emir Sultan’ın kerameti sonucu kadid olurlar. Molla Fenâri de Yıldırım Bâyezid’e durumun kendisine bildirildiği gibi olmadığını, yanlış aksettirildiğini; Emir Sultan’ın Hz. Peygamber soyundan gelen büyük bir zat olduğunu, böyle bir damadı olduğundan dolayı gurur duyması gerektiğini bildiren bir mektup gönderir. Bunun üzerine Yıldırım Bâyezid yanlış yaptığını anlar ve hiddeti geçer.21 Diğeri de şu şekildedir: Yıldırım Bâyezid kızı Hundi Hatun’u, Emir Sultan’la kendi rızası ile evlendirmiştir.22 Doğrusu da bu olmalıdır; çünkü Yıldırım Bâyezid Emir Sultan’ı sevip saymaktadır. Ayrıca menâkıp yazarları genelde, menkabesini yazdıkları kişinin yakın müridi olduklarından şeyhlerinin her 14 Nihat Azamat, “Emir Sultan”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, Yapı Kredi Yayınları, Đstanbul, 1999, c. I, ss. 403-404. 15 Mehmed Şemseddin, a.g.e., s. 37. 16 Çoruh, a.g.e., s. 93. 17 Algül ve Azamat, a.g.m., s. 146. 18 Mecdi Mehmet Efendi, a.g.e., s. 76. 19 M. Cavid Baysun, “Emir Sultan”, Đ.A., M.E. Basımevi, Đstanbul, 1964, c. IV, s. 262. 20 Bkz. Hoca Sadettin Efendi, a.g.e., s. 44; Mecdi Mehmet Efendi, a.g.e., s. 76. 21 Bkz. Mehmed Şemseddin, a.g.e., ss. 37-38; Hüseyin Vassaf, a.g.e., s. 346. 22 Mecdi Mehmed Efendi, a.g.e., s. 76. 4 davranışında ve içinde bulunduğu olaylarda bir olağanüstülük görmek isterler. Emir Sultan’ın Hundi Hatun ile evlenmesi olayında da böyle bir durum söz konusu olmalıdır. Emir Sultan ile Hundi Hatun evliliğinden bir erkek çocuk ile iki kız çocuğu dünyaya gelmiştir. Emir Ali Çelebi adını verdikleri oğulları Emir Sultan’ın sağlığında vefat etmiştir. Kızları da Emir Sultan’ın vefatından kısa bir süre sonra vefat etmişlerdir.23 Ankara Savaşı’ndan sonra, Bursa Timur’un askerleri tarafından işgal edilmiştir. Molla Fenârî (ö.834/1431), Đbnü’l-Cezerî (ö.833/1429) ile birlikte Emir Sultan da Kütahya’da bulunan Timur’un huzuruna götürülmüştür. Daha sonra serbest bırakılarak Molla Fenârî ile Bursa’ya dönmüştür.24 Emir Sultan altmış üç yıl yaşamış ve bir veba salgını sırasında vebadan vefat etmiştir. Cenazesini Hacı Bayram Veli yıkamıştır.25 2-Osmanlı Tasavvufundaki ve Toplumundaki Yeri: Emir Sultan, tasavvufun kurumsallaştığı ve teşkilatlandığı devirde yani tarikatler döneminde yaşamıştır. O’nun intisap ettiği tarikat hakkında kaynaklarda verilen bilgiler birbiriyle çelişkilidir. Emir Sultan’ın Nakşibendiyye’nin Nurbahşiyye koluna mensup olduğu belirtilir, ama Nakşibendiyye’nin Nurbahşiyye adlı bir kolu bulunmamaktadır. Halvetiyye’nin Nurbahşiyye isimli koluna intisablı olduğu da belirtilir. Halvetiyye’nin silsilesi Kübreviyye’ye ulaşan Nurbahşiyye adlı bir şubesi vardır. Ancak bu şubenin kurucusu kabul edilen Seyyid Muhammed Nurbahş (ö.869/1465), Emir Sultan’dan otuz beş yıl sonra vefat etmiştir. Emir Sultan’ın ona intisap etmesi uzak bir ihimaldir.26 Ayrıca Süleyman Gökbulut da Emir Sultan’ın Nurbahşiyye ile ilişkisi hakkında şöyle bir değerlendirme yapmaktadır: Emir Sultan’ın Nurbahşiyye’ye intisap etmesi tarihî olarak pek mümkün değildir. Çünkü Emir Sultan, henüz Muhammed Nurbahş (ö.869/1465) Nurbahşiyye’yi kurmadan, belki de daha Nurbahş doğmadan Bursa’ya gelmiştir. Fakat Emir Sultan’ın babası Seyyid Ali’nin veya kendisinin, hatta ikisinin birden, Muhammed Nurbahş’ın şeyhi 23 Mehmed Şemseddin, a.g.e., ss. 39-40. 24 Azamat, a.g.m., s. 404. 25 Çoruh, a.g.e., s.213. 26 Algül ve Azamat, a.g.m., s. 147. 5 olan Đshak Huttalânî (ö.826/1423)’ye intisap etmeleri mümkündür. Muhtemelen, Huttalânî’nin ölümünden sonra yerine Nurbahş geçtiği için, Emir Sultan’ın tarikatına da Nurbahşiyye denmiştir.27 Atâî, Emir Sultan’ı Seyyid Ali, Hâce Đshak Huttalânî (ö.826/1423), Ali elHemedânî (ö.786/1384), Muhammed Mazdekânî, Alâüddevle-i Simnânî (ö. 736/ 1336), Nureddin Đsferâyînî, Ahmed Zâkir-i Curfânî, Ali Lala silsilesi ile Necmeddin Kübra’ya ulaştırır. Dolayısıyla Emir Sultan’ın Kübreviyye tarikatına mensup olduğunu söylemek mümkündür. Öte yandan Emir Sultan’ın halifelerinden Hasan Efendi (ö.845/1441-42) Müzîlü’ş-şükûk, Lutfullah Efendi de Cenâhu’s-sâlikîn isimli eserlerinde, bizzat kendisinden işitmiş olduklarını söyleyerek şeyhin tarikat silsilesini babadan oğula intikal ettirip on iki imam yoluyla Hz. Ali’ye ulaştırırlar.28 Hüsâmeddin Bursevî’nin Menâkıb-ı Emir Sultan adlı eserinde de silsile bu şekilde verilir. Đslam tarihine ve Türk-Đslam tarihine baktığımızda, merkezi hükümetlerin zayıfladığı, düzensizlik ve kargaşanın arttığı dönemlerde tasavvuf kurumları ve sûfiler/veliler “manevi bir otorite” olarak halka kucak açmış, onların bir sığınağı olmuştur. Emir Sultan’ın yaşadığı zamanda da; Osmanlı tarihinde Ankara Savaşı’ndan sonra yaşanan “Fetret Dönemi” denilen, bir kargaşa ve kaos dönemi olmuştur. Bu zamanda halk büyük sıkıntılar çekmiştir. Bursa halkı, dönemin “manevi otoriteleri”nden biri olan Emir Sultan’dan bu sıkıntının giderilmesi için, Timûr askerinin bir an önce Bursa ve Anadolu topraklarından çekilmesi için Allah’a dua ve niyazda bulunmasını istemiştir.29 Bu olay Emir Sultan’ın halk arasında sevilen, sayılan Allah dostu, duası kabul olan bir zat olduğunu göstermektedir. Osmanlı tarihine baktığımızda padişahların genelde sûfilere/şeyhlere saygı gösterdiklerini, hürmet ettiklerini ve sevgi beslediklerini görürüz. Emir Sultan, yukarıda da belirttiğimiz gibi, Yıldırım Bâyezid, Çelebi Mehmed ve II. Murat dönemlerinde yaşamıştır; bu padişahlar kendisine saygıda kusur etmemişlerdir. Mesala, Emir Sultan ile Yıldırım Bâyezid arasında Ulu Cami’nin yapılışı sırasında cerayan eden bir olay anlatılır: Đkisi beraber camiyi incelemeye gelir. Yıldırım 27 Süleyman Gökbulut, Necmeddin Kübrâ ve Kübrevîlik, (Basılmamış Doktara Tezi- Danışman: Prof. Dr. Mehmet Demirci), DEÜ, SBE, Đzmir 2009, s. 165. 28 Algül ve Azamat, a.g.m., s. 147-148. 29 Bkz. Mecdi Mehmet Efendi, a.g.e., s. 76; Evliya Çelebi, a.g.e., I-II, c. II, s. 425. 6 Bâyezid, Emir Sultan’a camiyi nasıl bulduğunu sorar. Emir Sultan da, bir eksiği dışında mükemmel, der. Yıldırım Bâyezid, “Nedir o?” dediğinde, Emir Sultan “Dört köşesinde meyhane eksik.” der. Emir Sultan’ın böyle kinayeli sözler kullanması, Yıldırım Bâyezid’in eğlence meclisleri tertip etmesi, içki içmesi gibi dinin yasak saydığı fiileri yapması sebebiyledir. Bu kinayeli sözler üzerine, Yıldırım Bâyezid “Sen kim oluyorsun? Ben koskoca padişahım.” demez; aksine hatasını anlar, tövbe eder, içkiyi bırakır. Đbadet ve taat yolundaki gayretini artırır.30 Çelebi Mehmet’in Emir Sultan ile ilgili gördüğü bir rüya da Emir Sultan’ın toplum psikolojisini olumlu yönde ne kadar etkilediğini göstermesi açısından önemlidir: “Çelebi Mehmet tacı-tahtı bırakmak ister. Bunun için istihareye yatar. Rüyasında Murad Hüdevendigar’ı ve Emir Sultan’ı görür. Çelebi Mehmet’e bir kılıç ve eğerlenmiş at verirler ve “Haydi yiğidim! Din esaslarını ikame eyle!” derler.”31 II. Murat ile ilgili olarak da şu anlatılır: “II. Murat’ın amcası Mustafa (Düzmece Mustafa olayı) büyük bir ordu toplar ve II. Murat’a karşı harekete geçer. II. Murat’ın dayanma gücü kırılmıştır. Bundan dolayı Emir Sultan’dan hayır ve duada bulunmasını ister. Emir Sultan da bu isteğe olumlu cevap verir; Allah’a dua ve niyazda bulunur ve zafer müjdesini II. Murat’a verir. Padişahın beline kılıcını kuşandırır. Nasihat ve tavsiyelerde bulunur.”32 Kısaca Osmanlı sultanları Emir Sultan’a pek fazla bel bağlarlar ve ondan durmadan destek olmasını isterler; onun elinden kılıç kuşanırlar ve seferlere bu uğurla çıkarlardı.33 Beyler-paşalar da Emir Sultan’a gelerek elini öperlerdi; vefatından sonra da padişahlardan bazıları ve Osmanlı devlet adamları Emir Sultan’ın kabrini ziyaret ederlerdi.34 Tasavvuf, kötülüğü emreden nefsi eğiterek, nefsin aşırı istek ve arzularına gem vurarak, dünyaya yeni gelmiş bir bebek gibi; kalbi, gönlü ve ruhu saf ve temiz mükemmel bir insan inşa etmeye çalışır. Böyle insanlardan oluşan toplum da mutlu ve huzurlu olur. Emir Sultan da tasavvufun insanı eğitme yönünü ön plana çıkararak, 30 Bkz. Hoca Sadettin Efendi, Tâcü’t-Tevârih, sad. Đsmet Parmaksızoğlu, M.E. Basımevi, Đstanbul, 1974, c.I, s. 223; Müneccimbaşı Ahmed Dede, Sahaifü’l-Ahbar fî-Vekayiü’l-Asâr, trc. Đsmail Erünsal, Tercüman 1001 Temel Eser, c.I, ss. 140-141; Hüseyin Vassaf, a.g.e., ss. 346-347. 31 Algül, Bursa’da Medfun Osmanlı Sultanları ve Emir Sultan, ss.261-262. 32 Bkz. Hoca Sadettin Efendi, Tacü’t-Tevârih, K.B. Yayınları, Ankara, 1979, c. II, ss. 127-128; Müneccimbaşı Ahmed Dede, a.g.e., c.I, s. 198. 33 Hoca Sadettin, a.g.e., c.V, s. 46. 34 Algül, Bursa’da Medfun Osmanlı Sultanları ve Emir Sultan, s. 266. 7 mahir bir sarrafın altını işlerken gösterdiği titizlik ve hassasiyet gibi etrafındaki insanları işliyor, eğitiyor ve yetiştiriyordu. Böylece halka hizmet edecek insanların bu iş için gerekli donanıma sahip olmaları için gayret ediyordu. Daha sonra da onları “Halka hizmet Hakk’a hizmettir.” sözü gereğince, huzurlu ve mutlu bir toplum inşa etmek için ülkenin çeşitli yerlerine gönderiyordu. Daha sağlığında iken halifeleri Türkiye’nin birçok tarafına; Balıkesir, Edincik, Gelibolu, Edremit, Tuzla, Aydın, Saruhan ve Karaman gibi şehirlere yayılmışlardır.35 Tasavvufta, şeriat ve tasavvuf dengesi önemlidir. Cüneyd-i Bağdadi’nin “Kur’an ezberlemeyen ve hadis yazmayan kimselere tasavvuf yolunda tabi olunmaz; çünkü bizim bu ilmimiz kitap ve sünnetle mukayyettir.”36 sözü bunu gösterir. Emir Sultan’ın, devrinin âlimleri olan Molla Fenârî (ö.834/1431), Molla Yegân (ö.857/1453) ve Alî-i Rûmî gibi âlimler tarafından itibar gördüğü, sevilip sayıldığı bilinmektedir. Muhtemelen bu sevgi ve saygı Emir Sultan’ın büyük bir veli olmasının yanında din ilimlerine olan vukufiyetinden de kaynaklanmaktadır. Hacı Bayram Veli (ö.1430), Somuncu Baba (Hamidüddin Aksarayî, ö.1412) ile dostlukları ve Buhara’dan gelerek Emir Sultan Dergahı çevresinde post seren abdallarla, dervişlerle iyi ilişkileri de Emir Sultan’ın çağının önemli mutasavvıflarından biri olduğunu gösterir.37 Emir Sultan, tekkelerde ayin yapan, ibadetle meşgul olan, tekkeye getirilen sadaka, zekat ve padişahların gönderdiği yardımlarla hayatını idame ettiren, insanlardan ve toplumdan uzak, uzlet hayatı yaşayan bir derviş değildir. Aksine “Đnsanlar içinde bulunup da onlardan gelecek sıkıntılara katlanan müslüman, insanlardan ayrı yaşayan ve bu tür sıkıntılara maruz kalmayan müslümandan daha hayırlıdır.”38 hadisi gereğince insanların içinde yaşayan, elinin emeği ile geçinen aktif, girişken ve mücahid ruhlu bir sûfidir. Onun için Emir Sultan, Türk fetihleriyle yakından ilgilenmiştir. Yaşadığı sürece her hükümdarı gaza ve cihada teşvik etmiştir. II. Murat’ın Đstanbul kuşatmasına dörtyüz dervişi ile bizzat katılmıştır.39 35 Baysun, a.g.m., s. 262. 36 Kuşeyrî, er-Risâle, Tasavvuf Đlmine Dair Kuşeyrî Risalesi, trc. ve haz. Süleyman Uludağ, Dergah Yayınları, Đstanbul, 1978, s.104. 37 Algül, Bursa’da Medfun Osmanlı Sultanları ve Emir Sultan, s. 235. 38 Đbn Mâce, Fiten, 23. 39 Mehmet Demirci, Gönül Dünyamızı Aydınlatanlar, Mavi Yayıncılık, Đstanbul, 2005, s. 28. 8 Emir Sultan deyince, kaynaklarda “Erguvan Cemiyeti, Erguvan Faslı, Erguvan Bayramı” gibi isimlerle geçen erguvan şenliği de akla gelir. Erguvan şenliği, bahar aylarının bütün güzelliğiyle, renk cümbüşüyle kendini gösterdiği, erguvan çiçeklerinin olabildiğince güzel açtığı günlerde Emir Sultan halife, derviş ve sevenlerinin Osmanlı Türkiyesi’nin değişik yerlerinden gelerek Bursa’da Emir Sultan Dergahı’nda, iyi dilek ve temennilerle toplanmalarıdır. Bursa’ya gelen bu insanlar Emir Sultan’ı ziyaret ederler, dergahta topluca zikir ederler, sohbet dinlerler. Tarihte, bu cemiyete katılanların çokluğu Bursalı’larca bereket vesilesi sayılmış, katılımın az olduğu zaman ise bereketsizlik olarak algılanmıştır.40 Buraya kadar verdiğimiz bilgiler Emir Sultan’ın yaşadığı devirdeki tasavvuf çevresinde, padişahlar, âlimler ve halk nezdindeki itibarını, önemini ve değerini göstermektedir. Vefatından sonra da insanların, devlet adamlarının, halifelerinin ve muhiplerinin kabrini ziyarete gidip dua ve zikir yapmaları toplum muhayyilesini ne kadar etkilediğinin göstergesidir ve dikkate şayandır. B- HÜSAMEDDĐN BURSEVÎ HAKKINDA BĐLGĐ Neşre hazırladığımız menâkıbnâme yazarı Hüsameddin Bursevî, Semerkandiyye Tarikatı’nın Bursa’daki temsilcisidir. Hüsameddin Bursevî, Hacı Halil Efendi’nin oğludur. Önce medrese ilimlerini tahsil etmiştir. Bu ilimleri özellikle Ahizade Abdülhalim Efendi’den almıştır. Müderris olarak görev yapmıştır. Sonra tasavvuf hayatına meylederek, Balıkesirli Alâeddin Efendi’nin oğlu Muhammed Çelebi Efendi’yi şeyh olarak benimsemiştir. Tasavvufî terbiyesinden sonra icazetnâme almıştır. Daha sonra kendisine irşat görevi verilmiştir. Đlerleyen yıllarda, Uludağ’ın eteklerinde Temenye denilen yerde dergahını kurmuştur ve ölene kadar (ö.1042/1632) burada hizmette bulunmuştur.41 Hüsameddin Bursevî, âlim ve âbid, uzleti tercih eden bir kişidir. Şu beyitler onun zamanından şikayeti haber veren şiirlerindendir: Zaman-ı uzlet irdi itimâd eyyâmı gitmişdir Halâyık cümle gâfil itikād eyyâmı gitmişdir Bu gün dinin sıyânet eyleyenler hep ider uzlet 40 Hüseyin Algül, “Emir Sultan Hazretleri ve Geleneksel Erguvan Bayramı”, Emir Sultan ve Erguvan, Bursa 2007, ss. 99, 101. 41 Kara, a.g.e., s. 413. Ayrıca bkz. Mehmet Şemseddin, a.g.e., s. 325; Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, Matbaa-i Âmire, Đstanbul, H. 1333, c. I, s. 60. 9 Vefâ kimden umarsın istinâd gitmişdir Bir başka beyti şudur: Halvetîde Celvetîde kalmadı merdân-ı Hak Şîr olanlar gitdi geldi yirine rû-bâhlar42 Hüsameddin Bursevî’ye göre tasavvuf hayatının özü; haramlardan sakınmak, farz ve nafile ibadetlerde dâim olmaktır. Tasavvufî hayata yeni giren bir sâlik zikir sırasında tevhid kelimesini tekrarlarken bunu “lâ ma‘bûde gayrullah” (Allah’tan başka mâbud yoktur) şeklinde idrak etmeli, seyr-i sülûkün ortalarında kelime-i tevhid kalbine “lâ matlûbe illallah” (Allah’tan başka talip olunacak hiçbir şey yoktur) şeklinde aksetmeli, son aşamada ise “lâ mahbûbe illallah” (Alllah’tan başka sevgili yoktur) seviyesine erişmelidir.43 Hüsâmeddin Bursevî’ye göre, mürşid zikir esnasında sesini çok yükseltmemeli, Kur’an okumada orta yolu bulmalı, okumalarını geceleri yapmalı, küçük yaşta olanlara tarikat tacı giydirmemeli, okuma-yazma bilmeyenlere halifelik vermemelidir. Bunlardan başka mürşidin özelliklerinden bir başkası da Ehl-i sünnet ve’l-cemâate mensup olmaya önem vermesidir. Yine Bursevî’nin şu ifadeleri mürşidin irşadda takip edeceği metodları göstermesi açısından mühimdir: “Kimseyi tekfir etme, kâfiri müslüman yap, hazır müslümanı kâfir eyleme, ölü gönülleri dirilt, diri gönülleri öldürme.”44 Hüsameddin Bursevî çok eser veren sûfi yazarlardan biridir. Çok değişik alanlarda eser vermiştir. Tasavvuf en çok eser verdiği alandır. En büyük eseri “Mühimmatü’l-Mü’minin”dir. Eserlerine bakıldığında ‘menâkıb’ kitaplarının çokluğu dikkati çeker. Eserleri: Esrarü’l-Arifin ve Siyerü’t-Talibîn; Dürerü’l-Ehadis; Zübdetü’l-Menâkıb (Menâkıb-ı Emir Sultan); Menâkıb-ı Ali Semerkandî; Menâkıb-ı Abdal Murad; Menâkıb-ı Baba Sultan; Menâkıb-ı Hazret-i Üftâde; Menâkıb-ı Şeyh Ebu Đshak; Fezailü’l-Cihad; Miftâhü’l-Muğlakat; Şerh-i Erbain fi’l-Hadis; Adaletnâme; Fezailü’s-Süluk; Mecmua fi’n-Nevadir; Müntehabatü Tervîhü’l-Ervah; 42 Mehmet Şemseddin, a.g.e., s. 325. 43 Mustafa Kara, “Hüsâmeddin Bursevî”, DĐA, Đstanbul, 1998, c. XVIII, s. 511. 44 Kara, a.g.m., s. 511. 10 Müntehabatü Nüzheti’t-Tasavvuf; Divan-ı Đlâhiyat; Mir’atü’l-Kâinat; Mühimmatü’lMü’minin fî umuri’d-Dünya ve’d-Din.45 C- SEMERKANDĐYYE TARĐKATI Hüsâmeddin Bursevî’nin mensup olduğu Semerkandiyye Tarikatı’nın kurucusu Ali es-Semerkandî’dir. Hayatı hakkında kaynaklarda yeterli bilgi bulunmayan bir Türk müfessiridir. Bahru’l-Ulûm adlı Kur’an tefsiri onun müfessir yönünün en büyük göstergesidir. Onun, Hanefî Mezhebi’ne bağlı sûfiler arasında yer aldığı kaydedilir. Tefsir ve tasavvuf dışında mantık alanında da söz sahibidir. 730/1330’da vefat eden Hanefî fakîhi Alâeddin el-Buhârî’nin de öğrencilerindendir.46 Semerkandiyye’nin piri kabul edilen Alâaddin Ali b. Yahyâ es-Semerkandî’nin doğum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte doğduğu yerin Semerkand olduğu kesindir. Hz. Peygamber’in soyundan geldiği, Seyyid olduğu rivayet edilir.47 Ali Semerkandî, Halvetiyye Tarikatı’nın ikinci piri Seyyid Yahyâ Şirvânî (ö.868/1463)’nin oğludur. Erken yaşlarda Kur’an’ı ezberlemiş ve şer’i ilimlere vâkıf olmuştur. Mısır, Şam, Hicaz, Irak, Kudüs’e ilim için seyahatler yapmıştır. Zahirî ilimleri tahsil ettikten sonra tasavvuf yoluna girmiştir ve ilk mürşidi babası Yahyâ Şirvânî’dir. Kendisini yetiştirdikten sonra tahsil dönemindeki gibi, irşad faaliyetleri için Mısır, Şam, Hicaz, Bağdat gibi diyarları gezmiştir.48 Semerkandî daha sonraları Maveraünnehir’den göç ederek Anadolu’ya gelmiştir, Karaman’a (Larende) yerleşmiştir ve bundan dolayı kendisine Karamânî de denmiştir.49 Son derece uzun yaşamış, 150 yaşlarında vefat etmiştir. 860/1456 yılında vefat eden Ali b. Yahyâ’nın kabri, Đçel’e bağlı Gülnar ilçesinin Zeyne kasabasındadır. Türbe ve vakfiyesi de buradadır.50 Kaynaklarda, Gülnar’da kabri olan Ali Semerkandî ile Ankara’nın Çamlıdere ilçesinde kabri bulunan Ali Semerkandî birbirine karıştırılmıştır.51 Harirîzâde, Semerkandiyyeyi Kübreviyye’nin bir kolu olarak değerlendirmiştir ve Alâeddin Ali Semerkandî’nin Seyyid Yahyâ’nın oğlu olduğunu bildirmiştir. Bundan başka Harirîzâde, Şihâbeddin Hindî’nin Semerkandî ile ilgili Camiu’l- 45 Kara, a.g.e., ss. 416-417. 11 Bevarik isimli Farsça; Nizameddin Bedahşî’nin de Kitabu’l-Menâkıb isimli Türkçe bir eser yazdığını söyler.52 Ali es-Semerkandî’nin tarikatı ile ilgili Đsmail Hakkı Mercan, Ali esSemerkandî’nin menâkıbnâmesi üzerine yaptığı tezde menâkıbnâmeden hareketle, “Hz. Şeyh, yedi erbaîn ol azîz ile çıkarup, Tarikat-ı Hâcegâniyye’yi tekmîl…” ifadesi kullanıldığına göre, Ali es-Semerkandî Hâcegân Tarikatı’na mensuptur, der.53 Evliya Çelebi de Ali es-Semerkandî’nin Zeyniyye Tarikatı’na mensup olduğunu belirtir.54 Ali es-Semerkandî’nin tarikatı ile ilgili bu bilgilerden sonra, bir iddiada bulunmaksızın şu kanaatimizi belirtmek isteriz: Menâkıbnâme müelliflerinin hemen hepsinin menkabesini yazdıkları şeyhin yakın mürîdi veya en azından aynı tarikatın mensubu olması dikkat çekicidir.55 Yukarıda geçtiği üzere Hüsâmeddin Bursevî, Bursa’da Semerkandiyye Tarikatı’nın temsilcisi olarak tanıtılır. Semerkandiyye’nin kurucusu kabul edilen Ali es-Semerkandî ile ilgili menâkıbnâme de yazmıştır. Harirîzâde de Semerkandiyye’yi Kübrevîliğin bir kolu olarak zikeder. Emir Sultan da Kübrevîliğin Bursa’daki temcilcisi olarak anılır. Hüsâmeddin Bursevî Emir Sultan hakkında da menâkıbnâme yazmıştır. Ayrıca Hüsâmeddin Bursevî, Emir Sultan’a ulaşan bir silsilesini zikreder.56 Dolayısıyla Emir Sultan ve Ali es-Semerkandî aynı tarikat mensubudur. Bu bilgiler ışığında da Ali es-Semerkandî’nin, Semerkandiyye’nin kurucusu olma ihtimali kuvvetlidir. Tasavvuf, fıkıh, tefsir ve mantık alanlarında söz sahibi olan Alâeddin Ali b. Yahyâ’nın haşiye türünde eserleri de vardır: 46 Đshak Yazıcı, “Bahru’l-Ulûm”, DĐA, Đstanbul, 1991, c. IV, s. 517. 47 Said Aykut, “Alâaddin Ali b. Yahyâ es-Semerkandî”, Sahabeden Günümüze Allah Dostları, Şûle Yayınları, Đstanbul, 1998, c. VII, s.378. 48 Mustafa Aşkar, Tasavvuf Tarihi Literatürü, Đz Yayıncılık, Đstanbul, 2006, s. 224. 49 Yazıcı, a.g.m., s. 517. 50 Aykut, a.g.e., c. VII, s. 378. 51 Kara, a.g.e., s. 414. Ayrıca Ankara Çamlıdere’de medfun olan Ali Semerkandî için bkz. Evliyâlar Ansiklopedisi, Türkiye Gazetesi’nin Hediyesi, Đstanbul, 1992, c. III, ss. 157-163. 52 Harirîzâde, Tibyan, III/82a. 53 Đ. Hakkı Mercan, Şeyh Alâeddin Ali b. Yahyâ es-Semerkandî ve Menâkıbnâmesi’nin Transkribe, Tahlil ve Tenkidi, (Doktara Tezi-Yöneten: Prof. Dr. Ahmet Uğur), Kayseri 1996, s. 30. 54 Evliya Çelebi, a.g.e., IX-X, c. IX, s. 35. 55 Aşkar, a.g.e., s. 194. 56 Kara, a.g.e., s. 415. 12 Hâşiye Alâ Şerhi’s-Şemsiye: Meşhur mantık kitabı Şemsiye57 üzerine yazılmış bir hâşiyedir. Hâşiye Alâ Şerhi’l-Metâlî: Meşhur kelam kitabı Metâliu’l-Envâr58 üzerine yazılmış bir hâşiyedir. Hâşiye Alâ Şerhi’l-Mevâkıf: Meşhur kelam kitabı Şerhu’l-Mevâkıf59 üzerine yazılmış kıymetli bir hâşiyedir.60 57 Ebü’l-Hasen Necmüddin Debîrân Ali b. Ömer b. Ali el-Kâtibî (ö.675/1277) ’nin eseridir. Eserin tam adı er-Risâletü’ş-şemsiyye fi’l-kavâidi’l-mantıkıyye’dir. 58 Kadı Sirâceddin Muhammed ibn Ebûbekir el-Urmevî (ö.682/1284)’nin eseridir. 59 Seyyid Şerif Cürcânî (ö.816/1413)’nin eseridir. 60 Aykut, a.g.e., c. VII, s. 380. 13 I. BÖLÜM A- EMĐR SULTAN HAKKINDA KAYNAK VE ARAŞTIRMALAR Her devirde etrafını aydınlatan, halk, hatta devlet adamları tarafından sevilip sayılan şahsiyetler vardır ve bu şahsiyetler hayatlarında oldukları gibi vefatlarından sonra da yüzyıllar geçmesine rağmen halkın gönlünde yaşamaya devam ederler. Bazen bu sevgi, gönüllerde yaşamanın ötesinde manzum ve mensur olarak yazıya dökülür. Emir Sultan da böyle şahsiyetlerden birisidir. Emir Sultan’a duyulan sevginin bir göstergesi olarak daha onun vefatından kısa bir süre sonra eserler kaleme alınmaya başlanmıştır. Bunlar arasında özellikle menâkıbnâme türü eserler önemlidir. Bu menâkıbnâmeler şunlardır: Menâkıb-ı Cevâhir: Yahyâ b. Bahşî (ö.840/1436)’nin menâkıbnâmesidir. Müzîlü’ş-Şükûk: Emir Sultan’ın halifelerinden ve kendisinden sonra posta geçen Hasan Efendi (ö.845/1441-42) tarafından yazılmış bir menâkıbnâmedir. Cenâhu’s-Sâlikîn: Yine Emir Sultan’ın halifelerinden ve Emir Sultan Dergahı’nda üçüncü poşt-nişîn olan Lütfulah Efendi (ö.891/1486)’nin yazmış olduğu bir menâkıbnâmedir. Divân-ı Müdâmî der Vasf-ı Emir Sultan: Müdâmî (ö.947/1540)’nin yazdığı bir menâkıbnâmedir. Menâkıb-ı Emir Sultan (Vesîletü’l-Metâlib): Zeynelâbidîn b. Hacı Kasım’ın eseridir. Menâkıb-ı Emir Sultan: Nimetullah Efendi’nin yazmış olduğu menâkıbnâmedir. Menâkıb-ı Emir Sultan: Bursalı Mehmed Şevki Efendi’nin H.962/M.1555’te telif ettiği menâkıbnâmedir. Bu menâkıbnâme ile ilgili Mustafa Okan Baba “Menâkıb-ı Emir Sultan (Metin-Đnceleme-Gramer-Đndeks)”, (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1991) isimli bir doktara çalışması yapmıştır. Menâkıb-ı Emir Sultan: Senâyî Çelebi yazmıştır. Bu eser matbudur. 1289’da Đstanbul’da neşrolunmuştur. 14 Menâkıb-ı Emir Sultan: Hüsameddin Bursevî (ö.1042/1632)’nin eseridir. Bizim üzerinde çalıştığımız eserdir. Menâkıb-ı Emir Sultan: Đsmail Hakkı Bursevî (ö.1137/1724)’nin yazmış olduğu menâkıbnâmedir.61 Bu menâkıbnâmelerden başka günümüzde de Emir Sultan ile ilgili müstakil çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalar şunlardır: Emir Sultan: Şinâsi Çoruh, Đstanbul. Bursa’da Emir Sultan ve Kerametleri: Gazâli Saltık, Bursa, 1959. Bursa’da Medfun Osmanlı Sultanları ve Emir Sultan: Hüseyin Algül, Marifet Yayınları, Đstanbul, 1981. Emir Sultan: Hüseyin Algül, Nil Yayınları, Đzmir, 1991. Gönül Sultanlarımız (Eyyûb Sultan, Hala Sultan, Emir Sultan): Hüseyin Algül, Timaş Yayınları, Đstanbul, 2007. Hazreti Emir Sultan ve Zeynîler Haziresi: Hasan Turyan, Prestij Matbaası, Bursa, 1995. Ayrıca Hasan Turyan’ın müstakil olarak Hazreti Emir Sultan isimli çalışması da vardır. Emir Sultan ve Erguvan: Bursa Büyük Şehir Belediyesi, Bursa, 2007. Emir Sultan: Mustafa Özdamar, Kırk Kandil Yayınevi, Đstanbul, 2008. Bu müstakil eserlerden başka ansiklopedi maddesi olarak da Emir Sultan hakkında makaleler vardır: “Emir Sultan”, Hüseyin Algül ve Nihat Azamat, Türkiye Diyanet Vakfı Đslam Ansiklopedisi, Cilt:XI, Ankara, 1995. “Emir Sultan”, M. Câvid Baysun, Milli Eğitim Basımevi Đslam Ansiklopedisi, Cilt: IV, Đstanbul, 1964. “Emir Sultan’ın Hayatı ve Şahsiyeti”, M. Câvid Baysun, Tarih Dergisi, Đstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Đstanbul, 1950, Sayı: 1-2. 61 Emir Sultan’a dair menâkıbnâmelerin listesi için bkz. Hatice Liman, “Emir Sultan Menâkıbnâmeleri ve Yahyâ bin Bahşî’nin Menâkıb-ı Cevâhir Adlı Eseri”, Emir Sultan ve Erguvan, Bursa 2007, ss.47- 48. 15 Hüsâmeddin Bursevî’nin eseri olan Menâkıb-ı Emir Sultan, Emir Sultan hakkında yazılan son menâkıbnâmelerden biri olması hasebiyle önemlidir. Zira bu durumu Hüsâmeddin Bursevî’nin kendisi de “Herkes bilsin ki Emir Sultan’ın menâkıbını yazan ilk kişi Şeyh Yahyâ’dır, sonraları da Müdâmî, Đbrahim Çelebi, Senâyî, Şevkî ve Nimetullah Efendi telif etmiştir ve Emir Sultan’la ilgili ne kadar menâkıbnâme yazılmışsa hepsi bunlardan sonra yazılmıştır. Bu menkabelerin çoğu da Alaşehir’de medfun Şeyh Sinan ve evladlarından bazılarının işaretleri ile toplanmıştır. Bu kitap da onlar tarafından yapılması istenmiştir.”62 der. Yani Hüsâmeddin Bursevî yeni bir eser yazmamış, Emir Sultan menkabelerini derlemiştir. Adeta bir arının bal yapması için birçok çiçekten polen toplaması gibi Hüsâmeddin Bursevî de kendisinden önce yazılan menâkıbnâmelerden faydalanarak bir eser ortaya koymuştur. Muhtemelen diğer menâkıbnâmelerin en kapsamlısıdır, çünkü Emir Sultan’ın halifelerinin menkabelerini de anlatmaktadır. B- MENÂKIB-I EMĐR SULTAN’IN KONUSU VE MUHTEVASI Menâkıb-ı Emir Sultan’da, Emir Sultan’ın tarihî ve menkabevî hayatına, fizikî ve ahlâkî özelliklerine, sağlığında ve vefatından sonra kendisine atfedilen her türlü bilgiye, keramet ve menkabeye rastlanmaktadır. Biz burada ara başlıklar altında bu bilgileri özet olarak sunacağız. Emir Sultan’ın Fizikî Özellikleri: Orta boylu, karayağız, son derece güzel yüzlü, kolları ve elleri uzun olan Emir Sultan, ince parmaklı, kara gözlü, iki tarafı eşit, uzuna yakın hafif sakallıdır.63 Emir Sultan’ın Güzel Ahlâkı, Güzel Huyları ve Bazı Sözleri: Emir Sultan’ın ahlâkı, Resûlullah (s.a.v.)’nin ahlâkı gibidir. Dili Buhara Kavmi dilidir. Az sözle çok şey anlatan bir yapıdadır. Sözleri manidardır. “Der-Yemenî çû bâ-menî piş-i meni ne bâ-menî der-Yemenî”64 beytini çok söyler. Çok yerde ayet ve 62 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 150a-150b. 63 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 2b-3a. 64 Manası: Yemen’dedir, yanımda gibidir. Yanımdadır, benimle birlikte değil Yemen’dedir. Bu beyitte anlatılmak istenen “maddi beraberlik ve fizikî yakınlık değil; duygusal yakınlıktır.” Daha geniş bilgi için bkz. Mehmet Demirci, “Yakınlık ve Uzaklık/ Yemen’dedir Yanımdadır”, Diyanet Avrupa Aylık Dergi, Temmuz 2007, sy. 99, ss. 21-23. 16 hadis-i şerif ile cevap verir. Türklerde her şahsa “babam” der ve her zaman “El yahşi ben yaman ve el buğday ben saman” der. Bazı sözleri remizle söylerler.65 Emir Sultan’ın Giymiş Olduğu Elbiseler: Emir Sultan’ın gömlekleri ince keten bez, cübbesi nohudî renkli, kaplamalıdır. Bunların üzerine giydikleri feraceleri yeşil sûf, ridası beyaz, başlarındaki taçları dedesi Sultan-ı Enbiya (s.a.v.)’in giydiği gibi olub on iki terklidir.66 Emir Sultan’ın Soyu: Emir Sultan’ın soy ağacı, Seyyid Ali, Seyyid Muhammed, Seyyid Hüseyin, Seyyid Ali, Seyyid Muhammed, Đmam Muhammed Mehdi, Đmam Hasan Askeri, Đmam Ali Naki, Muhammed Taki, Đmam Ali Rıza, Đmam Musa el-Kazım, Đmam Cafer Sadık, Đmam Muhammed Bakır, Đmam Zeyne’l-Abidin, Đmam Hz. Hüseyin, Hz. Ali, Hz. Fatıma şeklinde Hz. Muhammed Mustafa (s.a.v.)’ye ulaşır.67 Menâkıb-ı Emir Sultan’da onun pek çok kerameti anlatılır: Emir Sultan’ın Buhara’da Küçük Çocuk Đken Gösterdiği Kerametler: Emir Sultan beş yaşında iken bir pir-i nurâninin çok güzel, yemyeşil, sulak, meyveleri olan bir bahçesi vardır, ailesinin rızkını bu bahçeden temin eder. Bir gün âfât-ı Rabbani sebebiyle bu bahçe kurur, harab olur. Emir Sultan, kimsenin kendisinden haberi yokken bu bahçeye gider ve iki rekat namaz kılıp Allah’a dua eder ve o bahçe eskisi gibi olur. Emir Sultan Allah’a şükreder. Şehir halkı bunu öğrenir ve Emir Sultan’a gelip ondan dua isterler.68 Emir Sultan’ın Buhara’dan Ayrılıp Mekke’ye Gelmesi: Emir Sultan Buhara’da ilm-i zahirde kemale erişip âlim olur. Đlm-i bâtınıyyeyi de bizzat yaşayarak tekmil eder. Rüya aleminde dedesi Hz. Muhammed’i görür. “Kim dini uğruna bir yerden bir yere hicret ederse, Allah’ın en büyük rızasını hak eder.” hadisiyle amel edip Mekke’ye gelir. Mücahede ve riyazetle meşgul olur. Buradan da Hz. Muhammed tarafından bir emir ile Medîne’ye gelir.69 65 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 3a-4a. 66 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 4a-4b. 67 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 4b-5a. 68 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 6a-8a. 69 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 8a-9a. 17 Emir Sultan’ın Medîne’ye Gelmesi: Emir Sultan ve beraberindekiler Medîne’ye gelince Ravza-i Mutahhara’da hacıların izdihamından dolayı Ravza-i Münevvere’nin civarında boş bir yere geçerler. Bu yer de Medîne’de sakin olan sadât-ı evlâda aittir. Bu kişiler, “Niçin buraya geldiniz? Burası bize aittir. Biz Hz. Peygamber’in soyundanız. Hangimiz sahih evlâttır? Hz. Peygamber’in Ravza-i Mutahharası’na geçip bir bir selam verelim.” derler. Hep beraber Hz. Peygamber’in ravzasına varırlar. Önce o kimseler selam verir; ama hiç birine cevap gelmez. Sıra Emir Sultan’a gelince o selam verir ve Ravza-i Mutahhara’dan “Ey evlâdım selam senin de üzerine olsun.” diye cevap gelir. Bunun üzerine o kişiler Emir Sultan’dan özür dilerler. Kıymetini bilemedik, derler. Emir Sultan Medîne’de ikamet etme niyetinde iken rüyada Hz. Peygamber’i görür. Hz. Peygamber ona Rum’a gitmesini emreder. Oradaki ümmetimi dalâletten hidayete erdirmeni istiyorum, der. Böylece rızamı almış olursun, der. Kendisine delil olarak muallak bir kandil bulunacaktır. O kandil nerede durur ise Emir Sultan da orada duracaktır.70 Emir Sultan’ın Şam’a Geldiğinde Gösterdiği Kerametler: Emir Sultan Şam’a geldiğinde bir aziz vardır ki velayet ve keramet ile meşhur olmuş birisidir. Bu kişi gelip Emir Sultan’ı ziyaret eder. Onun huzurunda tevbe eder ve hiçbir şey bilmeyen bir kişi durumuna gelir.71 Emir Sultan’ın Şam’dan Sonra Yollarda Giderken Gösterdiği Kerametleri: Emir Sultan günlerden bir gün yolda giderken bir melik-zadeye rastgelir. Melik-zade ile yolda giderken, bir ejderha denk gelir. Emir Sultan okuyarak ejderhanın üzerine varır. Ejderha gelip Emir Sultan’ın ayaklarına yüz sürer. Melikzade arkada kaldığından, o geçerken ejderha onu beline kadar yutar. Emir Sultan’dan yardım ister. Emir Sultan da ejderhaya bir nazar edince ejderha ona hiçbir zarar vermeden geri bırakıverir. O da gelip Emir Sultan’ın mübarek ellerinden öper.72 70 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 9a-12a. 71 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 12b-13a. 72 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 13b-14b. 18 Emir Sultan’ın Şeyh Habib Hazretleri’ne Olan Mübarek Nefesleri: Emir Sultan yolculuğu sırasında Karaman Diyarı’nda Niğde’ye uğradıklarında, Şeyh Habib o zaman daha küçük bir çocuktur. Edeple Emir Sultan’ın ellerini öper ve karşısına oturur. Emir Sultan da ona “Babam; siz, vaazınızın evvellerinde ve sonlarında beni anarsanız büyük bir şeyh, âlim ve vaiz olacaksınız.” der. Sonraları Şeyh Habib, bu nefes ile meşhur olur.73 Emir Sultan’ın Hamid Đli’nde Ortaya Çıkan Kerametleri: Emir Sultan ve beraberindekiler Hz. Peygamber tarafından Emir Sultan’a keramet olarak verilen muallak kandili takip ederken, o kandil Hamid Đli’nde Asi Karaağaç denilen meşhur bir yerdeki dağda durur. Namaz vakti girdiğinden suya ihtiyaç duyarlar; ama etrafta su yoktur. Emir Sultan’a söylerler. Emir Sultan da asasını orada bulunan büyük bir kayaya vurur ve su çıkar. O sudan içerler ve abdestlerini alırlar. O su göl gibi olup geçmeye imkan vermeyince Emir Sultan asasıyla bir kez de yere vurur ve o su yerin dibine gider. Üç minare boyu bir kuyu olur ve o geniş sahra o suyla sulanır. O diyarın bütün halkı Emir Sultan’a dua eder.74 Emir Sultan’ın, Bursa’ya Gelirken Kütahya Semtinde Vaki Olan Kerametleri: Emir Sultan Kütahya yakınlarında, yanında Sakarya suyu akan bir bahçeye gelip bir mikdar dinlenirken; birlikte olduğu fukarasından Abdü’l-Hayy Dede, “Sultanım, şu boş bahçede bir hurma ağacı olsaydı ne güzel olurdu.” dediğinde hemen önünde bir hurma ağacı biter. Abdü’l-Hayy Dede ve beraberlerinde olan fukara hurma yerler. Nevale alırlar ve giderken o hurma ağacı yok olur.75 Emir Sultan’ın Đnegöl’de Vaki Olan Kerametleri: Emir Sultan, Đnegöl yakınlarında Kadîmî denilen bir köye yakın ormanlık bir yerde, büyük bir karaağaca asasını saplayıp çıkardığında, asanın yerinden yağ şeklinde garib bir su çıkar. Nice hastalar onu sürerler ve şifa bulurlar, o ağacın kabuğundan alınıp tütsü yapıldığında tüm dertlere deva olur.76 73 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 15a-15b. 74 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 15b-16b. 75 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 16b-17b. 76 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 18a-18b. 19 Emir Sultan’ın Bursa’ya Geldiğinde Ortaya Çıkan Kerametleri: Emir Sultan’ın Bursa’ya gelmesi, o zikri geçen muallak kandil sayesinde olur. Çünkü o kandil Hz. Peygamber’den bir delildir. O kandil, her nerede durursa Emir Sultan da o yerde konaklar. O kandil, Gökdere yakınlarında bir savmaada (manastır) durduğunda Emir Sultan da orada sakin olur. O gece savmaanın üzerinde nurdan bir sütun peyda olur ve bunu görenler gelip baktıklarında Emir Sultan ve fukarasının burada olduklarını görürler ve etrafa haber verirler. Đnsanlar ziyaretine gelip ayağının tozuna yüzler sürmeye başlarlar.77 Emir Sultan’ın Bursa’da Hoca Kasım Đle Olan Hikayeleri: Hoca Kasım sarraftır ve meşhur birisidir. Önceleri hayli zengin olan bu zat sonraları fakir düşer. Her gördüğüne halini hikaye eder. Sonra, belki haline bir çare bulur düşüncesiyle Emir Sultan’a gitmek aklına gelir. O günde kıymetli bir taş mezad olur. Bu zat da açık artırmaya girmek ister. Artırma otuz binde karar eyler. Kesesinde beş bin akçe vardır. Bir hediye ile Emir Sultan’a gidip, ellerini öper. Emir Sultan velilik nuru ile bu kişinin haline muttali olur. Elini cebine sokup ona bir akçe verir. Hoca Kasım da bu bir akçeyi alıp kesesindeki beş bin akçenin yanına katıp mekanına döner. O kıymetli taşın sahibi gelip otuz bin akçeyi talep ettiğinde kesesinden bu miktarı verir. Hâlbuki kesesinde beş bin akçe vardır. Bunun Emir Sultan’ın kerameti olduğunu anlar. Halini kimseye söylemez. Onun muhibb-i muhlisi olur. Bir Yahudi taciri çıkagelir ve o taş için pazarlık yapar. Yüz otuz bin akçede anlaşırlar. Emir Sultan’ın himmetiyle bu kişinin beş bin akçesi iki gün içinde yüz otuz bin akçe olur. Ve bu kişi ömrünün sonuna kadar maddi açıdan sıkıntı çekmez, kesesinden akçe eksik olmaz. Kırk yıl o keseden harcar asla eksilmez. Hayır ve hasenat eyler. Emir Sultan’ın câmiini Hoca Kasım yaptırır.78 Đki Kişinin Emir Sultan’ı Đmtihana Gelmeleri ve Đstediklerini Almaları: Emir Sultan’ın kerametleri meşhur olmaya başladığında, her taraftan gelenler tecrübe için gönüllerinde bir şeyler tutarlar ve geldiklerinde hiç konuşmazlar. Emir Sultan da kendilerine gönüllerinde tuttukları şeyleri onlara bir bir söyler. Đki kişi de gönüllerinde tuttukları şeyler ile Emir Sultan’ın huzuruna gelirler. Emir Sultan bu 77 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 18b-19a. 78 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 19a-21b. 20 kişilerin de gönüllerinde tuttukları şeyleri kendilerine bildirir. Bu kişiler Emir Sultan’ın mübarek ellerinden öpüp tövbe ederler. Bunlardan birinin Derviş Yakub olduğu söylenir.79 Emir Sultan’ın Molla Fenârî ve Bazı Ulema Đle Olan Hikayeleri: Molla Fenârî, Molla Yegan, Ali Rûmî ve bunların emsali ulema anlaşıp Emir Sultan’ı imtihan etmek ister. “Emir Efendi ilm-i bâtıniyyede adeta güneş gibidir ama ilm-i zahiriyyede nasıldır?” diye her biri bir müşkil mesele ve soru hazırlayıp huzurlarına varırlar. Hiçbirinin söz söylemeye mecali kalmaz. Sus pus olurlar. Her biri biribirine bakışır. Emir Sultan da her birinin müşkillerini tafsilatlı bir şekilde halleder. Onlar da Allah razı olsun deyip, ayak tozuna yüzler sürüp, özürler dileyip, dağılırlar.80 Emir Sultan’ın Yıldırım Bâyezid Han’ın Kızı Đle Evlenmesi: Yıldırım Bâyezid Han’ın Hundi adında bir kızı vardır. Đbadet ehlidir. Yıldırım Bâyezid Han Bursa dışında gazadadır. Hundi Hatun bir gece rüyasında Hz. Muhammed’i görür. Ellerini öpüp, ayaklarına kapanır. Hz. Muhammed der ki: “Ağlama canım, ben seni oğlum Muhammedü’l-Buhârî’ye verdim. Sabah olınca bu emri benden kabul eyle, aksi bir şey yapma.” der. Uyandığında odası nurla dolmuştur. Bu sırrı kimseye söylemez, söylemeye utanır. Gece olınca namaz kılıp yatar ve yine aynı rüyayı görür. Sabah olınca Allah’a yalvarır. Ya Rabbi, önce bu işi Muhammedü’l-Buhârî açsın, diye dua eder. Hundi Sultan bu rüyayı Emir Sultan daha Rum’a gelmeden önce görmüştür. Rüya tabir edenlere bu rüyayı sorar. Onlar da, bu rüyayı gören kişi sahihu’n-neseb ve ehlullahdan bir kimse ile evlenir ve bütün emelleri hasıl olur, derler. Emir Sultan Bursa’ya gelince Hundi Hatun bu kişinin rüyasında bahsedilen server olduğuna hükmeder ve yakın bir adamını ona gönderip der ki: “Sakın bir söz söyleme. O ne söylerse aklına yaz ve gel”. Emir Sultan da o hiçbir şey söylemeden, biz buraya padişah kızı almaya gelmedik; lakin gökyüzünde melekler nikah kıydılar, biz de kabul ettik, der. Bu kişi de durumu gelip Hundi Sultan’a anlatınca, o da emir vücup içindir, deyip nikâh işlemlerine başlansın, der. Bu sırada Yıldırım Bâyezid Han Edirne’de olduğundan kimse bu nikâhı kıymaya 79 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 21b-22a. 80 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 22a-23a. 21 cesaret edemez. Sonunda Emir Sultan’ın mevâliden muhibbi olan Molla Ali Rûmî nikâhı kıyar. Emir Sultan da Hundi Sultan’ın sarayına gelir. Bu haber Yıldırım Han’a ulaştırılır. Yanındakiler de bazı kötü kelimeler edince adamlarından başlarında Süleyman Bey olduğu halde kırk kişiyi, Bursa’ya ikisini de öldürmek üzere gönderir. Emir Sultan da bunu velilik nuru ile bilir. Rûm Erenleri de bu kişileri helak etmek için gelirler. Emir Sultan da onlara; kıymayın, vurmayın, der; ama Edremit’ten Sarı Yusuf ( Sarı Sinan Dede denilen bir zat) Süleyman Paşa’yı bostan kazdığı kazmayla öldürür. Olanları duyan Yıldırım Han korkuya kapılır ve tövbe eder. Bu hususta bir daha konuşmaz. Molla Fenârî, bu sırada Bursa’da kadıdır. O, padişahın gazabını teskin etmek için bir mektup yazar. Emir Sultan’ın sıfatlarını, niteliklerini ve yüce kerametlerini beyan ve takrir eder. Yıldırım Bâyezid’e, Emir Sultan’ın Hz. Peygamber soyundan olduğunu ve kendisinin de Hz. Peygamber ile dünür olduğunu yazar. Bunun üzerine Yıldırım Han pişman olur. Kötü niyetleri tamamen yok olur.81 Kadidler Hikayesi: Süleyman Paşa, Emir Sultan ve Hundi Sultan’ı öldürme niyeti ile şehre girdiğinde şehir halkı bu olayı temaşaya çıkarlar. Bu günde, her kim seyre çıkmışsa her biri bir belaya mübtela olurlar. Bir kadıncağızın iki oğlu da bunlar arasındadır. Kadıncık Emir Sultan’a yalvarır. Oğullarını affetmesini ister. Onların bir suçu olmadığını söyler. Emir Sultan o kadıncağıza, Allah senin oğullarına bir gazab eylesin ki durdukları yerde kadidler olsunlar ve halk onları temaşaya çıksınlar, der. Emir Sultan’ın dediği gibi o iki genç kadid haline gelirler.82 Emir Sultan’ın Gazada Yıldırım Han’a Görünmesi: Yıldırım Han ve ordusu bir seferde bulunduğu sırada Đslam ordusu mağlub olmak üzeredir. Askerler, hatta Yıldırım Han bile savaşı bırakıp gitmek isterler. Yıldırım Han’a Emir Sultan görünür ve “Kaçma, dön, fırsat ve zafer sizindir” der. Öyle de olur. Bursa’ya döndüklerinde kazanmış olduğu ganimetleri Emir Sultan’a vermek ister ama o kabul etmez. Israrlar üzerine kabul eder ve o mal ile, Yıldırım 81 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 24a-30b. 82 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 30b-31a. 22 Bâyezid Han’a “Sevabı sizin, namı bizim olsun” der ve Cami-i Kebir (Bursa Ulu Camii) yapılır.83 Emir Sultan’ın Ulu Camii Yapılırken Olan Kerametleri: Ulu Cami’nin yapılacağı yerde bulunan evler, sahiplerinden değerlerinin üzerinde fiyatlar verilerek gönül rızaları ile alınır. Ancak içlerinde dul bir kadıncağızın da evi vardır ve o evini satmak istemez. O ev, havz-ı şerifin yeridir, derler. Her türlü şey yapılmasına, Yıldırım Han yakın adamlarını göndermesine rağmen ihtiyar kadın “Evimi satmam.” diye tutturur. Yıldırım Bâyezid Han, vezirleri ile müşavere edip işi Emir Sultan’a havale etmeye karar verir. Emir Sultan ne derse ona göre haraket edilecektir. Đş sizin himmetinize kaldı dediklerinde, Emir Sultan “Her işin bir zamanı vardır.” hadisiyle cevap verir. O kadıncık o gece şöyle bir rüya görür: Mahşer kurulur ve zebaniler kendisini tutmak ister. Hz. Peygamber’i görür ve O’ndan şefaat ister. Hz. Peygamber de “Şefaatimi istersen, evini oğlum Seyyid Muhammed Buhârî’ye ver.” der. Sabah olduğunda kadıncık Emir Sultan’a gider. O bir şey söylemeden Emir Sultan ona rüyasını haber verir. O kadıncağız da “Evimi vermeyi bırak, canım yoluna feda olsun, Sultanım.” der.84 Şeyh Sinan Küçükken, Emir Sultan’ın Ona Görünmesi: Şeyh Sinan’ın babası Alaşehir’de bir çiftçi olub kendi elinin emeği ile geçinen birisidir. Şeyh Sinan beş yaşındadır. Şeyh Sinan ve babası tarlalarına kavun, karpuz dikmeye giderler. Kavun, karpuz çekirdeği az getirdiklerinden babası eve çekirdek almaya gider. O, tarlada yalnız iken Emir Sultan çıkagelir. Kavun, karpuz çekirdeği ister. Çekirdekleri eline alıp Bismillah deyip saçar ve hemen kavun, karpuz biter. Emir Sultan, Şeyh Sinan’a “Baban geldiği zaman seni alıp Bursa’ya gelsin, bundan sonra sen benim oğlum ol.” der. Şeyh Sinan da “Baş üstüne.” der. Emir Sultan geldiği taraftan gider. Sonra babası çıkagelir. Hayrete düşer. Çünkü henüz çekirdek dikme zamanıdır. Oysa mahsül çıkmıştır. Şeyh Sinan başından gelip geçeni babasına anlatır. Babası da “O nasıl isterse öyle olsun.” der. Bursa’ya gidip oğlunu Emir Sultan’a teslim eder. Emir Sultan Şeyh Sinan’ı elinden tutup içeri alır. Hundi Sultan’dan un ister. Emir Sultan un ve suyu karıştırır. Ocak ve ateş olmadan o 83 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 31b-32b. 84 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 32b-34b. 23 karışım hemen süt olur. Şeyh Sinan “Sabah akşam bu yiyeceği yedim ve ömrümde böyle leziz yiyecek görmedim.” der. Sonraları Emir Sultan ona Aydın Đli’nde halifelik görevi verir.85 Ece Baba’nın Hamid Đli’nden Emir Sultan’a Gelmesi: Ece Baba önceleri Hamid Đli’nin adil ve meşhur bir beyidir. Ece Baba şöyle rivayet eder: Gençlik yıllarımda bir rüya gördüm. Rüyada Bursa’ya vardım. Gülükhisar içinde bir evliya zahir olmuş. Her giden muradına eriyordu. Ben de bir grubun peşine takılıp gitdim. Đzdiham olduğundan savmaaya girmek zordu. Nihayet sıra bana geldi ve girip mübarek dizlerine yüzümü sürdüm. Kulağına “Sultanım beni kulluğa kabul eyle.” dedim. O da mübarek sağ eli ile arkamı sıvazlayıp “Kabul eyledik babam.” dedi. Uyandığımda rüyamı anama tabir ettirdim. Validem “Oğul inşallah sen o evliyanın himmetini alacaksın.” dedi. Tahminen kırk yıl sonra Bursa’da velayet ve kerametle meşhur bir evliyanın zuhur ettiği duyuldu. Ben de varıp gördüm ki bu ânı rüyamda görmüştüm. Karşısına varıp mübarek dizlerini öpüp “Sultanım, beni kulluğa kabul eyleyin.” dediğimde; Emir Sultan da “Kırk yıl oldu babam, biz sizi kulluğa kabul edeli.” der. Emir Sultan onu nâib-i makam ve kapıcısı edinir.86 Bir Azizin Emir Sultan’a Gelip Beyat Eylemesi: Bursa’da bir hankâhta bir aziz kalmaktadır. Emir Sultan’ın velayet ve kerametle meşhur biri olduğunu duyar. “Ben de gidip ona varayım.” der. Bu azizin bir asası vardır. Asayı, Emir Sultan’ın mübarek eli yerine koyup “Önce bundan beyat edeyim.” der ve “Mülakat esnasında bu sırrı bana beyan eder mi?” diye bu sırrı kalbinde gizler. Emir Sultan’ın huzuruna geldiğinde Emir Sultan “Babam; sen, asanı benim elim yerine koyup beyat eden değil misin?” diyerek o azizin halini beyan eder. Ve o yapmış olduğu beyatı kabul eyler.87 Hacı Bayram Veli’nin Emir Sultan’a Gelmesi: Hacı Bayram Veli Emir Sultan’a geldiğinde tenha bir yerde buluşub mübarek ellerini öper ve biraz sohbet ettikten sonra Hacı Bayram Veli “Sultanım ben sizi, 85 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 35a-37a. 86 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 38a-40a. 87 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 40b-41a. 24 gökyüzünde evliyaullahın nasipleri kısmet olunduğu yerde görmedim. Bunun aslı nedir?” diye sorduğunda, Emir Sultan da “Kısmetleri dağıtanı gördün mü?” der. Hacı Bayram Veli “Yüzü gizli olduğundan göremedim” der. Emir Sultan “Ellerini bari gördün mü?” der. O da “Gördüm” der. Emir Sultan sağ elini çıkarıp gösterince Hacı Bayram Veli de “Evet, o el bu eldir” deyip mübarek ellerini öper.88 Emir Sultan’ın Edhemî Dervişlerine Bir Akçe Vermesi: Edhemî dervişlerinden iki derviş Emir Sultan ile Buhara taraflarından beraber gelirler. Her günü oruçlu geçirmek, her gece de ibadet etmek bu iki dervişin adetleridir. Bunların bir hizmetkar dervişleri vardır. Bu hizmetkar derviş haftada bir gün dilenciliğe çıkar ve bununla nafakalarını sağlar. Yine bu derviş bir gün dilenciliğe giderken Emir Sultan ile karşılaşır. Emir Sultan o iki azizin halini sorar. Đyi olduklarını öğrenince o dervişe bir akçe verir ve şöyle der: Bununla yetinsinler, kimseye muhtaç olmasınlar. Bu iki aziz kesinlikle dünya malı ellerine almadıklarından o akçeyi pencereye koyarlar. Her gün onunla ekmek ve kuru üzüm alırlar. Ertesi gün akçeyi yine yerinde bulurlar.89 Hacı Bayram Veli’nin Emir Sultan’ı Ziyarete Geldiğinde Gördüğü Keramet: Hacı Bayram Veli, Emir Sultan’ı ziyaret için geldiğinde, marangozlar sarayın çatısını tamir etmektedirler. Bu esnada bir sütun çatıdan aşağı düşerken Emir Sultan bulunduğu savmaada -ki savmaa Hundi Sultan’ın sarayının bahçesinde bulunurbunu fark eder ve “Dur ey odun.” der. Odun havada bir miktar durur ve sonra düşer. Hacı Bayram Veli bunu bir keramet sanır. Emir Sultan’ın huzuruna geldiğinde Emir Sultan ona, “Babam, o sütunun durmasındaki hikmet size keramet göstermek için değildi. Düşeceği yerde çocuklar oynamaktaydı. Onların zarar görmemesi için böyle oldu.” dediğinde Hacı Bayram Veli utanır.90 Emir Sultan’ın, Zakiri Alaaddin Hoca Đle Olan Hikayesi: Emir Sultan’a bir kadıncağız başı ağrıdığı için gelir ve bir nüsha yazmasını ister. Emir Sultan da zakiri Alaaddin Hoca’ya “Yazıverin babam.” diye işaret eyler. 88 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 41a-41b. 89 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 42a-42b. 90 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 43a-43b. 25 Emir Sultan’ın bu işaretleri ile Alaaddin Hoca artık her ne için nüsha yazsalar dertliler şifa bulurlar. Bu özellik kendisinden sonra evlatlarına bile geçer.91 Emir Sultan’ın, Bir Đmam Đle Olan Hikayesi: Tuzla’da imam olan bir kişi Emir Sultan’a ziyarete geldiğinde, Emir Sultan ona “Okuyuverin” der. Bundan sonra bu kişi Davut sadasıyla hanendelik eder. Orada hazır bulunan topluluk ağlayıp kendinden geçer. Bundan sonra bu özellik bu kişinin tüm çocuklarına geçer ve hiç talimsiz hanende olurlar.92 Emir Sultan’ın Asasıyla Yerden Su Çıkarması: Emir Sultan’ın, Emir Sultan Cami-i Şerifi civarında bir bahçeciği vardır. Bu mahalde, ziyade derecede suya ihtiyaç duyulur. Fukarasından biri “Sultanım bu makamda bir su olsaydı da gece gündüz aksaydı ve Müslümanlar beş vakitte abdest alıp ibadetlerini yapsaydılar ne güzel olurdu.” der. Emir Sultan da asasıyla “Alemlerin Rabbinin izniyle, Rahman ve Rahim olan Allah’ın adıyla.” diyerek asasını yere vurur. Hemen bir su akmaya başlar. Suyun özelliği; yaz günü soğuk olması, kış günü sıcak olmasıdır ve içildiğinde cümle dertlere şifa olan bir sudur. Buna “Asa Suyu” denir.93 Timur Oğlu Namında Bir Kimse Küffarda Esir Đken Emir Sultan’ın Onu Keramet Đle Kurtarması: Timur oğlu namında bir kişi, Emir Sultan’a gelip ehl-i küffara gazaya gitmek için icazet alır. Emir Sultan da “Bir sefere izin var ama ikincisine izin yoktur.” der. Bu kişi gazaya varıp, Emir Sultan’ın himmeti ile hayli mal elde eder. Daha sonra arkadaşları ısrarla tekrar gazaya katılmasını isterler. Đkincisine izin olmamasına rağmen ısrarlar üzerine gazaya çıkar; ama küffara arkadaşlarıyla esir düşerler. Çeşitli eziyetler görürler. Gündüzleri hendek kazarlar. Allah’a, kurtulmaları için niyazda bulunurlar. Timur oğlu namındaki bu kimse Emir Sultan’dan meded ister. Kale hükümdarının yakın vezirlerinden biri, rüyasında Hz. Peygamber’i görüp müslüman olur; ama müslümanlığını gizlemektedir. Bu vezir, bu Timur oğlunu esaretten kurtarıp, ona bir hücre tahsis eder. Yedi yıl bu hücrede kalır. Đbadet ve taatte bulunur. 91 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 43b-44a. 92 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 44b-45a. 93 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 45a-46a. 26 Nihayet sıla hasreti galip gelince Emir Sultan’dan himmet ister, meded ister. “Beni bu belalardan kurtar.” diye yalvarır. Bu esnada Emir Sultan’ın mübarek eli zahir olup, Timur oğluna sıkıca yapışır ve sıkı bir şekilde onu çeker. Timur oğlunun aklı başından gider. Aklı başına geldiğinde, kendisini Emir Sultan’ın sarayının dış kapısında bulur. Emir Sultan’ın huzuruna varıp mübarek ayaklarına yüzünü sürer. Nice yıllar Emir Sultan’a hizmette bulunur.94 Edremit’ten Sarı Yusuf’un Gelip Emir Sultan’ın Meclisinde Yatıp Uyuması: Sarı Yusuf Emir Sultan’ı ziyarete gelir, onun mübarek ellerini öper. Onun meclisinde otururken uykusu gelir. Gözlerini açamaz duruma gelir. Emir Sultan bu durumu fark ederek boş bir yer gösterir ve yatmasını söyler. Sarı Yusuf utanmasına rağmen Emir Sultan’ın emrine muhalefet etmemek için yatar. Kuruntulu, korkulu bir rüya görür ve hemen kalkar. Kalktığında Emir Sultan’ın elinde bir kalkan ve iki ok görür. Yatarken bunlar yoktur. Emir Sultan’a sorar. O da “Tatar Vilayeti’nde Kırım Şehri’nde bir muhibbimiz var. Senin yattığını görünce, şeyhimin huzurunda yatmak nedir? diyerek seni helak etmek istedi. Ben de kudret kalkanıyla bu okları savdım. Benim muradım olduğunu anlayınca özür diledi, biz de özrünü kabul ettik” der.95 Timur Bursa’ya Geldiğinde, Emir Sultan’ın Bir Adamına Haber Göndermesi ve Timur Ordusunun Gitmesi: Ankara’da Timur ile Yıldırım Bâyezid Han arasında olan savaşta, Yıldırım Bâyezid yenilince Timur onu esir alıp, Bursa’ya şehri yağmalamak için gelir. “Bugün yarın giderim.” deyip bir ay miktarı şehirde kalır. Timur ordusunun askerleri, etraftan gelen yiyeceklere, azıklara el koyar. Bursa halkına, etraftan azık gelmeyince açlıktan aciz kalırlar. Bu sıralarda Emir Sultan Asa Bahçesi’ndedir. Halkın durumunu bilir. Rabbânî emri beklemektedir. Bazı azizler Emir Sultan’ın huzuruna gelirler, halkın ve kendilerinin üzüntülü hallerini ona bildirirler. “Eğer Timur askeri beş on gün daha burada kalırsa hepimiz açlıktan helak oluruz.” derler. Emir Sultan, fukarasından bir sufisini çağırıp onu Timur ordusuna gönderir. “Orada Âşık adlı, muhibb-i muhlisten olan bir eskici vardır. Onu gör, selamımızı ilet.” der. Bu kişi gidip, Âşık adlı eskiciyi bulur ve “Daha göç vakti gelmedi mi? Halkın aşırı derecede azığa ihtiyaçları vardır.” 94 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 46b-48a. 95 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 49a-50a. 27 der. Eskici “Geleli hayli oldu ve göç vaktidir.” der. Dellallar göç vaktidir diye, bağırmaya başladıklarında ordu yavaş yavaş toplanıp gitmeye başlar.96 Emir Sultan’ın Bir Dervişinin Bursa’da Ulu Cami’de Bir Vaazı Dinlemeye Gitmesi ve Camide Zelzele Olması: Şeyhü’l-islam, Emir Sultan’ın icazetiyle Ulu Cami’de vaaz yapmaktadır. Bir gün yine vaaz yaparken, Emir Sultan bir dervişini pazara bir iş görmeye gönderir; ama bu derviş camiye girip vaazı dinlemek ister. Camiye girip oturduğunda cami sallanmaya başlar. Cami içindekiler dışarıya çıktıklarında, dışarıda zelzele olmadığını görürler. Sadece cami sallanmaktadır. Şeyhü’l-islam, murakabeye başlar ve Emir Sultan’ın bir dervişinin camide olduğunu fark eder ve uygun bir dille dışarı çıkmasını ona söyler. “Yoksa bizi kırdıracaksın.” der. O derviş dışarı çıkınca caminin sallanması durur. Derviş, Emir Sultan’ın huzuruna geldiğinde her zaman selamını alan Emir Sultan, bu sefer onun selamını almaz ve “Babam, dünyevi-uhrevi her ne ihtiyacınız yerini bulmuyor mu ki başkalarından yardım istersin. Bu hem ayıptır hem de büyük bir günahtır.” der. O derviş varıp Emir Sultan’ın mübarek dizlerine yüz sürer ve Emir Sultan onu affeder.97 Ulemadan Đki Kimsenin Emir Sultan’ı Đmtihan Etmek Đçin Gelmesi: Akşam namazı vaktinde, iki kimse ilm-i zahirde Emir Sultan’ı imtihan için gelir. Ezan okunduktan sonra imam gelmeyince Emir Sultan, bunlardan birine imamlık yapmasını söyler, ama imamlığa geçen kişinin hiçbir şey okumaya gücü yetmez. Emir Sultan, diğerine geç, der. O geçer, ama o da hiçbir şey okumaya güç yetiremez. O gün de Emir Sultan’dan beyat almaya gelen bir çoban da cemaatte hazırdır. Emir Sultan onu imamlığa geçirir. O da yüksek sesle, hüsn-i tertil ile okur ve imamet görevini yapar. Namazdan sonra Emir Sultan o iki kimseye: “Babalarım, bir kimsenin muallimi Allah, dershanesi arşullah olursa, bu kimse diler bu surete girer, diler pir suretinde olur, dilerse bir zengî arap suretinde görünür.” diyerek, onlara makamını arz edince; bu kimseler, söz söylemeye mecalleri kalmayınca, özürler dileyerek, Emir Sultan’ın mübarek dizlerini öpüp, utançla giderler.98 96 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 50a-51b. 97 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 55a-56a. 98 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 57b-58a. 28 Emir Sultan’ın II. Murad’a Tahta Çıkmasına Đcazet Vermesi Ve II. Murad’ın Padişah Olması: Çelebi Mehmed ahirete intikal ettiğinde arkasında Mustafa ve Murad adında iki şehzade bırakır. Sultan Murad Đznik’te, Sultan Mustafa ise Edirne’dedir. Sultan Mustafa tahta çıkar. Askeri ve hazineyi toplayıp Mihaliç’e Sultan Murad’ı almak için gelir. Sultan Murad da Đznik’ten Bursa’ya Emir Sultan’a gelir, onun elini öpmekle müşerref olur. “Kardeşim hazine ve asker ile beni öldürmeye gelir. Ben senin hizmetinde bulunmaya geldim. Her ne emir edersen onu yapacağım.” der. Emir Sultan da: “Babam, Rum’ın saltanatının verilmesini, dedem Sultan-ı Enbiya bize vermiştir. Biz kime verirsek padişah o kimse olacaktır. Biz de size verdik.” der. Sultan Murad da “Sultanım yokluk derecesindeyim. Ne hazinem var ne de askerim. Bu yüzden korkuyorum.” der. Emir Sultan, Sultan Murad’a “Soyunun babam.” deyip, kendi gömleğini Sultan Murad’a giydirir. Sultan Murad, mevcut askerleri ile Mihaliç yakınlarına gelip konaklar. Bu arada Allah, Sultan Mustafa’nın kalbine korku ilka eyler ve Sultan Mustafa hazine ve askerleri bırakıp kaçar. Sabah olınca vezirler ve askerler Sultan Mustafa’yı bulamayınca kaçtığını anlarlar ve Sultan Murad’ı hazinenin ve askerin başına çağırırlar. Böylece Sultan Murad, Emir Sultan’ın himmeti ile üç gün içinde padişah olur.99 Sultan Murad Han’ın Emir Sultan’a Bir Yavuz At Göndermesi: Sultan Murad’ın bir yavuz atı vardır. Yanına hizmet eden seyisten başka kimse yaklaşamaz. Yanına varanları helak eder. Çok gösterişli bir hayvandır. Hiçbir ayıbı yoktur. Bir gün Sultan Murad ona binmek ister ama at yine huysuzlaşır ve Sultan Murad’ı üzerine bindirmez. Sultan Murad kızar ve “Bu atı alın, eniştem Emir Sultan’a hediye edin; ancak o bunun hakkından gelir.” der. Beş on seyis zar zor atı Emir Sultan’a getirirler. Sultan Murad’ın hediyesi olduğunu söylerler. Emir Sultan atı kabul eder ve atı ahıra koyarlar. Emir Sultan “Varın o ata benden selam söyleyin, önceki sahibin Allah korkusu bilmezdi, sen ona bunun için isyan ederdin, şimdiki sahibin Allah’ın emirlerine itaatkardır, sen de itaatkar olup eski huylarını terk eder misin? deyin, bakalım nasıl davranacak?” der. Ece Baba, Emir Sultan’ın söylediklerini ata söyleyince at hemen itaat eder, başını üç kere yere koyar, aleyke’s- 99 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 58b-59b. 29 selam der gibi yapar. Emir Sultan cuma günleri o ata biner, Cuma Namazı’na gider. Ece Baba da her gün o at ile pazara gider. Atı bir yere bağlar ve at hiç hareket etmez; ama yanından bid’at ehli birisi geçerse onu tepip ısırmak ister. Ehl-i sünnet biri yanından geçerse başını yere koyup tevazu eder.100 Oğlu Ali Çelebi’nin Ölmesi Đçin Emir Sultan’ın Dua Etmesi: Emir Sultan hayatında sadece Sultan Yıldırım Bayezid Han’ın kızı Hundi Sultan ile evlenmiştir. Bundan da iki kızı ve bir oğlu olmuştur. Kızlarının ikisi de Emir Sultan’ın sağlığında vefat etmişlerdir. Emir Sultan velayet hissi ile oğlunda bazı şeyler müşahede eyler. Bir gün Hundi Sultan’a “Ben dua edeyim de Allah bugün bu oğlanın canını alsın. Sen de amin de.” der. Hundi Sultan sebebini sorunca, Emir Sultan “Bu senede ölmesi hepimiz için hayırlıdır. Ben padişah neslindenim diye çok kavga edebilir.” der demez Ali Çelebi’nin ruhu hemen cesedinden ayrılır.101 Emir Sultan Đle Bir Râhibin Menâkıbı: Emir Sultan Bursa’ya geldiğinde Keşiş Dağı’nda riyazette mahir, insanların hacetini eda eden, siyah elbiseli, Đsâ mezhebi üzere yaşayan bir rahip vardır. Dağda bir sene geçirdikten sonra Bursa şehrine gelir, bir ay kadar bir yerde kalır ve dertli olanların dertlerini giderir. Görmeyenleri görür, dilsizleri konuşur, ayaksız olanları ayaklı yapar; yani her türlü hastalığı dua okuyup halleder. Emir Sultan keşf ile bu râhibin ahvaline muttali olup, onu ziyarete gider. Kapısını çalar, kapıyı açan râhip “Hoş geldin, ey Emir Muhammed Buhârî.” der. Emir Sultan selamdan sonra “Sen benim Emir Seyyid olduğumu nereden bildin?” der. Râhip “Senin deden, Muhammed Mustafa senin geleceğini ve ismini bana rüyada bildirdi.” der. Emir Sultan da “O halde niçin Müslüman olmuyorsun?” dediğinde, râhip “Deden önünde müslümanlığı kabul ettim.” der.102 Emir Sultan’ın Miraç Gecesi Hakkındaki Açıklaması: Bir âlimin “Sonra yaklaştı ve sarktı.” ( Necm53/8) ayetinin tefsirini anlamakta bir engeli vardır; yani miraç cismani mi ruhani mi oldu diye, bir problemi vardır. Emir Sultan’dan bunu öğrenmek ister. Emir Sultan başını murakabeden kaldırıp der 100 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 60a-61b. 101 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 63a-63b. 102 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 63b-64b. 30 ki “Babam, dedem Hz. Rasûl, Allah’ın huzuruna bu zahir bedeni ile varmıştır. Bu gözle görmüştür. Bu dille doksan bin kelime söylemiştir. Bu kulakla dinlemiştir. Bunda şek ve şüphe yoktur. Zira babam, bu Zat (s.a.v.) mahlukâtın yaratılmasına sebep olmuştur. Hakkında ‘Eğer sen olmasaydın alemleri yaratmazdım’ denmiştir. Bu işin doğru olduğuna dair Necm Sûresi nazil olmuştur. Aman! Babam, bu işin olmadığına dair ihtimal bile yersizdir. O ki, Hz. Muhammed’dir, Allah’ın habibidir. Hem Allah hem melekler hem de tüm mahluk ona salavat getirir.”103 Emir Sultan’ın Đsra Sûresi’nin 64. Ayetini (Şeytan onlara, ancak kuru bir aldatma vaat eder) Tefsir Etmesi: Bir gün Emir Sultan, meclisinde hazır bulunanlara nasihat etmek için bu ayetin tefsirini yapar. “Babam, kesinlikle gaflete yer yoktur. Şeytan kuvvetli kimsedir. Avamı şu yoldan, havassı bu yoldan, ulemayı şu yoldan, sülahayı bu yoldan saptırır. Nitekim Bel‘am-ı Bâûra ve Bersîsa’yı işitmişinizdir. Bunlar, iman bakımından kemal mertebede iken, sonra sapıtıp imansız gitmişlerdir. Şeytan gayet ulu düşmandır, babam. Nitekim Allâhü Teâlâ Musa Peygamber’e, ey Musa! Kesinlikle düşmanını ölü görmeyince korkun kesilmesin ve şerrinden emin olma, diye vahiy yoluyla emir eyler. Babam, bir gün Hasan Basri bir yerde ibadet eder. Görür ki, şeytanın elinde yularlar var. Hasan Basri şeytana ‘Bu yularlar nedir?’ diye sorar. Şeytan ‘Bu yularları halkın boynuna geçiririm ve istediğim gibi onları oynatırım’ der. Hasan Basri ‘Bu yularlardan bize de hisse var mı?’ diye sorduğunda, şeytan da ona ‘Sana yulara ne gerek var.’ der.”104 Emir Sultan Kendi Mezar Yeri Đçin Şeyhü’l-Đslam’a Ok Attırması: Asa Bahçesi’ne giderken, merhum olan kayınları Sultan Mehmed Han’ın türbesi önüne vardıklarında Emir Sultan, ok ve yayının şeyhü’l-islam’a verilmesini söyler. Bir derviş de, Emir Sultan’ın ok ve yayını şeyhü’l-islama verir. Emir Sultan şeyhü’l-islama “Dileriz ki mezarımız bu taraflarda olsun, sizi uğur tutup niyet ettik, bu oku şark tarafına atın; her nerede bulunursa mezarımız orası olsun.” der. Şeyhü’lislam da Emir Sultan’ın bu isteğini yerine getirir ve oku atar. Oku bulduklarında, okun buraya gelip düşmesinin keramet işi olduğu anlaşılır; çünkü mesafe çok 103 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 65a-65b. 104 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 65b-66b. 31 uzundur ve bir atış ile buraya düşmesi imkansızdır. Okun düştüğü yer ormanlık ve meşelik bir yerdir. Emir Sultan buradan türbe miktarı bir yer satın alır ve büyük bir suffe yaptırır. Vefat ettikten sonra türbesini Hundi Sultan yaptırır. Türbe yapılırken Emir Sultan, mimara her gece rüyada görünüp “Şurayı şöyle yap, şu mahalli böyle yap.” der.105 Emir Sultan’ın Vefat Etme Zamanının Geldiğini Söylemesi: Bir gün Emir Sultan “Babam ‘Her nefis ölümü tadacaktır’ (Enbiya 21/35). Elbette bu fani alemden o baki aleme gitmek üzereyiz. Şimdi bilin, zahirimizi âlimlere verdik ki halka karışıp vaaz ve tezkir ile halkı dalaletten hidayete irşat etsinler. Bâtınımızı dervişlerimizden iki kimseye verdik. Biri Đbrahim Edhem mertebesinde diğeri Bâyezid-i Bistami mertebesindedir.” der. Bu işaretlerden sonra Emir Sultan’ın gün geçtikçe sağlık durumu bozulur.106 Emir Sultan’ın, Yerine Hasan Hoca’yı Halife Tayin Edip Vefat Etmesi: Emir Sultan ölüm döşeğinde iken “Sultanım sizden sonra yerinize kim halifeniz olsun?” dediklerinde, Emir Sultan “Benden sonra şeyhiniz Hasan olsun, bizi isteyen Hasan’da bulsun.” der. Bu konuda muhkem te’kidlerde bulunduktan sonra o günlerde vefat eder. Vefat tarihi 833 (M.1429)’tür.107 Emir Sultan’ın Cenazesini Yıkayanlar ve Cenazesine Su Dökenler: Emir Sultan can çekiştiği sırada orada bulunanlar “Sultanım sizi kim yıkasın ve kimler su koysun?” dediklerinde, “Otuz yıl boyunca ikindi namazının sünnetini tastamam kılan benim cenazemi yıkasın.” der ve bundan sonra vefat eder. Müverrihîn, sene 829 derler. Dervişler “Acaba Emir Sultan’ı yıkayacak olan, ikindi namazını otuz yıl boyunca tastamam kılan kimdir?” diye söyleşirler. Hacı Bayram Veli de Emir Sultan’ın hastalığını işitip Ankara’dan Bursa’ya gelir. Bunu işitince “Đşte ben otuz yıldan fazladır ikindi namazının sünnetini kaçırmadım.” der. Fukara dervişler bunu duyunca sevinirler. Böylece Emir Sultan’ın cenazesini Hacı Bayram 105 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 67a-68b. 106 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 68b-69b. 107 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 69b-70a. 32 Veli yıkar ve suyu da Emir Sultan’ın nice zamandır hizmetinde bulunan Seyyid Ahmed Horasani koyar. Cenaze namazı, çok cemaat ile Ulu Camii’nde kılınır.108 Emir Sultan’ın Kıyamet Gününe Kadar Olan Halleri: Emir Sultan’dan sünnete muhalif hiçbir şey ortaya çıkmaz. Bütün hareketleri, davranışları şeriate uygundur. Fukarasından bile meşru olmayan, akla muhalif hem sözlü hem de fiili hiçbir amel ortaya çıkmaz. Emir Sultan’ın kendisi kutbu’l-aktabdır. Dostlarından çok kimseyi kutbiyet makamına erdirir. Yine tarîkinde bütün rical-i gayb vardır. Bütün evliya ve ehlullahın reisi ve sultanıdır. Emir Sultan’ın ruhu her an ve her saat bin makam seyreder, dilediği alemde dilediği suret ile gezer. Yine meşhurdur ki yüce bir divanı vardır ve her cuma gecesi bütün evliya ve ehlullah dîvânında hazır bulunurlar. Tedbîrât aleminde ne olacak ise hepsini dedesi Sultan-ı Kevneyn’in izni ile bilir. Türbesinin güzel kokulu toprağı her derde şifa ve devadır.109 Emir Sultan’ın Halifeleri: Menâkıbnâmede Emir Sultan’ın menkabeleri anlatıldıktan sonra halifelerinin menkabeleri anlatılmıştır.110 Emir Sultan’ın halifeleri şunlardır: A) Seccade-i Hâssa Halifeleri (Emir Sultan Dergahında, Onun Postuna Oturan Halifeleri): Hasan Hoca, Bedreddin Efendi, Büyük Lutfullah Efendi, Lutfullah Efendi’nin damadı Davud Efendi, Abdurrahman Çelebi, Ahmed Çelebi, Ahmed Çelebi’nin kardeşi Đbrahim Efendi, Đbrahim Efendi’nin oğlu Küçük Lutfullah Efendi’dir. B) Seccade-i Gayr-i Hâssa Halifeleri (Emir Sultan Dergahı Dışında, Emir Sultan’ın Đcazet Verip Çeşitli Yerlere Gönderdiği Halifeleri) : Emir Sultan’ın kapıcısı olan Ece Baba, Đsâ Dede, Hacı Mustafa, Şeyh Sinan, Tuzlavî Yahya Efendi, Şeyh Nimetullah Efendi, Keşfî Efendi, Şeyh Camiu’l-Kitab Gavs Efendi’dir. 108 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 71a-72a. 109 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 72b-73b. 110 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 79a’dan itibaren Emir Sultan’ın halifelerinin menkabeleri anlatılmaktadır. 33 Daha sonra Emir Sultan’ın menâkıbını yazan ve tasnif eden yazarlar beyan edilir. Bu kitabın da Alaşehir’de medfun bulunan Şeyh Sinan Efendi’nin ve bazı evlatlarının işaretleri ile cem olunduğu, yazıldığı ve 1033 Rebiu’l-âhir ayında başlandığı ve bitirildiği belirtilir.111 Özetini verdiğimiz menâkıbnâmede kerametlere çokça yer verildiği görülür. Bu sebeple “menkabe ve keramet” hakkında kısaca bilgi vermek istiyorum. C- MENKABE VE KERAMET 1- Menkabe: Öncelikle şunu belirtmemiz iyi olur: Günümüzde menkıbe şeklinde meşhur olan kelimenin aslı menkabedir. Menkabe (Çoğulu: Menâkıb), “övülmeye layık iyi iş” 112, yani fazilet ve erdem manasına gelir. Tasavvufta bir terim olarak ise, velilerin menkabelerinin, örnek hal, hareket ve yaşama şekillerinin anlatıldığı; söz ve tavsiyelerinin nakledildiği eserler; velayetname, anlamına gelir.113 Kelimeyi “fazilet/erdem” manasıyla ve menâkıb başlığı adı altında hadis mecmualarında görmekteyiz. Hadis külliyatında menâkıb, “Câmi” türü hadis kitaplarının ihtiva ettiği ana konulardan biridir.114 Bu menâkıb bölümlerinde, Hz. Peygamber’in şemâili ile ashabın faziletleri hakkında söylenmiş hadisler yer almaktadır.115 Yine aynı manada, önemli tarihî şahsiyetler hakkında yazılmış biyografik müstakil eserlere; bir zümrenin (msl. Hulefâ-yı Râşidîn) veya bir kabilenin övgüye değer işlerini konu edinen eserlere de “menâkıb” ismi verilmiştir. Mezhep imamları, hatta bazı kutsal şehirleri tasvir eden eserler için de “menâkıb” isminin kullanıldığı görülmektedir.116 Burada bizi asıl ilgilendiren tasavvuf literatüründeki “menkabe”dir; çünkü menâkıbnâmeler tasavvufta önemli kaynaklar arasındadır. Menkabe, tasavvuf tarihinde, III. (M. IX) y.y.’dan sonra sûfilerin hikmetli sözlerini ve örnek alınacak faziletli davranışlarını anlatmak için kullanılmaya başlanmıştır ve V. (M. XI) y.y.’dan itibaren de menkabenin içeriğine “keramet” 111 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 150a-152a. 112 Mevlüt Sarı, Arapça- Türkçe Lugat, Bahar Yayınları, Đstanbul, 1980, s. 1546. 113 Süleyman Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Kabalcı Yayınevi, Đstanbul, Mart 2002, s. 241. 114 Mücteba Uğur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, TDV Yayınları, Ankara, 1992, s. 216. 115 Ali Yardım, Hadis I-II, Damla Yayınevi, Đstanbul, 2000, Hadis II s. 82. 116 Ahmet Ateş, “Menâkıb”, Đ.A., M.E. Basımevi, Đstanbul, 1964, c. VII, s. 701. 34 kavramı da dahil edilmiştir.117 Dolayısıyla menkabe, tasavvufta, sûfilerin ortaya koydukları olağanüstü olaylar demek olan kerametleri nakleden küçük hikayelerdir.118 Bir zaman sonra keramet (çoğulu: kerâmât), menkabe/menâkıb kelimesi ile eş anlamlı olarak kullanılmaya başlanmış ve menkabe/menâkıb kelimesinin yerini, keramet/kerâmât kelimesi almaya başlamıştır. Mesela, “Kerâmâtı Ahî Evran”, “Menâkıb-ı Ahî Evran” manasındadır.119 Bunun için menkabelerin özünü kerametler oluşturur desek yeridir; çünkü belli bir zamandan sonra veli dendiği zaman ilk olarak akla gelen keramet olmuştur. Veli ve keramet ayrılmaz bir bütün halinde telakki edilmeye başlanmıştır. Hâlbuki ilk zamanlar keramet esas değil, istikamet esas olarak kabul edilmiştir. Sûfilerin/velilerin hayatları sade, gerçeğe yakın ve tarihî kişilikleri yazılır, harikuladeliklere pek rastlanmazdı. Daha sonraları ise içlerinde kerametleri, olağanüstülükleri barındıran evliya menkabeleri ortaya çıkmıştır. Đlk zamanlarda tabakat türü eserlerde sûfiler/veliler ile ilgili bazı menkabeler yer alıyordu. Ancak Đslam dünyasında bildiğimiz anlamda evliya menkabeleri, V. (M.XI.) y.y.’dan sonra tasavvuf hareketinin belli bir seviyeye ulaşması sonucu ve tarikatlar halinde teşkilatlanmasından sonra görülmeye başlamıştır.120 Menkabeler iki kısma ayrılabilir: I) Din uğrunda savaşanların hayat ve maceralarından bahseden mankabeler (Dânişmendnâme, Battalnâme). II) Zühd ve takvasıyla meşhur olan veliler hakkında yazılan menkabeler.121 Bizi ilgilendiren zühd ve takvasıyla ün kazanmış olan veliler için yazılmış olan evliya menâkıbnâmeleridir. “Evliya menkabelerinin ortaya çıkışı şu şekilde ifade edilebilir: Halkın hayal gücü hiçbir zaman, kendisine gelen dinin ortaya koyduğu sınırla yetinmez. Dinin ortaya koyduğu bu sınır üzerine bir takım insan üstü, gizemli, sırlı kuvvetler ilave eder ve bu kuvvetlerin ortaya koymuş olduğu harikulade olaylara inanma eğilimi gösterir. Bunun sonucunda da o dinin ortaya koymuş olduğu sınırlar genişler ve halk muhayyilesi bu çerçeveye bağlı kalır. Đşte bundan dolayı, hem Kur’an-ı Kerim’de 117 Haşim Şahin, “Menâkıbnâme”, DĐA, Ankara, 2004, c. XXIX, s. 112. 118 Ahmet Yaşar Ocak, Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeler, T.T.K. Basımevi, 2. Baskı, Ankara, 1997 (Menâkıbnâmeler), s. 27. 119 Ateş, a.g.m., s. 702; Şahin, a.g.m., s. 112. 120 Ocak, Menâkıbnâmeler, s. 40. 121 Ahmet Eflaki, Menâkıbu’l-Arifîn, Ariflerin Menkıbeleri, trc. Tahsin Yazıcı, M.E. Basımevi, 2. Basım, Đstanbul, 1964, s. X (Tahsin Yazıcı’nın esere yazdığı tenkit ve tahlilden). 35 hem de rivayet yoluyla gelen hadislerde geçen harikulade olaylar sebebiyle, keramet anlayışı halk arasında tutulur. Hatta tasavvufun resmi anlayışının ötesinde bir anlayış (sanki asıl olan keramettir) hâkim olur. Bunda cahiliye dönemine ait efsane ve mitlerin, Yahudi ve Hıristiyan kaynaklı menkabelerin de etkisi yadsınamaz. Bir çok menkabeler tefsir ve tarih kitaplarına kadar girmiştir ve tasavvufun yayıldığı halk çevrelerinde de IX. y.y.’dan, belki daha da önceleri evliya menkabeleri haline dönüşmüştür. Dönüşürken de dini esaslara aykırı olmamak şartıyla, tasavvuf literatüründe aktarılan veli kerametlerine, halk muhayyilesinden beslenmek suretiyle yeni kerametler eklenmiştir. Böylece ortaya çıkmaya başlayan menkabeler, giderek Đslam dünyasında çoğalıp zenginleşmiştir. Sonuçta da velilerin gerçek tarihî kişilikleri ile menkabevî kişilikleri karışmıştır ve sûfilerin biyoğrafilerini yazanlar da bunları olduğu gibi eserlerinde yazmıştır. Müslüman Türk topluluklarına baktığımızda da durum farklı değildir. Evliya menkabelerinin doğuşu Türklerin Đslam’a girişiyle, tasavvufun etkisiyle olmuştur; ama evliya menkabelerinin temelini, Đslam’dan önceki zamandan kalma efsane, destan v.b. unsurlar oluşturmuştur. Şamanizm ve Budizm dinleri Đslam’dan önce Türklerin inandıkları dinler arasındadır. Buradaki şaman ve budist azizler harikulade işler yapabilen kişilerdir. Đslam’a girişle birlikte bunların yerini alan ata ve baba lakaplı şeyhler tarafından bu şaman ve budist azizlerin hikayeleri Đslami propoganda için kullanılmıştır ve veli, ermiş kişilerin menkabeleri şeklinde anlatılmıştır. Böylece Müslüman Türkler arasında da evliya menkabeleri yaygınlaşmıştır. Evliya menkabelerinin hepsi aynı mahiyeti ve özelliği göstermez. Bu açıdan da evliya menkabeleri gerçeğe dayanan ve hayalî olanlar diye iki ana guruba ayrılabilir. Gerçeğe dayanan menkabeler, gerçekten yaşanmış tarihî olaylardan kaynaklanır. Anlatılan olaylar belli bir tarihte ve coğrafî mekanda meydana gelmiştir; ama yine de anlatılan veliyi yüceltmek için bu gerçek olaylar gerçeğinden saptırılmış olabilir. Yine de söz konusu olayları teşhis etmek kolaydır. Hayalî menkabeler de gerçek olaylara dayanmamakla beraber toplumun sosyal ve psikolojik yönlerini yansıtır. Evliya menkabeleri, harikulade olaylara dayanması sebebiyle masal, efsane ve destanla benzerlik gösterir; ama kahramanlarının gerçek ve mukaddes kişiler olması, olayların belli bir yerinin ve zamanının olması, gerçek olduğuna inanılması, yarı 36 mukaddes olmaları, kısa ve sade bir anlatım tarzına sahip olmaları yönleriyle diğerlerinden ayrılır. Evliya menkabeleri, menkabesi anlatılan velinin müridlerinin yetişmesi ve tarikatın bütünlüğünü sağlamak; velinin ve tarikatın propagandasını yapmak; resmi din görüşünü temsil eden ulema nazarında veliyi ve tarikatını kabul ettirmek için yazılır. Bir defa okunduktan sonra rafa kaldırılmak için değil, her vesileyle defalarca okunmak için yazılır; çünkü müridler ve halk yeni olaylar öğrenmek için değil, bildiği ve hayâlinde yaşattığı velinin menkabelerini okuyarak mistik haz duymaktadır.”122 Müridler açısından baktığımızda menâkıbnâmeler, eğlenmek için okunan, rastgele yazılmış masallar değildir; gerçek olduğuna inanılarak okunur, dolayısıyla yarı kutsal metinlerdir. Bunlardan dolayı da menâkıbnâmeler, yazıldıkları tarihlerden günümüze kadar, ufak tefek kelime değişikliklerinin dışında hiç bozulmadan yazıla ve okunagelmiştir.123 Menkabelerin içeriğinde olağanüstülükler olduğundan, menkabesi anlatılan velinin hayatının abartılı bir şekilde anlatılmasından, bazen de tarihî şahsiyetiyle bağdaşmayan bilgiler bulunmasından dolayı menâkıbnâmeleri tarihî hatalar yığını içeren ve tarihî olarak hiçbir değeri olmayan eserler olarak görenler olabilir. Nitekim Türk tarihçilerinin büyük çoğunluğu menâkıbnâmeleri olağanüstü olaylarla dolu, gerçeklerle ilgisi bulunmayan eserler olarak gördüğünden bunları tarihî kaynak olarak kabul etmemiştir.124 Hâlbuki XIX. asırdan itibaren Avrupalı bilginler, Hristiyan velilerine dair yazılan bu gibi eserleri ilmî bir tetkik ve tahlile tabi tutarak onların dini, tarihî ve sosyolojik bakımdan arzettikleri önemi göstermişlerdir.125 Türk tarihçiliğinde de M. Fuad Köprülü, Zeki Velidi Togan, Abdülbaki Gölpınarlı, Orhan Köprülü, Agah Sırrı Levend ve Ahmet Yaşar Ocak bu metodu takip ederek menâkıbnâmelerden gereği gibi faydalanılabileceğini söylemişlerdir ve kendileri de faydalanmışlardır.126 Diğer tarih kaynakları ile karşılaştırma yaparak, ilmî bir tenkit 122 Bu dipnotun olduğu parağrafla birlikte önceki dört parağraf, Ocak, Menâkıbnâmeler, 30-36 sayfaları arasından yararlanılmıştır. 123 Ahmet Yaşar Ocak, Bektaşi Menâkıbnâmelerinde Đslam Öncesi Đnanç Motifleri, Enderun Kitabevi, Đstanbul, 1983 (Bektaşi Menâkıbnâmeleri), s. 3. 124 Şahin, a.g.m., s. 113. 125 Eflaki, a.g.e., s. XII (Tahsin Yazıcı’nın esere yazdığı tenkit ve tahlilden). 126 Şahin, a.g.m., s. 113. 37 süzgecinden geçirmek suretiyle evliya menâkıbnâmelerinden, bazı tarihî olaylara ve şahsiyetlere dair bilgiler; içtimaî, iktisadî ve kültürel hayata, adet ve an’anelere dair bilgiler, Türk evliya menâkıbnâmeleri açısından baktığımızda Anadolu ve Rumeli’nin Đslamlaşmasına ve iskanına ait bilgiler, Türk din tarihine ait bilgiler hakkında faydalanmak mümkündür.127 Sonuç olarak, tasavvuf literatüründe menâkıbnâmeler de önemli kaynaklar arasındadır. Konusuna baktığımızda genelde sûfilerin/velilerin ortaya koyduğu kerametleri anlatır. Sadece onların kerametlerini anlatmakla kalmaz, onların hayatlarıyla ilgili; menkabevî ve tarihî şahsiyetleri hakkında karışık, çelişkili bazen de birbirine zıt bilgiler verse de çok önemli malzemeler de verebilir. Đşte böyle bir durumda, ilmî bir metodla tenkide tabi tutularak gerekli malzemeler çıkarılabilir. “Ancak, tasavvufun kendine has bir mantığı ve düşünme tarzı olduğu da unutulmamalıdır. Mistik muhayyile, mutasavvıfların kimliklerini çoğunlukla olduğundan farklı bir şekilde takdim eder. Fakat aklın prensipleri, insan psikolojisi, sosyal psikoloji, tarih şuuru, cemiyete hâkim olan kanunlar gibi esaslardan yola çıkanlar, bu tür menâkıbnâmelere dayanarak, yazıldığı döneme ait tarihî, içtimaî, dinî ve insanî gerçekleri tesbit ve teşhis edebilirler. Bununla birlikte nihai ve doğru tesbitlere ulaşmak için, olayların mistik muhayyile ve tasavvufun kendi mantığına göre değerlendirilmesinin şart olduğu unutulmamalıdır.”128 2- Keramet: Emir Sultan’la ilgili anlatılan olayların bir kısmı da tasavvuf literatüründe keramet kavramı ile açıklanır. Tasavvuf ilmini incelediğimizde bu ilmin, bir zahir dediğimiz ilim tarafı, bir de bâtın dediğimiz yaşantı, hâl tarafı olduğunu görürüz. Bu durumu cevize benzetebiliriz: Cevizin kabuğu ilmi; içi, özü ise bâtın dediğimiz yaşamayı ifade eder. Cevizin kabuğu ve özü nasıl bir bütün halinde cevizi oluşturuyorsa, tasavvufun zahir ve bâtın kısmı da tasavvuf ilmini oluşturur; yani ne ilimsiz tasavvuf olur ne de amelsiz ama tasavvufta asıl olan hâl dediğimiz manevi yaşantıdır. Tasavvuf, “hâl 127 Ocak, Menâkıbnâmeler, ss. 66-69. 128 Aşkar, a.g.e., s. 191. 38 işi”dir, kāl işi değildir.129 Đşte tasavvufun ilim kısmını tedris ettikten sonra öğrendiklerini bizzat yaşayarak hayatında uygulayan kişiye de kâmil bir insan olma yolunda ilerleyen, Allah’ın sevgili bir kulu, Allah dostu olmaya çalışan bir kişi; yani veli diyebiliriz. Veli, Hakk’ın dostu ve sevgili kulu130 demektir. Böyle bir kişi, zühd, muhasebe, murakabe, mücâhede, riyazet v.b. temrinlerle manevi yolculukta mesafeler kateder. Makamı yükseldikçe, makamına uygun kendisinden bir takım haller ortaya çıkar: Keşif, manevi alemi müşahede, şatahat, varlıklar üzerinde tasarrufta bulunma v.b. Keramet de bunlardan biridir. Bununla ilgili olarak Sehl b. Abdullah şöyle demiştir: “Kırk gün süreyle samimiyet ve ihlasla zühde devam eden kişide Allah tarafından bir takım kerametler zahir olmaya başlar. Kimden böyle bir şey zahir olmamışsa bu onun zühdündeki sadakat ve ihlas noksanlığındandır.” Onun bir başka sözü de şudur: “Ayetler sadece Allah’a aittir, mu’cizeler peygamberlere, kerametler de velilere ve salih mü’minlere.”131 Keramet, kelime olarak asalet, cömertlik, şeref, itibar gibi manalara gelir.132 Bir tasavvuf terimi olarak ele aldığımızda; Allah’ın sevgili kullarında ortaya çıkan bir haldir. Keramette bir harikuladelik, bir olağanüstülük vardır. “Peygamberlik iddiasıyla herhangi bir ilişkisi bulunmayan bir kişiden hârikulade/olağanüstü bir hususun zuhur etmesi”133 olayıdır; ama peygamberlik iddiasında bulunmayan bir kişinin elinde olağanüstü, harikulade bir olayın zuhur etmesini kabul etmeyenler de vardır. Öncelikle inkar edenler neden inkar ediyor? Sonra da kabul edenler niçin kabul ediyor, delilleri nelerdir? diyerek konuyu inceleyelim. Zahir ulemasından bazıları kerameti kabul etmez. Kerameti kabul etmeyenlerin sebepleri ve şüpheleri şunlardır: Mucize peygamberlerin peygamberliğinin delilidir. Peygamber nübüvvetini mucize ile ispat eder ve mucizede de bir olağanüstülük vardır. Bundan dolayı “keramet” adı verilen olağanüstülükler peygamberlerin dışındakiler için caiz değildir. Çünkü bunlar peygamberlere has özelliklerdir. Ayet, mucize ve keramet birdir. 129 Mehmet Demirci, Sorularla Tasavvuf ve Tarikatlar, Damla Yayınları, Đstanbul, 2001, s. 140. 130 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s. 372. 131 Serrâc, el- Lüma’ Đslam Tasavvufu, Tasavvufla Đlgili Sorular- Cevaplar, trc. ve haz. H. Kâmil Yılmaz, Altınoluk, Đstanbul, 1996, s. 309. 132 Bkz. Serdar Mutçalı, Arapça- Türkçe Sözlük, Dağarcık Yayınları, Đstanbul, 1995, s. 757. 133 Süleyman Uludağ, Tasavvuf Kültüründe Keşif ve Kerâmet, Sufi Kitap, Đstanbul, 2008, s. 55. 39 Mucizenin benzeri bir şeyi peygamberlerden başkasına isnad eden kimse peygamberlerle bu kimseleri aynı seviyeye koymuş olur.”134 Ayrıca kerameti kabul etmek, peygamberliği iptal eder. Yine kerameti kabul etmek “Allah, peygamber olan şahısları peygamber olmayan şahıslardan ayırt etmekten acizdir.” manasına gelir.135 Bir diğer şüphe şudur: “Kullarımı bana en çok yaklaştıran şey, onlara farz kıldığım ibadetlerdir.” buyuran kudsi hadis, farzları yapanların sünnetleri yapanlardan daha çok Allah’a yaklaşacağını gösteriyor. Hâlbuki farzları yerine getirenlerde keramet görülmüyor. Öyleyse sünneti yerine getirenlerde de görülmez.136 Kerameti kabul etmeyenlerin ileri sürdükleri bir diğer husus da şudur: Allah Nahl Sûresi 7. ayette “Hayvanlar, ağırlıklarınızı sizin ancak zorlukla varabileceğiniz beldelere taşırlar. Rabbiniz çok esirgeyendir, çok merhametlidir.” buyuruyor. Oysa bir veli bir beldeden başka bir beldeye keramet yoluyla, sıkıntı çekmeden gitmektedir. Bu durum ayetle çelişmektedir. Hz. Peygamber bile birçok sıkıntı ve meşakket çekerek Mekke’den Medîne’ye hicret etmiştir.137 Bir başka şüphe ve ileri sürülen delil şudur: Kerametlerini kabul ettiğimiz veli, bir başkası aleyhinde bir dava açsa, davasını ispat etmesini isteyecek miyiz, istemeyecek miyiz? Eğer davasını ispat etmesini istersek lüzumsuz bir iş yapmış oluruz. Yine davasını ispat etmesini istemezsek, bu durumda da Peygamberimiz (s.a.v.)’in “Davacının davasını ispat etmesi gerekir.” sözünü terk etmiş oluruz.138 Kerametlerin zuhurunu kabul etmeyenler bir de şunu ileri sürerler: Bir veliden kerametin ortaya çıkması caiz olunca, diğerlerinden ortaya çıkması da caiz olur. Bu durumda kerametler çoğalacak ve olağanüstülük sıfatını kaybedecek normal bir durummuş gibi gözükecektir. Böyle bir halde de bu ortaya çıkan haller ne mucize olur ne de keramet olur.139 134 Serrac, a.g.e., s. 311. 135 Kelâbâzi, Ta’arruf, Doğuş Devrinde Tasavvuf, trc. ve haz. Süleyman Uludağ, Dergah Yayınları, Đstanbul, 1992, s. 107. 136 Nebhânî, Câmiu Kerâmâti’l-Evliyâ, Sahabeden Günümüze Veliler ve Kerametleri, trc. Abdülhalık Duran, Hikmet Neşriyat, s. 35. 137 Uludağ, Tasavvuf Kültüründe Keşif ve Keramet, s. 119. 138 Nebhânî, a.g.e., s. 35. 139 Uludağ, Tasavvuf Kültüründe Keşif ve Keramet, s. 120. 40 Buna karşılık mutasavvıflar ve ehl-i sünnet âlimleri kerametin var olduğunu, mucize ve kerametin ayrı şeyler olduğunu söylerler. Mutasavvıflara gelmeden önce kelamcılardan örnek verelim: “Velilerin kerametleri bize göre caizdir, Mutezile buna muhaliftir. Bu konudaki delilimiz hem aklî hem de naklî yöndendir.”140 Bir başka örnek: “Nebi olmayan velinin, keramet olarak adlandırılan bazı harikulâdelikleri vardır. Keramet, Mutezilenin görüşünün aksine kitap, sünnet ve icma ile sabittir.”141 Kerameti kabul eden kelamcıların kerametin varlığını ispat ederken kullandıkları deliller, mutasavvıfların kullandıkları delillerle hemen hemen aynıdır.142 Şimdi de mutasavvıfların kerametin varlığına dair ileri sürdükleri delilleri inceleyelim. Önce mucize-keramet farkına değinelim. Mucize peygamberlerin davaları için, davalarında doğru olduklarını gösteren bir delildir, ve onlar mucizelerini gizlemezler. Mucizede inkarcılara meydan okuma vardır. Veliler ise peygamberlik davasında bulunmaz. Eğer bulunursa küfre girer. Mucizeye benzeyen keramet hallerini de açığa vurmazlar, gizlerler. Ayrıca keramette meydan okuma yoktur. Serrâc (ö.378/988) bu konuyla ilgili şunları söyler: Peygamberler mucizeyle insanları Allah’a çağırır ve mucizeyi davalarına delil olarak kullanırlar. Mucizelerini gizledikleri zaman Allah’a karşı gelmiş olurlar. Veliler ise kerameti gizlemekle kulluk şartını yerine getirmiş olurlar. Peygamberler mucizelerini müşriklere karşı delil olarak kullanırlar. Çünkü müşriklerin kalpleri kaskatıdır. Veliler ise kerametelerini sadece kendi nefislerine delil olarak kullanırlar. Bu sayede mutmain olmaya çalışırlar. Çünkü nefis ancak görmekle mutmain olur. Yine peygamberlerin mucizeleri arttıkça manevi faziletleri de artar. Kendilerine keramet verilen veliler ise kerametleri arttıkça ürpermeleri artar, bunun bir hile olabileceğini ve ayaklarının kayabileceğini düşünürler.143 140 Nureddin Es-Sâbûnî, El-Bidâyetü Fî- Usûlu’d-Dîn, Mâtürîdiyye Akaidi, trc. ve haz. Bekir Topaloğlu, DĐB Yayınları, Ankara, 2005, s. 116. 141 Abdullatif el-Harputî, Tenkîhu’l-Kelam Fî-Akâid-i Ehli’l-Đslâm, Kelâmî Perspektiften Đslam Đnanç Esasları, trc. ve haz. Đbrahim Özdemir ve Fikret Karaman, TDV Elazığ Şubesi Yayınları, Elazığ, 2000, s. 256. 142 Bkz. Sâbûnî, a.g.e., ss. 116-117; Harputî, a.g.e., s. 257’deki 93 nolu dipnot; Şerafeddin Gölcük ve Süleyman Toprak, Kelam, Tekin Kitabevi, 3. Baskı, Konya, 1996, ss. 359-360. 143 Serrac, a.g.e., ss.311-313. 41 Kelâbâzî (ö.380/990) de benzer şeyleri söyler: Peygamber olmayan ama hakiki manada veli olan bir kişi peygamberlik iddiasında bulunmaz, batıl ve asılsız şeyler de söylemez. Đnsanları sadece Hakk’a ve doğruya çağırır. Hakiki veli, peygamber ne söylemişse onu söyler. Böyle bir veliden kerametin ortaya çıkması; peygamberi tasdik etmek, onun davetini ortaya koymak, delillerini geçerli kılmaktır. Sûfilerden biri de şöyle demiştir: Veli, keramet ortaya çıkmadan önce haberi olmaz. Peygamber ise mucize ortaya çıkmadan önce bunu bilir. Çünkü veliler masum değildir. Bazen fitneye düşme tehlikesi vardır. Peygamber ise masumdur, fitneye düşmesinden korkulmaz.144 Kuşeyrî (ö.465/1072) de Risalesi’nde Đbn Fûrek’in şöyle dediğini aktarır: Peygamberler mucizeyi açıklamakla görevlidirler; ama velilere ise kerameti gizlemek vaciptir. Resûlullah mucize sahibi olduğunu kesinlikle söylüyor ve yeri geldiğinde mucizesini gösteriyor. Veli ise keramet iddiasında bulunmaz. Kendisinden keramet sâdır olursa da bunun bir mekr olabileceğini düşünür. Kuşeyrî buna katıldığını belirtir ve şunu söyler: Hatta bir veliden dünyada hiç keramet ortaya çıkmasa, bu durum veli için bir kusur değildir. Çünkü veli insanları kendisine davet etmekle görevli değildir; ama halkı kendisine davet etse de caiz olur. Peygamber ise halka gönderilmiştir ve halkı hem Allah’a hem de kendisine davet eder. Bunun için memurdur ve insanların peygamberin davasında sadık olduğunu bilmeye ihtiyacı vardır; bu da mucize ile bilinir. Bundan dolayı peygambere delil olarak mucize verilmiştir.145 Evet, buraya kadar kerameti kabul etmeyenlerin ileri sürmüş olduğu ilk iddiaya, peygamber-veli ve mucize-keramet farkı çerçevesinde mutasavvıfların dilinden anlatarak, cevap verdik. Đkinci iddia ve şüpheye de şu şekilde cevap verilebilir: Sadece farzları yapmak, yalnızca sünnetleri yapmaktan daha çok, insanı Allah’a yakın kılar; ama veli hem farzları hem de sünnetleri yapmaktadır. Onun için veli bir kimse yalnızca farzları yapanlardan daha çok, Allah’a yakın kimsedir.146 Üçüncü şüphede, delil olarak ileri sürülen ayetteki (Nahl 16/7) durum bilinen bir hâldir ve genel hâli ifade ediyor. Velilerin kerametleri ise, nadir olaylardandır ve 144 Kelâbâzi, a.g.e., ss. 108- 110. 145 Kuşeyrî, a.g.e., ss. 470-471. 146 Nebhânî, a.g.e., s. 37. 42 özel bir hâldir. Bu nadir olaylar ayetteki genel mana ile çelişmez. Bir istisnadır ve istisnalar genel kaideyi bozmaz.147 Dördüncü şüphede de ifade edilen hadis, genel bir hüküm ifade eden hukuk prensibidir ve istisnalarla çelişmez. Peygamberimizin Mekke’den Medîne’ye meşakkat ve zorluklar ile gitmesi ilahi hikmete binaendir. Yoksa peygamberimiz (s.a.v.) bir saat içerisinde yedi kat göğü gezip gelmiştir.148 Beşinci şüphe için de şunlar söylenebilir: Allah’ın salih, takva ve istikamet sahibi itaatkar kulları iddia edilenin aksine çok azdır. Çünkü Allah Kur’an-ı Kerim’inde: “Kullarımdan şükredenler pek azdır.” (Sebe34/13). “Sen onların çoğunu şükreden kimseler bulamayacaksın.” (Araf 7/17) buyurur. Bu ayetlerden dolayı hakikaten velilik mertebesine eren Allah’ın özel kulları azdır; çok özel kulları daha da azdır. Az olunca da keramet göstermeleri de nadir olur. Dolayısıyla kerametle gösterilen harikalar olağan işler durumuna gelmez.149 Kerameti kabul eden sûfilerin delilleri, sadece bu şüphelere cevap verirken kullandıkları argümanlar değildir. Nasıl ki diğer Đslami bilimlerin birinci dereceden kaynakları Kur’an ve Sünnet ise; tasavvufun da aynı şekilde öncelikle dayandığı, ilham aldığı kaynak, Kur’an ve Sünnet’tir. Zaten asıl deliller de bu iki kaynaktan çıkarılan delillerdir. Kerametin Kur’an’dan delilleri şunlardır: “Hurma dalını kendine doğru silkele ki, üzerine taze, olgun hurma dökülsün.” (Meryem 19/25) ayeti Hz. Meryem ile ilgilidir. Hz. Meryem, böyle bir hitaba muhatab olduğu sırada taze ve olgun hurma toplama mevsimi değildir; ama Allah Hz. Meryem’e böyle bir ikramda bulunmuştur. Yine Hz. Meryem’le ilgili olarak, Allah Hz. Zekeriya’yı Hz. Meryem’in bakımı ile görevlendirmiştir. Hz. Zekeriya, Hz. Meryem’in hücresine her girişinde onun yanında yiyecekler bulur ve Hz. Meryem’e “Bu yiyecekler sana nereden geliyor?” diye sorar. Hz. Meryem de ona “Allah’ın katından.” (Al-i Đmran 3/37) şeklinde cevap verir. Hâlbuki Hz. Meryem ne rasûldür ne de nebîdir. Hz. Meryem’le ilgili bu ayetlerden başka, Hz. Süleyman ve adamlarından biri ile alakalı bir olay Kur’an-ı Kerim’de anlatılmaktadır. Belkıs ve kavmi teslim olmadan önce, Hz. Süleyman, 147 Uludağ, Tasavvuf Kültüründe Keşif ve Keramet, s. 122. 148 Nebhânî, a.g.e., s. 37. 149 Uludağ, Tasavvuf Kültüründe Keşif ve Keramet, s. 123. 43 etrafındaki adamlarına “Belkıs’ın tahtını bana kim getirebilir?” (Neml 27/38) diye sorduğunda, Kitap’tan bilgisi olan biri, “Ben onu, gözünü kapayıp açmadan önce sana getiririm.” der. Hz. Süleyman tahtı yanında yerleşmiş bir hâlde bulur. (Neml 27/40). Kitap’tan bilgisi olan bu kişinin kilometrelerce uzaktan Belkıs’ın tahtını, peygamber olmadığı hâlde böyle olağanüstü bir şekilde getirmesi olayı keramet için delil gösterilir. Kehf ashabının kıssası ve bunlarda ortaya çıkan acayip hâller, Zülkarneyn kıssası ve Allah’ın başkalarına vermediği imkan ve kudreti ona vermesi, Hızır (a.s.)’ın kıssası ve Hz. Musa’nın bilmediği şeyleri Hızır (a.s.)’ın bilmesi gibi hususlar da Kur’an’da keramete delil olarak gösterilir.150 Tasavvuf kitaplarında kerametin varlığına ve meşruiyetine delil olabilecek hadisler vardır: Rahib Cüreyc’in kıssası; Cüreyc’e bir kadın iftira atmak ister ama doğurduğu çocuk Cüreyc’in lehinde şahitlik yapar ve Cüreyc iftiradan kurtulur. Cüreyc peygamber olmadığı hâlde bu kendisine nasip olmuştur. Bir başka hadis: “Mağara Hadisi” denilen hadistir. Üç arkadaş yolculuğa çıktıklarında yağmura tutulurlar ve bir mağaraya sığınırlar. Aşırı yağmurdan dolayı toprakta bir kayma olur ve mağaranın girişi kapanır. Bu üç kişi de yapmış oldukları iyiliklerle Allah’a yalvarırlar ve duaları kabul olup mağaradan kurtulurlar. Bir diğer hadis de, sığırın konuşması hadisesidir.151 Bu hadislerden başka sahabeden ve tâbiûn neslinden de keramet türü olaylar rivayet edilmiştir. Kur’an ve Sünnet naklî olarak kerameti ispat eder. Aklî olarak konuya yaklaştığımızda da şunları söyleyebiliriz: Bir çok ayet, gerçek iman sahibi bir kulun Allah’ın dostu olduğunu; Allah’ın da onun dostu olduğunu beyan eder. Durum böyle olunca, kul Allah’ın her emrine uyarsa yasaklarından sakınırsa, neden merhametli ve kerem sahibi olan Allah da bir kere olsun onun istediği bir işi yapmasın? Kul kendine düşeni yapınca Allah’ın da ona karşılık vermesi akla en yakın ihtimaldir. Keramet göstermek mümkün olmazsa; bu, ya Allah’ın gücü keramet yaratmaya yetmez ya da kul Allah’tan böyle bir lutuf görmeye layık değildir, manasına gelir. Allah’ın gücü yetmez dersek bu küfür olur. Kulun keramete layık olmadığını düşünmek de yanlıştır. Bir devlet başkanı birisini kendi özel hizmetine alır ve kendi sohbet ve sır 150 Bkz. Serrac, a.g.e., s. 313; Kelâbâzî, a.g.e., s. 106; Kuşeyrî, a.g.e., ss. 471- 475; Nebhânî, s. 23. Kehf ashabı, Zülkarneyn ve Hz. Musa ile Hzır (a.s.) kıssaları için Kehf Sûresi’ne bakınız. 151 Bkz. Serrac, a.g.e., ss. 313-314; Kuşeyrî, a.g.e., ss. 475- 477; Nebhânî, a.g.e., ss. 26-29. 44 meclisine dahil ederse, ona başkalarına vermediği bazı yetkiler ve imtiyazlar verir. Bütün alemlerin hükümranı olan Allah, bir kulunu şereflendirip ona manevi saadetler ve ilahi marifetler bahşettiğinde, bunların yanında bir hiç hükmünde olan maddi alemde bu kuluna bazı kerametler vermesi çok mu olur?152 Kerameti naklî ve aklî olarak ispat ettikten sonra şimdi de kerametin çeşitlerinden ve sonra da keramette asıl olan nedir? Keramet konusunda takınılması gereken tavırlar nelerdir? diyerek konuyu bağlayalım. Kerametin çeşitleri konusunda Tac es-Sübkî “Velilerde zuhur eden keramet çeşitlerinin yüzü bulduğunu sanıyorum.” der153; ama kerameti genel olarak kevnî (maddî-surî) ve hakikî ( ilmîmanevi) şeklinde ikiye ayırabiliriz.154 Havaya serilmiş seccade üzerinde namaz kılmak v.b. kevnî keramete örnektir. Güzel ahlak sahibi olmak, arkada faydalanılan bir eser bırakmak v.b. hakikî keramete örnektir. Menâkıb-ı Emir Sultan’ın içeriğinde çoğunlukla Emir Sultan’ın kerametleri anlatılmaktadır ve bu kerametlerin hemen hemen hepsi kevnî keramet türüne girer. Menâkıbnâmede anlatıldığına göre Emir Sultan beş yaşında iken, yaşlı bir adamın önceleri yemyeşil ve sulak olan bir bahçesi bir afet sebebiyle kurumuştur. Emir Sultan o bahçeyi, göstermiş olduğu kerametle eski hâline getirmiştir. Yine Emir Sultan, Peygamberimiz’in ravzasına gelip Peygamberimiz’e selam vermiştir ve Peygamberimiz de onun selamını almıştır. Bu olayı etraftakiler görmüştür ve selamlaşmayı duymuştur. Emir Sultan, ejderhayı kendisine musahhar kılmıştır. Đnsanların içinden geçenleri bilmiştir. Buna benzer, eserde bir çok keramet anlatılır. Keramet konusunu bu şekilde anlattıktan sonra şöyle bir sonuçla bitirebiliriz: 1- Sehl b. Abdullah şöyle demiştir: “En büyük keramet, nefsin kötü ahlakını iyi huylarla değiştirmektir.”155 Yani asıl keramet, nefsin aşırı isteklerine gem vurup, kâmil bir insan olmaktır. 2- Tasavvufta esas olan keramet değil; istikamettir, takvadır, şeriate uymaktır. Evliyada zuhur eden kerametlerin en büyüğü, devamlı olarak ibadet ve taat işlemeye 152 Nebhânî, a.g.e., ss. 30-34. 153 Nebhânî, a.g.e., s. 81. 154 Bkz. Demirci, Sorularla Tasavvuf ve Tarikatler, s. 40; Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatler Tarihi, Dergah Yayınları, 6. Baskı, Đstanbul, 2003, s. 123; H. Kamil Yılmaz, Tasavvuf Meseleleri, Erkam Yayınları, Đstanbul, 2004, s. 227. 155 Bkz. Serrac, a.g.e., s. 316. 45 muvaffak kılınmak, günahtan ve emre muhalefetten korunmaktır.156 Bâyezid-i Bistami şöyle demiştir: “Bir kişiyi havada bağdaş kurmuş oturur bir hâlde görseniz, ilahi emir ve yasaklar, dinin çizdiği sınırlar ve şer’î hükümleri yerine getirme hususunda nasıl davrandığını görmeden ona aldanmayınız.”157 3- Keramet bir perdedir. Cüneyd şöyle demiştir: “Manevi nimetleri görüp onların tadına dalmak ve kerametlere aldanmak havâssın kalplerini perdeler.”158 Yani keramete takılıp kalmamak gerek; yoksa bir mekr-i ilahi olup insanın ayağı kayabilir. 4- Kerameti gizlemek esastır. Onun içindir ki büyük veliler mümkün olduğu kadar kerametlerini gizlemeye çalışmışlar, keramet göstermeyi bir meziyet değil, kadının hayız görmesi gibi geçici bir şey saymışlardır. Onlara göre: “Peygamberlere mucize izhar etmek nasıl farz ise velilere de kerameti gizlemek öyle farzdır”.159 Ancak böylelikle veliler kulluk şartına bağlı kalmış olurlar. D- KERAMET MOTĐFLERĐ Menâkıbnâmelere baktığımızda menkabesi aktarılan kişinin hayatı, güzel işleri, ahlakı, faziletleri v.b. özellikleri anlatılır. Bunların yanında hemen hemen tüm menâkıbnâmelerde bu kişilerin olağan üstü hâllerinden, sıra dışı olaylarından da bahsedilir. Tasavvuf literatüründe bunlar keramet olarak nitelendirilir ve “velilerin kerametleri”, “keramet çeşitleri” v.b. başlıklar veya bölümler şeklinde incelenir. Mesela: Havada uçmak, su üzerinde yürümek, akıldan geçenleri bilmek v.b. Đşte keramet çeşitleri denilen bu şeyler aslında “keramet motifleri”dir. Ve menâkıbnâmelere bakıldığında da aslında motifler hemen hemen aynıdır. Biz de keramet motiflerini incelerken Ahmet Yaşar Ocak’ın “Kültür Tarihi Olarak Menâkıbnâmeler, Metodolojik Bir Yaklaşım” isimli eserinde yapmış olduğu tasniften yararlandık. A. Yaşar Ocak’ın tasnifi: a) Velinin kendi vücudunda cereyan, b) Tabiat varlıkları ve eşya üzerinde cereyan, c) Hayvanlar üzerinde cereyan eden, d) Gizli şeyler üzerinde ve e) Mukaddes, insan üstü ve gizli güçler üzerinde cereyan eden keramet motifleri; f) Biyolojik mahiyette keramet motifleri, g) Veliliğini kabul edenlere, h) Veliliğini kabul etmeyenlere yönelik keramet motifleri, şeklinde sekiz 156 Kuşeyrî, a.g.e., s. 475. 157 Süleyman Uludağ, Bâyezîd-i Bistâmî, TDV Yayınları, Ankara, 2006, s. 121. 158 Serrac, a.g.e., s. 317. 159 Süleyman Ateş, Đslam Tasavvufu, Elif Matbaacılık, Ankara, 1972, s. 121. 46 ana başlık ve alt başlıklardan oluşmaktadır. Menâkıb-ı Emir Sultan’da olan ama Ocak’ın tasnifinde olmayan bazı keramet motiflerini de biz ana başlıklar altında alt başlık olarak yazdık. Onlar da şu motiflerdir: “Tabiat varlıkları ve eşya üzerinde cereyan eden keramet motifleri” ana başlığı altında “Kurumuş ağaçları yeşertme, harab olmuş bahçeyi yemyeşil yapma” motifini alt başlık olarak yazdık. “Gizli şeyler üzerinde cereyan eden keramet motifleri” ana başlığı altında da “Kabirdeki biriyle konuşma”, “Birinin gördüğü rüyayı söylemeden bilme”, “Hamile bir köpeğin karnındaki yavruların sayısını bilme” motiflerini alt başlıklar hâlinde yazdık. Şimdi Menâkıb-ı Emir Sultan’daki keramet motiflerini görelim. a) Velinin kendi vücudunda cereyan eden keramet motifleri: 1- Yanındakilere aynı anda değişik kılıklarda görünme: Emir Sultan’ı iki âlim imtihan etmek için gelir. Akşam namazı vaktidir. Đmam gelmediğinden Emir Sultan onlardan birine, imamlığa geçmesini söyler. O geçip bir şey okuyamayınca, diğerine geç, der. O da okuyamayınca, o gün Emir Sultan’dan beyat almaya gelen çoban geçer, tertîl üzere okumaya başlar ve imamlık yapar. Namazdan sonra bu kişiler Emir Sultan’ın önüne oturduklarında Emir Sultan onlara “Babalarım, bir kimsenin muallimi Allah, dershanesi arşullah olursa o kimse dilerse bu surete girer, dilerse pîr suretine girer, dilerse zengî bir Arab suretine girer, dilerse sevilen, genç bir oğlan suretine girer” deyip tekrar aslî suretine dönüp onlara makamını arz eder.160 Yanındakilere aynı anda değişik kılıklarda görünme olmayan ama bu başlık altında değerlendirebileceğimiz iki olay daha menâkıbnâmede anlatılır. Biri, Emir Sultan’ın vefat ettikten sonra da kıyamete kadar dilediği alemde dilediği şekilde gezdiğinden bahsedilmesidir.161 Diğeri de, Emir Sultan’ın halifelerinden Lutfullah Efendi’nin (ö.864/1460), dervişlerinden birinin kılığına girip bir kimseyi bir sıkıntıdan kurtarmasıdır.162 160 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 57b-58b. 161 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 73a. 162 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 94b-95a. 47 2- Bir anda çok uzak mesafeleri katedebilme (Tayy-ı mekân): Emir Sultan Buhara’dan çıktıktan sonra Mekke ve Medîne’ye gelir. Buradan tayy-ı menâzil ederek beraberindeki hacılarla birlikte Şam’a gider.163 Bu keramet motifi Tezkiretü’l-Evliya’da, Menâkıb-ı Sipehsalar, Menâkıbu’lArifîn, Keramât-ı Ahi Evran, Menâkıb-ı Đbrahim Gülşenî, Menâkıb-ı Kemal-i Ümmî, Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli, Vilâyetnâme-i Seyyid Ali Sultan, Menâkıb-ı Kaygusuz Baba, Vilâyetnâme-i Otman Baba ve Türk destani mahsulleri olan Tezkire-i Saltuk Buğra Han, Kitab-ı Dede Korkut, Ebu Müslimnâme, Battalnâme ve Saltıknâme’de bulunmaktadır.164 3- Havada uçma: Emir Sultan’ın halifelerinden Hacı Đsâ Dede küçük bir çocukken ak kuşlar suretinde görünen iki melek tarafından alınıp göklere çıkarılır, bir süre uçtuktan sonra Hz. Muhammed’in huzuruna getirilir, sonra tekrar uçarak yeryüzüne melekler tarafından bırakılır.165 Burada kişinin bizzat kendisinin uçma olayı yok, melekler sayesinde uçma olayı var. Bu motif Vilâyetnâme-i Sultan Şucâuddîn’de ve Menâkıbu’l-Arifîn’de bulunmaktadır.166 b) Tabiat varlıkları ve eşya üzerinde cereyan eden keramet motifleri: 1- Cansız varlıkları kendiliklerinden hareket ettirme: Osmanlı vezirlerinden biri, Emir Sultan’ın halifelerinden Şeyh Câmiu’l-Kitâb Gavs Efendi ile ilgili bir olayı rivayet eder. Gavs Efendi bu vezirin evinde namaz kılarken, secdeye vardığında bahçede bulunan dört servi ağacı onunla birlikte secdeye varır. Vezir bu olay için “Allah şahidimdir.” der.167 163 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 12b. 164 Ocak, Menâkıbnâmeler, s. 81, Tablo: 9, 10, 12 ve 13. 165 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 106b-109a. 166 Ocak, Menâkıbnâmeler, ss. 71-72, Tablo: 1 ve 2. 167 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 148b. 48 Bu motif Tezkiretü’l-Evliya’da, Menâkıbu’l-Arifîn, Keramât-ı Ahi Evran, Menâkıbu’l-Kudsiyye, Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli ve Vilâyetnâme-i Otman Baba’da bulunmaktadır.168 2- Cansız varlıklara söz geçirme: Hacı Bayram Veli, Emir Sultan’ı ziyarete gelir. Emir Sultan’ın savmaasının bulunduğu sarayın bahçesine girdiklerinde, marangozlar sarayın çatısını tamir etmektedirler. Aniden sarayın çatısından bir sütun uçup düşmeye başlar. Emir Sultan bunu savmaasından bilir ve “Dur ey odun!” der. O ağaç havada bir zaman durur. Hacı Bayram Veli, Emir Sultan’ın kendisine keramet gösterdiğini düşünür. Emir Sultan’ın yanına girdiğinde, Emir Sultan ona, “O sütunun havada durmasındaki hikmet size keramet göstermek değildi, sütunun düşeceği yerde çocuklar oynamaktaydı, çocuklara zarar vermemesi için o sütun bir zaman havada durdu.” der.169 Bu motif Tezkiretü’l-Evliya’da, Menâkıbu’l-Arifîn’de, Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli ve Vilâyetnâme-i Abdal Musa’da bulunmaktadır.170 3- Maddelerin mâhiyet ve niteliklerini değiştirme: Şeyh Sinan, küçük bir çocukken babası onu Alaşehir’den alıp Bursa’ya getirir ve Emir Sultan’a emanet eder. Emir Sultan, hanımı Hundi Hatuna “Oğlum açtır, su ve un getir de bir yemek yapalım karnını doyursun.” der. Emir Sultan unun içine bir miktar su koyar ve bu karışım hemen süt oluverir. Hundi Hatun da onu ateş ve ocak olmadığı halde kaşıkla karıştırır, sonunda lezzetli bir yemek olur.171 Bu motif Tezkiretü’l-Evliya’da, Menâkıb-ı Sipehsalar, Menâkıbu’l-Arifîn, Menâkıb-ı Eşrefzâde’de ve Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli’de bulunmaktadır.172 4- Mevsimin dışında çiçek veya meyva oldurma: Şeyh Sinan, küçükken Alaşehir’de babasıyla beraber tarlalarına kavun karpuz dikmeye gider. Çekirdek az getirdikleri için babası evlerine biraz daha kavun karpuz çekirdeği almaya gider. Bu sırada Emir Sultan tarlaya gelir ve Şeyh Sinan’dan biraz 168 Ocak, Menâkıbnâmeler, ss. 85-86, Tablo: 12 ve 13. 169 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 43a-43b. 170 Ocak, Menâkıbnâmeler, ss. 85-86, Tablo: 12 ve 13. 171 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 37a. 172 Ocak, Menâkıbnâmeler, ss. 85-86, Tablo: 12 ve 13. 49 kavun karpuz çekirdeği ister ve Bismillah diyerek saçar. Hemen kavun karpuz biter. Hâlbuki mevsim daha çekirdek dikme zamanıdır; ama mevsiminden önce kavun karpuz olur.173 5- Yağmur yağdırma: Menâkıbnâme’de Emir Sultan’ın halifelerinden Hacı Đsâ Dede ile Sultan Mehmed (Fatih Sultan Mehmed) arasında geçen bir olay anlatılır. Sultan Mehmed Hacı Đsâ Dede’yi tecrübe için “Dede, hayli zamandır şehrimize yağmur yağmadı. Bir dua eylesen de Allah bize yağmur verse.” der. Hacı Đsâ Dede de “Ey devletli padişahım, bilirsiniz ki dua paklıkla kabul olur. Önce biz günahlarımıza tevbe edelim, sonra dua edelim, ümiddir ki kabul olur.” der. Tevbe ederler ve duaya başlarlar. Duayı bitirince Allah’ın emri ve kudretiyle bulut yokken, bulut gelir ve yağmur yağar.174 6- Bir maddeyi, eşyayı veya cismi yoktan var etme: Emir Sultan ve yanındaki dervişler Kütahya yakınlarında yanında Sakarya Suyu akan bir bahçeye geldiklerinde dervişlerden biri Emir Sultan’a “Sultanım, şu bahçede Arabistan’da olan hurma ağacından olsaydı ne güzel olurdu.” demesi üzerine, Emir Sultan orada hemen bir hurma ağacı bitiriverir.175 Bu motif Tezkiretü’l-Evliya’da, Menâkıb-ı Hacım Sultan’da, Menâkıb-ı Đbrahim-i Gülşeni, Menâkıb-ı Kemal-i Ümmî ve Menâkıb-ı Mahmud Paşa’da bulunmaktadır.176 7- Yerden, taş veya kayadan su fışkırtma: Emir Sultan, dervişleriyle beraber Hamid Đli’nde Asi Karaağaç denilen bir yerde konakladıklarında, namaz vakti geldiğinden abdest almak için su ihtiyacı belirir. Civarda da su olmadığından dervişlerden biri Emir Sultan’a “Sultanım suya ihtiyacımız var” dediklerinde, Emir Sultan asasını kayaya vurur ve hemen bir su çıkar.177 173 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 35b-36a. 174 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 115b-116a. 175 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 17a. 176 Ocak, Manâkıbnâmeler, ss. 75-76, Tablo: 3 ve 4; ss. 85-86, Tablo: 12 ve 13. 177 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 16a. 50 Yine Emir Sultan’ın eşi Hundi Sultan’ın sarayında, Asa Bahçesi denilen yerde, dervişlerinden biri “Sultanım, bu mahalde bir akan su olsaydı ne güzel olurdu.” demesi üzerine Emir Sultan Bismillah deyip asasını yere vurur ve hemen bir su çıkar. Suyun özelliği yazın soğuk olması, kışın sıcak olmasıdır.178 Bunlardan başka bir de Emir Sultan Đnegöl’e geldiğinde büyük bir karaağaca asasıyla vurduğunda asanın yerinden yağa benzeyen garip bir su çıkar. Ve bu su birçok derde devadır.179 Bu motif Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli, Menâkıb-ı Hacım Sultan, Vilâyetnâmei Abdal Musa, Menâkıb-ı Kaygusuz Baba, Vilâyetnâme-i Seyyid Ali Sultan, Vilâyetnâme-i Sultan Şucâuddîn, Menâkıb-ı Eşrefzâde ve Türk destani mahsulleri olan Tezkire-i Satuk Buğra Han, Kitab-ı Dede Korkut, Ebumüslimnâme, Battalnâme ve Saltıknâme’de bulunmaktadır.180 8- Kurumuş ağaçları yeşertme, harab olmuş bahçeyi yemyeşil yapma: Bu kerameti Emir Sultan Buhara’da daha beş yaşında iken gösterir. Emir Sultan babasıyla beraber yolda giderken bir yaşlı adam karşılarına çıkar. Yemyeşil, içinde akan suları olan, taze fidanlar olan, ruha huzur veren bir bahçesi olduğunu, evladını ve ailesini bu bahçenin mahsulüyle geçindirdiğini söyler. Ama bir afet sebebiyle bahçesinin ağaçlarının kuruduğunu, akan sularının akmaz olduğunu, harab ve türab olduğunu, ailesinin aç kaldığını söyler. Emir Sultan’ın ve babasının ayaklarına düşüp yalvarır, bu haline bir çare olup olmadığını sorar. Emir Sultan’ın babası yaşlı adamın gönlünü alır, onu teselli eder. Emir Sultan o yaşlı adama acır, merhamet eder. Emir Sultan, kimseye bildirmeden gece yarısı o yaşlı adamın bahçesine gider. Allah’a yalvarır, dua eder, iki rekat namaz kılar. “Đlâhî, eğer senin katında masumların bir kadri varsa, dedem Hz. Muhammed (s.a.v.) hürmetime duamı kabul eyle.” diye dua eder. Bunun üzerine Allah duasını kabul eder. Yine eskisi gibi ağaçlar yeşerir, sular akmaya başlar, ağaçlar hemen meyve vermeye başlar, çiçekleri öncekinden daha güzel olur. Emir Sultan duasının kabul olduğunu görünce hemen şükür secdesi yapar. Bu olayı kimse duymadan evine gider.181 178 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 45b-46a. 179 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 18a. 180 Ocak, Menâkıbnâmeler, ss. 75-76, Tablo: 3 ve 4; ss. 77-78, Tablo: 5 ve 6 ve s. 82, Tablo: 10. 181 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 6b-7b. 51 c) Hayvanlar üzerinde cereyan eden keramet motifleri: 1- Vahşi ve yabanî hayvanları itaate alma: II. Murat’ın bir atı vardır; ancak ata bakan seyisten başkası yanına yaklaşamaz. II. Murat bile ata binemez. At o kadar hırçındır. Bunun üzerine II. Murat atı Emir Sultan’a hediye gönderir. Beş on seyis güç bela atı Emir Sultan’a getirir. Emir Sultan da dervişlerinden birine şöyle söyler: “Gidin o ata benden selam söyleyin, önceki sahibin Allah korkusu bilmezdi, şimdiki sahibin ise Allah korkusu bilir.” deyin. Derviş, ata bunları söylediğinde at, selam alır gibi başını yere koyar ve uysal bir at haline gelir. Bu durum Emir Sultan’ın hayvanlara bile tesir ettiğini gösterir.182 Bu motif Menâkıb-ı Sipehsalar, Menâkıbu’l-Arifîn, Menâkıb-ı Đbrahim Gülşenî, Menâkıbu’l-Kudsiyye, Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli, Menâkıb-ı Hacım Sultan, Vilâyetnâme-i Sultan Şucâuddin, Vilâyetnâme-i Otman Baba ve Türk destani mahsulleri olan Tezkire-i Satuk Buğra Han, Kitab-ı Dede Korkut, Ebu Müslimnâme, Battalnâme, Saltıknâme ve Tezkiretü’l-Evliya’da bulunmaktadır.183 2- Hayvanları konuşturma: Emir Sultan’ın halifelerinden Hasan Hoca’nın (ö.845/1441-42) bir katırı vardır. Katır, Emir Sultan’ın bir diğer halifesi olan Ece Sultan’a, halini anlatır ve sahibi olan Hasan Hoca’dan şu şekilde şikayet eder: “Üstüme binip inmesini bilir ama benim açlığımla, susuzluğumla ve arkamı kaşımakla ilgilenmez.” der. Ece Sultan da Hasan Hoca’ya katırın sırtındaki semeri almasını, söyler. Semerin altındaki keçeyi de kaldırdıklarında keçeyle birlikte bir miktar deri de kalkar. Yani katır Ece Sultan’a konuşarak derdini anlatır.184 Bu motif Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli’de bulunmaktadır.185 182 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 60a-62a. 183 Ocak, Menâkıbnâmeler, ss. 77-78, Tablo: 5 ve 6; ss. 81-82, Tablo: 9 ve 10; ss. 85-86, Tablo: 12 ve 13. 184 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 104b. 185 Ocak, Menâkıbnâmeler, s. 90. 52 d) Gizli şeyler üzerinde cereyan eden keramet motifleri: 1- Akıldan geçenleri bilme, düşünceyi okuma: Emir Sultan’ı tecrübe için Bursa halkı gönüllerinde bir şeyler tutarlar ve Emir Sultan’ın huzuruna geldiklerinde hiçbir söz söylemedikleri hâlde Emir Sultan her birinin gönüllerinde tuttukları şeyleri birbir kendilerine söyler. Onlar da teselli olup onun mübarek ellerini öpüp dönerler. Đki kişi de bu durum gerçek midir değil midir, diye denemek için; biri “Bana ekmek ile kaymak getirsin.” Diğeri de “Benim son derece hevâm vardır, bana dua etsin de tövbeye sebep olsun.” diyerek Emir Sultan’ın huzuruna gelirler. Emir Sultan da bunların niyeti üzerine birine ekmek ve kaymak getirtir; diğerine de, hevan götürülsün diye dua eder.186 Yine Hundi Sultan Hz. Peygamber’i rüyasında birkaç kez görür. Hz. Peygamber bu rüyalarda Hundi Sultan’a Emir Sultan ile evlenmesini söyler. Hundi Sultan bu durumu kimseye söyleyemediğinden, yakın bir adamını Emir Sultan’a gönderir; ama hiçbir şey söylememesini, önce Emir Sultan’ın konuşmasını beklemesini söyler. Bu kişi Emir Sultan’ın huzuruna geldiğinde hiçbir şey söylemeden Emir Sultan ona şunu söyler: “Biz buraya padişah kızı almaya gelmedik ama nikahımızı gökte melekler kıydı.”187 Bir de şu vardır: Bursa’da bir hankahta kalan bir aziz Emir Sultan’dan beyat almak ister. Bu azizin bir âsâsı vardır. Bu âsâyı Emir Sultan’ın eli yerine koyar ve âsâya beyat eder. Bu durumu kalbinde gizler ve Emir Sultan’ın huzuruna gittiğimde bu durumu bana bildirir mi, diye gönlünden geçirir. Emir Sultan’ın huzuruna gittiğinde de Emir Sultan ona “Âsânı benim elim yerine koyup asadan beyat eden değil misin?” diye onun durumunu bildirir.188 Emir Sultan’ın halifelerinden Tuzlavî Şeyh Yahya Efendi (ö.840/1436), Yenişehirli Hacı Halife, Lutfullah Efendi (ö.864/1460) ve II. Bâyezid beraber bir camide namaz kıldıktan sonra II. Bâyezid’in aklına şu gelir: “Şunlardan birine vaaz ettireyim, bakalım bunlarda bir hal var mı? Varsa Meryem Sûresi’nin evvelinden kâf-hâ-yâ-ayn-sâd’dan tefsir etsinler.” II. Bâyezid, içlerinden birisinin vaaz etmesini söylediğinde Lutfullah Efendi, Tuzlavî Şeyh Yahya Efendi’ye işaret eder. O da 186 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 21b-22a. 187 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 25a-26a. 188 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 40b-41a. 53 kürsüye çıkar ve II. Bâyezid’in aklından geçirdiği yerden, Meryem Sûresi’nin evvelinden tefsire başlar.189 Bu motif Tezkiretü’l-Evliya, Menâkıb-ı Sipehsalar, Menâkıbu’l-Arifîn, Keramat-ı Ahi Evran, Menâkıb-ı Đbrahim-i Gülşenî, Menâkıbu’l-Kudsiyye, Menâkıbı Hacı Bektaş-ı Veli, Menâkıb-ı Hacım Sultan, Vilâyetnâme-i Abdal Musa, Menâkıbı Kaygusuz Baba, Vilâyetnâme-i Sultan Şucâuddin ve Vilâyetnâme-i Otman Baba’da bulunmaktadır.190 2- Gelecekte olacakları haber verme: Emir Sultan Niğde’ye uğradığında Şeyh Habib daha küçük bir çocuktur. Emir Sultan ona “Siz ileride büyük bir şeyh ve vaiz kimse olacaksınız ama vaazınızın evvelinde ve sonunda beni bir kere anmanız gerekir.” der. Emir Sultan’ın dediği gibi Şeyh Habib ileride meşhur birisi olur.191 Yine Emir Sultan velilik hissi ile oğlu Ali Çelebi ile ilgili bazı şeyler müşahede eder. Bir gün eşi Hundi Sultan’a “Ben dua edeyim sen amin de, Allah bu günde oğlumuzun ruhunu alsın.” der. Hundi Sultan “Niçin oğlumuza kıyarsın?” dediğinde “Bu senede ölmesi hepimiz için hayırlıdır, çünkü ileride ben padişah neslindenim diye çok kavga etse gerektir.” der. Emir Sultan böyle dediğinde oğlu Ali Çelebi hemen ruhunu teslim eder.192 Bu motif Menâkıbu’l-Kudsiyye, Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli, Menâkıb-ı Hacım Sultan, Vilâyetnâme-i Otman Baba, Menâkıb-ı Sipehsalar, Menâkıbu’l-Arifîn, Menâkıb-ı Đbrahim-i Gülşenî’de bulunmaktadır. 3- Kabir ahvaline vâkıf olma: Emir Sultan’ın seccadesinde oturan Ali Çelebi Efendi Hazretleri, Ulu Camii’nde bulunan Emir Sultan’ın halifelerinden Şeyh Câmiu’l-Kitâb Gavs Efendi Hazretlerini bir gece yarısı yalnız olarak ziyarete gider. Giderken Argandı Köprüsü yanındaki Kurdoğlu Mezarlığındaki bir mezardan inek sesi gibi bir ses geldiğini işitir. Korkarak geçer gider. Durumu Gavs Efendi’ye haber verdiğinde, Gavs Efendi 189 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 95a-96a. 190 Ocak, Menâkıbnâmeler, ss. 85-86, Tablo: 12 ve 13. 191 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 15a-15b. 192 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 63a-63b. 54 Ali Çelebi’ye “O mezarı bana göster.” der. Ali Çelebi gösterdiğinde Gavs Efendi mezarın üzerine Mülk Sûresi’ni okur ve Ali Çelebi’ye “Allah sana rahmet etsin, bu fakiri azabdan kurtarmaya sebeb oldun.” der. Yani Gavs Efendi mezardaki kişinin ahvaline vâkıf olur.193 4- Kabirdeki biriyle konuşma: Aslında bu bir konuşma değil de, selamlaşma olayıdır. Emir Sultan Medine’de iken kendisinin Hz. Peygamber soyundan gelip gelmediği tartışma konusu olunca, Emir Sultan Hz. Peygamber’in kabri başına gelir ve “es-selâmü aleyke ya ceddî” diye selam verir. Ravza-i Mutahhara’dan da yüksek sesle “ve aleyke’s-selâm ya eşref evlâdî” diye Hz. Peygamber’in sesi gelir. Oradakiler de Emir Sultan’ın Hz. Peygamber soyundan olduğunu anlarlar ve ondan özür dilerler.194 5- Birinin gördüğü rüyayı söylemeden bilme: Ulu Camii yapılırken caminin yapılacağı arazi üzerindeki arsalar sahiplerinden parayla, değerinde alınır. Yalnız bir yaşlı kadıncık vardır. Arsasını tüm ısrarlara, değerinin üzerinde fiyat verilmesine rağmen satmaz. Yıldırım Bâyezid yakın adamlarını gönderir, ama yine nafile, satmaz. Đşi Emir Sultan’a havale ederler. Emir Sultan da “Her işin bir vakti vardır.” diyerek, işi Allah’a havale eder. O gece kadın rüyasında mahşerin kurulduğunu, herkesin kendi derdinde olduğunu, zebanilerin de kendisini yakalayıp götürmek üzere olduğunu görür. Bu arada Hz. Paygamber’i görür. Şefaat ister. Hz. Peygamber de “Şefaatimi istersen evini oğlum Muhammed Buhârî’ye ver.” der. Kadın sabah uykusundan kalktığında, Emir Sultan’a gider. Emir Sultan da kadın daha rüyasını anlatmadan “Bacım zebânîler yakalayıp cehenneme sürüklemeyince ve dedem evini Muhammed Buhârî’ye ver demeyince evini vermen evla mı?” diyerek kadının rüyasını haber verir.195 Bir başka olay da Emir Sultan’ın halifelerinden Ece Sultan ile ilgilidir. Ece Sultan, Emir Sultan daha Bursa’ya gelmeden önce bir rüya görür. Rüyasında Bursa’ya varır. Bursa’da bir evliya vardır. Her kim ona gitse ne ihtiyacı varsa hallolur, muradı hasıl olmuş şekilde döner. Bir gurup da onun duasına vasıl olmak için gider. Ece Sultan da o gurubun ardınca gider. Ve o velinin savmaasının olduğu 193 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 149b. 194 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 11a. 195 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 33b-34a. 55 saraya girerler. Sıra Ece Sultan’a gelir. O da izdihamdan zar zor içeriye girer ve görür ki nura gark olmuş bir aziz, yeşiller giymiş, başına yeşil sarınmış kıbleye müteveccih murakabe halinde oturur. Ece Sultan varıp mübarek dizlerine yüzünü sürer, ellerini öper ve kulağına “Sultanım ben kulunu kulluğa kabul eyle.” der. O da arkasını sıvazlayıp “Kabul ettik, babam.” der. Ve rüyasından uyanır. Ece Sultan bu rüyayı gördükten kırk yıl sonra Bursa’da kerametle meşhur bir veli ortaya çıkar. Ece Sultan birkaç kimseyle beraber “Varalım ellerini öpelim ve hayır duasına vasıl olalım.” diyerek Bursa’ya gelir. Geldiğinde rüyasındaki aynı hali yaşar. Çünkü bu olayı daha önce rüyasında görmüştür. Emir Sultan’ın huzuruna geldiğinde onun dizlerini ve ellerini öper, “Sultanım bizi kabul edin.” dediğinde, Emir Sultan “Kırk yıl oldu babam, biz sizi kabul edeli” der.196 6- Hamile bir köpeğin karnındaki yavruların sayısını bilme: Emir Sultan’ın halifelerinden Hacı Đsâ Dede ile Sultan Mehmed (Fatih Sultan Mehmed) arasında ki olay şöyledir: Sultan Mehmed, Hacı Đsâ Dede’yi tecrübe için, bir hamile zağarı (bir cins av köpeği) getirtir ve “Dede bu zağarı çok severim, acaba karnında kaç eniği vardır?” diye sorduğunda, Hacı Đsâ Dede “Đki dişi ve iki erkek olmak üzere dört eniği vardır.” der. Karnını yarıp bakarlar Hacı Đsâ Dede’nin dediği gibi çıkar.197 e) Mukaddes, insanüstü ve gizli güçler üzerinde cereyan eden keramet motifleri: 1- Peygamberleri görme, onun tarafından irşad edilme: Emir Sultan, Hz. Peygamber’i rüyasında görür ve bu rüya üzerine Mekke ve Medine’ye gelir.198 Yine Emir Sultan Medine’de kalmak niyetinde iken Hz. Peygamber’i rüyasında görür. Hz. Peygamber Emir Sultan’a Rum’a gitmesini ve oradaki ümmetini dalaletten hidayete erdirmesini, onları ıslah etmesini söyler.199 196 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 38b-39a. 197 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 115b. 198 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 8b-9b. 199 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 11b-12a. 56 Bu motif Menâkıb-ı Sipehsalar, Türk destani mahsulleri olan Tezkire-i Satuk Buğra Han, Kitab-ı Dede Korkut, Ebu Müslimnâme, Battalnâme ve Saltıknâme’de bulunmaktadır.200 2- Hızır ve diğer gayb erenleriyle görüşme: Emir Sultan’ın halifelerinden Hacı Đsâ Dede ve beraberindekiler hacca giderken ıssız, kimsenin kafilesiz gidemeyeceği, korkulacak bir yerdeyken, yalnız başına yeşil sûf giymiş, başında amâme ve demur kır ata binmiş bir kişi karşılarından gelir. Bu kişi gelip Hacı Đsâ Dede’ye selam verir, birbirlerinin boynuna sarılırlar ve sonra bu kişi ayrılıp hacılara selam vere vere geçip gider. Kafilenin sonuna vardığında gaib olur. Hacı Đsâ Dede’ye bu kişinin kim olduğu sorulduğunda, o “Karındaşım Hızır’dır.” der.201 Yine Hacı Đsâ Dede kaim makam edindiği Hacı Mustafa’yı Hz. Peygamber’le buluşturup elini öptürür ve sonra da Hızır (a.s.) ile buluşturur.202 Ahmed Çelebi Efendi (ö.935/1529) Hac’da iken Makam-ı Đbrahim’de Kutbu’laktâb Hazretleri ile buluşur. Kutbu’l-aktâb Hazretleri Ahmed Çelebi Efendi’ye duayla vasiyet eder.203 Emir Sultan’ın halifelerinden Luffullah Efendi Hazretleri (ö.864/1460) Hac yolunda bir yerde çadırda otururken, siyah sakallı bir kimse çadıra gelir. Lutfullah Efendi onu ayakta karşılar. Musafaha ederler. Bir süre gizlice konuşurlar. O kişi gittiğinde Lutfullah Efendi’nin oğlu Abdurrahman Çelebi (ö.930/1524) babasına bu kişinin kim olduğunu sorar. Lutfullah Efendi de bu kişinin mehdiyyi’z-zaman olduğunu, söyler.204 Bu motif Menâkıb-ı Sipehsalar, Menâkıbu’l-Arifîn, Keramât-ı Ahi Evran, Menâkıb-ı Mahmud Paşa, Menâkıb-ı Kemal-i Ümmî, Menâkıbu’l-Kudsiyye, Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli, Vilâyetnâme-i Otman Baba, Tezkiretü’l-Evliya ve 200 Ocak, Menâkıbnâmeler, s. 81, Tablo: 9. 201 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 128b. 202 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 133b. 203 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 100b. 204 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 93b-94a. 57 Türk destani mahsulleri olan Tezkire-i Satuk Buğra Han, Kitab-ı Dede Korkut, Ebu Müslimnâme, Battalnâme ve Saltıknâme’de bulunmaktadır.205 f) Biyolojik mahiyette keramet motifleri: 1- Ölüyü diriltme: Emir Sultan’ın halifelerinden Ece Sultan’a bir kişi gelir. Bu kişi, bir hocanın kızıyla yüz bin akçe mihr-i müeccel (ödenmesi sonraya bırakılan mihr) ile evlendiğini, eşinin mihri bağışlamadan öldüğünü, borcunun babasına intikal ettiğini, babasının da bağışlamaya fırsat bulamadan vefat ettiğini ve mihir borcunun hanımının iki erkek kardeşine kaldığını, söyler. O anda cemaat o kişinin techiz ve tekfin işleri ile ilgilenmektedir. Bu kişi, iki kaynının zorla kendisinden mihri almak istediklerini Ece Sultan’a anlatır. Ece Sultan da cenazenin yanına gelir ve “Ya filan karındaş!” diye üç defa seslenir. Meyyit gözünü açıp “Ne edersin Sultanım?” dediğinde, Ece Sultan “Gel, kızının mihrini damadına bağışla.” der; ama adam bağışlamaz. Ece Sultan mübarek eliyle işaret eyler o kişi tekrar yatar, ölü olur. Bu kerameti gören oğulları, kız kardeşlerinin mihrini bağışlarlar.206 Bu motif Menâkıbu’l-Kudsiyye, Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli, Menâkıb-ı Hacım Sultan, Menâkıbu’l-Arifîn, Keramât-ı Ahi Evran, Türk destani mahsulleri olan Tezkire-i Satuk Buğra Han, Kitab-ı Dede Korkut, Ebu Müslimnâme, Battalnâme, Saltıknâme ve Tezkiretü’l-Evliya’da bulunmaktadır.207 2- Hastalıkları iyileştirme: Emir Sultan, Hundi Sultan’ın sarayındaki savmaasında iskan ederken fizikî hastalıklar ve ruhânî hastalıklara deva ve şifa dağıtmaktadır. Rastgele, bir kadıncık çıkıp gelir ve “Sultanım başım ağrıyor, lutfedip bana bir nüsha yazsanız.” dediğinde Emir Sultan zakiri olan Alâeddin Hoca’ya “Yazıverin, babam.” diye işaret eyler. Alâeddin Hoca bu nefesle artık ne için nüsha yazsa ölüm hariç Allah’ın izniyle hastalar şifa bulurlar.208 205 Ocak, Menâkıbnâmeler, ss. 81-82, Tablo: 9 ve 10; ss. 85-86, Tablo: 12 ve 13. 206 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 103b-104a. 207 Ocak, Menâkıbnâmeler, ss. 77-78, Tablo: 5 ve 6; ss. 81-82, Tablo: 9 ve 10; ss. 85-86, Tablo: 12 ve 13. 208 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 44a. 58 Bu motif Menâkıbu’l-Kudsiyye, Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli, Menâkıb-ı Kaygusuz Baba, Vilâyetnâme-i Otman Baba, Menâkıb-ı Sipehsalar, Menâkıbu’lArifîn, Menâkıb-ı Đbrahim-i Gülşenî, Menâkıb-ı Eşrefzâde, Menâkıb-ı Kemal-i Ümmî ve Tezkiretü’l-Evliya’da bulunmaktadır.209 g) Veliliğini kabul edenlere yönelik keramet motifleri: 1- Bereket getirme: Bursa’da Hoca Kasım denilen sarraf, zengin ve meşhur birisi vardır. Önceleri hayli malı olan ve iyilik sahibi bir kişidir. Daha sonra fakir düşer. Halini kimseye bildirmez, ama Emir Sultan’a gitmek aklına gelir. Olur ki onun duası ve himmetiyle bu fakirlikten kurtulurum, diye düşünür. Emir Sultan’a gitmeden önce de açık artırma ile kıymetli bir taşı otuz bin akçeye alır, ama kesesinde beş bin akçe vardır. Emir Sultan’ın huzuruna gittiğinde Emir Sultan onun haline velayet hissi ile vâkıf olur ve cebinden bir akçe çıkarıp, Hoca Kasım’a verir. O da bu akçeyi kesesine katar. Hoca Kasım’dan taşın sahibi otuz bin akçeyi ister. O da kesemdeki beş bin akçeyi vereyim de gerisini hocalardan borç alayım, diye düşünerek keseden beş bin akçeyi verir. Bakar ki kesede daha çok akçe var. Otuz bin akçenin tamamını verir. Bakar ki hala kesede akçe var. Bunun Emir Sultan’ın kerameti olduğunu bilir ve Allah’a hamd eder. Hoca Kasım’ın kesesinden ömrünün sonuna kadar akçenin hiç eksik olmadığı ve ölene kadar refahiyyet içerisinde yaşadığı, Emir Sultan’ın hayır duası ve verdiği bereket himmetiyle birçok cami, köprü inşa ettirdiği, müslümanlara hayır hasenatta bulunduğu söylenir.210 Yine Emir Sultan Edhemî dervişlerine cebinden bir akçe çıkarıp verir. Edhemî dervişleri ellerine dünyalık almadıklarından o akçeyi pencereye koyarlar ve iftar vakti eğer yiyecek bir şey yoksa o akçenin yarısı ile ekmek, yarısı ile kuru üzüm alıp iftar ederler. Ertesi gün yine baktıklarında akçe yerinde bulunur. Edhemî dervişleri ölünceye kadar bu şekilde devam eder.211 Emir Sultan ile halifelerinden Hacı Đsâ Dede arasındaki şu olay da bereket getirme ile ilgilidir. Emir Sultan, Hacı Đsâ Dede’ye cebinden bir akçe çıkarıp verir. 209 Ocak, Menâkıbnâmeler, ss. 71-72, Tablo: 1 ve 2; ss. 75-76, Tablo: 3 ve 4; ss. 77-78, Tablo: 5 ve 6; ss. 85-86, Tablo: 12 ve 13. 210 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 19b-21a. 211 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 42b. 59 Emir Sultan mübarek elini kaldırıp dua eder ve bütün Rum Erenleri âmin, der. Hacı Đsâ Dede bunu kesesindeki iki akçenin yanına katar. Bu üç akçe ile hacca gider. Hacı Đsâ Dede şöyle der: “Yollarda, şehirlerde ve köylerde gördüğümüz fakirleri mamur eyledik, Kudüs’e geldiğimizde buranın fakirlerini mamur eyledik, fakir hacılara develer tuttuk, Kâbe ve Medine fakirlerini mamur eyledik, yine Şam’a geldiğimizde harçlığı bitenlere harçlık verdik, ama eve geleceğimiz gün gördük ki toplam harcama üç yüz bin akçe olmuş lakin üç akçe yerinde durmaktadır.”212 Bu motif Menâkıbu’l-Arifin ve Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli’de bulunmaktadır.213 2- Az yiyecekle çok kişiyi doyurma: Bu keramet, Emir Sultan’ın halifelerinden Hacı Đsâ Dede’nin kerametidir. Bir kazan aş pişirilir. Orada hazır bulunan cemaat bir kazan aşın sekiz yüz kişiye yetmeyeceğini düşünürler. Aşçı Ece Sultan’dır. Hacı Đsâ Dede cemaate onar onar oturmasını söyler. Kazanın yanına gelir ve sağ elini Bismillah deyip kaynayan buğday aşının içine sokup karıştırır. Ece Sultan’a kazanı ocak üzerinden indirmeden halka dağıtmasını, söyler. Ece Sultan da öyle yapar. Sekiz yüz kişi yemek yer ve bu keramet işidir deyip götürürler ama kazan daha yarı bile olmaz. 214 Bu motif Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli, Vilâyetnâme-i Hacım Sultan, Vilâyetnâme-i Abdal Musa, Menâkıbu’l-Arifîn, Menâkıb-ı Đbrahim-i Gülşenî ve Menâkıb-ı Kemal-i Ümmî’de bulunmaktadır.215 3- Tehlike veya felakete maruz kalanları fiilen kurtarma: Emir Sultan Bursa’dadır, Yıldırım Bâyezid Han Bursa dışındadır. Yıldırım Bâyezid Han Edirne’den kalkıp bir kaleyi fethetme amacıyla sefere çıkar. Savaş esnasında Đslam ordusu hezimete uğrar, her bir asker büyük bir korkuya kapılır ve kaçma telaşına düşer. Yıldırım Bâyezid de kaçmayı düşünür. Önlerinden yeşiller giymiş, başına yeşil tülbent sarınmış, bir demur kır ata binmiş, nura gark olmuş bir aziz çıkar. Yıldırım Bâyezid Han’a “Korkma, dön, fırsat ve zafer senindir, bizi Bursa’da bulursun.” der. Bunun üzerine Yıldırım Bâyezid Han geri döner, görür ki 212 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 112a-112b. 213 Ocak, Menâkıbnâmeler, ss. 77-78, Tablo: 5 ve 6. 214 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 117a-117b. 215 Ocak, Menâkıbnâmeler, ss. 75-76, Tablo: 3 ve 4; ss. 77-78, Tablo: 5 ve 6. 60 tüm askeri de geri dönmüştür. Allah’ın izniyle zafer kazanılır. Yıldırım Bâyezid Han’a görünen kişi de, Emir Sultan’dır.216 Emir Sultan’ın dostlarından biri düşmana esir düşer ve hapsedilir. Zincire bağlanır ve çeşitli işkenceler görür. Gündüzleri hendek kazar. Bu durumdan kurtulması için Allah’a yalvarır ve Emir Sultan’dan meded ister. “Kerem eyle, himmet eyle Sultanım, beni bu belalardan kurtar.” der. Bu kişi “Ağlayıp bir miktar kendimden geçtikten sonra Emir Sultan’ın mübarek eli zahir olup bana yapışıp beni sağlam bir şekilde çekti. Aklım başıma geldiğinde bir de baktım ki Emir Sultan’ın huzurundayım.” der. Bu keramet de Emir Sultan, o kişinin yanında olmadığı halde Emir Sultan’ın uzaktan müdahalesi ile olur.217 Emir Sultan’ın halifelerinden Hacı Đsâ Dede ve beraberindekiler hacca giderken Karaman Diyarı’nda bir çobana rastlarlar. Çoban onlara koyunlarından süt sağıp içirir. Bir süre dinlendikten sonra hac yolculuğuna devam ederler ve Hacı Đsâ Dede ve beraberindekiler hacca varırlar. Bir ara tavaf esnasında Hacı Đsâ Dede tavafı bırakıp oturub murakabeye dalar. Sonra Hacı Đsâ Dede yine ayağa kalkıp tavafa başlar. Tavaf bitince ona böyle yapmasının sebebini sorarlar. Hacı Đsâ Dede de “Karaman Diyarı’nda sütünü içtiğimiz çoban ölüm hastalığına yakalandı, şeytan imanına kastetti. Bundan dolayı çaresiz çoban enbiyalardan, evliyalardan meded istedi, biz de imandan mahrum kalmasın diye şeytandan onu kurtardık, zira sütünü içmiştik.” der.218 Yine Emir Sultan’ın halifelerinden Şeyh Câmiu’l-Kitâb Gavs Efendi Hazretleri bir gemiciyi fırtınalı bir günde kurtarır. O gemici “Dimyat’tan Medâyin’e bir gemi pirinç götürmekteydim. Bir gece büyük bir fırtına oldu. Geminin dümenini kontrol edemedim. Arkadaşlarım da her biri bir tarafta düşüp kaldı. Hepimiz boğulmak üzere iken dilime şu geldi: ‘Meded ya gerçek Gavs Efendi, yetiş.’ Bunu der demez denizde büyük bir hareket oldu ve gemide bir nur gibi nesne belirdi. Onun yanına vardığımda onun Gavs Efendi olduğunu gördüm. Gavs Efendi bana ‘Korkma kıyılar yakındır, dümene geç.’ dedi. Ben dümene geçtiğimde bir kıyıya geldiğimizi gördüm. Arkadaşlarıma da haber verdim ve kıyıya demir attık. Aklım başımdan gitmiş. 216 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 32a-32b. 217 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 47b-48a. 218 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 109b-110a. 61 Meded Sultanım diye mübarek elini öpmek istedim ama gördüm ki Gavs Efendi hemen kaybolmuş.” şeklinde anlatır. 219 4- Ejderha ile savaşıp öldürerek halkı kurtarma: Emir Sultan ile ilgili anlatılan ejderha motifinde öldürme olayı yoktur, ama bir hükümdar oğlunu ejderhanın elinden kurtarma ve ejderhayı kendisine boyun eğdirme olayı vardır. Bu hükümdar oğlu gelip Emir Sultan’ın hizmetine girmek, ona kul olmak ister. Emir Sultan kulluğun zor olduğunu söylemesine rağmen o ısrar edince Emir Sultan merhamet gösterip onu hizmetine kabul eder. Yolları üzerinde, o yoldan gelip geçeni yakıp kavuran, kül eden bir ejderha vardır. O yoldan geçerken Emir Sultan okuyarak geçer. Ejderha gelip Emir Sultan’ın ayaklarına yüz sürer. Hükümdar oğlu geride kaldığından, o geçerken ejderha onu beline kadar yutar. Hükümdar oğlu Emir Sultan’dan yardım isteyince Emir Sultan ejderhaya dönüp heybetle bakınca ejderha hükümdar oğlunun kılına bile zarar vermeden onu yere bırakır.220 Bu motif Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli, Menâkıb-ı Hacım Sultan, Vilâyetnâmei Otman Baba, Menâkıb-ı Đbrahim-i Gülşenî ve Türk destani mahsulleri olan Tezkirei Satuk Buğra Han, Kitab-ı Dede Korkut, Ebu Müslimnâme, Battalnâme ve Saltıknâme’de bulunmaktadır.221 h) Veliliğini kabul etmeyenlere yönelik keramet motifleri: 1- Başka bir veliye keramet kuvvetiyle üstün gelme, onu kendine tabi kılma: Aslında aktaracağımız olay başlıkla tam bir uyum halinde değildir. Bu olayı, Emir Sultan’ın veliliğini kabul eden ama âlim olduğu konusunda şüpheleri olanları Emir Sultan’ın keramet ile hiçbir şey bilemez bir konuma getirmesi şeklinde ifade edebiliriz. Olay şöyledir: Molla Fenârî (ö. 834/1431), Molla Yegân (ö.857/1453), Ali Rûmî ve bunların emsali ulema birleşip “Emir Sultan velâyât ve kerâmâtta sonsuzdur. Đlm-i bâtında emsalsizdir, adeta güneş gibidir. Ama ilm-i zahirde nasıldır?” diye her biri müşkil bir mesele hazırlar ve Emir Sultan’ı imtihan için onun huzuruna gelirler. Lakin her biri Emir Sultan’ın karşısında oturup kalır. Hiçbiri bir söz bile söyleyemez. Birbirlerine bakışırlar. Adeta dilleri tutulur. Her biri âlimken 219 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 148a. 220 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 14b. 221 Ocak, Menâkıbnâmeler, ss. 71-72, Tablo: 1 ve 2; ss. 77-78, Tablo: 5 ve 6; ss. 81-82, Tablo: 9 ve 10. 62 okula yeni başlayan çocuk gibi suspus olurlar. Emir Sultan, onlar sorularını bile soramadan onların her birisinin akıllarında tutmuş olduğu soruları takrir eder, tafsilatlı bir şekilde bütün sorulara cevap verir ve onların müşkillerini halleder. Bunun üzerine her biri ayaklarına yüz sürerler ve özür dilerler.222 2- Hasımlarını, beddua ederek muhtelif şekillerde cezalandırma: Yıldırım Bâyezid adamlarından Süleyman Bey’i ve kırk kişiyi, Emir Sultan ve kendi kızı Hundi Sultan’ı öldürme niyetiyle Bursa’ya gönderdiğinde, halk bu olayı izlemek için sokaklara çıkar. Bugün de her kim izlemeye çıkmışsa her biri bir belaya uğrar. Bir kadıncığın iki oğlu da bunlardandır. Kadıncık Emir Sultan’a gelir ve “Sultanım meded eyle, kıyma, bilmeyerek benim iki oğlum da halkla seyre çıkmış. Lutfeyle, onları affeyle, suçları yoktur.” der. Emir Sultan o kadına “Allah senin oğullarına öyle bir gazab eylesin ki durdukları yerde kadid olsunlar, halk onların temaşasına çıksın.” der. Dediği gibi o iki oğlan kadid olur.223 Bir diğer olay da şudur: Emir Sultan’ın halifelerinden Hasan Hoca (ö.845/1441- 42) Balıkesir’e gittiğinde, bu vilayetin beyi o gün de oğlunu sünnet ettirmek için eğlence tertip eder. Bu eğlence gurubu hayli gürültülü bir şekilde yürümektedir. Hasan Hoca bu eğlence gurubuna denk gelir ve o beye yanaşıp “Şüphesiz sen ne yeri yırtabilirsin, ne de boyca dağlara yetişebilirsin.” (Đsra 17/37) ayetini söyler. O bey müteellim olup Hasan Hoca’ya asık surat gösterdiğinde, Hasan Hoca o beyin sünnet olacak oğluna bakar ve o oğlan hemen attan düşüp helak olur.224 Bu motif Menâkıbu’l-Kudsiyye, Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli, Menâkıb-ı Hacım Sultan, Vilâyetnâme-i Abdal Musa, Vilâyetnâme-i Otman Baba, Menâkıb-ı Sipehsalar, Menâkıbu’l-Arifîn, Menâkıb-ı Đbrahim Gülşenî ve Türk destani mahsulleri olan Tezkire-i Satuk Buğra Han, Kitab-ı Dede Korkut, Ebu Müslimnâme, Battalnâme ve Saltıknâme’de bulunmaktadır.225 222 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 22b-23a. 223 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 31a. 224 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 87a-87b. 225 Ocak, Menâkıbnâmeler, ss. 75-76, Tablo: 3 ve 4; ss. 77-78, Tablo: 5 ve 6; ss. 81-82, Tablo: 9 ve 10. 63 E- MENÂKIBNÂMEDE GEÇEN BAŞLICA TASAVVUFÎ TERĐMLER Tasavvufu doğru anlayabilmek için, tasavvufun dili dediğimiz ıstılahları yani terimleri iyi bilmemiz gerekir. Daha doğrusu her bilim dalı için bu geçerlidir. “Bütün ilim ve sanat dalları için anahtar mahiyetinde terimler vardır. Aynı kelimelerle ifade edilmiş olsalar da terimler, farklı ilimlerde ve sanatlarda farklı anlamlar taşımaktadır.”226 Fıkıh, Tefsir, Kelam, Mantık, Fizik v.b. ilim dallarının “kendine has bir dili” vardır. Bir ilmin “kendine has bir dili”nden bahsedebilmek için o ilmin diğer ilimlerden bağımsız bir disiplin olması gerekir. Tasavvuf da Đslami Đlimler içerisinde müstakil bir disiplindir. “Tasavvufun diğer Đslami Đlim dallarından farklı ve müstakil bir hareket haline gelmesi, H.II/M.VIII. asrın ikinci yarısında başlamış, III./IX. asırda doğuş dönemini tamamlamıştır. Tasavvuf önce zühd hareketi olarak ortaya çıkmış sonra H.200/M.815 senelerinde tasavvuf cerayanını doğurmuş ve ilim haline gelmiştir (ama zühd ve tasavvufu birbirinden kesin çizgilerle ayırmak mümkün değildir; çünkü tasavvufun nüvesi zühd’dür). Dolayısıyla kendine özgü terminolojisi de oluşmaya başlamıştır.”227 Bu terminoloji sûfiler arasında ortak bir dil meydana getirdiği gibi onların dilini anlamak isteyenlere de kolaylık sağlamıştır. Bunun sonucunda yalnızca tasavvuf kavramlarını açıklayan eserler ortaya çıktığı gibi, tasavvufla ilgili yazılan her eserde de bu terimlerden bahsedilmiştir.228 “Tasavvuf ıstılahlarının gelişimi dört merhalede ele alınabilir: Birinci devre, H.II.-III. asır arası; ıstılahların daha adı konmamış, sadece zühd, mehabbet, sülûk, mücahede gibi esasların etrafında dönen mana halinde olan doğuş devresidir. Mesela: Đrade, iman, ihlas, tevbe, zühd, aşk, gaflet, fakr, kalb, heva v.b. Đkinci devre, H.III.-VI. asır arası; yavaş yavaş Kur’an’a dayalı tasavvufî kavramlar tasavvuf felsefesine doğru kaymaya, içlerine felsefî manalar yüklenmeye başlandığı devre; yani felsefî renkli kavramların çıktığı dönemdir. Mesela: Hulûl, ittihat, temkin, cem, riyazet, sekr, sahv, keramet, mükaşefe v.b. 226 Abdullah Damar, “Tasavvuf Terimlerinin Oluşumu”, Tasavvuf: Đlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, yıl: 7 (2006), sy. 17, s. 161. 227 Süleyman Uludağ, Đslam Düşüncesinin Yapısı Selef, Kelam, Tasavvuf, Felsefe, Dergah Yayınları, 4. Baskı, Đstanbul, 1999, ss. 113-115. 228 Damar, a.g.m., s. 161. 64 Üçüncü devre, H.VI.-IX. asır arası; Đbnü’l-Arabî’nin eserleriyle birlikte artık olgunlaşmış ve kavramlar belirgin hale gelmeye başlamıştır ve yeni kavramlar da katılmıştır. Mesela: Abdal, insan-ı kâmil, evtâd, halvet, kutbu’z-zaman, velayet v.b. Dördüncü devre, H.IX.-XV. asır arası; ıstılahların eskimeye ve tekrara düşmeye başladığı dönemdir. Yeni olan tek şey, devamlı ortaya çıkmakta olan tarikat ve zümre isimleridir. Ayrıca bu devrede bir önceki olgunluk döneminde ortaya çıkan kavramlar budaklanmaya başlamıştır. Mesela: Yediler, ricâlü’l-gayb, sır, kutbu’lgavs v.b.”229 Tasavvuf ıstılahlarının gelişim devresine baktığımızda, doğal olarak Tasavvuf Đlmi’nin geçirmiş olduğu zühd dönemi, tasavvuf dönemi, vahdet-i vücûd ve tarikatlar dönemi ile parelellik gösterdiği görülür. Bu bilgileri verdikten sonra, ilk olarak ıstılahın tanımını yapalım ve arkasından Menâkıb-ı Emir Sultan’da geçen tasavvufî ıstılahları kaynaklara dayanarak açıklayalım. “Istılah lügatte, ittifak anlamındadır. Đlim dilinde, ilk konulduğu yerden nakledilen şeyin ismi ile bir şeyin adlandırılmasında âlimlerin ( belli bir topluluğun, bir meslek erbabının) ittifak etmesinden ibarettir.” 230 Yani bir ilim, bilim veya sanata ait kelimedir. Bir kelimenin genel manasından alınıp, bir bilim dalında özel bir manada kullanılmasıdır. Esere baktığımızda şu kavramlar göze çarpmaktadır: Kat‘-ı merâhil, Tayy-i menâzil, Ricâlü’l-gayb, Kutbu’l-aktâb, Kırklar, Erenler, Rum Erenleri, Edhemî Dervişleri, Đttihad, Fenâfillah, Mâsivâ, Đstimdad, Himmet, Tevbe, Đnâbet, Mücâhede, Riyazet, Halvet, Erbaîn, Evrâd, Murakabe, Marifet, Tasarrufât, Keşf, Đlm-i ledünnî, Velayet, Işık. Kat‘-ı merâhil ve tayy-i menâzil: Metinde, “Emir Sultan kat-ı merâhil ve tayy-i menâzil iderek huccâc-ı kirâm ile Şam’a dahil olduğunda”231 ifadesi geçmektedir. Metindeki “kat‘-ı merâhil”i, normal bir şekilde yol alma, yolculuk yapma şeklinde değerlendirebiliriz; çünkü “kat-ı 229 Aşkar, a.g.e., ss. 323-324. 230 Seyyid Şerif Cürcânî, Kitâbü’t-Ta‘rîfât, Arapça- Türkçe Terimler Sözlüğü, trc. ve şerh Arif Erkan, Bahar Yayınları, Đstanbul, 1997, s. 23. 231 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 12b. 65 merâhil”in manası; merhaleleri, konak yerlerini geçme, yol alma demektir.232 Fakat “Tayy-i menâzil”i “tayy-i mekan” manasında değerlendirebiliriz; çünkü “tayy” kelimesinin sözlük anlamı dürüp bükme, katlama, atlama, üzerinden geçme manalarına gelir.233 Tasavvuf literatüründe tayy-i mekan ve tayy-i zaman kavramları vardır. Tayy-ı mekan, yerin dürülmesi, mesafenin kısalması suretiyle gerçekleşen keramettir. Tayy-ı zaman da uzun sürelerin kısa bir süreye sığdırılmasıdır.234 Zaman ve mekanla kayıtlı insan bedeninde, zaman ve mekan sınırlamasından kurtulmuş olarak “ruh” denen varlığımıza dayandırılmak suretiyle anlatılması basitleşen bu tür olaylara evliya biyografilerinde sık sık rastlanır.235 Ricâlü’l-Gayb: Metinde, Emir Sultan ile ilgili olarak “Kendüler kutbu’l-aktâb olub, dahi ehibbâsından çok kimesnei makām-ı kutbiyyete irgürüb, dahi tarîkında cemî-i ricâl-i gayb dâhiller olub”236 ifadesi geçmekte ve burada olduğu gibi daha başka yerlerde de “ricâl-i gayb” tamlaması geçmektedir. Arapça bir terkiptir. Kelime kelime tercüme yaparsak, gayb adamları, insanları manasına gelir. Bunlara bu ismin verilmesinin sebebi, bu kişilerin insanların gözlerinden uzak kalmayı istemeleridir.237 Zaten velilikte bir gizem vardır. “Velilerin kimler olduğunun Allah’tan başka hiç kimse tarafından bilinemeyeceği anlayışı, “velayet sırrı”nın gizemini ortaya koyar. Allah dünyanın cismani düzenini sağlamak için bazı insanlara (veli kullarına) bir takım görevler vermiştir. Alemdeki manevi ve ruhani intizamın korunması, hayırların celbedilmesi, kötülüklerin def edilmesi için bazı kullarını vazifelendirmiştir. Bu insan gurubunun yapısı hiyerarşik bir yapıdır.”238 Bu hiyerarşik yapı ile ilgili bilgilere bakıldığında farklı sınıflandırmaların yapıldığı görülür: Yukarıdan aşağı doğru; kutup (bir kişi), imâmân (iki kişi), evtad (dört kişi), abdal (yedi kişi), nücebâ (kırk kişi), nükebâ (üçyüzler). Kutup (bir kişi), hulefa (üç kişi), ümena (yedi kişi), 232 Ferit Develioğlu, Osmanlıca- Türkçe Ansiklopedik Lugat, Aydın Kitabevi, 19. Baskı, Ankara, 2002, s. 494. 233 Develioğlu, a.g.e., s. 1042. 234 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s. 340. 235 Ethem Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri- Deyimleri Sözlüğü, Anka Yayınları, Genişletilmiş 2. Basım, Đstanbul, 2004, s. 637. 236 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 72b. 237 Zafer Erginli ve diğerleri, Metinlerle Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Kalem Yayınevi, Đstanbul, 2006, s. 812. 238 Ahmet Ögke, “Bir Tasavvuf Terimi Olarak Ricâlü’l-Gayb –Đbn Arabî’nin Görüşleri-” Tasavvuf: Đlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, Yıl: 2 (2001), sy. 5, s. 162. 66 abdallar (kırk kişi). Fütûhâtü’l-Mekkiye’de de şu şekilde sıralanmıştır: Kutuplar, imamlar, evtad, abdal, nukeba, nüceba. Bunlara ricâlullah, merdan-ı huda, merdan-ı gayb, hükûmet-i sûfiye de denir.239 Bu veliler (ricâlü’l-gayb) bütün insanlara ve yaratıklara karşı iyi niyetli, kendilerine kötülük edenleri bağışlayan, ellerindekini başkalarıyla paylaşan, kaza ve kadere gönül hoşnudluğu ile boyun eğen, ihlas ve samimiyete önem veren, sevgi, şefkat ve iyi niyet gibi ahlaki erdemlerle bezenmiş kimselerdir.240 “Tasavvuftaki ricâlü’l-gayb anlayışının temel dayanağını, özellikle Hakîm Tirmîzî (295/888) tarafından nakledilen şu hadis oluşturmuştur: Bu ümmetim içinde Đbrahim tabiatı üzere kırk, Musa tabiatı üzere yedi, Đsa tabiatı üzere üç, Muhammed tabiatı üzere bir kişi bulunur. Bunlar derecelerine göre halkın efendisi sayılırlar.” 241 Ricâlü’l-gayb anlayışına karşı çıkanlar da olmuştur. Đbn Haldun da (ö. 808/1406) bunlardandır. Đbn Haldun ricâlü’l- gayb ( kutbu’l-aktâb- kutub- abdalnükeba v.b.) ile ilgili meselelerin Rafiziler’den ve Şia’dan alındığını söyler.242 Kutbu’l-aktâb: Menâkıbnâme’de Emir Sultan’dan, biri gaza için izin almaya gelir ve metinde, “Geldim, şeyh olan kutbu’l-aktâb ve mefharu’l-ahbâb Hazreti Emîr Efendi’den fîsebîlillâh gazâya icâzet alub”243 şeklinde geçer. “Kutbu’l-aktâb” tamlaması bu cümlede olduğu gibi metinde başka yerlerde de geçmektedir. Kutbu’l-aktâb’ı açıklamak için öncelikle kutub kelimesini açıklamamız gerekir. Kutub; Arapça bir kelime olup sözlükte değirmen taşının iği, mili, eksen, kavmin efendisi gibi manalara gelir.244 Tasavvufî bir ıstılah olarak da, veliler zümresinin başkanı, dünyanın ve alemin manevi yöneticisi olduğuna inanılan en büyük veli; onun işgal ettiği makama da kutbiyyet denilmiştir. -Ricâlü’l-gayb’ın çeşitli guruplara ayrıldığını söylemiştik- bu veli guruplarının her birinin başkanına da 239 Kara, Tasavvuf ve Tarikatler Tarihi, ss. 196-198. 240 Yılmaz, Tasavvuf Meseleleri, s. 239. 241 Ögke, a.g.m., s. 164. ( Hadisler: Keşfü’l-hafâ, I, 24; Ahmed b. Hanbel, I, 112; V, 322; VI, 316. Kaynaklar makalden yazılmıştır.) 242 Bkz. Đbn Haldun, Şifâu’s-Sâil, Tasavvufun Mahiyeti, trc. ve haz. Süleyman Uludağ, Dergah Yayınları, 3. Baskı, 1998, ss. 262-265. 243 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 46b. 244 Sarı, a.g.e., s. 1240. 67 kutub denir.245 Nasıl ki değirmen taşı milin (kutbun) etrafında dönüyorsa kâinat da idare bakımından kutbun etrafında döner; ama kutub Allah’ın izniyle hareket eder. Mutlak bağımsız yetki ve güç sadece Allah’ındır. Kutub da Hz. Muhammed (s.a.v.) gibi bir kuldur. Emir aleminden halk alemine doğru meydana gelen tenezzül olayları, kutub üzerinden cerayan ederek vuku bulur. Kısaca kutub, tasarruf sahibidir. Ve o, bu tasarrufu Allah’ın iradesi çerçevesinde kullanır. 246 Kutba “gavs” da denilir ve her zamanda Allah’ın bakışının yöneldiği tek kişidir. Kutubla ilgili bu açıklamalardan sonra kutbu’l-aktâbla ilgili şunları söyleyebiliriz: Kutbu’l-aktâb, kutubların kutbudur. En üst velayet mertebesinin sahibidir.247 Kırklar: Metinde Emir Sultan’ın halifelerinden Hâcı Mustafâ Dede’nin oğlunun kırklardan olduğundan şu şekilde bahsedilir: “Ol mezkûr oğlan çünkim ana rahminde bir buçuk yıl mikdâr eglenicek; Hâcı Đsâ Dede merhûmdan acabâ hikmet ne iki diyüb suâl eylediler. Andan Hâcı Đsâ Dede merhûm didi kim filâ[n] yerde, filân azîz ki kırklardandır. Yakīn zamânda ol âhirete intikāl itse gerekdir. Đmdi anun yerine ana rahminde iken işbu oğlanı kāim-i makām yazdılar.”248 Tasavvufî gelenekte kırk sayısının bir özelliği vardır. Bu da Hz. Musa’nın Tur Dağı’nda Allah ile olan kırk günlük münacatıyla temelini bulur. Hiyerarşik veliler zümresinde kırklar da Allah’ın bahşettiği tasarruf yetkisiyle dünyanın hükümranlığına iştirak ederler.249 Bunlar halkla ilgili hususları düzeltir, onların yüklerini taşır, yalnızca halkın hukuku konusunda faaliyet gösterirler. Son derece şefkatli ve yaratılıştan merhametli olduklarından taşıyamadıkları yükler konusunda halka yardımcı olurlar.250 Kırklardan bahsederken “üçler” ve “yediler”den de bahsetmek gerekir. Üçler ve yediler evliya hiyerarşisi içindeki guruplardandır. “Üçler” üç büyük velidir. Üçler bir kutub ve iki imamdan oluşur. Kutbun Allah katındaki ismi Abdullah’tır; kutbu’laktâb ve gavs-i azam olarak da bilinir. Allah adına mülk ve melekût alemini idare eder. Kutbun sağındaki imamın Allah katındaki ismi Abdurrab’dır. Melekût alemini 245 Süleyman Ateş, “Kutub”, DĐA, Ankara, 2002, c. XXVI, s. 498. 246 Cebecioğlu, a.g.e., ss. 385-386. 247 Abdürrezzak Kâşânî, Letâifu’l-a’lâm fî işârâtı ehli’l-ilhâm, Tasavvuf Sözlüğü, çev. Ekrem Demirli, Đz Yayıncılık, 2. Baskı, Đstanbul, 2004, s. 456. 248 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 139b. 249 Cebecioğlu, a.g.e., s. 372. 250 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s. 278 (Nücebâ maddesi). 68 muhafaza eder. Solundaki imamın ismi Abdülmelik’tir. Mülk alemini muhafaza eder. Kutbun yeri ise alemin merkezidir.”251 Yediler de veliler hiyerarşisinde yer alan yedi büyük velidir. Bunlar Hz. Đbrahim’in kalbi yani ruh yapısı üzere şekillenmiş olup, insanlara rıfk ve hilm ile muamelede bulunurlar. Bunlara ricâl-i ûlâ veya ricâl-i me’âric-i ulâ da denir.252 Erenler: Metinde “Mahrûse-i Đznik’de Eşref-zâde dirler, erenlere vâsıl olmış bir azîz var idi”253 şeklinde geçmektedir. Metinde birkaç yerde daha geçmektedir. “Eren” kelimesi Türkçe bir kelime olup Eski Türkçe’de “erkek” anlamına gelen “er” kelimesinin çoğuludur; ama zamanla –en ekinin kelimeleri çoğul yapma özelliğini kaybetmesi sonucu “eren” kelimesi tekil bir kelime olarak değerlendirilmiş ve çoğulu “erenler” şeklinde yapılmıştır. Bu kelime Arapça’da recül, fetâ, âdem; Farsça’da merd, civânmerd kelimelerinin karşılığıdır. Erenler, tasavvufta veli ve mürşid anlamında bir tasavvuf terimidir. Ayrıca er/eren/erenler kelimeleri Türk Tasavvufunda ve folklöründe “veli” manasında kullanıldığında Allah’ın dostluğunu kazanmış, insanlara rehberlik yapabilecek faziletli, fedakar, cömert kişiler olarak değerlendirilir, insan-ı kâmil olarak kabul edilirler ve kendilerine büyük saygı duyulur. Ayrıca bu sayılan nitelikleri taşıyan kadınlar da er/eren/erenler sayılır.254 Rum Erenleri: Menâkıbnâmeye göre Emir Sultan Yıldırım Bâyezid’in kızıyla evlendiğinde, Yıldırım Bâyezid onları öldürmek üzere kırk adamını gönderir. Bunun üzerine Rum Erenler’i Emir Sultan’a yardıma gelir. Metinde şöyle geçer: “Sultânü’s-Sâdât Hazretleri kendüler kendü nefsiyle söylenürdi: Kıyman babam, urman babam; diyü, yanî Rûm Erenleri bu gelenleri helâk itmek dilerler imiş.”255 Metinde başka yerlerde de geçmektedir. “Abdalân-ı Rum” ve “Gaziyân-ı Rum” da denir. Anodolu’nun fethini takip eden çağlarda doğudan, özellikle Horasan’dan Anodolu’ya gelen dervişlerdir.256 Şunu da belirtelim ki, “Horasan Erenleri” dendiğinde Horasan’dan 251 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s. 360. 252 Cebecioğlu, a.g.e., s. 372. 253 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 81b. 254 Süleyman Uludağ, “Erenler”, DĐA, Đstanbul, 1995, c. XI, ss. 294- 295. 255 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 27b. 256 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s. 295. 69 Anadolu’ya gelen dervişler olarak anlaşılmamalıdır. Horasan, melâmetiliğin benimsenerek odaklaştığı bir yer olarak tanınmıştır. Melâmet özelliğini taşıyan kişiler, işte bu yüzden, Horasan bölgesinden olmasa bile “Horasan Erenleri” diye anılır. Yani Horasan Erenleri dendiğinde, “meslek-i sûfiyâne” şeklinde anlaşılmalıdır.257 Edhemî Dervişleri: Metinde şöyle geçmektedir: “Edhemî dervîşlerinden iki dervîş Hazreti Mahdûm’la bile gelmişler idi. Anların âdeti ol idi kim her gün savmla ve her giceleri ibâdetle geçürirler idi.”258 Edhemî Dervişler’i Anadoluda’ki tasavvufî zümrelerden biridir. Edhemîler sünnete uyan, bıyıkları kısa, sakalları uzun, sırtlarında yeşil hırka, boyunlarında tesbih, ilahi okuyup coşan, Belh’ten gelmiş bir tasavvufî guruptur. Edhemîler insanı âlemle kıyaslar ve âlemde bulunan her şeyin insanda var olduğunu söylerler. Edhemîler’in bazı kolları XVIII. yüzyıla kadar Sünnî özelliklerini korumuştur, ama bundan sonra daha geniş çapta Şiî-Bâtınî zümrelerin tesirine maruz kalmıştır.259 Đttihad: “Ben kulumu sevince onun gören gözü, tutan eli, yürüyen ayağı olurum”260 hadisi ile ilgili metinde şu geçmektedir: “Hazreti Hakk’la ittihâd olub Hakk’la işidüb Hakk’la duyub Hakk’la dutub ve her şeyi nazar eyledik de Hakk müşahede eyleyen kimesnenün ahvâl ve ef‘âl külliyen kerâmet üzerine olur.”261 Đttihad, “Bir olmak, birlik anlamına gelir. Çeşitli manalarda kullanılan bir terimdir. Bunlardan biri, iki zatın bir zata dönüşebilmesi olayı ki bu imkansızdır. Şöyle ki: Bir olma halinde bunlardan her biri mevcut ise, onlar bir değil iki şeydir. Birisinin zatı ortadan kalkmışsa, iki şey arasında birlik gerçekleşmemiştir; birisi yok olmuştur. Eğer her ikisi de yok olursa, iki şey arasında birleşmenin gerçekleşmemiş olduğu daha aşikârdır. 257 Cengiz Gündoğdu, Hacı Bektâş-ı Velî, Aktif Yayınevi, Ankara, 2007, ss. 83-84; Cebecioğlu, a.g.e., s. 281. 258 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 42a. 259 Süleyman Uludağ, “Edhemiyye”, DĐA, Đstanbul, 1994, c.X, s. 421. 260 Buhârî, Rikâk, 38. 261 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 140b. 70 Bu terimin anlamlarından birisi de, Bir’in (el-Vahid) sayı mertebelerinde gözükmesidir. Böylelikle Bir, mertebelere göre, çok olarak zuhur eder. Bir başka anlamı, bütün var olanların tek varlıkta birleşmeleridir. Bu cümleden “Hakikatlerin değişmesi veya bir şeyin başka bir şeye hulul etmesi.” sonucu çıkarmak yanlış olur. “Hakk’ın dışındaki her şey sadece Hakk sayesinde bir hakikate sahiptir. Bütün var olanları mevcut yapan Hakk’ın varlığı zorunlu varlıktır.” sonucu çıkarmak doğru olur. Đttihadın anlamlarından bir diğeri şudur: Sûfiler ittihadı eşyaya birlik gözüyle bakmak anlamında kullanırlar. Mesela: Yazmak v.b. eylemler elin hareketiyle olur; ama bu gibi şeylerin yaratıcısı Allah ve yazma gerçekte Hakk’ın kudretinin bir eseridir. Sûfi bu bilgiyi keşif ve müşahede yoluyla öğrendiğinde bu ittihad olur. Bir diğer anlam: Kulun Hakk karşısında edilgenlik makamında bulunması ve gerçekte Hakk’a özgü bir sıfatla gözükmesidir. Kul bu makamda zorlama ve çabayla değil, himmet ve iradesinin gayeye yönelmesiyle bulunur. Bu hale, Hakk’ın kulun, kulun da Hakk’ın suretinde zuhuru nedeniyle ittihad denilir. Bir başka anlam: Hakk’ın işitmesi, görmesi, konuşması ve tutması olduğu kişinin halini anlatmak isterler. Bu halde Hakk’ın hüviyeti, şanına yaraşır tarzda kulun bütün kuvvetlerini ve organlarını kapsar. Bu hal kulun Allah’a nafile ibadetleriyle yaklaşmasının neticesidir. Nitekim kudsî bir hadiste, “Kulum bana nafile ibadetleriyle yaklaşır, ta ki onu severim. Onu sevince tutan eli, gören gözü olurum” buyurulmaktadır.”262 Kısaca ittihad; vahdet-i vücûd, kendi kendine var olan mutlak, bir ve gerçek varlığın temaşa edilmesi. Bizatihi yok, ancak başkası sayesinde var olan şeyler bu temaşa esnasında birleşir ve tek olarak görülür. Burada farklı iki asli varlığa sahip olan şeyin birleşmesi söz konusu değildir.263 262 Kâşânî, a.g.e., ss. 31-33. 263 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s. 196. 71 Fenâfillah: Metinde “Đşbu bahr-i saâdete müsteğrak olan evliyâullah, fenâfillah olub kendü vücûdları katdı kaldı”264 şeklinde geçmektedir. Fenâfillah terimini açıklarken fenâ ve beka terimlerini de açıklamak gerekiyor ki fenâfillah kavramı daha iyi anlaşılsın. Fenâ sözlükte, geçici olmak, yok olmak gibi manalara gelir; beka da var olmak, sürekli olmak manalarına gelir ve bu iki kelime genelde birlikte kullanılır.265 Hoşa gitmeyen, çirkin hal ve davranışların yok edilmesi, giderilmesi fenâdır; yerlerine iyi, güzel, sevilen ve istenen hal ve davranışların ikame edilmesi de bekadır. Nitekim tasavvufta, sûfiler fenâ sözü ile insandaki kötü sıfatların yok olmasına işaret ettikleri gibi, beka sözü ile de insanın güzel vasıflar edinmesine ve bunda devam etmesine işaret ederler.266 Yine fenâ, insanın nefsani sıfat ve özelliklerinden; arzularından uzaklaşmasıdır; beka da Allah’ın sıfatlarıyla ve isimleriyle bezenmesidir. Yani Allah’ın sıfatlarıyla sıfatlanma ve güzel isimleriyle ahlaklanmaktır. Fenâfillah da Allah’ta fânî olmak; yani kulun beşeri vasıflardan ve aşağı arzulardan sıyrılıp ilahi vasıflarla donanmasıdır. 267 Bunun sonucunda kul fâiliyyet şuurunu kaybeder ve “abd”in yerine fâil olarak Allah geçer, kaim olur. Allah görür, duyar ve tutar; böylece “Ben kulumu sevince onun gören gözü, tutan eli, yürüyen ayağı olurum.” kudsî hadisi gerçekleşmiş olur.268 Yani kul benliğini yitirir; nefsinden fânî olur, Allah ile bâkī olur. Mâsivâ: Metinde “Cemî-i mâsivâyı dutub شيء عليه يخفى لا emrine vâsıl olub”269 ifadesi geçmektedir. Arapçadaki mâ (şey) edatı ile sivâ (başka, gayrı) edatının birleşmesiyle oluşan bir tabirdir. Mâsivâ, mâsivallah ve mâsive’l-Hakk şeklinde de kullanılır. Tasavvufta, Allah’tan başka her şeye, Hakk’ın gayri kabul edilen varlıklara mâsivâ denir. Yani evren, dünya, dünyadaki her şey, insan, insanın bütün ilgileri, yapıp etmeleri, zihnindeki suretler ve bilgiler mâsivâ olarak nitelendirilir. Tüm bunlar Hakk ile kul arasındaki perdelerdir, engellerdir. Tasavvufa giren kimse, Hakk’a 264 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 141a. 265 Mustafa Kara, “Fenâ”, DĐA, Đstanbul, 1995, c. XII, s. 333. 266 Kuşeyrî, a.g.e., ss. 157-158. 267 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s. 134. 268 Yılmaz, Tasavvuf Meseleleri, s. 174. 269 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 141a. 72 ermek için bu perdelerden kurtulmak zorundadır; yani gönlündeki ve zihnindeki Allah’ın dışındaki her şeyi silip atması gerekir. Đbadetler ve güzel ahlaki davranışlar; keşf, ilham ve keramet gibi hususlar da mâsivâ olarak değerlendirilir.270 Đstimdad: Pes .اذا تحيرتم فى الامور فاستعينوا من اهل القبور ,(.v.a.s (:buyurmışdır Rasûl Hazreti “Metinde bu arada ehl-i kubûrdan medâr, mezâr-ı evliyâullahdır. Ruhlarından istimdâd olına”271 şeklinde geçmektedir. Đstimdad kelimesi daha başka yerlerde de geçmektedir. Đstimdad, meded dilemek, yardım istemek demektir.272 “Tasavvufta, peygamber ve velilere sığınıp herhangi bir dileğin gerçekleşmesi için onlardan yardım dilemek demektir. Sûfiler hayatta olsun veya olmasın bir velinin ruhaniyetinden yardım istemenin caiz olduğunu söylemişlerdir. Ama ilk sûfiler arasında istimdadı caiz görmeyenler de vardır. Mesela: Bâyezîd-i Bistâmî, insanın insandan meded istemesini hapisteki bir kişinin yine hapiste bulunan bir kişiden meded istemesine benzetmiştir. Đstimdadı kabul edenlerin ileri sürdükleri deliler: A) Allah’ın kendilerine şefaat etme izni verdiği kullar vardır ve bunlar ahirette şefaat edeceklerdir (Bakara 2/255, Tâhâ 20/109); ayrıca Allah’a yakın olmak amacıyla vesile edinmek gerekir (Mâide 5/35). B) Nisâ Sûresi 64. ayette Hz. Peygamber’in haklarında istiğfarda bulunduğu kimselerin affedileceği belirtilir. Đstimdad da bunun gibidir. C) Velilere istimdatta bulunmak onların Allah nezdinde kabul olan dualarını istemektir. D) Günahkar bir kulun doğrudan Allah’a yönelmesi uygun değildir. Onun için Allah’ın dostu olan velilerin aracı kılınması uygun olandır. Bunlardan başka Hz. Ömer’in Allah’tan yağmur isterken Hz. Abbas’ın hürmetine yağmur istemesi. Đstimdad konusunda sûfileri en çok eleştirenler hadisçiler ve Hanbelî fakîhler olmuştur. Bu deliller istimdadı kanıtlamak için yeterli değildir. Çünkü delillerin bir kısmı zayıf, bir kısmı da doğrudan doğruya istimdadla ilgili değildir. Şefaat ayetlerinin ve Hz. Peygamber’in haklarında istiğfarda bulunduğu kişilerden bahseden 270 Süleyman Uludağ, “Mâsivâ”, DĐA, Ankara, 2003, c. XXVIII, s. 76. 271 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 142a. 272 H. Kamil Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatler, Ensar Neşriyat, Đstanbul, 2002, s. 321. 73 ayetlerin istimdadla alakaları yoktur. Dua ve istimdad farklıdır. Đkisinin özdeşleştirilmesi yanlıştır. Günahkar bir kulun tövbe etmesi konusunda da tövbe ayetlerinde herhangi bir aracıdan bahsedilmemekte, bilakis doğrudan Allah’a tövbe edilmesi istenmektedir. Fatihâ Sûresi’nde de sadece Allah’tan yardım isteme vurgulanmaktadır. Hz. Abbas’la ilgili olayda da ashab yardımı doğrudan Allah’tan istemiştir. Ayrıca insanları her türlü sıkıntı ve felaketten Allah’ın kurtaracağı, Allah’tan başka varlıklara dua etmenin tevhid ilkesini bozacağını ve şirk tehlikesinin baş göstereceğini belirten ayetler vardır (En’am 6/63, A’raf 7/128, Yunus 10/106, Cin 72/20). Đbn Teymiye de istimdad konusuna karşı çıkanlardandır. “Bazı işlerinizde kararsızlık içinde bulunursanız ölülerden yardım isteyiniz.”273 şeklindeki sözün hadis olmadığını belirtir. Đstimdad hakkında son söz olarak şunu söyleyebiliriz: Açık ve kesin nasslara dayanmayan istimdad yanlış anlamalara ve istismara açık bir durumdur. Ancak bazı sûfilerin ve halktan bazı kesimlerin iyi niyete dayanan böyle bir davranışı gizli şirk olarak değerlendirmek de tevhid inancını benimseyen bir müslüman hakkında verilmiş yanlış bir karar olur.”274 Ayrıca vahdet-i vücûd inancında bütün fiiller Allah’ındır. Kudret ve kuvvet de sadece Allah’a aittir. Konuya bu açıdan bakıldığında, şer’î bir tehlike gözükmemektedir. Ama istimdad edilen bir kişinin bizzat kendisinde bir varlık görülürse, talep o kişiden istenecek olursa caiz değildir ve şirk tehlikesi vardır.275 Himmet: Metinde Emir Sultan, halifesi Hasan Hoca (ö.845/1441-42)’ya “Hasanım himmet istersen toğrıl.”276 der. Metinde daha başka yerlerde de geçmektedir. Himmet, sözlükte meyil, arzu, istek, azim manalarına gelir. Kendini veya başkasını kemale erdirmek için, kalbin bütün ruhanî güçleriyle Cenâb-ı Hakk’a 273 Đsmail b. Muhammed el- Aclûnî. Keşfu’l-Hafâ ve Muzîlu’l-Đlbâs Amme’ş-tehera mine’l-Ehâdîs fî Elsineti’n-Nâs, Dârü’l-Kütübü’l-Ilmiyye, 1. Baskı, Beyrut, 1997, c. I, s. 75. 274 Yusuf Şevki Yavuz, “Đstimdad”, DĐA, Đstanbul, 2001, c. XXIII, ss. 363-364. Ayrıca bkz. Süleyman Uludağ, “Đstimdâd”, Tasavvuf: Đlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, Yıl: 3 (Ocak-Haziran 2002), sy. 8, ss. 9-26. 275 Yılmaz, Tasavvuf Meseleleri, s. 246. 276 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 86b. 74 yönelmesidir.277 Tasavvufta asıl istenen budur; yani insanın kendisini kemale erdirmesi, kâmil bir insan olması; nefsinden fani olup Rabbiyle baki olması; ama herinsan Rabbini ve ahireti istemez. Kimileri dünyayı ve nefsine hoş gelen şeyleri ister. Bundan dolayı Peygamberimiz (s.a.v.) “Kişinin himmeti, kıymet verdiği şeye göredir.” buyurmuştur. Eğer dünyaya himmet ederse, dünyaya kıymet vermiş olur. Sülûkte insanın şekline ve şemaline bakılmaz. Kişinin himmetinin ve kıymetinin ne yönde olduğuna itibar edilir. Himmet, sâlik için Hakk’a ulaşacağı yegane destektir. Sâlikin hakiki manada himmet sahibi olabilmesi için fenâfillaha ermesi gerekir. Bunun için de sâlike lazım olan dünyayı, mâsivâyı ve hatta dünya ve ahirete ait ne kadar mümkinât varsa Hakk’a yönelerek hepsini terk etmelidir. Çünkü her şey Allah’a nisbetle fanidir, yok hükmündedir. Hasis ve geçici olan şeyler elbette alçaklıktır. Bununla ilgili Kuşeyrî şunu söylemiştir: Đmanı sahih ve kâmil olan bir kimse, yönünü döndürüp de dünyaya ve ondaki şeylere bakmaz. Zira hasis olan şeylere himmet, marifet yokluğundandır.”278 Bir de himmet genel olarak tasavvufta, velinin teveccühü, tasarrufu ve olağanüstü işleri başarma gücü;279 ermiş kişilerin maksadı hasıl eden, iş bitiren ve dilediklerini yerine getiren manevi güçleri280 şeklinde anlaşılmıştır. Tevbe: Metinde “Hasan Hâce Hazretleri’dir zamân-ı hilâfetlerinde bir defa da sılaları olan Yenişehir’e varub dahi anın ekser nâsı Hasan Hâce Hazretleri’ne mehabbetler idüb dahi ellerinden tevbeler idüb dahi anda nice velâyetleri zâhir olub”281 ifadesi geçmektedir. Metinde daha başka yerlerde de geçmektedir. Tasavvufî makamların başlangıcı ve müridliğin ilk adımı sayılır. Sözlükte tevbe, dönmek (rücû) demektir. Kötüden iyiye, mâsivâdan Hakk’a dönmektir. Tevbe bir iç mücadelesidir, soylu bir harekettir. Ezelde verilen “Evet Rabbimizsin” (Kalû 277 Mehmet Demirci, “Himmet”, DĐA, Đstanbul, 1998, c. XVIII, s. 56. 278 Đsmail Ankaravî, Minhâcu’l-Fukarâ, Fakirlerin Yolu, haz. Saadettin Ekici, Đnsan Yayınları, 2. Baskı, Đstanbul, 2005, ss. 298-299. 279 Demirci, a.g.m., s. 57. 280 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s. 170. 281 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 89a. 75 belâ, Araf, 7/172) sözünü hatırlamak, onun gereğini yerine getirerek Rabbine dönmektir.282 Tevbe bir iç mücadelesidir. Đnsanın Allah’ı unutup gaflete daldığında O’nu hatırlayıp, O’na dönmesi demektir. Onun için yüce ve soylu bir harekettir, insan olmanın bir sonucudur. Tevbe insan içindir, insana mahsustur. Meleklerin ve hayvanların tevbeyle ilgisi yoktur. Çünkü melekte nefis yoktur ve Allah’ı unutmaz. Hayvanlarda ise sorumluluk yoktur.283 Tevbe çeşitli şekillerde sınıflandırılmıştır. Bunlardan biri şudur: “Tevbe, günahlardan geriye dönmek ve geçmiş günahlara pişmanlık duymaktır. Bu şekildeki tevbe iki kısımdır: Birincisi avamın tevbesi; ikincisi hasların tevbesi. Avamın tevbesinin üç mertebesi vardır: Kafirlerin tevbesi, fâsıkların tevbesi ve müminlerin tevbesi. Hasların tevbesi iki kısımdır: Hasların tevbesi, hassın hası olanların tevbesi.”284 Zünnûn Mısrî’ye göre de tebve ikiye ayrılır: Sıradan insanların tevbesi ve seçkinlerin tevbesi. Zünnûn: “Sıradan insanların tevbesi günahtan seçkin insanların tevbesi ise gafletten olur” yani iyi ve güzel şeyler yapma imkan ve fırsatlarını yeterince değerlendirememektendir,der.285 Tevbeyle ilgili bir diğer taksim şudur: Tevbenin üç makamı vardır. Birincisi tevbe, ikincisi inâbe, üçüncüsü evbedir. Tevbe ceza korkusu, inâbe sevab talep etmek, evbe ise emre uymaktır. Tevbe, avamın makamıdır; büyük günahlardan olur. Đnâbe, velilerin makamıdır. Evbe ise peygamber ve resûllerin makamıdır.286 Tevbe hususunda kulun on haslete sahip olması lazımdır: 1- Allah’a karşı masiyette bulunmamak kula farzdır. 2- Bir günaha düştüğünde onda ısrar etmemek. 3- Đşlediği günahtan dolayı Allah’a tevbe etmak. 4- Đşlediği kusurdan dolayı pişman olmak. 5- Ölene kadar istikamet üzere olma niyetini sürdürmesi. 6- Azabtan korkması. 7- Mağfireti ümit etmek. 8- Günahını itiraf etmek. 9- Allah’ın kendisine 282 Demirci, Sorularla Tasavvuf ve Tarikatler, s. 29. 283 Mehmet Demirci, Tasavvuf ve Ahlak Yazıları, Mavi Yayıncılık, Đstanbul, 2005, s. 62. 284 Ahmed Ziyâüddin Gümüşhanevî, Câmiu’l-Usûl, Velîler ve Tarikatlarda Usul, trc. Rahmi Serin, Pamuk Yayıncılık, Đstanbul, 2005, ss. 121-122. 285 Himmet Konur, Sûfi Ahlakı Din, Ahlak ve Tasavvuf, Ensar Neşriyat, Đstanbul, 2007, s. 32. 286 Erginli ve diğerleri, a.g.e. s. 1075. 76 tevbeyi takdir ettiğine ve bundan döneceğine inanmak. 10- Salih amele devam etmek.287 Đnâbet: Keramet ve velayetle meşhur olmuş Şam meşâyihinin büyüklerinden biri Emir Sultan Şam’a geldiğinde, onun elinden tevbe ve inâbet eder. Metinde de “Ale’l-acele gelüb Emîr Sultân Hazretleri’ni ziyâret ve dest-i şerîflerinden tevbe ve inâbet idüb”288 ifadesi geçmektedir. Metinde birkaç yerde daha geçmektedir. Đnâbet, lügatte rücû demektir. Daha açık ifadeyle, Allah’a yönelip tevbe etmektir. Ancak tevbe ile inâbet arasında fark vardır. Tevbe, Allah’a isyan ve muhalefet ettikten sonra Allah’a yönelmek ve af dilemektir. Đnâbet ise bir kulun Allah’a isyan etmese bile normal haliyle de O’na tevbe ederek yönelmesidir.289 Tarikata giren kişi için kullanılır. “Filan şeyhten inabe” aldı demek o şeyhin bağlı olduğu tarikate intisap etti demektir. Bu esnada derviş adayı, şeyhin huzurunda tevbe eder, artık günah işlemeyeceğine, tarikatın esaslarına bağlı kalacağına ve bunun için mücahede ve riyazette bulunacağına dair söz verir.290 Mücâhede: Metinde Emir Sultan’ın halifelerinden Şeyh Sinan ile ilgili şu geçer: “Dahi Emîr Sultân Hazretleri’nin türbe-i şerîfelerinde birkaç gün kemâl-i mücâhede ve riyazet ile ihtiyâr-ı halvet idüb, dahi ne emr zuhûr iderse ana göre muâmelet idem.”291 Mücâhede, riyazet ve halvet birbiriyle ilgili kavramlardır. Burada olduğu gibi metnin birçok yerinde mücâhede ve riyazet birlikte geçmektedir. Mücâhede, sözlükte, cehd kökünden gelen mücâhede kelimesi güç ve gayret sarfetmek, bir işi başarmak için elinden geleni yapmak anlamına gelir.292 Tasavvufta ise içe dönük olan cihaddır. Nefsin isteklerine karşı durmak, onunla savaşmak, istediklerini yapmamaktır. Bunu başarmak için de yeme, içme ve uyuma gibi tabii 287 Ebu Tâlib el-Mekkî, Kûtü’l-Kulûb, Kalplerin Azığı, trc. Muharrem Tan, Đz Yayıncılık, 2. Baskı, Đstanbul, 2004, c. II, s.162. Ayrıca “Tevbe” için bkz. H. Mehmet Soysaldı, “Đslam’da Tevbe”, Tasavvuf: Đlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, Yıl: 2, sy. 6, ss. 81-89. 288 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 13a. 289 Ankaravî, a.g.e., s. 219. 290 Kara, Tasavvuf ve Tarikatler Tarihi, s. 181. 291 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 79b. 292 Süleyman Uludağ, “Mücâhede”, DĐA, Đstanbul, 2006, c. XXXI, s. 440. 77 ihtiyaçları en aza indirmek şeklinde uygulamalar yapılır. Burada amaç nefsi kontrol altına alabilmek, onun mahkûmu değil hâkimi olmaktır.293 Mutasavvıflar cephede düşmana karşı yapılan savaşa küçük cihad, nefse karşı yapılan mücadeleye de büyük cihad demişlerdir. Çünkü nefis sinsi bir düşmandır ve görünmez. Mücâhede üç şey için yapılır: Haramdan sakınmak ve günahtan korunmak amacıyla yapılan nefis mücâhedesi takva için yapılır (takva mücâhedesi). Takva için yapılan mücâhedenin ileri mertebesi istikamet içindir (istikamet mücâhedesi). Tüm müminler bu mücâhedeye teşvik edilmiştir. Gönülden gelerek malla ve bedenle yapılan ibadetler istikamet mücâhedesine girer. Bir de keşif ehli olmak amacıyla yapılan zor ve çileli bir hayatı gerektiren keşif için yapılan mücâhede vardır (keşif mücâhedesi).294 Riyazet: Emir Sultan’ın halifelerinden Dâvud Efendi (ö.900/1495) ile ilgili metinde şu ifade geçmektedir: “Rivâyet olunur ki ol denlü mücâhede ve riyazet iderler imişler ki kalem ile tahrîr ve lisânla takrîr mümkin degildir.” 295 Görüldüğü gibi burada da mücâhede ve riyazet beraber geçmektedir. Riyazet, lügatte, yabani ve vahşi olan bir atı ehlileştirmek manasına gelir. Tasavvufta nefsi kırmak, terbiye etmek ve ezmek manalarına gelir.296 Riyazetin üç derecesi vardır: Avamın riyazeti: Ahlakı ilimle arıtmak, amelleri ihlasla saflaştırmak ve muamelelerinde haklara uymak. Havassın riyazeti: Daha önce geçmiş olduğu makamlara iltifat etmekten vazgeçmek ve kendisini ilmin mecrasına bırakmak. Ehass-ı havassın riyazeti: Müşahede ve yükselmeyi sadece Hakk ile cem’e has kılmak, O’na muhalefetleri ortadan kaldırmak, ortaklıkları kaldırmak.297 Riyazetin dört unsuru vardır: Kıllet-i taâm (açlık ve az yemek), kıllet-i menâm (az uyumak), kıllet-i kelâm (az konuşmak) ve halvet.298 293 Mehmet Demirci, “Đçe Dönük Cihad: Mücâhede”, Tasavvuf: Đlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, Yıl: 8, sy. 19, s. 17. 294 Uludağ, a.g.m., ss. 440- 441. 295 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 97a. 296 Ankaravî, a.g.e., s. 232. 297 Erginli ve diğerleri, a.g.e., s. 819. 298 Yılmaz, Tasavvuf Meseleleri, s. 118. 78 Halvet: Emir Sultan Şam’a geldiğinde oranın kerametle meşhur meşâyihinden biri Emir Sultan’la görüşmek ister, ama halvette olduğundan bu görüşme hemen gerçekleşmez. Emir Sultan da şöyle der: “Nihâyet müyesser ise ba‘de’l-halvet anlar bize gele ve murâdları ne ise bulalar didikde meger ki ol azîzin dahi halveti tamâm olmağa yakīn ve mihr u mehabbet Emîr Sultân Hazretleri derûninde kemâl mertebede mekîn olmış idi.”299 Halvet terimi de metinde bir çok yerde geçer. Bir kimseyle yalnız kalmak manasına Arapça bir kelimedir. Tasavvuf ıstılahı olarak ise “kimsenin bulunmadığı bir halde ve yerde Hakk ile sırren (manen) konuşmak” demektir.300 Sûfiler halvetin dindeki yerini ve önemini göstermek için Hz. Peygamber’in zaman zaman Hira Mağarasına çekilip burada Rabbiyle baş başa kalmasını örnek verirler. Mesela: Gümüşhanevî bunlardan biridir: Halvetsiz vusûl ve lika olmaz. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) halveti çok severler ve Hira Mağarası’nda halvete çekilirlerdi. Vahiy geldiği zaman gene bu mağarada halvet içindeydi.301 Kur’an-ı Kerim’de anlatılan Hz. Meryem’in mabed hayatı ve yine Kur’an’da zikredilen Hz. Musa’nın otuz gün ibadet etmesi için Allah ile sözleşmesi, sonra buna on gün daha ilave edilerek bu sürenin kırk güne tamamlanması da halvetin birer delili sayılmıştır.302 Bazı zahid ve sûfiler Hz. Peygamber’in bu sünnetini yerine getirmenin yanı sıra toplumun bozulması, zulüm ve haksızlıkların artması gibi olumsuz gelişmelere karşı verdikleri mücadelede başarıya ulaşma şanslarını az görmüşler ve en azından kendilerini kurtarmak ve daha fazla günaha bulaşmamak için halveti tercih etmişlerdir. Genelde bütün âbidler, zâhidler ve sûfiler halvetin gereğine inanmışlar ama halvetin şekli konusunda farklı düşünceler benimsemişlerdir. Mesela: H. II. (M.VIII) asırdaki sûfiler “zahirde halk ile, bâtında Hakk ile olma” anlayışını benimsemişlerdir; yani bedenle toplumda olma, gönülle Allah yanında olma. H. IV. (M.X.) asırdan sonra halvet, genel olarak bir şeyhin gözetiminde çilehaneye veya 299 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 13a. 300 Himmet Konur, Đbrâhîm Gülşenî Hayatı, Eserleri, Tarikatı, Đnsan Yayınları, Đstanbul, 2000, s. 25. 301 Gümüşhanevî, a.g.e., s. 427. 302 Konur, Đbrâhîm Gülşenî, s. 25. 79 halvethaneye girerek erbaîn çıkarma şeklinde olmuştur. Bu tür halvetin amacı ruhu arındırıp marifet ve keşf elde etmektir.303 Kısaca halvet denildiğinde asıl anlaşılması gereken şu olmalı: Halvet insanlardan ayrılmaktır; ama asıl olması gereken halvet, sıfatlardan, huylardan ayrılmaktır. Önemli olan yer değiştirmek, yalnız kalmak, tenha yerlerde bulunmak değil, huyları değiştirmek ve güzel huyları yerine ikame ettirmektir.304 Erbaîn: Đznikli şeyh Kutbiddin’in oğlu Çelebi Efendi’nin sülûkünde problemi olduğundan bir çözüm yolu da bulamadığından aklına erbaîne girmek gelir. Bu metinde şöyle geçer: “Ana müteallik oldı ki geleler dahi Burûsa’da Emîr Sultân Hazretleri’nin türbe-i mükerremeleri üzerinde halvet-i erbaîne girub dahi rûhâniyetlerinden istimdâd ile bolay ki muhsılu’l-murâd olalar.”305 Erbaîn kelimesi de metinde birkaç yerde geçmektedir. Erbaîne çile çıkarmak da denir. Riyazet metodlarından biri olup, kırk gün boyunca tenha bir yerde, az yiyecekle yetinip, zamanını ibadet, zikir ve tefekkürle geçirmek demektir. Amaç, manevi ve rûhanî gelişme sağlamak ve iç dünyasını zenginleştirmektir.306 Erbaîne girmek, erbaîn çıkarmak gibi ifadelerle anlatılan düzenli halvet uygulaması tahminen H. IV. (M.X.) asırdan sonra ortaya çıkmış ve sülûk yöntemi olarak esmâ zikrini esas alan tarikatlar sayesinde yayılmıştır. Erbaîn uygulaması özellikle Kādiriyye, Sühreverdiyye, Çiştiyye, Kübreviyye ve Halvetiyye tarikatlarında görülür. Erbaîne girilen yer olan “halvethane” veya “çilehane” denilen bu hücreler, bir kişinin namaz kılarken ayakta duracağı yükseklikte ve bağdaş kurup oturabileceği genişlikte dar ve karanlıktır. Erbaîne giren çilekeş burada duyu organlarının dış dünya ile irtibatını kesmeye çalışır ve bütün dikkatini iç alemine, manevi dünyasına yöneltir; düşüncesini kalbi üzerinde yoğunlaştırır. Erbaîne girmenin adabına uyulmazsa istenen sonuç alınmaz. Erbaîne şeyhin lüzum görmesi 303 Süleyman Uludağ, “Halvet”, DĐA, Đstanbul, 1997, c. XV, ss. 386-387. 304 Đhsan Soysaldı, “Halvet Kavramı Üzerine Bir Değerlendirme”, Tasavvuf: Đlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, Yıl: 8, sy. 19, s. 238. 305 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 80b. 306 Demirci, Sorularla Tasavvuf ve Tarikatler, s. 45. 80 üzerine ve şeyhin gözetim ve denetiminde girilir. Erbaîne girmenin amacı ilâhî tecellileri ve cemâli temaşa etmek ve istikamet sahibi olmaktır. Ancak erbaîne giren kişinin keramet ve keşf sahibi olması şart değildir. Đbnü’l-Cevzî ve Đbn Teymiyye gibi selefî âlimler, erbaîn uygulamasının Hıristiyanlık’ta ve Hint dinlerinde bulunduğunu söyleyerek bu uygulamanın bidat olduğunu söylemişlerdir. Şems-i Tebrîzi ve Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî’nin erbaîni bidat saydıkları bilinir.307 Evrâd: Emir Sultan’ın halifelerinden Ahmed Çelebi (ö.935/1528) hakkında metinde şöyle denir: “Gicelerde sabâhlara deg ekseriyâ ihyâ üzereler olub, gündizlerin dahi ekserinde husûsan evrâd u ezkârda cemâatle okınan evrâddan gayri her günde kendüleri dahi nice evrâd-ı şerîfe tilâvet buyurub”308 Evrâd terimi metinde birkaç yerde daha geçmektedir. Vird kelimesinin çoğuludur. Günlük dualar, düzenli bir şekilde belli zamanlarda okunmak üzere ayet, hadis ve ermişlerin sözlerinden derlenmiş dualar, ahzap, hizip, ezkar, zikir anlamlarına gelir. Bu dualar günün ve gecenin belli saatlerinde topluca veya ferden yüksek veya alçak sesle okunabilir.309 Sûfiler virdi nafile namaz kılma, belli dualar okuma, tefekkür ve ağlama anlamında da kullanmışlardır. Sûfiler durum ne olursa olsun –ölüm yatağında dahievradı terk etmemeye özen göstermişlerdir; ve feyzin gelmesini belli dualara bağlamışlardır. “Virdi olmayanın varidi olmaz.” demişlerdir. Tarikatlarla beraber (H.V.-M.XI.) evrad geleneğinde farklılıklar olmaya başlamıştır. Ayet, hadis, salavat, tesbih ve zikirlere bizzat tarikat kurucuları tarafından tertip edilen dua ve tesbihlerin ilavesiyle tarikatlara göre oluşan “evrad kitapları” veya “ahzab kitapları” türleri ortaya çıkmıştır. Her tarikatın kendine has evradı vardır. Bunların uzunluğu, tekrar etme adedi farklıdır. Hatta bu farklılıklar aynı tarikatın kolları içinde bile vardır.310 Murakabe: Emir Sultan’ın Miraç ile ilgili Necm Sûresi 8. ayetinin tefsiri beyanında şu ifade geçer: “Seyyidü’s-sâdât Hazretleri (n.m.) mübârek başını murakabeden 307 Süleyman Uludağ ve Selçuk Eraydın, “Erbaîn”, DĐA, Đstanbul, 1995, c. XI, ss. 270-271. 308 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 99b. 309 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s. 374. 310 Mustafa Kara, “Evrâd”, DĐA, Đstanbul, 1995, c. XI, ss. 533-534. 81 kaldırub didi kim babam, Ceddim Hazreti Rasûlullah (s.a.v.) Leyle-i Mirâc’da Hazreti Hak Celle ve Alâ davet olınduğı vaktin, bu bedeni zâhiriyyeyle vardı ve bu gözle görüb ve bu lisânla toksân bin kelimât idib”311 Murakabe metinde daha başka yerlerde de geçmektedir. Murakabe, sözlükte “denetlemek, gözlemek, gözaltında tutmak, kontrol etmek” gibi anlamlara gelir. Tasavvufta, kulun sürekli biçimde Allah’ın gözetimi altında bulunduğunun şuurunda olmasıdır. Murakabe tasavvufta manevi bir hali ifade etmek üzere kullanılmış ve çeşitli şekillerde tanımlanmıştır.312 Kur’an’da birçok ayette Allah’ın kullarını gözetim ve denetim altında tuttuğu belirtilir (Tevbe, 9/78 Ahzab,33/52; Kaf, 50/18). Hz. Peygamber de “Allah’a sanki O’nu görüyormuşsun gibi kulluk et, her ne kadar sen O’nu görmüyorsan da O seni görüyor.” buyurmaktadır.313 Sûfiler murakabeyi bu ayetlerden ve hadisten çıkarır. Bu ayetlerden ve Cibril hadisi denilen bu hadisten hareketle şöyle söyleyebiliriz: Kul dış ve iç dünyasının, maddi ve manevi hayatının sürekli biçimde Allah’ın gözetimi ve denetiminde olduğunu ve kendisinin Allah’ın huzurunda bulunduğunu kesin bir şekilde bildiğinde murakabe dediğimiz hal gerçekleşmiş olur. Murakabe dediğimizde muhasebe de akla gelir. Çünkü bu iki kavram birbiriyle ilgili kavramlardır ve genelde beraber kullanılırlar; murakabe dendiğinde muhasebe, muhasebe dendiğinde murakabe akla gelir. Muhasebe hesap yapma, hesap görme, hesap tutma gibi anlamlara gelir. Sûfiler iki türlü muhasebeden bahsederler: Allah’ın insanı hesaba çekmesi; insanın kendi kendisini hesaba çekmesi (nefis muhasebesi). Murakabe bir bakıma muhasebenin sürekli hale gelmesini ifade eder.314 Serrâc’a göre kulun murakabesi şöyledir: Kalbinde ve gönlünde bulunan şeylere Allah’ın muttali olduğunu bilip yakînen kavramasıdır. Bu suretle kul kalbini, Efendisi’nin zikrinden alıkoyan kötü havâtıra karşı murakabe eder.315 Murakabe, salikin içine dönmesi, dikkatini nefsi ve kalbi üzerinde yoğunlaştırması, gönlünden ve zihninden geçen her şeyi kontrol etmesi, daha sonra 311 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 65a. 312 Süleyman Uludağ, “Murakabe”, DĐA, Đstanbul, 2006, c. XXXI, s. 204. 313 Đmam Nevevî, Riyâzü’s-Sâlihîn, Peygamberimizden Hayat Ölçüleri, trc. ve şerh M. Yaşar Kandemir, Đ. Lütfi Çakan, Raşit Küçük, Erkam Yayınları, Đstanbul, 2005, c. I, s. 297. 314 Konur, Sufi Ahlakı, ss. 28-30. 315 Serrâc, a.g.e., s. 53. 82 da kendini Hakk’a vererek derin düşüncelere dalması, O’ndan başka her şeyi unutmasıyla gerçekleşir.316 Marifet: Metinde : “Andan Allâhü Teâlâ bu tâifeye nazar-ı inâyet idüb marifet gönderirdi”317 ifadesi geçmektedir. Metinde birkaç yerde daha marifet kelimesi geçmektedir. Sözlükte, “bilmek, tanımak, ikrar etmek”, isim olarak “bilgi” anlamına gelir ve ilimle eş anlamlı kullanıldığı olur. Tasavvufî bir ıstılah olarak ise, Allah ve O’nun sıfatları, fiilleri, isimleri ve tecellileri hakkında manevi tecrübeyle doğrudan elde edilen bilgi anlamına gelir. Marifet ilimle eş anlamlı olarak kullanıldığında aralarında bazı farklar vardır.318 Marifet, yaşayarak, görerek, tadarak, tecrübe ile elde edilen bilgidir. Kaynağı da kalb, ruh, sırr, ilham ve keşiftir. Đlmin kaynağı ise akılla istidlal, duyu organları, nazar ve nakildir. Zahiri ilim sahiplerine âlim, bâtıni ve kalbî bilgi ve marifet sahibi bulunanlara arif denir.319 Sûfilere göre marifette vehmin tesiri bulunmaz. Bundan dolayı marifette, ismet (masumiyet, saflık) vardır. Diğer ilimlerde ise vehmin tesiri vardır, onun için saf ve masum değildir. Marifet, akli istidlal ve kıyaslarla yahut belli metinleri okumakla elde edilen bilgilerden daha üstündür; çünkü sûfiler marifeti, sülûk ile ve yaşayarak öğrenirler. Cünyed-i Bağdadi’nin “Mavi gök kubbenin altında bizim ilmimizden daha şerefli bir ilim olsaydı gider onu öğrenirdim.” sözü bunu gösterir.320 Sûfiler marifet hakkında konuşmuşlar, fikir beyan etmişler; ama her biri kendisine bahşedilen feyizler nisbetinde ve bulunduğu makama göre söz söylemişlerdir. Şiblî “Marifetin evveli (ve kaynağı) Allah Teâlâ’dır, âhirinin ise nihayeti yoktur.”, Ruveym “Marifet, arif için bir aynadır, oraya baktığı zaman Mevla’sının kendisine tecelli ettiğini görür.”321, Cüneyd “Marifet: En sonunda 316 Uludağ, a.g.m., s. 204. 317 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 123a. 318 Süleyman Uludağ, “Marifet”, DĐA, Ankara, 2003, c. XXVIII, s. 54. 319 Yılmaz, Tasavvuf Meseleleri, s. 185. 320 Uludağ, a.g.m., ss. 54 -55. 321 Kuşeyri, a.g.e., ss. 429- 430. 83 varılacak noktayı kalbin görmesi, ve arifin az veya çok bir tasarrufta bulunmamasıdır.”322 demişlerdir. Marifet, kısaca yukarıda da belirttiğimiz gibi Allah’ı tanımak, bilmek demektir. Ancak sûfiler Allah’ın tam olarak bilinemeyeceğini, tanınamayacağını ve Allah’ın kuluna kendisini bildirdiği kadarıyla tanıyabileceğini de söylemişlerdir. Mesela: “Gerçek marifete yol yoktur denmiştir. Yani Allah, isim ve sıfatlarından mahlukatın kavrayabileceklerini onlara açmış ve öğretmiştir. Hakk’ı gerçek anlamda tanımaya yaratıkların gücü yetmez. Çünkü bütün kainat, O’nun azamet parıltılarının zahir olması halinde bile yok oluverir. O’nun azamet tecellilerine dayanamaz. Bu yüzden erbab-ı kelamdan biri şöyle demiştir: “O’ndan başkası O’nu tanıyamaz ve O’ndan başkası O’nu sevemez.” Çünkü samed sıfatını idrak ve ihata etmek kabil değildir. Allah şöyle buyurmuştur: “O’nun diledikleri hariç insanlar O’nun ilminden hiçbir şey ihata edemez.” (Bakara 2/255). Bununla ilgili olarak Hz. Ebu Bekir (r.a)’den de bir rivayet vardır: “Yaratıklarına kendisini tanımak için tanınmasının imkansızlığından başka bir yol bırakmayan Allah’ı tesbih ederim.”323 Yine bununla ilgili olarak Hz. Ali “Marifet, Allah konusunda kalbinde ne tasavvur edersen et Hakk’ın onun zıddı olduğunu bilmektir.” demiştir.324 Görüldüğü üzere marifet konusunda tarifler yetersiz kalmakta ve sülûk ve manevi yolda ilerleyen sûfiler gittikçe Hakk’la ilgili bilinmezliklerin arttığını görmekteler; bu da onları “Marifet Hakk’ın bilinmeyeceğini bilmektir.” deme noktasına getirmiştir. Bu sözü söyleyebilmek de elbette sülûke ve manevi tecrübeye bağlıdır. Tanınan, ama sözle tanıtılamayan bir bilgi, bir duygu ve bir aydınlanma hali olan marifetin yakîn, zevk, vecd, fenâ, huzur gibi tasavvufî hallerle de yakın ilişkisi vardır.325 Tasarrufât: Metinde “Evliyâullahın ervâhına haps yokdır. Tasarrufât-ı ruhâniyyeleri tâ kıyâmete degin kemâ-kân mukarrerdir”326 ifadesi geçmektedir. Metinde birkaç yerde daha tasarrufât kelimesi geçmektedir. 322 Kelâbâzî, a.g.e., s.193. 323 Serrac, a.g.e., s. 34. 324 Kelâbâzî, a.g.e., s. 193. 325 Uludağ, a.g.m., s. 55. 326 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 142a. 84 Tasarrufât, tasarruf kelimesinin çoğuludur. Tasavvufta, keramet göstermek, olağanüstü yollardan iş yapmak ve tesir etmek; insanlara ve eşyaya hükmetmek ve onları idare etmek; Allah’ın eşyayı ve bütün varlıkları velisine musahhar kılması demektir; ama hakikatte tasarrufta bulunan (mutasarrıf) Allah’tır.327 Tasarruf olayında, “Attığın zaman sen atmadın fakat Allah attı.” (Enfal 17) ayetinde ifade edildiği gibi gerçek fail Allah’tır. Sûfiler bu durumu maşayla sobadan ateş alan adamın haline benzetirler. Bu örnekte Allah dostunun yeri maşadır.328 Keşf: Bir kişi, Emir Sultan’dan beyat almak ister. O kişinin bir de asası vardır. Asasını Emir Sultan’ın eli yerine koyarak asaya beyat eder ve yapmış olduğu bu hareketle Emir Sultan’ın keşfinin olup olmadığını anlamak ister. Bu olay metinde şöyle geçer: “Bu asâ Emîr Sultân Hazretleri’nin hemânâ yed-i şerîfesi olsun. Mukaddemâ bundan bey‘at ideyin. Dahi ayıtdı: Göreyin ınde’l-mülâkāt bu sırrı bana beyân ider mi? diyü, kalbinde gizli tutdı. Andan varayın bana bu hâli keşf ider mi? diyü, eyle idüb dahi Emîr Sultân Hazretleri’nin gelüb dest-i şerîfini bûs idüb ayıtdı: Babam sen ol degil misin kim degnegi benim elim menzilesine farz idüb bey‘at iden?”329 Metinde daha başka yerlerde de keşf kelimesi geçmektedir. Sözlükte “perdeyi ve örtüyü kaldırmak, kapalı olan bir şeyi açığa çıkarmak, var olan fakat niteliği bilinmeyen şey hakkında bilgi edinmek” anlamlarına gelir. Tasavvufta bir terim olarak ise, aklın ve duyuların yetersiz kaldığı ilâhiyyât konularında doğrudan bilgi edinme yoludur. Sûfiler, keşf terimini hem “perde arkasında ve aklın ötesinde olduğu için gaib olan bazı şeyleri bilme” hem de “Allah’ın tecellilerini temaşa etme” anlamında kullanmışlardır. Çünkü her iki durum da perdenin kalkması veya aralanması sonucunda gerçekleşir.330 Đlm-i Ledünnî: Metinde şu şekilde geçmektedir: “Huzûr-ı âliyenüzden mahfî olmaya ki işbu tarîk-ı meşâyih iki nev‘ üzeredir: Birisi keşfîdir ve birisi keddîdir. Bir dahi vardı[r] 327 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s. 339. 328 Cebecioğlu, a.g.e., s. 629. Ayrıca bkz. Abdülhakim Yüce, “Kozmik Yetki: Tasarruf”, Tasavvuf: Đlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, Yıl: 6, sy. 15, ss. 37-49. 329 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 40b. 330 Süleyman Uludağ, “Keşf”, DĐA, Ankara, 2002, c. XXV, s. 315. 85 kim ne keşfîdir ve ne keddîdir; ammâ ol kim keşfîdir. Ana Hazreti Rasûl’den (s.a.v.) ilm-i ledünnîdir kim intikāl idüb muan an yanî birden birine tâ ilâ yevminâ hâzâ.”331 Đlm-i ledünnî, kulun çaba ve gayreti bulunmaksızın meydana gelen ilimdir. Bu ilme ledünnî denmesinin nedeni, bizim çabamızla değil, Rabbimizin katından gelmiş olmasıdır. Allah şöyle buyurmuştur: “Kendi katımızdan ona bir ilim öğrettik.”( Kehf 65).332 Mutasavvıflar bütün ilimlerin Allah katından geldiğine inanırlar. Ancak şer’i ve zahiri ilimler melek ve resul aracılığıyla gelir. Đlham ise aracısız olarak doğrudan Hakk’tan gelir. Onun için ilhama ilm-i ledün denilmiştir. Bu ilim kişiye özgü mahrem bir bilgidir.333 Zahiri ilim konuşarak, kitap, kalem, defterle tahsil edilmesine rağmen, Kehf Sûresi 60-82. ayetlere göre ilm-i ledün susarak ve yaşamakla (kāl ile değil hal ile) öğrenilir.334 Velayet: Metinde “Hâlis ibâdından ba‘zına mertebe-i nübüvvet ve ba‘zına menzile-i seniyye-i risâlet ve ba‘zına velâyet ve ba‘zına hilâfet virdi”335 ifadesi geçmektedir. Metinde daha pek çok yerde velayet kelimesi geçmektedir. Velayet, kulun kendi nefsinden fânî olup, Hakk’la kaim olması demektir. Yani Allâhü Teâlâ’nın, kulunun bütün işlerine bizatihi tevelli etmesidir. Böyle bir durumda kulun tasarrufu kalkar, bütün fiillerinde Allah’ın iradesi hâkim olur. Ve kul kendisine ihsan edilmiş vücuddan halas olur. Böylece o Allah’ın sevgili kulu olur, Allah’la beraber bekaya erip baki olur. Veli de Allah’ta fenâ bulup Allah’la beka’ya erendir denilmiştir.336 Velayet velinin sıfatıdır. Velayet-i âmme, velayet-i hâssa olmak üzere iki türlü velayet vardır. a) Velayet-i âmme: Şeriatın farz ve vacip derecesindeki emirlerini edâ etmek için çabalama ve gayret gösterme haline denir. 331 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 121b. 332 Kâşânî, a.g.e., s. 399. 333 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, ss. 183-184. 334 Cebecioğlu, a.g.e., s. 307. 335 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 1b. 336 Ankaravî, a.g.e., s. 321. 86 b) Velayet-i hâssa: Farz ve vacip amellerde ileri gitmekle birlikte, murakabeden gafil olmayan, bütün ibadetlerinde “ihsan” denilen, Allah’ı görüyormuşçasına kulluk şuuruna ulaşmış kişilerin halidir.337 Işık: II. Murat’ın bir hırçın atı vardır. Atı beş on seyis ancak zaptedebilmektedir. II. Murat kızıp atı Emir Sultan’a hediye eder. At, Emir Sultan’a gelince uysallaşır, ama çarşıda iken bir ışık veya ehl-i bidat görürse onu tepmek ister. Emir Sultan’ın dervişlerinden biri at ile ilgili şöyle der: “Her günde binüb pazara varırdım. Dahi bir yerçegize kazık kodırım, edeb üzere turıb cidden hareket itmezdi. Meger ki yanından bir ışık veyâ ehl-i bid‘at geçeydi ki anı ısırub depmek isterdi.”338 Osmanlılar zamanında bazen Bektaşilere, Alevilere, Hurifilere, ve Rafızi eğilimli derviş zümrelerine ışık ve ışık taifesi adı verilmiştir. Bunlar adına tesis edilecek vakıfların şer’an geçerli olamayacağı kaydedilmiş, fermanlarda bu zümreye dikkat çekilmiştir.339 F- ESERĐN ŞAHIS KADROSU Menâkıb-ı Emir Sultan’a baktığımızda yüz civarında isim geçmektedir. Bunlar, Pîr Emir Efendi, Hacı Halife, Abdülkadir Çelebi, Seyyid Ali, Seyyid Muhammed, Seyyid Hüseyin, Đmam Muhammed Mehdî, Đmam Hasan Askerî, Đmam Ali Naki, Muhammed Taki, Đmam Ali Rıza, Đmam Mûsâ el-Kâzım, Đmam Cafer Sadık, Đmam Muhammed Bâkır, Đmam Zeyne’l-Âbidîn, Đmam Hüseyin, Hz. Ali, Hz. Fatma, Hz. Muhammed, Şeyh Sinan, Şeyh Habib, Abdü’l-Hayy Dede, Hoca Kasım, Derviş Yakub, Molla Fenari, Molla Yegan, Ali Rumi, Hundi Sultan, Süleyman Paşa, Taceddin Dede, Sarı Sinan Dede, Hz. Đsâ, Ece Baba, Hacı Bayram Veli, Zakir Alaaddin Hoca, Tuzlavî Şeyh Yahya Efendi, Yahya b. Mesih, Timur, Aşık adlı eskici, Ali Fakih, Kurd Dede, Sultan Ali Çelebi, Hz. Aişe, Đbn-i Abbas, Bel‘am b. Bâûra, Bersîsa, Hz. Mûsâ, Hasan Basrî, Hacı Đsâ Dede, Hacı Mustafa Dede, Seyyid Ahmed Horasânî, Çeribaşı Sinan Bey, Abdî Halife, Hacı Ahmed, Đznikî Şeyh Kutbiddin oğlu Çelebi Efendi, Eşrefzâde, Sultan Đbrahim Paşa, Taş Kaldıran Efendi, Hasan Hoca, Bedreddin Halife, Büyük Lutfullah Efendi, Abdullah Fakih, Hacı 337 Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatler, ss. 200-201. 338 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 61a. 339 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s. 177. 87 Đbrahim, Abdurrahman Çelebi, Abdülgani Çelebi, Hacı Muhyiddin, Dâvud Efendi, Đbrahim Çelebi, Ahmed Çelebi, Osman Halife, Küçük Lutfullah Efendi, Memi Çelebi, Nebi Hoca, Đbn Mesud, Selahaddin Dede, Yarlı Çelebi, Süleyman Hoca, Đzzeddin Hoca, Đbrahim Hoca, Hamza Bey, Halil Paşa, Saruca Paşa, Hz. Ömer, Hacı Hamza, Musa Dede, Yazıcıoğlu, Akşemseddin, Mahmud Paşa, Aşık Paşa oğlu Pîr Aziz, Hacı Mustafa oğlu Muhammed, Alaaddin Halife, Kamur oğlu Sinan Halife, Hacı Đbrahim, Hacı Halil, Uzun Hasan, Bâlî Halife, Şeyh Alaaddin Halife, Şeyh Nimetullah Efendi, Keşfî Efendi, Şeyh Câmiu’l-Kitab Gavs Efendi, Muslihuddin Efendi, Ulu Bey, Ahmed Zegan, Gözlüce Sinan, Şeyh Mansur, Yıldırım Bâyezid, Çelebi Mehmet, II. Murat, Hz. Adem, Hz. Şit, Hz. Nuh, Hz. Đbrahim, Hz. Davud, Hz. Yuşa, Hz. Şuayb, Hz. Yakub, Hz. Yusuf, Hz. Đsa, Hz. Đdris, Hz. Salih, Hz. Yunus, Hz. Ahmed (Hz. Muhammed) (s.a.v.), Hızır (a.s.), Numan, Mâlik, Şâfiî, Ahmed, Ebu Yusuf, Muaz b. Cebel. Biz bu şahıs kadrosunu Emir Sultan’dan önce yaşayanlar ve Emir Sultan’ın çağdaşı olan önemli bazı isimlerle sınırlandırarak konuyu işleyeceğiz. I- Emir Sultan’dan Önce Yaşamış Olan Şahıslar: Bu gurubta paygamberler, Hz. Muhammed’in ashabından bazı şahıslar, dört mezheb imamı ve Emir Sultanın soyu anlatılırken on iki imamın ismi yer almaktadır. Adı geçen bu şahıslar ilgileri icabı zikredilmektedir. A- Peygamberler: Metinde “Ölümden Şikayet” başlığıyla bir şiir bulunmaktadır. Burada Adem (a.s.), Şit (a.s.), Nuh (a.s.), Đbrahim (a.s.), Davud (a.s.), Yuşa (a.s.), Şuayb (a.s.), Yakub (a.s.), Yusuf (a.s.), Đsa (a.s.), Đdris (a.s.), Salih (a.s.), Yunus (a.s.), Ahmed (Hz. Muhammed) (s.a.v.) geçmektedir. Bu peygamberler’in sadece isimleri şöyle geçmektedir: Kani Âdem kani o Şît-i nebî Kani Nûh kim kılıbdürür tûfan Kani ol Hakk-ı Halîl Đbrâhîm Kande gitti Kelîm bin Đmran Kani tahtını gögde yel götüren Kani Dâvud sâhibü’l-ilhân Kani Yûşa kani Şuayb nebî Kani Yakub kani Yûsuf-ı Kenân Kani öli dirilden ol Đsâ Niçün olmadı kendüye dermân 88 Kani Đdrîs ve Salih ve Yûnus Kani Ahmed ki anınçün oldı cihân340 1- Musa (a.s.): Đsrailoğullarına gönderilen ve kendisine Tevrat indirilen peygamberdir. Hem Yahudilik ve Hıristiyanlığa hem de Đslam’a göre büyük bir peygamberdir. Musa (a.s.) Kur’an ile sahih hadislerde geçmiş peygamberler arasında adı en çok geçen peygamberdir. Kur’an’da onun dünyaya gelişi, saraya intikali, Medyen’e gelişi, peygamber olarak seçilişi, Đsrailoğullarını kurtarmak için Firavun’a gönderilişi, Firavun’la mücadelesi ve Đsrailoğulların’ı Mısır’dan çıkarışı, Sînâ’da ilâhî emirleri alışı, çöldeki olaylar ve Đsrailoğulları’na rehberlik edişi anlatılmaktadır. Firavun küfründe ısrar edince, Đsrailoğulları’na baskı ve zülmü arttırınca Hz. Musa dokuz mucize gösterir. Bunlar: Asa, beyaz el, tufan, çekirge, haşere, kurbağa, kan, karanlık, Kızıldeniz’in yarılmasıdır. Bunların yanında kayadan su fışkırması, bulut, Cenâb-ı Hakk ile konuşma gibi mucizeler de verilmiştir. Hz. Musa’ya “kelîmullah” denmektedir. Çünkü Allah, Hz. Musa ile aracısız konuşmuş ve ona vahyini bildirmiştir. Hz. Musa “ülü’l-azm” peygamberlerdendir.341 Hz. Musa, Emir Sultan’ın Nisa Süresi 120. ve Đsra Süresi 64. ayeti olan “Şeytan onlara ancak kuru bir aldatma vaat eder.” ayetinin tefsiri münasebetiyle geçmektedir. Şöyle ki: “Nitekim Hakk Teâlâ Mûsâ Peygamber’e vahiy idüb buyurdı kim salavâtüllâhi ve selâmühû yâ Mûsâ, zinhâr düşmanını meyyit görmeyince havfin kesilmesün ve şerrinden emîn olma diyü emr eyledi.”342 2- Hızır (a.s.): Đslam âlimleri Hızır (a.s.)’ın peygamber, veli veya melek olduğu konusunda değişik görüşler ileri sürmüşlerdir. Nebi olduğunu söyleyenlerin de veli olduğunu söyleyenlerin de kendilerine göre delilleri vardır, ama melek olduğu konusu pek taraftar bulmamıştır. Hızır (a.s.)’la ilgili hadis kaynaklarında da Kur’an’daki bilgilere aykırı bir husus mevcut olmadığı gibi Hızır (a.s.)’ı tarihte yaşamış salih bir kişi konumundan çıkarıp onun varlığını günümüze kadar devam ettiren olağanüstü bir şahsiyet olduğuna dair bilgiler de bulunmamaktadır. Müteahhir hadis kaynaklarıyla tarih ve tasavvuf kitaplarında Hızır (a.s.)’ın mitolojik bir kişiliğe büründürülerek 340 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 70b. 341 Geniş bilgi için bkz. Ömer Faruk Harman, “Mûsa”, DĐA, Đstanbul, 2006, c. XXXI, ss. 207-213. 342 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 65b-66a. 89 tarihte uzun süre yaşayanlardan olduğu, kıyamete kadar da yaşamaya devam edeceği şeklinde bilgiler yer almaktadır.343 Kur’an’da anlatılan Hızır (a.s.) kıssası en çok tasavvuf çevrelerini ilgilendirmiştir. Çünkü kıssa adeta tasavvufun iki ana esası olan irşad ve ilm-i ledünniyi temsil eder. Yine bu kıssa tasavvufun ruhuna uygun bir şekilde yorumlanmıştır. Hızır (a.s.) mürşidi, Musa (a.s.) müridi temsil eder. Mutasavvıflar genellikle onun veli olduğunu kabul etmişlerdir. Hucvirî (ö.465/1072) ise ondan Hızır Peygamber diye söz eder. Abdürrezzak Kâşânî (ö.730/1329), Davud Kayserî (ö.751/1350) ve Sadreddin Konevî (ö.673/1274) Hızır (a.s)’ı kıyamete kadar yaşayacak bir şahıs olarak kabul eden inancın kesin olmadığını, ölümsüzlük hüviyeti verilen Hızır’ın gerçek ve bağımsız bir varlık olmadığını, onu gören kişinin hali olduğunu ve onu görmenin ve onunla temas etmenin manevi alemde olduğunu söylerler.344 Hızır (a.s.) metinde şöyle geçmektedir: Emir Sultan, bahçesi kurumuş, harab olmuş yaşlı bir adamın bu bahçesini, Allah’ın izniyle keramet gösterip kimse görmeden eskisi gibi yemyeşil, meyveleri eskisinden daha güzel olan bir bahçe haline getirir. Daha sonra bunu gören o yaşlı adam Allah’a şöyle yalvarır: “Düş midir yâ Râb benüm ahvâl veyâ düş midir yâ Râb bu hâl? Buraya basdı mı Hızır’ın ayağı ve Rıdvân’ın oldu mu turağı? Đlâhî…”345 Hızır (a.s.) gazelde de şu şekilde geçer: “Bu aceb mi velîler diridir dirler/ Hızır yâhûd Đsâ-yı zamândır dinecek”.346 Yine Hızır (a.s.) metinde şu münasebetle geçmektedir: Alaşehirli Şeyh Sinan küçük bir çocukken babasıyla beraber tarlalarına kavun karpuz dikmeye giderler. Babası, kavun karpuz çekirdeği az olduğundan evlerine biraz daha kavun karpuz çekirdeği almaya gider. Bu sırada Emir Sultan çıkagelir ve Şeyh Sinan’dan kavuz karpuz çekirdeği ister, çekirdekleri alıp saçar ve hemen kavun karpuz biter. Hâlbuki zaman çekirdek dikme zamanıdır. Şeyh Sinan’ın babası tarlaya geri geldiğinde 343 Geniş bilgi için bkz. Đlyas Çelebi, “Hızır”, DĐA, Đstanbul, 1998, c. XVII, ss. 406-407. 344 Geniş bilgi için bkz. Süleyman Uludağ, “Hızır”, Tasavvuf ve Halk Đnancı, DĐA, Đstanbul, 1998, c. XVII, ss. 409-410. 345 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 7b. 346 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 8a. 90 durumu görünce şöyle der: “Ey oğıl, bu ne hikmettir. Bustânımıza Hızır’ın mübârek ayağı basdı mı, yâhûd kudret-i ilâhîden bir nâdiru’l-vukû‘ bir şey-i acîb mi geldi?”347 Emir Sultan’ın halifelerinden Hacı Đsâ Dede, mescidin bir köşesinde Hızır (a.s.) ile sohbet etmektedir. Bu ikisini gören bir kişi, Hacı Đsâ Dede’ye yanındakinin kim olduğunu sorar. Hacı Đsâ Dede de, “Ey kuzı! Đşbu kimesnei bilmek istersen bilgil kim karındaşım Hızır’dır. Bizimle bu arada sohbet iderdi. Siz üzerine müteveccih olıcak bizimle vedâlaştı” der.348 Yine Hacı Đsâ Dede ve Hızır (a.s.) ile ilgili olay şöyledir: Hacı Đsâ Dede ve beraberindekiler hac yolculuğunda iken bir kimse ıssız çöllerden çıkagelir. Hacı Đsâ Dede’yle kucaklaşır. Sonra selam vere vere geçip gider. Hacılar, “Acabâ bu kim ola? diyücek, Hacı Đsâ Dede buyurdı kim işbu karındâşım Hızır (a.s.)’dır. Sabâh namâzını Kâbe’de kılub ve andan işrâk namâzını Mescid-i Aksâ’da kıldılar ve şimdi varub Sultânü’s-sâdât Hazretleri mezâr-ı şerîfine duâ eyleyüb andan öyle namâzını Ayasofya’da kılsalar gerekdir.”349 3- Dâvûd (a.s.): Đsrailoğulları’na gönderilen ve kendisine Zebur verilen peygamberdir. Kur’an-ı Kerim ve hadislerde Hz. Dâvûd’ın çeşitli özellikleri belirtilir ama hakkında ayrıntılı bilgi yoktur. Đslami kaynaklarda yer alan bilgiler israiliyat türündendir. Kur’an’da Hz. Dâvûd’dan ilk defa Câlût’u öldürmesi münasebetiyle bahsedilir (Bakara 2/250- 251). Bundan sonra Kur’an’da Hz. Dâvûd’a hem hükümdarlık hem de hikmet verildiğinden bahsedilir. Kur’an’da Hz. Dâvûd’un özellikleri şöyle sıralanır: Demiri işleyip zırh yapması -ve rivayete göre zırh yapıp giyen ilk kişi odur- dağlar ve kuşların onunla beraber Allah’ı tesbih etmesi, ibadete çok düşkün oluşu, Hz. Dâvûd’a Zebur’un verilmesi, Hz. Dâvûd’un yeryüzünde halife kılınması ve saltanatının güçlendirilmesi, adaletle hükmetmesinin emredilmesidir. Đslami kaynaklarda Hz. Dâvûd’un sesinin hem çok gür hem de çok güzel olduğu geçer.350 Dâvûd (a.s.), Emir Sultan’ın menkabelerinin anlatıldığı bölümde değil de halifelerinden Hacı Đsâ Dede’nin menkabelerinin anlatıldığı bölümde geçmektedir. 347 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 36a. 348 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 113a. 349 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 128b. 350 Geniş bilgi için bkz. Ömer Faruk Harman, “Dâvûd”, DĐA, Đstanbul, 1994, c. IX, ss. 21-24. 91 Đnsanın yaratılışından ve Allah’ın hazinesini insanın göğsüne emanet olarak koyduğundan bahsedilir. Đşte bununla ilgili olarak Dâvûd Peygamber Allah’a soru sorar. Şöyle ki: “Nitekim Dâvûd Paygamber salavâtü’l-lâhi aleyh suâl idüb didi kim yâ Rabbî! Her pâdişâhın hazâyini var. Senün hazâyinün nicedir? diyücek, Allâhü Teâlâ ve Tebâreke buyurdı kim yâ Dâvûd! Benim bir hazînem vardır ki arşdan muazzam ve kürsiden evsa‘ ve cennetten müzeyyen. Đşbu hazînemi yâ Dâvûd, mü’min kullarımın gögsinde emânet koydım…”351 4- Đsâ (a.s.): Kur’an’da adı geçen ve kendisine kutsal kitap Đncil verilen peygamberdir. Hem Đsâ hem de Mesih olarak adlandırılmaktadır. Kur’an’a göre Hz. Đsâ resullerin en büyükleri olan beş “ülü’l-azm” peygamberlerden biridir. Ağırlıklı olarak Al-i Đmrân, Mâide, ve Meryem sûrelerinde doğumunun müjdelenmesi, dünyaya gelişi, tebliği, mucizeleri, dünyevî hayatının sonu ve Allah katına yükseltilişiyle ilgili olarak bilgi verilir. Yine Kur’an’a göre Allah, Đsâ’ya kitap vermiş ve onu mübarek kılmıştır. O Đsrailoğulları’na gönderilen bir peygamberdir. Bir olan Allah’a kulluğa çağırmış, Tevrat’ı tasdik etmiş, bazı hususlarda onu neshetmiş, kavmine namazı ve zekatı emretmiştir. Nitelikleri şunlardır: Allah’tan bir kelime oluşu, Allah’tan bir ruh oluşu, Rûhulkudüs ile teyit edilmesi, Hz. Muhammed’i müjdelemesidir. Mucizeleri vardır: Đffet sembolü olan Hz. Meryem’den babasız dünyaya gelmesi, beşikte daha bir bebekken konuşması, çamurdan yaptığı kuş şekline üfleyip onu canlandırması, anadan doğma körü ve alacalıyı iyileştirmesi, ölüleri diriltmesi, evlerde yenilen ve biriktirilen şeyleri haber vermesi, semadan sofra indirmesidir.352 Đsâ (a.s.) metinde şöyle geçmektedir: Molla Fenârî, Yıldırım Bâyezid’e Emir Sultan ile ilgili bir mektup yazar. Bu mektupta Hz. Đsâ’dan da örnek vererek bahseder. Metinde, “Bizim Rasûlimiz Muhammed Mustafâ (s.a.v.) Hazretleri’nden mukaddem Hazreti Đsâ (a.s.) ashabından üç peygamberi Antâkıyye kavmi tekzîb idüb kīl itdiklerinden sonra birinci gün bi rivâyetde üçinci gün katl idüb söynişi söynişi 351 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 123b. 352 Geniş bilgi için bkz. Ömer Faruk Harman, “Îsâ”, DĐA, Đstanbul, 2000, c. XXII, ss. 465-472. 92 ulu evlerine geldikleri sâatde Hazreti Cebrâil (a.s.) bir sayha ile cemîsini helâk idüb ne dünyâ ne âhiret hâsıl oldı”353 şeklinde geçer. Yine Emir Sultan Bursa’ya geldiğinde, Keşiş Dağı’nda Hz. Đsa’nın dini üzere yaşayan bir rahip vardır. Metinde şu şekilde geçer: “Emîr Sultan (n.m.) ve ceale’lcennete mesvâhü Burûsa’ya geldikde Keşiş tağında riyâzetde mâhir ve hâcât-ı insânî edâ itmekde bâhir, libâs-ı siyâh ile melbûs yanî bir râhib tarîk-ı mezheb-i Đsâ’da zâhib vardı.”354 Emir Sultan’ın halifelerinden Şeyh Câmiu’l-Kitâb Gavs Efendi için de metinde Hz. Đsâ gibi olduğu söylenir. Şöyle ki: “…mürtâz ve mücâhid azîz olub dahi Hazreti Đsâ-sıfat, bir yerde karâr itmeyüb dâimâ seyâhat idüb …”355 5- Hz. Muhammed: Hz. Muhammed (ö.11/632) “Hâtemü’l-Enbiyâ”, son peygamberdir. “Ülü’lazm” peygamberlerdendir.356 Hz. Muhammed ismi metinde pek çok yerde; Emir Sultan’ın soy ağacında, dua cümlelerinde, hadis rivayetlerinde v.b. geçmektedir. Metinde Hz. Muhammed’le ilgili bir iki olay önemlidir. O bir iki olay da Hz. Muhammed’i rüyada görüp o rüya ile amel etme olayıdır. Emir Sultan Hz. Muhammed’i rüyasında görür. Hz. Muhammed tarafından bir emirle Mekke ve Medine’ye gelir. Medine’de Hz. Muhammed’in ravzasına gelir ve Hz. Muhammed’e selam verir. Hz. Muhammed’in ravza-i mutahharasından da yüksek sesle, selam sesi duyulur. Medine’de kalmak niyetinde olan Emir Sultan, yine rüyasında Hz. Muhammed’i görür. Hz. Muhammed ona Rum’a gitmesini, oradaki ümmetini hidayete erdirmesini Emir Sultan’dan ister. Emir Sultan da Hz. Muhammed’in emrini yerine getirir ve Rum’a gider.357 353 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 28b. 354 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 63b. 355 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 147b. 356 Daha geniş bilgi için bkz. “Muhammed” maddesi, DĐA, Đstanbul, 2005, c. XXX, ss. 408-481. 357 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 8b-12a. 93 Hundi Sultan da Hz. Muhammed’i rüyasında görür ve bu rüya üzerine Emir Sultan ile evlenir, çünkü bu rüyada Hz. Muhammed Hundi Sultan’ın Emir Sultan ile evlenmesini ister.358 B- Ashab-ı Kiram: Ashabtan Hz. Fatma, Muaz ibn-i Cebel, Hz. Ömer, Đbn-i Mesud, Hz. Ali, Hz. Aişe ve Đbn-i Abbas geçmektedir. 1- Hz. Fatma: Ümmü’l-Haseneyn Fâtıma bint Muhammed ez-Zehrâ, Hz. Peygamber’in en küçük kızıdır. Bi’setten yaklaşık bir yıl önce (M.609), ibn-i Sa’d ile bir kısım tarihçilere göre ise Kureyş’in Kâbe’yi yeniden inşâsı sırasında (M.605)’te Mekke’de doğmuştur. Peygamberimiz’in soyunu devam ettiren kızıdır. Hz. Peygamber’in vefâtından beş buçuk ay sonra 3 Ramazan 11 (22 Kasım 632) tarihinde vefât etmiştir.359 Metinde Emir Sultan’ın soy ağacı münasebetiyle şöyle geçmektedir: “…Đmâm-ı Saîd ve Şehîd Esedü’l-lâhi’l-gâlib Hazreti Ali bin Ebî Tâlib olub; zevci Hazreti Fâtımatü’z-zehrâ’ binti Seyyidü’l-Enbiyâ ve Senedü’l-Asfiyâ’ Hazreti Muhammedü’l-Mustafâ’dır…”360 2- Muaz ibn-i Cebel: Muaz b. Cebel (ö.17/638) Asr-ı Saadet’te Kur’an’ın tamamını ezbere bilen birkaç kişiden biridir. Muaz (r.a.) Resulullah’ın kendilerinden Kur’an öğrenilmesini tavsiye ettiği dört sahabi arasında yer alır. Yine o devirde fetva veren altı sahabiden biri olan Muaz (r.a.)’ı Resul-i Ekrem helal ve haramı en iyi bilen kişi olarak gösterir.361 Muaz b. Cebel de bir şiirde geçmektedir. Bu bir meşhûr hadîsidir tâ ezelden Rivâyetdir Mu‘âz ibn-i Cebel’den Dedim bir gün eyâ Hakk din usûli Ki yanî Hakk Teâlâ’nın Rasûli 358 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 24b-26a. 359 Geniş bilgi için bkz. “Fâtıma” maddesi, DĐA, Đstanbul, 1995, c. XII, ss. 219-224. 360 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 5a. 361 Geniş bilgi için bkz. M. Yaşar Kandemir, “Muaz b. Cebel”, DĐA, Đstanbul, 2005, c. XXX, ss. 338- 339. 94 Dedim pes evsınî yanî ögüt vir Buyurdı yâ Mu‘âz ibn-i Cebel’dir Ki kork Allah her hâl içinde Eger fiilinde ve eger kāl içinde Suâl idüb didim gine ey muhtâr Nasîhat eyle bana gine muhtâr Buyurdı yâ Mu‘âz kim eyle iz‘ân Kaçın senden gele bir sehv-i isyân Akabince anun hayr-i amel kıl Ki mahv ola o isyânın anı bil Gine ögüt diledim bir dahi dir Buyurıb yâ Mu‘âz ibn-i Cebel’dir Ki âdet eyle hüsn-i hulkı Ki tâ hoşnûd idesin cümle halkı362 3- Hz. Ömer: Hz. Ömer (ö.23/644) Hulefâ-yi Râşidîn’in ikincisidir. Aşere-i Mübeşşere’dendir. Vahiy katiplerindendir. Hz. Peygamber onun hakkında “Allah, gerçeği Ömer’in lisanı ve kalbi üzere yarattı.” “Muvâfakātü Ömer” tabiri yirmiye yakın meselede vahyin onun görüşlerine uygun biçimde geldiğini belirtir. “Allah’ın emirleri konusunda ümmetimin en kuvvetlisi Ömer’dir.” Hz. Muhammed “Muhakkak ki şeytan senden korkar, ya Ömer!” buyurmuştur. Yine Hz. Peygamber, onun için “Ey Allah’ım! Ömer’in kalbinden haset ve hastalıkları çıkar ve onu imana tebdil et.” şeklinde dua etmiştir. Hz. Ömer hakkında Hz. Aişe şöyle demiştir: “Ömer anılınca adalet anılmış olur, adalet anılınca Allah anılmış olur, Allah anılınca da rahmet iner.” Hz. Ömer’in “Hakk ile batılı birbirinden ayıran” anlamına gelen en meşhur lakabı “Fârûk”tur. Hz. Ebu Bekir (ö.13/634)’le birlikte Kureyş’in en fasih konuşanları arasında yer alır. Kur’an-ı Kerim’in Mushaf haline getirilmesi konusunda Hz. Ebu Bekir’i ikna etmiştir. En çok fetva veren yedi sahabinin başında gelir.363 Hz. Ömer, Hacı Đsâ Dede’nin menâkıbında geçer. Hacı Đsâ Dede ile Sultan Mehmed (F. Sultan Mehmed) sohbet ederler. Hacı Đsâ Dede, Sultan Mehmed’in gizli bir şekilde yapmış olduğu günahları aşikâre eder. Sultan Mehmed, Hacı Đsâ Dede’ye “Gizli olan ayıplarımı yüzime vurdun, benden korkmaz mısın?” dediğinde, Hacı Đsâ Dede “Allah, kulunun kalbinde iki korku koymamıştır. Senden korkanlar Allah’tan korkmaz. Allah’tan korkanlar da kimseden korkmaz.” der. Ve Hz. Ömer’den şöyle 362 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 127b-128a. 363 Geniş bilgi için bkz. “Ömer” maddesi, DĐA, Đstanbul, c. XXXIV, ss. 44-51. 95 örnek verir: “Hazreti Ömer (r.a) hilâfet tahtında ku‘ûd itdikden sonra bir gün öyle namâzını mescidde edâ eyleyüb ve gine evine giderken gördi. Bir fakīr ev yapmak içün yalınuz balçık yoğrır; çünki Hazreti Ömer (r.a) ol fakīr görüb terahhum eyleyüb, cübbesini ve ridâsını ve amâmesini çıkarub ol balçuğın içine girub yoğrırken; meger güneş harâreti vakti idi. Hazreti Ömer (r.a) mübârek arkasına tesîr eyleyüb incindi. Andan Hazreti Ömer (r.a) gazab tarîkıyle güneşe nazar eyleyücek; hem-ân-dem güneşin nûrı ve harâreti zâil olub karardı. Andan Hazreti Ömer (r.a) huzûrla balçığı yoğrıb, mübârek ayaklarını yuyub ve libâsın giyüb evine müteveccih oldıkda güneş mukābilesine gelüb gördi kim kararub nûr ve harâreti zâil olmış. Bildi kim kendinün nazarındandır. Didi kim قدرك عرفت و حالك انصفت قد شمس يا yanî yâ güneş tahkīk sen hâline insâf eyleyüb ve mikdârını bildin mi? diyü, tebessüm idicek güneş kemâ-kân gine münevver oldı. Andan ol gice Hazreti Ömer (r.a) Hazreti Rasûlullah (s.a.v.) vâkıasında gördi. Ayıtdı kim yâ Ömer! Ol Tengri hakkıçün kim beni hak peygamber gönderdi. Eger sen güneşe nazar-ı merhamet kılub tebessüm eylemesen tâ kıyâmete degin karaduğıb kimesne istifâde itmese gerekdi, didi. Đmdi maksûd Ömer ehlullahdan kemâl ile korkardı. Güneş hoz mahlûkdan bir şeydir. Allâhü Teâlâ güneşi andan korkutdı. Đmdi eyâ devletlü pâdişâh! Siz dahi ehlullahdan korkın. Allâhü Teâlâ dahi sizden cemî-i mahlûkı korkıtsun…”364 4- Đbn-i Mesud: Abdullah b. Mesud (ö.32/652-53) ilk müslümanlardan ve Aşere-i Mübeşşere’dendir. Kûfe tefsir ve fıkıh mezheplerinin kurucusudur. Güzel sesli olup çok güzel Kur’an okurdu. Hz. Peygamber’den 848 kadar hadis rivayet etmiştir.365 Đbn Mesud, Hacı Đsâ Dede’nin menkabesinde geçmektedir. Hacı Đsâ Dede Emir Sultan’ın dostlarından bir grup ile otururken, onlar Hacı Đsâ Dede’ye Hacc’a gitmesiyle ve ne kadar dünyalık götürdüğü ile ilgili soru sorarlar. Bu, metinde şöyle geçer: “Yâ Hâcı Dede bu kadar kim Kâbetullah şerrefeha’l-lâhü seferin idersiz şöyle işidüriz kim her varub geldikde hayrât ve tasdikât nâ-mütenâhî harc idermişsiz. Acabâ ne mikdâr dünyâ götürirsin? Ola diyücek, Hâcı Đsâ Dede merhûm didi kim egerçi ki müşkil yerden suâl eyledünüz ve illâ şübhenüz def‘ itmekden ötiri bir 364 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 116a-117a. 365 Geniş bilgi için bkz. Đsmail Cerrahoğlu, “Abdullah b. Mesud”, DĐA, Đstanbul, 1988, c. I, ss. 114- 117. 96 seferimüzi takrîr idelim. Tâ kim mâ-adâsını andan add idesiz diyü, ayıtdı kim bir kere hacc seferinden geldigüm yıl içinde bir gice ışâ namâzını cemâatle kılub dahi eve vardım ve andan tecdîd-i vuzû’ eyleyüb nâfileye meşgul oldım. Nâ-gehân taşradan bir âvâz geldi. Đbn-i Mes‘ûd âvâzına benzer (r.a.) yükürüb taşra çıkdım. Fi’lvâki anlar imiş. Andan selâm virdiler ve aleyke diyüb ne buyurırsız diyücek, didi kim buyruk Allah’ındır Celle Celâlühû ve amme nevâlühü ve andan Rasûlullah’ındır (s.a.v.) sizi okurlar diyücek ale’r-ra’si ve’l-ayn diyüb revâne oldık…”366 5- Hz. Ali: Hz. Ali (ö.40/661) Hz. Peygamber’in damadı, Hulefâ-yi Râşidî’nin dördüncüsüdür. Ashab-ı Kiram arasında Kur’an, hadis ve özellikle fıkıh alanındaki bilgileriyle kendini kabul ettirmiş bir otoritedir. Aşere-i Mübeşşere’dendir. Sünni ve Şii kaynaklarda Hz. Ali farklı şekilde değerlendirilir.367 Metinde Hz. Ali Emir Sultan’ın soy ağacında geçmektedir. Şöyle ki: “...anın babası Đmâm-ı Hazreti Şehîdü’ş-şühedâi’ş-şehîd bi-Kerbelâ Hüseyin radıyallâhü Teâlâ anhü ve ahîhi, anın babası فتى لا صاحب ve hemdem-i اتى هل olan Đmâm Saîd ve Şehîd Esedü’l-lâhi’l-gâlib Hazreti Ali bin Ebî Tâlib olub…”368 Bir de Emir Sultan bir rüyasında Hz. Peygamber ile birlikte Hz. Ali’yi de görür. Emir Sultan Medine’ye geldiğinde burada kalma niyetinde iken rüyasında Hz. Peygamber ve Hz. Ali’yi görür. Hz. Peygamber ona Rum’a gitmesini söyler. “Medîne-i Münevvere’de turub dahi aslı ile ikāmet niyetinde iken yine âlem-i hâbda görirler ki cedd-i a‘lâları Hazreti Sultân-ı Enbiyâ ve karşusında Hazreti Ali Reîsü’lEvliyâ turub, Hazreti Sultân-ı Enbiyâ Emîr Sultân Hazretleri’ne dir ki, yâ veledî, sana emrim budır ki varasın Rûm’a gidesin ve anda muhtâc ümmet vardır. Anları ıslâh idesin ve benim şerîatime ol diyâr halkı ziyâde muhtâclardır.”369 366 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 110b-111a. 367 Geniş bilgi için bkz. “Ali” maddesi, DĐA, Đstanbul, 1989, c. II, ss. 371-378. 368 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 5a. 369 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 11b-12a. 97 6- Hz. Aişe ve Đbn-i Abbas: Hz. Aişe ve Đbn-i Abbas metinde aynı yerde geçtikleri için birlikte ele aldık. Hz. Aişe (ö.58/678), Hz. Ebu Bekir (ö.13/634)’in kızı ve Hz. Peygamber’in hanımıdır. Kur’an-ı Kerim’i ve Hz. Peygamber’in sünnetini en iyi bilen, anlayan ve muhafaza eden sahabilerdendir. Arap dilini maharetle kullanmasının yanında Arap şiirini de çok iyi bilirdi. Fesahat ve belagatıyla da ünlü bir hatipti. Kur’anı en iyi anlayanlardan biriydi. Sünneti de çok iyi anlamış olan Hz. Aişe hadislerden istinbat ve kıyas suretiyle yeni hükümler çıkardı. Böylece kendisi fakih ve müctehid olarak kabul edilmiştir. Ashab arasında çok sayıda fetva vermesiyle meşhur olmuş yedi kişiden biridir. Hadis rivayet etme konusunda müksirûndandır (binden fazla hadis rivayet edenler).370 Đbn-i Abbas (ö.68/687-88), Hz. Peygamber’in amcasının oğludur. Tefsir ve fıkıh ilimlerinde otorite kabul edilen ve çok hadis rivayet edenler arasında yer alır. Hz. Peygamber’in “Allah’ım, ona Kitab’ı öğret ve dinde mütehassıs kıl!” tarzındaki duasına nail olmuştur. Ayetlerin nüzul sebeplerini, nasih ve mensuhunu çok iyi bildiği gibi, Arap Edebiyatı’na olan vukufu da mükemmeldi. Aynı zamanda kudretli bir hatipti.371 Metinde Hz. Aişe ve Đbni Abbas Emir Sultan’ın Miraç Gecesi ile ilgili “Sonra yaklaştı ve sarktı” (Necm 53/8) ayetinin tefsirini yaparken geçmektedir. Şöyle ki: “Meger bir âlimün Leyle-i Mirâc’ın فتدلى دنى ثم tefsîrinde müşkili varmış. Âyişe ana (r.ah.) cismâniyyeyle mirâc olındı diyü buyurdı. Egerçi mahall-i ihtilâf olına bir emirde, adâlet vâcib olur. Bu takdirce hak ibn-i Abbas kulında olmış oldı.”372 C- Tâbiîn: Metinde tâbiînden Hasan Basrî geçmektedir. Hasan Basrî: Hasan Basrî (ö.110/728), Basralı meşhur tâbi, âlim ve zâhid iyi bir hatip ve etkili bir vaizdir. Onun sözleri tesir bakımından Hz. Peygamber’in sözlerine 370 Geniş bilgi için bkz. Mustafa Fayda, “Aişe”, DĐA, Đstanbul, 1989, c. II, ss. 201-205. 371 Geniş bilgi için bkz. Đsmail L. Çakan ve Muhammed Eroğlu, “Abdullah b. Abbas b. Abdülmuttalib”, DĐA, Đstanbul, 1988, c. I, ss. 76-79. 372 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 65a. 98 benzetilmiştir. Dünya ve dünya malına değer vermeyen ashabın hayatına derin bir özlem duyan bir kişidir. Pek çok hadis rivayet etmiştir. Mutasavvıflar kendisinden “takva sahiplerinin öncüsü, Hakk’ın gerçek velisi, fütüvvet ehlinin önderi” şeklinde söz ederler. Din anlayışına, Allah ve O’nun gazabından korkmayı esas almıştır. Devamlı hüzünlü ve gözü yaşlıdır. Hasan Basrî tarikat silsilelerinde önemli bir yer tutar. Tâbiîn müfessirlerinin önde gelenlerindendir. 373 Emir Sultan “Şeytan onlara ancak kuru bir aldatma vaat eder.” (Đsra 17/64- Nisa 4/120) ayetinin tefsirinde, Hasan Basrî’den bahseder. Hasan Basrî ile ilgili metinde şu geçer: “Sultânü’s-sâdât Hazretleri (n.m.) didi kim babam, bir gün Hasanü’l-Basrî rahmetüllâhi aleyh bir yerde ibâdet iderdi. Gördi kim şeytân aleyhi’l-la‘ne bir nice yularlar götürib giderdi kim yâ melûn, bu yularlar nedir? Şeytân didi kim yâ Şeyh Hasan, işbu yularları bu halkın yavuzrağının başına urub gurûrım ilkilerin birine muhkem bağlayub üzerine havâle dîde-bânlar korım. Yanî gözciler korız kim boşanmaya. Tâ kim ne vakit olursa hâzırım ola diyücek; Şeyh ayıtdı kim yâ melûn, işbu yularlarından bize dahi hisse var mı? diyücek; Şeyh’e ayıtdı kim sana dahi ne yular gerek, dimişdir. Đmdi babam, şimdiki zamân şeyhlerin ekserine şeytân sakalına gülmege dahi begenmez diyü buyurdı.”374 Bu ayetin tefsiri münasebetiyle “Bel‘am b. Bâûra” ve “Bersîsa” isimleri de geçmektedir. Bel‘am b. Bâûra: Tevrat ve Đslâmî kaynaklarda, önceleri iyi bir mümin iken daha sonra Hz. Musa ve kavmi aleyhine hile tertiplediği için cezalandırıldığı rivayet edilen kişidir.375 Bersîsa: Đslâmî kaynaklarda Hıristiyan veya Musevî bir din adamı olarak geçer. Şeytan tarafından aldatılmış ve zinaya zorlanmıştır. Bu suç sırasında şeytanın haber verdiği müritleri tarafından yakalanmıştır. Şeytan Bersîsa’ya görünerek, eğer kendisine taparsa onu kurtaracağına söz vermiştir. Bersîsa aldanarak şeytana tapmış ve sonsuz lanete uğramıştır.376 373 Geniş bilgi için bkz. “Hasan-ı Basrî” maddesi, DĐA, Đstanbul, 1997, c. XVI, ss. 291-306. 374 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 66a-66b. 375 Geniş bilgi için bkz. Ömer Faruk Harman, “Bel‘am b. Bâûrâ”, DĐA, Đstanbul, 1992, c. V, ss. 389- 390. 376 Meydan Larousse, “Bersîsa” maddesi, Sabah Gazetesinin Hediyesi, c. III, s. 136. 99 Bel‘am b. Bâûra ve Bersîsa metinde şu şekilde geçmektedir: “Şeytân kuvvetlü kimesnedir. Avâmı şu yoldan izlâl ider. Havâssı şu yoldan izlâ[l] ider. Ulemâyı şu yoldan izlâl ider. Sulehâyı şu yoldan izlâl ider. Nitekim işidirsiz babam, Bel‘am-ı Bâûra gibi ve Bersîsa gibi şol derecede kemâl-i tahsîl idüb meşâyih-i kibârdan olmışken izlâl eyleyüb âhir, îmânsız gitmelerine sebeb olmışdır.”377 D- On Đki Đmam: On iki imam, Emir Sultan’ın soyu ve şeyhleri münasebetiyle geçmektedir. Metinde Emir Sultan’ın soy ağacı şu şekildedir: “Hazreti Emîr Sultân kendidir ki buyurırlar: Bizim sulbî babamızın adı Seyyid Ali, anın babasının adı Seyyid Muhammed, anın babasının adı Seyyid Hüseyin, anın babasının adı Seyyid Ali, anın babasının adı Seyyid Muhammed, anın babası Đmâm Muhammed Mehdî (gaib olması 260/873), anın babası Đmâm Hasan Askerî (ö.260/873), anın babası Đmâm Ali Nakî (ö.254/868), anın babası Muhammed Takî (ö.220/835), anın babası Đmâm-ı Ali Rızâ (ö.203/818), anın babası Đmâm-ı Musâ el-Kâzım (ö.183/799), anın babası Đmâm Ca‘fer Sâdık (ö.148/765), anın babası Đmâm Muhammed Bâkır (ö.114/733), anın babası Đmâm Hazreti Zeyne’l- Âbidîn (ö.95/713), anın babası Đmâm-ı Hazreti Şehîdü’ş-şühedâi’ş-şehîd bi-Kerbelâ Hüseyin (ö.61/680) radıyallâhü Teâlâ anhü ve ahîhi, anın babası فتى لا صاحب ve hemdem-i اتى هل olan Đmâm Saîd ve Şehîd Esedü’llâhi’l-gâlib Hazreti Ali bin Ebî Tâlib (ö.40/661) olub; zevci Hazreti Fâtımatü’zzehrâ’ (ö.11/633) binti Seyyidü’l-Enbiyâ ve Senedü’l-Asfiyâ’ Hazreti Muhammedü’l-Mustafâ’dır (ö.11/632) sallallâhü Teâlâ aleyhi ve âlihi.”378 E- Mezheb Đmamları: Dört mezheb imamı da yukarıda peygamberler başlığı altında zikrettiğimiz bazı peygamberler gibi “Ölümden Şikayet” başlığı altındaki şiirde geçmektedir. 377 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 66a. 378 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 4b-5a. 100 1- Numan: Asıl adı Ebû Hanîfe Numan b. Sabit b. Zûtâ b. Mâh’dır. 80/699 yılında Kûfe’de doğmuştur. 150/767 yılında Bağdat’ta vefat etmiştir. Hanefî Mezhebi’nin kurucusudur. “Đmâm-ı Âzam” (büyük imam) lakabı ile de anılır.379 2- Mâlik: Asıl adı Ebû Abdillah Mâlik b. Enes b. Mâlik b. Ebî Âmir el-Asbahî elYemenî’dir. Mâlik b. Enes 93/712 yılında Medine’de dünyaya gelmiştir. Mâlikî Mezhebi’nin imamı, büyük müctehid ve muhaddistir. 179/795 yılında Medine’de vefat etmiştir.380 3- Ebû Yusuf: Asıl adı Ebû Yusuf Yakub b. Đbrahim b. Habib b. Sa‘d el-Kûfî’dir. Ebû Yusuf 113/731 yılında Kûfe’de doğmuştur. 182/798 yılında Bağdat’ta vefat etmiştir. Ebû Hanife’nin önde gelen talebesi, müctehid hukukçu ve ilk kâdılkudâttır.381 4- Şâfiî: Asıl adı Muhammed b. Đdris eş-Şâfiî’dir. 150/767 yılında Gazze şehrinde (Filistin) doğmuştur. 204/820 yılında Mısır’da vefat etmiştir. Şâfiî Mezhebi’nin kurucusudur.382 5- Ahmed: Asıl adı Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî elMervezî’dir. Ahmed b. Hanbel 164/780 yılında Bağdat’ta doğmuştur. 241/855 Bağdat’ta vefat etmiştir. Hanbelî Mezhebi’nin imamıdır. Muhaddis ve fakihtir.383 Metinde bu isimler şu şekilde geçmektedir: Kani Mâlik ve Şâfiî Ahmed Neyledin Yûsufı kani Numân Bunlar uş bir cihâna geldiler Cümlesi oldı hâkle yeksân Bu senin derdine ilâc yok mı El-emân ey ölim elinden emân384 379 Geniş bilgi için bkz. “Ebû Hanîfe” maddesi, DĐA, Đstanbul, 1994, c. X, ss. 131-145. 380 Geniş bilgi için bkz. Ahmet Özel, “Mâlik b. Enes”, DĐA, Ankara, 2003, c. XXVII, ss. 506-513. 381 Geniş bilgi için bkz. Salim Öğüt, “Ebû Yûsuf”, DĐA, Đstanbul, 1994, c. X, ss. 260-265. 382 Heyet, Đlmihal I, TDV Yayınları, Ankara, 2004, s.37. Geniş bilgi için bkz. Şamil Dağcı, Đmam Şâfiî Hayatı ve Fıkıh Usûlü, DĐB Yayınları, Ankara, 2004. 383 Geniş bilgi için bkz. “Ahmed b. Hanbel” maddesi, DĐA, Đstanbul, 1989, c. II, ss. 75-87. 101 II- Emir Sultan’ın Çağdaşı Olan Önemli Şahsiyetler: A- Ulema Şahsiyetler: Menâkıbnâmede Molla Fenârî, Molla Yegan isimleri geçmektedir. 1- Molla Fenârî: Molla Fenârî (ö.834/1431), Osmanlı dönemi âlimlerindendir. Asıl adı Şemseddin Muhammed b. Hamza’dır. Yıldırım Bâyezid zamanında müderris ve 975’te Bursa Kadısı olarak görev yapmıştır. Ankara Savaşı’ndan sonra Karaman’da on yıldan fazla ders vermiştir. Çelebi Mehmed devrinde 818 (1415) yılında ikinci defa Bursa kadısı olarak görev yapmıştır. II. Murat tarafından 828’de (1425) müftülük vazifesine tayin edilmiştir. Molla Fenârî, Osmanlı Devleti’nde tasavvufa ilgi duyan ilmiye mensuplarının önde gelenlerindendir. Molla Fenârî geçimini ipekçilikle meşgul olarak sağlamıştır.385 2- Molla Yegan: Molla Yegan (ö.865/1461 civarı)’ın asıl adı Mehmed’dir. Aydın ulemasından Armağan b. Halil’in oğludur. Bursa’ya gelip Molla Fenârî’nin talebesi olmuştur. Đcâzet aldıktan sonra bazı medreselerde müderrislik görevinde bulunmuştur. Molla Fenârî öldüğünde onun yerine Bursa kadılığına getirilmiştir.386 Molla Fenârî ve Molla Yegan menâkıbnâmede şu şekilde geçer: Molla Fenârî, Molla Yegan bunların emsali ulema, Emir Sultan’ın ilm-i bâtında emsalsiz olduğunu ama ilm-i zahirde nasıl olduğunu, mertebesini görmek için her biri müşkil bir mesele hazırlayıp, Emir Sultan’ı imtihana gelirler. Lakin Emir Sultan’ın huzuruna geldiklerinde hiçbiri bir söz söyleyemez. Her biri bir âlim iken sanki okula yeni başlamış bir öğrenci olur. Emir Sultan bu kimselerin akıllarında tuttukları her bir soruya ayrıntılı bir şekilde cevap verir. Onlar da Emir Sultan’dan özür dilerler.387 Molla Fenârî menâkıbnâmede, Yıldırım Bâyezid’e mektup yazmakla da gündeme gelir. Emir Sultan Yıldırım Bâyezid’in kızıyla nikah kıyınca, Yıldırım 384 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 70b. 385 Geniş bilgi için bkz. Đbrahim Hakkı Aydın, “Molla Fenârî”, DĐA, Đstanbul, 2005, c. XXX, ss. 245- 246. 386 Geniş bilgi için bkz. Abdülkadir Özcan, “Molla Yegan”, DĐA, Đstanbul, 2005, c. XXX, ss. 265- 266. 387 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 22b-23a. 102 Bâyezid onları öldürtmek için kırk adamını Bursa’ya gönderir. Ama bu gönderdiği adamlar ve bu olayı izlemeye çıkanların her biri bir belaya uğrar. Bunun üzerine Molla Fenârî, Yıldırım Bâyezid’e bir mektup yazar. Mektupta, Yıldırım Bâyezid’in öfkeyle hareket ettiği, tutmuş olduğu yolun yanlış olduğu belirtilir. Emir Sultan’ın mertebesi anlatılır. Hz. Peygamber soyundan geldiği bildirilir. Dolayısıyla Yıldırım Bâyezid’in Hz. Peygamber ile dünür olduğu bildirilir.388 B- Mutasavvıf Şahsiyetler: Hacı Bayram Veli: Bayrâmiyye Tarikatı’nın kurucusudur. Ankara’da doğmuştur. Orhan Gazi, I. Murat, Yıldırım Bâyezid, Çelebi Mehmet ve II. Murat devirlerini idrak eden ve kurduğu Bayrâmîlik tarikatıyla Anadolu’nun manevi yapısının şekillenmesinde büyük katkıları olan Hacı Bayram Veli Ankara’da 833/1430 yılında vefat etmiştir.389 Metinde Hacı Bayram Veli şu şekillerde geçer: Hacı Bayram Veli, Emir Sultan’ı ziyarete gelir. Emir Sultan’ın savmaasının bulunduğu saraya girdiğinde, marangozlar sarayın çatısını tamir ettiklerinden o esnada çatıdan bir ağaç düşer, ama Emir Sultan bunu bulunduğu savmaasından fark eder ve “Dur ey odun!” der. Odun bir zaman havada öylece durur. Hacı Bayram Veli, Emir Sultan’ın kendisine keramet göstermek istediğini sanır. Emir Sultan’ın huzuruna geldiğinde, Emir Sultan ona “Odunun havada durmasındaki hikmet keramet göstermek değildi, düşeceği yerde çocuklar oynamaktaydı, onlara bir zarar vermemesi için bir miktar havada durdu.” der. Yine Hacı Bayram Veli, metinde Emir Sultan’ın cenazesinin yıkanması meselesinde de geçer. Emir Sultan ölüm döşeğinde iken, “Sultanım sizi kim yıkasın?” dediklerinde, Emir Sultan “Otuz yıl boyunca ikindi namazının sünnetini tastamam kılan kişi yıkasın.” der. Emir Sultan vefat ettikten sonra, dostları “Acaba ikindi namazını otuz yıl boyunca tastamam kılan kişi kimdir?” diye araştırırlar. Bu sıralarda da Hacı Bayram Veli, Emir Sultan’ın hastalığını işittiğinden Bursa’da 388 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 24a-28b. 389 Geniş bilgi için bkz. Nihat Azamat, “Hacı Bayram Veli”, DĐA, Đstanbul, 1996, c. XIV, ss. 442-447. Ayrıca bkz. Ethem Cebecioğlu, Hacı Bayram Veli, TDV Yayınları, Ankara, 2004. 103 bulunmaktadır. Durumu işitince “O aradığınız kişi benim, otuz yıldan beri ikindi namazının sünnetini kaçırmadım.” der ve Emir Sultan’ın cenazesini o yıkar.390 C- Tarihî Şahsiyetler: 1- Yıldırım Bâyezid: 1354’te doğmuştur. I. Murat’ın büyük oğludur ve dördüncü Osmanlı padişahıdır. Yıldırım, onun lakabıdır. 1403’te Akşehir’de vefat etmiştir.391 Yıldırım Bâyezid de birkaç vesileyle metinde geçmektedir. Kızının Emir Sultan’la evlenmesi, Molla Fenârî’nin Emir Sultan hakkında Yıldırım Bâyezid’e mektup yazması olayı, kadidler hikayesi, Yıldırım Bâyezid bir kale fethinde iken Emir Sultan’ın ona görünmesi ve Ulu Camii’nin inşası münasebetiyle geçmektedir.392 2- Çelebi Mehmet: Beşinci Osmanlı padişahı olup 1413-1421 tarihleri arasında padişahlık yapmıştır. 788/1386-87 yılında dünyaya gelmiştir. I. Bâyezid’in Devlet Hatun adlı bir cariyesinden doğma dördüncü çocuğudur. Çelebi veya Yunanca “krytsez” (genç oğlan) kelimesinden gelen kirişçi lakabıyla tanınır. 824/1421’de vefat etmiştir.393 Menâkıb-ı Emir Sultan’da şu şekilde geçmektedir: “Ol zamân ki yeşil imâret sâhibi merhûm Sultân Mehmed Đbni’s-sultân Yıldırım Bâyezid Hân Hazretleri, bu âlem-i fenâdan ol âlem-i bakâya rıhlet ve terk-i cümle-i taht ü tâc ve emvâl ü memleket idüb dahi sonlarında iki ferzende ercümend şehzâdeleri kalub; biri Sultân Mustafâ ve Sultân Murâd Hân-ı sânî Hazretleri’ni terk eylediler.”394 3- II. Murat: Altıncı Osmanlı padişahıdır. 806/1404’te Amasya’da doğmuştur. 1421- 1444/1446-1451 dönemlerinde padişahlık yapmıştır. I. Mehmet’in bir cariyeden olma oğludur. II. Murat 12 yaşına girince Amasya, Tokat, Sivas, Çorum ve 390 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 71a-71b. 391 Geniş bilgi için bkz. Halil Đnalcık, “Bayezid I”, DĐA, Đstanbul, 1992, c. V, ss. 231-234. 392 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 24a-34b. 393 Geniş bilgi için bkz. Halil Đnalcık, “Mehmet I”, DĐA, Ankara, 2003, c. XXVIII, ss. 391-394. 394 Menâkıb-ı Emir Sultan, vr. 58b. 104 Osmancık bölgelerini içine alan Rum Vilayeti beyliğiyle Amasya’ya gönderilmiştir. 1421’de babası ölünce padişah olmuştur. II. Murat da 855/1451’de vefat etmiştir.395 Menâkıbnâmede Emir Sultan ile II. Murat arasındaki münasebetten bahsedilir. Đlk olay II. Murat’ın padişah olması ile ilgili olaydır. Sultan Mehmed (Çelebi Mehmed), öldükten sonra arkasında Mustafa ve Murad adında iki şehzade bırakır. Bunlar taht için mücadele etmektedirler. Sultan Mustafa Edirne’de tahta çıkar ve II. Murat’ın üzerine gelmek için asker ve hazineyi toplar. II. Murat da Emir Sultan’a gelir ve hizmetine girmek isteğini söyler. “Ne emredersen onu yapacağım.” der. Emir Sultan da “Ceddim Sultan-ı Enbiya Rum’un saltanatının verilmesini bize havale etmiştir. Biz kime verirsek padişah o olur.” der. II. Murat da “Sultanım, yokluk derecesindeyim, ne askerim ne hazinem var. Bu hususa ne dersiniz?” deyince Emir Sultan “Soyunun babam.” der. II. Murat soyununca, Emir Sultan gömleğini çıkarıb ona giydirir. II. Murat Emir Sultan’ın elini öpüp, Sultan Mustafa’yı karşılamaya gider, ama Sultan Mustafa korkup kaçar. Böylece II. Murat üç gün içinde Emir Sultan’ın himmetiyle padişah olur.396 Bundan başka metinde II. Murat şu şekilde geçer: II. Murat’ın bir yavuz atı vardır. Bu ata seyisten başka kimse binemez. Atı, ancak beş on seyis zaptedebilmektedir. II. Murat bile ata binemez. II. Murat kızdığından atı eniştesi Emir Sultan’a hediye gönderir. At Emir Sultan’a gidince uysallaşır ve sakin bir at olur.397 395 Geniş bilgi için bkz. Halil Đnalcık, “Murat II”, DĐA, Đstanbul, 2006, c. XXXI, ss. 164-172. 396 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 58b-59b. 397 Menâkıb-ı Emir Sultan, vrs. 60a-61a. 105 II. BÖLÜM MENÂKIB-I EMĐR SULTAN’IN METNĐ A- NÜSHALAR VE ÖZELLĐKLERĐ: Hüsâmedddin Bursevî’nin H.1033/M.1624 Rebîulâhir ayında yazıp bitirdiği Menâkıb-ı Emir Sultan adlı eseri ile ilgili üzerinde çalışma yaptığımız nüshaların ikisi de Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi’nde bulunan nüshalardır. Birinin koleksiyon numarası Pertev Paşa 457, diğerinin Hüsrev Paşa 185’tir. Pertev Paşa nüshası 161 varak ve hattı Nesih Hat’tır. Hüsrev Paşa nüshası da 81 varak olup hat çeşidi Ta‘lik Hat’tır. Yalnız bu 81 varağın 76 varağı Emir Sultan’ın menâkıbı ile ilgili geri kalan varaklar Eşref-zâde Rûmî ile ilgilidir. Pertev Paşa ve Hüsrev Paşa nüshasının dışında, görebildiğimiz kadarıyla iki nüsha daha bulunmaktadır. Biri, ĐÜ Nadir Eserler Kütüphanesi’nde Türkçe Yazmalar bölümünde 2370 numara ile bulunan nüshadır ve 44 varaktır. Bu nüsha da Haziran 2009’da elimize geçti. Bu nüsha ile Pertev Paşa nüshası arasında bir karşılaştırma yaptığımızda, bu nüshanın 18. varağına kadar olan kısım ile Pertev Paşa nüshasının 49. varağına kadar olan kısım, kelimesi kelimesine olmasa da hemen hemen aynıdır (Arada eksik olan kısımlar –özellikle şiirler- da bulunmaktadır). ĐÜ Ktp., TY, nr. 2370 nüshası’nın 19. varağında anlatılan Ece Sultan’ın menâkıbı, Pertev Paşa nüshasının 103. varağında anlatılmaktadır. Yine Pertev Paşa nüshasının 91 ve 96. varaklarında anlatılan Büyük Lutfullah Efendi’nin menâkıbı, ĐÜ Ktp., TY, nr. 2370 nüshası’nın 20 ve 22. varaklarında anlatılmaktadır. Yani 44 varaklık bu nüshanın 22 varağı Emir Sultan ve halifelerinden bir kaçından bahsetmektedir. Geri kalan varaklar Emir Sultan’la ilgili değildir. Değişik konulardan bahsetmektedir. Kısaca ĐÜ Ktp., TY, nr. 2370 nüshası, Pertev Paşa nüsahasına göre oldukça eksiktir. Diğeri de, Temmuz 2009’da internette araştırma yaparken gördüğümüz bir nüshadır. Ankara Üniversitesi Yazma Eserler Katoloğu’nda kayıtlı olan nüshanın özellikleri şunlardır: Yazı türü, Ta‘lik’tir. Yaprak sayısı, 110’dur. Satır sayısı 21’dir. Koleksiyon numarası, Đsmail Sâib I 55. Eserin zahriye bilgileri şunlardır: Muhammed Nurûddin Paşa Vezir Şamî’ye ait temellük mührü ile DTCF kütüphanesi demirbaş kaydı mührü vardır. Son tarafı eksik olduğu belirtilen bu nüshadan faydalanma ihtiyacı duymadık. 106 Hüsrev Paşa nüshası, Pertev Paşa nüshasının özeti diyebiliriz; çünkü Hüsrev Paşa nüshasında şiirler 15. varağa kadar var (yani Pertev Paşa nüshası’nın 19. varağından itibaren olan şiirler Hüsrev Paşa’da yok). Yine Hüsrev Paşa ile Pertev Paşa nüshasını karşılaştırdığımızda Pertev Paşa’nın 67. varağına kadar olan kısım ile Hüsrev Paşa’nın 46. varağına kadar olan kısım bire bir, kelimesi kelimesine tam olmasa da hemen hemen aynıdır. Pertev Paşa’nın 67. varağından itibaren anlatılan hususlar, Hüsrev Paşa’nın 46. varağından itibaren özetlenerek anlatılmıştır. Hüsrev Paşa’nın son kısmında da biraz eksiklik olmalıdır (Pertev Paşa’ya göre 3 varak); çünkü “temmet” yazısı yazılmamış. Fakat Pertev Paşa’nın 161. varağında “temmet” yazısı var ve bununla bitirilmiştir. Pertev Paşa nüshasında pek çok kelimede noktalar eksik konmuş veya çok az da hiç nokta konmayan kelimeler de var. Mesela, “a‘lemü” yerine “ağlemü”, “böyle” yerine “böble”, “mezar” yerine “merar”, “hacı” yerine “cacı”, “hiç” yerine “hih”, “çiftçi” yerine “çıktçı” veya “makul” yazılmış ama “kaf” harfinin noktaları konmamış v.b. bunları çoğaltmak mümkündür. Ayrıca metinde tamlama olması gereken birçok yerde tamlamayı engelleyen “ye” harfi vardır. Mesela: 67. varakta اكبر غزايى tamlaması gibi. Bunun gibi örnekleri çoğaltmak mümdür. B- EDĐSYON KRĐTĐK ĐÇĐN ĐZLENEN USÛL: Edisyon kritikte, Pertev Paşa nüshasını esas aldık ve buna “P.” dedik. Hüsrev Paşa nüshasına da “H.” dedik. Eğer bir kelimeye dipnot vermişsek ve dipnotta “P.” yazıyorsa, o kelime “P.”de yanlış yazılmış demektir ve “H.”deki kelimeyi dikkate almış olduğumuzu gösterir. (Mesela, dipnot verdiğimiz kelime “Bayram” olsun ve dipnotta da P. “Bektaş” yazılmış ise; doğrusu “Bayram”dır). Yine bir kelimeye dipnot vermişsek ve dipnotta “H.” yazılmışsa, Hüsrev Paşa’da kullanılan kelimenin farklı olduğunu veya yanlış yazıldığını gösterir. (Mesela, dipnot verdiğimiz kelime “sözsizleri” olsun ve dipnotta da H. “dilsizleri” yazılmış ise, “sözsizleri” kelimesi H.’de “dilsizleri” şeklinde yazılmıştır. Yine dipnot verdiğimiz kelime “gınâsı” olsun ve dipnotta H. “ınâsı” ise; yani gayın harfinin noktası konmamış dolayısıyla H.’de bu kelime yanlış yazılmıştır) . 107 Dipnot verdiğimiz kelime ile dipnotta H. yazıp karşısında verdiğimiz kelime aynıysa, bu kelime H.’de var P.’de yok demek manasına gelir. (Mesela, dipnot verdiğimiz kelime “Sultan” olsun, dipnotta H. “Sultan” demişsek bu kelime H.’de var, P.’de yok demektir). Dipnot verdiğimiz kelime veya kelimeler H.’de yoksa, H.’de “x” veya “xyz” yok, dedik. (Mesela, H.’de “Emir” veya “Emir Sultan Hazretleri” yok.). P.’de 35. varaktan itibaren şiirlerde, 11. varaktan itibaren de metinde bazı kelimeler eksik kalmış, bir veya iki harf yazılmamış, onları da biz köşeli parantez kullanarak tamamladık. (Mesela, metinde “anla” yazılmış; ama doğrusu “anların” olmalı. Onun için bu durumda olan kelimeleri “anla[rın]” örneğindeki gibi yazdık) böylece metinde tasarrufta bulunmuş olduk. P.’de 68. varaktan itibaren de özellikle “bu kısım H.’de özetlenmiş” dediğimiz yerlerde H.’yi hiç dikkate almadığımızdan eğer bir kelime yanlış yazılmışsa; mesela “mezarlık” kelimesi “merarlık” şeklinde yazılmışsa dipnotta “P. ‘merarlık’ şeklinde yazılmış; doğrusu ‘mezarlık’ olmalı” veya “P. ‘bunya’ yazılmış; doğrusu ‘dünya’ olmalı” dedik. P.’de birden fazla kelime veya cümlecikler veyahud da üçbeş cümle farklı yazılmışsa, H.’de “x” yerine “y” yazılmış dedik. (Mesela, H.’de “Sultan Murad Han merhum” yerine “ Sultan Murad Hazretleri” yazılmış. Veya H.’de “evlâd-ı âli Osman’dan Yıldırım Sultan Bâyezid Han bin Murad bin Orhan bin Osman Han” yerine “evlâd-ı âli Osman’dan Yıldırım bin Murad Han bin Han Orhan bin Osman” yazılmış.) Hüsâmeddin Bursevî eserini 1033/1624 yani 17. y.y.’da yazmıştır. Metni, okuyuş açısından o günün Türkçesiyle değil de günümüz Türkçesine yakın bir şekilde yazmaya çalıştık. Mesela “sultanuma” demedik de “sultanıma” dedik, Emir Sultandur” yerine “Emir Sultandır” şeklinde yazdık. Transkripsiyon Alfabesi’ni kullanmadık. Dipnotlarda genelde kelimenin yazılışını parantez içinde verdik. Okuyamadığımız kelimeleri olduğu gibi (Arap Alfabesi’yle) yazdık. 108 C- MENÂKIB-I EMĐR SULTAN’IN ĐÇĐNDEKĐLER TABLOSU: Menâkıb-ı Emir Sultan’ın başında veya sonunda müstakil bir içindekiler tablosu bulunmamaktadır. Ancak metin içerisinde konu başlıkları yer almaktadır. Eserden istifadeyi kolaylaştırmak için bu tabloyu eserdeki konu başlıklarından hareketle biz oluşturduk. MENÂKIB-I EMĐR SULTAN’IN METNĐ ..................................................................................................................... 105 BEYĐT ................................................................................................................................................................................ 115 ŞĐĐR .................................................................................................................................................................................... 116 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN SÛRET-Đ ŞAHSIYYE VE HĐLYE-Đ MÜBÂREKELERĐDĐR ...................... 116 NAZM ................................................................................................................................................................................ 117 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN HÜSN-Đ HULK VE LÜTF-Đ TAB‘ VE BA‘ZI KELĐMÂT-I ŞERÎFLERĐDĐR 118 MAKĀLE .......................................................................................................................................................................... 119 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN ENÎKA VE HULLE-Đ NAZÎFELERĐDĐR ............................................... 119 DER-MESNEVÎ ................................................................................................................................................................ 119 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN ÂBÂ-Đ ĐZÂM VE ECDÂD-I KĐRÂMLARI .............................................. 120 LĐ-NÂZĐMĐHĐ ................................................................................................................................................................... 120 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN MEŞÂYĐH-Đ KĐBÂR VE PÎŞVÂYÂN-I ZEVĐ’L- ĐTĐBÂRLARIDIR ............ 121 MEDH ................................................................................................................................................................................ 121 DER-VELÂYET .................................................................................................................................... 122 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN BUHÂRA’DAN OLUB ANDA ĐKEN DAHĐ OĞLANCIK ĐKEN ZUHÛR ĐDEN KERÂMÂT VE VELÂYETLERĐNĐN YÜZ BĐNDE BĐRĐDĐR ........................................................................ 122 GAZEL .............................................................................................................................................................................. 124 BUHÂRA’DAN ÇIKTIĞIDIR .................................................................................................................. 125 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN SAÂDET ĐLE BUHÂRA’DAN ÇIKUB MEKKE-Đ MÜKERREME’YE GELDĐKLERĐDĐR KĐ ............................................................................................................................. 125 MEDÎNE-Đ MÜNEVVERE’YE GELDĐKLERĐDĐR ...................................................................................... 126 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN MEDÎNE-Đ MÜNEVVERE’YE GELDĐKLERĐNDE ZÂHĐR OLAN KERÂMÂTI SENĐYYELERĐ VE ÂLEM-Đ RÜYÂDA CENÂB-I RASÛLULLAH’DAN DĐYÂR-I RÛM’A TEŞRÎFE MEMÛR OLDIKLARIDIR ................................................................................................................................... 126 ARABÎ ............................................................................................................................................................................... 127 TÜRKĐ ............................................................................................................................................................................... 127 TETĐMME ......................................................................................................................................................................... 127 BEYT-Đ MESNEVÎ ........................................................................................................................................................... 129 LĐ-MÜNŞĐĐHĐ ................................................................................................................................................................... 130 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN ŞÂM-I ŞERÎFE GELDĐKLERĐNDE ZUHÛR ĐDEN KERÂMETLERĐDĐR .. 130 ŞĐĐR .................................................................................................................................................................................... 131 NESR .................................................................................................................................................................................. 131 NAZM ................................................................................................................................................................................ 132 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN ŞÂM’DAN KALKDIKLARINDA YOLLARDA KÜMÛN BULAN VELÂYÂT-I ALĐYYELERĐDĐR .................................................................................................................................. 132 NESĐR .................................................................................................................................................. 132 DER-MAKĀLE ................................................................................................................................................................. 134 109 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN KARAMAN DĐYÂRINA VÂSIL OLDIKDA NĐĞDE’DE ŞEYH HABÎB HAZRETLERĐ’NE OLAN NEFES-Đ ŞERÎFLERĐDĐR .................................................................................. 134 EBYÂT............................................................................................................................................................................... 135 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN HAMÎD ĐLĐNDE PERVÂZ ĐDEN KERÂMÂT-I SENĐYYELERĐDĐR ......... 135 NAZM ................................................................................................................................................................................ 136 RĐVÂYET: ........................................................................................................................................................................... 136 BURÛSA’YA GELÜRKEN KÜTÂHYA SEMTĐNDE VÂKĐ OLAN KERÂMÂT-I ŞERÎFELERĐDĐR ................... 136 LĐ-KĀĐLĐHĐ ...................................................................................................................................................................... 137 MEDH ................................................................................................................................................................................ 138 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN ĐNEGÖLDE VÂKĐ OLAN HÂRĐK- ÂDELERĐDĐR .................................. 138 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN BURÛSA’YA GELDĐKLERĐNDE ĐBTĐDÂEN OLAN KERÂMETLERĐDĐR 139 NAZM ................................................................................................................................................................................ 140 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN BURÛSA’DA HÂCE KĀSIM ĐLE OLAN HĐKÂYELERĐDĐR .................... 140 BEYĐT ................................................................................................................................................................................ 141 NAZM ................................................................................................................................................................................ 142 BEYĐT ................................................................................................................................................................................ 143 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NE ĐKĐ KĐMESNE ĐMTĐHÂNA GELÜB MURÂDLARINI BULDIKLARIDIR ... 143 MEDH ................................................................................................................................................................................ 144 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN MERHÛM MONLA FENÂRÎ VE BA‘ZI ULEMÂ ĐLE OLAN HĐKÂYELERĐDĐR ................................................................................................................................. 145 LĐ-MÜELLĐFĐHĐ .............................................................................................................................................................. 146 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN MERHÛM SULTÂN YILDIRIM HÂN HAZRETLERĐ’NĐN KERÎMELERĐN ALDIKLARIDIR ................................................................................................................................... 148 MONLA FENÂRÎ HAZRETLERĐ EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ ĐÇÜN YILDIRIM BÂYEZÎD HÂN HAZRETLERĐ’NE TAHRÎR BUYURDIKLARI MEKTÛB-I ŞERÎFLERĐDĐR ................................................ 154 ŞĐĐR .................................................................................................................................................................................... 155 BEYĐT ................................................................................................................................................................................ 155 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN KADÎDLER HĐKÂYESĐDĐR ................................................................ 157 MESNEVÎ .......................................................................................................................................................................... 158 EMÎR SULTÂN’IN GAZÂDA SULTÂN YILDIRIM HÂN HAZRETLERĐ’NE GÖRĐNDĐKLERĐDĐR ................. 158 NAZM ................................................................................................................................................................................ 159 EMÎR SULTÂN’IN BURÛSA’DA CÂMĐ-Đ KEBÎR BĐNÂSINDA OLAN KERÂMETLERĐDĐR ........................... 160 NAZM ................................................................................................................................................................................ 160 NEŞ’E................................................................................................................................................................................. 162 NAZM ................................................................................................................................................................................ 163 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN ŞEYH SĐNÂN HAZRETLERĐ’NE DAHĐ MASÛM ĐKEN GÖRĐNDĐKLERĐDĐR ............................................................................................................................................................ 163 NAZM ................................................................................................................................................................................ 165 LĐ-MÜELLĐFĐHĐ .............................................................................................................................................................. 167 NAZM-I TEVHÎD ............................................................................................................................................................. 167 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NE ECE BABA MERHÛMIN HAMĐD’DEN GELDÜGĐDĐR ............................ 168 ECE BABA’NIN AVDET ĐTDĐGĐDĐR ....................................................................................................... 170 MESNEVÎ .......................................................................................................................................................................... 171 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NE BĐR AZÎZĐN GELÜB ĐMTĐHÂN ĐDERKEN BEY‘AT EYLEDÜGĐDĐR ........ 172 MANZÛME ....................................................................................................................................................................... 173 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NE EHLULLAHDAN BĐR KĐMESNE GELÜB DAHĐ BEN SĐZĐ NASÎBLER KISMET OLINDUĞI MAHALDE GÖRMEDĐM DĐDÜGĐDĐR ...................................................................... 173 110 MAKĀLE .......................................................................................................................................................................... 174 EMÎR SULTÂN’IN EDHEMÎ DERVĐŞLERĐNE BĐR AKÇE VĐRDÜGĐDĐR..................................................... 174 MESNEVÎ .......................................................................................................................................................................... 175 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐ HÂCI BAYRÂM SULTÂN HAZRETLERĐ ZĐYÂRETE GELDĐKLERĐNDE GÖRDĐKLERĐ KERÂMÂT-I SENĐYYELERĐDĐR ...................................................................................... 175 EBYÂT............................................................................................................................................................................... 176 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN ZÂKĐR ALÂEDDÎN HÂCE NÂM ZÂKĐRĐNE BĐR KARICIK NÜSHA ĐSTEDĐKDE YAZIVĐR DĐYÜ ĐŞÂRET BUYURDIKLARIDIR ...................................................................... 177 MAKĀLE .......................................................................................................................................................................... 177 EMÎR SULTÂN’IN BĐR ĐMÂMA OKI DĐYÜB DAHĐ DÜRLÜ MAKĀMLAR ĐLE OKIYUB OL HÂL EVLÂDINA BĐLE SĐRÂYET ĐTDÜGĐDĐR ................................................................................................................... 177 NEŞ’E................................................................................................................................................................................. 178 BEYĐT ................................................................................................................................................................................ 178 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN ASÂ SUYINI MÜBÂREK ASÂLARI ĐLE BĐ-ĐZNĐLLÂH ÇIKARDIKLARIDIR ............................................................................................................................................................ 179 ŞĐĐR .................................................................................................................................................................................... 180 BEYĐT ................................................................................................................................................................................ 180 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN EHĐBBÂSINDAN TĐMUR OĞLI NÂM KĐMESNE KÜFFÂRA MAHBÛS ĐKEN KERÂMET-Đ VELÂYETLERĐ ĐLE KURTARDIKLARIDIR ........................................................................ 180 NAZM ................................................................................................................................................................................ 184 BEYĐT ................................................................................................................................................................................ 184 DER-MÜNÂCÂT .............................................................................................................................................................. 184 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NE EDREMÎT’DEN SARI YÛSUF HAZRETLERĐ GELÜB MECLĐS-Đ ÂLĐYESĐNDE YATUB UYUDIKLARIDIR ................................................................................................ 185 LĐ-KĀĐLĐHĐ ...................................................................................................................................................................... 186 MAKĀLE .......................................................................................................................................................................... 186 EMÎR SULTÂN TĐMÛR BURÛSA’YA GELDĐK DE BĐR ÂDEMÎSĐNE HABER GÖNDERUB GĐTDĐKLERĐDĐR 187 ŞĐĐR .................................................................................................................................................................................... 189 EBYÂT............................................................................................................................................................................... 194 BEYĐT ................................................................................................................................................................................ 194 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN BĐR DERVÎŞĐ BURÛSA’DA CÂMĐ-Đ KEBÎRDE BĐR VÂAZI DĐNLEMEGE VARDIKDA CÂMĐ-Đ KEBÎRDE ZELZELE OLDUĞIDIR ............................................................................ 195 MAKĀLE .......................................................................................................................................................................... 196 BEYĐT: .............................................................................................................................................................................. 196 HADÎS: .............................................................................................................................................................................. 196 BEYĐT ................................................................................................................................................................................ 196 BEYĐT ................................................................................................................................................................................ 197 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN ULEMÂDAN ĐKĐ KĐMESNEYE ENVÂ‘-Đ DÜRLÜ SÛRETDE GÖRĐNÜB DAHĐ BĐR ÇOBANA ĐMÂMET ĐTDĐRDĐGĐDĐR .................................................................................................. 198 HASBÜ’L-HÂL ................................................................................................................................................................. 199 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ MERHÛM SULTÂN MURÂD HÂN-I SÂNÎ HAZRETLERĐ’NE TAHTA CÜLÛSA ĐCÂZET VĐRÜB DAHĐ PÂDĐŞÂH OLDUĞIDIR .......................................................................................................... 199 LĐ-NÂZĐMĐHĐ ................................................................................................................................................................... 201 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NE MERHÛM SULTÂN MURÂD HÂN HAZRETLERĐ BĐR YAVUZ AT GÖNDERDĐGĐDĐR ........................................................................................................................................................... 202 TEŞBĐH ............................................................................................................................................................................. 204 BEYĐT ................................................................................................................................................................................ 205 MEDH-Đ BEYT-Đ SENÂYÎ ............................................................................................................................................... 205 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ VELED-Đ NECÎB VE NAHL-Đ ERÎBLERĐ OLAN MERHÛM SULTÂN ALĐ ÇELEBÎ HAZRETLERĐ’NE KABZĐÇÜN DUÂ ĐDÜB DAHĐ MAKBÛZ OLDIKLARIDIR ............................................. 206 MERSĐYE .......................................................................................................................................................................... 208 MENÂKIB-I RÂHĐB............................................................................................................................... 208 BEYĐT ................................................................................................................................................................................ 210 BEYĐT ................................................................................................................................................................................ 210 111 MENÂKIB-I EMÎR SULTÂN’IN LEYLE-Đ MĐRÂC’DA BEYÂN ĐTDĐ ........................................................... 211 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN غرورا الا الشيطان يعدهم وما ÂYETĐNÜN TEFSÎR BEYÂNINDADIR ..................... 212 BEYĐT ............................................................................................................................................................................... 214 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN ÂSÂ BAĞÇESĐNE GĐDERKEN MEZÂR-I ŞERÎFĐ YERĐNE ŞEYH ĐSLÂM HAZRETLERĐ’NE OK ATDIRDUĞIDIR .................................................................................................. 215 NAZM ................................................................................................................................................................................ 216 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN BĐZ ŞĐMDEN GERU VEFÂT ĐDERĐZ DĐDĐKLERĐDĐR ........................... 216 DER-PEYĐ VEFÂ-YI CĐHÂN-I BÎ-EMÂN ..................................................................................................................... 217 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN FĐRÂŞ-I MEVTE DÜŞÜB DAHĐ HASAN HÂCE HAZRETLERĐ’NĐ YERLERĐNE HALÎFE NASB ĐDÜB DAHĐ VEFÂT EYLEDĐKLERĐDĐR ........................................................ 218 219 ..................................................................................................................................................................... فى الشكاية عن الموت EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN VEFÂT EYLEDĐKLERĐNDE MEYYĐT-Đ ŞERÎFLER YUYUB SU KOYANLARDIR ................................................................................................................................... 219 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN ĐLÂ YEVMĐ’L-KIYÂM OLAN AHVÂLĐ ŞERÎFELERĐDĐR ..................... 222 HĐKÂYET: . ...................................................................................................................................................................... 223 LĐ-MÜNŞĐĐHĐ ................................................................................................................................................................... 224 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN BA‘DE VEFÂTĐHĐ TÜRBE-Đ ŞERÎFELERĐ YAPILURKEN HER GĐCEDE MĐMÂRINA RÜYÂDA TALÎM EYLEDĐKLERĐDĐR ................................................................................... 224 GÜFT ................................................................................................................................................................................. 225 ARABĐYYE MAA MESRA‘IN MĐNE’L-FÂRĐSĐYYE .................................................................................................. 225 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN TÜRBE-Đ ŞERÎFELERĐNĐN GEVHER PÂK ITIR-NÂKĐ NĐCE DERTLERE DEVÂ VE MARAZLARA ŞĐFÂ OLUB DAHĐ SEFERDE BĐR KĐMESNE SÜRĐNMEKLE ÂLÂT-I HARB TESÎR ĐTMEDÜGĐDĐR ..................................................................................................................................... 225 EL-CÂMĐA ........................................................................................................................................................................ 226 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐNĐN BA‘DE’L-FEVT ZĐYÂRETĐN ĐNKÂR ĐDENLER SONRADAN GELÜB TARÎKINDEN BEY‘AT EYLEDĐKLERĐDĐR ............................................................................................. 227 MESNEVÎ .......................................................................................................................................................................... 230 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN ÇERAĞI ŞER’ĐFĐNE BIRAĞILAN MALLAR VE ÂSĐTÂNE-Đ SAÂDETLERĐNE GETÜRĐLEN ESBÂBLAR VE EŞĐGĐNDE KESĐLEN KURBÂNLAR VE RÛH-I ŞERÎFÎÇÜN VĐRĐLEN SADAKA VE OKINANLAR VE MÜBÂREK EŞĐGĐNE YÜZLER SÜRĐLÜB DAHĐ AĞLAMALAR VE DÜRLÜ DÜRLÜ TAZARRU‘LAR VE HĐMMET-Đ ŞERÎFELERDEN ĐSTEMELER HÂSSASINDADIR ............. 230 MANZÛME ....................................................................................................................................................................... 232 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN BĐR KĐMESNE TÜRBE-Đ ŞERÎFESĐNDEN MÜBÂREK AMÂMESĐN ALMAK MURÂD ĐDĐNDĐKDE ELLERĐ KURIDIĞIDIR ......................................................................................... 232 LĐ-KĀĐLĐHĐ ...................................................................................................................................................................... 233 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN MEZÂR-I ŞERÎFLERĐ ÜZERĐNDE GELÜB TUZLAVÎ ŞEYH YAHYÂ EFENDĐ HAZRETLERĐ BEY‘AT ĐTDĐKLERĐDĐR ..................................................................................... 233 LĐ-KĀĐLĐHĐ ...................................................................................................................................................................... 235 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN TÜRBE-Đ ŞERÎFELERĐ ÜZERĐNDE ĐZNĐKÎ ŞEYH KUTBU’D-DÎN HAZRETLERĐ OĞLI OLAN ÇELEBÎ EFENDĐ HALVET-Đ ERBAÎNE GĐRÜB DAHĐ TÎZ ÇIKDIKLARIDIR ..... 235 NAZM ................................................................................................................................................................................ 236 LĐ-KĀĐLĐHĐ ...................................................................................................................................................................... 237 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NE EŞREF-ZÂDE, SULTÂN ĐBRÂHĐM PÂŞAYLA SELÂM GÖNDERDĐGĐDĐR 237 NAZM ................................................................................................................................................................................ 238 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NE ĐZNĐKÎ MERHÛM EŞREF-ZÂDE EFENDĐ HAZRETLERĐ BĐR BEG ĐLE SELÂM GÖNDERDĐKDE SELÂMIN MEZÂR-I ŞERÎFDE ALDUĞIDIR ....................................................... 238 MANZÛME ....................................................................................................................................................................... 239 112 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN TÜRBE-Đ ŞERÎFELERĐNE GELEN HULEFÂ-Đ KĐRÂMLARINDAN VELÂYET ĐLE MEŞHÛR OLAN TAŞ KALDIRAN EFENDĐ HAZRETLERĐ’NĐN HER SENEDE GELDĐKLERĐNCE EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NDEN TELEMMÜZ ĐDÜB DAHĐ BĐR SENEDEN BĐR SENEYE DEK ANI VAAZ EYLEDĐKLERĐDĐR ............................................................................................................................... 239 NAZM ................................................................................................................................................................................ 240 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN KÂFĐRDE KALAYA ÇIKARKEN BĐR KĐMESNEYE MEDEDĐ ĐRDĐGÜDĐR ............................................................................................................................................................ 241 BEYĐT ................................................................................................................................................................................ 241 MENÂKIB ......................................................................................................................................................................... 242 MESNEVÎ .......................................................................................................................................................................... 243 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN SECCÂDE-Đ HÂSSASINDA KENDÜLERĐNDEN SONRA DA HALÎFE OLAN HASAN HÂCE HAZRETLERĐ’NĐN BA‘ZI MENÂKIB-I ŞERÎFLERĐDĐR ...................................................... 243 BEYĐT ................................................................................................................................................................................ 247 NAZM ................................................................................................................................................................................ 248 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN SECCÂDE-Đ HÂSSASINDA HASAN HÂCE’DEN SONRA DA HALÎFE OLAN BEDREDDÎN EFENDĐ HAZRETLERĐ’NĐN BA‘ZI MENÂKIB-I ŞERÎFELERĐDĐR ......................................... 248 MESNEVÎ .......................................................................................................................................................................... 249 EMÎR SULTÂN’IN SECCÂDE-Đ HÂSSASINDA BEDREDDÎN EFENDĐ’DEN SONRA HALÎFE OLAN BÜYÜK LUTFULLÂH EFENDĐ’NĐN BA‘ZI MENÂKIBLARIDIR ............................................................................ 249 LUTFULLÂH EFENDĐ HAZRETLERĐ’NĐN KENDÜ KELĐMÂT-I ŞERÎFELERĐNDENDĐR ................................ 256 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN SECCÂDE-Đ HÂSSASINDA BÜYÜK LUTFULLÂH EFENDĐ’DEN SONRA HALÎFE OLAN DÂMÂDLARI DÂVUD EFENDĐ HAZRETLERĐ’NĐN BA‘ZI MENÂKIB-I ŞERÎFLERĐDĐR ....... 256 NAZM ................................................................................................................................................................................ 257 EMÎR SULTÂN’IN SECCÂDE-Đ HÂSSASINDA DÂVUD EFENDĐ’DEN SONRA DA HALÎFE OLA[N] ABDURRAHMÂN ÇELEBĐ EFENDĐ’NĐN BA‘ZI MENÂKIB-I ŞERÎFELERĐDĐR ........................................... 258 MAKĀLE .......................................................................................................................................................................... 259 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN SECCÂDE-Đ HÂSSASINDA ABDURRAHMÂN ...................................... 260 ÇELEBĐ EFENDĐ’DEN SONRA HALÎFE OLAN AHMED ÇELEBĐ EFENDĐ .................................................. 260 HAZRETLERĐ’NĐN BA‘ZI MENÂKIB-I ŞERÎFELERĐDĐR ......................................................................... 260 ŞĐĐR .................................................................................................................................................................................... 261 EMÎR SULTÂN’IN SECCÂDE-Đ HÂSSASINDA AHMED ÇELEBĐ EFENDĐ’DEN SONRA HALÎFE OLAN BĐRÂDERLERĐ ĐBRÂHÎM EFENDĐ’NĐN BA‘ZI MENÂKIBLARIDIR .......................................................... 262 MERSĐYE .......................................................................................................................................................................... 263 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN SECCÂDE-Đ HÂSSASINDA ĐBRÂHÎM EFENDĐ’DEN SONRA HALÎFE OLAN OĞILLARI KÜÇÜK LUTFULLÂH EFENDĐ HAZRETLERĐ’NĐN BA‘ZI MENÂKIB-I ŞERÎFLERĐDĐR ............. 263 264 ....................................................................................................................................................................... فى مدافنهم الشريفه EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN SECCÂDE-Đ GAYR-Đ HÂSSASINDA HALÎFE OLAN KAPUCILARI ECE BABA HAZRETLERĐ’NĐN BA‘ZI MENÂKI[B]-I ŞERÎFELERĐDĐR .............................................................. 264 BĐR MENÂKIB DAHĐ ...................................................................................................................................................... 265 BĐR MENÂKIB DAHĐ ...................................................................................................................................................... 266 BĐR MENÂKIB DAHĐ ..................................................................................................................................................... 267 BEYĐT ................................................................................................................................................................................ 268 MAKĀLE .......................................................................................................................................................................... 268 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN HULEFÂSINDAN SECCÂDE-Đ GAYR-Đ HÂSSASINDA HALÎFE OLAN HÂCI ĐSA DEDE HAZRETLERĐ’NĐN MENÂKIBINA ŞÜRÛ‘ ĐDELÜM EVVELÂ MEVLÛDI TEVÂBĐ-Đ MANYÂS’DA ELKESĐ DĐMEKLE MEŞHÛR KARYEDE VÜCÛDA GELMĐŞDĐR .............................................................. 268 BEYĐT ................................................................................................................................................................................ 271 VE NAKL-Đ SAHÎH ĐLE MENKŪLDIR KĐ GĐNE MENÂKIB DAHĐ MANYÂS’DAN BURÛSA’YA HĐCRETĐDĐR 272 BEYĐT ................................................................................................................................................................................ 273 VE GĐNE NAKL-Đ SAHÎHLE MENKŪLDIR KĐ ........................................................................................................... 273 BEYĐT ............................................................................................................................................................................... 274 113 VE GĐNE BĐR MENÂKIBE ŞERH ĐDELÜM ................................................................................................................. 274 BEYĐT ................................................................................................................................................................................ 277 YĐNE BĐR MENÂKIB DAHĐ ........................................................................................................................................... 277 BEYĐT ................................................................................................................................................................................ 278 HÂCI ĐSA DEDE’NĐN SULTÂN MEHMED’E VARDIĞI ............................................................................................ 278 HÂCI ĐSA DEDE’NĐN BĐR MENÂKIBINA DAHĐ ŞÜRÛ‘ ĐDELĐM ................................................................ 283 HÂCI ĐSA DEDE’NĐN BĐR MENÂKIB DAHĐ ............................................................................................. 284 HÂCI ĐSA DEDE’NĐN BĐR MENÂKIB DAHĐ ............................................................................................. 284 BEYĐT ................................................................................................................................................................................ 285 HÂCI ĐSA DEDE’NĐN BĐR MENÂKIB DAHĐ ............................................................................................. 285 HÂCI ĐSA DEDE’NĐN BU MENÂKIB DAHĐ .............................................................................................. 286 BEYĐT ................................................................................................................................................................................ 287 BEYĐT ................................................................................................................................................................................ 291 BEYĐT ................................................................................................................................................................................ 295 VE GĐNE HÂCI ĐSA DEDE’NĐN BĐR MENÂKIB DAHĐ ............................................................................... 296 BĐR MENÂKIB DAHĐ ...................................................................................................................................................... 297 BEYĐT ................................................................................................................................................................................ 297 HACI ĐSA DEDE’NĐN BĐR MENÂKIB DAHĐ ............................................................................................. 298 HÂCI ĐSA DEDE’NĐN BĐR MENÂKIB DAHĐ ............................................................................................. 299 BEYĐT ................................................................................................................................................................................ 299 NAKL-Đ SAHÎH ................................................................................................................................................................ 300 BEYĐT ............................................................................................................................................................................... 301 ŞĐMDEN GĐRU HÂCI ĐSÂ DEDE’NĐN KĀĐM MAKĀMI HÂCI MUSTAFÂ’NIN MENÂKIBINA ŞÜRÛ‘ ĐDELÜM ............................................................................................................................................................ 302 VE GĐNE MENKULDIR KĐ ............................................................................................................................................. 302 BEYĐT ................................................................................................................................................................................ 303 VE GĐNE MENKULDIR KĐM ......................................................................................................................................... 304 BEYĐT ................................................................................................................................................................................ 304 MĐN BA‘D SULTÂNÜ’S-SÂDÂT HAZRETLERĐ’NĐN (N.M.) KERÂMET-Đ RÛHÂNĐYYESĐNDE BEYÂN ĐDELÜM ............................................................................................................................................................ 305 VE GĐNE BĐR MENÂKIB DAHĐ ..................................................................................................................................... 306 GIBBU HÂZĐHÎ ................................................................................................................................................................ 307 BEYT ................................................................................................................................................................................. 309 GĐNE NAKL OLINMIŞDIR KĐ ....................................................................................................................................... 310 VE GĐNE MENKŪLDIR KĐM ......................................................................................................................................... 310 VE GĐNE MENKŪLDIR KĐM ......................................................................................................................................... 311 FĐRAK-NÂME .................................................................................................................................................................. 313 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN SECCÂDE-Đ GAYRĐ HÂSSASINDA HALÎFE VE TAMÂM MERTEBEDE MANZÛRLAR OLAN ALAŞEHĐR’DE MEDFÛN ŞEYH SĐNÂN HAZRETLERĐ’NĐN BA‘ZI MENÂKIBIDIR ..... 314 GÜFT ................................................................................................................................................................................. 314 NAZM ................................................................................................................................................................................ 315 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN SECCÂDE-Đ GAYRĐ HÂSSASINDA HALÎFE-Đ HULEFÂLARI OLAN TUZLAVÎ YAHYÂ EFENDĐ HAZRETLERĐ’NĐN BA‘ZI MENÂKIB-I ŞERÎFELERĐDĐR ................................. 315 KENDÜLERĐN KELĐMÂT-I ŞERÎFELERĐNDENDĐR ................................................................................................ 317 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN SECCÂDE-Đ GAYRĐ HÂSSASINDA HALÎFE-Đ HULEFÂLARI OLAN ŞEYH NĐMETULLAH EFENDĐ HAZRETLERĐ’NĐN BA‘ZI MENÂKIB-I ŞERÎFLERĐDĐR ........................................ 317 ARABĐYYE ....................................................................................................................................................................... 318 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN SECCÂDE-Đ GAYRĐ HÂSSASINDA HALÎFE-Đ HULEFÂLARI OLAN KEŞFÎ EFENDĐ HAZRETLERĐ’NĐN BA‘ZI MENÂKIB-I ŞERÎFELERĐDĐR ............................................................. 319 MAKĀLE .......................................................................................................................................................................... 320 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN SECCÂDE-Đ GAYRĐ HÂSSASINDA HALÎFE-Đ HULEFÂLARI OLAN ŞEYH CÂMĐU’L-KĐTÂB GAVS EFENDĐ HAZRETLERĐ’NĐN BA‘ZI MENÂKIB-I ŞERÎFELERĐDĐR ........................ 320 114 ARABĐYYE ....................................................................................................................................................................... 323 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN MENÂKIB-I ŞERÎFELERĐN YAZAN KĐBÂR-I MÜELLĐFÎN VE MUSANNĐFÎN HAZERÂTININ BEYÂN-I ÂLÎLERĐDĐR ............................................................................. 323 BEYĐT ................................................................................................................................................................................ 325 EL-EBYÂT ........................................................................................................................................................................ 325 HASBÜ’L-HÂL ................................................................................................................................................................. 327 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN TARÎK-I ŞERÎFLERĐNE GĐRMEDE MÜELLĐFÜ’L-KĐTÂBIN VASIYYETĐNDEDĐR ............................................................................................................................. 327 EMÎR SULTÂN’IN DAHĐ NĐCE AZÎZLERĐN BURÛSA’DA MEDFÛN OLMALARI ĐLE BURÛSA’NIN MEDHĐNDEDĐR ................................................................................................................................... 327 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN VE HULEFÂ-Đ KĐRÂMLARININ ERVÂH-I ŞERÎFLERĐÇÜN DUÂ-Đ ŞERÎFEDĐR (K.S.).................................................................................................................................. 328 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN PEÇ SEFERĐNDE AHMED ZEGÂN ESÎRĐ ZENCÎRDEN KURTARDIĞIDIR ............................................................................................................................................................ 329 MEDH ................................................................................................................................................................................ 332 MEDH-Đ EMÎR ................................................................................................................................................................. 333 MEDH-Đ EMÎR.................................................................................................................................................................. 334 MEDH-Đ EMÎR.................................................................................................................................................................. 335 MEDH-Đ EMÎR.................................................................................................................................................................. 336 EMÎR SULTÂN’IN ACEM SEFERĐNDE SULTÂN SÜLEYMÂN HÂN’A MÜJDEGÂNE GÖRĐNDĐGĐDĐR ......... 337 BEYĐT ................................................................................................................................................................................ 338 MEZEMMET-Đ KIZILBÂŞ ............................................................................................................................................. 339 VE YĐNE MEZEMMET ................................................................................................................................................... 340 VE YĐNE MEZEMMET ................................................................................................................................................... 340 VE YĐNE MEZEMMET ................................................................................................................................................... 340 TEMMET .......................................................................................................................................................................... 341 115 D- MENÂKIB-I EMĐR SULTAN’IN METNĐ: بسم االله الرحمن الرحيم /b/1 Sipâs-i ecnâs ve sitâyiş-i bî-kıyâs ol Allâhü Teâlâ Hazretine ki nev’-i insânı cümleden fâyık ve şeref-i hitâb ve fehm-i kitâbına lâyık idüb kulların tarîk-ı kavîm ve sırât-ı müstakīme hidâyet itmegiçün zevât-ı kudsiyyeti’s-sıfât ve nüfûs-ı nefsiyyeti’s-simât itdügi hâlis ibâdından ba‘zına mertebe-i nübüvvet ve ba‘zına menzile-i seniyye-i risâlet ve ba‘zına velâyet ve ba‘zına hilâfet virdi. Dahi salât-ı ezkâ ve selâm-ı evfâ ol nûr-i asfâ Hazreti Muhammed Mustafâ üzere olsun ki, anın dahi zuhûr-i saâdet-i vüfûr ve vücûd-ı celâlet-i vürûdi ile evtân-ı evsân mehdûme ve mihr-i bi‘setiyle bünyân-ı nübüvvet ve risâlet mahtûme olub binâ-i meâlim-i şer-i mübîn hitâma ve imârat-i mebânî-i dîn-i mübîn ihtitâma irdi1 . Dahi âl ve ashâb-ı izzet-nisâb ve saâdet-intisâbları2 üzerlerine olsun ki, her birisi bülbül-i riyâz-ı şerîat على من اقتفى اثرهم من المشايخ الكرام والاجلة العظام كثرهم االله ve; dürürler hakîkat ı-gülistân i-gül ve اتع لى الى قيام الساعة و ساعة القيام 3 . Ammâ ba‘d bu kitâb-ı zübdeti’l-menâkıb ve güzîdeti’l- /2a/ metâlib cem’ine ol bâis oldu ki, eazz-i ihvân ve huls-ı hullândan bir ahî-i sâdık ve hevâ-dâr-ı muvâfık bu abd-i nâ-çîn ve hakîr-i nâ-temyizden iltimâs eyledi ki, Burûsa’da medfûn Sultânü’lBuhârî ve’r-rûm a‘nî bihî Emîr Sultân merhûm Hazretleri içün bir menâkıbnâme-i cedîde cem‘ oluna. BEYĐT Gerçi çokdır menâkıb ol hâne Şâhid ister mi mâh-ı tâbâne Hele bu dahi bir hediye olub Bolay ola bahâne ihsâne Bu ezell dahi ba‘de’t-tereddüd beyne lâ ve ecel müşârün ileyhin iltimâsın kabûl ve tahrîrini ma‘kūl görüb, işbu tarz üzere derk4 itdim5 ve himmeti itmâma berkitdim. 1 H. irdi 2 P. intisânları (انتصانلرى ( 3 Manası: (En temiz dua ve en çok selam ) Şanı, şerefi ve makamları yüce olan meşâyihe -ki Allah onların sayısını kıyâmet kopuncaya kadar ve kıyâm vaktine kadar çoğaltsın- uyanların üzerine de olsun. Her iki nüshada da افتفى diye yazılmış; doğrusu اقتفى olmalı. Ayrıca her iki nüshada da القيام سعاعة yazılmış; doğrusu القيام ساعة olmalı. 4 P. dik (دك ( 5 P. idem ( دماي ( 116 Ümiddir ki âlî himmetinden1 okıyanlar2 ve dinleyenler behremend olub bu abd-i hakīr dahi ol nasîbden hisse-gîr ola in-şâ’-Allah. ŞĐĐR Yine cân mülki mamûr oldı asâr-ı velâyetle Tolub bu âlem-i dil cümle esrâr-ı kerâmetle Emîr Sultân şâh-ı cihânın medhini idüb Ser-â-ser toya âlem-i3 halkı bu hân ziyâfetle4 Libâs-ı unsuri gâyet güzeldi nûrdı mahzâ Nidem bizden dirîg itdi cemâlin bu letâfetle /2b/ Hüdâyâ sırr-ı pâkinden bize feyizler idüb her-dem Dem-i Đsâ gibi ihyâ ide işbu vesâtetle Hüsâmî çâker-i âl-i Muhammed’dir cihân içre Ayağı hâkidir ol şâh-ı Rûm’ın işbu hâletle EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN SÛRET-Đ ŞAHSIYYE VE HĐLYE-Đ MÜBÂREKELERĐDĐR Râviyân-ı sıdk5 -ı ahbâr ve nâkılân-ı ülü’l-ebsâr6 şöyle rivâyet eylediler ki, Emîr Sultân Hazretleri’nin sûret-i şahsiyye ve hilye-i mübârekeleri ki, kemâl-i husn-i sûret ve tamâm-ı libâs-ı beşeriyetde bir muammâ-i fâik ve medhe lâyık olub heykel-i şahsîleri ve teşekkül-i sûretleri güyâ hemân sûret-i Hazreti risâlet aleyhi ekmeli’ttahiyye7 idi. 1 H. himmetden (همتدن ( 2 P. okınanlar (اوقنانلر ( 3 H. âlem-i 4 P. sıyâfetle (صيافتله ( 5 P. dıdk (ضدق ( 6 P. ensâr (انصار ( 7 H. aleyhi ekmeli’t-tahiyyât 117 NAZM Nice benzerse sırrı ol hâna Heykeli de ol yardı sultâna Güyâ fazlası olub anın Girdi bu resme şekl-i insâna Sûreti ve sîreti hemân1 bir idi Hüsn ü hulkıle ide yekdâne2 Her ki rûyın göre o sultânın âşık olub olurdı mestâne Yâ ilahî bi-hakk-ı fahr-i cihân beni de irgürüb ol ihsâne Düşde bâri yüzin anın3 görelüm Himmeti ire cümle yârâne كان السيد محمد بن السيد على البخارى من اكمل اولياء االله البارى تمام القد اسمر اللون املح الوجه طويل الذراعين و اليدين 4 رقيق الانامل /a/3 ادعج العينين خفيف اللحية قريبا الى الطول مستوى الطرفين ; yanî kâmeti ne yoğun ne ince, tamâm boylu; vasatdan ziyâde buğday5 enlü; yüzi gâyetde münevver ve müşerref ve mübârek kemâl-i beşâşetde ve gâyet-i melâhatde ahsenü’s-sûret ve ecmelü’l- hey’et ki, nazar idenlere bî-ihtiyâr irtiâd ve ikşı‘râr6 gelmemege mecâl yok. Kolları ve elleri uzun ki, mübârek dizlerine irer. Parmakları ince, bâdemî; kara gözlü, sürmelü kirpiklü; mübârek sakalları sildirik ve söbüldek, iki çatal; kılları beraber idi. 7 صب االله على روحه الشريف صابابيب الرضوان و حشرنا في محبته يوم وصول الارواح الى الابدان . 1 P. hümâ 2 P. yekdâye (يكدايه ( 3 H. anın 4 Manası: Es-Seyyid Muhammed bin es-Seyyid Ali el-Buhârî, yaratıcı olan Allah’ın en mükemmel velilerinden idi. Boyu ne kısa ne uzun, orta boy; karayağız; son derece güzel yüzlü; kolları ve elleri uzun; ince parmaklı; kara gözlü; iki tarafı eşit, uzuna yakın hafif sakallı idi. Her iki nüshada da املج .olmalı املح الوجه Doğrusu .yazılmış الوجه 5 P. yuğday ( يغداى ( 6 P. iksi‘râr ( اقسعرار ( 7 Manası: Allah onun şerefli ruhuna rıza damlaları serpsin ve Allah, bizi ruhların bedenlerle buluşacağı gün kendi mehabbeti ile haşretsin. P. ‘rısvân’ ( الصوان ( yazılmış. Ayrıca her iki nüshada da سابيب yazılmış; doğrusu صابابيب olmalı. 118 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN HÜSN-Đ HULK VE LÜTF-Đ TAB‘ VE BA‘ZI KELĐMÂT-I ŞERÎFLERĐDĐR Muhtebirân-ı şîrîn-makāl ve hâkiyân-ı ferhunde-kāl 1 ider: Emîr Sultân Hazretleri’nin bî2 -hilâf cemî ahlâkı, Resulullâh (s.a.v.) Hazretleri’nin ahlâkı gibi olub; dilleri Buhâra Kavmi dili olmağın Rûm Kavmi dilin çokluk tekellüm buyurmayub, hatta sonralar kız karındaşı oğlı Pîr Emîr Efendi merhûm Hazretleri Burûsa’ya geldüginde tercümân ile söyleşürler idi dirler; ve dâimâ samte mülâzimler ve kesret-i kelâmdan i‘râz-ı tâm üzere olub, ekser kelâmları Fürs’den /3b/ olub cevâmi‘u’l-kelim ve manîdâr söylerler idiler. Meselâ: “Der-Yemenî çû bâ-menî pîş-i menî ne bâ-menî der-Yemenî”3 beytini çok buyurub ve nice mahalde ayât ve ehâdîs-i şerîfe ile cevâb-ı şerîf buyurub, hattâ nakildir ki merhûm Yıldırım Bâyezîd Hân Hazretleri Burûsa’da, Câmi-i Kebîr binâsında ba‘zı umûr meşveretin ayıtdıklarında cümle4 5 الامور مرهونة باوقاا ile cevâb-ı şerîf buyurub, türkîlerde dahi her şahsa “babam” diyüb ve dâimâ “El yahşi ben yamân ve el buğday ben6 saman” dimek. Dahi Burûsa’da iken dâimâ vilâyet-i7 Karâsi cânibine bakub, dahi şol tarafdan îmân kokusı gelür dimek ve bir kimesnei ziyâde ögseler idi, Arabça االله لرسول معتقد انه 8 dimek; ve ba‘zı sözi remzle dimek ki fukarâsından halvet taleb eyledüginde türkîce halvet dilersen tahte’l-kalaya var didikleri ki kibâr-ı meşâyihin el-ârifü kâinün bâinün didiklerinin mefhûmını remz olub; dahi yazar olsalar katî az yazar idi ki hattâ ma‘zûl-i kuzât zamândan biri bir mansıb ricâsında istişfâ‘ eyledüginde kendü hatt-ı şerîfeleri ile yazdıkları mektûb-ı şerîf-i latîf aynı ile budır dimişler. Mûsıl-ı mektûb cehennemden bir hasırlık /4a/ yercegiz ister, vardıkda eğlemeyüb viresiz. 1 Her iki nüshada da ‘fâl’ ( فال ( diye yazılmış. Doğrusu ‘kāl’ ( قال ( olmalı. 2 H. bî 3 Manası: Yemen’dedir, yanımda gibidir. Yanımdadır, benimle birlikte değil Yemen’dedir. 4 P. cümletün ( جملة ( 5 Manası: Her işin bir zamanı vardır. 6 H. ben 7 P. vilâ ( ولا ( 8 Manası: Muhakkakki o Allah Rasûlü’ne inanır. 119 MAKĀLE Evliyâ çok kelâmı sevmezler Sözi fikirle dirler ivmezler Kişinin gevheri kelâmıdırır Yok yere anlar anı virmezler Çok söz insâna çok hatâ getürir Degme kişi bu sırrı bilmezler Bârekallâh1 kelâmı az olana Anlara kimse ta‘ne kılmazlar Bu Hüsâmî sözi bu kim dâim Aklı çoklar sözi uzatmazlar EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN ENÎKA2 VE HULLE-Đ 3 NAZÎFELERĐDĐR Râviyân-ı hûb-nefs ve nâkılân-ı hoş-nefes eyle haber verdiler ki Emîr Sultân Hazretleri’nin Burûsa’da iken giydikleri hil‘at-i enîka4 ve hulle-i nazîfe-i servâle ve kamîsleri ince keten bezden olub ve kabâ-i mübârekleri nohîdî kablama olub; cümlenin üzerine giydikleri ferâceleri yeşil sûf olub; ridâsı beyâz; başlarında olan tâçları cedleri Sultân-ı Enbiyâ (s.a.v.) Hazretleri’nin tâc-ı manevîleri gibi amâme altında yeşil sûfdan on iki terklü olub; bu cümle vefâtihî (a.r.) hulefâsında vaz‘ olunub, dahi dimişler ki bir kızıl sağrı kınlu, ak kemik saplu ve5 müfeddad bıçakları da /4b/ var idi ki ol dahi Rûm ili Yenişehrinde medfûn eşref hulefâsı olan merhûm el-Hâc6 hulefâya virilub anın evlâdında olub, ben dahi ukkâze-i şerîfe yanî asâ-i mübârekleri var idi ki ahyânen ana dahi ittikâ idüb türbe-i şerîfelerinde konılub, bu cümle meşhûrdır ki nice derdlere devâ ve nice merzâya sebeb-i şifâ olub, asâları ile hod7 , akîme hâtunların arkaları sığanılsa bi-iznillâhi Teâlâ hâmile olurlar ve nice kimseler her birinden murâdlarına göre nef‘ bulurlar. DER-MESNEVÎ Evliyâ esbâb ü eskāl istemez Bize de bir şol filân olsun dimez Anların takvâ libâsıdır hemîn8 Dünye içün anlar asla gam yemez 1 P. bârek 2 P. enîfe ( انيفه ( 3 P. hilye ( حليه ( 4 P. enîfe 5 H. ve 6 P. el-Câc (الجاج ( 7 H.’ de ‘hod’ yok. 8 P. hemin ( همن ( 120 Tâc ü hırka gögden inmişdir yere Anıniçün anları terk eylemezler1 Giyelüm tâcın Emîrin dâimâ Anı giyenleri yabanda komazlar2 Gel yola gir ey Hüsâmî gel yola Ger dilersen her işin ola genez EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN ÂBÂ-Đ ĐZÂM VE ECDÂD-I KĐRÂMLARI Râvî-i zümre-i evliyânın ercümendi ve fırka3 -i asfiyânın şâh-ı bülendi geru Hazreti Emîr Sultân kendidir ki buyurırlar: Bizim sulbî babamızın adı /5a/ Seyyid Ali, anın babasının adı Seyyid Muhammed, anın babasının adı Seyyid Hüseyin, anın babasının adı Seyyid Ali, anın babasının adı Seyyid Muhammed, anın babası Đmâm Muhammed Mehdî, anın babası Đmâm Hasan Askerî, anın babası Đmâm Ali Nakî, anın babası Muhammed Takî, anın babası Đmâm-ı Ali Rızâ, anın babası Đmâm-ı Musâ el-Kâzım, anın babası Đmâm Ca‘fer Sâdık, anın babası Đmâm Muhammed Bâkır, anın babası Đmâm Hazreti Zeyne’l- Âbidîn, anın babası Đmâm-ı Hazreti Şehîdü’şşühedâi’ş-şehîd bi-Kerbelâ Hüseyin4 radıyallâhü Teâlâ anhü ve ahîhi, anın babası 5 صاحب لا فتى ve hemdem-i اتى هل 6 olan Đmâm-ı Saîd ve Şehîd Esedü’l-lâhi’l-gâlib Hazreti Ali bin Ebî Tâlib olub; zevci Hazreti Fâtımatü’z-zehrâ’ binti Seyyidü’lEnbiyâ ve Senedü’l-Asfiyâ’ Hazreti Muhammedü’l-Mustafâ’dır sallallâhü Teâlâ aleyhi ve âlihi7 diyü nakl-i şerîf buyurub bu cümleden eimme-i masumdan mâadâsının ekseri diyâr-ı Buhâra’dan olub cemîsi kibâr-ı evliyâ ve rüesâ-i etkıyâdandır, diyü buyurdılar. LĐ-NÂZĐMĐHĐ Yine bir yüz açıldı bu siyeh zülf-i mutarrâdan Emîr Sultânın ensâbı yazıldı ced-yi a‘lâdan Cihân-ı gülzârı içre ne bahârlar zâhir olmışdır 1 H. eylemez 2 H. komaz 3 P. kırka (قرقه ( 4 H.’de bu silsile ‘anın babasının’ yerine ‘bin’ kelimesi yazılmak suretiyle aktarılmış. 5 على الا فتى لا yani “Ali’den başka fetâ yoktur.” 6 Đnsan Sûresi (76/1). 7 H. sallallâhü aleyhi ve sellem ve âlihi ve sahbihi ecmaîn 121 Kimse bilmedi kadrin anın a‘lâ vü ednâdan /5b/ Đşitdik kim Rasûlullâh o şâhın ceddidir câna Salât olsun selâm olsun hemîşe ana Mevlâ’dan Bu hasta dil diler dâim eşigi bendesi olmak1 Aceb ruhsat ola mı ana ol2 agâh-ı a‘lâdan Hüsâmî cân u dilden bende-i âl-i Muhammed’dir Egerçi o fakīr ü derd-mend ednâdır3 ednâdan EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN MEŞÂYĐH-Đ KĐBÂR VE PÎŞVÂYÂN-I ZEVĐ’L- ĐTĐBÂRLARIDIR Yine bunda râvî kendüleridir ki aleyhi rahmetü’l-bârî buyurmışlar ki bizim şeyhimiz Seyyid Đsa, anın şeyhi Seyyid Ali, anın şeyhi Seyyid Muhammed, anın şeyhi Seyyid Hüseyin, anın şeyhi Seyyid Hasan, anın şeyhi Đmâm Muhammed Kāim Müntezar, anın şeyhi Đmâm Hasan Askerî, anın şeyhi Đmâm Ali Hâdi Nakî, anın şeyhi Đmâm Muhammed Cevâd Takî, anın şeyhi Đmâm Ali Rızâ, anın şeyhi Đmâm Musâ-yı Kâzım, anın şeyhi Đmâm Ca‘fer Sâdık, anın şeyhi Đmâm Muhammed Bâkır, anın şeyhi Hazreti Đmâm Zeyne’l-Âbidîn, anın şeyhi babası Hazreti Đmâm Hüseyin (r.a), anın şeyhi babası Đmâm Hazreti Ali kerremallâhü vechehû ve radıyallâhü Teâlâ anhü, anın şeyhi Sultânü’l-Enbiyâ’ aleyhi’s-salâti ve’s-selâm, anın şeyhi Cebrâil (a.s.), ol dahi Hazreti Allah Teâlâ celle zikruhü’den diyüb kat‘â bu silsilede hatâ olmayub sâir meşâyih-i ikrâm4 silsileleri dahi bu tarz üzereler olub nihâyet /6a/ tebdîl 5 اظلنا االله تحت ظلال شفاعتهم و رزقنا الحظ الاوفر من تمام همتهم .olurdır şerîfelerinde i-esâmî tağyîr ve . MEDH Bu cân içinde cânandır meşâyih Gönül mülkünde sultândır meşâyih Đki âlemde cümle nâsa lâzım Reîs-i ehl-i irfândır meşâyih 1 P. olak (اولق ( 2 H. ana ol 3 H.’de ‘ednâdır’ yok 4 H. kirâm 5 Manası: Allah onların şefaati gölgesinde bizi gölgelendirsin ve onların himmetinin tamamından bolca bizi rızıklandırsın. P. ‘razeknâ’ derken ‘ra’ harfi yazılmamış; ‘zaknâ’ ( زقنا ( şeklinde yazılmış. 122 Teâlallah aceb kılmış oları Ziyâ-i nûr-ı rahmândır meşâyih Olarla varılurdır râh-ı Hakka Hakāyık dürrine kândır meşâyih Olara dirgenenler yolda kalmaz Kamû dertlere dermân meşâyih Hüsâmî hâk-i pâyıdır oların Nola olsa medh- hân meşâyih DER-VELÂYET EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN BUHÂRA’DAN OLUB ANDA ĐKEN DAHĐ OĞLANCIK ĐKEN ZUHÛR1 ĐDEN KERÂMÂT VE VELÂYETLERĐNĐN YÜZ BĐNDE BĐRĐDĐR Râvî ol yüzü hâkî-safâ-engîz ider: Emîr Sultân Hazretleri’nin ki nâm-ı şerîfleri Seyyid Muhammed olub babaları Seyyid Ali Hazretleridir ki silsilede denilüb meşâyih-i kibârın ziyâde ulusı ve şehr-i Buhâra’nın meşhûr velîsi idiler. Bir gün ol iki cihân fahrinin oğlı ve enbiyânın vârisi ve evliyânın ser-tâcı Emîr Sultân Hazretleri dahi ol zamanda /6b/ beş yaşında idiler. Masumken peder-i azîzleri ol zamânın mürşid-i ekmeli ve mürebbî-i efdali idi. Pederi Seyyid Ali birle seyr iderken karşularında2 bir pîr-i nûrânî vardı. Gâyet muhibb-i evlâd idi. Ol pîr-i azîz acele idüb bâd-ı sabâ gibi bunlara irdi; gördiler sûretinde melâlet eseri3 var. Emîr Sultân’ın pederi Seyyid Ali’nin hâk-i pâyine yüz sürüb aşufte hâl oldığının sebebini4 bir bir ayân eyledi. Şehy huzûrunda rûz-i gârdan şikâyet idüb ayıtdı: Yâ şeyh, bir bağçeye mâlik idim ki ol cennetden nişân viren5 bâğ-ı bustânım bir kere temâşâ kılması rûha6 rahat virirdi. Envâ‘-i dürlü taze nihâl dikmişdim. Anun hizmetinde nice yıllar ömr harc itmişdim. Cemîinden nâm-ı nişân kalmadı. Ehlimi7 ve ıyâlimi anın mahsûliyle besleyüb gıdalandırır idim. Hikmet-i ilâhi ve âfât-ı Rabbânî yetişüb içinde revân olan suları soğulub8 ve yemişleri ve ağaçları dahi kuruyub, harâb ve ayn-ı türâb oldı. Evlâd-ı sığârım ve ezvâc-ı kibârım aç ve çıblak9 ve muhtâcîn kaldılar. Benim hâlüm 1 P. tuhûr (طهور ( 2 P. karşularından 3 H. eseri (اسرى ( 4 H. sebebi 5 H. virir 6 P. ruh 7 P. ehli 8 H. kat‘ olub 9 P. çîfân ( جيفان ( 123 ne olur, bu derde dermân ve bu maraza ilac olur mı? diyüb, hâkilerine1 düşüb tazarru‘lar idüb, başına gelen gamların arz itdi. Emîr Sultân’ın pederi Seyyid Ali Hazretleri2 , pîrin hâtırın /7a/ ele alub teselli virdi. Emîr Sultân’ın kendüsi ol pîre tamâm merhamet3 itdi, esirgedi; ammâ ol hînde kimseye nesne izhâr itmedi. Ba‘demâ4 Emîr Sultân pederleriyle saâdethânelerine gelüb karar itdi. Nısfu’l-leyl olıcak âlem ağyârdan hâli olıcak5 ol sırr-ı şefî‘ kimsenin kendüden haberi yoğken tenhâ pîrin bağçesine varub Hâlik-ı bî-niyâza6 niyâzını i‘lâm7 kıldı. Arz-ı hâcet itdi. Đki rekat namaz kılub ve duâ idüb ayıtdı: Đlâhi: Eger senin katında masumların kadri varise ceddim olan Habîbin (s.a.v.) hürmetine duâmı kabûl eyle. Đlâhi: Âlemin püşt-i penâhı ki sensin pâdişâhlar pâdişâhı, kapından feth olur ebvâb-ı hâcât, böyle diyü tazarru‘ eyledi. Hak Teâlâ murâdını8 kabûl, duâsını makbûl eyledi. Hemân fi’l-hâl ağaçları ter ü tâze oldı; ve yine evvel olan sular cerâyan ve revân9 idüb akdı; ve ale’lfevr ağaçları yemiş virdi ve çiçekleri evvelkinden10 ziyâde oldı. Emîr Sultân gördi, murâdı hâsıl oldı. Secde-i şükür idüb kimse tuymadan sabah olmadan gelüb yerinde karâr itdi; çün sabâh oldı, ol bağçe sâhibi olan pîrin kalbine ilhâm-i Rabbâni vâki oldı. Kalkıb bağçesine vardı, gördi. /7b/ Cemî ağaçlar yeşermiş, fâkih ile mâlâ mâl olmış. Ol pîre begayet hayret gelüb bir kûşeye varub Hüdâ-yı Teâlâ’ya tazarru‘ idüb11 gördi, bunun bağçesi ravza-i cennet olmış. Ayıtdı: Sübhânellah, bu gördigüm benim bağçem midir, yohsa vâkıamda gördigüm edgâs-ı ahlâm mıdır? Allah’a hamd ü senâlar idüb tazarru‘lar idüb, ayıtdı12: Düş midir yâ Râb benüm ahvâl veyâ düş midir yâ Râb bu hâl?13 Buraya basdı mı Hızır’ın ayağı ve Rıdvân’ın14 oldu mı turağı? Đlâhî: Đzzet-i âl-i Muhammed, hürmet-i evlâd-ı Ahmed; bu vecihle15 idüb Hakk’a 1 H. hâk-i pâyine 2 H. hazretleri 3 P. merhat (مرحت( 4 H. ba‘dehû 5 H. kalıcak 6 P. nî-niyâza 7 H. i‘lâ (اعلا ( 8 P. ‘murâdını’ kelimesi iki kere yazılmış. 9 H.’de ‘revân’ yok. 10 H. evvelkiden 11 H. eyledi 12 H.’de ‘tazarru‘lar idüb ayıtdı’ yok. 13 H.’de ‘Düş midir yâ Râb benüm ahvâl ve yâ düş midir yâ Râb bu hâl?’ yerine ‘Düş mi yâ rab benim ahvâlim?’ şeklinde yazılmış. 14 H. rıdvân 15 P. bu cehle ( جهله بو ( 124 niyâzı, bana keşf it yâ Rab. Bu râzi pîr duâsını tamâm idüb hem-ân-dem Emîr Sultân şems-i münîr karşudan zâhir olub görindi. Ahvâli bi’t-tamâm pîre i‘lâm itdi. Pîr bunu işidüb kasd itdi kim Emîr Sultân’ın ayağına vara hâk-i pâyine yüzün süre. Hem-ândem Emîr Sultân, pîrin gözlerinden gâib oldı. Ba‘dehû pîr-i fakîr şâz olub dönüb şehr-i Buhâra1 içinde nidâ idüb2 bağçe haberin ve gördigi kudret haberin viricek taaccüb itdiler. O zamân meyve zamânı degil idi. Cemm-i gafîr, sağîr, kebîr cemîan gelüb gördiler. Zirâ mukaddem bağçenin harâb oldugın bilürlerdi. Kurumış fidanlar yeşerub fevâkih-ile3 /8a/ müzeyyen-i latîf olmış. Ser-â-ser gördiler; ol bâğ gülşen olmış ki mâhdan hûb, günden dahi rûşen olmış ola. Vilâyetin halkı bu kerâmâta4 vâkıf olub ulemâ-i âmilîn ve meşâyih-i kâmilîn bunın aslına nazar idicek çok5 degildir lâkin taaccüb hemân bunın masumlıgı6 hâlinde bu kadar kerâmet itmek didiler7 ve yine ba‘zılar ayıtdı: Zâhirde sağîr-ı masumdır8 ; lâkin hakīkatde gâyet uludır, didiler. Ba‘de-mâ cümle gelüb Emîr Sultân’ın ve pederi Seyyid Ali9 ’nin ellerin öpüb, duâ istimdâd itdiler. GAZEL Gûş ur bu dile kim midhat-i cândır dinecek Tıfl-ı nev-reste dahi tâze civândır dinecek Rahm-i ümmet de virub ana Hüdâ sultânı Menba-ı sıdk u safâ kutb-ı cihândır dinecek Ana hallâk-ı ezel eyleyüb evvelde nazar Dü- cihân marifet ve ilmine kândır dinecek Bu aceb mi velîler diridir dirler10 Hızır yâhûd Đsâ-yı zamândır dinecek 1 H.’de ‘Buhâra’ yok. 2 H. itdirüb 3 P. vâkih -ile 4 P. kermâte ( كرماته ( 5 H.’de ‘çok’ yok. 6 P. masumdırlıgı 7 P. dezilez ( دذيلز ( 8 H. masum 9 H.’de ‘pederi Seyyid Ali’ yerine ‘pederlerinin’ yazılmış. 10 H.’de “Bu aceb mi velîler diridir dirler” yerine “Bu aceb mi öliler diri iderdir bunlara” yazılmış. 125 Bu Hüsâmî kulın ey şâh-ı kerem senden1 umar Himmet it ana ki bir kursa-i nândır dinecek BUHÂRA’DAN ÇIKTIĞIDIR EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN SAÂDET ĐLE BUHÂRA’DAN ÇIKUB MEKKE-Đ MÜKERREME’YE GELDĐKLERĐDĐR KĐ /8b/ Ruvât-ı sikāt sıdk-ı makālât rafe‘a hümu’l-lâhü ilâ a‘le’d-deracât2 Hazarâtı3 şöyle rivâyet eylediler ki ol zamândan sonra ki4 Emîr Sultân Hazretleri’nin babaları Seyyidü’l-evliyâ’ es-Seyyid Ali Hazretleri libâs-ı anâsırın tebdîl ve havâslarını cemîi amâlden ta‘tîl idüb, civâr-ı rahmetde celîs ve hûrây-ı ayn ile enîs olmışlar idi. Şehr-i Buhâra’da Emîr Sultân Hazretleri ilm-i zâhiri kemâle yetişdirib âlim olmışdı ve ilm-i dînde fakîh idi ve ilm-i edebde gâyet müeddeb idi ve ahlâk-ı hasende hulk-ı azîm sâhib idi. Vaktâ ki âlem-i masumiyetlerin itmâm idüb gelüb racüliyete kadem basub, racül-i kerîm olub ve andan teveccüh-i bâtınıyye meşgul olıcak cemî-i ulûm tahsîl idüb kemâle yetişdiler ve ulûm-i bâtınıyye dahi bi-amelihâ tekmîl idüb cemî-i mesâlik-i evliyâyı kâtı‘ ve nûr-i velâyet hemçû âfitâb-ı cebîn-i saâdet karînlerinde lâmi‘ olıcak, bir şeb misâli leyle-i isrâ’da âlem-i rüyâda görir ki Hazreti Sultân-ı Enbiyâ yanî cedd-i a‘lâsı Muhammedü’l- Mustafâ aleyhi mine’s-salâti mâ hüve’lezkâ bunlara hitâb idüb dir ki امرنى قد ربى 5 /9a/ şehrinde rıhlet idüb ceddi Rasulullah 6 من فر بدينه من ارض الى الارض استوجب رضوان االله الاكبر in)’.v.a.s( hadîs-i mefhûmıyla âmil olub, Kâbetullah’a şerrafehe’l-lâhü varub mücâvir olub mücâhede-yi riyâzata meşgul olub 7 لا يخفى ع ليه شئ dercesine vusûl buldıkdan8 sonra tekrar ceddim kıbelinden emr-i câri 9 يا ولدى قد امرنى ان تشرف رومى kim oldı diyücek imtisâlen li-emri’l-azîm es-sem‘u ve’ttâatü bi’r-ra’si ve’l-ayn üzerime zeyn oldı ayn. Pes ol vakt zi’l-hicce sadedinde idi. 1 P. sende 2 Her iki nüshada da اعنى yazılmış; doğrusu اعلى olmalı. 3 Her iki nüshada da ‘hazreti’ yazılmış; doğrusu ‘hazarâtı’ olmalı. 4 H.’de ‘ol zamandan sonra ki’ yerine ‘ol zaman’ yazılmış. 5 Manası: Şüphesiz Rabbim bana emretti. 6 Manası: Kim dini uğruna bir yerden bir yere kaçarsa (hicret ederse), Allah’ın en büyük rızasını hak eder. P.’de الارض الى kelimesi yok. 7 Manası: O’na hiçbir şey gizli kalmaz. (Al-i Đmrân 3/5). Metinde عنه yazılmış. 8 P. bukdan ( بوقدن ( 9 Manası: Ey evlâdım, (Rabbim) bana, senin Rûm’u şereflendirmeni emretti. 126 Seyahat idüb huccâcla maan Medîne’ye geldik. Âhir ömrüne dek anda ikāmet niyetine bir rûz-i mesûd ve vakt-i mahmûdda kāfile-i huccâc ve râhile-i saâdet ibtihâc ile Buhâra’dan çıkub Mekke-i Mükerreme’ye ve andan bir mikdar durub andan Medîne-i Münevvere’ye müteveccih olmışlardır. Rasulullah emri ile nakl eylemişdir Gelüb hacc eyleyüb Beytü’l-Harâmı Orada bir iki gün meks eylemişdir Göçüncek cümle huccâc her ne kim var Bularda pâyı ûş râha komışdır Gelüb bir vakt-i mahmûd ve saîdde Medîne’ye tedâhül eylemişdir MEDÎNE-Đ MÜNEVVERE’YE GELDĐKLERĐDĐR 1 /9b/ EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN MEDÎNE-Đ MÜNEVVERE’YE GELDĐKLERĐNDE ZÂHĐR OLAN KERÂMÂT-I SENĐYYELERĐ VE ÂLEM-Đ RÜYÂDA CENÂB-I2 RASÛLULLAH’DAN DĐYÂR-I RÛM’A TEŞRÎFE MEMÛR OLDIKLARIDIR Sâhibu’r-rivâyâti’s-sahîha ve’l-hikâyâti’s-sarîha zü’n-nakl ve’l-beyân cefâ tağında velâyet ve kerâmetle meşhûr olan merhûm Şeyh Sinân Hazretleri hikâyet idüb, buyurdılar ki el-hamdü lillâhi Teâlâ ve’l-minne ki ol sene-i mübârekede ben dahi hacc-ı şerîfe varub anda cüst u cû-yı evliyâ tetebbu‘-ı asfiyâ ve etkıyâ ider iken bi-lutfullâhi Teâlâ ve ihsânihî Emîr Sultân Hazretleri’ne mülâkī olub, anlardan envâ-ı envâr-ı kerâmet ve esnâf-ı âsâr-ı velâyet müşâhede eyledigimde sabâhan ve mesâen suhbet-i pür-saâdetlerin ganîmet ve hizmet-i şerîfelerinde olmağı cânıma minnet bilüb, anda oldıkça ekser zamânda hizmet-i şerîfelerinde olub esnâ-i seferde dahi Mekke-i Mükerreme’den bile çıkub Medîne-i Münevvere’ye dahi gelmiş idik. 1 H.’de ‘Medîne-i Münevvere’ye geldikleridir’ yok. 2 P. cennât ( جنات ( 127 ARABÎ1 اذا كان السفر كذالك فالطريق مبارك و التجارة رايحة و العمر مزيد و الامال محصولة شكر امثال هذا السفر بذل الروح ثم الرأس نعم الدولة رزقنا االله اياها كان رفيقك ولى االله و مخرجك بيت االله و مطلبك زيارة رسول االله |a10 |فنعم الرفيق و نعم الطريق و نعم المخرج و نعم المطلب كل الناس فى امثاله راغب هل يتيسر ان يجده طالب TÜRKĐ 2 Gevherin nidüğini kendin sor Hikmeti Hazreti Lokmân’dan sor Ne bilür her hiz-i nâ-kes kadri Kadri irfân olan cândan sor Vâsıl-ı kadr olub şeyh Sinân Niye irdigüni var andan sor Değme kes medhini ider anın Medhini işbu medh-hândan sor Himmeti üstümüze hâzır ola Bu Hüsâmî’ye O Sultândan sor TETĐMME3 Çün Emîr Sultân Hazretleri’dir Medîne-i Münevvere’ye girüb dahi huccâcın izdihâmından yanınca bile olanlar bir menzil-i münâsib tedârikinde olur4 iken anı görirler ki civâr-ı ravza-i münevverede bir hâne-i hâliye ki kapusı açuk ve içinde bir ferd yok. Hemânâ eyü menzil diyü cümlesi ana nâzil olub ve Emîr Sultân Hazretleri’ni dahi tenzîl itdiklerinde, meger ki ol hâne-i şerîfe-i hâliye Medîne-i Münevvere’de sâkin olmış oniki sâdât-ı izâm ve evlâd-ı kirâmın mecma‘ları olub dahi anlardır, nâ-gâh çıka gelüb görseler5 ki içinde hâricden bî-izin âdemîler konmışlar. Hay! Niçün /10b/ terk-i edeb itdünüz? Buna niye6 bî-izin nâzil oldunuz? 1 H.’de ‘arabî’ başlığı yok; arapça kısmın manası: Yolculuk bu şekilde olursa; yol mübarek olur. Ticaret tat verir. Ömür artırılır. Emeller de şükür ile hasıl olur. Mesala: Önce ruhun sonra da başın harcandığı böylesi bir sefer ne güzel bir devlettir ki Allah bizi onunla rızıklandırsın. Arkadaşın Allah dostu ( P. الى و yazılmış), çıkış yerin Beytullah ve isteğin Allah Rasûlü’nü ziyaret olursa; işte bu durumda ne güzel arkadaş olur. Ne güzel yol olur. Ne güzel çıkış yeri olur. Ne güzel istek olur. Bütün insanlar bunun örneklerini ister. Đsteyene bunları bulmak kolay olur mu? P.’de ‘râyihatün’ ( رايحة ( derken ‘te’ harfinin noktaları konmamış; رايحه şeklinde yazılmış. P.’de ‘razeka’ ( رزق ( derken ‘ze’ harfinin noktası konmamış; ‘rareka’ ( ررق ( şeklinde yazılmış. Her iki nüshada da االله رسول زيارت şeklinde .olmalı زيارة رسول االله doğrusu; yazılmış 2 H.’de ‘türkî’ başlığı yok. 3 H.’de ‘tetimme’ başlığı yok. 4 P. olar ( اولار ( 5 P. görselür ( كورسلور ( 6 H.’de ‘niye’ yok. 128 diyü, cümlesi gavga-i kesîre ve galebe-i vefîreye1 şürû‘ itdiklerinde ba‘de’lmücâdelât ve’l-münâzaât Hazreti Emîr Sultân (k.s) fî külli ân sâbikûn olan emîrler ayıtdılar: Evvelen beyyine taleb ideriz. Bize ya beyyine yâhud2 alâmetin ahz ideriz, didiler. Cümleye cevâb virub buyurırlar ki çünki bu hâne-i menzûle3 sâdât ü evlâda mahsûsadır. Biz dahi anlardanız. Gelinüz imdi, ceddimiz olan Habîbullah fi’l-âlem Hazretleri’nin asitâne-i saâdet-meâb ve merkad-i nisâblarına varub imtihân ve tecrübe olınub bir bir selâm virub geçelüm. Sahîh evlâd olan içimizden kimdir? Malûm olsun ki cümlemiz turın. Đmdi, ceddimiz Hazreti Sultânü’l-Enbiyâ ve Reîsü’lAsfiyâ her kimin zâhiren ve bâtınen selâmın alursa ol sahîh-i emirdir. Cedd-i Rasûlullah (s.a.v.) Hazretleri kapusının esîridir ve makbûlidir diyü buyurdılar. Sâbikûn olan oniki4 emirler ve cemm-i gafîr kalkub iki cihân Sultânı olan Rasûlullah (s.a.v.) Hazretleri’nin türbe-i şerîfelerine ve merkad-i muattarlarına varub, dahi mukaddemâ her birinüz savt-ı a‘lâ ile es-selâmü aleyke yâ ceddî; diyü söylen ve biz de idelüm. Her kangımıza5 cevâb-ı bâ-esvâb6 ve nidâ-i müstetâb gelürse bellü olsun ki bu hâne ana menzil ve cümle bu emirde yek-dil olsun diyücek bu re’yi /11a/ cümlesi ma‘kūl 7 ve makbûl ve hilâfın nâ-ma‘kūl görüb, her birisi siz8 evvel geçün diyü teklîf eylediler ki Emîr Sultân Hazretleri9 buyurdılar ki sizin bende şübhenüz vardır. Ben sonra geçeyin; siz evvel geçün diyü buyurdılar. Varub ravza-i mutahharada cümlesi selâm virdiklerinde aslâ birine cevâb ve hitâb gelmeyüb dahi nevbet ba‘dehû10 Emîr Sultân Hazretleri[ne], evsalehu’l-lâhü ilâ dâri’r-rıdvânihi, geldikde varub ravza-i mutahharası mukābilesinde el kavışurub tapu idüb savt-i a‘lâ ile es-selâmü aleyke yâ ceddî, yâ seyyidü’l-enbiyâ didiklerinde, râvî Şeyh Sinân Hazretleri kasem yâd idüb buyurır ki vallâhi ben ol cem‘de bile hâzır idim ve çok kimseler dahi hâzır idiler. Hazreti Rasûlullah (s.a.v.) savt-ı a‘lâ ile ve aleyke’s-selâm 1 H. vefîre 2 P. pâ beyte yâhûz 3 H.’de ‘menzûle’ yok. 4 Her iki nüshada da ‘o iki’ diyor. Doğrusu on iki olmalı. Çünkü her iki nüshada da yukarıda ve aşağıdaki sayfada ‘oniki’ geçiyor. 5 H. her kime 6 H. bâ- cevâb (باجواب ( 7 H.’de ‘ma‘kūl’ yok. 8 H. siz 9 H. Hazreti Emîr Sultân 10 H.’de ‘nevet ba‘dehû’ yerine ‘ba‘dehû nevbet’ yazılmış. 129 yâ eşref evlâdî yâ Seyyid Muhammedü’l-Buhârî didigin1 zâhir2 kulağımla kendim işitdim ve cümle huzzâr dahi kim var ise cümlesi işidüb umûmen vâlih ve hayrân olub ve cümlesi ser-gerdân olub ve cümlesi3 bir yerden cân u dilden ve derûn-i gönülden savt-ı a‘lâ ile es-selâtü ve’s-selâmü aleyke yâ Rasûlallah diyü ol sâbikûn olan on iki emirler gelüb Sultânım sizin kadrinüz bilmedik; mazûr buyurın diyüb ağlaşub çok4 itirâfla /11b/ mu‘terif olub Emîr Sultân Hazretleri’ni5 bağırlaruna basub muâneka itdiler ve etrâf-ı eknâfdan işidüb gelüb mübârek ellerin öpüb ve muâneka-i şerîfe idüb envâ-ı i‘zâz ve ikrâm ve i‘zâm6 ve ihtirâm ile yine7 ol hâne-i âliyeye iletüb cümle sâdât-ı izâm8 ve umûmen ehl-i Medîne kim var ise; cümlesi mehabbet-i tâmme9 ile mehabbet ve hizmet hûrşîd menziletlerinde10 olmağı her birisi11 cânlarına12 minnet bildiler. BEYT-Đ MESNEVÎ13 Sakıngıl evliyâyı itme inkâr Eyü haslet degildir işbu bed-kâr Oların gizlü hâli çokdırır bil Bana sorarsan toğrı budır yol Elin öpüb aluben hayr duâsın Sana bilmek gerekmez mâ-adâsın Dirisi ölisi biridir oların Çalış o kâr hemân kendü kârın Olarla müşkil iş olur güşâde Olarla irilür cümle murâda Andan Emîr Sultân Hazretleri’dir, birkaç gün dahi Medîne-i Münevvere’de turub dahi aslı ile ikāmet niyetinde iken yine âlem-i hâbda görirler ki cedd-i a‘lâları Hazreti Sultân-ı Enbiyâ ve karşusında Hazreti Ali Reîsü’l-Evliyâ turub, Hazreti Sultân-ı Enbiyâ Emîr Sultân Hazretleri’ne dir ki, yâ veledî, sana emrim budır ki varasın /12a/ Rûm’a gidesin ve anda muhtâc ümmet vardır. Anları ıslâh idesin ve 1 H. buyurdıkların 2 H.’de ‘zâhir’ yok. 3 H.’de ‘olub ve cümlesi’ yok. 4 P. Hak ( حق ( 5 H. Sultân Hazretleri 6 H.’de ‘i‘zâm’ yok. 7 H. yine 8 H. itâm (عطام( 9 P. nâmme (نامه ( 10 P. menzilenlerinde (منزلنلرنده ( 11 H.’de ‘her birisi’ yok. 12 P. cânlara 13 H.’de ‘beyt-i mesnevî’ başlığı yok. 130 benim şerîatime ol diyâr halkı ziyâde muhtâclardır1 . Anlara ögredesin, vücûd-ı mesûdın ile ol2 diyâr mamûr ve a‘dâ-i zulümât dalâlet içinde; velâyetinle makhûr ola tâ ki3 rızâmı bulasın ve bir4 mahalde karâr it ki her kande gidersen rûz-ı şeb önince kudretden muallak bir kandîl delil olsa gerekdir. Ol kandîl ne makāmda karâr iderse senin dahi makāmın ol olurdır, diyüb ikisi bile gâib oldıklarında Emîr Sultân Hazretleri dahi Buhâra’da olduğı gibi bu hâbdan dahi mütenebbih ve tenbîhle mütenebbih olub dahi hemânâ Şeyh Sinân-ı mağfûr5 Hazretleri ider; ben dahi yanlarınca bile idim. Ale’l-acele çıkub üstümüzce ol kandîl-i kudret6 dahi muallak, huccâcla azm-i Rûm kıldık. LĐ-MÜNŞĐĐHĐ Hüdâ rahmet idince bu diyâra Ana bir abd-i hâssın7 salar elbet Ya düş görir yâhûd bir hâli vardır Yâhûd tenbîh ider hân-ı risâlet Tehî bakma sakın Sultân Emîre Hüdâ hakkı olıbdır Rûm’a rahmet Anınla diri oldı nice diller Anınla buldı çok kimse hidâyet Anın abdi olub işbu Hüsâmî Duâcısıdırır cânıyla her vakit /12b/ EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN ŞÂM-I ŞERÎFE GELDĐKLERĐNDE ZUHÛR ĐDEN KERÂMETLERĐDĐR Yine oldı8 menâkıba kân ve zümre-i irfâna sultân olan merhûm Şeyh Sinân Hazretleri buyurırlar ki çünki ben dahi Emîr Sultân Hazretleri ile bu seferde nice denilmez velâyetlerin görüb ve ahvâl-i hârikaları kesret üzere olub, kat‘-ı merâhil ve tayy-i menâzil iderek huccâc-ı kirâm ile maan dâhil-i Şâm olıcak Hazreti Emîr Sultân ve bile olanlardır9 ; delâlet-i kandîl ile bir mekâna nezîl olub10 ve her kande olurlar ise 1 P. muhtâhlardır (محتاحلردر ( 2 H.’de ‘ol’ yok. 3 H. ne ki (كه نه ( 4 H. bir 5 P. ma‘fûr 6 P. kudred (قدرد ( 7 H. hâlis (خالص ( 8 H. oldır 9 H. olanlar 10 H.’de ‘nezîl olub’ yerine ‘nuzûl’ yazılmış. 131 ol kandîl-i muallak dahi başları üzere turır idi ki çok kimseler anı görirler idiler1 . Ol vakitde meşâyih-i Şâm’ın ulularından bir azîz-i pür-nûr ki ol diyârda velâyet ve kerâmetle meşhûr olub, her tarafdan merci-i enâm ve kıble-i cümle hâs u âm olub, ol azîzdir kuvvet-i velâyet ve nûr-i kerâmât ile bilür ki Cenâb-ı Rasûlullah’dan şehr-i Şâm-ı şerîfe bir nûr-i velâyet nâzil ve her vecihle ziyâret ve sohbeti ile mekāsıd-ı dâreyn hâsıldır; lâkin kendüler dahi halvetde2 olmağın el-kādiru yüzâru3 vefkince ziyârete mecâl idemeyüb, bir yakīn derviş irsâl idüb kemâl-i i‘tizâr ile der ki benim Sultânım hoş gelüb, safâlar getürdinüz. /13a/ ŞĐĐR N safâlar ki bu gün Bârî Teâlâ Sizi bu memlekete4 itdi inzâl Ayağın toprağına yüz süriyüb5 Eşiğin bendesidir cend-ricâl Ey olan milket-i irfân Emîr Nola izzetle idüb bir ikbâl Hâne-i bende teşrîf ideriser Ola mı devletle buna mecâl NESR6 Pes derviş der7 bu kelimâtla Emîr Sultân Hazretleri’ni ziyâret ve selâm ve tahiyyât ve edâ-i risâlet ile itmâm-ı hizmet itdüginde Emîr Sultân Hazretleri dahi buyurdılar ki: Babam bizden dahi anlara selâm ve di ki biz umûm eyyâmımız nezr itmişiz ki kimesneye varmayavuz. Nihâyet müyesser ise ba‘de’l-halvet anlar bize gele ve murâdları ne ise bulalar didikde meger ki ol azîzin dahi halveti tamâm olmağa yakīn ve mihr u mehabbet Emîr Sultân Hazretleri derûninde kemâl mertebede mekîn olmış idi. Çıkıncak ale’l-acele gelüb Emîr Sultân Hazretleri’ni ziyâret ve dest-i şerîflerinden tevbe ve inâbet idüb, bu kadar kerâmât ve velâyeti8 zâhir olmış azîz iken Emîr Sultân Hazretleri’nin huzûr-ı izzetlerinde henüz tıfl-ı ebced-hân mesâbesinde oldılar. /13b/ 1 H.’de ‘idiler’ yok 2 P. ‘halvetde’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış. 3 P.’de يزيار yazılmış. 4 H. mülkine (ملكنه ( 5 P. süyüb (سويوب ( 6 H.’de ‘nesr’ başlığı yok. 7 H. der 8 H.’de ‘velâyeti’ yok. 132 NAZM1 Gâfil uyan gözin aç Bir bak nedir o şâha Đrmek diler isen var Ol rahmet-i ilâha Yolda komaz mürîdi Matlûbına irdürir2 Şâhid olur mı lâzım Âkıle mihr u mâha Âl-i Rasûldir el-Hakk Var bende ol derrinde Eşigine varanlar Đrişdi cümle câha Sultân Emîr Efendi Rûm içre oldı server Cümle bilürler anı Muhtâc degil güvâha Olsun Hüsâmi anın Hâk-i derrinde çâker Âşıkdır virdullah Ol mekremet-i penâha EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN 3 ŞÂM’DAN KALKDIKLARINDA4 YOLLARDA KÜMÛN5 BULAN VELÂYÂT-I ALĐYYELERĐDĐR NESĐR 6 Râvî-i şîrîn-i kelâm ve hâkî-i müşkîn-i nizâm şöyle rivâyet ider ki, çünki Emîr Sultân Hazretleri’dir birkaç gün Şâm-ı şerîfde karâr /14a/ ve azm-i Rûm idüb oradan dahi güzâr itdiler ise eyyâmdan bir günde yolda ava çıkmış bir melik-zâdeye rast gelinüb Emîr Sultân Hazretleri’nindir, nazar-ı âlîleri ol mahdûma müteallik7 olıcak ol melik-zâdedir bî-ihtiyâr atından8 inüb dahi Emîr Sultân Hazretleri’nin pâyına yüz sürüb dahi Sultânım ben kulını kullığa kabûl eyle diyücek; Emîr Sultân Hazretleri dahi babam kullık güçdir ve bu tarîkın dürlü dürlü meşakkatleri vardır. Sen ana tahammül idebilür misin? diyücek, ol mahdûm dahi Sultânım her ne buyurırsan 1 H.’de ‘nazm’ başlığı yok. 2 H. iredirir 3 P. hazrinin (حضرينك ( 4 P. kalkdında (قالقدنده ( 5 H. kevn 6 H.’de ‘nesr’ başlığı yok. 7 P. muallak (‘te’ harfinin noktaları konmamış). 8 H. atında 133 emrinle memûr ve dergâhında bir zaîf kul olurım1 diyücek; Emîr Sultân Hazretleri dahi kemâl-i şefkat ve tamâm-ı re’fetinden ol melik-zâde kabûl ve mes‘ûlini mahsûl kılub râvî ider, ittifak yolda giderler iken yol çatal olub muallak kandîl bir yola gidüb meger ol yolda bir ejderhâ var idi ki dem ursa irdügini yakub kabkara ider idi. Çiftçinin2 biridir, bunların ol yola gitdiklerin göricek didi ki hay hay ne yere gidersiz ki anda şöyle bir meşhûr ejderhâ olub varanı helâk ider ve kimesne ol yoldan güzar itmezdir diyücek; bunlardır çiftçinin sözin dinlemeyüb ve Emîr Sultân Hazretleri’dir /14b/ hemân kandîli gözedirüb giderler iken anı görirler ki karşudan bir ejderhâ zâhir olub, Emîr Sultân Hazretleri’dir3 okıyurak ol ejderhânın üzerine vardıkda ejderhâdır yerinden kalkub dahi gelüb Emîr Sultân Hazretleri’nin mübârek ayaklarına yüz4 sürüb dahi dürlü temelluklar idüb geçdiklerinden sonra melik-zâdedir meger ardında5 kalmış imiş 6 . Ejderhâdır fi’l-hâl melik-zâdedir dizine dek yutdık da melik-zâdedir7 Emîr Sultân Hazretleri’nin ardından feryâd idüb meded! Sultânım, beni kurtar didik de Emîr Sultân Hazretleri’dir kat‘an mültefit olmayub8 dahi ejderhâdır melik-zâdei giru beline dek yuttıkda melik-zâdedir giru feryâd idüb meded! Sultânım, lutf eyle. Ceddin rûhı içün olsun9 beni kurtar diyücek; Emîr Sultân Hazretleri’dir dönüb heybetle ol ejderhâya nazar buyurdıklarında ol ejderhâdır melik-zâdenin bir kılına bihıfzıllâhi Teâlâ hatâ getürmeyüb ve koyuvirub10 melik-zâdedir gelüb Hazreti Emîr Sultân’ın dest-i şerîfin bûs idüb Sultânım ne okudunuz ki11 bunın gibi ejderhâ Sultânım’a müsahhar oldı diyücek; Emîr Sultân Hazretleri’dir buyurırlar ki babam bir kimesne dâire-i racüliyete kadem basub ehl-i nefes oldıkdan sonra ol Kur’ân-ı Azîm’den kankı âyet-i kerîmeyi okursa ana ism-i a‘zam olub ana mahlûkdan nesne hâil olmaz diyü buyurır. /15a/ 1 P. urum (اورم ( 2 P. çıktçinin (جقتجينك ( 3 P.’de “hemân kandîli gözedirüb giderler iken anı görirler ki karşudan bir ejderhâ zâhir olub Emîr Sultân Hazretleri’dir” cümlesi yok. 4 P. yür (يور ( 5 H. gerüde 6 H.’de ‘imiş’ yok. 7 H. zâde 8 H. itmeyüb 9 H.’de ‘olsun’ yok. 10 H. koyuvirdi 11 H.’de ‘ki’ yok. 134 DER-MAKĀLE1 Bir gör bu kerâmâtı Đzhâr-ı velâyâtı Terk2 eyle makālâtı Gel bende-i fermân ol Gir yolına ol hânın Kâmil ola imânın Gir varsa irfânın O servere kurbân ol Yüz egme bu kullukdan Kaçınma ululıkdan Her kasdın irüb Hakk’dan Mülk-i dile sultân ol Sür hâkine şol yüzin Arz eyle ne var râzın Hikmet ola her sözin Âlemde Lokmân ol Bu bende Hüsâmî kân Derdine irer dermân Ey gerçek Emîr Sultân Dertlülere dermân ol EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN KARAMAN DĐYÂRINA3 VÂSIL OLDIKDA NĐĞDE’DE ŞEYH HABÎB HAZRETLERĐ’NE OLAN NEFES-Đ ŞERÎFLERĐDĐR Râvî-i hoş-zebân ve hâkî-i hûb-beyân ider: Ol zamânda ki Emîr Sultân Hazretleri bu sefer-i mübâreklerde Diyâr-ı4 Karaman’da Niğde’ye uğradıklarında Şeyh Habîb Hazretleri ki babasından Ömerî ve anasından Bekrîdir. Dahi küçük oğlan olub dahi gelüb edeb birle Emîr Sultân Hazretleri’nin dest-i şerîflerin bûs ve işâret-i aliyyeleriyle mukābile-i şerîfelerinde cülûs idicek, Emîr Sultân /15b/ Hazretleri buyurırlar ki babam siz bir büyük şeyh ve âlim ve vâiz kimesne olsanuz gerekdir; ammâ size vasıyyetim budır ki beni her vaazınuzın evvellerinde ve âhirlerinde bir kere anmayınca olmaya. Siz ki evvellerinde andugınuzdan nef‘ sâmiûn müntefi‘ olub âhirinde andugınuzdan nef‘ her kim meclisinüzde hâzır olurlarsa mağfûr olurlardır 1 H.’de ‘der-makāle’ başlığı yok. 2 P. terl (ترل ( 3 P. diyâ Karaman ( قرمانه ديا( 4 P. deryâr-ı (دريار ( 135 dimegin1 sonralar Şeyh Habîb Hazretleri ki meşhûr olmışlardır. Ol nefes ile 2 قدسنا االله بسرهما الرفيع .olmışlardır . EBYÂT Nefesde Hak bunı bil eyle iz‘ân Nefes al neylersen eyle ey cân Nefesdir evliyânın halka lutfı Nefes ile niceler oldı sultân Nefes oğlı olan yabanda kalmaz Nefesde bil ne varise sun‘-i yezdân Nefesle çok kişi irer murâda Nefesden çok3 kişiye irdi dermân Nefes oğlı olınur ey Hüsâmî Eger sen de bulursan ana imkân EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN HAMÎD ĐLĐNDE PERVÂZ ĐDEN KERÂMÂT-I SENĐYYELERĐDĐR Râvî-i şükr-bâr ve nâkıl-i anber-nisâr4 azzama’l-lâhü li-şânihî ilâ yevmi’l-karâr şöyle rivâyet ider ki diyâr-ı Hamîd’de, Âsî Karaağaç dinilmekle meşhûr bir mahal ki üsti bir yüce tağ /16a/ ve aşağısı bir azîm sahrâdır ki hâlâ ol etrâf Emîr Sultân Hazretleri’nin evkāfı5 olub ki ekser mahalli sengistân ve bayâbândır. Emîr Sultân Hazretleri Şâm-ı şerîfden saâdet ile Rûm’a teşrîf niyetine önlerince ol kandîl-i muallak tâbi‘ olub giderler iken ittifâk seferdir ol tarafdan düşüb dahi ol tağa nâzil olub dahi bilesince olan ehibbâdır namaz vakti olub vuzûya suya muhtâclar olınca yakīn yerlerde su bulınmayub içlerinden6 biri Emîr Sultân Hazretleri’ne Sultânım suya ihtiyâc vardır, didüginde Emîr Sultân Hazretleri’dir; ol mahalde vâki bir büyük kayaya mübârek asâ-i şerîflerini darb itdiklerinde fi’l-hâl on degirmen yüridir bir ranâ su çıkub dahi hâzırûndır ol sudan içüb ve abdestlerin alub dahi orada hâlâ bir büyük çınâr ağacı dahi kebâb yemişler. Dahi şiş idüb7 Emîr Sultân Hazretleri oraya sancub çınar ağacı olmışdır dirler. 1 H. buyurmağın 2 Manası: Allah onların yüce sırrıyla bizi kutsasın. Her iki nüshada da يسرهما yazılmış; doğrusu بسرهما olmalı. 3 H. çok 4 Her iki nüshada da ‘nişâr’ ( نشار ( yazılmış; doğrusu ‘nisâr’ olmalı. Ayrıca H.’de ‘anber pür-nişâr’ yazılmış. 5 P. evkākı (اوقاقى ( 6 H. içlerinde 7 H. idinüb 136 NAZM Sakın hor görme kardâş evliyâyı Başuna gelmesün dirsen belâyı Buları cân u dilden dost ide gör Çıkar kalbindeki fikr-i sivâyı Bular toprağa baksa altun eyler Bular ne tağ bilür ne hod kayayı /16b/ Asâsı heybetinden heft-iklîm Egilir ger ura bir kez çomağı Bulardır pâdişâh-ı mülk-i ukbâ Bular terk eylemişlerdir bu fenâyı Bulardır bendesi olub Hüsâmi Đder bir demde bin medh u senâyı Rivâyet: Râvî ider; çün Emîr Sultân Hazretleri’dir ol makām-ı şerîf ve mahall-i latîfden nakl buyurub gider oldıklarında görseler ki o1 sudur cemîan bir yere cem‘ olub bunların yolları üstünde bir göl gibi olmış. Dahi aslâ geçmege2 mahal kalmamış. Giru mübârek asâsıyla bir kere dürtdikde ol sudır ka‘r-ı zemîne gidüb; râvî ider tahmînen üç minâre boyı vardır ki su aşağadan çıkub ol sahrâ ki kati vâsi‘ sahrâ olub, çok kurâ ve mezâri‘ ve besâtîn vardır. Cümlesi ol suyla suvarılur ve ol diyârın götüri âdemîsi dâimâ Emîr Sultân Hazretleri’ne duâlar kılurlar. BURÛSA’YA GELÜRKEN KÜTÂHYA SEMTĐNDE VÂKĐ OLAN KERÂMÂT-I ŞERÎFELERĐDĐR Râvî-i cân-fezâ ve hâkî-i safâ-bahşâ şöyle rivâyet ider ki Emîr Sultân Hazretleri’dir; çünki Emîr3 Sultân-ı enbiyâ aleyhi mine’t-tahiyyât mâ hüve’l-evlâ ve’l-ekfâ ile diyâr-ı Rûm-ı şerîfe azîmet ve her diyâr ki uğradılar ise dürlü dürlü kerâmet ve velâyet /17a/ gösterdiler ise4 gelerek Kütâhya yanlarına vâsıl oldıklarında, Kütâhya’ya karîb bir mevzide ki yanında Sakarya suyı akar bir bâğçeye nâzil olub dahi bir mikdâr dinlendik de bilelerince olan fukârâdan Abdü’l-Hayy Dede denilmekle marûf bir azîzdir ki Sultânım şol5 bağçe iken6 ranâ ve müntehâ bağçe içinde hemân bir meyve eksen nolaydı. Arabistan’da olan hurmâ ağacı dahi olaydı diyücek; Abdü’l-Hayy Dede Hazretleridir hikâyet ider ki hemân anı gördim ki fi’l- 1 H. ol 2 P. geçmele (كجمله ( 3 H. Emîr 4 H.’de ‘dürlü dürlü kerâmet ve velâyet gösterdiler ise’ cümlesi yok. 5 H. şu 6 H.’de ‘iken’ yok. 137 hâl önimde bir hurmâ ağacı yerden1 bitdi, peydâ olub2 serâsime olmışım. Aklım geldikde ayıtdım: Bârî yâ ey aceb bu3 benim düşim midir ve yâ hayâlim midir? diyücek, hemânâ4 Emîr Sultân Hazretleri buyurdılar ki yâ Abdü’l-Hayy ne turırsın? Hurmâ istedin idi. Koma5 , imdi yi diyücek bu müstemend6 dahi bin şermile ol hurmâ ağacın silküb ve önime düşenlerden yiyüb ve bile olan fukârâ dahi yiyüb ve nevâle getürüb dahi bir müddet ol bağçede oturub dahi gider olıcak; cümle gördik ki ol ağacdır gâyib olub cümlemiz dahi Emîr Sultân Hazretleri’nin cân u dilden efgendesi7 ve eşigi bendesi olub kapusında olmağı ve ölmegi cânımıza minnet bildik der8 . /17b/ LĐ-KĀĐLĐHĐ 9 Acebdürür mülk içinden olur zâhir biter hurmâ Đder A‘râb hoş bâğ-ı memâlikde semer hurmâ Taâm-ı Hakk-ı Rasûlidir biter cennetde dahi Anınçündür nebîlerle velîler heb sever hurmâ Đder rengin la‘lile dükkân-ı hüsnüni tezyîn Müşâbih şekl-i yâkuta kızıl mercân ısr-ı hurmâ10 Halâvetde sükker gibi lezîz tatlu şîrindir Olur mülk-i Arab’da bu muhakkakdır şeker hurmâ Metâ-ı hûbdur anı alur tüccâr-ı Rûmîler Arab’dan şarka ü garba ider herdem sefer hurmâ11 Uzun boylu güzel gibi takınmış her yana kâkül Hirâmânî hirâmânî salınur her seher u hurmâ1 1 H.’de ‘yerden’ yok. 2 H.’de ‘peydâ olub’ yok. 3 H’de ‘Bârî yâ ey aceb bu’ yok. 4 H.’de ‘hemânâ’ yok. 5 H.’de ‘koma’ yok. 6 P. müstemted (مستمتد ( 7 H. efgendi 8 H.’de ‘der’ yok. 9 H.’de ‘li-kāilihi’ başlığı yok. 10 H.’de ‘hurmâ’ yok. 11 H.’de ‘hurmâ’ yok. 138 Tabâyi‘ gizleyüb hikmet ahâlisiden ey dânâ Didi bir emn-i ceh anlar ki hiç kılmaz zarar hurmâ2 Đneble tînin ikisi didi üstâd-ı gülzârı Vezîrân-ı halâvîdir yek anlara meger hurmâ Senâ-yı bâğ-ı hikmetdir tîb ekl itdi ey sûfî Đrişdi keşf-i esrâra seni kâşif ider hurmâ Gel ey söz ehlin tab‘-ı latîfi Sühan-perver tabîatlü3 redîfi4 Beyân eyle maânî menâkıb Telaffuz olına lafz-ı acâyib MEDH5 Ey olan cânla bu kavle semî‘ Lutf it itme sakın buna teşnî‘ /18a/ Gör nedir ârifûn kelâmında Buna kıl6 ne var şerîf ve vazî‘ Mucizeyle kerâmet uş birdir Geldi nûr-i velâyet oldı satî‘ Şimdi meydân-ı7 velâyetin oluben Olasın ki sakın bu kavle kanî‘ Bu makūle havârik-âdât Sâdır olmak degildir aslâ şenî‘ Evliyâdan bu nev‘a sâdır olub Anların kadri yemâdır ve refî‘ EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN 8 ĐNEGÖLDE VÂKĐ OLAN HÂRĐK-I ÂDELERĐDĐR Rivâyet-i güzîn ve sikāt-ı muvahhidîn eyle rivâyet iderler ki; çün Emîr Sultân Hazretleri’dir Burûsa’ya gelmek üzereler olub dahi Đnegöl’i beru geçdikden sonra 1 H.’de ‘hurmâ’ yok. 2 H.’de ‘hurmâ’ yok. 3 P. tayiatlü (طييعتلو( 4 P. redîki (رديقى ( 5 H.’de ‘medh’ başlığı yok. 6 H. kāil 7 H. meyden ( ميدن( 8 P. hazrinin (حضرينك( 139 hâlâ bir karye vardır ki adına1 Kadîmî denilüb ol karye dahi Emîr Sultân Hazretleri’nin vakf-ı şerîfleridir. Anın altında ki Burûsa’ya gelen ulu yol üstüne gelürdir bir ormanlık yer ki hâlâ tarla olmışdır. Nâzil oldıklarında ol mahalde bir büyük karaağaca asâ-i şerîfleri ile sancub giru çıkıcak ittifâkī bi-iznillâhi Teâlâ asânın yerinden yağ şeklinde bir garîb2 su çıkub dahi ol zamândan3 beru ilâ hâzihi4 ’leyyâm akmaz turır ve nice marzâlar5 varub yanında mevzû‘a alacak âleti vardır ki anınla alub sürinürler. Kat‘â tükenmez olub Emîr Sultân Hazretleri /18b/ karaağaca dinürdir ol ağaca hummâ ipini bağlansa6 koyub ve ne derd içün7 kabuğından alınub tütsü olınsa bi-iznillâhi Teâlâ cemîan dertlere devâ ve marazlara şifâ olur. Kaddese’llâhü rûhahû ve nevvera darîhahû8 . EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN BURÛSA’YA GELDĐKLERĐNDE ĐBTĐDÂEN OLAN9 KERÂMETLERĐDĐR Râvî-i hoş-hâl ve hâkî-i hûb-hısâl ider ki Emîr Sultân Hazretleri’dir saâdet ile Burûsa’ya dâhil oldıklarında önlerince ol kandîl-i ma‘hûdıyla delîl olmış idi ve Cenâb-ı Rasûlullah’dan ısmarlanmış idi ki ol kandîl ne yerde turub karâr iderse, Emîr Sultân Hazretleri dahi ol yerde mütemekkin olalar. Đttifâkī o kandîl gelüb Gökdere başında, bir mahalde üç servi ağacı civârı bir savmaa vardır. Anda sâkin olıcak Emîr Sultân Hazretleri’dir dahi ehibbâsı ile ol savmaada karâr itdiler. Dahi nâs arasında ibtidâ’ tuyılmalarına bâis ol oldı ki bi-iznillâhi Teâlâ ol oldıkları savmaada kondıkları gice âsmâne bir nûr-i azîm sâti‘ olub ibtidâen izhâr-ı kerâmet bu oldı ki şehir kavminden bâtın mekşûf10 olub ehl-i riyâzet olan azizler (r.h.) dün namazı sadedinde mezbûre savmaa üzerinde nûrdan bir sütûn görüb âsmâne bir nûr-i azîm sâtı‘ olub hay ne ola tağ tarafında bir azîm11 nûrânî nesne peydâ oldı. Yohsa ateş mi vardır? /19a/ diyü gelüb gördiklerinde gördiler ki Emîr Sultân Hazretleri bile olan fukarâları 1 P. adıya (اديه ( 2 P. arîb (عريب ( 3 P. zamanda 4 H. hâzâ 5 P. marsâlar (مرصالر ( 6 P. pağlansa 7 P. içü 8 H. صريحه” sarîhahû” yazılmış. Doğrusu P.’deki gibi “darîhahû” olmalı. 9 P. lan (لان ( 10 P. mekşûv ( Fe harfinin noktası yok). 11 P. atîm (عطيم ( 140 ile bu1 savmaada konmışlar, oturmışlar. Dahi murâkabeye varmışlar idi. Ol gelenlerdir cümlesi bu hâli görüb bin mehabbet ile Emîr Sultân Hazretleri’nin mübârek dest-i şerîflerin bûs idüb dahi fukarâsı ile musâfahalar idüb dönüb irtesi sabâh oldıkda bildiklerine haber virdiler ki Gökdere başında kalan savmaada bir azîz fukarâsı ile mütemekkin olub şu ma‘kūle gicede bir alâmet-i zâhire olmış idi. Varub gördik de şöyle buldık dimegin işidenler gelüb ziyâret ve hâkipâ-yı şerîflerine yüzler sürmekle kemâl-i arz-ı mehabbetler2 itmege başladılar3 . NAZM4 Şâd ol ey dil midhat-i Emîr Sultân dinecek Mülk ü iklîm kılub içre Emîr Sultân dinecek Çıkuben mülk-i Buhâra’dan akub Rûm’a tamâm Dilleri garka virin bahr-i kebîrdir dinecek Merci-i hayli kirâm mend-ashâb safâ Melce-i bây ü gedâ şâh u fakîrdir dinecek Âsitânı segi olsam bana izzet yeter ol Key ola düşmen ana hor u hakîrdir dinecek Lutf it ey zübde-i ahyâr bu Hüsâmî kulını Himmet it menkabi hayli kesîrdir dinecek EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN BURÛSA’DA HÂCE KĀSIM ĐLE OLAN HĐKÂYELERĐDĐR /19b/ Râvî-i hoş-beyân ve hâkî-i kand-zebân ider, çün Emîr Sultân Hazretleri’nin bu vecih üzere iştihârı yevmen fe-yevmen mütezâyid ve halkın dahi teveccühi oldıkça kerâmât-ı aliyye zuhûrı dahi ziyâde5 olıcak Burûsa içre bir meşhûr kimse var idi ki sarrâf olub; nâmına Hâce Kāsım dirler idi. Evvel haylice mâl-dâr ve muğtenim, sâhibü’l-ebrârdan idi. Ammâ rüzgâr-ı muhâlifin kârı ber-karâr olınmayub adamın 1 P. bir 2 H. mehabbet 3 P. basladılar (بسلديلر ( 4 H.’de ‘nazm’ başlığı ve nazmın kendisi yok. Buradan itibaren H.’de hiçbir şiir yok. 5 P. riyâde (رياده( 141 yüzine gâhî güler ve gâhî yüzin1 burıştırır. Hayf itdügi müktezâ-yı tabiatındandır2 nice idelim. Hâl-i dünyâ bu minvâl üzere vaz‘ olmışdır. Bu hususda insân-ı miskînin kudreti yokdır. BEYĐT Dostlar âgâh olun kim zen sûretlüdir cihân Yüzine bir gün bakarsa döndürür bir gün yüzin Gınâsı3 fakra ve lutfı kahre tebdîl olub her zamanda hâlinden müştekî ve irdügine ahvâlini hâkî iken bir vakitde hâtırına gelür ki ben dahi turayın bâri şol Buhâra’dan gelen azîz Emîr Sultân Hazretleri’ne varub ziyâret ideyin4 . Bâşed bana dünyâ himmetin ide; tâ kim cihet-i fakrdan halâs olam diyü niyet idicek, kudretle o5 gün bir kıymetli taş mezâd olur. Bu dahi arturmak sadedinde olmış idi. Taşı otuz bine karâr eyleyüb bunın üzerinde kalıcak kendü nefsine didi kim taaccüb vâki oldı şimdiki hâlde. /20a/ Mücremde beş bin akçeden gayri nesnem yok. Bâri varayın şol evliyâya yetişeyin. Yuhtemeldir Feyyâz’ın feyzi yetişüb üzerime himmet kapusı açıla diyüb, bu niyet ile bir beyazca boğâsı arakıyyecik hediye olub dahi bin şermle Emîr Sultân Hazretleri’nin huzûr-ı izzetlerine gelüb ziyâret idüb dest-bûs idüb ol arakıyyeyi öninde kodı. Emîr Sultân Hazretleri’dir nûr-i velâyet ile bunın hâline muttali‘ olub hemân mübârek elini ceybine sokub bir akçe çıkarub sunivirub didi kim babam varun bu akçeyi dünyânuza katub sebeblenün diyücek tekrâr dest-bûs idüb makāmına avdet idüb bu akçeyi teberruken mumlayub mücrede6 olan7 beş bin akçeye ilhâk idicek mezbûr taşın sâhibi gelüb otuz bin akçeyi taleb idicek fikr idüb didi kim işbu hâzır olan beş akçeyi sayub vireyin. Dahi min ba‘d8 mâ-adâsını hâcelerden karz alayın diyü bu niyetle mücreyi ileru çeküb adde meşgul olıcak vatkâ ki beş bin tamâm oldı. Dahi yerinde akçe var. On bin oldı. Dahi yerinde akçe var. Yigirmi bin oldı. Dahi yerinde akçe vardır9 . Tamâm otuz bin akçe virüb görir ki dahi mücrede 1 P. ‘yüzin’ iki kere yazılmış. 2 H. tabiatdandır 3 H. ınâsı (عناسى ( 4 ( اده بن) ideben .P 5 H. ol 6 H.’de ‘mücrede’ yok. 7 H. ol 8 H.’de ‘min ba‘d’ yok. 9 H. var 142 akçe vardır1 . Hâce Kāsımdır niye uğradığını bilür2 . Dahi bu hâli /20b/ kimesneye dimeyüb Emîr Sultân Hazretleri’nin kemâli ile muhibb-i muhlisi olub otuz bin akçei teslîm idüb ol3 gussadan halâs olub Allâhü Teâlâ Hazreti’ne hamd idüb sâkin olıcak4 bir Yahûdi bâzergânı çıkagelüb didi kim yâ Hâce, şol alduğın taşı göreyin. Andan görüb didi kim ne vireyin? Hâce Kāsım ayıtdı kim yüz otuz bin akçe vir. Andan5 Yahûdi didi kim6 kabûl eyledim7 . Pes anın üzerine bey‘-i sahîh kılub ertesi8 gün yüz otuz bin akçeyi teslîm eyledi9 ; çün kim Hazreti Mahdûm’ın (n.m) uluvv-i himmeti berâkatıyla mezkûrın beş bin akçesi iki gün içinde yüz otuz bin olub yevmen feyevmen terakkî bulub az zamân içinde sâir Hâcelerun üzerine gâlib olıcak; râvî rivâyet ider ki mezkûr Hâce Kāsım mâdem ki kayd-ı hayâtda oldı, onın kisesinde akçe eksik olmayub gınâ-yı ömri ve muktezâ-yı hâtırı refâhiyyet üzere oldı10 ve kırk yıl mikdârı ol kiseden akçe harc idüb hergiz eksilmedi. Emîr Sultân Hazretleri’nin hayır duâsı ve virdügi berekâtı yümn-i himmetiyle11 ve mezkûr nice fukarâ-yı müslimîn içün hayrât ve hasenât eyleyüb12 yollarda köpriler ve şehirlerde mesâcidler bünyâd eyledi ve Hazreti Mahdûm’ın camiini mezkûr Hâce Kāsım binâ itmişdir. Ba‘de’z-zamân Sultân Mehmed zamânında rahmetüllâhi aleyh /21a/ uç beglerinden Sinân Beg dirlerdi, ol gelüb mezbûre13 câmiin kıble cânibinden14 ilhâk eyleyüb iki kubbe dahi binâ eyledi. NAZM15 Göre bu evliyâyı hiç neyler Söyledi Kāsımî neler söyler Buna hiç sabr ider midir insân Kim dürür bilelüm Emîr Sultân Bunların1 himmetin olan kişinin Eksigi olmaya anın işinin 1 H. var 2 H. bilüb 3 H.’de ‘otuz bin akçei teslîm idüb ol’ kelimeleri yok. 4 H.’de ‘sakin olıcak’ yerine ‘ol esnâda’ yazılmış. 5 H.’de ‘andan’ yok. 6 H.’de ‘didi kim’ yok. 7 H. eyledim diyü 8 P. ertegi (ارتكى ( 9 H. idüb 10 H. olub 11 H.’de ‘yümn-i himmetiyle’ yok. 12 H. idüb 13 P. medbûre ( مدبوره ( 14 P. cânibinde 15 H.’de ‘nazm’ başlığı var ama nazmın kendisi yok. 143 Himmet it bize yâ Emîr Sultân Bizde vardurır ne var noksân Umarız bizi dahi şâd idesin Himmetin ile ber-murâd idesin Đderiz her zamânda bunı ricâ Himmetin üstümizde hâzır ola BEYĐT 2 Nedir dinle Rasûl-i kâinâtı O fahr-i âlemin hem mümkinâtın Şular kim bilmek ister ümmetümi Bileler kim dutandır sünnetümi Çü ben bir yol kodım kim şemse benzer Münevver gicesi gündize benzer Yolumdan taşra her kim ki bakarsa Helâk ola o yoldan her kim çıkarsa Rasûlullah bu kaydı hoş kırdı Hadîsinde bunı bu böyle buyırdı /21b/ Gel ey mü’min gider senden riyâyı Delil idin bu yol evliyâyı Buları her ki sevdi cân u dilden Halâs ola bi-küllî gışş-ı gıldan Buları kim severse din yapar Kişi her kimi sevse bile kopar Gel imdi evliyâyı sev gönülden Buların sevgisin bırakma elden Var ey Yahyâ bu halkı sen gözetme Menâkıb söyle artık söz uzatma EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NE3 ĐKĐ KĐMESNE ĐMTĐHÂNA GELÜB MURÂDLARINI BULDIKLARIDIR Râviyân-ı müşk-bâr ve hâkiyân-ı anber-nisâr ider; çün Emîr Sultân Hazretleri’dir bu vech üzere Burûsa’da zuhûr idüb yap yap kerâmâtı meşhûr olmağa 4 başladıysa şehrin ganîsi ve fakîri5 her biri ziyârete gelmege başlayub ve her gelenler tecrübe içün gönüllerinde6 nice nesneler tutub geldiklerinde dahi kendüler hiç kelâm itmeden Emîr Sultân Hazretleri’dir ol minvalleri olan nesneleri birer tarîkle zikr idüb her kişi mütesellî olub dahi mübârek ellerin7 öpüb giderler iken meger yine şehirden 1 P. ‘bubların’ yazılmış; doğrusu ‘bunların’ olmalı. 2 H.’de ‘beyit’ başlığı ve beytin kendisi yok. 3 P. hazretlerini 4 H.’de ‘meşhûr olmağa’ yerine ‘zuhûr itmege’ yazılmış. 5 P. fakrî (فقرى ( 6 H. gönüllerinden 7 P. eller 144 iki kimesne dahi gönüllerinde1 tutarlar ki şol Emîr Efendi meger ki başlarına yeşil dahi sanurlar imiş 2 katî3 ulu kimesnedir dirler4 . Đmdi varalum görelim. /22a/ Gerçek midir? Eger velâyet var ise biri ider bana ekmek ile kaymak getürsin diyüb5 ve biri dahi ider gâyet ile hevâm vardır. Bana6 duâ itsün. Tevbeye bâis olsun7 diyücek; Emîr Sultân Hazretleri’dir bunların dahi birine niyeti üzere emir idüb ekmek ile kaymak getürdüb ve birine dahi mübârek ellerin kaldurub hevân götürülsün diyü duâ idicek ol kimesne fi’l-hâl Emîr Sultân Hazretleri’nin yed-i şerîfelerinden8 tevbe itmişdir ki adına Dervîş Yakub denilür. MEDH9 Reîs-i evliyâdır Burûsa şehrinde Emîr Sultân Cemî-i hasta diller derdine andan olur dermân Anın keşf u kerâmâtı dille vasf olmazdır Kalem yazmaz anı zikre tahammül eylemez insân Buhâra şehûnın cânı bu Rûm’ın hânı olmışdır Ne Rûm belki yedî iklîm içinde oldırır sultân Muhammed neslidir ol şâh ana oğlım dimişdir ol Melekler arşdan iderler o şâhın medhini her an Diyâr-ı Rûm’a ol devlet yeter kim geldi ol sultân Burûsa şehrine bundan öte hiç olmaya ünvân Hüsâmî kasdı oldır kim o şâh himmet ide ana Đki âlemde şâd olub yüriye hürrem ve handân 1 H. gönüllerinden 2 H.’de ‘meger ki başlarına yeşil dahi sanurlar imiş’ cümlesi yok. 3 P. kani 4 H.’de ‘kimesnedir dirler’ yerine ‘kimesne imiş’ yazılmış. 5 H.’de ‘diyüb’ yok. 6 H. bana 7 H. olur 8 ( شريفه لريدن) şerifeleriden .P 9 H.’de ‘medh’ başlığı var ama medhin kendisi yok. 145 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN MERHÛM MONLA FENÂRÎ VE BA‘ZI ULEMÂ ĐLE OLAN HĐKÂYELERĐDĐR Râvî-i şîrin-i makālât ve hâkî-i lezîzi’l-ibârât ider. Ol zaman ki Emîr Sultân Hazretleri /22b/ saâdet ve kerâmet ile Burûsa’ya teşrîf buyurdıkları zamân olub1 pâdişâh-ı ehl-i îmân âl-i Osmân’dan merhûm Sultân Yıldırım Bâyezid Hân Hazretleri olub dahi Burûsa’da hâkimi’ş-şeri’ş-şerîf ve merci-i külli kavî ve zaîf Sultânü’lulemâ’ ve Burhânu’l-füzalâ’, o2 asrın nûrı ve ehlinin sürûrı merhûm Fâzıl ibni Fenârî Hazretleri ve Monla3 Yegan ve Ali Rûmî; bunların emsâli ulemâ-i râsihîn ve fuzâlâyı kâmîlîn müttefekun4 aleyh olub ayıtdılar: Hazreti Emîr Efendi velâyât ve kerâmâtı bî-nihâyelerine nihâyet yokdır. Đlm-i bâtınıyyede mamûr, hemçûn âf-tâb pür-nûrdır ammâ acaba ilm-i zâhiriyyede ki kelimât-ı cemiyyet-i terkîbde ve kāide-i nahviyyûn ve sarfiyyûn gibi irâb-ı ilâlde yanî hareket-i fetha ve kesra ve damme terkîbi gibi malûm-ı şerîfleri ve mefhûm-ı münîfleri midir5 diyü her biri bir mesele-i müşkile ve bir suâl-i sâile hâzır idüb bi-tarîkı’l-imtihân huzûr-ı mevfûrı’l-hubûrlarına vardılar; ammâ her biri mütekāid olub hiç birinin söz söylemege hicâb-ı velâyetden kudretleri olmadı. Hazreti Emîr Sultân evliyâ-yı tab‘-ı şerîfinden makbûz itdikleri mesâil-i müşkilâtı gelen âlimler gördiler ki biri birine bakuşurlar. Tâkatleri tâk olub lisânları harekete6 iktidârları yokdır. Her biri âlim-dânâ iken tıfl-ı ebced-hân gibi dem-beste olub, zebân u dehânları peyveste olmış. Hazreti /23a/ Emîr Efendi rahmetüllahi aleyh ayıtdı7 : Hicâb-ı aczi ardan getürin. Ey ulûm-i zâhirde8 meşhûr olan âlimler! Hoş geldiniz. Sizler bana idecegüniz esvile-i müşkilâtı, evcibe-i ma‘kūlâtla size takrîr ideyin. Müşkilleriniz9 hall olsun. Bunların hâtırlarında olan mesâil-i mübhemi ale’linfirâd tafsîl üzere kendüler iz‘ân itdürüb i‘lâm eyledi. Anlar dahi radıyallâhü Teâlâ anküm didiler. Hazreti Emîr Sultân aleyhi’r-rahmetü ve’l-gufrân ayıtdı: Ey ulemâ-i dîn-i pâk, şol kimesnenin ki muallimi Hazreti Rabbu’l-ulâ yanî10 dü-kevni peydâ 1 H.’de ‘buyurdıkları zamân olub’ yerine ‘buyurduklarında ol zaman’ kelimeleri yazılmış. 2 H. ol 3 P. melâ (ملا ( 4 P. münfekun (منفق ( 5 H.’de ‘mefhûm-ı münîfleri’ yok. 6 P. harekene (حركنه ( 7 H.’de ‘ayıtdı’ yok. 8 P. zâhir 9 P. müşkillerinizi 10 H.’de ‘yanî’ yok. 146 iden mevlâ ola, medresesi arş ola, acaba ol kimesnenin cihet-i ilmiyyesinde müdrik olmadığı yer kaldı mı? Ol1 sizler anın gibiye imtihân-ı suâl itmek ayıb degil midir? cümle mebhût olub sadaka’l-Emîr didiler ve bu ma‘kūle şübühâtları iz‘ân-ı hâtır olub hâkipâ-yi şerîflerine yüzlerin sürüb özürlerin dilediler ve ayıtdılar: الناس كرام عنده العذر 2 مقبول ’dır diyü kıçın kıçın gidüb tağıldılar. LĐ-MÜELLĐFĐHĐ 3 Varaklar tolsa vasf olmaz Kemâlin yâ Emîr Sultân Bize arz eyle gülzâr Cemâlin yâ Emîr Sultân /23b/ Olub uşşâkın uş nâlân Đderler âhla efgân Bize matlûb olan her ân Visâlin yâ Emîr Sultân Bizi ağlatma şâd eyle Bu dil mülkin âbâd eyle Hemîşe bize zâd eyle Nevâlin yâ Emîr Sultân Ağardı saç sakal âk pâk Bu yüz karasına bir bak Senün red eylemez hiç hak Makālin yâ Emîr Sultân Hüsâmî nola anlarsa Sana hâlini ağlarsa 1 P. ola 2 Manası: Kerem sahibi insanlar yanında mazeret makbuldür. P.’de عنده yazılmış. 3 H.’de ‘li-müellifihi’ başlığı var ama li-müellifihinin içeriği yok. 147 Cihânda görmedi kimse Misâlin yâ Emîr Sultân Geldim yüzimi kırı eşigine ben Görmege mezârını nola gidersin sen Her âdem ki bin bin tengrîden ola ilk Ne eylersen eyleme gülzâr evlâ görerken Dünyâda velîlerden özge çû nebîlerdir Usluysan ayrılma zinhâr velîlerden Kuşlar gibi uçanlar âlemde velîlerdir Ulviyle süflîyi dehrin yolın mesken Her kande kim işitsem hâlât-ı ahâlîş Çâk ol pîre dil-i azmüm Hakk’a iderim ben /24a/ Gel ey cân hüdhüdi remz-i menâkıb Beyân it dür gibi lafz-ı garâyib Maânî kandini tûtî efkâr Yesün keşf eylesün âlemde esrâr Tezekkür olına turdıkça âlem Okuyalar yazalar ibn-i âdem Vücûdından kalan bâkî sizindir Fenâ olan senin ancak özindir Zebân-zevk-i akl bî-nazîrin Mükemmel olıcak re’yi müşterek Duâyı hayrı sen dâim taleb kıl Kalan budır amelde sana bilgil 148 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN MERHÛM SULTÂN YILDIRIM HÂN HAZRETLERĐ’NĐN KERÎMELERĐN ALDIKLARIDIR Rivâyetdir: Hazreti Emîr Sultân aleyhi’r-rahmetü ve’l-gufrân Burûsa şehrine devlet-i saâdetle1 geldiklerinde evlâd-ı âli Osmân’dan Yıldrım Sultân Bâyezîd2 Hân bin Murâd bin Orhân bin Osmân Hân3 4 طابت مراقدهم و جعل الجنة منازلهم و مثواهم .idi zamânı . Hazreti Yıldırım Hân ol tarîhde vilâyet-i Rûm ili fethi gazâsında olub ba‘dehû gelüb şehr-i Edirne’de sâkin olmış idi. Đder, çün merhûm Emîr Sultân Hazretleri’dir bu vech üzere ol olduğı savmaada mekân tutub dahi her hâlde merci-i pîr u civân ve ricâl ü nisvân olub avâze-i kerâmât ve sît-ı velâyetleri her tarafı tutub /24b/ ve niceler himmet-i aliyye ve inzâr-ı sâmiyeleri ile murâdlarına yeter oldılar ise meger Yıldırım Hân aleyhi’r-rahmetü ve’l-gufrânın Burûsa şehrinde5 bir sâliha ve âbide, mestûre, adına Hundî Sultân Hazretleri6 dirler idi; bir kerimesi var idi7 . Tâat ve ibâdât ehli idi. Gicelerde8 yatmayub teheccüd namâzı9 kılardı. Salâhatiyle meşhûr idi. Allâhü Teâlâ o kıza10 hayr-ı tarîk-ı necât virmek diledi. Hemân bir gice ol iki cihân fahri Muhammed Mustafâ s.a.v.11 Hazretleri’ni düşinde gördi. Varub mübârek12 ellerin öpüb önine düşüb13 mübârek ayaklarına yüzin sürüb ağladı. Đki cihân fahri ve ilmin ve hayâtın ve hilmin ve sehânın14 menbaı ol arabın ve acemin15 seyyidi Hazreti Muhammed Mustafâ (s.a.v.) Hazretleri bu sâlihânın hâtırın tesellî eyleyüb didi kim ağlama cânım; ben sizi ol Buhâra’dan gelen oğlım Muhammedü’l-Buhârî Hazretleri’ne virdim. Sabâh olıcak bu emri benden kabûl eyleyüb hilâf itmeyesin. 1 P. saâdıyla (سعاديله ( 2 P. Bâyerîd (بايريد ( 3 H’de ‘evlâd-ı âli Osmân’dan Yıldrım Sultân Bâyezîd Hân bin Murâd bin Orhân bin Osmân Hân’ yerine ‘evlâd-ı âli Osmân’dan Yıldrım bin Murâd Hân bin Hân Orhân bin Osmân” diye yazıyor. 4 Manası: Kabirleri iyi ve temiz olsun. Meskenleri ve varacakları yer cennet olsun. H.’de هم مراقده şeklinde yazılmış. Ayrıca ‘menâzilehüm’ derken ‘ze’ harfinin noktası konmamış; ‘menârilehüm’ (منارلهم (şeklinde yazılmış. 5 P. şehribde (شهربده ( 6 H.’de ‘hazretleri’ yok. 7 H. bir kerimesi var idi. 8 P. gicelerle 9 P. namazın 10 H.’de ‘o kıza’ yerine ‘ol kızı’ yazılmış. 11 H. s.a.v. 12 H.’de ‘mübârek’ yok. 13 H.’de ‘önüne düşüb’ yok. 14 H.’de ‘ve sehânın’ yerine ‘ve şefâatın’ yazılmış. 15 H. arab-ı acemin 149 Olmaya ki hicâb idüb bir gayri amel idesin diyüb gâib oldı, çün Hundî Sultân uyandı. Sâkine oldığı kasrın içi nûr-i sâtı‘ birle tolmış. Kasr nûrından1 görinmez. Secde-i şükr idüb Hazreti Hakk’a hamd ü senâ kıldı ve yine sabâh olıcak bu sırrı kimseye dimedi. Hicâb eyledi; lâkin ol gün yemedi, içmedi. /25a/ Gice olınca ve yine durub namâza şürû‘ eyledi. Nısfu’l-leyl olınca andan yine abdest tazeleyüb yine yatdı. Hemân Resûlullah (s.a.v.) Hazretleri’ni yine2 gördi. Gelüb ayıtdı: Yâ Seyyide, niçün böyle idersin, yohsa benim oğlıma varmakda ar mı idersin? Đmdi, benim ümmetimden olub rûz-i mahşerde şefâatim almak dilersen sabâh olıcak bir an ve3 bir sâat tehîr itmeyüb benim şer-i şerîfim üzere oğlum Muhammedü’l-Buhârî Hazretleri’ne kendüni nikâh itdiresin diyüb muhkem tekîdler itdi; çün sabâh oldı Hundî Sultân yine hicâb idüb ayıtdı: Đlâhî: cemî gizlü işler sana âşikâredir. Yâ Rabbi, bu benim gördigüm senün Habîbi Ekrem’in ve hem Rasûlin (s.a.v.)’dir. Şübhem yokdır. Ben karâvaşın hicâb iderim. Đmdi, Yâ Rabbi, dilerim ki o4 habîbin ve rasûlin (s.a.v.) oğlı olan Seyyid Muhammedü’l-Buhârî Hazretleri bu hususda olan hicâbı evvel ol5 feth eylesün6 diyü ağladı. Đşbu kaziyye-i mâdde ve menşe’ bu idi kim Hazreti Mahdûm (n.m.) dahi Rûm’a gelmeden7 hâtun ana Burûsa’da mütemekkin olmışdı. Meger bir gice vâkıasında âf-tâb yanî8 güneş gelüb koynına girer. Dahi sabâh oldıkda saâdet ile o9 hâbdan bîdâr oldıkda10 bu vâkıanın tabîri içün şehirde tabîr-i vâkıâtla meşhûr /25b/ olanlara hizmetkâr11 gönderüb istifsâr idicek her birisi dirler ki bu vâkıanın tabîri ve sahîh takrîri12 budır ki bunı gören azîze13 sahîhu’nneseb-i saâdât ve ehlullahdan bir azîze tezevvüc olub iki cihân devletine vâsıl olur ve cemîan me’mûlâtı saâdet ve izzet ile hâsıl olur. Andan vaktâ ki Sultânu’s-Sâdât Hazretleri (n.m) Burûsa’da mütemekkîn olub taayyün bulıcak hâtûn ana taakkul ve tefekkür kılub didi kim hemân ol benim gördigim âf-tâb-ı saâdet işbu serverdir, didi. 1 H. nurdan 2 H. yine 3 H.’de ‘ve’ yok. 4 H. ol 5 H.’de ‘evvel ol’ yerine ‘ol evvel’ yazılmış. 6 H. itsün 7 H. gelmedin 8 H.’de ‘âf-tâb yani’ yok. 9 H. ol 10 H.’de ‘oldık da’ yerine ‘olub’ yazılmış. 11 H. hizmetkârlar 12 H.’de ‘ve sahih takriri’ yok. 13 H. azîz 150 Andan sonra kendünin bir makbûl kulı vardı. Đrsâl idüb ayıtdı1 : Var Emîr Sultân’ın karşusında tur ammâ bir kelimât eyleme. Hemân kendüleri ne buyurırlarsa hıfz idüb gelüb haber viresin diyüb gönderdi. Ol kimesne dahi semi‘nâ ve eta‘nâ diyüb Sultân Hazretleri’ne geldi. Biz bunda pâdişâh kızı almağa gelmedik2 ; lâkin arş-ı a‘lâdan melâikeler nikâh eylediler. Biz dahi kabûl itdük3 diyü buyurdı. Ol kimesne gelüb bu haberi viricek Hundî Sultân ayıtdı: Emr vücûb içündir. Şimdengeru emre muhâlefet itmege mecâl yokdır. Hemân nikâh olsun diyü buyurdı; ammâ Hundî Sultân Hazretleri meger Rûm Đli Begler Begi’sine nâmzed konmış idi. Bu emri kemâl mertebede müteaccibe ve zuhûrına nihâyet derecede mütarakkiye olundı. Hundî Sultân Hazretleri /26a/ kibâr-ı ulemâya hâdimler ve dâyeler salub dahi bu emri beyân ve nikâh olunsun4 diyü işâret eylediklerinde5 mezkurûn râviyân iderler ki meger merhûm Sultân Yıldırım Hân Hazretleri ol vakitde Burûsa’da olmayub ekser askeri ile Edirne’de idiler. Ana binâen havf6 idüb kimesne nikâha cüret idemeyücek7 âhiru’l-emr Emîr Sultân Hazretleri’nin bir muhibbi vardı. Mevâlîden Monla Alî-i Rûmî dirler idi. Bir fâzıl-ı asr ve8 müktezâ-yı şer-i şerîf üzere tarafeynden rızâyla ınde’ş-şühûd akd ü nikâh idüb dahi ne ise Emîr Sultân Hazretleri’dir oldığı mahalden nakl buyurıb Hundî Sultân Hazretleri’nin kalada olan sarâ-yı şerîfine dâhil ve emr-i zifâf ve halvet-i sahîha ne ise9 tamâm olub ümîdi10 hâsıl oldıkdan sonra râvîler ider; ol zamânda Burûsa’da muhâfaza olan vezîrdir. Bu emri Edirne’de merhûm Sultân Yıldırım Hân Hazretleri’ne arz idüb dahi keyfiyet-i hâli tamâm mertebede i‘lâm eyledi ise meger merhûm11 pâdişâh12 gâyet bî-huzûr13 oldılar ve yanında olan14 ba‘zı müfsidler ayıtdılar: Sultânım lâyık mıdır? Siz yedi iklîm pâdişâhı15 olasız. Bir kişi 1 H.’de ‘ayıtdı’ yok. 2 H. gelmedik idi 3 H. eyledik 4 H. olsun 5 P.’de ‘eydiklerinde’ (ايدكلرنده (yazılmış. 6 H. havflar 7 H.’de ‘nikâha cüret idemeyücek’ yerine ‘nikâh idemeyicek’ yazılmış. 8 H. ve 9 H.’de ‘ise’ yok. 10 H. ümid 11 H.’de ‘meger merhum’ yok. 12 P. bâdişâh 13 P. bî-husûr (بيحصور ( 14 P. ola 15 P. bâdişâhı 151 gelüb sizden1 icâzet almadan pâdişâh2 kızını ala diyüb ba‘zı kelimât ider ki3 pâdişâhın kalbine gazab4 ve fitne viricek ba‘zı râcif kelimât itdiler5 . Hattâ Sultân /26b/ Yıldırım Hân6 Hazretleri dahi kemâl mertebede gazûb pâdişâh olub ve katî tîz nefs ü kîne hâh olmağla tîz vüzerâsından7 Süleymân Paşa nâm bir vezîrin biraz sipâh ile gönderub dir ki ale’l-acele Burûsa’ya varub8 dahi iksini dahi katl itmek gerek diyüb gönderdi9 . Mübâşirlerini fi’l-cümle mahbûs dutub kapuya iledeler ahz-ı şedîd ile ahz idüb ale’l-acele bana getür diyücek rivâyet-i sikāt iderler götüri10 Burûsa halkı dahi bu emre vâkıf ve meâle mütevâkıflar11 idiler ki hâl nice ola; çünki Süleymân Paşa Edirne’den koşulan adamlar ile12 kalkub Burûsa’ya gelmede13. Bunların geleceklerin nûr-i velâyet ile bilüb dahi şehre bir konak yakīn geldiklerinde, Sultânü’s-Sâdât Hazretleri rahmetüllahi aleyh Hundî Sultân Hazretleri’ne buyurdılar ki baban bize kırk kul gönderdi ki hapisle14 alub giderler15. Anlar bize degebilmek muhâldir. Meger ukūbet-i ilâhiyyeye16 vâki olsalar17 gerekdir didi. Yarın bize gelürler ammâ sakın korkma diyücek Hundî Sultân Hazretleri bu haberi işitdikde kemâl mertebe havfa düşüb dahi Süleymân Paşa irtesi ol sipâh ile şehre gelüb dahi bir mahalle18 kondıkda şehir kavmi işidüb bir dâne gulgule düşdi. Hundî Sultân’a haber olub geldi. Emîr Sultân’ın /27a/ etegi altına girüb ayıtdı: Sultânım siz âl-i Rasûlsiz Hazretine kıymazlar ya benim19 hâlim nice olur didi. Sultân Hazretleri 1 P. sırdan (سردن ( 2 P. bâdişâh 3 H.’de ‘ider ki’ yerine ‘itdiklerinde’ yazılmış. 4 P. gasab (غصب( 5 H.’de ‘viricek ba‘zı râcif kelimât itdiler’ cümlesi yok. Bunun yerine ‘bir akdılar’ kelimeleri var. 6 H.’de ‘Sultân Yıldırım Hân’ yerine ‘pâdişâh’ yazılmış. 7 P. vüzerasından (وزرسندن ( 8 P.’de ‘Burûsa’ya varub’ yerine ‘Burûsa var’ yazılmış. 9 H. gönderdi 10 H.’de ‘mübâşirlerini fi’l-cümle mahbûs dutub kapuya iledeler ahz-ı şedîd ile ahz idüb ale’l-acele bana getür diyücek rivâyet-i sikāt iderler götüri’ cümlesi yok. 11 H.’de ‘meâle mütevâkıflar’ kelimeleri yok. 12 H.’de ‘koşulan adamlar ile’ yok. 13 H. gelmekde 14 P. habisle (حبسله ( 15 H. gideler 16 H. ilâhiyye 17 H. olsa 18 H. mahalde 19 P.’de ‘benim’ yerine ‘nim’ (نم ( yazılmış. 152 1 لاتخف ولاتحزن ان االله معنا :ayıtdı didi, yanî korkma ve üşenme2 Allah Teâlâ bizimledir3 didi. Ol kırk nefer kimesnelerdir ziyâde4 şiddet ile gelüb dahi Hundî Sultân Hazretleri’nin sarâyı5 havlisine dâhil oldıklarında Emîr Sultân Hazretleridir, Hundî Sultân Hazretleri’ne6 işâret eylediler ki şol bân içindeki yayı alun. Bir ok dahi çıkarun getürin7 meger Hazreti Mahdûm’ın (n.m.) her zamân leylen ve nehâr bir kepâze emsâli bir yay kurulı durırdı gazâ niyetine. Andan Hâtûn ana okı yayı alub gelicek buyırdı kim gezleyüben atun andan8 hâtûn ana didi kim Sultânım biz bunı atamazız andan9 Sultan10 buyırdı kim siz gezlen ok kendüsi gider diyücek hâtûn ana pencereden kullara karşu kirişe bırakduğlayın11 kırk dâne yeşil yeleklü oklar ol pencereden parlayub çıkub dahi ol gelenlerin kimisine tokunub helâk idüb12 ve kimisi dahi kaçub varub olduğı yerde Süleymân Paşa’ya ve bile olanlara haber viricek anı gördik ki13 halk bunı gördi temâşâya çıkdılar. Andan râvî-i azîzler didiler kim ol vakit biz dahi Sultânü’s-Sâdât Hazretleri’nin 14 âsitâne-i şerîfinde müntezır durmışdık. Gördik /27b/ kim Süleymân Beg ve sâir benâm begler ol cümlesi pür-sâz seleb gelürler, çıka gelüb dahi15 Hundî Sultân Hazretleri’nin sarây-ı şerîflerine girelüm didiklerinde biz dahi cümlemiz karşu 16 varub Tâcü’d-dîn Dede ve17 cümle yalvaru varub tahammül eylen, münâfık sözine uyub hâdise eylemen; didigimizde bizi urmağa âlât-ı harbe yapışdıklarında birinin tutmağa elleri varmayub bize yakīn gelicek yarağa çapındılar kınından çıkmadı ve18 oka, yaya yapışdıklarında19 1 Manası: Korkma ve üzülme. Şüphesiz Allah bizimledir. 2 P. üşütme 3 H. bizimle biledir 4 P. zibâde (زباده ( 5 H. şerâyifi (شرايفي ( 6 H.’de ‘Hundî Sultân Hazretleri’ne’ yerine ‘Hundî Sultâna’ yazılmış. 7 H.’de ‘şol bân içindeki yayı alun bir ok dahi çıkarun getürin’ cümlesi ‘şol yay ile bir ok getür’ şeklinde yazılmış. 8 H.’de ‘andan’ yok. 9 H.’de ‘andan’ yok. 10 H. sultan 11 P. kullar karşu giz bırakduslayın 12 H.’de ‘idüb’ yok. 13 H. kim 14 H. Hazretleri’nin 15 H.’de ‘çıka gelüb dahi’ yok. 16 P. karşub (قارشوب ( 17 H. ve 18 H.’de ‘ve’ yok. 19 P. yapışdılar 153 tirkeşlerinden çıkaramadılar; ammâ bu tarafda1 Sultânü’s-Sâdât Hazretleri kendüler2 kendü nefsiyle söylenürdi: Kıyman babam, urman babam; diyü, yanî Rûm Erenleri bu gelenleri helâk itmek dilerler imiş. Anlara der-host idüb kıyman didigi ol idi. Eyle derken hay Saru Yusufım, kıydın didi. Meger Edremid tevâbiinden Saru Sinân Dede dirler idi, bir dervîş bustân kazadurır imiş 3 bu mâcerâya vâkıf olub dimiş kim ey bîedeb, bî-din sen benim şeyhume4 sû-i zanna gelürsin. Biz ne pîşedeyüz5 kim senün hakkından6 gelmeyevüz diyüb elindeki kazmayı atub Burûsa’da Süleymân Begi bögrine urdı. Meger bu kullardır ol vakitde kapuda olub dahi Süleymân Paşa ol mahalle gelmemiş idi. Anı gördik ki7 giden gidenin8 olub9 dahi hâl nedir diyince; halk didiler ki10 Süleymân /28a/ Paşa’dır atından yıkılub helâk olayur kamû begler üzerine gelicek Süleymân Paşa’dır11 didi kim12 begim13 meded yetişün şeyhe bana kıymasun min ba‘d sû-i zanna tevbe ideyin. Sultânü’s-Sâdât ve menbaı’l-izzı ve’ssâdât14 Hazretleri buyurdı kim15 babam sâir Rûm16 Erenlerini men17 eyledik; ammâ Edremid’de Saru Yusufı men idemedik. Bustân kazadurırdı18. Kazmayla19 atub urdı min ba‘d ana dermân yokdır diyücek götürib gitdiler. Otağına varınca çatlayub öldi. Bâkî kullar varub olan mâcerâyı merhûm Yıldırım Bâyezîd20 Hân Hazretleri’ne haber viricek Pâdişâh Hazretleri havfe düşüb kalbi21 dehşet eyledi ve huzûrında olan ekâbir ve22 âyân ayıtdılar: Sultânım bu kişide bir sır vardır. Biz bilmeziz. Bu kişi hem evlâd-ı Rasûldir hem bu kadar velâyet ve kerâmet ola. Gelün Sultânım bu husûsı 1 H. tarafdan 2 H. kendüler 3 H.’de ‘kazadurır imiş’ yerine ‘kazar idi’ yazılmış. 4 P. seyhume (سيخومه ( 5 P. pîşedeyur 6 H.’de ‘senün hakkından’ yerine ‘sizin hakkınızdan’ yazılmış. 7 H. kim 8 P. gidtik 9 H. oldı 10 H. kim 11 H. paşa 12 H. didi kim 13 H.’de ‘begim’ yok. 14 H.’de ‘ve menbaı’l-izzı ve’s-sâdât’ tamlaması yok. 15 H. ‘buyurdı kim’ yerine ‘buyurdılar ki’ yazılmış. 16 H.’de ‘rûm’ yok. 17 H. def‘ 18 H. kazar idi 19 H. kazmayı 20 P. Bâyerîd (بايريد ( 21 H.’de ‘kalbi’ yok. 22 H. ‘de ‘ve’ yok. 154 Allâhü Teâlâ’ya tevfîz idüb mukayyed olmanuz; eger mukayyed olursanuz belki size dahi bir zarar yetişe didiler. Pâdişâh Hazretleri ayıtdı: Tevbe idüb ve1 rücû itdim. Bu husûsda bana bir dahi kelimât itmegin2 diyü buyırdı. Artuk dahi3 mukayyed olmadılar. Allâhü a‘lem. MONLA FENÂRÎ HAZRETLERĐ EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ ĐÇÜN YILDIRIM BÂYEZÎD HÂN HAZRETLERĐ’NE TAHRÎR BUYURDIKLARI MEKTÛB-I ŞERÎFLERĐDĐR 4 /28b/ Monla Fenârî Hazretleri Sultân Yıldırım pâdişâh-ı gayûrın âteş-i gazabını teskîn ve kalb-i şerîflerini telyîn içün cenâb-ı izzet karîn devlet rehînlerine nasihat-gûne bir varaka-i belâgat-ı numûne tahrîr idüb Hazreti Emîr’in evsâf-ı celiyye ve kerâmât-ı aliyyesini beyân ve takrîr idüb; cenâb-ı pâdişâha irsâl buyurıb teyemmünen ve teberruken ol mektûb-ı şerîfin sûreti bu mahalde tahrîr olındı. Sûratü’l-mektûbi’şşerîf bilâ tağyîr ve tahrîr imlâ olundı: انه من سليمان و انه بسم االله الرحمن الرحيم اما بعد من اضعف العباد الى حافظ البلاد السلطان بن السلطان مفخر ال عثمان 5 ابو ااهدين ناصر الاسلام و المسلمين مد االله طول حياتك و كثر اولادك متسلسلا الى يوم الدين şöyle malûm-ı şerîf ola ki pâdişâh-ı âlem penâha bizim Rasûlimiz Muhammed Mustafâ (s.a.v.) Hazretleri’nden mukaddem Hazreti Đsâ (a.s.) ashâbından üç peygamberi Antâkıyye kavmi tekzîb idüb kīl itdiklerinden sonra birinci gün bi rivâyetde üçinci gün katl idüb söynişi söynişi ulu evlerine geldikleri sâatde Hazreti Cebrâil (a.s) bir sayha ile cemîsini helâk idüb ne dünyâ ne âhiret hâsıl oldı. El-ıyâzü billâhi min zâlik. Đmdi bu emr-i azîm içün /29a/ bizim dahi pâşâh-ı âlem-i penâhdan ricâ ve temennâmız budır ki dünki gün katline emr eyledüginüz kimesne âl-i Rasûlden bir azîzdir ki Rûm iklîmine bunculayın âl-i Rasûlden bir kimesne kadem basmış degildir. Buhâra’dan sa‘y idüb peleglerle ve pîşekler ki bunculayın bir sahîhı’n-neseb kimesne getürde bile idünüz zehî saâdet-i sermediyye ki zâhiren ve bâtınen size müyesser olmışdır ki Sultân-ı Enbiyâ (s.a.v.) Hazretleri ile dünür oldunız. Dünyâ ve âhiretinüz yevmen fe- 1 H.’de ‘ve’ yok. 2 P. itmek 3 H.’de ‘artuk dahi’ yerine ‘dahi artuk’ yazılmış. 4 H.’de bu başlık ve içeriği yok. Sadece ‘Sûret-i mektûb’ ibâresi yazılmış. 5 Manası: Süleyman’dan; o Rahmân ve Rahim Allah’ın adıyla (başlamakta)dır. Bundan sonra, kulların en zayıfından beldelerin koruyucusuna ki o mücâhidlerin babası, Đslâm’ın yardımcısı olan Osman ailesinin iftihar ettiği, övünç vesilesi saydığı sultân oğlu sultândır. Allah sana uzun ömür versin ve din gününe kadar devamlı olarak evlâdını çoğaltsın. 155 yevmen dahi ziyâde ola ve hem bu güveynüz olan kimesne Sultân-ı Enbiyâ (s.a.v.) 1 علماء امتى كانبياء بنى اسراءيل nin’Hazretleri makūlesinden add olınanlardandır. Husûsan bunlar nesl-i Rasûl ola ve dahi hem biz bunlardan gördigümiz2 âsârı Hazeti Rasûl’den sonra kimesneden nakl olınmaz. Zîrâ ki dünki gün sayha-i vâhide ile kıraât 3 ان كانت الا صيحة واحدة فاذاهم خامدون dimeleri ile kırk nefer kulınız teslîm-i rûh idüb âyân-ı şehir ile varub namazların kılub defn eyledük. Şöyleki bir dahi tecâvüz olına ashâb-ı karyeye vâki olan manâ bizim şehrimizde dahi olacağına şübhenüz olmasun. Bâkī emr-i fermân saâdetli4 pâdişâh-ı âlem penâhındır. ŞĐĐR 5 /29b/ Kerâmetin kati çokdır Bilürim yâ Emîr Sultân Gice gündiz senin medhin Kılurım yâ Emîr Sultân Beni ağlatma şâd eyle Bu dil-i mülkin âbâd eyle Şol vaktin kim ecel irüb Ölürem yâ Emîr Sultân Senin aşkın safâsından Geçilmezdir hevâsından Nedir işim yine senden Alurım yâ Emîr Sultân O sensin cümleden ulı Hüdânın sevdügi kulı Meded göster bana toğrı yolı6 Kalurım yâ Emîr Sultân Hüsâmî medhini söyler Hemîşe seni yâd eyler Sana her kande çağırsam Bulurım yâ Emîr Sultân BEYĐT 7 Rasûlullâh bir gün geldi birâder Dizin çökindi öninde gör ne söyler Arab feth eyleyüb açdı bu bâbı Eyâ iki cihânın âf-tâbı Mete’s-sâah diyüb itdi ikāmet Ki yanî kim kaçan kopar kıyâmet 1 Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, c. II, s. 60. Manası: Ümmetimin âlimleri Đsrailoğullarının nebileri gibidir. 2 P. ‘gördigüzmiz’ yazılmış; doğrusu ‘gördigümiz’ olmalı. 3 Manası: Sadece korkunç bir ses oldu. Bir anda sönüp gittiler. (Yasin süresi 36/29 ) 4 P. ‘saâdîlı’ ( سعاديلى ( yazılmış; doğrusu ‘saâdetli’ olmalı. 5 H.’de ‘şiir’ başlığı ve şiirin içeriği yok. 6 P. ‘yolı’ derken ‘ye’ harfinin noktaları konmamış. 7 H.’de ‘beyit’ başlığı ve beyitin içeriği yok. 156 Buyırdı ne kılavuzın sorarsın Ana irişmege şöyle ura[r]sın /30a/ Arab eydür eyâ dinin usûli Ki yanî Hakk Teâlâ’nın Rasûli A‘mâlüm yokdürür kurtara beni Ve illâ severim Allâh seni Didi server ne gökçek yere uluvver Kişi sevdügi bile kopar Gel imdi kıl teveccüh evliyâya Nice bir tâbi olursın hevâya Hevâya uyanun işi harâbdır Susatu ben özendügin şarabdır Sana farz olanı Hakdan dut anı Sakın aldamasun dünyâyı kani Çü söz bu araya irdi hemîndir Menâkıb zikr iden gamdan emîndir Râvî ider; çün1 bu hâldir böyle vâki olub ve2 merhûm Sultân Yıdırım Bâyezîd3 Hân Hazretleri dahi Edirne’de ziyâde bu emirden ıztırâb üzere oldıkların bildüginden meger ol târîhde Burûsa’da Fâzıl4 Đbn-i Fenârî Hazretleri ki ol zamânda Burûsa kâdısı idiler5 . Tîz bir arz yazub Hazreti Emîr Efendi’nin keyfiyet-i velâyetini ve kerâmetini arz idüb Sultânım’a birkaç ehl-i fesâd kizb sözler söylediler. Edirne’de merhûm Sultân Yıldırım Bâyezîd Hân Hazretleri’ne6 irsâl ider ki elhamdü lillâhi Teâlâ şunın gibi bir ulu7 , sâhib-i kerâmet-i azîz ve şerîf-i /30b/ hânedân-ı saâdet dûr-ı mâtenize8 dâmat olalar ve saâdet-i ehl-i Đslâm’a nasîb oldı ki bunın gibi9 sâhib-i saâdet ve ehl-i velâyet şehrimize gelüb tevattun eyledi. Anın riâyeti üzerimize farz ve vâcibdir ve olması da bu10 şekilde olına devletdir diyü bildügi mertebe tarîf buyurub i‘lâm eyledüklerinde Yıldırım Hân dahi itdügi işe nâdim oldı11. Emîr Sultân Hazretleri’nin Burûsa’da12 dahi nice kerâmetlerin işidüb dahi derûnlerinde13 nev‘an mehabbetleri dahi sâbite olmış olmağın bu arz-ı şerîfden dahi cemî-i ahvâle vâkıf ve 1 H.’de ‘râvî ider; çün’ yerine ‘râvi çün böyle rivâyet iderler ki çün’ yazılmış. 2 H.’de ‘ve’ yok. 3 H.’de ‘Bâyezîd’ yok. 4 P. fâfasl ( فافصل ( 5 H. Fâzıl Đbn-i Fenârî Hazretleri kadı idiler. 6 H. Yıldırım Hân Hazretleri’ne. 7 P. olub 8 H.’de “dûr-ı mâtenize” yerine “sultânıma” yazılmış. 9 P.’de ‘bunun’ ve ‘gibi’ kelimelerinin ‘be’ harflerinin noktaları konmamış. 10 P.’de ‘bu’ kelimesinin noktası konmamış. 11 H. olub. 12 P. Burûsa 13 H. derûnlerinden 157 meâl-i emre geregi gibi ârif1 oldıklarında ol derûnlerinde olan2 sû-i niyetlerinden cemîan nükûl idüb anlar dahi bin cânile3 kabûl eylemişlerdir. Allâhü a‘lem. EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN KADÎDLER HĐKÂYESĐDĐR Raviyân-ı hôş-mâkāl ve hâkiyân-ı nîk4 -ahvâl ider; çün ol zamândaki Süleymân Paşa’dır bu niyet üzere yanında bile olanlar ile şehre girer oldıklarında5 şehrin halkından çoğı temâşâya çıkub dahi meger bir karıcıkın dahi iki oğulları bile çıkmışlar imiş. Hikmet-i Hüdâ’nındır ki ol günde her kim ol seyre çıkmışlar /31a/ ise birer belâya mübtelâlar olub6 dahi her biridir kemâl-i istiğâse sadedinde iken ittifâk bu karıcık dahi çıka gelüb dir ki Sultânım meded eyle, kıyma; bilmezlikle7 benim dahi iki oğıllarım var idi. Anlar dahi halkla bile seyre çıkmışlar. Lutf eyle, anları avf eyle. Suçları yokdır diyücek Emîr Sultân Hazretleri dahi fi’l-hâl ol karıcığa hitâb idüb buyurdılar ki senin oğıllarına dahi Hakk Teâlâ Hazretleri8 bir gazab eylesün ki ikisi bile turdıkları yerlerinde9 kadîdler10 olub halk anların temâşâlarına çıksunlar; diyücek ol karıcık dahi11 nice kimesneler iledir, gelüb gördiklerinde görseler ki12 ikisi bile kadîdler olmış olub sonralar merhûm Sultân13 Yıldırım Hân Hazretleri anları dahi kendü türbe-i şerîfeleri civârında kodırub, üzerlerine türbe yapdırmışlardır ki kadîdler türbesi denilmekle14 meşhûr olub dahi yakīn zamânlara dek varanlar15 görirler iken ba‘zı hâmile avratlar havflerinden hamillerin vaz‘ itmekle sonradan üstlerin örtdirmişlerdir; bu meşhûrdır. 1 H. vâkıf 2 P. ola 3 P. hânla ( حانله ( 4 P. milk 5 ( كيرو لولدقلرنده ) girululdıklarında .P 6 P. ub 7 H. bilmezlik eyle 8 H. hazreti 9 H. yerde 10 H. kadîd 11 P.’de ‘dahi’ kelimesinin sadece ‘dal’ harfi var. 12 H.’de ‘gördiklerinde görseler ki’ yerine ‘gördiler ki’ yazılmış. 13 H.’de ‘sultân’ yok. 14 P. dibilmekle 15 P. varanlu 158 MESNEVÎ1 Mülk-i Rûm’ın serveridir Hazreti Sultân Emîr Evliyânın behteridir Hazreti Sultân Emîr /31b/ Âlidir peygamberin ol mülk-i Rûm’a sultân olub Etkıyânın mehteridir Hazreti Sultân Emîr Arsa-i âlemde bir geldi dahi hiç gelmeye Cümle noksandan berîdir Hazreti Sultân Emîr Her kerâmâtı güneşden aydan ezhardır anın Hem hakāyık mazharıdır Hazreti Sultân Emîr Çağırana yetişür kande kim çağırılsa ol Sanma kim öldi diridir Hazreti Sultân Emîr Bu Hüsâmî her nedenlü medh iderse ol şehi Nola lâyık hem berîdir Hazreti Sultân Emîr EMÎR SULTÂN’IN GAZÂDA SULTÂN YILDIRIM HÂN HAZRETLERĐ’NE GÖRĐNDĐKLERĐDĐR Râviyân-ı hôş-rivâye ve nâkılân-ı hûb-hikâye ider; çün merhûm Sultân Yıldırım Hân Hazretleri dahi ki Edirne’den kalkub dahi ki2 bir kala fethine varacaklar idiler3 . Varub dahi ne ise bir müddet a‘dâ-i dîn ile cenk ü cidâl ve her neviden harb u kıtâl olunub, gâh bunlar anlara4 gâlib ve gâh anlar dahi bunlara gâlib iken bir defada asker-i Đslâm’a ziyâde hezîmet ve her birine kemâl mertebede havf u haşyet târî olub, dahi her birisidir bî-ihtiyâr karâra mecâl idemeyüb dahi cümlesi firâr idicek; merhûm Sultân Yıldırım Hân Hazretleri dahi artık ikāmete mecâl-i tahammül idemeyüb ol dahi saâdet ile bir tarafa müteveccih olıcak anı görir ki önlerinden bir yeşiller giymiş ve başına yeşil dülbend sarınmış dahi bir demur5 kır ata binmiş bir azîz-i nûrânî zuhûr idüb /32a/ dahi merhûm Yıldırım Hân Hazretleri’ne dir ki: Korkma dön fırsat 1 H.’de ‘mesnevî’ başlığı var ama mesnevînin içeriği yok. 2 H.’de ‘ki’ yok. 3 H. idi 4 P.’de ‘anlara’ yok. 5 H. timur 159 senindir ve bizi dahi Burûsa’da1 bulasın diyücek merhûm Sultân Yıldırım Hân Hazretleri’nin dahi derûnlerine bir azîm-i kuvvet müstevlî olub dahi dönicek, görirler ki cemîan askerdir avdet itmişlerdir. Bi-avnillâhi Teâlâ ve kemâl-i ihsâne feth-i nusret sühûletle bedîd olub cünd-i a‘dâya kemâl-i hezîmet müyesser oldıkda mâlları ahze ve kalaları kabza-i teshîre gelicek merhûm Sultân Yıldırım Hân Hazretleri’dir2 , Allâhü Teâlâ Hazretleri ile ahd iderler ki in-şâ’-Allâhü Teâlâ Burûsa’ya varayın. Dahi ol azîzi bulub bu mâlı ana vireyin ki bu feth-i azîm ve lutf-ı delîm, ol azîzin himmeti ve imdâdı ile olmışdır diyüb dahi bi-iznillâhi Teâlâ sıhhat ile Burûsa’ya vâsıl oldıklarında hîn-ı mülâkatda görirler ki ol seferde kendülere görinen azîz-i nûrânî hemânâ bu dâmadları olan Sultân’dır. Öyle olıcak kemâl mertebe temelluklar ve tehalluklar ile buluşub mübârek ellerinden, mâ-adâ mübârek3 ayakların dahi öpmek kasdın itdik de Sultân Hazretleri bârekellâh diyüb Pâdişâh Hazretleri’ni muânaka eyledi. Pâdişâh Hazretleri ayıtdı4 : Sultânım, bizi hayır duâdan ihrâc eylemen diyücek Sultan Hazretleri mübârek ellerin kaldırub hayır dua eyledi. /32b/ Dahi Emîr Sultân Haretleri’ne ol seferde olan hâli inhâ’ ve mâlı arz eylediklerinde, Emîr Sultân Hazretleri buyurırlar ki bizim mâla ihtiyacımız yokdır ve ol makūleler giru sizin gibi pâdişâhlara lâzımdır diyücek ba‘de’l-ibrâm sâniyen kabûl5 itdik. Nihâyet ol mâl ile kalanın taşrasında bir câmi-i şerîf binâ olınub sevâb bizim ve nâmı sizlerin olsun diyücek, ol mâl iledir ki Câmi-i Kebîr yapılmışdır dirler. NAZM6 Yine gör imdi neyler evliyâlar Unutma ol geçen şol mâcerâyı Güç-ile düşmeyen dost ider anlar Gelür hâkine virir mâl ve cânlar Fedâ eyler yolına başla cân Görünce itdi sonra Yıldırım Hân Olar mâla tenezzül eylemezler Bize de şol fülân olsun dimezler Hüdâ itsün bulara cümle rahmet Eyü kişileridir cümle gâyet 1 P. Burûsa 2 H.’de ‘merhûm Sultân Yıldırım Hân Hazretleri’dir’ yerine ‘Yıldırım Hân Hazretleri’ yazılmış. 3 H.’de ‘mübârek’ yok. 4 H. itdi 5 P. kabûk 6 H.’de ‘nazm’ başlığı var ama nazmın içeriği yok. 160 EMÎR SULTÂN’IN1 BURÛSA’DA CÂMĐ-Đ KEBÎR BĐNÂSINDA OLAN KERÂMETLERĐDĐR Râvî-i melîhı’l-beyân ve hâkî-i fasîhı’l-lisân ider; çün merhûm Sultân Yıldırım Hân Hazretleri’dir2 ol mâlı şöyle koyub dahi Emîr Sultân Hazretleri’nin binâsına /33a/ işâret buyurdıkları câmi-i şerîfe mübâşeret üzere oldılar ise ki nâm-ı şerîfi Câmi-i Kebîr ve binâsı dünyâda bir ma‘bed-i hatîr ola3 hâliyâ vâki olan binâ-yı câmii şerîf yirin münâsib gördiler ve anda edâ-i semene mevcûd olan büyûtin sâhiblerin hâzır idüb her birinden hüsn-i ihtiyârları ve rızâları birle4 evlerinin bahâlarından ziyâde akçe virub satun aldılar ve binâsı dünyâda bir ma‘bed-i hatîr olub; husûsan ol minber-i şerîf ki vardır, güyiyâ cennetden çıkmış ve üstâdlar anın ilminde ne dikkatler sarf itmişler olub böyle ker-nâmede bu tertîb üzere yigirmi kubbe altında ve ortasında olan havz-ı kebîr ve minâreler ve etrâfı ve şehrin ortasında vâki olduğı ukūl-i beşerden hâric bir vaz‘-ı garîb ve binâ-[i] acîbdir ki gögde melekler dahi binâsına tahsîn ve üstâdının hüsn-i sanâyiine âferin dirler. NAZM5 Bârekellâh ne hûb ma‘bed olur Yapanın rûhı şâd ola her an Gerçi bunlar6 eliyle olmışdır Sâhibi manâda Emîr Sultân Đçine girene safâ virir Şâd olur her ki göre pîr u civân Nedir ol havz-ı cûy-ı bâr anda Reşk ider akdığına havz-ı cinân /33b/ Bu dahi başka bir kerâmet olub Mütehayyir olur kevn-i insân Râvîler ider; çünki câmiin binâsına mübâşeret ve ba‘de’t-taleb Emîr Sultân Hazretleri bir ok atub şol mahalde olsun diyü işâret eylediler ise meger ol mahal birâz evler idi ki içinde müselmânlar mâlikâne sâkinler olurlar idiler7 . Ashâbından her birinden bir tarîkle iştirâ ve mümkin olduğı mertebede ırzâ olındıklarında, ittifâken içlerinde bir tul karıcığın da bir evcegizi var imiş ki râvîler anı ancak havz-ı 1 H.’de ‘Emîr Sultân’ın’ yerine ‘Emîr Sultân Hazretleri’nin’ yazılmış. 2 H.’de ‘Sultân Yıldırım Hân hazretleri’dir’ yerine ‘Yıldırım Hân Hazretleri’ yazılmış. 3 H. ol 4 H.’de ‘hüsn-i ihtiyârları ve rızâları birle’ yerine sadece ‘hüsn-i ihtiyârları ile’ yazılmış. 5 H.’de ‘nazm’ başlığı var ama nazmın içeriği yok. 6 P. ‘butlar’ ( بوتلار ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘bunlar’ olmalı. 7 H. idi 161 şerîf yeridir dirler. Andan taleb olındık da ol karı1 ben evim satmazın diyü cevâb virdi. Âhir ibrâm olınub bu makamda yapılsa gerek lutf eyle; inâd itme diyü mimârlardan ilhâh olındı. Hiç birisinin sözin dinlemeyüb tutmadı. Hemân sözi bu oldı ki; yâ fenâ olıcak başımı kanda soksam gerekdir2 , muhâl-i akıldır gayrı yir gerek, evim virmezin didi. Âhir Yıldrım Hân Hazretleri3 tarafından mukarreb adamlar varub acûzeye söylediler. Hiç birine vireyin diyü cevâb virmedi. Ba‘dehû Yıldırım Hân rahmetüllâhi aleyh vezirleri ile müşâvere eyleyüb, şu fikri câiz gördiler ki cümle müşkilâtı feth iden Emîr Sultân /34a/ aleyhi’r-rahmetü ve’l-gufrân Hazretleri’ne bu husûsı bildireler. Anın re’y-i şerîfleri ne vech üzere olursa ana göre amel idüb ol fikr üzere olursa olalar4 . Vaktâ ki Yıldırım Hân, Emîr Sultân ile mülâkāt olub bu husûsı anladı. Yıldırım Hân, Emîr Sultân Hazetleri’ne ayıtdı5 : Hemân sizin himmetinize kaldı. Yohsa câmi-i şerîf yapılmaz. Acûze hüsn-i ihtiyârıyla onı virmez. Ol virmede adem-i rızâ üzere olmağın, merhûm Sultân Yıldırım6 Hân Hazretleri’dir ve7 ol denlü âdemîler gönderüb ricâ itdiklerinde mümkin olub söz geçmeyücek merhûm Sultân8 Yıldırım Hân Hazretleri’dir bu emri Emîr Sultân Hazretleri’ne arz eylediklerinde yukaruda dahi denilmiş idi ki cümle ayıtdı9 i-hadîs 10 الامور مرهونة باوقاا : şerîfi ile cevâb buyurılub11 mercûdır ki maksûd hâsıl ola. Râvîler ider: O karıcıkdır ol gicede düşde12 görmiş ki mahşer kurılub dahi herkes nefsî nefsî kelâmında olub, bu dahi görir ki zebânîlerdir kendüyi tutmak dilerler. Bu dahi Hazreti Sultân-ı Enbiyâ’yı görüb, dahi meded yâ Rasûlallah, bana şefâat eyle diyücek Hazreti Sultân-ı Enbiyâ aleyhi mine’s-salâti müntehâhâ dahi buyurırlar ki eger benim şefâatim ister isen var evini oğlım Seyyid13 Muhammed Buhârî’ye vir diyücek; karıcıkdır bu düşden uyanub /34b/ dahi sabâh oldıkda, râvî ider14: Emîr Sultân Hazretleri’nin âsitâne-i 1 H.’de ‘ol karı’ yok. 2 H. gerek 3 H.’de ‘hazretleri’ yok. 4 H.’de ‘ol fikr üzere olursa olalar’ kelimeleri yok. 5 H. itdi 6 P. bıldırım 7 H.’de ‘ve’ yok. 8 H.’de ‘merhûm Sultân’ yok. 9 H. itdi 10 Manası: Her işin bir vakti vardır. Bu söz, vr. 3b’de de geçmektedir. 11 H. buyurub 12 H. düşinde 13 H.’de ‘Seyyid’ yok. 14 H.’de ‘râvî ider’ yok. 162 devletlerine1 vardık da dahi2 karıcık hikâyeti söylemeden Emîr Sultân Hazretleri buyurırlar ki bacım zebânîler3 yapışub cehenneme sürmeyince ve ceddim var evini oğlım Seyyid Muhammed Buhârî’ye vir dimeyince, virmen evlâ mı? diyücek, ol karıcıkdır ağlayub dahi Sultânım, o degil cânım bile yolına fedâ olsun. Evim senün ve ben dahi olınca kapında bir zaîfce4 câriyecigin5 olayın diyücek; râvî ider6 : Emîr Sultân Hazretleri’dir merhûm Sultân7 Yıldırım Hân Hazretleri’ne işâret buyurıcak8 ol karıcığa hayli mâl virilüb oradır ki havz-ı şerîf olmışdır dirler. Hakk Hazreti tarafından sana câmi-i kebîr yapmak işâreti olub ecr-i cemîl ve sevâb-ı cezîl9 hâsıl eyle. NEŞ’E10 Ey nice serkeşleri Kendüye baş egdirüb Mülki degil cânları Yolına kurbân Emîr Tapuna çâker11 olub Halk-ı cihân ne ki var Senden umar himmeti Cümle-i insân Emîr Eyleme biz kulların Hâk-i derinden ba‘îd Ey bu gönül mülkinin Tahtına Sultân Emîr Ehl-i velâyet kamû Sana didiler belî Ben kim olam diyemem Ey şeh-i devrân Emîr /35a/ Đşbu Hüsâmî senin Eşigin hâkîdir Nola idüb bir nazar Eylesen ihsân Emîr 1 H. saâdetlerine 2 H. râvî ider dahi 3 P. rebânîler 4 P. saîfe 5 H. câriyecik 6 H.’de ‘râvi ider’ yok. 7 H.’de ‘merhûm Sultân’ yok. 8 H. idüb 9 P. cerîl 10 H.’de ‘neş’e’ başlığı var ama neş’enin içeriği yok. 11 P. ‘çârker’ şeklinde yazılmış; doğrusu ‘çâker’ olmalı. 163 NAZM1 Bu mülk-i fenâda sen davâ-yı gurûr itdin Âhiriyle sen mevtin ardından seni netdin Sen dahi nüzûl itdin âdemden olub mevcûd Sen sanma alef gibi yerden diyeler bitdin Doğru yolı sen korsın egriye gidüb dâim Bu râh-ı dalâletde yok ıssı ki sen gitdin Hayfâ ve dirîğâ kim yolında fesâd i[t]din Mânend-i kiyâh-ı hâk-i pâgerde kılub yitdin Ölüb gideceğini sanmaz gibisin âhir Bu mülk-i fenâda çün davâ-yı gurûr itdin EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN ŞEYH2 SĐNÂN HAZRETLERĐ’NE DAHĐ MASÛM ĐKEN GÖRĐNDĐKLERĐDĐR Râviyân-ı menâkıb ve nâkılân-ı acâyib şöyle rivâyet iderler ki; hâliyâ 3 قدوة العارفين وزمرة الصالحين قطب الرجال الغيب وزبدة اهل عرفان بى عيب olan medfûn de’Alaşehir yanî Şeyh Sinân rahmetü’l-lâhi aleyhi ve’l-gufrân Emîr Sultân Hazretleri’nin makbûl hulefâsından olub istimdâd taleb idene sırât-ı müstakîme irşâd iderlerdi. ‘Vesîletü’lMetâlib ve Cevâhiru’l-Menâkıb’ adlu kitâbda Şeyh4 Sinân Halîfe Hazretleri’nin hakkında kelimât dürer-bâr ve ibâdât gevher-nisâr vâki olmışdır. و تعالى االله اولياء من ولى كان 5 تبارك يدعى بين الناس باشيخ سنان ببلدة فى بلاد روم . /35b/ Kirmasti’de ki mevlûdımızdır yü‘rafü bi’l-alaşehir ani’l-beyân. Mezkûr Şeyh Sinân hikâyet6 ider, rahmetüllâh-i aleyh eydür 1 H.’de hem ‘nazm’ başlığı hem de nazmın içeriği yok. 2 P. seyh 3 Manası: Ariflerin ve salihler topluluğunun uyacağı modeldir. Ricâl-i gaybın önde gelen şahsiyetidir, ve kusursuz olan irfan ehlinin göz bebeğidir. 4 P. seyh 5 Manası: Allâhü Teâlâ ve Tebâreke’nin evliyalarından bir veli idi. Đnsanlar arasında, Rûm beldelerinden bir beldeden olan Şeyh Sinan diye isimlendirilir. Her iki nüshada da ببلده şeklinde yazılmış. Doğrusu ببلدة olmalı. 6 H. hikâye 164 kim1 ; benim pederim kendü hâlinde bir eli emegiyle geçinir بركندى دكر عرجن. Sebeb-i maîşeti çift-i bustândı. Günlerde bir gün babam merhûm ile Kirmasti’deki mevlûdımızdır bir tarlamız vardı. Bustân dikmege2 gidüb birâz kavun ve karpuz çekirdegin hegbeye koydık3 . Bir merkebe yükletdik. Bustânlığa vardık. Henüz benim ömrüm beş yaşına varmışdım. Pederim bana ider: Oğıl biz4 bunda çekirdegi az getürmişüz. Bugün bu bize ekmege yetmez. Varayın evden dahi çekirdek getüreyin diyüb revâne oldı. Ben bustânda yalınuz kaldım. Nâgâh gördim; bir yeşil amâme sarınmış, yeşil libâslar giymiş, bir demur5 kır ata binmiş, bir azîz nûr-i kerâmete gark6 olmış bir kişi çıkageldi. Anun yüzi nûrından turdığım yer pür-nûr oldı. Yanuma gelüb bana lutfla selâm virdi. Ben dahi tazîm-i tekrîmle selâmın alub el kavuşurub turdım. Benden kavun, karpuz çekirdeginden7 istedi. Ben dahi bir mikdâr çekirdek virdim. Ol azîz çekirdekleri mübârek eline alub Bismillâhirrahmânirrahîm diyüb sacdı. Bi-iznillâhi Teâlâ hem-ân-dem bitdi, yapraklandı8 , döl bırağub fi’l-hâl kavun, karpuz oldı. Bana işâret itdi; oğıl şol karpuzu getür didi. /36a/ Ben dahi ale’r-ra’si ve’l-ayn diyüb9 koparub sunivirdim. Mübârek eline alub bıcağla iki şak eyledi. Nısfın bana virüb, nısfın dahi babana viresin diyü sipâriş 10 eyledi. Ben dahi mübârek elin öpüb buyurduğınızı ideyin didim11. Dönüb bana ayıtdı12: Oğıl pederin13 geldigi zamân14 seni alub Bursa’ya getürsin. Şimden sonra sen benim oğlım ol, benimle Bursa’da bilece ol15, didi. 1 H. ki 2 H. dikmekle 3 H. koyub 4 P. sen 5 H. timûr 6 H. ırak 7 H. çekirdegi 8 P. bıraklandı 9 H.’de ‘ ale’r-ra’si ve’l-ayn diyüb’ yok. ale’r-ra’si’ derken ‘elif-lam’ takısı yazılmamış; “alâ ra’s” şeklinde yazılmış. 10 H.’de ‘diyü sipâriş’ yerine ‘diyü işâret’ yazılmış. 11 H. diyüb 12 H. itdi 13 P. pezerin 14 H. zamanda 15 P. o ( او ( 165 NAZM1 Bu mukarrerdir cihânda silinir Kande bir قاير kâbil varise söylenür Şeyh-i kâmil ana eyler terbiyet Hakka irer bulur andan mekremet Kābil-i şâkird olan kâmil olur Varı şeyhin ana heb vâsıl olur Olur ol gün gibi ehl-i saâdet Ben dahi baş cân üstüne didim. Yine selâm virüb geldigi tarafa revân2 olub gitdi. Ben dahi taaccüb âleminde bî-hûş olub turırken pederim3 çıkageldi. Gördi ki4 ekilcek tarla cümle bustân olmış ve tâze kavun ve karpuz hâsıl olmış. Ayıtdı5 : Ey oğıl, bu ne hikmetdir. Bustânımıza Hızır’ın mübârek ayağı basdı mı, yâhûd kudret-i ilâhîden bir nâdiru’l-vukû‘ bir şey-i acîb ve kâr-ı azî[m] mi geldi? /36b/ Henüz6 çekirdek dikmesinin eyyâmıdır. Bizim bustânımıza sâir bustânların turfandası oldı. El kaldırıb Hüdâ-yı Rabbi’l-âlemîne duâlar idüb âlem-i tehayyüre varıcak, sergüdeştimi alâ vechi’l-hakīka beyân eyledim. Babamdır ol karpuzı7 yiyüb ve ayıtdım: Ol azîz ısmarladı ki sen beni eglenmeyüb Burûsa şehrine iletesin ve ol azîze hizmet itmek içün teslîm idesin. Babam merhûm dahi8 ale’r-ra’si ve’l-ayn diyü9 eve varub vâlidem icâzetiyle götürüb10 yola revân11 oldılar. Andan12 Burûsa şehrine gelüb bir mikdâr gitdik. Bir kapuya irdik. Pederim dir ki gel gel oğıl13 bu kapuyı vuralım14. Dahi kim çıkarsa ana soralım diyüb dahi kapuyı kakdı. Anı gördim ki ol bana görinen Emîr Efendi Hazretleridir15, aynı ile ol hâneden çıka gelüb dahi getürdin mi? diyücek; babam ve ben dahi mübârek dest-i şerîflerin bûs idüb, babam 1 H.’de ‘nazm’ başlığı var ama nazmın içeriği yok. 2 H. revâne 3 P. pezerim 4 P. görri ki ( كورريكه ( 5 H.’de ‘ayıtdı’ yok. 6 P. henür 7 P. karpurı 8 H.’de ‘ve ayıtdım: Ol azîz ısmarladı ki sen beni eglenmeyüb Burûsa şehrine iletesin ve ol azîze hizmet itmek içün teslîm idesin. Babam merhûm dahi’ cümlesi yok. 9 H. diyüb 10 H.’de ‘götürüb’ yok. 11 H. revâne 12 H.’de ‘oldılar. Andan’ yerine ‘olub’ yazılmış. 13 H.’de ‘gel gel oğıl’ yerine ‘gel oğıl’ yazılmış. 14 H. uralım 15 P. hazrîleridir 166 merhûm dir getürdim Sultânım1 . Benim degildir2 , senindir3 diyüb beni Emîr Sultân Hazretleri’ne teslîm eyleyüb, ayıtdı: Sultânım bu günden geri kulınuz olsun diyüb4 ve5 mübârek ellerin öpüb mesrûr olub, babası hayır duâsın alub6 icâzet alub gitdi. Şeyh Sinân rivâyet idüb, ayıtdı7 : Emîr Sultân Hazretleri benim elüme yapışub içeru Hundî /37a/ Sultân’a iletüb ayıtdı8 : Bu oğlanı babası bize hibe itdi diyüb sürûrla şâzlığa haber virüb ve buyurdı, var bir mikdâr un getür. Taâm pişirelüm. Oğlum yisün. Bunın karnı acdır. Buna bulamaç idelüm, didi. Hundî Sultân dahi varub bir mikdâr un getürdi. Bir mikdâr su getürdi. Ben hâzır turırdım. Sultân Hazretleri unun içine bir mikdâr su koydı. Ol su9 fi’l-hâl süd oldı ve10 Hundî Sultân bir kaşık ile karışdırdı. Od11 ocak görmedin, pişdi. Bir lezîz taâm oldı. Hiç böyle lezîz taâm ömrümde yemedim diyüb sabâh ahşâm bu makūle latîf12 taâm yirdim diyüb; Şeyh Sinân hikâyet13 idüb ayıtdı14: Vallâhi artık böyle15 lezîz taâm görmedim, didi ve müddet-i medîd Hazreti Emîr Sultân16 hizmetlerinde oldım. Âhiru’l-emr himmet-i âlîlerinden17 ve eltâf-ı kerîmelerinden bana Aydın ilinde Alaşehir içinde sâkin olmak üzere ve o18 vilâyetin ehl-i fesâdın tarîk-ı ıslâha getürüb, evliyâ-i himmet ve irşâd-ı inâyet birle ehl-i Đslâm’a nasîhat-pezîr idüb, istimâ‘-ı meviza-i tefâsîr-i Kur’ânı halâyıka hâtırlarından hutûr idüb girîbân-ı gafletden baş çıkaralar, diyü hilâfet himmet eylediler./37b/ 1 H.’de ‘getürdim sultânım’ yerine ‘sultânım getürdim’ yazılmış. 2 H. degil 3 H. sizindir 4 H.’de ‘ayıtdı: Sultânım bu günden geri kulınuz olsun diyüb’ yok. 5 H. ve 6 H.’de ‘olub, babası hayır duâsın alub’ kelimeleri yok. ‘mesrûran icâzet alub’ yazılmış. 7 H. ider 8 H. itdi 9 H.’de ‘su’ yok. 10 H.’de ‘ve’ yok. 11 P. ‘ot’ ( اوت ( 12 H.’de ‘latîf’ yok. 13 H. hikâye 14 H. itdi 15 P. buble 16 H.’de ‘Hazreti Emir Sultân’ yerine ‘Emir Sultân Hazretleri’nin’ yazılmış. 17 H. aliyyelerinden 18 H. ol 167 LĐ-MÜELLĐFĐHĐ 1 Ey lutf-i kerem kânı Âşıklara ihsân it Koma bizi ayakda Derdle dermâ it Senden irişürdir çün Her kula nazar-ı himmet it Bizi dahi lutf ile Ol himmete erzân it Ol Şeyh Sinân kim var Ana nazarın oldı Bizi dahi Sultânım Ol lutfla handân it Kapında olub bende Çok kimse ider hizmet Ya gerçek Emîr Sultân Bizi dahi fermân it Çâkerdir eşiginde Bu abdi Hüsâmî de Her ne ki kusurı var Afvın ile pinhân it NAZM-I TEVHÎD2 Tur uyhudan ey gâfil tevhîd idelim tevhîd Hâletler ola hâsıl tevhîd idelim tevhîd Çün zümre-i mücrimden oldık bu cihân içre Gel tevbeye ol mâil tevhîd idelim tevhîd Zikr idelim Allah gündizde ahşamda Gel sözime o kāil tevhîd idelim tevhîd Deryâ-i günâha gark3 kurtulsın olmakdan Suya olu ben dâhil tevhîd idelim tevhîd Bî-akl olana dirler hayvân- sıfat olmışdır Gel imdi sen ol âkil tevhîd idelim tevhîd Hakdan her ne sen dilerisen ey tâlib 1 H.de ‘li-müellifihi’ başlığı var ama içeriği yok. P.’de de ‘el-müellifihi’ yazılmış. 2 H.’de ‘nazm-ı tevhîd’ başlığı var ama içeriği yok. 3 P. ‘ark’ ( عرق ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘gark’ olmalı. 168 Olma kapuya sâil tevhîd idelim tevhîd /38a/ Gel sûfî kitâbından birkaç sebak okı sen Oldın nice bir câhil tevhîd idelim tevhîd Gâvile harın işi yatmak uyımak oldı Tur uyhudan ey gâfil tevhîd idelim tevhîd EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NE ECE BABA MERHÛMIN HAMĐD’DEN GELDÜGĐDĐR Râvî-i latîfi’l-lisân ve hâkî-i şerîfi’l-beyân ider; çünki Emîr Sultân Hazretleri’dir bu vech üzere evsâf-ı kerâmât ile mevsûf ve esnâf-ı velâyet ile meşhûr ve marûf1 olub; dahi bây ü gedâ ve ricâl ü nisâ, her anda ve her hâlde dergâh-ı merâm bahşların ziyâret ve nazar-ı himmetlerinden celb-i saâdet-i dünyâ ve âhiret iderler olub; Emîr Sultân Hazretleri dahi kalada Hundî2 Sultân Hazretleri’nin taşrada olan sarây-ı şerîfi havlisinin bir köşesinde bir savmaacık3 içre sâkinler idiler. Rivâyet idüb didiler kim4 Sultânü’s-Sâdât Hazretleri’nün hîn-i hayatında nâib-i menâb5 vardı. Ece Sultân dimekle meşhûr evliyâ idi. Meger ol sâbikan Hamîd Đli’nin begi idi6 . Bir âdil, meşhûr beg idi. Rivâyet idüb didi kim zamân-ı mâzîde bir gice vâlidemle yaturken âlem-i7 şebâbda bir vâkıa görüb, Burûsa’ya varmışım8 . Andan gördim birkaç nefer9 kimesneler Gülükhisâr içinde bir evliyâ zâhir oldı. Her ne hâcete kim varsalar ber-murâd olub avdet iderler. Biz dahi varub duâsına vâsıl olalum diyü giderler10 . /38b/ Ben dahi bu cemâatün akabince revâne oldım. Vaktâ ki Burûsa’nın hisârına girüb ve andan saraya girdiler. Ben dahi bile girdim. Gördim ki bir savmaanın üzerinde halk gâyet ile izdihâm üzere olub yanına varılmazdır. Ben dahi biran11 bekledim. El-hâsıl nevbetdir bana degdi. Ben dahi bin cidd ü cehd ile güçle 1 H.’de ‘ve marûf’ yok. 2 P. hubdî 3 H. savmaa 4 H. ki 5 H. menâm 6 H.’de ‘idi’ yok. 7 P. ‘âlem’ yerine ‘â’ yazılmış. 8 P. vamışın 9 H.’de ‘nefer’ yok. 10 P. gitdirler 11 H. biraz 169 ikdâm eyledim1 . Đçeruye2 nazar idicek göririm ki3 bir nurânî azîz yeşiller giyub4 , başına yeşil sarınmış, bâbürî hasır üzerinde kıbleye müteveccih oturmış. Nâsdan5 varub ziyâret idüb dahi ellerin öperler. Bana dahi bir hâlet gelüb ve aklım gidüb ayak üzere turmayub, âhir bin ilâcile emekliyürek6 varub mübârek dizlerine yüzim sürüb, dahi tazarru‘lar idüb kulağına7 didim ki; Sultânım ben kulını kullığa kabûl eyle diyücek, anı gördim ki fi’l-hâl mübârek sağ eli ile arkamı sığayub babam kabûl eyledik diyü buyurdıklarında andan gine avdet idicek uyanub dahi vâkıamı anama tabîr itdirdim. Andan8 vâlidem didi kim oğıl in-şâ’-Allâhü Teâlâ âhir sen ol asl-ı müste‘zam evliyâya yetişüb ve himmetin alısar sen diyü tabîr eyledi ve andan bu kazıyye9 üzere müddet-i medîd kırk yıl olıcak iştihârla istimâ‘ olındı ki Burûsa’da kerâmet-i kübrâ ve velâyet-i uzmâyla bir evliyâ zuhûr eyledi diyü istimâ‘ olıncak andan tağyîr-i vaz‘ idüb Burûsa’ya inüb gördim ki /39a/ birkaç nefer kimesneler gelün Emîr Sultân’ın elin öpüb saâdete vâsıl olalum diyü10 giderler. Andan ben dahi hemân akablerince müteveccih olub hisâr içinde ol havliye duhûl eyleyüb ve ol savmaa mukâbelesinde turdılar kim hem-çünân11 vâkıamda görmiş idüm. Andan bu cemâat nevbetle tedâhül idüb12 gine avdet idicek ben dahi mukābilesine varub nazarım taalluk13 olıcak aklım zâyi olub düşdim ve andan gine aklım iâde idicek14 ayak üzere kalkamayub emekliyürek15 varub mübârek dizin öpüb bizi16 kabûl idin Sultânım diyicek; kırk yıl oldı babam, biz17 sizi kabûl idelü diyü buyurdı. Allâhü a‘lem. 1 H.’de ‘güçle ikdâm eyledim’ yok. 2 P. içerune 3 P. gör ki 4 P. giru 5 P. nâsıd 6 P. emekliyüben 7 H.’de ‘kulağına’ yok. 8 H.’de ‘andan’ yok. 9 P. kasıyye 10 P. yüb 11 P. hem-cinân 12 H. duhûl eyleyüb 13 H. müteallik 14 P. icik 15 P. emekliyü 16 P. biz 17 P. bir 170 ECE BABA’NIN AVDET ĐTDĐGĐDĐR Andan mezkûr azîzler rivâyet idüb didiler kim mezkûr Ece Sultân vaktihâ gelüb, Sultânü’s-Sâdât Hazretleri’ne dest-bûs idüb mekānına avdet idicek; hâtûn istifsâr idüb iderdi kim, acabâ ol Sultân-ı âlîşân bu hakîre ve zaîfe ve dermânde1 câriyesin anmadı mı? diyücek, Ece Sultân hayır anmadı diyücek; hemân hâtûn2 dahi gâyet kişi-zâde ve âliye nesebdir. Hayfâ ve dirîğâ geçen ömrimize3 ki biz neden anılalım kim dünyâ habâsetiyle mahlût, mülevves bir tâifeyüz. Anlar pâkdır. Temîz olanı kabûl iderler. Biz ne lâyıkız4 o Sultân’a diyücek; /39b/ Ece Sultân didi kim ya nice olmak gerek, hâtûnına biz dahi kabûl olavız diyücek; hâtûn dimiş kim ya Ece Beg bizim Sultânımız ve ‘îş-iaşîretimiz ve telezzüz-i nefsâniyemiz kemâl5 üzere. Đmdi gel bu sevdâ-yı abesiyâtdan geçelüm ve bu ‘îş-i fenâyı ‘îş-i bekāya istibdâl idelüm. Tâ kim ol Hazrete lâyık olavuz diyücek; Ece Sultân didi kim ya nice olmak gerek hâtûn kişi diyücek6 ; hâtûn didi kim kul tâifesi7 ve câriye külliyyen âzâd olalar ve mâ-adâsını bir güni8 tayîn idüb her yere münâdî buyurasın. Tâli‘-i mütâleğa gelüb cümle9 yağma kılub bizi pâk eyleyeler. Andan cümlesin Allah yolına fedâ idüb vechi meşrûh üzere kalucak, akçede ve altunda ve atda ve katırda ve devede10 hiçbir nesne kalmayub bir sâat-i vâhidede pâk eyleyüb revâne oldılar. Hemân bir postekiye kaldı. Eski ki câriye oturırdı. Begenmeyüb anı kodılar.11 Andan12 hâtûn ol posttekiye üzerine oturdı, kalub13 Ece Sultân14 Burûsa’ya müteveccih oldı15. Vaktâ ki16 Sultân’s-Sâdât Hazretleri’ne vusûl buldık da râvî didi kim biz dahi hâzır idik. Ece Baba gelüb dest-bûs idüb mukābilesinde el kavuşurub durıcak17 buyurdı kim babam 1 H.’de ‘ve dermânde’ yok. 2 H. hâtunın 3 H. ömre ki. P.’de ömrimize derken ‘ze’ harfinin noktası konmamış. 4 P. lâyıkır 5 P. kāl 6 H.’de ‘hâtûn kişi diyücek’ yok. 7 H.’de ‘tâifesi’ yok. 8 H. gün 9 H. cümle 10 H.’de ‘akçede ve altunda ve atda ve katırda ve devede’ yerine ‘ akçe ve katırda’ yazılmış. 11 H’de ‘Eski ki câriye oturırdı. Begenmeyüb anı kodılar.’ Cümleleri yok. 12 H’de ‘andan’ yok. 13 ‘de ‘posttekiye üzerine oturdı, kalub’ yerine ‘post üzere kalub’ yazılmış. 14 P.’de Ece Sultân iki kere yazılmış. 15 H. olub 16 P. katîki 17 H.’de ‘râvî didi kim biz dahi hâzır idik. Ece Baba gelüb dest-bûs idüb mukâbelesinde el kavuşurub durıcak’ cümleleri yok. 171 min ba‘d varın1 cemâatünizi dahi alub gelüb2 diyü emr idicek; tekrâr dest-bûs idüb /40a/ revâne oldı. Bir nice gün geçüb bir gün Sultânü’s-Sâdât Hazretleri (n.m.) buyurdı kim babam, Ece Baba geliyorır. Bir derviş ider: Biz ol günde Emîr Sultân Hazretleri’nin huzûr-ı âliyesinde biraz dervişler ile el kavuşurub turırken Emîr Sultân Hazretleri’dir buyurdılar ki ehliyle Ece geleyor3 varın filân yerde karşulan diyince; biz dahi cümlemiz4 istikbâle varub dahi ol buyurdıkları yerde bulub bir nice günden sonra gördik kim hâtûnını5 bir merkebe bindürüb6 ve7 kendüsi yayan önine düşüb gelür dahi ikisi8 bile Emîr Sultân Hazretleri’nin9 hâne-i saâdetlerine10 götürdigimizde, ikisine bile riâyetler olınub hemân oldı11 kim Hazreti Mahdûm (n.m.) mezkûrı nâib-i makām 12 idinüb hîn-i hayâtında külliyyen bâb-ı saâdetini ana tevfîz eyledi. Andan sonra13 mezkûr Ece Baba rivâyet ider kim14 her-bârî ki mezkûr Ece’nin hâtûnı Sultân Hazretleri’ne el öpmege geldik de Ece’nin hâtûnı geldi, Sultânım diyücek; şeyhi geldi de ki15 babam diyü buyurdı. Allâhü a‘lem. MESNEVÎ16 Evliyânın cezbesi kulâb olub Nice ehl-i dilleri iclâb ider Nice mîri taht ü tâcdan idüb Getürüb kapusına bevvâb ider /40b/ Zî-kerâmet zî-velâyet zî-esr Zerreye bir baksa âf-tâb ider Nice cân u cihân terk eyleyüb Kendüyi ayağına türâb ider Niceler aşkında yanub dün ü gün Derdle medhin yazub kitâb ider 1 H. varub 2 H. getürin 3 H.’de ‘Ece Baba geliyorır. Bir derviş ider: Biz ol günde Emîr Sultân Hazretleri’nin huzûr-ı âliyesinde biraz dervişler ile el kavuşurub turırken Emîr Sultân Hazretleri’dir buyurdılar ki ehliyle Ece geleyor’ cümlesi yerine ‘Ece ehliyle geliyor’ yazılmış. 4 H.’de ‘cümlemiz’ yerine ‘cümle dervişler’ yazılmış. 5 P. hâtunı 6 H. süvâr 7 H. ve 8 H. ikisin 9 P. hazrinin 10 H. saâdetine 11 H.’de ‘hemân oldı’ yerine ‘hemân ol oldı’ yazılmış. 12 P. metâb 13 H.’de ‘andan sonra’ yerine ‘ba‘dehû’ yazılmış. 14 H.’de ‘rivâyet ider kim’ yerine ‘rivâyet idüb didi kim’ yazılmış. 15 H.’de ‘de ki’ yerine ‘diyin’ yazılmış. 16 H.’de ‘mesnevî’ başlığı var ama mesnevînin içeriği yok. 172 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NE BĐR AZÎZĐN 1 GELÜB ĐMTĐHÂN ĐDERKEN BEY‘AT EYLEDÜGĐDĐR Râvî-i hûb-kāl 2 ve hâkî-i sükker makāl ider; çünki Emîr Sultân Hazretleri’nin günden güne iştihârı ziyâde olub şehirlülerdendir ve gerek3 etrâf ve eknâfdan olanlarındır nâs4 bölük bölük gelüb dahi ziyâret5 idüb ve yed-i şerîfesinden bey‘at6 iderler oldılar ise meger Burûsa’da bir hân-kâhda7 bir azîz kimesne dahi sâkin olur imiş ki ol dahi bu hâli işidüb, dahi tûri gelüb ben dahi varayın. Şol Emîr Sultân’ı hem ziyâret ideyin ve hem dahi nâs katî çok keşf u kerâmâtın söylerler ben dahi göreyin. Belki nasîb ise elinden bey‘at dahi ideyin diyü bu niyet ile bir asâsı var imiş hücresinde8 . O asâsını9 eline alub dir ki bu asâ Emîr Sultân Hazretleri’nin hemânâ yed-i10 şerîfesi olsun. Mukaddemâ bundan bey‘at ideyin. Dahi ayıtdı11: Göreyin ınde’l-mülâkāt bu sırrı bana beyân ider mi? diyü, kalbinde gizli tutdı. Andan varayın bana bu hâli keşf ider mi? diyü, eyle idüb12 dahi Emîr Sultân Hazretleri’nin gelüb dest-i şerîfini bûs idüb /41a/ ayıtdı13: Babam sen ol degil misin kim degnegi14 benim elim menzilesine farz idüb bey‘at iden? Đmdi ol bey‘ati perk-i hıfz eyle o15 sana kifâyet ider. Ol sizin itdügünüz bey‘at deyn illetine şifâdır, didi. Dahi bunda olan asâr-ı16 kerâmâtı görüb dahi bin cânla bey‘at ideyin diyü Emîr Sultân Hazretleri’ne hâlini i‘lâm idicek, hay benim Sultânım diyüb tekrâr gine mübârek eline yapışub bey‘at eyledi. Pes imdi asâdan17 bey‘at idenin deynine şifâ olıcak, yâ kayyım-ı makāmı olan ve hulefâsı elinden bey‘at iden nicedir kıyâs itmek18 gerekdir1 . Allâhü a‘lem. 1 H. azîz 2 P. fâl 3 P. gere 4 H.’de ‘etrâf ve eknâfdan olanlarındır nâs’ yerine ‘etrâf-ı eknâfdandır’ yazılmış. 5 P. ziyâde 6 P. ‘beyğat’ 7 P. hâtkâhda 8 H.’de ‘hücresinde’ yok. 9 H.’de ‘o asâsını’ yerine ‘ol asâyı’ yazılmış. 10 P. ‘yed’ kelimesi iki kere yazılmış. 11 H. itdi 12 H.’de ‘andan varayın bana bu hâli keşf ider mi? diyü eyle idüb’ yok. 13 H. itdi 14 H. asâyı 15 H. ol 16 P. asâ 17 H.’de ‘imdi asâdan’ yerine ‘imdi asâyı sultânın iki menzilesine diyüb asâdan’ şeklinde yazılmış. 18 P. ‘imek’ ( ايمك ( 173 MANZÛME2 Đtikādla olan her ne ki var Yine anlardan olmış olar Her ki anlar yolına gitmiş ola Anlara dirgenme anadır ey yâr Gelin imdi aşkla cânlar virüb Ol Şeh’e dirgenelüm her kim ki var Himmeti her yerde hâzırdır anın Ölmemişdir diridir3 hergiz olar Bu Hüsâmi itikādı ana kim Tâlibe kandıysa himmet kılar EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NE EHLULLAHDAN BĐR KĐMESNE GELÜB DAHĐ BEN SĐZĐ NASÎBLER KISMET4 OLINDUĞI MAHALDE GÖRMEDĐM DĐDÜGĐDĐR /41b/ Râvî-i pür-abîr ve nâkılân-ı lutfi’l-habîr5 ider; bir gün Emîr Sultân Hazretleri’dir mutâd-ı şerîfleri üzere ol savmaa-i şerîfelerinde velâyet bahrine gavvâs olub, murâkabede oturub6 dahi her gelenlere himmet ve niceleri maksûdlarına yetirüb inâyet iderler iken ittifâkī ehlullahdan Hâcı Bayram7 Velî çıkagelüb dahi tenhâca buluşub mübârek ellerin öpüb bir mikdâr musâhabet itdüklerinden sonra ol kimesnedir Emîr Sultân Hazretleri’ne didi ki; Sultânım 8 ben sizi gök yüzünde evliyâullah nasîbleri kısmet olunduğı 9 mahalde görmedim. Aslı nedir? diyücek, Sultânü’s-Sâdât Hazretleri ayıtdı10: Ricâle kassâm nasîblerin kısmet itdügi11 kassâmı sen gördin mi?, didi. Hâcı Bayram12 Velî ayıtdı13: Yok Sultânım, kassâmı14 görmedim, didi. Zîrâ mübârek yüzi taht-ı hicâbda mestûr idi. Sultânü’s-Sâdât Hazretleri ayıtdı15: Kassâmın ellerin bâri gördin mi?, didi. Cevâb virüb ayıtdı16: 1 H. gerek 2 H.’de ‘manzûme’ başlığı var ama manzûmenin içeriği yok. 3 P. ‘diridü’ ( ديريدو ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘diridir’ olmalı. 4 P. kıst 5 P. habinir 6 P. oturu 7 P.’de ‘Bekdaş’ yazılmış. Doğrusu ‘Bayram’ olmalı, çünkü Hacı Bektaş Velî’nin ölümü 1271’dir. Emir Sultan’ın vefatı 1429’dur. Zaten H.’de de ‘Bayram’ yazılmış. 8 H.’de ‘sultânım’ yok. 9 P. ‘olunduğı’ derken ‘gayın’ harfinin noktası konmamış. 10 H. itdi 11 P. idügi 12 P. Bekdaş 13 H. itdi 14 H.’de ‘kassâmı’ yok. 15 H. itdi 16 H.’de ‘cevâb virüb ayıtdı’ yok. 174 Sultânım ol hafî degildir bana, gördim didi. Sultânü’s-Sâdât Hazretleri fi’l-hâl mübârek sağ elin gösteriviricek ol kimesnedir; bî-ihtiyâr Emîr Sultân Hazretleri’nin mübârek ellerin öpüb dahi Sultânım tahkīk ol eldir1 diyü yüzine sürüb mütehayyir kalub andan ayrıldılar. MAKĀLE2 /42a/ Kutb-ı aktâbla gine şek yokdır Đşbu tahkîkdırır Emîr Sultân Âsitânî esîri olsa nevar Cümle her kim varise pîr u civân Himmetinden irer kamûya meded Ana îl degil zamân ve mekân Gehî gögde olub makāmı anın Gehî yerde olur o şâh-ı cihân Bu Hüsâmî o Şâha bende olub Himmeti tâlibi dürer her an EMÎR SULTÂN’IN3 EDHEMÎ DERVĐŞLERĐNE BĐR AKÇE VĐRDÜGĐDĐR Ve gine mezkûr azîzler rivâyet iderler kim4 Edhemî dervîşlerinden iki dervîş Hazreti Mahdûm’la bile gelmişler idi. Anların5 âdeti ol idi kim her gün6 savmla ve her giceleri ibâdetle geçürirler idi. Bir hizmetkâr dervîşleri var idi. Haftada bir gün deryûze idüb, anı infâk idinürlerdi7 . Kaçan ol ni‘am tamâm olsa gine eyle iderler idi8 . Bir gün gine mezkûr dervîş deryûzeye giderken Sultânü’s-Sâdât Hazretleri’ne mülâkī olub varub9 mübârek elini öpüb mukābilesinde10 el kavuşudurub11 karşularında12 turıcak; didi kim babam ol azîzler eyüler mi, halleri nitedir13? diyücek, dervîş 14 didi ki himmetin ile Sultânım sıhhat-i selâmetde, duânuza meşgullerdir diyücek, Hazreti Mahdûm (n.m.) /42b/ mübârek elini ceybine sokub bir akçe çıkarub dervîşe didi kim babam, azîzlere bizden duâ idesiz. Mâdem ki hayâtda olalar bu akçe ile iktifâ idüb 1 H.’de ‘ol eldir’ yerine ‘ol el bu eldir’ yazılmış. 2 H.’de ‘makāle’ başlığı var ama makālenin içeriği yok. 3 H.’de ‘Emîr Sultân’ın’ yerine ‘Emîr Sultân Hazretleri’nin’ yazılmış. 4 H.’de ‘iderler kim’ yerine ‘idüb didiler kim’ yazılmış. 5 P. anın 6 H. günleri 7 H. iderler idi 8 P. iderleri 9 H.’de ‘varub’ yok. 10 H. mukābilesinden 11 H. kavuşurub 12 H.’de ‘karşularında’ yok. 13 P. ninedir 14 H.’de ‘dervîş’ yok. P.’de de ‘düvîş’ ( دوويش ( yazılmış. 175 âhere1 ihtiyâç kalmasunlar2 diyücek, ol bir akçeyi alub dervîş revâne3 olub4 gelüb azîzlere Sultânü’s-Sâdât Hazretleri’nin selâmını arz idicek, ayak üzere gelüb redd-i selâm idüb ve ne buyurdılar? diyücek, dervîş didi kim bir akçe virüb didi kim tâ ölince iktifâ idinüb5 kimseye ihtiyâç itmesünler diyü buyurdı diyücek; meger ol azîzler ellerine hergiz dünyâ almazlardı. Didiler kim var şol pencerede ko. Tâ kim vakt-i hâcetde ihtiyâc olına diyücek6 dervîş eyle kıldı. Kaçan iftâr vakti olsa dervîş varub nısfına etmek alub7 ve nısfına kuruca üzüm alub anı iftâr idinürler idi 8 . Yine ertegi gün ol akçe yerinde bulınub gine eyle iderlerdi. Tâ derece-i mevte degin ale’ddevâm ol akçe her gün yerinde bulub iktifâ idindiler 9 . Allâhü a‘lem. MESNEVÎ10 Kerâmât-ı velî itme inkâr Begim bunlarda böyle dürlü hâl var Sakın kim oklarına tokunursın Eyü haslet bu kim idesin ikrâr Buların böyle ahvâli çok olur Bular çok kimselere bulınurlar /43a/ Buların lutfına yokdır nihâyet Eger hâke baka zer ide bunlar Buların bendesi olub Hüsâmî Eşigi hâkidir cânla her-bâr EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐ HÂCI BAYRÂM SULTÂN HAZRETLERĐ ZĐYÂRETE GELDĐKLERĐNDE GÖRDĐKLERĐ KERÂMÂT-I SENĐYYELERĐDĐR Râvî-i sahîhı’r-rivâye ve hâkî-i sarîhı’l-hikâye ider; çün Emîr Sultân Hazretleri kerâmât ve velâyet ile etrâfda olan ehlullahları celb11 ve cezb idüb, dahi her birisi ziyâretlerine geldiklerinde cemî-i ahvâline teslîm idüb dahi her birisi muhibb-i muhlisleri olur oldılar ise Ankara’da sâkin olan merhûm Hâcı Bayrâm Sultân dahi bir 1 H. âherlere 2 H.’de ‘ihtiyâc kalmasunlar’ yerine ‘ihtiyâcları kalmasun’yazılmış. 3 H.’de ‘ol bir akçeyi alub dervîş revâne’ yerine ‘dervîş ol bir akçei alub revâne’ yazılmış. 4 P. olu 5 P. idiyüb 6 H.’de ‘diyücek’ yok. 7 H’de ‘alub’ yok. P.’de de bu kelime ‘olub’ ( اولوب ( yazılmış. Doğrusu ‘alub’ olmalı. 8 H. iderler idi 9 H. idinürler idi 10 H.’de ‘mesnevî’ başlığı var ama mesnevînin içeriği yok. Ayrıca H.’de ‘beyit’ başlığı da var ama içeriği yok. P.’de bu kısımda beyit yok. 11 P. çelb 176 vakitde bir an fukarâsı ile ziyâretlerine gelüb dahi oldıkları1 sarayın taşra havlisine girdiler ise ki savmaa andadır denilmiş idi. Râvî ider: Đtifâkī meger neccârlar sarayın sakfını tamîr iderlerdi. Nâgâh sarayın sakfından bir üstûn uçub dahi Emîr Sultân Hazretleri’dir ol savmaadan2 anı bilüb dahi kıf yâ haşeb!3 buyurıcak; ol ağacdır havada muallak bir zaman4 şöyle5 turub dahi andan düşicek Hâcı Bayrâm Sultân’ın fukarâsıdır6 ol ağacı gördiklerinde Hâcı Bayrâm Sultân’ın hâtır-ı şerîflerine bu hutûr ider ki Emîr Sultân /43b/ Hazretleri’dir7 kendülere8 velâyet9 göstermiş ola. Râvî ider; çün Hâcı Bayrâm Sultân içeruye girub dahi Emîr Sultân Hazretleri’ne10 selâm virub dest-bûsiyle müşerref olub, tekaüd idicek; Emîr Sultân Hazretleri’dir buyurdılar ki babam, ol üstûn turmada hikmet size kerâmet gösterme 11 degildir12. Belki13 inecegi yerde oğlancıklar oynarlardı. Anları helâk itmesün içün14 idi; çünki anlar gitdiler, ağac dahi düşdi diyücek; Hâcı Bayrâm Sultân dahi nev‘an hacîl olub dahi mâ fi’zzamîrlerin giderdiler. EBYÂT15 Evliyânın her işi hikmet olub Bî-mahal hiçbir iş itmezdir bular Hâcı Bayrâm’da ulu Sultân olub Lîk Sultân Emîr kānde ve kānde olar Hakk Teâlâ bunların yüzi suyı Afv ide suçlarımız her ne ki var Yâ ilâhî kıl bizi lutfla mahal Yüzimiz karasına eyle tımâr Bu Hüsâmî cânla âşık olub Evliyâdan dâimâ himmet umâr 1 P. ‘oldıkları’ derken ‘dal’ harfi yazılmamış. ( قلرى اول ( şeklinde yazılmış. H.’de ‘…dahi oldıkları sarâyın…’ yerine ‘… dahi ol kalada oldıkları sarâyın…’ yazılmış. 2 H. savmaada 3 P.’de ‘kalk yâ haşeb’ şeklinde yazılmış. 4 P. ramân 5 P. şu 6 H.’de ‘Hâcı Bayrâm Sultân’ın fukarâsıdır’ yerine ‘Hâcı Bayrâm Sultân ve fukarâsı’ yazılmış. 7 H. hazretleri 8 P. kendüler 9 H. kerâmet 10 P. hazretleriye 11 H. göstermek 12 H. degil 13 H.’de ‘belki’ yok. 14 H.’de ‘içün’ yok. 15 H.’de ‘ebyât’ başlığı var ama ebyâtın içeriği yok. 177 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN ZÂKĐR ALÂEDDÎN HÂCE1 NÂM ZÂKĐRĐNE BĐR KARICIK NÜSHA ĐSTEDĐKDE YAZIVĐR DĐYÜ ĐŞÂRET BUYURDIKLARIDIR Râvî-i nîk-hısâl ve hâkî-i hûb-makāl ider: Bir gün Emîr Sultân Hazretleri /44a/ ol savmaa-i şerîfelerinde oturub dahi zâhiren ve bâtınen emrâz-ı cismâniyye ve eskām-ı ruhâniyyeye müdâvâ iderler iken ittifâkī bir karıcık çıka gelüb dahi Sultânım, başım ağrır lutf idüb bana bir nüsha-i şerîfenüz ihsân idin diyücek; meger zâkir Alâeddîn Hâce kim Emîr Sultân Hazretleri’nin zâkirleri idi2 . Ol mahalde hâzır bulunub dahi Emîr Sultân3 ana işâret eyledi. Yazıvirin babam, diyü nefes eyledi. Andan merhûm zâkir4 Alâeddîn Hâce’ye ol kadarca işâret-i aliyyeleri ol hâssa anın kendinden sonra tâ evlâdiye, tâ ile’l-inkırâz her neye kim5 kalem çalsalar bi-iznillâh şifâ bulurlar idi. Hattâ andan bile vücûda gelmiş sar‘a nüsha yazsa âfiyet bulub, o kimse6 ömri âhir olınca bir dahi vâki olmazdı; ecele dermân olmakdan gayri. Allâhü a‘lem. MAKĀLE7 Evliyânın kelâmı âlî olub Kime kim irdi buldı dürlü kemâl Bu kadar himmetine çok mıdır ol Çok olur iş bunın gibi ahvâl Yâ ilâhî bize de himmet idüb Dileriz hâsıl ola her âmâl Bunların himmetindedir ne ki var Bunların medhin idemez kavvâl /44b/ Bu Hüsâmî bunlara bende olub Himmeti dertlüsüdürür meh ü sâl EMÎR SULTÂN’IN8 BĐR ĐMÂMA OKI DĐYÜB DAHĐ DÜRLÜ MAKĀMLAR ĐLE OKIYUB OL HÂL EVLÂDINA BĐLE SĐRÂYET ĐTDÜGĐDĐR Râvî-i güyâ-günândan merhûm Şeyh Yahyâ Efendi, dir ki bizim1 zamânımızda Tuzla’da Pîr Halîfe dirler, bir dânişmend var idi ki bî-nazîr hânende olub bir gün ana 1 P. ‘hâce’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış. 2 H.’de ‘Alâeddîn Hâce kim Emîr Sultân Hazretleri’nin zâkirleri idi’ yerine ‘Alâeddîn Hâce ki kendü zâkirleriydi’ yazılmış. 3 H.’de ‘Emîr Sultân’ yerine ‘Sultân Hazretleri’ yazılmış. 4 H.’de ‘zâkir’ yok. 5 H. ki 6 H. ol kimesne 7 H.’de ‘makāle’ başlığı var ama makālenin içeriği yok. 8 H.’de ‘Emîr Sultân’ın’ yerine ‘Emîr Sultân Hazretleri’nin’ yazılmış. 178 suâl eyledim ki sen bu hânendeligi kimden tahsîl eyledin. Didi ki Emîr Sultân’dan tahsîl eyledik2 . Ben ayıtdım3 : Ne tarîkle? Ayıtdı4 : Küçük oğlancık idim. Babam5 dahi Tuzla’da bir imâm kimesne idi. Babam ile Emîr Sultân Hazretleri’ni ziyârete varduğımızda6 , Emîr Sultân7 babama buyurdılar ki okıyıvirin8 . Andan9 babam başlayub sadâ-yı Dâvûd’la bir vech üzere hânendelik itmiş kim hâzırûn cemâat10 zârgiryân11 idüb bî-hûd olmışlar ve bundan aceb oldır kim babamın külliyen vücûda gelen oğlı ve kızı hemân12 hânende oldılar. Hattâ evde hemşirelerimiz vardır. Anlar dahi cümle hânende olub Emîr Sultân’ın nefes-i şerîflleridir13 ki hiç talümsüz14 bu devlete15 vâsıl oldık, diyü haber16 virdi. NEŞ’E17 /45a/ Evliyânın böyle hâli çok olub Bunların ahvâline irmez ukūl Pes hemân lâyık olan teslîm olub Đtikād itmedir olan makūl Đşbunın gibiye ne çün cân Đstese taş ağacı söyledir ol Hakk Teâlâ bolay inâyet idüb Himmet ide bolay ol âl-i Rasûl Bu Hüsâmî’nin ümîdi oldır ki Ne murâdı olursa bula vusûl BEYĐT 18 Đşit gine Rasûlullah ne didi Bu ümmet kaydın gör nice eyledi Kişi bir mü’minin aybını görse Bulub dahi anun aybını ursa Anı Hakk Hazretine nice iletir Kıyâmetde aybların heb örter 1 P. birim 2 H. eyledim 3 H. itdim 4 H. itdi 5 P. baba 6 P. ‘varduğımızda’ derken ‘gayın’ harfinin noktası konmamış. 7 H.’de ‘Emîr Sultân’ yerine ‘Sultân Hazretleri’ yazılmış. 8 H. okuyuvir diyücek 9 H.’de ‘andan’ yok. 10 P. hamâat 11 P. girbân 12 H.’de ‘hemân’ yok. 13 P. şerîkleri 14 P. talümsür 15 P. devle 16 P. hayır 17 H.’de ‘neş’e’ başlığı var ama neş’enin içeriği yok. 18 H.’de hem ‘beyit’ başlığı hem de beytin içeriği yok. 179 Gine dinle Rasûlullah ey cân Ne buyurdı bu ümmete o Sultân Şu kim bir mü’minin o cân u dilden Giderse gussasın anun gönülden Teâlallah ana kim gör ne virir Kıyâmet gussasın andan giderir Gel imdi bu ögüdi dutub anla Menâkıb geldi gine anı bir dinle EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN ASÂ SUYINI MÜBÂREK ASÂLARI ĐLE BĐ-ĐZNĐLLÂH ÇIKARDIKLARIDIR Rivâyet-i1 dindârân ve hikâyet-i2 perhîzkârân ider; çün Emîr Sultân Hazretleri’dir /45b/ kalada ol sarayda sâkin olub dahi dilediler ki bir âlî mahalde bir bağçe gibice idineler. Pes hâlâ merhûm Pîr Emîr Sultân Câmi-i Şerîfi civârında olan bağçeciği 3 idünüb dahi içinde evler ve4 hamâm yapdırılub dahi ahyânen yaz eyyâmlarında ehilleri ile varub anda sâkin olurlar iken; rivâyet ider: Meger ol mahalde suya kemâl-i ihtiyâc olmağın, bir gün fukarâsından biri didi ki Sultânım, ah nolaydı bu makāmda bir akar5 su cârî olub leyl ü nehâr akaydı. Müselmânlar evkāt-ı hamsede andan abdest alub ibâdât-ı Hüdâ ve taât-ü zü’l-ulâ iderlerdi. Emîr Sultân Hazretleri dahi tebessüm idüb didiler ki hemân bu mahalde mi istersin? Ol kimesne dahi ayıtdı6 : Evet Sultânım, hemân bu mahalde isterin7 diyücek Hazreti Sultân dahi ayak üzere mübârek asâlarına tayanub turırlardı. Dahi ol8 asâ-yı şerîfleri ile bi-izni Rabbi’l-âlemîn Bismillâhirrahmânirrahîm diyüb asâ-yı velâyet-i âmizîn ol yire depdi. Fi’l-hâl bir su cârî olub revâne oldı. Cümle dervîşler müşâhede eyleyüb Hüdâ-yı Rabbi’l-âlemîne hamd bî-add ve senâ bî-hadd idüb9 Emîr Sultân Hazretleri’nin hâk-i pâ-yı şerîflerine yüzlerin sürdiler ve hâliyâ akan su ol sudır ki hamâmına ve câmi-i şerîfine ve ekser muhtâc mahallerde akub müselmânlar müntefi‘ olurlardır10. Dahi hâssaları /46a/ budır ki yaz11 güni sovuk olur ve kış güni ısıcak olur. Dahi içseler 1 H. ruvât-ı 2 H. hükât-ı 3 P. ‘bağçeciği’ derken ‘gayın’ harfinin noktası konmamış. ( جعى بغجه ( şeklinde yazılmış. H.’de de ‘bağçecigi’ ( جكى بغجه ( şeklinde yazılmış. 4 H. ve 5 P. ‘akar’ derken ‘kaf’ harfinin noktaları konmamış. 6 H. itdi 7 H. isterim 8 H. ol 9 H. eyleyüb 10 H. olurlar 11 P. ‘yaz’ derken ‘ze’ harfinin noktası konmamış. 180 cümle dertlere şifâ olub dahi hamli sarp olan avratlar içseler1 fi’l-hâl toğırırlar ki2 asâ suyı denilmekle meşhûr olub bir kerâmet-i azîmeleri dahi budır. Allâhü a‘lem. ŞĐĐR 3 Nazar kıl gör ne eyler evliyâyı Akıtdı bir pınar urdı asâyı Buların vasfına karar mı vardır Bular el ursa deler taş ve kayayı Đşidin hod yukarda neylemişdir Suya gark eylemişdir bir ovayı Buların himmetine sed mi vardır Bulardır def‘ iden nice belâyı Buların hâk-i pâ-yı olalıdan Bulubdır bu Hüsâmî çok4 vefâyı BEYĐT 5 Benî âdemdürür sudan mürekkeb Olubdır dirligi andan müretteb Göriden ancak ol dîdâr-ı6 hakkı Revân olub idermiş kâr-ı hakkı Yüzin toprağa sürüb şöyle bî-pâ Sürinür cismi birle âşikâr Yüzin bir kere gördi ol Hüdânın Urıldı taşlar üzere cismin anın Akan vâdîlerin suyı gözyaşıdır Degildir hâric anın uz işidir /46b/ EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN EHĐBBÂSINDAN TĐMUR OĞLI NÂM KĐMESNE KÜFFÂRA7 MAHBÛS ĐKEN KERÂMET-Đ VELÂYETLERĐ ĐLE KURTARDIKLARIDIR Râviyân-ı dil-pezîr ve nâkılân-ı habîr şöyle rivâyet iderler ki; Hazreti Emîr Sultân aleyhi’r-rahmetü ve’l-gufrânın8 hulefâsından Yahyâ bin Mesîh adlu bir azîz vardı. Ol hikâyet ider: Đttifâk gazâ-yı esfâr-ı küffâr-ı melâîndan bir gazâya varmak murâd idindim. Geldim, şeyh olan kutbu’l-aktâb ve mefharu’l-ahbâb Hazreti Emîr Efendi مثواه الجنة وجعل ثراه طاب‘ den fî-sebîlillâh gazâya icâzet alub Emîr Sultân 1 H.’de ‘sarp olan avratlar içseler’ yerine ‘sarplanan avratlara içürseler’ yazılmış. 2 H.’de ‘toğırırlar ki’ yerine ‘toğıralar’ yazılmış. 3 H.’de ‘şiir’ başlığı var ama şiirin içeriği yok. 4 P. ‘çov’ şeklinde yazılmış; doğrusu ‘çok’ olmalı. 5 H.’de ‘beyit’ başlığı var ama beytin içeriği yok. 6 P. ‘dîzâr’ ( ديذار ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘dîdâr’ olmalı. 7 H. küffârda 8 H.’de ‘Hazreti Emîr Sultân aleyhi’r-rahmetü ve’l-gufrânın’ yerine ‘Emîr Sultân Hazretleri’nin’ yazılmış. 181 Hazretleri dahi bana izin virüb dimişler idiler ki bu kere de bu gazâya var ammâ ayrık dahi sakın varma, ikincisine izin yokdır didi1 . Dahi duâ idüb ne ise Timûr oğlı ol gazâya varub dahi bi-iznillâhi Teâlâ Emîr Sultân Hazretleri’nin himmet-i aliyyeleri ile çok mâl tahsîl itdim. Hayli esîr çıkarub toyum oldık. Selâmetle2 gelüb dahi Emîr Sultân Hazretleri’nin himmet-i aliyyeleri ile buluşub dahi3 mübârek ellerin öpüb mende sâkin olayürirken ittifâkī ba‘de zamânın mezkûr yoldaşlarım4 bana tekrâr ibrâm ve ilhâh eyleyüb ayıtdılar: Böyle bir defa dahi seninle5 gazâya gidelüm. Uğurlu ve tâlii kuvvetli adamsın6 didiler7 . /47a/ Bunca zamândır ki gazâya varub seninle andugumız toymaluğu bir dahi itmedik8 . Ben dahi anlara ayıtdım9 : Bana şeyhimden gazâya iki defa gitmege icâzet yokdır10. Muhsıl-ı kelâm عمى القضاء جاء اذا البصر11 Allah onara diyü12 anların sözlerinden çıkamayub gazâya gitdik. Giderken nâgehânî galebe-i küffâra bulışdık. Cenkle yoldaşlarımızın ba‘zısı helâk olub13 ve14 ba‘zımız tutulub esîr oldık. Beni yoldâşlarımla zincire çekdiler. Envâ‘-i dürlü ezâlar idüb alub15 hisârlarına iletdiler. Haps16 idüb gündüz17 hendek kazdurırlardı. Ben18 dahi hak cânibine19 envâ‘-i ibâdât ve tazarru‘ idüb gice ve gündüz Hakk Teâlâ Celle 1 H.’de ‘gazâ-yı esfâr-ı küffâr-ı melâîndan bir gazâya varmak murâd idindim. Geldim, şeyh olan kutbu’l-aktâb ve mefharu’l-ahbâb Hazreti Emîr Efendi مثواه الجنة وجعل ثراه طاب) Manası: Kabri iyi ve temiz olsun, varacağı yer cennet olsun.)’den fî-sebîlillâh gazâya icâzet alub Emîr Sultân Hazretleri dahi bana izin virüb dimişler idiler ki bu kere de bu gazâya var ammâ ayrık dahi sakın varma, ikincisine izin yokdır didi.’ yerine ‘küffâra bir gazâ murâd itdim, geldim. Şeyhim Sultân Hazretleri’ne icâzet taleb eyledim ve icâzet virub buyurdılar ki bu defa gazâya var ammâ ayrık dahi sakın varma, ikinci defaya izin yokdır didi.’ yazılmış. 2 H. selâmetle 3 H.’de ‘himmet-i aliyyeleri ile buluşub dahi’ yok. 4 P. yoldaşlarına 5 H.’de ‘ayıtdılar: Böyle bir defa dahi seninle’ yerine ‘elbette yine’ yazılmış. 6 H.’de ‘tâlii kuvvetli adamsın’ yerine ‘tâli‘lu adamsın’ yazılmış. 7 H. didiler 8 H.’de ‘Bunca zamândır ki gazâya varub seninle andugumız toymaluğu bir dahi itmedik’ cümlesi yok. 9 H.’de ‘Ben dahi anlara ayıtdım’ yerine ‘ben itdim’ yazılmış. 10 H.’de ‘gazâya iki defa gitmege icâzet yokdır’ yerine ‘iki defa gazâya izin yok’ yazılmış. 11 Manası: Kaza, hüküm geldiğinde göz kör olur, görmez olur. Her iki nüshada da القضا şeklinde yazılmış. Doğrusu القضاء şeklinde olmalı. 12 H. diyüb 13 H.’de ‘olub’ yok. 14 H. ve 15 H.’de ‘alub’ yok. 16 P. habs 17 P. ‘gündüz’ derken sondaki ‘ze’ harfi yazılmamış. ( كوند ( şeklinde yazılmış. 18 H.’de ‘ben’ yok. 19 P. ‘cânibine’ derken ‘cim’ harfinin noktası konmamış. ( حانبنه ( şeklinde yazılmış. 182 veAlâ Hazretleri’ne halâsımçün niyâz iderdim. Yâ şeyhum Emîr Sultân, bana mededgîr ol, yetiş diyü çağırırım 1 . Bir gün ol kala2 pâdişâhının bir mukarreb vezîri3 vardı. Bir kimesne geldi. Bana ayıtdı4 : Gel seni bizim pâdişâhımızın vezîri ister. Gâyet eyü adamdır. Bolay ki sana bir iyiligi dege didi5 ; gel gidelüm didi. Meger ol vezîr mü’min, muvahhidmiş. Belki evliyâ-i kirâmdan imiş. Îmânını6 kimseye izhâr itmez imiş; çünkim7 vezîre vardık. Yanındağı kâfirleri birer vechle giderdi. Benimle tenhâ kaldı. Hâlimi ale’t-tafsîl bana söyletdi. Hâtırım ahz idüb şeyhum Emîr Efendi[yi]8 sordı. Meger bu vezîr Rasulullah (s.a.v.)’ı vâkıasında /47b/ görmiş 9 . Îmân getürib müslümân olmış imiş. Şimdengiru havf itme, ayıtdı10: Zarûretde nesne lâzım gelmez. Kefere libâsını giy. Ben seni sâhibinden alayın. Fi’l-hâl satun11 aldı ve bir hücre tayîn itdi. Kimse üstüne girüb hâlini bilmesün, otur Hakk Teâlâ’ya ibâdete meşgul ol. Ümîddir ki Hakk Teâlâ inâyet idüb yine dârü’l-Đslâm’a varub şeyhin ile12 mülâkī olub bizi duâdan unutmayasın. Kefere libâsını ve13 fecere takyesini getürüb giydirdiler. Durub küffâr didi ki işde bu bizim dinümize girdi. Kimse bunı incitmesün diyüb kendü sarâyında14 bir hücre virdi. Otırdım, yedi yıl15 Hakk’a ibâdet itdim. Nâgâh bir gün ziyâde gurbet geldi. Rikkat irişdi, ağladım. Hâtırıma şeyhüm, azîzim, efendim16 Emîr Sultân geldi. Çağırub ayıtdım17: Ey müktezâ-yı âl-i Rasûl ve ey müctebâ-yı sâhib-i usûl ve ey evliyâ-i Sultân Seyyid Muhammedü’l-Buhârî, nice yıllar senin hizmet-i şerîfinde18 idim. Hayli zamândır19 senden ırağım lutf idesin. Ben fakîr bu dîn diyânet bilmez küffârın arasından halâs idesin diyü tazarru‘ kıldım, 1 H. çağırır idim 2 P. ‘kala’ (قلعه ( derken ‘ayın’ harfi yerine ‘gayın’ harfi yazılmış. 3 P. vezîr 4 H. itdi 5 H. didi 6 P.îmân 7 H.’de ‘kimseye izhâr itmez imiş; çünkim’ yerine ‘izhâr itmez imiş kimseye; çünki’ yazılmış. 8 H. Emîr Sultânı 9 H. gürüb 10 H. itdi 11 P. sayun 12 H. şeyhine 13 P. ‘ve’ iki kere yazılmış. 14 P. esrâyetde 15 H.’de ‘hücre virdi. Otırdım yedi yıl’ yerine ‘hücrede yedi yıl’ yazılmış. 16 H. sultânım 17 H. itdim 18 H. şerîfenizde 19 P. ramândır 183 ağladım. Ayıtdım1 : Yâ gerçegim Emîr Sultân Hazretleri2 , ben bilürin ki3 sen ne sultânsın fe-emmâ beni bana komadılar. Senden izinsiz gelüb dahi bu belâlara sataşdım. Đmdi kerem eyle Sultânım; bana himmet eyle. /48a/ Dahi beni bu belâlardan4 kurtar diyücek Timûr oğlı ider: Ağlayub bir5 mikdâr kendimden geçmişin6 . Anı gördim ki Emîr Sultân Hazretleri’nin7 mübârek eli zâhir olub bana yapışıb muhkem çekdi. Hem-ân-dem aklım zâil olmış. Ba‘de zamân aklım8 başıma geldi. Râvîler ider: Biz dahi Emîr Sultân Hazretleri’nin huzûr-i9 âliyesinde idik. Anı işitdik ki taşrada saray kapusında bir kimesne yatayurır didiler. Bana nazar itdiler10 , dönüb birbirine benim adımla bu filân degil midir?, didiler. Yine didiler ki bu bir Frenk ancak didiler ben bunlara sordım: Siz kimlersiz?, didim. Ayıtdılar11: Biz Emîr Sultân Hazretleri’nin dervîşlerindenüz. Şimdi Emîr Sultân buyurdı ki benüm bir muhibb-i sâdıkım yedi yıldı, Frenk diyârında idi12. Buyurdılar ki13 Timûr oğlıdır tutsak idi. Bizden meded istedi. Biz halâs eyledik. Taşrada turır, varın14 içeruye getürin diyücek biz dahi giru çıkdıkda seni bu sûretle gördik, didiler15. Beni azîzime iletdiler. Ağlayub16 mübârek ayaklarına düşüb yüzin sürdi. Emîr Sultân Hazretleri aleyhi’r-rahmetü ve’l-gufrân bu Timûr oğlana hayır duâlar ve nice nasîhatler Huzûr-ı şerîflerinde nice yıllar hizmetleriyle müşerref oldım. Cemî-i nâs18 benüm19 ahvâlim bildiler. 1 H.’de ‘ayıtdım’ yok. 2 H.’de ‘hazretleri’ yok. 3 H.’de ‘ki’ yok. 4 H. belâdan 5 P. ‘bir’ kelimesinin ‘be’ harfinin noktası konmamış. 6 H. geçmişim 7 H. hazretlerinin 8 P. ilm (علم ( 9 P. husûr-i 10 P. idiler 11 H. itdiler 12 H. idi 13 H.’de ‘buyurdılar ki’ yok. 14 P. var 15 P. didilerler 16 H. ağlayu varub 17 H.’de ‘Emîr Sultân Hazretleri aleyhi’r-rahmetü ve’l-gufrân bu Timûr oğlana hayır duâlar ve nice nasîhatler eyledi.’ yerine ‘Emîr Sultân Hazretleri Timûr oğlına duâ ve nasîhat eyledi.’ yazılmış. 18 P. bâs 19 P. benü 184 NAZM1 /48b/ Her kimi makbûl iderse evliyâ Her ne maksûd iderse olur revâ Tarfetü’l-ayn içre irişür yakīn Mağrib ü meşrık ana birdir hemîn Gel itikād it evliyânın râhına Đrişesin tâ saâdet câhına Evliyâya itme sakın şekk-i rayb Ki anlara şek eylemekdir kāb ayb Hassa evlâdından ola Ahmed’in Đki cihân fahri ol Muhammed’in BEYĐT 2 Gidenler dâima râh-ı gazâya Dimişler olmuşuz râz-ı cefâya Gazâ ehli muhakkakdır didiler Đşidin râviyândan söylediler Sevâb-ı âhiret tahsîl iderler Makām-ı cennete toğrı giderler Sefer öni egerçi oldı zahmet Velî anın evvelidir sonı rahmet Đlâhî gazâ
lardan rahmetüni Dirîğ itme hemîşe rağbetüni Ki anlar oldı layık rahmetüne Münâsibdir kamûsı izzetüne DER-MÜNÂCÂT3 Ey dest-gîr pîr u tüvân olan Emîr Nûr-i çerâğ-ı Rûm u Buhârî olan Emîr Matlûb-ı cümle halk-ı cihân pâdişâh-ı vakt Mahbûb-ı cümle-i bây ü gedâ olan Emîr /49a/ Senden irer bu dertlü dile her zamân devâ Dertlü kulûbe mahz-ı müdâvât olan Emîr Hak sende vaz‘ idüb ne ki var lutfla kerem Cûdla âleme şems-i duhâ olan Emîr Bir geldin Rûm’a bir dahi mislin gelür mi hiç 1 H.’de ‘nazm’ başlığı var ama nazmın içeriği yok. 2 H.’de hem ‘beyit’ başlığı hem de beytin içeriği yok. 3 H.’de ‘der-münâcât’ başlığı var ama der-münâcâtın içeriği yok. 185 Bâğ-ı velâyet içre tûtî-yı güyâ olan Emîr Meddâ[h] sana cümle cihân Hüsâmî de Medhin gelende bülbül-ü şeydâ olan Emîr EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NE EDREMÎT’DEN1 SARI YÛSUF HAZRETLERĐ GELÜB MECLĐS-Đ ÂLĐYESĐNDE2 YATUB UYUDIKLARIDIR Râviyân-ı şerîfi’l-hitâb ve hâkiyân-ı latîfi’l-cevâb şöyle rivâyet iderler ki; Anatolı Vilâyeti’nde Karasi Sancağı’nda Edremid Nâhiyesi’nde zamân-ı sâbıkda3 Sarı Yûsuf Hazretleri ki ol azîzin mezâr-ı şerîfi Edremid4 Kasabası’nın kurbindedir. Ol hikâyet ider: Emîr Sultân Hazretleri’nin muhibb-i muhlisleridir ki yukaruda denilmiş idi. Râvî ider: Bir defa Emîr Sultân Hazretleri’ni ziyârete gelüb dahi ne ise gelüb kalada Emîr Sultân Hazretleri’nin oldıkları5 Hundî Sultân Hazretleri’nin6 sarây-ı şerîfinde7 olan savmaa-i şerîfede Emîr Sultân Hazretleri’ne buluşub8 dahi mübârek ellerin öpüb dahi bir mikdâr meclis-i âlîlerinde oturıriken; râvî ider: Ol mahalde Sarı Yûsuf’a nâ-gâh9 bir mertebe uyhu10 galebe eyledi ki gözim acmağa kudretim yetmez idi. Sultân Hazretleri benim hâlime âlim olub lutflar idüb bana bir makām-ı hâlî idüb11 didiler kim /49b/ gel beru bir mikdâr yat. Rahat olın12 diyü buyurdı. Ben13 hicâb itdim, yatmadım. Yine buyurdı kelâmımıza muhâlefet itme diyü emirlerin imtisâl idüb buyurdıkları köşede yatıb uyudım. Hemân bir vehm-nâk düş gördim. Belinleyüb uyandım. Emîr Sultân Hazretleri’nin mübârek elinde bir yeşil kalkan tutar gördim. Yatduğım vaktin yoğdı, nazar idüb ayıtdı: Korkma, yat didi. Yine yatdım. Evvelki düşden korkulu bir düş dahi gördim. Yine belinleyüb külliyen 1 P. edmîdden (ادميدددن ( 2 P. âliyesede (عاليسده ( 3 P. sellıkda ( سللقده ( 4 H.’de ‘Edremid’ yok. 5 H.’de ‘dahi ne ise gelüb kalada Emîr Sultân Hazretleri’nin oldıkları’ yok. 6 H.’de ‘Hazretleri’nin’ yok. 7 H. sarâyında 8 H.’de ‘savmaa-i şerîfede Emîr Sultân Hazretleri’ne buluşub’ yerine ‘savmaada buluşub’ yazılmış. 9 H.’de ‘nâ-gah’ yok. 10 H. uyku. P. uyhu ( اويخو ( 11 H. gösterub 12 H. eyle 13 H. ben 186 uyhu1 gözimden gitdi2 . Gördim Emîr Sultân’ın huzûr-ı şerîflerinde iki ok yatur. Ben ayıtdım: Sultânım şu benim iki defa gördigim3 ne hâldir? diyü suâl eyledim4 . Ayıtdı5 : Tatar Vilâyeti’nde Kırım Şehri’nde bir muhibbimiz var idi. Hâliyâ bizim cânımıza müteveccih olmışdı. Meclisde seni uyur gördi. Perîşân olub6 seni helâk itmege kasd itdi. Đder: Benim şeyhum huzûrında yatub uyumak nedir? diyü seni helâk itmek içün7 bu okları atdıklarında ben dahi kudret kalkanın karşu tutub savdım. Bir dahi atdı. Fi’l-hâl yine anı dahi savdım. Atduğı ok tesîr itmedi. Melûl olub bildi ki Sultânım’ın izniyle yatmış. Sana atduğı ok zarar itmedi. Gine bildi ki8 benim murâdım idigini. Şimdi bana envâ‘-i i‘tizârla özürler idüb Sultânım mazûr buyurın. /50a/ Vallâhi murâdınuz idügini bilmedim, dirdi. Biz dahi özrini kabûl itdik. LĐ-KĀĐLĐHĐ 9 Emîr Sultân dürür bu şâh-ı âlî Buların çokdır ahbâbı begayet Yazılsa her biri add olmaz anın Anı tebyîn itmezdir kitâbet Buların kapusının bendesidir Ne varsa kamû ashâb kerâmet Buların feyzi olurdır cümle esrâr Bulardan bahş ulu cümle velâyet Buların kullarıdır bu Hüsâmî Nola her birisi iderse himmet MAKĀLE10 Huzûr-ı evliyâ dâim edeb yiri makāmıdır Sana nakl itdigim söz ehl-i irfânın kelâmıdır Varanlar evliyânın yanına eylermiş perhiz 1 Buradaki uyku kelimesi her iki nüshada da اويخو şeklinde yazılmış. Yukarıda da belirtildiği üzere H.’de اويقو idi. 2 P. gidi ( كيدى ( 3 P. görküm ( كوركوم ( 4 H.’de ‘diyü suâl eyledim’ yok. 5 H. itdi 6 Her iki nüshada da ‘alub’ ( الوب ( yazılmış; doğrusu ‘olub’ olmalı. 7 H.’de ‘seni helâk itmek içün’ yok. 8 H.’de ‘yatmış. Sana atduğı ok zarar itmedi. Gine bildi ki’ yerine ‘yatmışsın. Bildi ki’ yazılmış. Ayrıca P.’de ‘atduğı’ yerine ‘anduğı’ (اندوغى ( yazılmış. Yine ‘zarar’ kelimesi ضر şeklinde yazılımış, ra harfinin biri yazılmamış. 9 H.’de ‘li-kāilihi’ şeklinde başlık var ama li-kāilihinin içeriği yok. 10 H.’de ‘makāle’ başlığı var ama makālenin içeriği yok. 187 Sözinden cünbüşünden kâr-ı tab‘ın kim devâmıdır Müjem çârub yolına yeşim saka-yı ab-ı efşân Velîler hizmetinin cânla gönlim gulâmıdır Göz açub tâ yumınca evliyâ-yı hoş kerâmâtın Gelen biribirine şarkdan garba selâmıdır Egerçi hak velî vardır cihân içinde ey gâfil Sana vasf itdigim yanî Emîr Sultân’dır EMÎR SULTÂN TĐMÛR BURÛSA’YA GELDĐK DE BĐR ÂDEMÎSĐNE HABER GÖNDERUB1 GĐTDĐKLERĐDĐR 2 Râvî-i basîr ve nâkıl-i habîr ider: Ol vakit ki Acem Vilâyeti’nin hâkimlerinden Timûrlenk ki /50b/ gazab kalbi hemçûn senk idi. Ol zamân ki Timûr Hân merhûm Sultân3 Yıldırım Hân ile Ankara üstinde cenk idüb dahi âhir Yıldırım Hân mağlûb olub dahi tutulub, Timûr Hân’dır anı dahi alub Burûsa’ya gâret niyetine gelüb, dahi Atçılar Ovası’na bî-nihâye asker-i Tâtâr talân4 ile mezkûr şehri nehb-i gâret itmek içün konıb; bu gün yarın yağma iderin diyü bir ay mikdârı durdı, dimişler ki Timûr Hân’ın ol seferde bilesince olan askeri cem‘an on tümen asker idi ki her tümen yüz bin olubdır, cem‘an on kere yüz bin olubdır5 . Bu hâl üzere etrâf-ı eknâf-ı nevâhî Burûsa azığın leşkerine yidirib harâb u yebâb idüb dahi asker-i Tâtâr’ın hâli malûma. Burûsa halkına cevânibden azık gelmeyüb aclıkdan fürûmânde kaldılar. Dahi Burûsa ahâlîsinin dahi6 hâlleri kati müşkilden müşil olıcak7 ba‘zı azîzler ittifâkla ikāmeti şikâyet idüb, râvî ider: Meger ol zamânda Emîr Sultân Hazretleri8 dahi Asâ Bağçesi’nde sâkinler olub dahi halkın bu haller bilüb emr-i Rabbânî’ye muntezırlar iken; râvî ider9 : Burûsa halkından biraz nâs ba‘zı azîzler ittifâkla Emîr Sultân huzûr- 1 P. gönderdigin 2 P. gindikleridir (كندكلريدر ( 3 H.’de ‘sultân’ yok. 4 P. talâ ( تالا ( 5 H.’de ‘bilesince olan askeri cem‘an on tümen asker idi ki her tümen yüz bin olubdır, cem‘an on kere yüz bin olubdır’ yerine ‘ bilesince on kere yüz bin asker olub’ yazılmış. 6 H.’de ‘dahi Burûsa ahâlîsinin dahi’ yok. 7 H.’de ‘kati müşkilden müşil olıcak’ yerine ‘kati müşkil olub’ yazılmış. 8 H. hazretleri 9 H.’de ‘râvî ider’ yok. 188 u mevfûri’l- hubûrlarına varub1 ayıtdılar ki hâlimiz gâyet ile mükedder olmışdır. Bu cemiyyet-i Tâtâr ki her biri mânend-i /51a/ emsâl-i mârdır. Bir aydır ki şehrimiz sahrâsında bağ ve bağçelerümiz ortasında konıb etrâfdan bize zâd ü zevâd2 getürtmezler. Gelincesin3 kendüler zulmle alub yirler. Biz nafakasız kaldık. Eger beş on gün dahi bu minvâl üzere bunda turırlarsa açlıkdan cümlemiz helâk olurız. Hemân-dem Emîr Sultân Hazretleri tekâzâ-yı velâyetden ve kerâmât-ı işâretden nazara gelmiş bir kelimât-ı müessir ve hâletde ehl-i4 tesîr fukarâsından bir sûfîsi vardı. Anı Emîr Efendi5 huzûrına getürtdi6 ve ayıtdı7 : Var Timûrlenk ordusına ve anda Âşık adlu bir eskici var. Saru sakallu, ahmeru’l-vechdir. Kimesnenin yüzine bakmaz. Muhibb-i muhlisdendir. Selâm-ı iştiyâk-ı meveddet arz idüb diyesin ki Burûsa’da müselmânlar azıksız kaldılar. Bir aydır âdem vardır ki etmek8 yemedi. Dahi göçmezler mi? Müşârün ileyh sûfî Timûrlenk ordusına varub ol9 Âşık adlu eskiciyi bulub Emîr Efendi selâmın edâ idüb arz-ı meveddet-i iştiyâk10 gösterdikden sonra ayıtdı11: Ne buyurdılar ki göç dahi olmadı mı? Şehir halkının azığa muhkem muzâyakaları vardır diyicek eskici ayıtdı: Vâkıa bu menzilde, hayli müddet oldı geleli. Göç vaktidir, hemân ignesin ve ipligin kutıya koyub göçin tedârikinde olıcak mezkûr sûfî ider ki gördim ki dellâllar çağırub göçdir diyü fi’l-hâl /51b/ bir ânide ordu içinde ve etrâfda çadırlar dürilüb tuğlar gitmege başladı. Hakk Teâlâ Celle ve Alâ’ya şükürler12 idüb Emîr Efendi’ye gelince gördim ki sahrâda Timûrlenk askerinin bir çadırı kalmadı. Anı gördim ki Atçılar Ovası13 hâlî14 olub dahi Timûr askerinün öni ardına bakmayub bir süratle giderler ki vasf olınmazdır dir. 1 H.’de ‘huzûr-u mevfûri’l- hubûrlarına varub’ yerine ‘huzûrlarına varub’ yazılmış. Ama P.’de ‘hubûrlarına’ kelimesi حبولرنه şeklinde yazılmış; ‘Ra’ harfi yazılmamış. 2 H. zâd-ı zahîre 3 H. geleni 4 H.’de ‘ehl-i’ yok. 5 H.’de ‘Emîr Efendi’ yok. 6 H. getürdi 7 H. itdi 8 H.’de ‘ekmek’ (اكمك( . P. ‘etmek’ ( اتمك ( şeklinde yazılmış. 9 P.’de ‘ol’ iki kere yazılmış. 10 H.’de ‘Emîr Efendi selâmın edâ idüb arz-ı meveddet-i iştiyâk’ yerine ‘Emîr Sultân’ın selâmın arz idüb iştiyâk’ yazılmış. 11 H. itdi 12 P. sükürler ( سكرلر ( 13 P. vâsı ( واسى ( 14 P. hâl 189 ŞĐĐR 1 Bunı iş böyle didiler nakkāl Bile ola olarla çend2 -ricâl Ol kimesne dahi kutb olı ben Eskicik ide behr-ahvâlin Bunların böyle işleri çok olub Bunlara irmedi ukūl-i ıkāl Gör ne dir Hazreti Emîri dahi Nice gitdi ol eskici fi’l-hâl Bunları sevmededir hemân lâyık Kalanı bir kuru hevâ vü makāl Đki olmadı bir sözi Emîr Sultân Hâkānın Đki olmazmış bir sözi zîrâ Hân-ı dünyânın Muhakkakdır Emîr Sultân kamû âlem[ler] içinde Zuhûr-ı3 muayyendir bu ehl-i nâs imânın Meyân-ı evliyâda dâimâ oldı tezkirde Şifâdır hasta cânına bu a‘lâyile ednânın Hemânâ Rûm’da ancak velîler şâh-ı a‘lâsı Emîr Sultân a‘zamdır kabûli ehl-i âyânın /52a/ Diyâr-ı garb şark a‘dâsı def‘ıne müheyyâdı[r] Emîr Sultân-ı mu[a]zzam Hazreti Sultân Süleymân’ın Râvî-i sâdık ve hâkî-i vâsık ider: Bir gün Emîr Sultân Hazretleri ol ma‘hûde olan savmaa-i şerîfelerinde4 oturırken uşda5 fukarâdır çoğalub dahi her6 tarafdan şimdi ki gibi zâirûn gelmege başlayub her birisi zâhiren ve bâtınen murâdlarına yetişüb ber-murâd olurlardı. Mezkûr azîzler7 rivâyet idüb didiler kim Hazreti Emîr’in (n.m.) meclis-i âliyesinde8 kimesne feth-i kelâm idib nutka kâdir olmazlardı9 . Cümle 1 H.’de ‘şiir’ başlığı var ama şiirin içeriği yok. 2 P. ‘cend’ ( جند ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘çend’ olmalı. 3 P. ظهوىو şeklinde yazılmış; doğrusu ‘zuhûr’ olmalı. 4 H.’de ‘ma‘hûde olan savmaa-i şerîfelerinde’ yerine ‘ma‘hûde savmaalarında’ yazılmış. 5 H.’de ‘uşda’ yok. 6 H. her 7 P. azîrler ( عزيرلر ( 8 H. meclis-i şerîfinde 9 P. umazlardı ( اومازلردى ( 190 kerâmetinden birisi dahi budır kim kendüsi murâkıb oturırdı. Ol hâzır cemâatün ba‘zısı rüyâ tabîri içün ve ba‘zısı kalbinde niyeti olub hal olmasına gelmiş idi ve andan1 murâkabeden2 mübârek başını kaldırub iderdi kim babam bir kimesne şu asıl vâkıaa görse anun tabîr şöyledir. Andan bu cins-i tamâm olıcak iderdi kim babam3 bir kimesnenin şu asl-ı niyeti olsa ol şöyle olmak gerek diyü kimse istifsâr itmeksizin4 her kişi ber-murâd olub avdet iderlerdi. Bu cümleden birisi Balıkesri kurbinde5 Ilıca Bâzârı dimekle marûf karyede Ali Fakīh dimekle meşhûr vâiz, nâsih kimesne idi. Mezkûr6 azîzin âdeti idi; yılda bir kere ol7 vilâyetün sulehâlarına tenbîh /52b/ kılub Sultânü’s-Sâdât Hazretleri’ne dest-bûsa varub cemâl-i8 münevverini müşâhede kılub hayır duâsın9 alub avdet iderlerdi. Meger mezkûr vâiz kitâb zahrinde hârik-ı10 âde bir hadîs-i şerîf görüb itimâd itmedi. Andan11 fikri sâyibi12 ana mulhık13 oldı kim Hazreti Mahdûm (n.m)’a huzûr-ı âliyesine vusûl buldıkda14 istifsâr idüb mütesellî olına ve andan15 mevsim yetişüb gider olıcak, Kurd Dede dimekle meşhûr bir dervîş vardı. Ol diyârda Hazreti Emîr’in nazar-ı himmeti yetişmiş kimesne idi. Ol esnâlarda16 mezkûrın oğlancuğı hasta oldı ve andan Kurd Dede hâtûnına didi kim biz Ali Hâce’yle Sultân Hazretleri’ne gitmege17 muâhede eyledik. Bu oğlancuğın merazı mevtidir, Allâhü a‘lem. Vaktâ ki emru’l-lâh cârî ola konşular18 defn eyleyeler diyü cemâat-i kesîre revân oldılar. Vaktâ ki19 dervîşler Ulubad’ı geçüb sabâh namâzını 1 H.’de ‘andan’ yok. 2 P. murâkıbdan 3 H.’de ‘andan bu cins-i tamâm olıcak iderdi kim babam’ yok. 4 P. itmezsizin ( اتمزسزن ( 5 H.’de ‘Balıkesri kurbinde’ yerine ‘Balıkesri’de’ yazılmış. 6 H. bu 7 H. ulu ( اولو ( 8 P. cemâ ( جما ( 9 H.’de ‘hayır duâsın’ yerine ‘duâsın’ yazılmış. 10 P. ‘hârik’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış. ( حارقى ( şeklinde yazılmış. 11 H.’de ‘andan’ yok. 12 H.’de ‘sâyibi’ yok. 13 H.’de ‘mulhık’ yazılırken ‘kaf’ harfinin noktaları konmamış. 14 H.’de ‘(n.m.)’a huzûr-ı âliyesine vusûl buldıkda’ yok. 15 H.’de ‘andan’ yok. ( اشنى لرده ) işinilerde .P 16 17 P. gitmele ( كتمله ( 18 H. komşular ( قومشولر( . P.’de sağır kefle ‘konşular’ şeklinde yazılmış. 19 H.’de ‘Sultân Hazretleri’ne gitmege muâhede eyledik. Bu oğlancuğın meraz-ı mevtidir, Allâhü a‘lem . Vaktâ ki emru’l-lâh cârî ola konşular defn eyleyeler diyü cemâat-i kesîre revân oldılar. Vaktâ ki’ yerine ‘Sultân Hazretleri’ne gideriz. Bu oğlancık Allâhü a‘lem maraz-ı mevtidir. Eger giderse komşular defn eylesün diyüb revâne oldılar.’ yazılmış. 191 edâ idüb evrâda meşgul oldılar. Evrâd tamâm olub duâ olıcak; Kurd Dede gölükünden inüb1 kāfile-i durgurub didi kim, yâ ihvân, bizim oğlancuğın ruhını2 melâikeler kabz eylemiş. Alub3 gideyorırlar. Uşda dünyâ gögine yaklaşdılar. Đmdi4 bir duâ idin. Andan5 gidelüm diyüb duâ eylediler. Andan umûmen6 hâzirûn cemâat7 Dede’ye el-hükmü lilâhi’l-azîm diyü azâ idüben revâne oldılar. Ba‘dehû çünkim8 Hazreti Mahdûm’ın /53a/ nazar-ı âliyesine vusûl bulıcak dest-bûsla müşerref olub tekaüd idicek Sultânü’s-sâdât Hazretleri (n.m.) buyurdı kim Kurd Dede dervîş andan ayak üzerine gelüb, lebbeyk Sultânım, diyücek buyurdı kim9 sizinle bir dahi musâfaha idelüm. Bu görüşmek gazâ içün olsun ki راجعون اليه انا و الله انا 10, ölüm babam11 mersûm-i mukannendir. Ol gitdi biz dahi gidiseriz. Nitekim vârid olmıştır: من سبحانه mübârek gelüb Dede Kurd Andan .buyurdı diyü 12 تفرد بالعز والبقاء و امر عباده بالموت والفناء eline yüz sürüb gine tekaüd13 idicek gine murâkıb olub sâkin oldı. Meger Ali Fakīh Vâiz ol kitâb zahrinde gördigi hârik-âde hadîsi14 istifsâr itse gerek idi. Andan15 Seyyidü’s-sâdât Hazretleri (n.m.) mübârek başını kaldırub16 didi kim; babam, kaçan kitâb havâşîsinde ve zahrinde17 hârik-âde hadîslere nazarınuz müteallik olsa sıhhatine 1 H.’de ‘gölükünden inüb’ yok. 2 P. ‘rûhını’ derken ‘ru’ iki kere yazılmış. 3 H.’de ‘alub’ yok. 4 H.’de ‘Uşda dünyâ gögine yaklaşdılar. Đmdi’ yok. 5 H. ba‘dehû 6 H.’de ‘diyüb duâ eylediler. Andan umûmen’ yok. 7 P. hamâat ( حماعت ( 8 H.’de ‘hâzirûn cemâat Dede’ye el-hükmü lilâhi’l-azîm diyü azâ idüben revâne oldılar. Ba‘dehû çünkim’ yerine ‘hâzırûn cemâat duâ idüb el-hükmü lillâh diyüb revâne oldılar; çünki’ yazılmış. 9 H.’de ‘dervîş andan ayak üzerine gelüb, lebbeyk Sultânım, diyücek buyurdı kim’ yok. P.’de ‘Üzerine’, ‘ürerine’ (اوررنه ( şeklinde yazılmış. 10 Manası: ‘ Biz şüphesiz ( her şeyimizle ) Allah’a aidiz ve şüphesiz O’ na döneceğiz.’ ( Bakara 2/156) 11 H.’de ‘ölüm babam’ yerine ‘babam ölüm’ yazılmış. 12 Manası: Kudretiyle ve ölümsüzlüğüyle tek olan, her türlü noksan sıfatlardan noksan olan kimse Allah’tır; ve Allah kullarına ölümü ve yok olmayı yazmıştır. P.’de البقا şeklinde yazılmış. Yine her iki nüshada da الفنا şeklinde yazılmış. 13 H.’de ‘mübârek eline yüz sürüb gine tekaüd’ yerine ‘mübârek dest-i şerîfin bûs idüb tekaüd’ yazılmış. 14 H.’de ‘Ali Fakīh Vâiz ol kitâb zahrinde gördigi hârık-âde hadîsi’ yerine ‘Ali Fakīh ol hadîs-i şerîfi’ yazılmış. P.’de ‘hârik’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış. ( حارق ( şeklinde yazılmış. 15 H.’de ‘andan’ yok. 16 H.’de ‘(n.m.) mübârek başını kaldırub’ yok. 17 H.’de ‘kitâb havâşîsinde ve zahrinde’ yerine ‘kitâb zahrinde’ yazılmış. P.’de ‘zahrinde’ derken ‘nun’ harfinin noktası konmamış. 192 itikād 1 idüb inanıcı olın. Cümleden birisi budır diyüb mezkûr vâizin bi-aynihi o şübhe dutdığı 2 hadîs takrîr eyleyüb didi kim; meger ceddim Hazreti Rasûlullah3 (s.a.v.) harem-i Kâbetullah’da Mekke kâfirleri cem‘ olub didiler kim eger sen hak peygamber isen işbu hacer-i azîme /53b/ yanî bu ulu taşa 4 işâret kılasın. Andan5 taş iki şakk olub ve içinde bir yigit hurûc6 eyleye7 . Saruşın, mülebbes ve müsellah; umûmen alet-i esbâb-ı müretteb, senün risâletine şehâdet ide. Tâ kim biz dahi görüb itikād idüb müselmân olavuz diyücek andan8 Ceddim (s.a.v.) buyurdı kim bu günki gün bir nice göz hâzır degül, ertegi gün9 umûmen cem‘ olın; in-şâ’-Allah şâyed îmânınuza sebeb ola diyüb münteşir oldılar. Andan ol gice Hazreti Cebrâil ve السلام عليك يا محمد ان ربك يقرئك السلام و يخطك بالتحية والاكرام kim didi gelüb aleyh salavâtüllâhi andan buyurdı kim10 benim habîbim ol mucizât-ı azîme ecliçün11 gamm çekmesün. Azm ü azametim hakkıçün ol taleb olınan şahs-ı mezkûr taşın içinde yetmiş yıldır kim yaturub12, terbiye edüb, beslerin. Đmdi duâ itmek andan çıkarmak benden didi. Andan urûc idüb mekânına gitdi13. Andan14 ertegi gün cemiyyet-i kübrâ olub mü’min ve küffâr cem‘ olıcak andan Ceddim (s.a.v.) duâya şürû‘ idicek; bi-iznillâh ol taş anla[yu]b15 iki pâre olub cevfinden16 bir yigit zâhir olub didikleri üzerine17 saruşın, mülebbes ve müsellah, müretteb. Andan ol yigit Allâhü Teâlâ’nın vahdâniyetine ve Hazreti Rasûlullah (s.a.v.)18 risâletine şehâdet idicek; küffârın nicesi müselmân olub /54a/ ve nicesi sihre haml eyleyüb küfrü ziyâde oldı. Andan Ceddim (s.a.v.) buyurdı 1 P. itikā ( اعتقا( 2 H.’de ‘bi-aynihi o şübhe dutdığı’ yerine ‘şüphe itdügi’ yazılmış. 3 H.’de ‘Hazreti Rasûlullah’ yok. 4 H.’de ‘yanî bu ulu taşa’ yok. 5 H.’de ‘andan’ yok. P.’de de ‘anda’ yazılmış ( اند( . 6 P. ‘hurûc’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış ( حروج( . 7 P. ‘eyeleye’ derken ikinci ‘ye’ harfinin noktaları konmamış. 8 H.’de ‘andan’ yok. 9 H.’de ‘ertegi gün’ yerine ‘yarınki gün’ yazılmış. üzerine senin selam ,Muhammed Ey :Manası (السلام عليك يا محمد ان ربك يقرئك السلام و يخطك باتحية والاكرام’ de’.H 10 olsun. Şüphesiz Rabbin sana selam gönderiyor (okuyor); ve selamla ve şerefle sana yazıyor.) ve andan buyurdı kim’ yerine ‘السلام يقرئك ربك ان ve andan’ yazılmış. 11 H. içün 12 H. yaradub 13 H.’de ‘Andan urûc idüb mekânına gitdi.’ yerine ‘Ve yine urûc itdi.’ yazılmış. 14 H.’de ‘andan’ yok. 15 H.’de ‘anla[yu]b’ yok. 16 H. içinden 17 H.’de ‘didikleri üzerine’ yerine ‘istedikleri gibi’ yazılmış. P.’de ‘didikleri’, ‘dirikleri’ ( دركلارى ( şeklinde yazılmış. 18 H.’de (s.a.v.) yok. ‘Hazreti Rasûlullah’ın’ yazılmış. 193 kim işbu yigidin üç gün ömri var. Bu günki gün1 bunı zevcelendirin. Şâyed bir ziyâret2 bârî3 kıla diyücek eyle eylediler. Andan ol yigit4 üç gün oldı, ölmedi ve on gün olub ölmeyicek gelüb didiler kim; yâ Rasûlullah, hâşâ kim sizden kizb5 sâdır ola, ol yigit dahi ölmedi diyücek buyurdı kim ben ol emri karındaşım Cebrâil işâretiyle didim. Gine andan istifsâr6 ideyin diyücek andan Hazreti Cebrâil (a.s.) gelüb Allâhü Teâlâ’dan selâm getürüb7 didi kim; yâ Muhammed, ol yigide teehhüli gicesi üç kursa itdürib arpa unundan8 virmişler idi. Tâ kim gıdâ idinüb9 iktifâ ideler. Andan10 hîn-i iftârda bir kursaya ki Bismillâh diyüb başlayınca bir sâil kapuya gelüb taâm diledi. Ol kursayı virdiler şâd11 olub makāmına varıcak, meger iki fakīr yoldaşı dahi var idi. Üç gün idi kim bunlar taâm yememişler idi. Andan pes birini dahi gönderdiler. Vaktâ ki ol yigit bir kursayı dahi önlerine alub bismillâh diyince ol sâil dahi hâzır olub anı dahi ana virdiler. Andan bunlar üçinci kursayı ö[nine] getürib bismillâh diyince öbir sâildi[r] yetişi gelüb suâl idicek bunlar açlığı ihtiyâr idib ol kursayı dahi ana virdiler12. Andan13 Allâhü Teâlâ buyurdı kim; yâ Muhammed, azm-i14 azametim hakkıçün ol yigide /54b/ evvelki15 kursada on yıl ömür virdim ve ikincide yigirmi yıl ömür virdim ve üçincide otuz yıl ömür virdim, didi; diyüb urûc idüb makāmına gitdi16. Hadîs sahîhdir babam; olmış işdir diyücek mezkûr vâiz didi kim çünki suâl 1 H.’de ‘bu günki gün’ yok. 2 P. zerriyyât 3 H.’de ‘bârî’ yok. 4 H.’de ‘andan ol yigit’ yok. 5 P. kıdb (كدب( 6 H. suâl 7 H.’de ‘Allâhü Teâlâ’dan selâm getürüb’ yok. 8 H.’de ‘teehhüli gicesi üç kursa itdürib arpa unundan’ yerine ‘teehhül gicesi arpa unından üç kursa idüb’ yazılmış. 9 H. gıdalanalar 10 H.’de ‘iktifâ ideler. Andan’ yok. 11 Her iki nüshada da ‘şâz’ yazıyor.; ‘şâd’ olmalı. 12 H.’de ‘ol sâil dahi hâzır olub anı ana virdiler. Andan bunlar üçinci kursayı ö[nine] getürib bismillâh diyince öbir sâildi[r] yetişi gelüb suâl idicek bunlar açlığı ihtiyâr idib ol kursayı dahi ana virdiler.’ yerine ‘ol sâil dahi gelüb anı dahi ana virdiler ve açlığı ihtiyâr idüb üçinci kursayı dahi üçinci sâile virdiler.’ yazılmış. P.’de ‘ihtiyâr’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış ( احتيار( . 13 H.’de ‘andan’ yok. 14 H.’de ‘azm-i’ yok. 15 P. oki ( اوكى ( 16 H.’de ‘evvelki kursada on yıl ömür virdim ve ikincide yigirmi yıl ömür virdim ve üçincide otuz yıl ömür virdim, didi; diyüb urûc idüb makāmına gitdi’ yerine ‘evvelki kursada on yıl ikinci kursada yigirmi yıl üçincide otuz yıl ömür virdim diyüb urûc itdi’ yazılmış. P.’de ‘ikincide yigirmi yıl ömür virdim’ derken ‘virdim’ kelimesi ودم şeklinde yazılmış. Yine P.’de ‘makāmına gitdi’ derken ‘gitdi’ kelimesi كندى şeklinde yazılmış. 194 itmeden benim müşkilim hal oldıysa, mukābilden bir dervîş ayak üzere kalkdı kim hâcet arz ide; ana buyurdı kim oturın babam; anlar bizi duâdan unutmasunlar kim masumcalar biz anların duâcısıyuz, didi. Andan cemâat münteşir olıcak ol dervîş bulub suâl eyledim kim buna remz idi kim kalkdunuz1 diyücek; didi kim bu tarafa müteveccih olıcak evde masumca kızcağazlarım vardı. Üzerime emânet koyub didiler kim baba, kaçan Sultân Hazretleri’ne2 vusûl bulıcak bizim içün bir duâ itdirdesin. Pes ol ecildendür geldim, idi. Şöyle buyurdı: EBYÂT3 Evliyâya böyle işler feth olub Gizlü nesne yok olara bî-gümân Mü’min olan her ne dine inanur Şol münâfıkdır buna inanmayan Hakk Teâlâ bunlara ilmin virub Đlm-i bâtın bunlara olmışdır ayân Münkire yok sözümiz bilmezdir ol Bilmeyen bilmez ne bilsün tatmayan /55a/Bu Hüsâmî işbu yola girelü Böyle4 ahvâl ana olmışdır beyân BEYĐT 5 Gine dinle bu sözi ey Ali Ki hoşnûd ola senden Hakk Teâlâ Şu kim terk ide gönilden riyâyı Ki yanî seve gerçek evliyâyı Hakîkat ol gönül şehrin yapar Kıyâmetde anunla bile kopar Günâhları ola eşya sağışı Đşit dinle kim anun bulur işi Kim ol sevdüginin yüz suyına Bağışlanur heb anun hürmetine Gel imdi sıdkla sev evliyâyı Ki tâ bulasın6 anlardan vefâyı Müyesser ideler tâ kim murâdın Dizile evliyâ silkinde adun Bu dünyâ hubbını goynuna alma Bulardan ayrılıb yabanda kalma Bilirsin1 kim buna gelen geçerler Bu menzilde konan âhir göçerler 1 H.’de ‘kalkdunuz’ yok. ‘kalkdunuz’ derken ‘ze’ harfinin noktası konmamış ( قلقدوكور ( 2 P.’de ‘Hazretleri’ne’ derken ‘nun’ harfinin noktası konmamış. 3 H.’de ‘ebyât’ başlığı var ama ebyâtın içeriği yok. 4 P. ‘böyle’ derken ‘ye’ harfinin noktaları konmamış. 5 H.’de hem ‘beyit’ başlığı hem de beytin içeriği yok. 6 P. ‘tulasın’ şeklinde yazılmış; doğrusu ‘bulasın’ olmalı. 195 Geçer nesnenin2 olmaz itibârı Dutamaz kimesne elde gubârı Gel imdi evliyâ sev gönülden Menâkıb geldi dinle cân u dilden EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN BĐR DERVÎŞĐ BURÛSA’DA CÂMĐ-Đ KEBÎRDE BĐR VÂAZI DĐNLEMEGE VARDIKDA CÂMĐ-Đ KEBÎRDE ZELZELE OLDUĞIDIR /55b/ Râvî-i nîk-ahter ve hâkî-i safâ küster, andan râvî-i azîzler rahimehümullâh rivâyet idüb didiler kim Şeyhü’l-Đslâm Hazretleri rahimehümullâh vaktihâ Burûsa’ya gelüb Hazreti Mahdûm’la (n.m.) musâhabet idüb; andan icâzet3 alub Câmi-i Kebîr’de vaaz iderdi. Gine bir gün vaaza niyet idüb hâzır olmışlardı. Meger Sultânü’s-sâdât Hazretleri’nün (n.m.)4 bir dervîşi hizmet-i emr olınub bâzâra gönderilmişdi. Mezkûr dervîş didi kim varayın Şeyhü’l-Đslâm’ın vaazında bile olub hayır duâsında bile bulunayın diyüb varub meclisine5 tekaüd idicek; hemân câmi harekete gelüb zelzele idicek, bir nice kimesne taşra çıkub gördiler ki kim taşrada hareket yok. Hemân câmi uyanır. Şeyhü’l-Đslâm’a haber olıcak ne aceb diyüb murâkabeye varub kazıyyeye ilmi lâhık olıcak, çağırdı kim Sultânü’s-sâdât Hazretleri’nin hizmetkârı var6 meclisimizde. Her kim isen tavr-ı kerem ile çık taşra. Yohsa bizi kırdırdın diyücek bu dervîş kim hemân taşra çıkıcak câmi sâkin oldı. Andan mezkûr dervîşe hayret galebe idüb segirdüb huzûr-ı âliyesine vusûl buldık da sâbikan mübârek başını kaldırub redd-i selâm iderdi. Bu defa murâkabeden7 sâkin olub selâmın almayıcak uluvv-i8 heybetinden /56a/ dervîş bî-hûd olub düşib ba‘dehû akl gelüb didi kim Sultânım, bilmedim benim eksikligüm mazûr9 dutın. Bana kıyma, diyücek Hazreti Mahdûm (n.m.)10 buyurdı kim babam; dünyevî, uhrevî ne hâcetünüz yerin bulmadı ki âherlerden istimdâda gidersiz. Andan buyurdı kim babam, bir kul mevlâsında envâ‘-i dürlü nimetlere müstağrak iken varub âherden ekmek suâl itmek hem ayıbdır ve hem 1 P. ‘belirirsin’ ( بلررسن ( şeklinde yazılmış, doğrusu ‘bilirsin’ olmalı. 2 P. ‘nesnen’ ( نسنك ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘nesnenin’ olmalı. 3 P. icâret ( اجارت ( 4 H.’de ‘Sultânü’s-sâdât Hazretleri’nün (n.m.)’ yerine ‘Emîr Sultân Hazretleri’nin’ yazılmış. 5 H.’de ‘hayır duâsında bile bulunayın diyüb varub meclisine’ yerine ‘hayır duâsın alayın diyüb meclise’ yazılmış. 6 H. var 7 P. murâkaneden ( مراقندن ( 8 P. ulukk-ı ( علق ( 9 P. mazû ( معذو ( 10 H.’de (n.m.) yok. 196 zenb-i azîmdir1 diyü buyurdı. Ben dahi varub mübârek dizlerine yüz sürdik de suçımı bağışladı, dir. MAKĀLE2 Evliyâlar اعيلر dürer meselâ Sorsan kimse inanmaz olar Kande olsa mürîdini3 gözedüb Gayrıya varsa râzı olmaz olar Öldi sanma sakın Emîr Sultân Diridir evliyâ hic ölmez olar Pek yapış sıdkla hemân etegine Sana himmet kılur dönmez olar Bu Hüsâmi anun4 mürîdi olub Bil mürîdin yabanda komaz olar BEYĐT 5 : Rasûlullah’a bir gün geldi Cebrâil Didi kim yâ Rasûlullah anı bil حبب من احببت فانك فانك مفارقه و افعل ما شيت فانك ميت :HADÎS 6 . /56b/ BEYĐT 7 Ki yanî her beni sevsen bilürsin Çün andan âkıbet sen ayrulursın Ve her ne işlerisen işle ey yâr Anı fikr eyle kim âhir ölüm var Ger bu fâniye sen cehd idersin Kalur dünyâ yeride sen gidersin Meger kim sevesin sen evliyâyı Đki âlemde bulasın safâyı Ki tâ kim örtüle bu cümle aybın Anun hürmetine avf ola zenbin8 Var fikr eyle kim ölsen gerekdir O âlî Hazrete varsan gerekdir Beğâyet ulu dergâhdır o dergâh Akıllar çâk olur anda ol âgâh Dizin çökeler anda evliyâlar Ki yabrak gibi ditrer evliyâlar 1 H.’de ‘zenb-i azîmdir’ yerine ‘zenbdir’ yazılmış. 2 H.’de ‘makāle’ başlığı var ama makālenin içeriği yok. 3 P. مرندنى şeklinde yazılmış; doğrusu ‘mürîdini’ olmalı. 4 P. ‘anul’ ( انول ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘anun’ olmalı. 5 H.’de ‘beyit’ başlığı var ama beytin içeriği yok. 6 Manası: Her kimi seversen sev, ama şüphesiz ki mutlaka sen ondan ayrılacaksın; ve dilediğini yap, mutlaka sen öleceksin. H.’de hem ‘hadîs’ başlığı hem de hadîsin içeriği yok. 7 H.’de hem ‘beyit’ başlığı hem de beytin içeriği yok. 8 P. ‘denbin’ ( دنبك ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘zenbin’ olmalı. 197 Nidâ idüb melekler sana gelür Ne işledinse dünyâda haber virir O yerde kimesne gelmez yanuna Viri[r]ler defteruni heb elüne Bakasın defterune hiç1 hayır yok Ve ille yüz karalığı eken çok Nice ola hâlin böyle olursın Cehennem odlarına boylarsın2 Gel ey mü’min bu derde merhemîn di Başuna gelmeden var yarağın yi Bu fânîden sana hiç hayır gelmez Kişiye son beşimân ıssı kalmaz /57a/ Bilürsin kim bu bir fânî vata[n]dır Alub gideçegin bundan kefendir Bu kaydı Hakk Teâlâ hoş kayurdı Ki Kur’an-ı azîminde buyurdı: ولا تنس نصيبك من الدنيا 3 . BEYĐT 4 Bu hakkına didi ibn-i Abbâs Ki andan râzî olsun Hakk’la nâs Sebâtı yok didi dünyâ işinin Kefen dürür nasîbi her kişinin Var ey mü’min uyar cismüni cânı Đmân-ile güyâ sen شله anı Ko bu halkı var ey Yahyâ işüne Ögüdin ver geru kendü başuna Ki hakdan yana açmazlar dilini Dutarlar nefsî şeytânın yolını Ögüt virmek bola ki yamândır Anı fikr eyle kim âhir zamândır Bu dîn yolı[n]da oldılar muhannes Ki kıldı bunları dünyâ mülevves Bilüm kalmadı ayrık pes ne bilim Ayıtdım iş anun vallâhü a‘lem Gel imdi sen yolın gözle Müdâmî Ki hemrâh it havâsı ü ko avâmı Nitekim buyurıb ol dîn-i usûli Ki yanî Hakk Teâlâ’nın Rasûli لا تطرح الدرر افواه الكلاب ولا تعقل الجواهر اعناق الخنزير/b/57 Ki kelb ağzına 1 incüler atmak Ve hinzîr boynına2 gevher dakmak3 1 P. ‘hih’ ( هيح ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘hiç’ olmalı. 2 P. بويرلرسك şeklinde yazılmış, doğrusu ‘boylarsın’ olmalı. 3 Manası: Dünyadan da nasibini unutma. ( Kasas 28/77) 4 H.’de hem ‘beyit’ başlığı hem de beytin içeriği yok. 198 Var nâ-ehle depretme dilüni Neden zâyi kılasın gevherüni Dilersen kim makāmın ola a‘lâ Menâkıb söyle dâim oldır evlâ EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN ULEMÂDAN4 ĐKĐ KĐMESNEYE ENVÂ‘-Đ DÜRLÜ SÛRETDE GÖRĐNÜB DAHĐ BĐR ÇOBANA ĐMÂMET5 ĐTDĐRDĐGĐDĐR Râvî-i dil-şikâr ve hâkî-i6 garâyib-âsâr ider: Bir gün ulemâdan iki kimesnedir, geldiler. Emîr Sultân Hazretleri’ni ilm-i zâhirde tecrübe ve imtihâna gelüb7 dahi ittifâkī ahşam namâzı vaktinde gelmişler idiler ki, Emîr Sultân Hazretleri dahi saâdet-hânelerinde abdest alub dahi henüz cemâate namâza8 çıkayorırlar9 idiler10 ki ezân okınub dahi imâm gelmemekle ol gelen kimesnelerin birine mihrâba gec diyücek, mihrâba gecdik de aslâ okımağa mecâl idemeyüb; dahi ol birine sen gec diyicek ol da geçüb hasr olıcak; râvî ider: Meger ol günde Emîr Sultân Hazretleri’nden11 bir çoban12 gelüb bey‘at eylemiş idi ki ol dahi ol cemâatde hâzır idi. Emîr Sultân Hazretleri’dir üçinci defada ol çobana gec sen imâmet eyle diyücek; ol çoban dahi geçüb13 âlî savtla ve hüsn-i tertîb ile /58a/ kıraat ve imâmet idüb dahi namâz tamâm oldıkdan sonra, ol iki kimesneler Emîr Sultân Hazretleri’nin14 önine oturdıklarında; Emîr Sultân buyurdılar ki babalarım, bir kimesnenin ki muallimi Allâh ve ders-hânesi arşu’l-lâh15 oldıkdan16 giru ol17 kimesne diler bu sûrete girub, diler pîr sûretinde görinüb, dilerse bir zengî arab sûretinde görinüb, dilerse bu sûrete girub, dilerse bir mahbûb emred oğlan sûretinde görinüb, dilerse bu sûretde görinür 1 P. Arapçasında اقواه şeklinde yazılmış; doğusu افواه olmalı. 2 P. ‘yoynına’ ( يويننه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘boynuna’ olmalı. 3 P. Arapçasında yazılmı تعقلو ş; doğrusu تعقل olmalı. 4 P. ulemân ( علمان ( 5 P. emânet ( امانت ( 6 H. hâkî ( خاكى ( 7 H.’de ‘tecrübe ve imtihâna gelüb’ yerine ‘tecrübe ve imtihân idüb’ yazılmış. 8 H.’de ‘namâza’ yok. 9 H. çıkayurlar 10 P.’de ‘iderirler’, H.’de ise ‘iderler’ yazılmış; doğrusu ‘idiler’ olmalı. 11 H. Hazretleri’ne 12 P. coban 13 H. geçüb 14 P. hazrinin ( حضرينك ( 15 H. arzu’l-lâh 16 H. oldık da 17 H.’de ‘giru ol’ yok. 199 diyü giru ve sûret-i1 asliyyesinde görinüb dahi insilâhâtın bu mertebede makāmların anlara arz eyleyücek; ol iki kimesnelerin dahi kat‘an söylemege mecâlleri olmayub, dahi ikisi bile serâsime hastası gibi kalub Emîr2 Sultân Hazretleri’nin mübârek dizlerin öpüb, envâ‘-i şermle gitmişlerdir. HASBÜ’L-HÂL3 Evliyâ her ne şekle olsa girur Anların hâlî gayrıdır cânâ Dürlü dürlü sûret idüb izhâr Yine şeklinde görinür anâ Đlm-i zâhir u bâtın anlara bir Gör nice ilm virdi çü bânâ Sûret-i insle dönüb bu işe Eyler anlar bu işi ahyânâ /58b/ Tağda gezen çobana kılsa nazar Okımadan kılur anı dânâ EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ MERHÛM SULTÂN MURÂD HÂN-I SÂNÎ HAZRETLERĐ’NE TAHTA CÜLÛSA ĐCÂZET4 VĐRÜB DAHĐ PÂDĐŞÂH OLDUĞIDIR Râvî-i pür-melâhat ve hâkî-i sâhib-i5 fesâhat6 ider: Ol zamân ki yeşil imâret sâhibi merhûm Sultân Mehmed Đbni’s-sultân Yıldırım Bâyezid Hân Hazretleri, bu âlem-i fenâdan ol âlem-i bakâya rıhlet ve terk-i cümle-i taht ü tâc ve emvâl ü 190 memleket idüb dahi sonlarında iki ferzende ercümend şehzâdeleri7 kalub; biri Sultân Mustafâ ve Sultân Murâd Hân-ı sânî Hazretleri’ni8 terk eylediler ise, râvî ider9 : Meger ol zamân Sultân Murâd Hazretleri Đznik’de ve Sultân Mustafâ Hazretleri dahi Edirne’de bulınub dahi tahta takaddüm idüb hazînei ve askeri cem‘ eyleyüb yüriyib Mihâlic kurbinde karâr kıldı. Tâ kim Sultân Murâd’ı ala getürem diyü. Andan bu tarafda Sultân Murâd Hazretleri Đznik’den Burûsa’da Sultânü’s-sâdât Hazretleri 1 H.’de ‘sûret-i’ yok. 2 H.’de ‘Emîr’ yok. 3 H.’de ‘hasbü’l-hâl’ başlığı var ama hasbü’l-hâlin içeriği yok. 4 P. icâret (اجارت ( 5 H. sâhib-i 6 P. sâhat ( صاحت ( 7 H.’de ‘âlem-i bakâya rıhlet ve terk-i cümle-i taht ü tâc ve emvâl ü memleket idüb dahi sonlarında iki ferzende ercümend şehzâdeleri’ yerine ‘âlem-i bakâya idicek iki şehzâdeleri’ yazılmış. 8 H. hazretleridir 9 H.’de ‘terk eylediler ise. râvî ider’ yok. 200 (n.m.)1 ’ne gelüb dest-bûsla müşerref olub didi kim; yâ enişde, karındâşım hazîne2 ve asker ile benim kasdıma geleyürir. Ben dahi fürûmânde olub tefekkür-i istihâre idinüb hizmet-i âlîne geldim ki her ne emr idersen anun üzerine olam diyicek; Hazreti Mahdûm buyurdı kim babam, Rûm’ın saltanatın virilmesini Ceddim Sultân-ı /59a/ Enbiyâ (s.a.v.) Hazretleri bize tevfîz itmişdir3 . Biz kime virirsek pâdişâh4 ol olayardır. Eyle olsa biz size5 virdik. Haber-i bâdelin üzere6 mutasarrıf olasız in-şâ’- Allah7 diyücek; Sultân Murâd Hân merhûm8 kalkub dest-bûs idüb tekaüd idicek; didi kim Sultânım, fevka’l-hadd derece-i ademdeyin9 . Ne hazînem var ve ne askerim var. Hemân yüz elli nefer adam var. Bu ecilden havfim gâlib. Bu10 husûsa ne emr idersiz diyücek11; Sultânü’s-sâdât Hazretleri12 buyurdı kim turın, soyının babam, diyüb dahi soyındıkda çıkarub kendü mübârek gönlegini giydürib dahi Sultân Murâd Hazretleri, Emîr Sultân Hazretleri’nin mübârek ellerin öpüb dahi mevcûd askerleri cümle tevâbiini alub revâne oldı. Andan gelüb13 Mihâlic mukâbilesinde Elki Kesîr dimekle marûf yerde karâr idicek; ol tarafda Sultân Mustafâ’nın kalbine Allah Teâlâ haşyet ilkā eyleyüb ol gice kaçub sabâhdın Gelibolı’ya irişdi. Andan sabâh olıcak ümerâyı 14 asker cem‘ olub pâdişâhı15 bulamadılar. Đlimleri ana lâhık oldı kim kaçub gitmişdir. Andan ulu begler Ulubâd suyın yüzdirüb geçüb zîr-i köpri kesilmiş idi. Sultân Murâd’a varub didiler kim hemîşe devletün pâyende ve ömrin mezîd ve saltanat mübârek olsun kim hazîne ve asker hâlî kalmışdır. Buyurın devletle16 diyüb alub saâdet-i saltanata urûc eyleyüb karâr kıldı olsa. Sultân Murâd, merhûm Hazreti 1 H.’de (n.m.) yok. 2 P. harîne ( خرينه ( 3 H. bize tevfîz itmişdir 4 P. bâdişâh 5 P. sire ( سره ( 6 H.’de ‘haber-i bâdelin üzere’ yok. 7 H.’de ‘mutasarrıf olasız in-şâ’-Allah’ yerine ‘in-şâ’-Allah mutasarrıf olasız’ yazılmış. 8 H.’de ‘Sultân Murâd Hân merhûm’ yerine ‘Sultân Murâd Hazretleri’ yazılmış. P.’de ‘hân’ derken ha harfinin noktası konmamış ( حان( . 9 H.’de ‘fevka’l-hadd derece-i ademdeyin’ yok. 10 P. ‘bu’ derken ‘be’ harfinin noktası konmamış. 11 H.’de ‘diyücek’ yok. 12 H. Sultânü’s-sâdât Hazretleri 13 H.’de ‘dahi Sultân Murâd Hazretleri, Emîr Sultân Hazretleri’nin mübârek ellerin öpüb dahi mevcûd askerleri cümle tevâbiini alub revâne oldı. Andan gelüb’ yerine ‘anlar dahi mübârek dest-i şerîflerin bûs idüb dahi mevcûd askeri ve tevâbii ile revâne olub, gelüb’ yazılmış 14 P. ‘ümerâ-yı’ iki kere yazılmış. 15 P. pâşâhı 16 P. devleyle ( دوليله ( 201 Mahdûm’ın1 /59b/ (n.m.) uluvv-i himmeti berakâtıyla üç gün içinde2 pâdişâh oldı. Emîr Sultân Hazre[tleri]’nin himmet-i âliyeleri ile3 . LĐ-NÂZĐMĐHĐ 4 Evliyâ bu şahsa kim kıla nazar Anı elbette ileruye çeker Gör nice oldı buların halleri Biri aldı birisi kaçub gider Bunlar aslâ kimseden havf eylemez Bunlara kimse degil ide zarar Bunların hükmünde cümle ne ki var Bunlara sultânlar da baş eger Bu Hüsâmî bunlara çâker olub Yollarında terk idübdür ne5 ki var Andan mezkûr Ece Baba’ya6 ki bevvâbıydı; rivâyet idüb didi kim bir hizmete emr olınmış idim. Gine geldik de7 gördim ki bir kimesne Sultân Hazretleri’nin8 savmaasına duhûl ider. Hem-ân-dem haykırdım. Ol kimesne geri çekilüb didi kim nedir dervîş? Ben ayıtdım ki görelüm icâzet9 var mı? diyücek; didi kim hak didin. Dervîş, terk-i edeb kılurdık rahmet sana kim bize tenbîh kıldın diyücek; andan ben içeru girub gördim ki Sultânü’s-sâdât10 Hazretleri ayak üzere durmış. Didi kim babam, eyü didin. Zîrâ pâdişâhdır gelen, sadrı ihzâr eyle. Dahi andan geldi diyücek /60a/ işâret üzerine sadrı hâzır eyleyüb andan çıkub11 Sultân Murâd’a buyurın Sultânım diyücek; tedâhül idüb12 mübârek elini dest-bûs idicek didi kim babam, şol sadra geçün, oturın diyücek Sultân Murâd didi kim sadr sizündir. Buyurın diyücek andan Hazreti Mahdûm sadra geçüb Sultân Murâd mukābilesinde diz çöküb tekaüd eyledi. Nice nasîhatlar olındı ve andan devletle Edirne’de tahta buyurdılar. Allâhü a‘lem. 1 H.’de ‘karâr kıldı olsa. Sultân Murâd, merhûm Hazreti Mahdûm’ın’ yerine ‘karâr kıldıkdan sonra Sultân, merhûm Hazreti Mahdûm’ın’ yazılmış. 2 P. icinde 3 H.’de ‘Emîr Sultân Hazre[tleri]’nin himmet-i âliyeleri ile’ yok. 4 H.’de ‘li-nâzimihi’ başlığı var ama li-nâzimihinin içeriği yok. 5 P. ‘ne’ derken ‘nun’ harfinin noktası konmamış. 6 P. bababa ( بابابه ( 7 H.’de ‘Andan mezkûr Ece Baba’ya ki bevvâbıydı rivâyet idüb didi kim bir hizmete emr olınmış idim ( P. ‘idi’ yazılmış; ama ‘idim’ olmalı.). Gine geldik de’ yerine ‘andan mezkûr Ece Baba ki Sultân Hazretleri’nin bevvâbıydı; rivâyet idüb didi kim bir hizmete emr olınmış idim. Geldik de’ yazılmış. 8 P. hazretlerin ( حضرتلرىك ( 9 P. icâret ( اجارت ( 10 H.’de ‘sâdât’ yok. 11 P. hıkub ( حقوب ( 12 H. girub 202 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NE MERHÛM SULTÂN MURÂD HÂN HAZRETLERĐ 1 BĐR YAVUZ2 AT GÖNDERDĐGĐDĐR 3 Râvî-i hoş-rivâyet ve nâkıl-ı hûb-hikâyet rivâyetidir: Sultân Murâd bin Sultân Mehmed Hân aleyhi’r-rahmetü ve’l-gufrân tavîle-i âmiresinde bir yavuz atı vardı ki ana hizmet ider seyisden gayrı bir kimesne yanına gelmezdi. Bir vechle zabtı mümkin olmayub ve yanına varanları helâk ider imiş ki Sultân Murâd ol atı otuz bin akçeye almış idi. Her vecihle görklüydi. Başı, boynı ve kulakları ve miyânesi ve ayakları baytâr-nâme mûcibince olub hiç4 bir aybı yoğdı; ammâ adam bindirmez olmışdı. Her-bâr ki merhûm Sultân Murâd’a ırlarlar, mümkin olmadı ki ana bineydi. Nice adamlar helâk itmiş idi. Bir gün giru5 ırladılar, binmek istedi; kābil-i imkân olmadı, binilmedi. Sultân Murâd gazaba gelüb ayıtdı: Bu atın sâhibini6 buldım. Varın eniştem Emîr Sultân Hazretleri’ne7 hediyye /60b/ eyledik. Ol bunın8 zabtın9 itdirir; çün kim Emîr Sultân Hazretleri’nin bâb-ı saâdet-meâbına bin acz-i belâyla beş on seyis iledüb Emîr Sultân Hazretleri’ne arz eylediler; Sultân Murâd Hazretleri atı hediyye gönderdügin. Emîr Sultân buyurdı ki kabûl eylen. Dervîşler ayıtdılar: Ece Baba Hazretleri ider: Ben dahi Emîr Sultân Hazretleri’nin kapusında bevvâb idim. Gördim ki nice kimesnelerdir bir yavuz atı bir nice yularlar ve köstekler ile tutub getürüb dahi zabt idemezlerdir. Âkıbet bin belâ ile Emîr Sultân Hazretleri’nin bâb-ı saâdet-meâblarına getüricek bana hâli10 i‘lâm eylediklerinde; ben dahi Emîr1 Sultân 1 H.’de ‘merhûm Sultân Murâd Hân Hazretleri’ yerine ‘merhûm Sultân Murâd Hân sânî Hazretleri’nin’ yazılmış. 2 Her iki nüshada da ‘boz’ ( بوز ( yazılmış; doğrusu yavuz olmalı çünkü aşağıdaki metinde yavuz ( ياوز ( yazılmış. 3 P. göndergidir ( كوندركيدر ( 4 P.’de ‘hic’ ( هيج ;( H.’de ‘hih’ ( هح ( yazılmış. 5 H. yine 6 P. hıbnı ( حبنى ( 7 H.’de ‘Emîr Sultân Hazretleri’ne’ yerine ‘Emîr Sultân’a’ yazılmış. 8 P. ‘bunın’ derken ‘be’ harfinin noktası konmamış. 9 P. sabtın ( صبطن ( 10 H.’de ‘hediyye eyledik. Ol bunın zabtın itdirir; çün kim Emîr Sultân Hazretleri’nin bâb-ı saâdetmeâbına bin (P. ‘bink’ بنك yazılmış) acz-i belâyla beş on seyis iledüb Emîr Sultân Hazretleri’ne arz eylediler; Sultân Murâd Hazretleri atı hediyye gönderdügin. Emîr Sultân buyurdı ki kabûl eylen. Dervîşler ayıtdılar: Ece Baba Hazretleri ider: Ben dahi Emîr Sultân Hazretleri’nin kapusında bevvâb idim. Gördim ki nice kimesnelerdir bir yavuz atı bir nice yularlar ve köstekler ile tutub getürüb dahi zabt idemezlerdir. Âkıbet belâ ile Emîr Sultân Hazretleri’nin bâb-ı saâdet-meâblarına (P. meâblarıta (مئابلرته ( yazılmış; doğrusu ‘meâblarına’ olmalı.) getüricek bana hâli’ yerine ‘hediye iletin. Ol bunın zabtın ider; çünki Emîr Sultân Hazretleri’ne beş on seyis bin acz-i belâyla getürüb arz idicek; Emîr 203 Hazretleri’ne bildirdigimde içeruye getürsinler diyü buyurdıklarında; ahûra konılub ben dahi gönlimde didim ki bu ata ben tımâr itsem gerekdir. Kati müşkil oldı ki bu at beni helâk ider didigimde; Emîr2 Sultân Hazretleri ayıtdı3 : Varın4 ol ata benden selâm idin. Evvelki sâhibin Allâh korkusın bilmezdi. Sen ana isyân iderdin. Senin5 şimdi ki sâhibin Allâhü Teâlâ Hazretleri’nin emirlerine mutî‘ ve münkāddır6 . Sen dahi ana mutî‘ ve münkād olub eski huylarını terk ider misin?, di. Görelim ne dir? diyücek; Ece Baba Hazretleri ider: Ben dahi varub ol ata bu haberi söyledigimde; râvî rivâyet ider: Gördim hem-ân-dem /61a/ mezkûr at hizmete itâat idüb başın üç kere yere koyub güyâ aleyke’s-selâm dir gibi oldı. Fi’l-hâl ol getüren seyisler elinden dervîşler anı alub ahûra bağladılar. Babam, korkma. Ol atcağız min ba‘d âdet-i kabîhasın terk eylemişdir buyırıcak; ben dahi bî-pâk her gün ol atcağıza tımâr idüb dahi her-bâr ol dahi kemâl-i sükûn üzere cuma günlerinde Emîr Sultân Hazretleri ol atcağıza binüb cuma namâzına giderler idi ve ben dahi her günde binüb pazara varırdım. Dahi bir yerçegize kazık kodırım, edeb üzere turıb cidden hareket itmezdi7 . Meger ki yanından bir ışık veyâ ehl-i bid‘at geçeydi ki anı ısırub depmek isterdi. Dahi bâzâr ehilleri hâli bilüb ol makūleleri gördiklerinde, bre merd yanına gelme diyü men idüb; ol atcağıza kaçan bir ehl-i sünnet kimesne görse başın yere koyub tevâzu‘ ider idi. Hattâ şol kadar meşhûr olmış idi kim çarşu halkı at ol aradan gidince tenbih idüb bir ehl-i bid‘at uğratmazlardı8 . Emîr Sultân Hazretleri’nin evliyâ kuvveti ve himmet-i saâdeti hayvânâta dahi müessir olub âkillere hod-nazar merhametleri Sultân Hazretleri buyurdı kim kabûl itdik. Ece Baba Hazretleri itdi: Bunlar gelüb bana hâli’ şeklinde yazılmış. 1 H.’de ‘Emîr’ yok. 2 H.’de ‘Emîr’ yok. 3 H. itdi 4 P. varıl ( وارل ( 5 H.’de ‘senin’ yok. 6 P. münkādır ( منقادر ( 7 H.’de ‘…âdet-i kabîhasın terk eylemişdir buyırıcak; ben dahi bî-pâk her gün ol atcağıza tımâr idüb dahi her-bâr ol dahi kemâl-i sükûn üzere cuma günlerinde Emîr Sultân Hazretleri ol atcağıza binüb cuma namâzına giderler idi ve ben dahi her günde binüb pazara varırdım. Dahi bir yerçegize kazık kodırım, edeb üzere turıb cidden hareket itmezdi…’ yerine ‘…âdet-i kabîhasın terk eylemişdir, buyurdılar. Ben dahi bî-pâk ol ata her gün tımâr iderdim. Ol dahi sükûnet üzre olub, cuma günlerinde Sultân Hazretleri ol ata binüb cuma namâzına giderlerdi ve ben dahi pazara her gün binüb gider idim. Bir yere bağlar idim. Cidden haraket itmezdi…’ yazılmış. 8 H.’de ‘Meger ki yanından bir ışık veyâ ehl-i bid‘at geçeydi ki anı ısırub depmek isterdi. Dahi bâzâr ehilleri hâli bilüb ol makūleleri gördiklerinde bre merd yanına gelme diyü men idüb; ol atcağıza kaçan bir ehl-i sünnet kimesne görse başın yere koyub tevâzı‘ ider idi. Hattâ şol kadar meşhûr olmış idi kim çarşu halkı at ol aradan gidince tenbih idüb bir ehl-i bid‘at uğratmazlardı.’ kısmı yok. 204 vâki olsa fi’l-hâl cezbe-i şevk ve hâlet-i zevk irişür, lezzet-i uhrâ1 ile mütelezziz olurlardı. Hâliyâ mezâr-ı şerîflerinden dahi istimdâd-ı hâl ve imdâd-ı ahvâl taleb2 olınsa anı da dahi haftasına komaz; mesrûr ve mağrûr-ı3 hâtır4 /61b/ idüb5 âhir ömrine degin ol safâ-yı hâletde mukarrer olur ve6 hâliyâ ervâh-ı evliyâ ve enbiyâdan istimdâd ıslâh-ı nefs-i şûm ve iflâh-ı ahvâl-i mezmûm itmek câizdir. Vâkıâyancılardan gördik. Salâh-ı nefs-i emmâre boldır7 . Zîrâ istimdâd-ı rûh-ı enbiyâ ve evliyâ itmek imdâd-ı rûh-ı Muhammed Mustafâ’dandır ki kutb-u ezelîdir. من كلهم و 8 رسول االله ملتمس غرفا من البحر و رشفا من الديم ve “Mevâhibi’l-Fettâh” nâm kitâbda bu hadîs-i 9 اذا تحيرتم فى الامور فاستعينوا من اهل القبور :yazılmışdır sahîh . Pes bu hadîsden malûm oldı ki enbiyâ kubûrından10 zâhir istimdâd-ı muâvenet taleb itmek câizdir ve meşrûdır ve11 evliyâ ve enbiyâ kubûrı12 öldiklerinden sonra insâna istimdâdları hayâtlarından artıkdır, dimişler. Meşâyih-i kibârdan dahi keşf-i müşâhedelerinde bir sırr-ı hâl vâki olsa beyân-ı kütüb ile şehâdet itmişlerdir ve kütüb-ü muteberde dahi mufassal yazılmışdır. TEŞBĐH 13 Aceb budır ki bir hayvânca hayvân Baş eger evliyâya egmez insân Senin meger katıdır kalbin andan Beru gel kaçma yola gir müselmân Kerâmât-ı velî-i hod işiddin Đnân kalbinde ger varise îmân /62a/ 1 P. ‘uhrâ’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış ( احرى( . 2 H.’de ‘hâl ve imdâd-ı ahvâl taleb’ yok. 3 H.’de ‘mağrûr’ yok. 4 P. ‘hâtır’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış ( حاطر( . 5 H.ider 6 H.’de ‘âhir ömrine degin ol safâ-yı hâletde mukarrer olur ve’ yok. ‘safâ’ kelimesi ‘sakâ’ (صقاى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘safâ’ olmalı. 7 H.’de ‘Vâkıâyancılardan gördik. Salâh-ı nefs-i emmâre boldır.’ cümleleri yok. 8 Manası: Onların hepsi Allah’ın Rasûlü’nden, denizden bir avuç dolusu istektir; ve bol yağmur damlalarından bir yudumdur. Bu söz Đmam Busayrî (ö.695/1295)’nin “Kasîde-i Bürde”sinde geçmektedir. P. الدايم yazılmış. Doğrusu Kaside-i Bürde’de geçtiği gibi ديمة kelimesinin çoğulu olan ديم kelimesidir. 9 Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, c. I, s. 75. Manası: Đşler hususunda şaşkına dönerseniz, kafanız karışırsa; bu durumda kabir ehlinden yardım isteyiniz. Keşfu’l-Hafâ’da القبور اصحاب lafzı geçmektedir. 10 H.’de ‘enbiyâ kubûrından’ yerine ‘enbiyâ ve evliyâ kubûrından’ yazılmış. 11 H.’de ‘ve’ yok. 12 H.’de ‘kubûrı’ yok. 13 H.’de ‘teşbih’ başlığı var ama teşbihin içeriği yok. 205 Buların hâllerine akıl irişmez Buların yok kerâmâtına pâyân Buların bendesi olub Hüsâmî Bulardan himmet isterdir beher ân BEYĐT 1 Gine dinle işit bu gizlü râzî Gine tefsîrinde didi Fahri Râzî Şular kim bir azîze cân u dilden Sevi ben hizmet ideler gönilden Hakīkat Hakk rızâsını alurlar Ki ınde’l-Hakk olar makbûl olurlar Oların şem‘ı bil nûr u ziyâdır Azîzi iş bu halkın evliyâdır Gel imdi evliyâya eyle hizmet Đrişe sana tâ kim âlî devlet Dünyâ2 hubbına gel olma kânı‘ Ki dünyâ hubbıdır ukbâya mâni‘ Nice bir aldanursın bu fenâya Düşirir ol seni âhir ınâya Seni ol komadan terk it sen anı Ki zâyî‘ kılma ömri câvidânî3 Gele degişürme ıssunı ziyâna Menâkıb geldi gine gör ayâna MEDH-Đ BEYT-Đ SENÂYÎ4 Ey evliyâ-yı dehrin şâhı ve ercümendi Ezhâr-ı bağı zeynîn üstâd-ı nahl-bendi Mihrâb-ı keşf içinin oldun imâm-ı تبدى Senden bu evliyâ heb ceddin hakkı uyandı /62b/ Ey Fahr-i âli Ahmed Sultân Emîr Efendi Sana kemâl-i faslı şoldenlü virdi mevlâ Binde biri olınmaz vasfın olunsa inşâ Fahr idinür seninle Rûm ehli ve Buhâra Dünyâ velîlerinde olmaya hemtâ 1 H.’de ‘beyit’ başlığı var ama beytin içeriği yok. 2 P. ‘bunya’ ( بونيا ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘dünya’ olmalı. 3 P. ‘câvizânî’ ( جاوزانى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘câvidânî’ olmalı. 4 H.’de ‘Medh-i Beyt-i senâyî’ başlığı var ama içeriği yok. Ayrıca bu başlıkdan sonra ‘Ey Fahr-i Âl-i Ahmed Sultân Emîr Efendi’ var; ama içerği yok. 206 Ey Fahr-i Ahmed Sultân Emîr Efendi Basdı saâdetiyle Rûm arzına ayağın Şehr-i Burûsa oldı şöhret ile turağın Nûr-i Hüdâdan âher yandı yanar çırâğın Birdir yanında kurb ü akreb ile ırağın Ey Fahr-i Ahmed Sultân Emîr Efendi Sultân-ı enbiyâya sensin nesebde mukbel Kâbil bisât-ı şer‘a ferş-i edebde mukbel Zât-ı şerîfin oldı fürs ü arabda Bildi seni velîler nesl ü hasebde mukbel Ey Fahr-i1 Ahmed Sultân Emîr Efendi Ravzanda kendin ister ide Senâyî dâim Her hizmetinde cândan cehdile ola dâim Kabr-i şerîfini göre gözde dâyim Gündizde sâim olub olma gice nâim Ey Fahr-i2 Ahmed Sultân Emîr Efendi قد جاء مستمدا عبدك ثنايى فى الباب امدد له بفيض يا مرشد الانام 3 و اطلب له الشفاعة من جدك الهمام قل يا محمد اشفع للمقتدى غلام /63a/ EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ VELED-Đ NECÎB VE NAHL-Đ ERÎBLERĐ OLAN MERHÛM SULTÂN ALĐ ÇELEBÎ HAZRETLERĐ’NE KABZĐÇÜN DUÂ ĐDÜB DAHĐ MAKBÛZ OLDIKLARIDIR1 1 P. ‘fecr-i’ yazılmış; doğrusu ‘fahr-i’ olmalı. 2 P. ‘fahr-i’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış. 3 Manası: Kulun Senâyî kapına yardım istemeye gelmiştir Ey insanların yol göstericisi, onu feyzinle destekle Ve onun için cömert dedenden şefaat talep et De ki: Ey Muhammed, bana uyan çocuğa şefaat et P. ‘sâyî’ ( ثايى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘senâyî’ ( ثنايى ( olmalı. 207 Râvî ider: Emîr Sultân Hazretleri’nin cümle teehhülleri ki ancak merhûm Sultân Yıldırım Hân Hazretleri’nin kerîme-i mübârekleri olan Sultânü’l-havâtîn Hundî Sultân Hazretleri aldıkları olmışdır. Anlardan dahi cümle evlâdın iki kızcağızları2 ve bir dahi oğılcıkları olub ki bu cümle hâlâ türbe-i mükerremelerinde medfûnalardır. Bunlardan dahi kızcağızlarının ikisi bile mukaddemlerde merhûmeler olub dahi oğlancıkları ki nâm-ı şerîfine Sultân Ali Çelebî Hazretleri dinilürdi. Râvî ider; çün Emîr Sultân Hazretleri’dir mezbûrdan hiss-i velâyet ile ba‘zı nesne müşâhede eylediyse3 ; bir gün Hundî Sultân Hazretleri’ne buyurdılar ki Hundî ben duâ ideyin, sen âmîn di. Bu oğlancığımızın bu günde Hakk Teâlâ Hazretleri rûhını kabz eylesün diyünce; Hundî Sultân Hazretleri’dir buyurdılar ki yâ Sultânım4 , bu oğlancığımıza niçün kıyarsın? diyücek5 ; buyurdılar ki bu senede ölmesi cümlemize bile6 hayırludır ki7 buyurdık da8 , ben pâdişâh nesliyim diyü çok gavga eylese gerekdir diyeyorlar9 iken fi’l-hâldir10 Sultân Ali Çelebî Hazretleri’nin rûh-ı şerîfleridir11 şebîke-i cesed-i âniyyeden12 /63b/ civâr-ı Rahmân’a tayarân13 idüb; dahi ehibbâ ve ahbâbdır bu 1 H.’de ‘kabziçün duâ idüb dahi makbûz oldıklarıdır’ yerine ‘kabz-i rûh içün duâ idüb rûhı kabz olduğıdır’ yazılmış. P.’de kabsıçün ( قبصيجون ( yazılmış. 2 P. kırcağızları ( قرجغزلرى ( 3 H.’de ‘…Sultân Yıldırım Hân Hazretleri’nin kerîme-i mübârekleri olan Sultânü’l-havâtîn Hundî Sultân Hazretleri aldıkları olmışdır. Anlardan dahi cümle evlâdın iki kızcağızları ve bir dahi oğılcıkları olub ki bu cümle hâlâ türbe-i mükerremelerinde medfûnalardır. Bunlardan dahi kızcağızlarının ikisi bile mukaddemlerde merhûmeler olub dahi oğlancıkları ki nâm-ı şerîfine Sultân Ali Çelebî Hazretleri dinilürdi. Râvî ider; çün Emîr Sultân Hazretleri’dir mezbûrdan hiss-i velâyet ile ba‘zı nesne müşâhede eylediyse…’ yerine ‘…Sultân Yıldırım Hân Hazretleri’nin kerîmeleri Sultân Hundî Hazretleri’dir ve andan dahi cümle evlâdları iki kız ve bir oğlan olmışdır. Bunlar cümle hâliyâ türbe-i mükerremelerinde medfûndur. Kızların ikisi dahi mukaddem merhûm olmışdır ve oğlancığı ki Sultân Çelebi Emîr Sultân Hazretleri kuvvet-i velâyet ile Ali Çelebi’den bazı nesne müşâhede eyleyüb…’ şeklinde yazılmış. 4 H.’de ‘…Hundî Sultân Hazretleri’dir buyurdılar ki yâ Sultânım…’ yerine ‘…Hundî Sultân buyurdı ki Sultânım…’ şeklinde yazılmış. 5 H. diyince 6 H.’de ‘bile’ yerine ‘de’ yazılmış. 7 H.’de ‘ki’ yok. 8 H.’de ‘buyurdık da’ yok. 9 H. dirler 10 H. fi’l-hâl 11 H. şerîfleri 12 H.’de ‘şebîke-i cesed-i inniyyeden’ yok. 13 P.’de ‘tayarân’ kelimesinin ‘ye’ harfinin noktaları konmamış. 208 hâkdân-ı süflîde ciger-kebâb olub dahi her biri nîrân-ı firâk1 ile sûzân ve elem-i iştiyâk ile2 giryân olmışlardır. MERSĐYE3 Ah kim dilleri yakar bu ölüm Giru ki evleri yakar bu ölüm Çok ana ve atalar sızladub Boyunına çalları takar bu ölüm Ne velî dir ne nebî dir hep alur Ne sağîr ve ne kebîr yapar ölüm Buna lokman da ilâc eylemedi Çok evin kapuların kapar ölüm Ey Hüsâmî gözin aç illeti ko Nevbetin geldi bakar 4 ölüm MENÂKIB-I RÂHĐB Rivâyetdir ki hazreti Emîr Sultân (n.m.) ve ceale’l-cennete mesvâhü5 Burûsa’ya geldikde Keşiş tağında riyâzetde6 mâhir ve hâcât-ı insânî7 edâ itmekde8 bâhir, libâs-ı siyâh ile melbûs yanî9 bir râhib tarîk-ı mezheb-i Đsâ’da zâhib10 vardı. Tenhâ ve bîkes kala. Cebelde sene-i kâmile geçirub âhir sâlde Burûsa şehrinin ovasına inüb bir ay mikdârı bir makām-ı âlîde sâkin olub oturırdı11. Etrâf-ı garb u şarkda12 olan emrâz-ı muhtelifeden bî-tâkatlü13 olanlar anın izhâr-ı mümkinâta el urdığın malûm /64a/ idinürler imişler14. Mesâlâ15 gözsizleri16 gözli ve sözsizleri17 sözlü ve18 bî-pây19 1 P. ‘kırâk’ ( قراق ( yazılmış; doğrusu ‘firâk’ olmalı. 2 H.’de ‘…dahi ehibbâ ve ahbâbdır bu handân-ı süflîde ciger-kebâb olub dahi her biri nîrân-ı firâk ile sûzân ve elem-i iştiyâk ile…’ yerine ‘…cümle ehibbâ ve ahbâb elem-i iştiyâk birle…’ şeklinde yazılmış. 3 H.’de ‘mersiye’ başlığı var ama mersiyenin içeriği yok. 4 P. ‘pakar’ şeklinde yazılmış; doğrusu ‘bakar’ olmalı. 5 H.’de ‘Emîr Sultân (n.m.) ve ceale’l-cennete mesvâhü’ yerine ‘Sultân Hazretleri’ şeklinde yazılmış. 6 P. riyâsetde ( رياصتده ( 7 H. hâcât-ı insân 8 P. tmekde ( تمكده ( 9 H.’de ‘yanî’ yok. 10 H.’de ‘tarîk-ı mezheb-i Đsâ’da zâhib’ yok. 11 H.’de ‘oturırdı’ yok. 12 H. şark-ı garbda 13 H. bî-tâkat 14 H.’de ‘anın izhâr-ı mümkinâta el urdığın malûm idinürler imişler.’ yerine ‘cümle gelürler idi.’ yazılmış. 15 H.’de ‘mesâlâ’ yok. 16 P. gözsirleri ( كوزسرلرى ( 17 H. dilsizleri 18 H.’de ‘ve’ yok. 19 H. bî-pâ 209 olanları ayaklu ve her ne dürlü emrâz-ı muhtelife ki tabîbler ana ilâc idemezler de mezkûr keşiş duâ okıyub kör gözler açılub ve kötirimler ayağ üzere kalkardı. Muhsıli kelâm cümle-i hâcât-ı insânî bitürirdi. Bir aydan sonra giru tağa çıkub bir yıla deg ibâdet idüb mezhebi üzere amel iderdi. Hazreti Emîr Efendi Burûsa’ya gelicek mezbûr keşişin ahvâli evliyâ-yı hâtır-ı cihân nümâlarına mücâhede-i keşfden ve himmet-i ecdâd-ı hayrı’l-halefden malûm ve mefhûm ايديتوراروذى sükenâsı ve temâşâyı etkāsı maksûd-ı ricâdan olub1 bir gün revâne-i hâtırdan deyr-i râhibden bulınub tecessüs-i râhib-i mezkûr iderken gördi ki2 bir mukaffel kapu içinde3 âdem sesi var. Kapuyı4 bir kere dak itdikde mezbûr keşiş 5 ayağ üzere turıb geldi6 . Kapuyı açdı. Safâ geldin yâ Emîr Muhammed Buhârî! Didi. Hazreti Emîr Efendi7 ba‘de’s-selâm ana8 ayıtdı9 : Sen benim Emîr Seyyid idügimi neden bildin. Ayıtdı 10: Senin ceddin Muhammedü’l-Mustafâ âlem-i rüyâda senin11 bunda gelecegün ve senin adını12 bana bildirmiş idi, didi13. Hazreti Emîr Efendi14 ayıtdı15: Ya niçün îmâna gelüb bu yerden çıkub ehl-i Đslâm’a karışmazsın? Ayıtdı16: Ceddin Muhammedü’l-Mustafâ (s.a.v.) .itdim itirâf diyüb اشهد ان لا اله الا االله و اشهد ان محمدا عبده و رسوله /b/64 gelüb îmâna öninde Râhib-i mezbûr ider: Ceddin Hazreti Muhammed (s.a.v.)17 bana emr eyledi ki 1 H.’de ‘…ayaklu ve her ne dürlü emrâz-ı muhtelife ki tabîbler ana ilâc idemezler de mezkûr keşiş duâ okıyub kör gözler açılub ve götirimler ayağ üzere kalkardı. Muhsıl-i kelâm cümle-i hâcât-ı insânî bitürirdi. Bir aydan sonra giru tağa çıkub bir yıla deg ibâdet idüb mezhebi üzere amel iderdi. Hazreti Emîr Efendi Burûsa’ya gelicek mezbûr keşişin ahvâli evliyâ-yı hâtır-ı cihân nümâlarına mücâhede-i keşfden ve himmet-i ecdâd-ı hayrı’l-halefden malûm ve mefhûm ايديتوراروذى sükenâsı ve temâşâ-yı etkāsı maksûd-ı ricâdan olub’ yerine ‘…ayaklu ider idi. Duâ itmek ile bir ay hâcât-ı insânı bitürir yine giru tağa çıkub bir yıla deg ibâdet ider idi mezhebi üzere. Sultân Hazretleri keşf ile bu râhibin ahvâline vukûf-ı müşâhede idüb deyr-i râhib temâşâsı aksâ-yı maksûdları olub…’ şeklinde yazılmış. 2 H. gördiler ki 3 P. ihinde ( احينده ( 4 H.’de ‘kapuyı’ yok. 5 H. râhib 6 H.’de ‘ayağ üzere turıb geldi’ yok. 7 H.’de ‘Efendi’ yok. 8 H.’de ‘ana’ yok. 9 H. itdi 10 H. itdi 11 P. sen 12 H.’de ‘senin adını’ yerine ‘ismin’ yazılmış. 13 H. didi 14 H.’de ‘Hazreti Emîr Efendi’ yerine ‘Sultân Hazretleri’ yazılmış. 15 H. itdi 16 H.’de ‘îmâna gelüb bu yerden çıkub ehl-i Đslâm’a karışmazsın? Ayıtdı:’ yerine ‘îmâna gelmezsin? Đtdi’ yazılmış. i-Râhib .itdim itirâf diyüb اشهد ان لا اله الا االله و اشهد ان محمدا عبده و رسوله gelüb îmâna öninde) .v.a.s ‘ (de’.H 17 mezbûr ider: Ceddin Hazreti Muhammed (s.a.v.)’ yerine ‘huzûrında îmâna geldim ve’ yazılmış. 210 mâdem ki kayd-ı hayâtda ölim bu libâsla melbûs olub bu yerden1 çıkmayub âher yire varmayam. Ba‘dehû Emîr Sultân Hazretleri ile mezbûr keşiş 2 ilm-i bâtıne ve marifeti zâhire söyleşüb telezzüz-i cânibeyn oldıkdan sonra Hazreti Emîr Efendi sûret-i verâ‘ gösterub mezkûr-ı mezbûr-ı keşiş sipâriş idüb kendünin ârâm-ı hâtır-ı râm olduğı makām-ı muayyene gelür ki hâliyâ olduğı makāmdır3 . BEYĐT 4 Nola mesken serkûh üzere râhib eylese âhir Ana lutf-ı Hüdâ-yı âlemîn olmışdır zâhir Bir ehl-i küfri küffârın içinden çıkarır anı Getürib ehl-i Đslâm’ın içinde kosa Hakk anı Eger Hakk’ın ana olmasa lutf-ı Hazreti Ahmed Görinür miydi rüyâda idü ben lutf-ı bâhir Buyurdı Hakk Rasûli isterim Hakk istedügin ben Olursa şekl-i melbûsi muhâlif nitekim sâyir Keşişdir gerçi sûretde velîkin uslındandır Ana malûm olmışdır Muhammed dini çün âhir BEYĐT 5 Didi rûy yine feth idüb âhir Kılâ‘-ı manâ efkâr-ı zâhir /65a/ Sühan meydânını6 gösterdi7 dehre8 Koyub dillerde takrîrine behre Yayub sözden hisâr-ı merdümânî Olub çeşmân anun dîdebânî 1 H.’de ‘bu yerden’ yerine ‘bu deyrden’ yazılmış. 2 H. râhib 3 H.’de ‘Hazreti Emîr Efendi sûret-i verâ‘ gösterub mezkûr-ı mezbûr-ı keşiş sipâriş idüb kendünin ârâm-ı hâtır-ı râm olduğı makām-ı muayyene gelür ki hâliyâ olduğı makāmdır’ yerine ‘yine makām-ı âliyelerine gelürler’ yazılmış. 4 H.’de ‘beyit’ başlığı var ama beytin içeriği yok. 5 H.’de hem ‘beyit’ başlığı hem de beytin içeriği yok. 6 P. ‘aydânını’ ( ايداننى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘meydânını’ olmalı. 7 P. كورستردى şeklinde yazılmış; doğrusu ‘gösterdi’ olmalı. 8 P. ‘dehr’ ( دهر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘dehre’ olmalı. 211 MENÂKIB-I EMÎR SULTÂN’IN LEYLE-Đ MĐRÂC’DA BEYÂN ĐTDĐ 1 Ve gine2 mezkûr azîzler rivâyet idüb didiler kim3 bir vakit4 Hazreti Mahdûm’ın (n.m.) meclis-i âliyesinde hâzır idik5 . Meger bir âlimün Leyle-i Mirâc’ın فتدلى دنى ثم 6 tefsîrinde müşkili varmış. Âyişe ana (r.ah.) cismâniyyeyle mirâc olındı diyü buyurdı. Egerçi mahall-i ihtilâf olına bir emirde, adâlet vâcib olur. Bu takdirce hak7 ibn-i Abbas kulında olmış oldı. Fe-emmâ bu emrin sıhhatini Hazreti Mahdûm’a istifsâr8 ideyin diyü niyeti ol olıcak; Seyyidü’s-sâdât Hazretleri (n.m.) mübârek başını murâkabeden kaldırub9 didi kim babam, Ceddim Hazreti Rasûlullah10 (s.a.v.) Leyle-i Mirâc’da Hazreti Hak11 Celle ve Alâ davet olınduğı vaktin12, bu bedeni zâhiriyyeyle13 vardı ve bu gözle görüb14 ve bu lisânla toksân bin kelimât idib15 ve bu semi‘le dinledügine16 lâ raybe fîh yanî hergiz şek ve şübheye yer yokdır17. Zîrâ babam, bir zât kim umûmen hilkat-i mahlûka sebeb olmış. Ol ki hakkında ك لا لو ك لا لو فلاك الا خلقت لما 18 diyü emr olmış ola. Maa hâzâ bu emrin /65b/ sıhhatine Sûre-i ve’nNecm nâzil19 olmış ola. Zinhâr babam, istib‘âd olınmasun. Bir kimesne kim20 Habîbi Rabbi’l-âlemîn21 ola ve hem Hazreti izzet-i Celle ve Alâ22 ve cümle melâikeler23 ve 1 H.’de ‘Leyle-i Mirâc’da beyân itdi’ yerine ‘Leyle-i Mirâc beyânıdır’ yazılmış. 2 H. yine ( ينه ( 3 H. ki 4 H. vakitde 5 H.’de ‘Hazreti Mahdûm’ın (n.m.) meclis-i âliyesinde hâzır idik’ yerine ‘Sultân Hazretleri’nin meclis-i şerîflerinde idik’ yazılmış. 6 Manası: Sonra ( ona ) yaklaştı derken sarkıp daha da yakın oldu. ( Necm 53/8). 7 P. Đshak 8 H. suâl 9 H.’de ‘başını murâkabeden kaldırub’ yerine ‘murâkabeden başın kaldırub’ yazılmış. 10 H.’de ‘Hazreti Rasûlullah’ yok. 11 H. Hazreti Hakk’a 12 H.’de ‘Celle ve Alâ davet olınduğı vaktin’ yok. 13 P. neden-i zâhiriyyeble ( بله ظاهريه ندنى ( yazılmış. 14 H. gördi 15 H. itdi 16 H. işitdügine 17 H.’de ‘yanî hergiz şek ve şübheye yer yokdır’ yok. 18 Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, c. II, s. 148. H.’de فلاك الا خلقت لما ك لا لو ك لا لو) Eğer sen olmasaydın, eğer sen olmasaydın alemleri yaratmazdım.) yerine ك لا لو yazılmış. 19 P. nâzik ( نازك ( 20 H.’de ‘kim’ yok. 21 H.’de ‘Rabbi’l-âlemîn’ yerine ‘Hüdâ’ yazılmış. 22 H.’de ‘hem Hazreti izzet-i Celle ve Alâ’ yerine ‘Allah’ yazılmış. 23 H. melâike 212 umûmen mahlûk ana salavât getüreler. Pes ol zât-ı azîmin müşâhede-i zâhiriyyesine1 tâ nisbet ol kim2 şimdi ki zamânda kimse3 bulınur ki4 bu cism-i zâhiriyyesine5 ve bu basirle günde dört6 yüz kere mirâc ider diyü buyurdı. Ol âlimin şübhesi hal oldıysa; imdi bundan me’hûz budır ki bir kimesne ki kutb’ul-aktâb7 olub Allâhü Tebâreke ve Teâlâ Hazretü’nin Celle ve Alâ8 cümle mahlûkı9 üzerine kāyim makāmı olıcak, her zamânda Hazreti10 Hakk’dan münfek olınmaz. Anun lafz-ı dürer-bârından 11 her ne cârî olursa12 istib‘âd itmek dürüst olmaya13. Allâhü a‘lem. EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN 16ÂYETĐNÜN 15 وما يعدهم الشيطان الا غرورا 14 TEFSÎR BEYÂNINDADIR Ve gine17 mezkûr azîzler rahimehümullâh18 rivâyet idüb didiler kim19 bir gün Sultânü’s-sâdât Hazretleri’nin (n.m.) meclis-i âliyesinde durmışdık20. Nasîhate şürû‘ idüb غرورا الا الشيطان يعدهم وما âyeti tefsîrinin bütûn-ı nâ-mütenâhîsinde21 feth-i bâb idüb iderdi kim22 babam, hergiz gaflete yer yokdır. Şeytân kuvvetlü kimesnedir. Avâmı /66a/ şu yoldan izlâl ider23. Havâssı şu yoldan izlâ[l] ider1 . Ulemâyı şu yoldan izlâl 1 H. zâhiriyyesini 2 H.’de ‘tâ nisbet ol kim’ yerine ‘nice istib‘âd olınur’ yazılmış. 3 H. kimesneler 4 H. kim 5 H. zâhiriyyeyle 6 P. dörüt ( دروت ( 7 H.’de ‘imdi bundan me’hûz budır ki bir kimesne ki kutb’ul-aktâb’ yerine ‘bundan murâd budır ki kutbu’l-aktâb’ yazılmış. 8 H.’de ‘Celle veAlâ’ yok. 9 P. mahlukkı ( مخلققى ( 10 H.’de ‘Hazreti’ yok. 11 H.’de ‘lafz-ı dürer-bârından’ yerine ‘lisân-ı pâkinde’ yazılmış. 12 P. olusa ( اولوسه ( 13 H.’de ‘istib‘âd itmek dürüst olmaya’ yerine ‘istib‘âd olınmaya’ yazılmış. 14 P. Hazretleri 15 Manası: ‘Hâlbuki şeytan onlara aldatmadan başka bir şey va’detmez.’ (Đsrâ 17/64 – Nisâ 4/120). 16 H. âyet-i kerîmesinin 17 H. yine ( ينه ( 18 H.’de ‘rahimehümullâh’ yok. 19 H.’de ‘idüb didiler kim’ yerine ‘rivâyet iderler ki’ yazılmış. 20 H.’de ‘H.’de ‘Sultânü’s-sâdât Hazretleri’nin (n.m.) meclis-i âliyesinde durmışdık’ yerine ‘Sultân Hazretleri’nin meclisinde hâzır idik’ yazılmış. P.’de ‘Sultânü’s-sâdât’ derken ‘Sultân’ kelimesi سطان şeklinde yazılmış. 21 H.’de ‘bütûn-ı nâ-mütenâhîsinde’ yok. P.’de ‘mütenâhîsinde’ derken (متناهبسنده (mütenâhibesinde şeklinde yazılmış. 22 H.’de ‘iderdi kim’ yerine ‘buyurdılar ki’ yazılmış. 23 H.’de ‘izlâl ider’ yok. 213 ider2 . Sulehâyı şu yoldan izlâl ider. Nitekim işidirsiz3 babam4 , Bel‘am-ı Bâûra gibi5 ve Bersîsa6 gibi şol7 derecede kemâl-i tahsîl idüb meşâyih-i kibârdan olmışken izlâl eyleyüb âhir, îmânsız gitmelerine sebeb olmışdır8 . Gâyet9 ulu düşmândır babam. Nitekim Hakk Teâlâ Mûsâ peygambere vahiy idüb buyurdı kim salavâtüllâhi aleyhi ve selâmühû10 yâ Mûsâ, zinhâr düşmanını meyyit görmeyince havfin kesilmesün ve şerrinden emîn olma diyü emr eyledi, diyücek11 hâzırûn cemâatden seyâhat eylemiş kimesne bulunub12 didi kim Sultânım ba‘zı meşâyihe yetişdik13. Anlar izlâl-i şeyâtîn hakkında14 iderler kim egerçi şeytân geçen meşâyihden ba‘zısını izlâl eyleyüb zafer buldıysa, bize zafer bulmaz. Zîrâ ümem-i15 sâlifîn-i meşâyihin rûh-ı şerîfleri bize seneddir dirler diyücek; Sultânü’s-sâdât Hazretleri (n.m.) didi kim16 babam, bir gün Hasanü’l-Basrî rahmetüllâhi aleyh17 bir yerde ibâdet iderdi. Gördi kim şeytân aleyhi’l-la‘ne18 bir nice yularlar götürib giderdi kim19 yâ melûn, bu yularlar nedir? Şeytân20 didi kim yâ Şeyh Hasan, işbu yularları bu halkın yavuzrağının başına urub21 غرورم ilgilerinin birine muhkem bağlayub üzerine havâle dîde-bânlar korım. Yanî gözciler korız kim boşanmaya. Tâ kim ne vakit olursa hâzırım ola22 diyücek; Şeyh /66b/ ayıtdı kim23 yâ melûn, işbu yularlarından24 bize dahi hisse var mı? diyücek; 1 H.’de ‘izlâ[l] ider’ yok. 2 H.’de ‘izlâl ider’ yok. P.’de ‘izlâl’ derken ‘zı’ harfi yerine ‘tı’ harfi yazılmış ( اطلال( . 3 P. ‘işitdürsiz ( اشتدورسز ( 4 H.’de ‘babam’ yok. 5 H.’de ‘gibi’ yok. 6 P. Persîsa 7 P. vusûl ( وصول ( 8 H.’de ‘gitmelerine sebeb olmışdır’ yerine ‘gitmişlerdir’ yazılmış. 9 H.’de ‘gâyet’ yok. 10 H.’de ‘salavâtüllâhi aleyhi ve selâmühû’ yok. 11 H.’de ‘diyü emr eyledi, diyücek’ yok. 12 H.’de ‘seyâhat eylemiş kimesne bulunub’ yerine ‘birisi’ yazılmış. 13 H. irişdik 14 H.’de ‘şeyâtîn hakkında’ yerine ‘şeytân hakkında’ yazılmış. P.’de de ‘hakkına’ yazılmış; ‘hakkında’ olmalı. 15 H.’de ‘ümem’ yok. 16 H.’de ‘Sultânü’s-sâdât Hazretleri (n.m.) didi kim’ yerine ‘Hazreti Mahdûm buyurdı kim’ yazılmış. 17 H.’de ‘rahmetüllâhi aleyh’ yerine ‘Hazretleri’ yazılmış. 18 H.’de aleyhi’l-la‘ne’ yok. 19 H.’de ‘giderdi kim’ yerine ‘gider itdi’ yazılmış. 20 P. seytân ( سيطان ( 21 H. takub 22 H.’de ‘غرورم ilgilerinin birine muhkem bağlayub üzerine havâle dîde-bânlar korım. Yanî gözciler korız kim boşanmaya. Tâ kim ne vakit olursa hâzırım ola’ yerine ‘nice dilersem oynadırım’ yazılmış. 23 H. itdi. ‘kim’ yok. 24 H.’de ‘işbu yularlarından’ yerine ‘bu yularlardan’ yazılmış. 214 Şeyh’e ayıtdı kim1 sana dahi ne yular gerek2 , dimişdir. Đmdi babam, şimdiki zamân3 şeyhlerin ekserine4 şeytân sakalına gülmege dahi begenmez diyü buyurdı. Allâhü a‘lem. Andan mezkûr azîzler rivâyet idüb didiler kim her-bâr ki Sultânü’s-sâdât Hazretleri’nin cemâl-i münevveresine müşâhede ecliçün iştiyâk-ı gâlib varıb tâpu kılduğımıza aleykümü’s-selâm diyüb iderdi kim bir kimesne kim ehl-i hakīkat ola. Eger bir âher es-selâmü aleyke ve ol dahi aleyke’s-selâm diyince bir nice menzilden kılur. Đmdi babam, varın Allâhü Teâlâ’nın emrine imtisâl idüb ve nehyinden ihtirâz idün. Hemân biz sizünleyüz buyurdı ve her-bâr ki nazar-ı aliyyesine vusûl bulurdık. Bir koğadan hasır üzerine kıbleye müteveccih olub mübârek dudakları ale’d-devâm hareketde idi ve hergiz murabba‘ otırdığını görmedik. Vaktihâ işbu beyti iderdi kim: “Ger Yemenî der-Yemenî çû-se menî Ger bî-menî çû-se menî der-Yemenî”5 yanî gönlin benümle olursa Yemen memleketinde isen asâm gibi önimdesin ve eger gönlin benimle degilse asâm gibi önimde dâhî durırsın Yemen memleketindesin dimek olur. Vallâhü a‘lemü6 bi’s-savâb. BEYĐT 7 /67a/ Gine dinle Hak ne hoş kayırdı Zebûrında ki Dâvud’a buyurdı Var evvel nefse düşmân ol bilesin Benimle dostlığı andan kılasın 1 H.’de ‘Şeyh’e ayıtdı kim’ yerine ‘şeytân itdi’ yazılmış. 2 H.’de ‘ne yular gerek’ yerine ‘yulara ne hâcet’ yazılmış. 3 H. zamâne 4 H.’de ‘şeyhlerin ekserine’ yerine ‘şeyhlerinin ekserinin’ yazılmış. 5 H.’de ‘Andan mezkûr (P.’de ‘medkûr’ مدكور yazılmış) azîzler rivâyet idüb didiler kim her-bâr ki Sultânü’s-sâdât Hazretleri’nin cemâl-i münevveresine müşâhede ecliçün iştiyâk-ı gâlib varıb tâpu kılduğımıza aleykümü’s-selâm (P.’de السلا yazılmış.) diyüb iderdi kim bir kimesne kim ehl-i hakīkat ola. Eger bir âher es-selâmü aleyke ve ol dahi aleyke’s-selâm diyince bir nice menzilden kılur. Đmdi babam, varın Allâhü Teâlâ’nın emrine imtisâl idüb ve nehyinden ihtirâz idün. Hemân biz sizünleyüz buyurdı ve her-bâr ki nazar-ı aliyyesine vusûl bulurdık. Bir koğadan hasır üzerine kıbleye müteveccih olub mübârek dudakları ale’d-devâm hareketde idi ve hergiz murabba‘ otırdığını görmedik. Vaktihâ işbu beyti iderdi kim: “Ger Yemenî der-Yemenî çû-se menî Ger bî-menî çû-se menî der-Yemenî” yerine ‘ve her-bâr ki Hazret-i Sultân’ın mübârek cemâlini (H.’de ‘hemâlini’ حمالنى yazılmış) müşâhede içün meclis-i âliyesine duhûl idüb selâm virir idik. Buyurdılar ki babam, ehl-i hakîkat bir selâm alınca bir nice menzilden kalur. Varın Allah’ın emrine imtisâl ve nehyinden ihtirâz idin. Biz sizin ile bileyüz dirler ve bir hasır üzerinde kıbleye müteveccih ve dudakları ale’d-devâm hareketde böyle bulur idik ve hergiz murabba‘ oturdığını görmedik. Vaktihâ işbu beyti iderdi kim “Ger Yemenî der-Yemenî çû-bâ menî Ger Yemenî çû-bâ menî der-Yemenî” dirler idi’ yazılmış. Bundan sonra yazılan ‘beyt’e kadar ki cümleler de H.’de yok. 6 P. اغلم şeklinde yazılmış; doğrusu ‘a‘lemü’ olmalı. 7 H.’de ‘beyit’ başlığı var ama beytin içeriği yok. 215 Gel imdi sen de düşmân ol bu nefse Ki men eyle anı her ne dilerse Eger sen bu işi böyle kılursan Gazâ-yı ekber oldır bilürsen Ger bu işde çekersen ınâyı Ki mesned kıl yolda evliyâyı Ve eger anlarsan budır sana yol Bu nefsin şur-ı şerrinden emîn ol Gel imdi nefsin murâdından güzer kıl Düşersin meger şeytâna hazer kıl Yüz urğıl Hakk Teâlâ Hazreti’ne Ki kurtara o dostlar hürmetine Gine dinle bir dürlü gevâhir Menâkıb kim olıbdır ol da mezâhir EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN ÂSÂ BAĞÇESĐNE GĐDERKEN MEZÂRI ŞERÎFĐ YERĐNE ŞEYH ĐSLÂM HAZRETLERĐ’NE1 OK ATDIRDUĞIDIR2 Râvî-i dâfi‘ı’l-behcet ve hâlî-i râfi‘ı’l-müserret ider: Bir gün Emîr Sultân Hazretleri’dir ol yukaruda geçen Şeyhü’l-Đslâm denilen azîz ile dahi birâz fukarâsı ile atlarına binüb dahi yukaruda zikri geçen Asâ Suy’ı çıkan bağçelerine giderler iken meger Hazreti Emîr’in (n.m.) âdet-i /67b/ kerîmeleri idi ki her kande gitseler idi; gazâ niyetine leylen ve nehâran bir yayı kurulı turırdı. Ol evvel yaydı kim Hâtûn ana gezledigü vaktin kırk yeşil yeleklü ok çıkub kırk kula tokınan yay idi. Her nereye müteveccih olınsa mezkûr yay bir dervîş dahi rikâblarınca ol ma‘hûde olan yayı birâz oklarıyla getürirler idiler. Đttifâkī yeşil imâret sâhibi merhûm kayınları Sultân Mehmed Hân Hazretleri’nin türbe-i şerîfleri önine vardıklarında, Emîr Sultân Hazretleri’dir atların başın çeküb dahi ol yayı ve okları getüren dervîşe buyurdılar ki ol yayı bir ok ile Şeyhü’l-Đslâm Hazretleri’ne vire. Dervîş dahi eyle idicek; Emîr Sultân Hazretleri’dir Şeyhü’l-Đslâm Hazretleri’ne buyurdılar ki mezârımız dileriz ki bu taraflarda ola. Sizi yümn tutub niyet itdik ki bu okı şark tarafına atasız. Her kande bulınursa mezârımız orada olsun diyü buyurdıklarında, Şeyhü’l-Đslâm Hazretleri dahi imtisâlen li-emri’ş-şerîf üzengi üzerine gelüb mezkûr kebed ile toldurıb atub revâne oldılar. Ol vakit türbe-i münevverin yeri ağaçlar ve gürler olmış idi. Toğrı Sultân Hazretleri atıyla okın üzerine varub ol araya nişân idüb bildiler kim ok buraya yetişmesi kerâmet /68a/ işidir. Zîrâ mesâfede üç defa nakama ancak yetişür. Râvî ider: Ol zamânda oralarda aslâ evler veyâ gayrı binâlar olmayub cümle ol etrâf 1 H. hazretine 2 H.’de bu kısım özetlenmiş. 216 ormanlık mîşelik imiş. Bunlar der-gile dek toğrı okın düşdigi yere gelüb geldiklerinde okı ol mahalde bulub ki hâlâ türbe-i mükerreme olan mahall-i şerîfdir; oraya nişân itdiklerinden sonralar eglenmeyüb Emîr Efendî Hazretleri gelüb ol mahalde türbe olan mikdârı yer satun alub dahi bir azîm suffe gibi yapdurub, kala[n] arâzi sonralardan alınub hatta etrâfımızda mezârlık1 yok diyü buyurmağın türbe-i şerîfe civârında olan arâzi-i bir kimesne on bin akçeye alub dahi mekābir-i ehl-i Đslâm olsun diyü vakf itmişdir ve anda[n] râvî-i azîzler, Emîr Sultân Hazretleri ol orada suffe itdirdi. Bir gün oturmış idi de[r]vişler işler idi. Şehirden ava çıkmış yigitler giderken gördiler kim Sultânü’s-sâdât Hazretleri oturıb dervîşlerini temâşâ ider. Andan gelüb mübârek elini öpüb mukābilesinde turıcak didi kim babam, acaba size şol hınzîr didikleri cismünüze deger mi? diyücek; didiler kim hayır Sultân’ım. Meger kim okunla andan acıyub depridüb gelüb dokına diyicek buyurdı kim biz anın elinden âciziz; yanî her kişi sıfat-bile gelüb el öperler. Red idemeziz. Elbetde degerler dimek olur diyü buyurdı. /68b/ Ba‘dehû türbe-i münevvere intikālinden sonra binâ olındı; ammâ binâ eden bennâya her gice vâkıasına girub babam; şurayı, şu arayı şöyle yab şu arayı şöyle yab diyü ale’d-devâm binâ tamâm olınca nefs-i emri mimâr-ı rûh-ı şerîfleri oldı. Allâhü a‘lem. NAZM2 Ba‘zılar dirler ki ol kandîl ki var Gelüben iş burada itdi karâr Şimdi el’ân anda turırdır dahi Her zamân görir anı hayl-i kibâr Tâ kıyâmet ol makām üzere turıb Şu‘le virir dâimâ leyl ü nehâr Ger murâdınsa anı görmek senin Gözi açuklardan olı gör ey yâr Tur göz aç tur göz aç tur gözin Tâ sana keşf ola aşiyânın var EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN BĐZ ŞĐMDEN GERU VEFÂT ĐDERĐZ 3 DĐDĐKLERĐDĐR 4 Ruvât1 -ı sahîhı’l-haber ve hikâyet-i sarîhı’l-eser ider: Bir gün Emîr Sultân Hazretleri’dir fukarâsı ile oturıb sohbet-i hâs2 ider iken buyurdılar ki babam, biz3 bu 1 P. ‘merârlık’ ( مرارلك ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘mezârlık’ olmalı. 2 H.’de ‘nazm’ başlığı var ama nazmın içeriği yok. 3 P. ‘ideriz’ derken ‘ide ideriz’ şeklinde yazılmış. 4 H.’de bu kısım özetlenmiş. 217 Rûm memleketinde bir bisât-ı bast eyledik; yanî döşek döşedik kim hergiz kimseye kalk git dimeziz. Đllâ meger kim kendüsi tersliyü tersliyü yerin komayub ihtiyârıyla kalkub gide diyücek, sâmiûn şâz olub didiler kim bi-hamdillâhi ve’l-minne ki âsitâne-i saâdetden red yoğmış /69a/ ve andan mezkûr azîzler rivâyet idüb didiler kim Hazreti Mahdûm (n.m) bir gün buyurdı kim babam, الموت ذائقة نفس كل 4 dir. Elbetde bu fenâdan ol âlem-i bakāya gitmek üzereyüz, gerekdir. Đmdi bilmiş olasız kim zâhirimizi âli[m]lere virdik kim yer yerin avâm-ı nâsla mahlût5 olub vaaz u tezkîr tarîkı ile halkı dalâletden hidâyete ve masiyetden ibâdete irşâd ve delâlet ideler. Halkun icâb-ı dünyeviyyeyle ve izzetine mağrûr olmayalar ve andan bâtınımızı iki nefer dervîşlerümüze virdik kim Manyâs diyârından zuhûr olsınlar gerekdir. Anların biri Đbrâhîm Edhem mertebesinde olub ve birisi Bâyezîdü’l-Bistâmî mertebesinde olsa gerekdir rahimehümâllâhü. Andan mezkûr azîzler rivâyet idüb didiler kim ol Sultânü’s-sâdât Hazretleri’nin merâtib-i bâtınıyyesi teslîm olan kimselere ilmimüz lâhık oldı kim birisi Hâcı Đsâ Dede ve birisi anun kāim-i makāmı Hâcı Mustafa Dedem’dir. Bu makūle ba‘zı kelimât buyurıb azîzlerdir dirler ki bunlardan murâd evvelkiden aşağıda gelcekdir ki Hâcı Đsâ Dede Hazretleri olub ikinciden murâd ol dahi gelcekdir ki Hâcı Mustafâ Hazretleri’dir, dimişler. Râvî ider: Emîr Sultân Hazretleri’nde ne kerâmet izhâr oldıysa bunlarda da kemâ-kân eyle gördik ve hem ferâsetle ilmimiz lâhık oldı kim Đbrahim Edhem mertebesinde olan Hâcı /69b/ Mustafâ Dede’dir diyü tahsîs eylediler. Dahi râvî ider: Bu işâretlerden sonralar Emîr Sultân Hazretleri’dir çok dahi sıhhatde olmayub fukarâ ve ahbâblarının günden güne gamları ziyâde ve vehimleri iştidâdda6 olmışdır, dirler. DER-PEYĐ VEFÂ-YI CĐHÂN-I BÎ-EMÂN7 Cihânda ne kadar tursan bilürsin Ecel bir gün gelür âhir ölirsin Đskender gibi seyr isen cihânı Ölüme sanma kim dermân bulursın 1 P. ‘ruvâh’ ( رواه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘ruvât’ ( رواة ( olmalı. 2 P.’de ‘oturıb de sıhhat-i hâs’ ( خاص صحت د اوترب ( yazılmış. Doğrusu ‘sohbet-i hâs’ olmalı. 3 P. ‘bir’ ( بر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘biz’ olmalı. 4 Manası: Her canlı ölümü tadacaktır. ( Âl-i Đmrân 3/185- Enbiyâ 21/35- Ankebût 29/57). 5 P. ‘mahlut’ ( مخلط ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘mahlût’ olmalı. 6 P. ‘iştidâdda’ ايشتدادده şeklinde yazılmış; yani ‘ye’ harfi fazladan yazılmış. Doğrusu اشتداد olmalı. 7 H.’de ‘der-peyi vefâ-yı cihân-ı bî-emân’ başlığı var ama içeriği yok. 218 Cihâna her gelen ölmege geldi Bu sen turmaz yolını yanılursın Ecel irincegiz virmez emân Tutalım nice bin yıl sen kalursın Sonı yine ölim olınca âhir Hüsâmî sen yanıya aldanursın EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN FĐRÂŞ-I MEVTE DÜŞÜB DAHĐ HASAN HÂCE HAZRETLERĐ’NĐ YERLERĐNE HALÎFE NASB1 ĐDÜB DAHĐ VEFÂT EYLEDĐKLERĐDĐR 2 Rivâyet-i sahîha ile merviyye ve hikâyet-i sarîha ile muhkiyyedir ki çün Emîr Sultân Hazretleri’dir bu âlem-i fenâ, râviyân-ı dil-âviz ve nâkılân-i hâlet-engîz şöyle rivâyet iderler ki fahr-i âl ve tâ-hâ ve yâ-sîn ve zübde-i erbâb-ı yakīn Emîr Sultân Hazretleri rahmetü’l-lâhi aleyhi rahmeten vâsiaten bu mülk-i fenâdan mülk-i bekānın makām-ı cennet bir yanına rıhlet /70a/ itmek sadedinde, ol âlem-i bekāya gitmegi mukarrer idüb dahi bi-emri’llâhi Teâlâ bir maraz-ı sebeb-i mevte mübtelâ olub dahi sâhib-i firâş oldılar ise umûmen Burûsa halkına bir nâr-ı elem ve bâd-ı gamm istilâ idüb dahi bu elemden cümlesinin cigerleri biryân ve dîdeleri giryân olub; rivâyet ider, cümle-i ashâb ve fukarâdır: Emîr Sultân Hazretleri’nin ahvâl-i firâşına cem‘ ve istihbâr ve Sultânım sizden sonra da yerinüze halîfenüz kim olsun? diyü, istifsâr itdiklerinde; rivâyet ider: Meger ol zamânda aşağada menâkıbı3 gelicek Hasan Hâce Hazretleri hayli zamânlar idi ki Emîr Sultân Hazretleri’nin izin ve icâzeti ile Balıkesri’de irşâdda idiler. Emîr Sultân Hazretleri’dir buyurdılar ki benden sonra şeyhünüz Hasan olub bizi isteyen Hasan’da bulsun. Dahi bu bâbda muhkem tekîdler buyurdıklarından sonralarda ol eyyâmda rûh-ı tayyibeleri cesed-i şerîflerinden müfârakat itdügi4 târih sekiz5 yüz otuz üçde ey ki bir müverrih6 bunı târîh7 diyüb intikāl-i Emîr Sultân’a oldı târîh-i8 intikāl. Emîr Sultân rûh-ı pâki varub rûh-ı şerîf hadd-i a‘lâsına kavuşmış ve ervâh-ı eslâf-ı izâmî ile bulışmışdır. 1 H.’de ‘nasb’ yok. 2 H.’de bu kısım özetlenmiş. 3 P. ‘menâkıyı’ ( مناقيى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘menâkıbı’ olmalı. 4 P. ‘idüyki’ ( ايدويكه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘itdügi’ olmalı. 5 P. ‘sekir’ ( سكر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘sekiz’ olmalı. 6 P. ‘müverrih’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış. 7 P. ‘târih’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış. تاريح şeklinde yazılmış. 8 P. ‘târih’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış. تاريح şeklinde yazılmış. 219 1 فى الشكاية عن الموت /70b/ Her ne geldi cihâna cümle gider Kimesne bulmadı2 ecelden emân Enbiyâ evliyâ kamû gitdi3 Anların biri de Emîr Sultân Devr elinden şikâyetim çokdır Yazmam dilde yok ana imkân Kani Âdem kani o Şît-i nebî Kani Nûh kim kalubdürür4 tûfân Kani ol Hakk-ı Halîl Đbrâhîm Kande gitdi Kelîm bin Đmrân Kani tahtını gögde yel götüren Kani Dâvud sâhibü’l-ilhân Kani Yûşa kani Şuayb nebî Kani Yakub kani Yûsuf-ı Kenân Kani öli dirilden ol Đsâ Niçün olmadı kendüye dermân Kani Đdrîs ve Sâlih ve Yûnus Kani Ahmed ki anınçün oldı cihân Kani ol çâr-yâr sıdk-ı safâ Kani ashâb ki olardı âleme hân Neyledin ey cihân bular kani Ko dimem ol mülûk kalur o kalan Kani Mâlik ve Şâfiî Ahmed Neyledin Yûsufı kani Numân Bunlar uş bir cihâna geldiler Cümlesi oldı hâkle yeksân Bu senin derdine ilâc yok mı El-emân ey ölim elinden emân Cümle halk senden eyleyüb feryât Ağlaşur her ne varsa pîr-i civân /71a/ Nidelüm âkıbet gelişsen Bile gide bolay ki hemân îmân EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN VEFÂT EYLEDĐKLERĐNDE MEYYĐT-Đ ŞERÎFLER YUYUB SU KOYANLARDIR5 Râvî-i sahîhı’l-kelâm ve hâkî-i şerîfi’l-makām ider; çün Emîr Sultân Hazretleri hâlet-i ihtizârda vasıyyet idüb ba‘zı ahvâli içün tenbîh ve işâret buyurdılar ise, râvî ider: Orada hâzır olanlardan ba‘zı suâl idüb; yâ Sultânım! Sizleri kim yusun ve suyı 1 H.’de bu başlık var ama içeriği yok. Manası: Ölümden şikâyet hakkındadır. 2 P. ‘bulmadı’ derken ‘be’ harfinin noktası konmamış. 3 P. ‘gidi’ (كيدى (şeklinde yazılmış; doğrusu ‘gitdi’ olmalı. 4 P. ‘kılubdürür’ derken ‘be’ harfi yerine ‘ye’ harfi yazılmış; قلويدرر şeklinde yazılmış. 5 H.’de bu kısım özetlenmiş. H.’de başlık şu şekilde yazılmış: ‘Emîr Sultân Hazretleri Vefât Eylediklerinde Meyyit-i Şerîflerin Gasl Đdüb Ve Su Koyanlardır’. 220 kim koysın? didiklerinde, buyurdılar ki meyyitimi ol kimesne yusun ki otuz yıl bi’ttamâm ikindi namâzı sünnetin kılmış ola. Ba‘dehû Hazreti Emîr rahmetüllâhi aleyh intikāl-i dâr-ı huzûr ve rıhlet-i makām sürûr idüb çân-ı pâkin hâk-i süflîden taraf-ı ulviyyeye musâhib-i ervâh-ı lutf eyledi. Müverrihîn sene 829 rahmetüllâhi aleyh târîh didiler ve tedârik-i defn içün techîz ve tekfîn mühimmâtı görilüb ehibbâ-yı muhlisîn bu fikirde ser-gerdân olub ve ağlaşub ayıtdılar: Acaba kim ola, otuz yıl içinde ikindü namâzının sünnetin fevt1 itmemiş ola? Tecessüs-i ehibbâ ve sulehâ-i ehl-i salât olınub efkâr-ı hayret ile mutehayyir olmışlar iken meger Hâcı Bayrâm Sultân, Hazreti Emîr Efendi’nin hastalığın işidüb kendü, vilâyet-i Ankara’dan kalkub azm-i mahrûse-i Burûsa eyleyüb şehr-i mezkûra geldiklerinde; ittifâk /71b/ ol gün Hazreti Emîr Sultân’ın vefât haberin alub âh mine’l-fevt vâz ahvâli’l-fevt vâh diyüb fi’l-hâl meyyit-i mutahharasına hâzır bulındılar. Đşitdi, dervîşler söyleşüb dirler: Acaba kim ola ki ikindü namâzının sünnetin otuz yıldan beru bi’t-tamâm kılmış ola? Zîrâ Hazreti Emîr Efendi’nin vasıyyeti böylecedir ki unsur-ı pâklerine ol kimesne gâsil ola. Hâcı Bayrâm Hazretleri bu kelimâtı işidincek ayıtdı: Đşde ben otuz yıldan ziyâdedir ki ikindi namâzının sünnetin fevt itmedim. Fukarâ dervîşler gâyet2 de ferah-nâk olub Hâcı Bayrâm Hazretleri’ne buyurın sizler mevkûf idün didiler ve suyın dahi nice zamân hizmetinde olan bir yakîn dervîşi vardı. Seyyid Ahmed Horâsânî ki mücâvir-i fukarâdan idin. Anlar su koyub Hâcı Bayrâm Sultân teneşir tahtası üstinde Emîr Efendi’yi yudılar. Dahi namâzı cemâat-i kesîre ile Câmi-i Kebîr’de kılındıkdan sonra envâ‘-i feryâd ve gırivler ve ezkâr ve tevhîdler ile götürilüb ve hâliyâ medfûn olan mekābir-i şerîfde cism-i unsurın aslına vâsıl idüb ve üzerlerinde hatimler okınub dahi kurbânlar kesilüb nice günler beklenüb fukarâ-i ehbâbın âh vâhları ayyûka çıkmış ve götüri Burûsa halkının yürekleri yanmışdır. Ziyâret-gâh ehl-i hâcet olındı ve üzerine kubbe-i bülend yapılub tâlibân-ı rahmet içün hâcet-hâh eylediler ve yanında câmi-i /72a/ şerîf vaz‘ olınub evkāt-ı hamsede ale’ddevâm namâz kılınub ve fukarâ içün sabâh ve ahşâm ol makāma karîb yemek pişüb, 1 P. ‘fevt’ dediğimiz kelime قوت şeklinde yazılmış. Doğrusu ‘fevt’ olmalı. 2 P. ‘âyet’ ( عايت ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘gâyet’ olmalı. 221 metbah olındı ve dahi vilâyet-i mamûradan her sene iki yüz elli bin akçeden ziyâde hâsıl-ı muayyen alub, ruhıçün köyler ve hamâmlar ve dükkânlar vakf tayîn eylediler1 . Mezârında velîlerle nebîler heb dirilerdir Sana ben evliyâ nakl eyledim kim bil irilerdir Gelin ey dostlar kabr-i veliye varalum âhir Olur hâcet kabûl anda o dem vakt-i seherdir Ne şânımdı velîler adını anmak benim dâim Gelen tab‘uma anlardan mehabbetden eserlerdir Bu sırr-ı aşk ben bildim hemîn satma işit sen de Ezelden söylenür elfâz arasında haberlerdir Senânı medh ider dâim velîler medh-i hâlâtın Ki dimişlerdürür zîrâ yetişenler ere azdır Yürekleri kan eyler Âh bu ölüm derdi Çok cânlara kâr eyler Âh bu ölüm derdi Gözden akıdır yaşlar Sinede biter başlar Çok başa urur taşlar Bu velî denmez olur Âşıkları yavı kılur Dertden belî bu gelür Âh bu ölüm derdi Nidelüm olub imkân 1 Buradan itibâren diğer başlığa kadar ( Emîr Sultân Hazretleri’nin Đlâ Yevmi’l-Kıyâm Olan Ahvâli Şerîfeleridir) H.’de yok. 222 Olmadı buna dermân Âh gerçek Emîr Sultân Âh bu ölüm derdi Ağlar bu Hüsâmî âh Gözyaşı döküb her-gâh Rahmet ide ol Allâh Âh bu ölüm derdi /72b/ EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN ĐLÂ YEVMĐ’L-KIYÂM1 OLAN AHVÂLĐ ŞERÎFELERĐDĐR Cümle-i şürafâ وقاق ve urefâ ittifâk eylediler ki2 Emîr Sultân Hazretleri’nin tarîk-ı şerîfleri bi-aynihi cedleri Rasûlullah3 (s.a.v.) Hazretleri’nin tarîk-ı akvem ve sebîl-i eslemleri üzere olub; evliyâ ve ehlullahdan bir kimesne dimemişdir4 ki Emîr5 Sultân Hazretleri’nin tarîka-i enîkalarından6 hâşâ şol7 makūle8 sünnete muhâlif bir nesne hod9 sudûr itmiş ola. Cümle âdâb-ı şerîfeleri kavânîn-i şerîfe muvâfıka olub, ehibbâ ve fukarâsından dahi ilâ hâzihi’l-eyyâm bir nâ-meşrû ve nâ-ma‘kūl kavlen ve fiilen amel sudûr itmeyüb ve10 kendüler kutbu’l-aktâb olub, dahi ehibbâsından çok kimesnei makām-ı kutbiyyete irgürüb, dahi tarîkında cemî-i ricâl-i gayb dâhiller olub; dahi kendüleri mukaddemâ zâhir ismine andan bâtın ismine andan11 عنهم االله رضى و رضوا عنه i-âyet 13 الا ان اولياء االله لا خوف عليهم و لا هم يخزنون dahi olub mazhar âyetine 12 kerîmesinin taht-ı hîtasında dâhil olan evliyâ ve ehlullahın cümlesinin reîs ve sultânı 1 H. kıyâme 2 H.’de ‘Cümle-i şürafâ ve urefâ ittifâk eylediler ki’ yok. 3 H. Sultân-ı Enbiyâ 4 P. dime meşhûr ( مشهور ديمه ( 5 H.’de ‘Emîr’ yok. 6 H. tarîklarında 7 H. şu 8 H. ma‘kūle ( معقوله ( 9 H.’de ‘hod’ yok. 10 H.’de ‘cümle âdâb-ı şerîfeleri kavânîn-i şerîfe muvâfıka olub, ehibbâ ve fuıkarâsından dahi ilâ hâzihi’l-eyyâm bir nâ-meşrû ve nâ-ma‘kūl kavlen ve fiilen amel sudûr itmeyüb ve’ yok. 11 H.’de ‘andan’ iki kere yazılmış. 12 Manası: ‘ Allah onlardan razı olmuştur, onlar da Allah’tan razı olmuşlardır.’ ( Beyyine Sûresi 98/8). 13 Manası: ‘ Biliniz ki, Allah’ın dostlarına hiçbir korku yoktur. Onlar üzülmeyeceklerdir de.’ ( Yunus Sûresi 10/62). 223 olub dahi1 hayâtlarında sülûklerinden2 ed‘âfü mudâ‘af, ba‘de’l-fevt rûh-ı şerîfleri her an ve her sâatde bin bin makāmât seyr idüb dahi rûh-ı tayyibine kemâl-i ıtlâk virilmişdir ki /73a/ ilâ yevmi’l-kıyâm her kangı âlemde ne sûret ile dilerse seyerân3 ve tayerân idüb; dahi meşhûrdır ki her cuma gicelerinde bir dîvân-ı âlîsi olub dahi ne kadar evliyâ ve ehlullah var ise cümlesi dîvânına hâzırlar olub dahi umûr-ı kevneyn ve tedbîrât âleminden ne olacak ise dedesi4 Sultân-ı kevneyn ve Rasûli’s-sakaleyn Hazretleri’nin izn-i şerîfleri ile cümlesi bunların ahkâm-ı câriye ve evâmir-i maâliyeleriyle olub dahi türbe-i şerîfelerinin hâk-i pâk-i ıtır-nâki5 cümle derde devâ ve emrâza şifâ olub dahi bu6 denlü enâm belki cümlei emlâk-i kirâm belki hoş ve7 tuyûr ve hevâm fi’s-subh ve’ş-şâm ganîmet ziyâret-i şerîfeleri ile iğtinâm üzreler8 olub husûsan şeref-i9 mı ihtiyâcı zikrine 10 قل لا اسئلكم عليه اجرا الا المودة فى القربى ki siyâdet vardır didiler. HĐKÂYET11: Râvî ider: Bir gün Balıkesri’de olan ulemâdan birkaç kimesnelerdir; seyr tarîkı ile bir mahalle cânfezâya çıkub dahi ba‘zı ehlullah zikirlerin itdiklerinde, ittifâk cümlesi iderler ki ol asırda olanlarda cümle Hâcı Bayrâm Sultân Hazretleri râcih ola. Râvî ider: Meger orada Emîr Sultân Hazretleri’nin dahi bir dervîşi hâzır olub dahi murâkabede idiler. Ana dahi sorub sen dahi ne dirsin didiklerinde buyurırlar ki salavât-ı şerîfe /73b/ getürmek bilür misin? Bunlar da bilüriz didiklerinde buyurdılar ki diyün, imdi getürin. Andan içlerinden birisidir allâhümme salli alâ Muhammedin ve alâ âli Muhammed12 diyücek; ol dervîşdir ider: Bilmez imişsiz diyücek cümlesidir, ya nedir? diyücek, buyurırlar ki çünki Hâcı Bayrâm Sultân’dır, bizim Emîr Sultân Hazretleri’nden râcih olıcak gerek 1 H. dahi 2 H. sülûklerinde 3 P. ‘sirân’ ( سران ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘seyerân’ olmalı. 4 H. ceddi 5 H. ıtır-nâk 6 H. bu 7 H.’de ‘ve’yok. 8 H. üzre 9 H. ‘seref’ ( سرف ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘şeref’ olmalı. 10 Manası: De ki: “ Ben buna ( yaptığım tebliğ ğörevine ) karşılık sizden, akrabalıktan doğan sevgiden başka bir ücret istemiyorum.’ (Şurâ Sûresi 42/23) H.’de ayet القربى المودة الا ... şeklinde yazılmış (‘fi’ harf-i cer-i yazılmamış). (Şurâ 42/23) 11 H.’de ‘hikâyet’ başlığı ve içeriği yok. 12 P.’de صلى اللهم şeklinde yazılmış; doğrusu H.’de ki gibi صل اللهم olmalı. 224 idi ki allâhümme salli alâ Muhammedin ve alâ Hâcı Bayram denile idi diyü 1 رحم االله اهل الفرقان و اكثرهم الى يوم القيام و الميزان .buyurmışlar . LĐ-MÜNŞĐĐHĐ 2 Bize cân3 içre cânândır4 bu sâdât Đki âlemde sultândır bu sâdât Gönüller derdinin oldır devâsı Kamû dertlere dermândır bu sâdât Yüzi nûrıdırır şol mâh-ı tâbân Asılda nûr-i îmândır bu sâdât Mehabbet gicesinin şem‘i dürler Kilîd-i genc-i irfândır bu sâdât Bulara bu Hüsâmî kul ola illâ Bilür kim nice sultândır bu sâdât EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN BA‘DE VEFÂTĐHĐ TÜRBE-Đ ŞERÎFELERĐ YAPILURKEN HER GĐCEDE MĐMÂRINA RÜYÂDA TALÎM EYLEDĐKLERĐDĐR 5 /74a/ Râviyân-ı mensurûn ve nâkılân-ı mühendisûn6 ider; çün Emîr Sultân Hazretleri’nin merkad-i münevver ve meşhed-i müzehherleri üzere türbe-i şerîfine mübâşeret olınub ki Hundî Sultân Hazretleri yapdırmışlardır. Ne ise mâ yühtâcü ileyhi şey’en fe-şey’en7 hâzır ve cânib-i saltanatından8 üzerlerine nâzırlar konılub9 dahi كورين ker-nâmede binâ olınurken, mimârlar başı olan sâhib-i devlet ile rivâyet ider ki Emîr Sultân Hazretleri’dir, her gicede benim vâkıama girub dahi şurayı şöyle yap ve şol mahalli şöyle eyle dimekledir ki bi-avnillâhi Teâlâ türbe-i şerîfedir itmâm bulub dahi ilâ yevmi’l-kıyâm bir ulu ziyâret-gâh ve menzil-i rahmet-i ilâh olmışdır. 1 Manası: Allah, kıyâmet ve hesap gününe kadar Furkan ehline rahmet etsin ve onların sayılarını .olmalı اهل الفرقان Doğrusu .yazılmış اهل الفرفان .çoğaltsın 2 H.’de ‘li-münşiihi’ başlığı var ama içeriği yok. 3 P. ‘hân’ ( حان ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘cân’ olmalı. 4 P. ‘hânândır’ ( حاناندر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘cânândır’ olmalı. 5 P. ‘ba‘dehû vefâtihî’ yazılmış; doğrusu ‘ba‘de vefâtihî’ olmalı. H.’de bu kısım yok. 6 P. ‘mühetdisûn’ ( مهتدسون ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘mühendisûn’ olmalı. 7 Đkinci ‘şey’en’in ‘ye’ harfinin noktaları konmamış. 8 P. ‘saltatından’ ( سلطتندن ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘saltanatından’ olmalı. 9 P. ‘kobılub’ ( قوبلوب ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘konnılub’ olmalı. 225 GÜFT1 Bir türbe-i mükerrem u pâkizedir o kim Dün-i gün harîm-i muhteremin tavâf ider kirâm Yüz sürmege eşigine ehl-i semâ anın Đner yer üzere bağlanur ihrâm-ı ihtirâm Ey Kâbe-i muazzam vey kıble-i safâ Hakk’dan sana vezâir ki günde bin selâm ARABĐYYE MAA MESRA‘IN MĐNE’L-FÂRĐSĐYYE2 روضء زوارها كالعرش اصحاب السرور خاك پاك تربتش اب رخ جنات و خور زائرا بالسعى و الاحرام كالبيت العتيق قبلء العشاق قد ياتون من فج عميق /b/74 3 لا زال بناؤها ثابتا الى يوم القيام و زوارها كثيرة فى الليالى و الايام EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN TÜRBE-Đ ŞERÎFELERĐNĐN GEVHER PÂK ITIR-NÂKĐ NĐCE DERTLERE DEVÂ VE MARAZLARA ŞĐFÂ OLUB DAHĐ SEFERDE BĐR KĐMESNE SÜRĐNMEKLE ÂLÂT-I HARB TESÎR ĐTMEDÜGĐDĐR Dinleyenler ahbâr ve sınayanlar eyle beyân-ı îsâr eylediler ki4 Emîr Sultân Hazretleri’nin türbe-i şerîfe ve ra[v]za-i latîfelerinde bir nev‘-i gevher olur ki anı türbedârlar virirler. Anı bir kimesne sürinse çok derde dermân olub ve bi’l-cümle evde olmasında ve bile götirilmesinde dahi5 nice nef‘-ı bî-pâyân vardır diyü6 cümleden biri7 râvî ider: Mihâlîc kurbinde Tophisâr dimekle meşhûr yerde Sinân Beg 1 H.’de hem ‘güft’ başlığı hem de içeriği yok. 2 H.’de hem ‘Arabiyye Maa Mesra‘ın Mine’l-Fârisiyye’ başlığı hem de içeriği yok. 3 Manası: Arş gibi olan ravzanın ziyaretçileri mutluluk ashabıdır Türbesinin temiz toprağı, cennet yolunun ırmağıdır. Aşıkların kıblesi eski ev (Kâbe) gibidir Ona her yönden koşarak, ihramlı bir şekilde ziyaretçi gelir. Kıyamet gününe kadar onun binâsı sabit bir şekilde devam edecektir Ve ziyaretçileri gecelerde ve gündüzlerde çok olacaktır. P. زوارها روضء derken روارها şeklinde yazılmış; doğrusu زوارها olmalı. 4 H.’de ‘Dinleyenler ahbâr ve sınayanlar eyle beyân-ı îsâr eylediler ki’ yok. 5 H.’de ‘dahi’ yok. 6 H. diyüb 7 H.’de ‘biri’ yok. 226 dimekle marûf bir çeribaşı vardı1 . Rivâyet idüb2 didi kim merhûm ve mağfûrun leh3 Sultân Mehmed devrinde Mesîh Paşâ askeriyle Rodas’a varub yüriyiş olacağı gice Sultânü’s-sâdât Hazretleri’nin (n.m.) gevher4 pâki çerâğı yağı bilemce idi. Didim ki başıma ne gelür5 umûmen cismime sürindim. Andan ertesi yüriyiş olub varub hisâra asker6 tadâhül idüb ve gine inhizâm vâki olub avdet idicek; halâyık dökülüb hendege tolıcak ben dahi bile düşüb yaturken gördim ki küffâr üzerimize7 yüriyüb harbeyle sancub gelürler. Andan bir kâfir bana dahi irub8 harbeyle urdı9 . Hergiz cismime zarar itmedi. Hattâ /75a/ üç defa urub zarar idemeyicek yanımdağını10 urdı. Harbe bir yanından bir yanına geçdi. El-hamdü lillâhi Teâlâ Emîr Sultân Hazretleri’nin uluvv-i himmeti ve ol gevher pâkin bereketi ile emekliyürek kaçub ol vartadan halâs oldım, diyü rivâyet eyledi. El-CÂMĐA 11 Elâ ne çok nef‘ı vardır Emîr Sultân gevherinin بندوكنى bilen bilür Emîr Sultân gevherinin Olurlar anı bilenler Mahrûm kalur almayanlar Götürilmesinde âlem var Emîr Sultân gevherinin 1 H. vardır 2 H.’de ‘rivâyet idüb’ yerine ‘ol’ yazılmış. 3 H.’de ‘ve mağfûrun leh’ yok; ‘ma‘fûrun’ ( معفور ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘mağfûrun’ olmalı. 4 H. gevheri ( كوهرى ( 5 H. gele 6 H.’de ‘asker’ yok. 7 P. üzerümiz ( اوزرومز ( 8 H.’de ‘bana dahi irub’ yerine ‘dahi bana gelüb’ yazılmış. 9 H.’de ‘harbeyle urdı’ yerine ‘harbeyle bana dahi urdı’ yazılmış. 10 H. yanımdakini 11 H.’de hem ‘el-câmia’ başlığı hem de içeriği yok. 227 Sıdkdadır ne var hemân Sıdkı yokda olmaz îmân Nef‘ıne itmenüz gümân Emîr Sultân gevherinin Yaraya sürse onılur Hasta sürinse sağâlur Çok nesne mededi olur Emîr Sultân gevherinin Bu Hüsâmî öger anı Severdir Emîr Sultân Çok bulmışdır dermânını Emîr Sultân gevherinin EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐNĐN BA‘DE’L-FEVT ZĐYÂRETĐN ĐNKÂR ĐDENLER SONRA /75b/ DAN GELÜB TARÎKINDEN BEY‘AT EYLEDĐKLERĐDĐR Hadîs-i şerîf-i nebevî ve kelâm-ı latîf-i Mustafâvî’dir ki1 اذا تحيرتم فى الامور فاستعينوا من : 2 اهل القبور ve bir hadîs-i şerîfe dahi ki3 4 المؤمنون لا يموتون بل ينقلون من دار الفناء الى دار البقاء : ve bir 5 ولا تقولو ا لمن يقتل فى سبيل االله اموات بل احياء ولكن لا تشعرون :ki dahi kerîme i-âyet . Dahi nice bunlar gibiler ki bunların cemîsi6 evliyâlar haklarında7 ve ba‘de’l-fevt ziyâretlerinin nef‘ları olduğında olub husûsan8 âl-i Rasûl dahi ola ki ziyâretlerinde Peygamber 1 H.’de ‘ve kelâm-ı latîf-i Mustafâvî’ yok. 2 Manası: Đşler hususunda şaşkına dönerseniz, kafanız karışırsa; bu durumda kabir ehlinden yardım isteyiniz. Bu söz vr. 61b’de de geçmektedir. 3 H. hadîs-i şerîfedir ki 4 Manası: Mü’minler ölmezler. Aksine fânî dünyadan bâkī dünyaya nakl olunurlar. P.’de ينقلبون yazılmış. 5 Manası: ‘Allah yolunda öldürülenlere ‘ölüler’ demeyin. Hayır, onlar diridirler. Ancak siz bunu bilemezsiniz.’ (Bakara 2/154). Her iki nüshada da يشعرون yazılmış. Doğrusu تشعرون dur. 6 H.’de ‘nice bunlar gibiler ki bunların cemîsi’ yerine ‘hezâr var bunların cümlesi’ yazılmış. 7 H. hakkında 8 P. ‘hudûsan’ ( حضوصا ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘husûsan’ olmalı. 228 (a.s.) buyurır1 2 من زار ولدا من اولادى فى حالة الحياة او بعد الممات فكانما زارنى و من زارنى غفر االله تعالى له البتة : . Hassâten3 bunları ziyâretde olan nef‘larda tecrübe yeter iken; râvî ider: Edremid civârında Bayramic dimekle marûf yerde Abdî Halîfe dirler bir azîz ki4 meşhûrdır5 . Sultânü’s-sâdât Hazretleri’nin hîn-i hayâtına vusûl bulub himmetin almış kimesne idi. Her senede âdeti idi: Bahar eyyâmında6 ehibbâya7 salâ eyleyüb8 , Hazreti Mahdûm’ın (n.m.) âsitâne-i şerîfine9 ziyârete giderlerdi ve Biga Kazâsı10 bu dervîşlerin güzergâhıydı ve ol zamânda nefs-i Biga’da Erdebil sûfîleri karâr itmişler idiler ki11 ve12 üzerlerine13 Hâcı Ahmed Halîfe dimekle meşhûr /76a/ bir kimesne idi14; müvekkil konmışıdı15. Her-bâri16 ki mezkûr Abdî Halîfe’dir dervîşleriyle17 gelüb gecdikce bu tâifei teşfî‘ ve tesfîh idüb iderler kim18acaba iş bu tâife, bir fevt olmış kimsenin19 kabrine varub gelmeden ne ahz iderler ki? diyü, ta‘n iderlerdi. Andan gine20 mevsüm olub ziyârete varub gelüb21 nefs-i Biga kurbinde konıcak, gine22 Erdebil Sûfîleri Hâcı Ahmed Halîfe’ye dimişler kim23 Sultânım, sefîh dânişmend gine24 sûfîleriyle gelüb şehir kurbine25 kondılar26 diyücek, Hâcı Ahmed 1 H.’de ‘peygamber (a.s.) buyurır’ yerine ‘Sultân-ı Enbiyâ (s.a.v.) buyurmışdır ki’ yazılmış. 2 Manası: Her kim hayattayken veya öldükten sonra evlâdlarımdan birini ziyaret ederse; sanki beni ziyaret etmiş gibi olur. Her kim de beni ziyaret ederse Allâhü Teâlâ elbette onu bağışlar. H.’de حالة و الحيات şeklinde yazılmış. P.’de البته şeklinde yazılmış. 3 Her iki nüshada da خاصه şeklinde yazılmış; doğrusu خاصة olmalı. 4 H.’de ‘azîz deki’ ( كه د عزيز ( şeklinde yazılmış. 5 H. meşhûr idi 6 H.’de ‘her senede âdeti idi: Bahar eyyâmında’ yerine ‘her sene bahar eyyâmında âdeti idi’ yazılmış. 7 P. ‘ehibbâbe’ ( احبابه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘ehibâya’ olmalı. 8 P. ‘salâleyleyüb’ ( صلاليليوب ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘salâ eyleyüb’ olmalı. 9 H.’de ‘Hazreti Mahdûm’ın (n.m.) asitâne-i şerîfine’ yerine ‘Hazreti Mahdûm’a’ yazılmış. 10 H. kazâyâsı 11 H. idi ki 12 H.’de ‘ve’ yok. 13 H. üzerlerinden 14 H. idi 15 P. konmışındı ( قونمشندى ( 16 H. her-bâr 17 P. ‘derdvişleriyle’ ( دردويشلريله ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘dervîşleriyle’ olmalı. 18 H. ki 19 H. kimesnenin 20 H. yine 21 H. geldik de 22 H. yine 23 H. ki 24 H. yine 25 H. kurbinde 26 H. konmışlar 229 Halîfe dimiş kim gelin varalım, bu kişiden tetebbu‘ idelüm. Ne ahz itmişler diyüb hücûm idicek ol cânibde dervîşler görüb Âbdî Hâce’ye didiler kim, yâ Hâce! Şol Hâcı Ahmed didikleri Erdebil halîfesi umûmen sûfîleriyle geliyorır diyücek merhûm Abdî Halîfe aceb katınuzda divit, kalem var mı? diyücek, vardır diyücek hâzır eylediler. Andan bir mikdâr1 kağıda iki kelime yazub elinde dutdı. Andan2 Hâcı Ahmed Halîfe yakīn gelicek kalkub istikbâl eyleyüb musâfahadan evvel merkūm 3 kağıdı sunivirdi. Andan4 Hâcı Ahmed Halîfe kağıdı alub sol elinde dutub sağ elini sundıkda merhûm Abdî Halîfe dutub sağ tarafına saldı. Ol dem Hâcı Ahmed5 Halîfe Karye-i Boğ’da bulınub didi kim bu ne alâmetdir? Ol kişi elüme yapışub işâret itmekle ben öylelik /76b/ mikdâr yerde deniz kenarında bulındım. Ya ol bana sunduğı kağıd ne iki diyüb6 açub gördi. Đtmiş ki7 : Hâcı Ahmed Halîfe sensin ki8 ilmine riâyet itdim ve illâ denizin öte yakasına9 da geçürirdim, dimiş 10. Andan Hâcı Ahmed Halîfe nâdim olub, istiğfâr kılub, revâne oldı11. Andan12 bir köyde bir13 mürîdi varidi. Yayan14 ana varub hâlini arz eyleyüb15 ol dahi ata bindürib16 il yatdıkdan sonra mekânına iletdi. Fe-emmâ bu cânibden 17 sûfiyyûn gördi18 . Şeyhleri nâ-bedîd oldı. Eseri belürmez. Ne göge gitdügin bilürler ve ne yere geçdügin bilürler19. Merhûm Abdî Halîfe’ye istifsâr idicek didi kim şeyhünüzin maslahatı 1 H.’de ‘ol cânibde (P. ‘hânibde’ ( حانبده ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘cânibde’ olmalı.) dervîşler görüb Abdî Hâce’ye didiler kim, yâ Hâce! Şol Hâcı Ahmed didikleri Erdebil halîfesi umûmen sûfîleriyle geliyorır diyücek merhûm Abdî Halîfe aceb katınuzda divit, kalem var mı? diyücek, vardır diyücek hâzır (P. ‘hâsır’ ( حاصر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘hâzır’ olmalı.) eylediler. Andan bir mikdâr’ yerine ‘bu tarafdan merhûm Abdî Halîfe göricek didi kim kalem getürin didi. Getürdiler bir parça’ yazılmış. 2 H.’de ‘andan’ yok. 3 H.’de ‘merkūm’ yerine ‘ol’ yazılmış. 4 H.’de ‘andan’ yok. 5 H.’de ‘Ahmed’ yok. 6 H.’de ‘ne iki diyüb’ yerine ‘ne ola diyü’ yazılmış. 7 P. iken 8 H.’de ‘Halîfe sensin ki’ yok. 9 H. tarafına 10 H.’de ‘dimiş’ yok. 11 H.’de ‘istiğfâr kılub, revâne oldı.’ yok. 12 H.’de ‘Andan’ yok. 13 H. bir 14 H.’de ‘yayan’ yok. 15 H.’de ‘hâlini arz eyleyüb’ yok. 16 H.’de ‘ata bindürib’ yerine ‘atlandırub’ yazılmış. 17 P. cânında ( جاننده ( 18 H.’de ‘sûfiyyûn gördi’ yerine ‘sûfîler gördiler’ yazılmış. 19 H.’de ‘eseri belürmez. Ne göge gitdügin bilürler ve ne yere geçdügin bilürler.’ yok. 230 bulındı. Varın gamm çekmen kim1 sabâh mekânında bulursız2 diyü buyurdı. Râvî ider: O cümle ne kadar sûfîler var ise cümlesinin inkârlarıdır3 , ikrâra tebdîl olub; ba‘dehû Hâcı Ahmed Halîfe didi kim4 Sultânü’s-sâdât5 Hazretleri’nin (n.m.) bir dervîşinde bu vecihle kerâmet6 olıcak ya kendüsinde nice olsa gerekdir diyüb7 cânibi Erdebîli menfûr ve mekrûh idünüb andan dahi cümlesidir gelür. Dahi ol senede Emîr Sultân Hazretleri’nin seccâde-i hâssalarında şeyh olan azîz hazretlerinden bey‘at idüb dahi anların izn-i icâzetleri8 ile yine Hâcı Ahmed Halîfe’dir, şeyh /77a/ olub ve bile gelenler dahi cümlesi irâdet-i tâmme ile mürîdler olub dahi mamûr ve mesrûr cümlesidir, yine vatanlarına revâne olmışlardır. MESNEVÎ9 Gör bu ahvâli dahi anla tamâm Kalmasun dilde zerre denlü melâm Kendinin ko niyyetini di bilüm Ol halîfe seni mi zikr idelüm Gör ziyâret niceymiş anla bilüb Sen dahi aşkla yola yoyulub Eyle Sultân Emîr’e sen dahi var Kabr-i pâkin ziyâret it her bâr Dime zinhâr ki fevt olub anlar Bize nef‘ı ne vechle gelüb irer Anlara mevt-i manevî yokdır Anların dürlü hâlleri çokdır Eyle cân-ı dilden hemîşe istimdâd Gir murâdınsa hâsıl olmaya mı murâd EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN ÇERAĞI ŞER’ĐFĐNE BIRAĞILAN MALLAR VE ÂSĐTÂNE-Đ SAÂDETLERĐNE10 GETÜRĐLEN ESBÂBLAR VE EŞĐGĐNDE KESĐLEN KURBÂNLAR VE RÛH-I11 ŞERÎFÎÇÜN VĐRĐLEN 1 H.’de ‘gamm çekmen kim’ yerine ‘gamm yemen’ yazılmış. 2 P. ‘bulursır’ ( بولورسر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘bulursız’ olmalı. 3 H.’de ‘o cümle ne kadar sûfîler var ise cümlesinin inkârlarıdır’ yerine ‘Erdebîl Sûfîleri’nin cümle inkârları’ yazılmış. 4 H.’de ‘ba‘dehû Hâcı Ahmed Halîfe didi kim’ yok. ‘halîfe’ derken ‘ha’ harfinin noktası konulmamış. حليفه şeklinde yazılmış. 5 H.’de ‘sâdât’ yok. 6 H. kuvvet 7 H.’de ‘ya kendüsinde nice olsa gerekdir diyüb’ yerine ‘ya kendüleri nice olmak gerekdir diyüb’ yazılmış. Bu dipnottan sonraki kısım H.’de özetlenmiş. 8 P. ‘icâretleri’ ( اجارتلرى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘icâzetleri’ olmalı. 9 H.’de ‘mesnevî’ başlığı var ama mesnevînin içeriği yok. 10 H. saâdetine 11 P. ‘rah’ ( رح ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘rûh’ olmalı. 231 SADAKA VE OKINANLAR VE MÜBÂREK EŞĐGĐNE YÜZLER SÜRĐLÜB DAHĐ 1 AĞLAMALAR VE DÜRLÜ DÜRLÜ2 TAZARRU‘LAR VE HĐMMET-Đ ŞERÎFELERDEN3 ĐSTEMELER HÂSSASINDADIR Rivâyet-i sahîha ile vârid4 ve müşfik-i aliyye külli mü’min ve câhiddir ki5 umûmen ümmet-i Muhammed /77b/ mevtâları içün virilen sadakalar ve kesilen kurbânlar ve olınan taâmlar6 , okınan Kur’ân-ı Azîmü’ş-şân ve duâlar cümle ne var ise rûhlarıçün7 , namâzlar ve oruclar ve haclar da câiz8 . Ol kimesnelerin ervâh-ı şerîfelerine9 irişüb dahi her birisi tamâm mertebede rûhânî safâlar ve idenler içün duâlar idüb10 azâbları olanların evvelkiden11 tahfîf12 ve13 olmayanların dahi sevâbları taz‘îf14 olub derecâtları mürtefi‘ olur15. Umûmen aydınlık dahi dünyevî ve uhrevî ol kadar ecir hâsıl olurdır ki vasfı kâbil olmayub hâssaten16 ki evliyâ-i izâm ve sâdât-ı kirâmdan olub Emîr Sultân Hazretleri rûh-ı şerîfleri içün virilmiş ve olmış ola. Dahi rûhâniyet-i şerîfelerinden istimdâd olına. Mahfî17 degildir ki in-şâ’-Allâhü’l-mevlâ ve bi-avnihi’l-a‘lâ18 cümle-i mekāsıd-ı dâreyn eshel vücûhla hâsıl ve idenler tîz de murâdlarına vâsıl olub hâssaten19 ki okınanlardan20 Sûretü’l-Mülk ve âyetlerden Âyete’l-Kürsiyyi’l-Kerîm okına. Sevâblarını mecâl mi vardır ki zikr olına ve bunların hâssası ol denlidir ki yazılmağla biline. Rivâyet olınır ki merhûm Bâyezîd Hân ve merhûm Sultân Selîm Hân ve merhûm Süleymân Hân ve sonralarda merhûm 1 H.’de ‘dahi’ yok. 2 H.’de ‘dürlü dürlü’ yok. 3 H. şerîfelerin 4 H. vâriddir 5 H.’de ‘ve mişfik-i aliyye külli mü’min ve câhiddir ki’ yok. 6 H.’de ‘virilen sadakalar ve kesilen kurbânlar ve olınan taâmlar’ yerine ‘virilen sadaka ve kurbân ve taâmlar’ yazılmış. P.’de ‘kesler’ ( كسلر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘kesilen’ olmalı. 7 H.’de ‘cümle ne var ise rûhlarıçün’ yok. Bunun yerine ‘ve’ var. 8 H.’de ‘haclar da câiz’ yerine ‘haclar cümle câizdir’ yazılmış. 9 H.’de ‘ervâh-ı şerîfelerine’ yerine ‘rûhlarına’ yazılmış. 10 H.’de ‘dahi her birisi tamâm mertebede rûhânî safâlar ve idenler içün duâlar idüb’ yok. 11 H.’de ‘azâbları olanların evvelkiden’ yerine ‘azâbda olanların azâbı’ yazılmış. 12 P. ‘tecfîf’ ( تجفيف ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘tahfîf’ olmalı. 13 H.’de ‘ve’ yok. 14 P. ‘tas‘îf’ ( تصعيف ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘taz‘îf’ olmalı. 15 H. derecâtları mürtefi‘ olur. Buradan sonrası H.’de özetlenmiş. 16 P. ‘hâssa’ ( خاصه ( yazılmış; doğrusu ‘hâssaten’ olmalı. 17 P. ‘mahfî’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış. محفى şeklinde yazılmış. 18 H.’de ‘in-şâ’-Allâhü Teâlâ’ şeklinde yazılmış. 19 P. ‘hâssa’ ( خاصه ( şeklinde yazılmış, doğrusu ‘hâssaten’ olmalı. 20 P. ‘okıtanlardan’ ( اوقنانلردن ( yazılmış; doğrusu ‘okınanlardan’ olmalı. 232 Sultân Ahmed Hân Hazretleri’nin her birisi zamân-ı saltanatlarında Emîr Sultân Hazretleri’nin ziyâret-i ayn izzetlerine cânlarına azm-i minnet bilüb dahi her birisi an-kasdin Đslambol’dan azîmet kılub /78a/ dahi sıdk-ı niyet ve sâfî taviyyet ile gelüb dahi dürlü âdâb ile türbe-i şerîfelerin ziyâret eylediklerinde, çerağlarına bî-nihâye mallar ve âsitânelerine dürlü hizmetler ile kat‘-ı kurbânlar ve rûh-ı şerîfleriçün hâfızlar cem‘ idüb okıdub dahi birlerine hadden ziyâde ihsânlar idüb dahi kendüleridir mübârek örtilerinin altlarına girüb dahi her birisidir envâ‘-i bükâ ve girye ve figânlar itdiklerinde zamân-ı iftirâklarında her birisi hândânlar ve mesrûr ve ferhânlar çıkub gidüb dahi bi-avnillâhi Teâlâ husûl-i murâd ve husûl-i makâsıdlariçün işârete ihsânları oldığına şükrân üzre oldıkların haberler virmişlerdir. MANZÛME1 Çerağın var ise var vir birâder sen de kes kurbân Sakın yanlış hayâl itme ulu erdir Emîr Sultân Olara mal degil cânın virir âkil mecâl olsa Oların himmetinden irişürdir her kula dermân Aceb mi hâkiye yüz sürse dâim iş bu sultânların Eşigi bekçisi çok kimseler vardır anın her an Hayâl itme ki ölmişdir Emîr Sultân diridir Onat bak varise sende birâder zerrece iz‘ân Anın hâk-i şerîfini gözine2 tûtiyâ eyle Eger sana görinsin dir isen ol şâh-ı âlişân Yanar derdle âşıkdır Hüsâmî ol Şâh’a ammâ Nidem kim vaslına anın vusûle olmadı imkân EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN BĐR KĐMESNE TÜRBE-Đ ŞERÎFESĐNDEN MÜBÂREK AMÂMESĐN ALMAK MURÂD ĐDĐNDĐK DE1 ELLERĐ KURIDIĞIDIR2 /78b/ 1 H.’de ‘manzûme’ başlığı var ama manzûmenin içeriği yok. 2 P. ‘gözine’ derken كوزكنه şeklinde yazılmış. 233 Râviyân-ı râ’ûn ve hâkiyân-ı âlimûn ider: Ol vakit ki Emîr Sultân Hazretleri’nin üzerine türbe-i şerîfe yapılub dahi tamâm oldıkdan sonra üzerine bir a‘lâ yeşil sûf örtilüb dahi üstine kendüleri hayâtda iken giydikleri yeşil sûf ferâceleri3 konılub dahi boyunları beraberinde ridâları ve başlarına on iki terk yeşil büyük tâc üzerine yeşil amâme-i şerîfe sarınılub dahi konılub ne ise dahi âdetâ türbelere konılacaklardan cümle konıldıkdan sonralarda; gicelerden birinde bir sûreti insân ve kendüsi şeytân, hâin ve zâlim nefs-i şûm ve hevâ-i mezmûmına uyub, dahi bir tarîkla ziyâret penceresinden bir çatal ile Emîr Sultân Hazretleri’nin mübârek amâmelerin almağa kasd itdik de; râvîler ider: Bir feryât kopub dahi mücâvir-i türbe-i şerîfe olanlar nedir diyü çıkub gördiklerinde, görseler ki bir zâlimdir. Đki elleri kurımış. Dahi [ö]ninde bir çatal yatub dahi turmayub ağlar. Nedir? diyü, sordıklarında hikâyet hâli diyüvirüb, dahi yaramazın hâli ne olacakdır? Vefâtlarından4 sonra dahi kim kasd iden cezâsın bulub ve eyülik kasdını idenler dahi murâdlar irişmişlerdir. LĐ-KĀĐLĐHĐ 5 Hâine hiç evliyâ rahm eylemez Bu da kapu işidir itsün dimez /79a/ Neylerisen eyle hâinliğı ko Hâine hiç kimse eyüdir dimez Hâinin iki cihânda yok yeri Hâine Tengri de rahmet eylemez Hâini zinhâr getürme yanına Hâine her neylesen itdin dimez Hâin olmakdan Hüdâ sakla bizi Hâinin yanına mü’min uğramaz EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN MEZÂR-I6 ŞERÎFLERĐ ÜZERĐNDE GELÜB TUZLAVÎ ŞEYH YAHYÂ EFENDĐ HAZRETLERĐ 7 BEY‘AT ĐTDĐKLERĐDĐR 8 1 H. itdik de 2 H.’de bu kısım özetlenmiş sayılır. Tam bir özet değilse de eş anlamlı ve değişik kelimelerle ifade edilmiş. 3 P. ‘karâceleri’ ( لرى قراجه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘ferâceleri’ olmalı. 4 P. ‘vefâtlarından’ derken ‘fe’ harfi yerine ‘kaf’ harfi yazılmış. ‘vekâtlarından’ ( وقاتلرندن ( şeklinde yazılmış. 5 H.’de ‘li-kāilihi’ başlığı var ama li-kāilihinin içeriği yok. 6 H. merkad-i 7 H. Hazretleri 8 H.’de bu kısım özetlenmiş. 234 Râvî-i bî-misâl ve hâkî-i hûb-makāl ol seyyidü’s-sulehâi ve senedü’l-fukarâi şöyle rivâyet iderler ki; meşâyih-pür-itibâr adasında meşhûr olan Karasî Vilâyeti’nde Tuzla müderrisi Yahyâ Halîfe dimekle marûf bir nâsih-ı azîz varıdı ki nasihat-i mevizada bî-nazîr1 ve izhâr-ı velâyet ve kerâmetde acâyibleri kesîr idi2 ve “Kitâb-ü Şir‘ati’l-Đslâm”a 3 şerh yazmış idi. Ol hikâyet ider: Tuzla4 medresesinde fâriğ olub dahi cezbe-i ilâhiyye ile bir mürşid-i kâmil ve mürebbi-i fâzıl5 talebinde olub dahi bilâd-ı müteferrikada ve nevâhî-i şettâda ol iksîr, tâlib ve vuslatına râğıb oldum ise ol takrîble çok diyârı seyâhat ve taleb-i mürşid, sâhib-i velâyet idüb dahi âhir-kâr arayurak himmet-i bülend ve tab‘-ı gezendim, Alaşehir’de medfûn و البخارى الخلفاء سيد سند المشايخ المرشدين فى البلاد الاسلامية|a79|زين الشيوخ ابو الفتوح مربى السالكين مرشد المسترشدين المؤيد من عند االله 6 خالق البرية بالولايات العلية و الكرامات السنية لذيذ اللسان فسيح الجنان الشيخ القطب . Şeyh Sinân Hazretleri’ne dutulub7 dahi hizmet-i aliyyelerine varub dahi dest-i şerîflerinden tevbe ve inâbet ve her vecihle hizmet-i aliyyelerinde olmağı câna minnet idügini arz eyledimse, buyurdılar ki var Emîr Sultân Hazretleri’nin mezâr-ı şerîfine var. Anda sana dest-i tevbe müyesser ola. Hem-ân-dem varıb mübârek ellerin öpüb8 , rakîk-ı muvâfık bu cevâb ile mücâb ve hemânâ girüme avdeti savâb görüb, dahi dest-bûs ve vedâla hizmet-i şerîflerinden müfârakat ve birkaç gün içinde Burûsa vuslat bulıcak; evvelâ varid-i evvel ol ki varam, dahi Emîr Sultân Hazretleri’nin türbe-i şerîfelerinde birkaç gün kemâl-i mücâhede ve riyâzet ile ihtiyâr-ı halvet9 idüb, dahi ne emr zuhûr10 iderse ana göre muâmelet idem. Şeyh Yahyâ Efendi Hazretleri ider; çün bir vakt-i 1 P. ‘bî-nasîr’ ( نصير بى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘bî-nazîr’ olmalı. 2 P. ider 3 Hanefî Mezhebi âlimlerinden Đmamzâde Muhammed b. Ebûbekr (ö.573/1177)’in eseridir. Eserin tam adı: Şir‘atü’l-Đslam ilâ dâri’s-selâm’dır. P. ‘şir‘ati’ derken ‘te’ harfinin noktaları konmamış. ‘şir‘a’ (شرعه ( şeklinde yazılmış. 4 P. ‘turla’ ( طورله ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘Tuzla’ olmalı. 5 P. ‘fâsıl’ ( فاصل ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘fâzıl’ olmalı. 6 Manası: Buhâralı halîfelerin efendisi, Đslam beldelerindeki yol gösterici şeyhlerin dayanağı, şeyhlerin süsü, fetihlerin babası, manevi bir yolun yolcusu olanın (sâlikin) terbiye edicisi, doğru yolun gösterilmesini isteyenlerin rehberi, mahlukun yaratıcısı olan Allah tarafından yüce himayelerle (velâyât) ve ulu kerâmetlerle yardım gören, tatlı dilli, kalbi ve ruhu geniş, önde gelen şeyh. P. المستر مرشد مرشدين şeklinde yazılmış. Doğrusu المسترشدين مرشد olmalı. 7 P. ‘dolanub’ ( دولنوب (şeklinde yazılmış; doğrusu 'dutulub' olmalı. 8 P. ‘öyüb’ ( اويوب ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘öpüb’ olmalı. 9 P. ‘halvet’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış. حلوت şeklinde yazılmış. 10 P. ‘zuhûz’ ( ظهوز ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘zuhûr’ olmalı. 235 mahmûd ve zamân-ı mesûdda türbe-i münevvereye vardım ise gördim ki aslâ kimesne olmayub, Emîr Sultân Hazretleri’dir hayâtlarında1 oldıkları gibi cemî libâsların lâbis olub, mezâr-ı şerîfin başı ucında tenhâ câlis olmışlardır. Hemân süratle varub dahi mübârek dizlerin öpicek /80a/ bana ol mahalde bey‘at virüb dahi mübârek sağ eliyle arkamı sığayub dahi fi’l-hâl gâib oldılar. Ben dahi bu hâlden mesrûr ve kemâl-i cevr ile mevfûru’l-hubûr olub bildim ki saâdet-i müsâade ve devlet-i mübâyaa itmişdir. Bu nimet içün Allâhü Teâlâ Hazretleri’ne hezâr-bâr şükürler ve halvât u celvâtda riyâzât-nâme ile zikirler idüb dahi yevmen fe-yevmen2 Emîr Sultân Hazretleri’nin3 terbiyet-i rûhâniyyeleri ile ahvâlim terakkī ve ziyâdede ve fevka’l-hadd mücâhedede oldum; diyü buyurırlar. LĐ-KĀĐLĐHĐ 4 Ey birâder buydı kim ahvâl Sana dahi olur var eyle suâl Ölmedi Hazreti Emîr diridir O orada oturır beher ahvâl Aç basîret gözin ana nazar it Varsa sende zerre akl-ı ukāl Eyle rûh-ı Emîr’den istimdâd Đrgürir ol murâda görme muhâl Bu Hüsâmî o şâha bende olub Andan ümîd ider ne varsa menâl EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN TÜRBE-Đ ŞERÎFELERĐ ÜZERĐNDE5 ĐZNĐKÎ ŞEYH KUTBU’D-DÎN HAZRETLERĐ OĞLI OLAN ÇELEBÎ EFENDĐ HALVET-Đ ERBAÎNE GĐRÜB DAHĐ TÎZ ÇIKDIKLARIDIR6 Râviyân-ı hûb ve nâkılân-ı mahbûb ider; çün Emîr Sultân Hazretleri’nin hayâtlarında ve memâtlarında dergâh-ı âlîleri merâm-ı bahş olduğı /80b/ cümleye malûm ve bu emr-i cemî‘ kılub da mersûm oldu ise, ol zamânda Đznik’de kerâmet ile meşhûr olan merhûm Şeyh Kutbu’d-dîn Hazretleri’nin ferzend-i ercümendi ve sâhibi himmet-i bülendi olan Çelebi Efendi Hazretleri’nin sülûklerinde bir hayli müşkilleri olub, dahi mümkin olub fetha mecâl bulmayub dahi âhir7 re’yler ana müteallik oldı 1 P. ‘hayânlarında’ ( حيانلرنده ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘hayâtlarında’ olmalı. 2 P. ikinci ‘yevmen’ kelimesi ‘tevmen’ şeklinde yazılmış. 3 P. ‘hazrinin’ ( حضرينك ( yazılmış; doğrusu ‘Hazretleri’nin’ olmalı. 4 H.’de ‘li-kāilihi’ başlığı var ama li-kāilihinin içeriği yok. 5 P.’de ‘üzerinde’ derken ‘nun’ harfinin noktası konmamış. 6 H.’de bu kısım özetlenmiş. 7 P. ‘âhir’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış. احر şeklinde yazılmış. 236 ki geleler dahi Burûsa’da Emîr Sultân Hazretleri’nin türbe-i mükerremeleri üzerinde halvet-i1 erbaîne girub dahi rûhâniyetlerinden istimdâd ile bolay ki muhsılu’l-murâd olalar; çün bu niyet ile gelüb dahi bir köşede halvet-nişîn olmışlar iken altıncı günde giru halvetden hurûc2 idüb çıkub fâriğ 3 olıcak; Tuzlalı Şeyh Yahyâ Efendi Hazretleri ve dervîşleri didiler ki: Sultânım, ne ola kim erbaîni tamâm itmeyüb altı günde hurûc eyledünüz? diyücek, buyurdı kim ınde’llâh bir müsta‘zım hâcetim var idi. Kırk yıl riyâzet çeküb dahi çalışsam hiç me’mûlim degil idi ki hal ola idi. El-hamdü lillâhi Teâlâ niyet-i sâdıka ve itikād-ı kâmile ile şimdiki hâlde Hazreti Emîr’in (n.m.) rûh-ı şerîfîni vesîle idinüb civârında erbaîne niyet idüb4 mu‘tekif oldım. Anun ulivv-i himmeti berâkâtında feyzin feyzi yetişüb ol murâd altı gün içinde makāmına vusûl bulıcak, hurûc eyleyüb erbaînden ferâgat eyledim. Bi-hamdillâhi ve’l-minne diyü buyurdı. /81a/ Ba‘de’l-fevt bir velâyet-i kebîr ve kerâmet-i uzmâları dahi bu oldı ki şunın gibi bir azîz ibni azîz dahi gelüb müşkili âsitânede hal olub dahi medhi5 ve senâsın iderin çıka gide. NAZM6 Bunların7 katında müşkil heb ayân Bunlara8 hiç gizlü yok cümle beyân Bunların dergâhına yüz süriyüb Her ki geldi buldı lutf bî-gören Himmetin deryâsıdır Sultân Emîr Her ne kimdir ol olurdır bî-gümân Himmetinden irişür bize meded Himmeti muhtâcıdır kevn-i mekân Bu Hüsâmî andan umub himmeti Her ne maksûd itdi buldı râyigân 1 P. ‘halvet’ deken ‘ha’ harfinin noktası konmamış. حلوت şeklinde yazılmış. 2 P. hurûc derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış. حروج şeklinde yazılmış. 3 P. fâri‘ ( فارع ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘fâriğ’ olmalı 4 P. ‘idüb’ iki kere yazılmış. 5 P. ‘meddâhı’ ( مداحى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘medhi’ olmalı. 6 H.’de ‘nazm’ başlığı var ama nazmın içeriği yok. 7 P. ‘burınları’ بورنلارك şeklinde yazılmış; doğrusu ‘bunların’ olmalı. 8 P. ‘bublara’ ( بوبلاره ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘bunlara’ olmalı. 237 LĐ-KĀĐLĐHĐ 1 Gine dinle bu2 sözi sen ey server Kamû sözler üzredir bu rehber Meşâyihler ki kendü [h]ürmetine Gelürler cümle bunın hizmetine Buların tanlama cemiyyetini Bilür sarrâf gevher kıymetini Kişi sevse bunlardan birisini Hemân sevmiş olur o cümlesini Birini râzı eylersen gönülden Kamûsı râzı olur cân u dilden Gel ey mü’min ki terk eyle riyâyı Gönülden sev muazzam evliyâyı /81b/ Ki kānûn şöyledir el bir etek bir Tarîkınde yürün3 böyledir seyr Didiler oldır deryâya düşin Anı gemi kenârına yapışın Buların yolını fikr idüb anla Menâkıb geldi gine yahşi dinle EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NE EŞREF-ZÂDE, SULTÂN4 ĐBRÂHĐM PÂŞAYLA5 SELÂM GÖNDERDĐGĐDĐR 6 Râviyân-ı müdekkık ve muhkiyân-ı müttefik şöyle rivâyet iderler ki mahrûse-i Đznik’de Eşref-zâde dirler, erenlere vâsıl olmış bir7 azîz var idi. Đttifâk Burûsa şehrine bir mühim maslahat8 içün varub mücâvir iken Hazreti Emîr Sultân ziyâret idemeyüb giru Đznik şehrine gideyorken Halîl Paşâ oğlı Đbrâhîm Paşâ’ya uğrar. Merhûm Eşrefzâde, mezkûr Đbrâhîm Paşâ’ya ider: Zâhir siz Burûsa şehrine uğrarsız. Varub Emîr Efendi’nin mezâr-ı şerîflerin ziyâret eyledüginizde biz muhiblerinden selâm, duâ idesiz diyü sipâriş eyler. Merhûm Đbrâhîm Paşâ dahi Burûsa şehrine vardıkda evvelâ Emîr Sultân rahmetü’l-lahi aleyh mezâr-ı şerîflerine varub ziyâret idüb, iki rekat namâz kılub, tilâvet-i Kur’an; andan sonra Hazreti Emîr Efendi’nin türbe-i mutahharasının öninde varub el bağlayub turdı ve ayıtdı: Sultânım Eşref-zâde muhibbiniz Sultânım’a selamlar ve duâlar eyledi. Hem-ân-dem türbe-i şerîfden 1 H.’de ‘li-kāilihi’ başlığı var ama li-kāilihinin içeriği yok. 2 P. ‘boz’ ( بوز ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘bu’ olmalı. 3 P. ‘bürün’ ( بورك ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘yürün’ olmalı. 4 H. sultân 5 P. ‘bâşayla’ ( باشايله ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘pâşayla’ olmalı. 6 H.’de bu kısım özetlenmiş. 7 P. ‘yer’ ( ير ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘bir’ olmalı. 8 H. maslahat 238 aleyke’s-selâm âvâzı /82a/ gelüb anda hâzır olan azîzler işidüb bî-hûş oldılar ve merhûm Đbrâhîm Paşâ hikâyet ider: Hakk alîm-i allâmdır. Ol âvâz-ı1 mehîbden aklımı bir zamân perâkende idüb idemedim. Đnâyet-i2 Emîr Sultân Hazretleri rahmetü’l-lahi aleyh irişüb kendümi fehm eyleyüb vardım. Mübârek âsitâne-i saâdetine yüzimi sürdim ve iki bükülüb geldügim yola gitdim. NAZM3 Öli sanma kabirde evliyâyı Kıyâs eylen diriden etkıyâyı Mezârında ve gayri yerde hâzır Velî mehrinde olsan nola zâhir Velîler şekl-i ahsenle müşekkel Maârifle olur dahi mükemmel Bulınmaz senin gevher degme kânda Sen anı bulınur sanma yabânda Bedehşânda olur la‘l-ile yâkut Sanem dilindedir billûr u nâsûd Veliyyullâhdır her demde4 Hürrem Çeker sanman velîler dînde gamm Bir adı âdemin hayvân oldı Söze geldügiçün insân oldı Egerçi nâs-ı kâmil âdem oldı Huzûrında Hüdâ’nın Ekrem oldı Meşâyihden bu sözim malûm oldı Velîlerden dahi mefhûm oldı Ana bir sözidir sana didügim Bilesin yarın anda olıcak5 kim /82b/ EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NE ĐZNĐKÎ MERHÛM EŞREF-ZÂDE EFENDĐ HAZRETLERĐ BĐR BEG ĐLE SELÂM GÖNDERDĐK DE SELÂMIN MEZÂR-I ŞERÎFDE ALDUĞIDIR6 Râviyân-ı ahbâr ve nâkılân-ı âsâr ider; çün Emîr Sultân Hazretleri’nin mezâr-ı şerîfleridir cümleye ziyâret-gâh ve her demde ve her hâlde mahall-i hâcet hevâh oldı ise, meger Đznik’den merhûm Eşref-zâde Efendi Hazretleri dahi ba‘zı mesâlih içün Burûsa gelüb dahi âdet-i seniyyeleri her zamânda geldiklerince gelüb dahi Emîr 1 P. ‘âvâr’ ( اوار ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘âvâz’ olmalı. 2 P. ‘e‘nâyet’ ( اعنايت ( yazılmış; doğrusu ‘inâyet’ olmalı. 3 H.’de ‘nazm’ başlığı var ama nazmın içeriği yok. 4 P. دمد şeklinde yazılmış; sondaki hâ-i resmiyye yazılmamış. 5 P. ‘olıhak’ (اولحق ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘olıcak’ olmalı. 6 H.’de bu başlık şu şekilde yazılmış: Emîr Sultân Hazretleri’ne Eşref-Zâde Abdullah Rûmî Hazretleri’nin Bir Beg Đle Selâm Gönderub Merkad-i Şerîflerinden Selâmın Aldıklarıdır. Bu kısım H.’de özetlenmiş. 239 Sultân Hazretleri’ni ziyâret iderler iken; bu seferlerinde acele ile gidüb dahi ol devletden1 mahrûm olub yolda giderler iken; ittifâk meşhûr beglerden birisine rast gelüb dahi kande gidersiz? diyü, sordıklarında ol dahi Burûsa’ya Emîr Sultân Hazretleri’ni ziyârete giderin, diyücek; buyurdılar ki kerem eylen, biz dahi bu defada varımadım. Sizler vardıkda biz dahi selâm idin diyü muhkem sipâriş eyledüginde; o beg gider, çünki Emîr Sultân Hazretleri’nin türbe-i mükerremelerine gelüb dahi ne ise âdâb ve tevâzu‘ ve meskenet birle ziyâret-i şerîfeleriyle müstes‘ad olub dahi gider oldık da ayak üzere kalkub dahi sadırları mukābilesinde turub dahi cemî-i etbâ‘ ve ahbâb bile idiler. Envâ‘-i huzû‘2 ve huşû‘la Sultânım, Eşref-zâde Abdullâh Rûmî Efendi Hazretleri dahi Sultânım Hazretleri’ne selâm eylediler didigimde; Hakk Teâlâ alîm ve dânâ ve cümle bile olanlar bilürdir ki ve aleyhi’s-selâm ve aleyküm /83a/ diyü savt-ı a‘lâ ile kabr-i muattarlarından bir sadâ gelüb dahi cümle olanlardır ol sadânın heybetinden bir zamân sadâ gelüb dahi cümlemiz vâfir-i bükâlar ve tazarru‘lar ve giryeler ile tekrâr yine rûh-ı şerîfleri içün duâ idüb dahi âdâb ile çıkdık gittik, dirler. MANZÛME3 Sâbit olmışdırır sahîh bu kelâm Cümle mevtâ kamûsı illâ selâm Her ki eyler ziyâret anları Cümle bilür ne denilürse tamâm Lâyık ol terk olınmayub her vakit Vire anlara her varan selâm Đşbu ervâh ur ki âlemdir Bunların nidügini bilmez enâm Yâ ilâhî bulara rahmet idüb Eyle menzillerini dâr-ı selâm EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN TÜRBE-Đ ŞERÎFELERĐNE GELEN HULEFÂ-Đ KĐRÂMLARINDAN VELÂYET ĐLE MEŞHÛR OLAN TAŞ KALDIRAN EFENDĐ HAZRETLERĐ’NĐN HER SENEDE4 GELDĐKLERĐNCE5 1 P. ‘devlenden’ ( دولندن ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘devletten’ olmalı. 2 P. huzû‘ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış. حضوع şeklinde yazılmış. 3 H.’de ‘manzûme’ başlığı var ama manzûmenin içeriği yok. 4 P. دده سنه şeklinde yazılmış; doğrusu ‘senede’ olmalı. 5 H. geldiklerinde 240 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NDEN TELEMMÜZ ĐDÜB DAHĐ BĐR SENEDEN BĐR SENEYE DEK ANI1 VAAZ EYLEDĐKLERĐDĐR Râviyân-ı sadâkat-karîn ve hâkiyân-ı emânet-rehîn ider2 : Emîr Sultân Hazretleri’nin hulefâ-i kirâmlarından Taş Kaldıran Efendi dimekle marûf bir azîz ki velâyet ve kerâmet ile meşhûr olub âdet-i seniyyeleri bu idi ki her sene bir kere gelüb /83b/ dahi Emîr Sultân Hazretleri’nindir mezâr-ı şerîflerinin ortalarının ayakları ucından tarafına mübârek başların sokarlar. Dahi nice zamânlar ol hâl üzerine yaturlar idiler. Dahi gitdiklerinden sonra3 her zamânda rast gelen4 yerlerde dürlü dürlü diller ile akıllar irmez ve fehimler idr[â]k itmez vaazlar idüb dahi hikmetinden suâl olındık da buyurırlar imiş ki Hâcemiz Emîr Sultân Hazretleri’dir ki5 yılda6 bir kere varır7 ders alurız dirler imiş 8 . Dahi kelimât vardır ki aklın anda medhali olmayub anları söylemege izin yokdır diyüb9 bu dahi Emîr Sultân Hazretleri’nin bir ulu kerâmet-i şerîfeleridir10 ki fukarâ arasında meşhûr olub dahi çok kimesneler ba‘de’l-mevt Emîr Sultân Hazretleri’nden telemmüz idüb kendülerden bey‘at itmişlerdir. NAZM11 Buna hiç olmasun aslâ gümânın Emîr Sultân şâhıdır evliyânın Anın tilmîzidir nice ulular Emîr Sultân virür12 dersin anın Burada tıfl-ı ebced dahi olmaz Bilenler cümle ilm-i cihânın Bu ilmin dersi arşda okınurdır Bu ilme sığmadı aklı beyânın 1 H. anı 2 H.’de ‘Râviyân-ı sadâkat-karîn ve hâkiyân-ı emânet-rehîn ider’ yok. 3 H.’de ‘hulefâ-i kirâmlarından Taş Kaldıran Efendi dimekle marûf bir azîz ki velâyet ve kerâmet ile meşhûr olub âdet-i seniyyeleri bu idi ki her sene bir kere gelüb dahi Emîr Sultân Hazretleri’nindir mezâr-ı şerîflerinin ortalarının ayakaları ucından tarafına mübârek başların sokarlar. Dahi nice zamânlar ol hâl üzerine yaturlar idiler. Dahi gitdiklerinden (P. gindiklerinden ( كندكلرندن ( yazılmış) sonra’ yerine ‘hulefâ-i kirâmlarından kerâmet-i velâyet ile meşhûr Taş Kaldıran Efendi her sene âdetleri, gelüb Sultân Hazretleri’ni ziyâret idüb ayağı uçlarından başların kisve-i şerîfe altına sokub bir zamân turub ve kalkub giderler idi.’ yazılmış. 4 H.’de ‘her zamânda rast gelen’ yerine ‘her zamân rast gelinen’ yazılmış. 5 H.’de ‘ki’ yok. 6 H. senede 7 H. varub 8 H. dirler imiş 9 H.’de ‘olmayub anları söylemege izin yokdır diyüb’ yerine ‘yokdır dirler idi’ yazılmış. 10 H.’de ‘kerâmet-i şerîfeleridir’ yerine ‘kerâmetlerindendir’ yazılmış ve bununla bu bölüm bitirilmiş. 11 H.’de ‘nazm’ başlığı var ama nazmın içeriği yok. 12 P. ‘virdir’ ( وردر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘virür’ olmalı. 241 Bu ilmin dertlüsi olub Hüsâmî Umar ihsânı irişe Hüdâ’nın EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN KÂFĐRDE KALAYA ÇIKARKEN BĐR KĐMESNEYE MEDEDĐ 1 ĐRDĐGÜDĐR 2 / 84a/ Râvi-i hoş-lisân ve hâki-i hûb-beyân idüb Geyve subaşısı bir yigit rivâyet idüb didi kim Metûn seferinde hisâr feth olub asker duhûl itdigi izdihâmda ben dahi hücûm eyleyüb hisâra dırmandım. Acele ile gitdügim yir gedik taşı degil imiş; çünki nısfına irişdim. Bir taşa vâki oldım. Kenarına elüm irişmedi. Andan fikr eyledim, gördim ki derece-i mevtin kenarında durıvirin. Eger inmek dilersem pâre pâre olurın. Halkdan hod bana dermân yok, işitmegim ata oğlı bilmez. Hayâtımdan nâ-[ü]mîd olub, çağırub didim kim yâ çekem Emîr Sultân! Meded kıl ki derece-i mevte yetişdim kim bunda بڭوم olmaz; diyücek ol kimesne ider ki anı gördim ki yukaru burçdan bir ridâ saçağı inüb yüzime dokındı. Bakub gördim. Bizzât yeşil sûfla ve başında yeşil sarunır bir azîz-i nurânîdir. Bana burcın üzerinden ridâsın uzadıvirüb dahi bir ucını dutmış. Andan bana şol ridâya yapışın, korkma babam diyü buyurdı. Hemân kim ridâya yapışub ve bilegüme muhkem tolıyub hak beni süriyüb3 üç adım hisâr içine düşdüm. Kalkub dahi gördim ki karşumda kendüler dahi turırlar. Hemân ben dahi bin cânla azîmet idüb varayın, mübârek eller öpeyin didigimde gördim ki fi’l-hâl gâib olub artık dahi vücûd-ı şerîflerini görmedim; der. /84b/ BEYĐT 4 Đşit gine rivâyet sen Ömer’den O dîni zâhir eyleyen kamerden Ki kılsun kadrini çok anun a‘lâ Ve râzı olsun andan Hakk Teâlâ Didi bir gün bu yerde Hakk Rasûli Namâza dursa şunlar ki hâlî Namâz kılmağla beli bükülse Oruc dutmaklığı hem ile kılsa Beli orucla dönse kirişe Ki hergiz kādir olmasa bir işe Kabûl olmaz5 ibâdet bil anun Harâm yirse eger gider gümânun 1 P. meded 2 H.’de bu kısım özetlenmiş. 3 P. ‘sürbüb’ ( سربوب ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘sürüyüb’ olmalı. 4 H.’de ‘beyit’ başlığı var ama beytin içeriği yok. 5 P. ‘olmar’ ( اولمار ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘olmaz’ olmalı. 242 Harâm yiyen olur hazretde âsî Ve hem anun kabû[l] olmaz duâsı Ki tefsîr içre geldi bu resimdir Đbâdet cinsi bilin on kısımdır Tokuz kısmı halâl ile âdet Hemân bir kısmıdır sâir ibâdât Harâm itme kamû lokmanda birin Ki tâ cümle ibâdet bula yirin Bu söz nakl oldı çün âlî huzû[r]da Menâkıb geldi gine hoş huzûra MENÂKIB1 Đmdi bunlarun tasarrufât-ı bâtınıyyeleri tâ ilâ yevmi’l-kıyâm mukarrer ve musahhahdır. Zîrâ enbiyâlar salavâtü’l-lâhi aleyhim ecmaîn ve evliyâlar rahmetü’llâhi aleyhim /85a/ ecmaîn umûmen derece-i şehâdetde giderler. فراشهم على مات ان و yanî eger döşeklerinde dahi vefât iderlerse tâ kim rûh-ı şerîfleri mahbûs olmayub halâyıka sebebleri dokına2 . Nitekim Allâhü Tebârake ve Teâlâ Kur’ân-ı Azîminde 3 ولا تقولوا لمن يقتل فى سبيل االله اموات بل احياء kim buyurmışdır yanî ba‘zı müfessirîn ayıtmış kim “fî-sebîlillâh”dan murâd dimek olur kim şol kimesneler kim ömr-i nâzenîn telef kılmayub, benim emrime sarf iden kullaruma ölüdür dimen; ben anları şehâdet mertebesinde ulurın, anlara diridir didi kim zîrâ şehîd ölüm yokdır. Nitekim minler’mü yanî المؤمنون لا يموتون بل ينقلون من دار الى دار :buyurmışdır) .v.a.s (Rasûlullah ölmezler. Anlarun mevti hemân bir evden bir eve göç gider. Pes ölmeyicek evliyâlara ve enbiyâlara be-tarîk-i ûlâ. Nitekim rivâyet olındı: Meger Hâcı Đsâ Dedem’ün Karahisâr’da bir konağı vardı. Ol ayıtdı kim meger bir gün Karamân ürküliki olub külliyyen Karahisâr’ın tevâbii mâ-meleklerini defn eyleyüb hâzır oldılar ki düşmân geldikde kaçub gideler. Ben dahi bir köyde harmânım vardı ve üzerine4 müvekkil bir dervîş hısmım vardı. Sâlih-i mütedeyyin. Hergiz gündiz taâmını yimezdi. Ana varub didim ki umûmen halk hâzır oldılar. Sen dahi bu mahsûlâtdan defîne kıl kim gerek olur diyücek; /85b/ dervîş didi kim var ferâğat5 kıl kim ne bu araya düşmân gelür ve ne hod ziyânun olur diyücek; ben didim ki bu sözle mütesellî olmazın. Meger kim olan esrârı bana i‘lâm idesin diyücek; didi kim fi’l-vâki düşmân gelür, ammâ irişüb 1 H.’de bu kısım özetlenmiş. 2 P. ‘dofına’ ( دوفنه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘dokına’ olmalı. 3 Manası: Allah yolunda öldürülenlere ‘ölüler’ demeyin. Hayır, onlar diridirler. ( Bakara 2/154 ). 4 P. ‘üzerine’ derken ‘nun’ harfinin noktası konmamış. 5 P. ‘ferâ‘at’ ( فراعت ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘ferâgat’ olmalı. 243 gine döndirirler diyücek; didim ki bahs[â]ne Karamânoğlını yüridim. Askeriyle bu cânibe müteveccih olmış. Umûmen Konyâ evliyâları önince olub gelürler. Vaktâ ki eazz-i1 Germiyân’da Hâcı Đsâ Dede’nün mezâr-ı şerîfine yakīn gelicek; Hâcı2 Đsâ Dede şol kaftan serper gibi ziyâretinün türâbını iki etrâfa süriyübdir3 ve geldi. Bilâd-ı Đslâm gâret mi oldı ve gâret mi olur? Yâ eblehler! Diyüb andan ol askeri önine düşüb gelen evliyâları kob-ı Konya’ya bırakdı. Andan erenleri gidicek asker ric‘at eyleyüb gitdi. Đmdi var farâgat kıl kim düşmân bu araya gelmez, didi. Fi’l-vâki eyle oldı kim didi. MESNEVÎ4 Vücûd-ı şerîflerini göremedim dir Yazılsa ger bunın gibi kerâmât Tükenmese5 ilâ yevmi’l-kıyâme Denizler kumlarından dahi çokdır Ne kalem tayanur ana ne hâme Buna bahru’l-kerâmât idinilüb Aceb tuhfe olubdurur enâma Buradan sonra şeyhler zikr olsun /86a/ Burada hatm urılsun bu kelâma Đlâhî Hazreti Sultân Emîr’in işidir himmetin hâssa âma EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN SECCÂDE-Đ HÂSSASINDA KENDÜLERĐNDEN SONRA DA HALÎFE OLAN HASAN HÂCE HAZRETLERĐ’NĐN BA‘ZI MENÂKIB-I ŞERÎFLERĐDĐR 6 1 P. ‘egazz-i’ ( اغز ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘eazz-i’ olmalı. 2 P. ‘câcı’ ( جاجى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘hâcı’ olmalı. 3 P. ‘sürbübdir’ ( در سربوب ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘süriyübdir’ olmalı. 4 H.’de ‘mesnevî’ başlığı var ama mesnevînin içeriği yok. 5 P. ‘tükenmeyese’ ( توكنميسه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘tükenmese’ olmalı. 6 H.’de başlık şu şekilde yazılmış: Emîr Sultân Hazretleri’nin Seccâde-i Hâssalarında Sonra Cülûs Đden Hasan Hâce’nin Ba‘zı Menâkıb-ı Şerîfleridir. H.’de bu kısım özetlenmiş. 244 Râviyân-ı âlî-cenâb ve hâkiyân-ı izzet-nisâb ider: Hasan Hâce Hazretleri Emîr Sultân Hazretleri’nin kendülerinden sonra seccâde-i hâssalarına oturmışlardır1 . Bilâd-ı Đslâmiyyeden Rûm ili Yenişehri kurbinde el-Hâcı Koçbasan denilmekle2 marûf bir karyeden3 olub dahi ünfüvân-ı şebâblarında mebâdi-i ulûm fi’l-cümle tahsîl idüb dahi tekmîl içün oradan hicret ile bir mikdâr seyehat ve bir şeyhe hizmet idüb dahi andan icâzet talebinde iken râvî ider: Meger bir gicede bir vâkıaa görüb dahi sabahsı kalkub dahi vâkıasını ol şeyhe tabîr itdirdiginde ol şeyh dir ki senin nasîbin bizden olmayub Burûsa’da Emîr Sultân Hazretleri’ne var diyücek Hasan Hâce Hazretleri’dir, ol şeyhün izni ile Burûsa’ya gelicek Hasan Hâce Hazretleridir kendüleri rivâyet idüb buyurırlar ki çünki Burûsa gelüb dahi kalada Emîr Sultân Hazretleri’nin oldıkları Hundî Sultân Hazretleri’nin sarayına dâhil olub dahi bir köşede oturdım ise; Emîr Sultân Hazretleri’ne /86b/ geldigim malûm olub dahi huzûr-i âliyesinde olan fukarâdan birine buyurırlar ki var Hasan’a gel de. Hasan Hâce Hazretleri ider: Anı gördim ki bir kimesnedir. Bir savmaadan çıkub dahi Hasan, hay! Diyü nidâ idicek, ben dahi âhere nidâ ider diyüb tutmayıcak; gidüb bir dahi çıkub dahi Rûm Đli’nden gelen Hasan! Diyücek ben dahi lebbeyk, didügimde ol kimesnedir benim elüme yapışub dahi ol savmaanın içine alub gitdik de gördim ki Emîr Sultân Hazretleri’dir kıbleye müteveccih bir hasır üzere oturub dahi etrâfında birâz fukarâ oturırlardır. Dahi beni göricek beru gel Hasanım, diyü lutfla işâret buyurıb dahi ben zaîf dahi varub mübârek dizlerin öpdigimde beni cümlenin üzerlerine takdîm idicek; orada olan fukarâdır bu husûsdan bir mikdâr müteellimler olduğın bildikde Hasanım kavın kurıdub geldi. Siz dahi kavınuz kurıdın buyurıcak ben dahi bir mikdâr oturıb dahi andan bana bey‘at virub dahi terbiye idüb ne ise makāmât-ı sülûki seyr itdirmege başlayıcak, biz dahi bunı âdet idindim ki her günde bir kere huzûr-ı şerîflerine varub dahi varmadan mukaddem iki rekat namâz kılub dahi kemâl-i tahâret ile vardığımda himmet idin Sultânım, dir idim. Bir gün bana buyurdılar ki Hasanım himmet istersen toğrıl didiklerinde, ben dahi halvet-hâneme varub dahi /87a/ ol kadar düşinüb dahi kendüme bir i‘vicâc bulmayub dahi âhir bir gün müsterâhda4 hâtırıma1 bu geldi ki hiç degildir başımda ol evvelki şeyhin bir 1 P. ‘onurmışlardır’ ( اونورمشلردر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘oturmuşlardır’ olmalı. 2 P. ‘denilmekle’ derken ‘nun’ harfinin noktası konmamış. 3 P. ‘karyeden’ derken ‘ye’ harfinin noktaları konmamış. 4 P. ‘müsterâh’ derken ‘noktalı ha’ ile yazılmış ( مستراخ ;( doğrusu ‘noktasız ha’ ile ( مستراح ( olmalı. 245 kelle-pûşı poşı var idi. Đ‘vâc odır diyü çıkarub dahi ol kelle-pûşı harîk idüb dahi müsterâha2 atub dahi tecdîd-i vuzû’3 ve salâtdan sonra yine vardığımda bu kerede beni göricek toğrıldın Hasanım, diyüb dahi çok geçmeyüb himmet buyurıb; râvî dimişdir ki Emîr Sultân Hazretleri Hasan Hâce Hazretleri hakkında bir gün dimişdir ki eger ceddim Muhammed Mustafâ (s.a.v.) Hazretleri’nin ashâb-ı kirâmı Hasanı göre idiler, mücâhedesine cümlesi tahsîn ideler, idi ki Hasan4 dîn ve istikâmetde hurûf-u hecâ arasında elif gibidir, diyü buyurub dahi Hasan Hâce Hazretleri’nedir irşâda izin virub dahi Bedreddin Halîfe denilür bir azîzi dahi yanına bile koşub dahi Balikesri’ye gönderdiklerinde; râvî ider: Hasan Hâce Hazretleri’dir bir siyâh bergir üzerinde ve Bedreddin Halîfe Hazretleri dahi önlerince piyâde Balikesri’ye girdiklerinde, ittifâkī evveli velâyet ol oldı ki Balikesri begi meger ol günde bir oğlanı sünnet idüb dahi eğlenme idüb hayli hengâme ile gideyürirler imişler. Đttifâkī Hasan Hâce Hazretleri’dir bunlara rast gelüb dahi ol bege yanaşub dahi /87b/ لن انك 5 تخرق الارض و لن تبلغ الجبال طولا âyet-i kerîmesinin vefkince söyleyücek; ol begdir hayli müteellim olub dahi Hasan Hace Hazretleri’ne türş-rûy göstericek, râvî ider: Hasan Hâce Hazretleri’dir ol begin sünnet olacak oğlanına bakıcak ol oğlandır, fi’l-hal atdan düşib dahi helâk olub dahi ferahlarından türrehalarıdır ve şâdılarıdır gamma dönüşülüb dahi her birisidir câri‘ve fâzi‘ mekânlarına6 dönicek; Hasan Hâce Hazretleri dahi gelüb bir mahalle kondıklarında ol begi der-cezb buyurıb, dahi ol begdir her nesi var ise cümlesin terk idüb dahi bî-ihtiyâr gelüb dahi Hasan Hâce Hazretleri’nin bâb-ı saâdet-meâblarında hem-çü memlûk bendesi olub dahi nice zamânlar arkası ile tağdan7 odun taşıyub dahi Hasan Hâce Hazretleri’dir Balikesri’de irşâda başlayıcak; râvî ider: Âdet-i seniyyeleri bu oldu ki her senede fukarâsıyla bir kere gelüb Burûsa’da Emîr Sultân Hazretleri’ni ziyâret iderler idiler. Đttifâkī bir senede ramazân-ı şerîfde geldiklerinde Emîr Sultân Hazretleri buyurdılar mâ hâzâ’t- 1 P. ‘hâtır’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış; حاطر şeklinde yazılmış. 2 P. ‘müsterâh’ derken ‘noktalı ha’ ile yazılmış ( مستراخ ;( doğrusu ‘noktasız ha’ ile ( مستراح ( olmalı. 3 P. ‘vuzû’ ( وصو ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘vuzû’ olmalı. 4 Her iki nüshada da ‘Hüseyin’ ( حسين ( yazılmış; doğrusu ‘Hasan’ olmalı. 5 Manası: ( Yeryüzünde böbürlenerek yürüme.) ‘Çünkü sen yeri asla yaramazsın, boyca da dağlara asla erişemezsin.’ ( Đsrâ 17/37). 6 P. ‘mekânlarıya’ ( مكانلريه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘mekânlarına’ olmalı. 7 P. ‘ta‘dan’ ( طاعدن ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘tağdan’ olmalı. 246 teabü yanî nedir bu zahmet? ا فارفقوا مطيتكم انفسكم جدى قال اما yanî dimedi mi ceddim ki nefislerinüz sizin binitlerinüzdir anları hoş tutın; /88a/ buyurub andan Hasan Hâce Hazretleri’dir dahi giru fukarâsıyla Balikesri’de varub yine irşâda meşgul olurlar idiler ve Bedreddîn Halîfe Hazretleri dahi dâimâ hizmet-i şerîflerinde olub aslâ kusurları yoğken; râvî ider: Her zamânda Hasan Hâce Hazretleri’dir Bedreddîn Halîfe Hazretleri’ne, yıkıl git bre kelb! Diyü kovarlar imiş. Bir gün Bedreddîn Halîfe tenhâca bu kelâmı Emîr Sultân Hazretleri’ne andıklarında, Emîr Sultân buyurırlar ki sıfat-ı kelbiyeyi gider ki koğar var tahammül it. Biz analım, diyü buyurıb dahi geçmeyüb Emîr Sultân Hazretleri Bedreddîn Halîfe’ye dahi icâzet1 virüb anla[rı] dahi Đvrindi kasabasına irşâda gönderub dahi anlar da orada irşâdda iken Emîr Sultân Hazretleri’nindir intikālleri zamânı gelicek, seccâde-i hâssalarını yukaruda denilen üzere Hasan Hâce Hazretleri’ne vasıyyet buyurdıklarında Hasan Hâce Hazretleri ba‘de’l-fevt2 gelüb gördiklerinde dahi dürlü cezâ‘ ü fezâ‘ ve bükâ ve giryeler idüb dahi bir vecihle harâretin def‘ idemeyücek, nice zamânlardır Keşîş Tağına çıkub gidüb dahi râvî bir gün şehre indik de dahi Emîr Sultân Hazretleri’nin ziyâret penceresine gelüb oturub dahi ağlar iken meger hemşireleri var idi ki dahi hayâtda /88b/ olub bir mikdâr munbar dolması idüb dahi o makāma getürüb dahi ey birâder hâlin tamâm olmışdır ki bunca zamânlardır bî-âb ve nân-teşne ve cî‘ân mahall-i helâke varmışsındır. Kerem eyle, lillâhi Teâlâ şundan bir iki lokmacık bâri al yi, diyücek râvî ider: Hasan Hâce Hazretleri ider, çünki bir lokma alayım didim ise anı işitdim ki Emîr Sultân Hazretleri’dir içeruden burada taâm yemege mi geldin Hasan’ım? diyü buyurıcak, Hasan Hâce Hazretleri’dir anı dahi bırağub dahi giru tağlara gidüb dahi çok zamândan sonra inüb ve harâreti fi’l-cümle savulub irşâda meşgul olub; râvî ider: Hasan Hâce Hazretleri’nin dahi menâkıb-ı şerîfleri kati çokdır; ammâ biri dahi budır ki, râvî ider: Bir gün Emîr Sultân Hazretleri’ne birâz zâirûn gelüb dahi ne ise türbe-i şerîfelerini ziyâret idüb dahi gitdiklerinde meger bir kelbçegizdir, gitmeyüb dahi bir nice günlerdir Hasan Hâce Hazretleri’nin kapularında derbân. Dahi âher bir gündir Hasan Hâce Hazretleri’dir cemâatle öyle namâzına çıkub dahi ehibbâlarından birkaç kimesneler ile tahta-bend üzerinde oturdıklarında, ol kelbçegiz dahi edeb ile Hasan Hâce Hazretleri’nin mukābilelerinde 1 P. ‘icâret’ ( اجارت ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘icâzet’ olmalı. 2 P. ‘ba‘de’l-fevt’ derken ‘be’ harfinin noktası konmamış. 247 oturub, dahi dâimâ Hasan Hâce Hazretleri’nin cemâl-i bâ-kemâllerin müşâhede ider iken Hasan Hâce /89a/ Hazretleri’dir; ol kelbçegize mübârek sağ ayağın kaldırıviricek ol kelbçegizdir gelüb dahi Hasan Hâce Hazretleri’nin mübârek ayakları altına yüzin sürüb ve toprağın yalayub dahi giru e[deb] ile eski makāmına varub dahi kemâ-kân müşâhede-i dîdârlarına1 meşgul oldık da Hasan Hâce Hazretleri’dir; ol hâzır olanlara buyurdılar ki bu kelbçegiz ile mu‘âmele ol oldı ki ben didim ki senin sâhibin gitmişdir. Var sen dahi git. Ol tazarru‘ idüb didi ki lutf eyle. Beni red eyleme. Bu kapuda bir eşihun yalaya ben, tek ben buradan gitmeyeyin; diyücek, biz dahi kabûl itdik; buyurub, dahi râvî ider: Hasan Hâce Hazretleri’dir zamân-ı hilâfetlerinde bir defa da sılaları olan Yenişehir’e varub dahi anın ekser nâsı Hasan Hâce Hazretleri’ne mehabbetler idüb dahi ellerinden tevbeler idüb dahi anda nice velâyetleri zâhir olub dahi Yûnus Halîfe dirler bir azîzi anda halîf-i nasb idüb dahi Burûsa’ya geldiklerinde; cümle seccâde-i hâssada hilâfetleri on bir yılda tamâm olmışdır ki yalınız sekiz yüz kırk beş senesinde idi. Hacc-ı şerîfe sefer buyurub dahi andan gelürken hasta olub dahi Kuds-ü Şerîf’de vefât idüb anda defn olınmışlardır ki mezâr-ı şerîfleri üzere dikilen hecâ taşında Şeyh Hasan Rûmî diyü kazılmış /89b/ olub dahi orada yanınca bile olan fukarâya vasıyyet idüb buyurırlar ki benden sonra seccâde-i hâssada şeyhinüz ol yukaruda denilen Bedreddîn Halîfe Hazretleri içün anlardır diyüb dahi kendülerin “Müzîlü’ş-Şükûk” adlu bir arabî kitâb-ı şerîfe tasnîfleri vardır ki uluvv-i şân-ı kerâmet unvânları ol kitâb-ı şerîfden malûm olub dahi türkî kelimât-ı manzûmeleri dahi vardır ki manîdârlar2 olub cümleden biri bu beyt-i şerîf ki: BEYĐT 3 Zâhirüni halk begendi sûfî kodılar adın Bâtının dahi arıtğıl varsa Hakk’dan odın Olub kalanı dahi bu kıyâs olına ma‘kūle Zât-ı şerîf ve vücûd-ı latîf oldıklarını bunlar bilürlerdir 1 P. ‘dîzârlarına’ yazılmış; doğrusu ‘dîdârlarına’ olmalı. 2 P. ‘manîdârâlar’ ( معنىدارالر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘manîdârlar’ olmalı. 3 H.’de ‘beyit’ başlığı var ama beytin içeriği yok. 248 NAZM1 Kimseler medhin idemez Kaludır Hasan Hâce’nin Kim idügin yine bilen Bilürdir Hasan Hâce’nin Kerâmâtın anasıdır Atası hem dedesidir Bilenler kati çok medhin Kalurdır Hasan Hâce’nin Himmeti kande ise irer Yetişüb tâlibi arar Yoldaşı dâim huriler Olur Hasan Hâce’nin Uludır ocağı yiri [Đn]-şâ’-Allah cennet ola yeri Her yerde yetişür sırrı Gelürdir Hasan Hâce’nin Bu Hüsâmî ider kādir Her yerde çağırsan hâzır /90a/ Kabrinde teni tâzedir Turır Hasan Hâce’nin 2 جعل االله الجنة مثواه . EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN SECCÂDE-Đ HÂSSASINDA HASAN HÂCE’DEN SONRA DA HALÎFE OLAN BEDREDDÎN EFENDĐ HAZRETLERĐ’NĐN BA‘ZI MENÂKIB-I ŞERÎFELERĐDĐR 3 Râviyân-ı pür-fesâhat ve nâkılân-ı hôş-makālet ider: Bedreddîn Efendi Hazretleri’nin nâm-ı şerîfleri Mahmûd olub merhûm Hasan Hâce Hazretleri’nin halîfeleri olub Đvrindi’ye irşâda gönderilüb dahi anda iken Hasan Hâce Hazretleri’nden sonra gelüb dahi seccâde-i hâssaya oturmışlardır. Râvîler ider: Şöyle mürtâz ve mücâhid azîz idi ki Emîr Sultân Hazretleri’nin tarîka-i enîkalarından olan kavânîn-i şerîfenin cemîsini bi-isrihâ riâyet itdüginden sonra bir kânûn dahi ki ahşâm namâzlarından sonralarda tâ yatsuya deg ihyâ olunub, dahi her gicelerde on ikişer rekat nâfile namâz kılub4 , dahi dörder rekat dahi tesbîh namâzları kılub5 , bir gicede birin terk itmek olmayub ve fukarâsına dahi kat‘ân terk-i rızâ virmeyüb; hattâ rivâyet 1 H.’de ‘nazm’ başlığı var ama nazmın içeriği yok. 2 Manası: Allah onun varacağı yeri cennet kılsın. 3 H.’de başlık şu şekilde yazılmış: Emîr Sultân Hazretleri’nin Seccâde-i Hâssalarında Hasan Hâce’den Sonra Bedreddîn Halîfe Hazretleri’nin Ba‘zı Menâkıb-ı Şerîfleridir ki. H.’de bu kısım özetlenmiş. 4 P. ‘kılyub’ ( قليوب ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘kılub’ olmalı. 5 P. ‘kılyub’ ( قليوب ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘kılub’ olmalı. 249 olunur ki esnâ-i seferde bir yağmurlu gicede dahi atından inüb dahi bir çalı üzerine seccâdesin bırağub dahi ol namâzları cemîan kılub dahi sonlarında yatsu namâzın dahi /90b/ kılub andan atına binüb1 gitmişlerdir, dirler. Dahi rivâyet olınur ki buyurırlar imişler ki li-taleb-i ecir olan ibâdât lâ-teşbîh mezbele üzere biten nebâtât gibi olub dahi dirler ki Emîr Sultân Hazretleri’dir Hasan Hâce Hazretleri’ne senden sonra halîfe Bedreddîn’dir diyü hayâtlarında ısmarlamış olub cümle hilâfetleri2 on dört yıl olub; dahi sekiz yüz altmış dört senesinin Şabân ayının evvel güninde ki çihâr-şenbe3 güni idi. Öyle zamânında rahmetüllâha vâsıl olub, dahi Emîr Sultân Hazretleri’nin icâzet-i şerîfeleri ile yerlerine Büyük Lutfullâh Efendi Hazretleri’ni 4 طيب االله مضجعه و برد مهجعه .itmişlerdirler nasb halîfe . MESNEVÎ5 Hüdâ’dan işbudır her vakitde minnet Bulardan bizi ayırmaya bir vakit Ne sultânlar olur işbu salâtîn Ki her biri idüb bunca riyâzet Letâfetle bulub keşf ü şühûdı Đdibdir cümlesi ref ‘-i keşâfet Buların hubbı cânda6 sabit7 olu ben Buların kulı olmakdır saâdet Hüsâmî bunlara gönül virelden Bulubdır lutf-ı Hakk’la nice izzet EMÎR SULTÂN’IN8 SECCÂDE-Đ HÂSSASINDA9 BEDREDDÎN EFENDĐ’DEN SONRA /91a/ HALÎFE10 OLAN BÜYÜK LUTFULLÂH EFENDĐ’NĐN BA‘ZI MENÂKIBLARIDIR11 Râviyân-ı pür-safâ ve nâkılân-ı bâ-vefâ ider: Bu Lutfullâh Efendi Karamân’da, Lârende’den olub Abdullâh Fakīh denilmekle12 marûf bir kimesnenin1 sulbî oğlı olub 1 P. ‘biyüb’ ( بيوب ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘binüb’ olmalı. 2 P. hilâfetleri derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış; حلافتلرى şeklinde yazılmış. 3 P. ‘cihâr-şenbe’ ( جهارشنبه ( şeklinde (cim harfi ile)yazılmış; doğrusu ‘çihâr-şenbe’ olmalı. 4 Manası: Allah onun yatacağı yeri güzelleştirsin ve yattığı mekanı serinletsin. 5 H.’de ‘mesnevî’ başlığı var ama mesnevînin içeriği yok. 6 P. ‘çânda’ şeklinde yazılmış; doğrusu ‘cânda’ olmalı. 7 P. ‘sübut’ ( ثبت ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘sâbit’ olmalı. 8 H. sultan hazretlerinin. 9 H. hâssalarında 10 P. haliye ( هخلي ( 11 P. menâkılarıdır ( مناقلريدر ;( H.’de bu kısım özetlenmiş. 12 P. ‘debilmekle’ ( دبلمكله ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘denilmekle’ olmalı. 250 ki Emîr Sultân Hazretleri’dir, saâdet ve izzet ile Rûm’a teşrîfe niyetle geleyorlar2 iken bunların babalarının evlerine konub, dahi babaları Abdullâh Fakīh’e buyurmışlardır ki filân târihde senin oğlın olsa gerekdir. Anı Lutfullâh koyasın ve bilesin ki ol bizim dahi oğlumızdır, diyü buyurub dahi bi-emrillâhi Teâlâ ol târihde Lutfullâh Efendi vücûda geldiklerinde; babaları dahi nâm-ı şerîflerin Lutfullâh koyub dahi ne ise dâire-i akla vardıklarında taleb-i ilme iştigâl idüb dahi Karamân’dan kalkub bir tarîkle Gelibolı’ya gelüb anda dahi taleb-i ilimde olurlar iken; ittifâkī bâlâda zikr-i cemilleri geçen Bedreddîn Efendi Hazretleri’dir saâdetle bir vakitde Gelibolı’ya vardıklarında Lutfullâh Efendi dahi Bedreddîn Efendi Hazretleri’ni göricek bî-ihtiyâr müncezib olub, dahi yed-i şerîfelerinden bey‘at idüb dahi Burûsa bile gelüb dahi halvetlerine3 girub ne ise makām-ı ubûdiyyete turdıklarından sonralarda Bedreddîn Efendi, Lutfullâh Efendi Hazretleri’ni üç hizmete tayîn buyurıb ki biri arkaları ile her günde tağdan4 odun getürmekdir; /91b/ ve biri dahi imâmet ve biri dahi mehâdim-i kirâmlarına talîm-i ilim ile olub andan Lutfullâh Efendi Hazretleri dahi rûz bu üç hizmetleri edâ iderler iken; râvî ider: Meger bir gün Lutfullâh Efendi Hazretleri tağda odun kesüb dahi arkasına urmak sadedinde iken âlem-i melekûtdır, bunlara keşf olub dahi yüzleri üzerine yıkılub yüzleri ve gözleri sıyrılub ve kanlar akub dahi ne ise ahşâma deg oralarda kalub dahi yatsuya yakīn dervîşler taâmlanurlar iken çıkagelicek; râvî ider: Meger Bedreddîn Efendi dahi bu hâle vâkıf olub dahi ashâbından birine bunı dimiş idi. Andan Lutfullâh Efendi Hazretleri’dir dahi hâli kimesneye dimeyüb dahi günden güne ânen fe-ânen terakkīde olub sonralardır Bedreddîn Efendi seccâde-i şerîfei Lutfullâh Efendi Hazretleri’ne ısmarlayub dahi kendüleri civ[â]r-ı Rahmân’a gitdiklerinde, Lutfullâh Efendi dahi tarîka ziyâde şevket ve şöhret virub dahi on iki terklü yeşil çuka tâcı anlar dikdirub dahi “Cenâhu’s-Sâlikîn” adlu bir kitâb-ı şerîfleri vardır ki öz ki olub dahi Emîr Sultân Hazretleri’nin medh-i şerîflerinde ve gayrıda kati çok kelimât-ı manzûmeleri vardır ki adde5 gelmez. Buyurırlar imişler ki benden sonrada Karasi’den Muhibbî dirler bir kimesne zuhûr ide. Anın kelimâtı bana gâlib /92a/ ola diyüb; rivâyet eydür: 1 P. ‘kinemesnenin’ ( نك كنمسنه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘kimesnenin’ olmalı. 2 P. ‘geleborlar’ ( بورلر كله ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘geleyorlar’ olmalı. 3 P. ‘halvetlerine’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış; حلوتلرنه şeklinde yazılmış. 4 P. ‘ta‘dan’ ( طاعدن ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘tağdan’ olmalı. 5 P. ‘azze’ ( عذه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘adde’ olmalı. 251 Meger bir gün bir dânişmend, Lutfullâh Efendi’den bey‘at idüb dahi dervîşlerdir bunın ba‘zı kerâmât-ı seniyyelerin zikr itdiklerinde, dânişmend bunları inkâr idicek Lutfullâh Efendi bu hâle vâkıf olıcak; ol dânişmend ider: Bir gicede, nısfu’l-leylde Lutfullâh Efendi benim hücremin kapusına gelüb dahi dak idüb ben dahi kimdir didigimde kalk abdest al, mescide gidelüm didiklerinde ben dahi eyle itdügimde; ittifâkī ikimizdir bile mescide vardığımızda Lutfullâh Efendi bir köşede namâza turub ben dahi bir köşede namâza turıcak Lutfullâh Efendi namâzlarından1 fâriğ olub dahi bir mikdâr mübârek başların önlerine bırağub dahi murâkabeye vardıklarında; dânişmend ider: Bana dahi bir hâtıra2 oldı ki kalkam dahi şeyh yoklayam. Râvî ider: Dânişmend ider; varub gördigimde gördim ki Lutfullâh Efendi anda olmayub ancak libâs-ı şerîfleri ki şöyle hâlî turırdır. Benim aklım gidüb bir mikdâr yatmışım. Anı gördim ki Lutfullâh Efendi beni dürtüb dahi kalk yukaru diyücek, kalkdık da buyurdılar ki şol zamânda cemî-i mağrib ile meşrık arasını gezdim. Bir uyanık kimesne bulmayub, illâ Edirne’de bir suhtecik buldım ki kitâbına bakar ve Keşîş Tağında3 bir /92b/ râhib gördim ki puta tapar diyü buyurdıklarında; râvî ider ki bir haftadan sonra da ol Edirne’deki suhtecik dahi gelüb Lutfullâh Efendi’den bey‘at idüb ve ol râhib dahi4 gelüb yed-i şerîfelerinde Đslâm’a gelüb ve bey‘at idüb dahi Lutfullâh Efendi bunları dahi irşâd ve ıslâh idüb dahi ikisine bile hilâfet virüb Emîr Sultân Hazretleri’nin ol zamânda câmi-i şerîfi müezzini ola[n] kimesne ider: Kırk yıldır ki ben bu câmi-i şerîfde hizmet iderin. Lutfullâh Efendi’den evvel ol kadar ki câmi-i şerîfe gelmege kasd eyledim ise aslâ mümkin olmayub dahi her kaçan geldim ise elbette Lutfullâh Efendi Hazretleri’n câmi-i şerîf içinde bul[d]um; diyü kelâm idüb dahi rivâyet iderler ki Lutfullâh Efendi Hazretleri her gicelerde namâz kıldıkları mahallerde aslâ ayak basacak yer komayub, dahi cümlesin secde ile toldır imiş. Dahi rivâyet olınur ki bir gün Karasi’de bir karyede bir câmi-i5 şerîfde vaaza çıkdıklarında ki vaazları meşhûr olub müessirdir. Ol diyârın halkına çağırub dahi bire gâfiller! Benim vaazım size tesîr itmez. Evlâ mı ki şol karşuda turan taş benim kelâmımdan müte’essir olub sizden birinüz olmadı diyücek; râvî ider: Meger ol taş bir azîm tâş idi 1 P. ‘namârlarından’ ( نمارلرندن ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘namâzlarından’ olmalı. 2 P. ‘hâtıra’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış. حاطره şeklinde yazılmış. 3 P. ‘ta‘ında’ ( طاعنده ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘tağında’ olmalı. 4 P. ‘dahi’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış; دحى şeklinde yazılmış. 5 P. ‘hâmi’ ( حامع ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘câmi’ olmalı. 252 ki bir mahalde turır idi. Anı görirler ki /93a/ fi’l-hâl ol taşdır arak-rîz olub dahi bir vakitden sonra or[ta]sından delinüb dahi bir su revân olub dahi hâzirûndır bu hâli göricek cümlesinin akılları gidüb dahi yüzleri üzerlerine kapanıcak; Dâvud Efendi Hazretleri ider: Ben dahi ol meclisde bile idim. Anı gördim ki ale’l-acele Lutfullâh Efendi Hazretleri’dir ol câmiden taşra çıkub dahi Dâvud, oğıl! Benim katırcığım getürivir diyü alub yüriyüvirub dahi dervîşlerdir tahmîl-i eskāl itmege gidüb ve ben dahi katırı ardlarınca irişdirdigimde dönü[b] bana, oğıl Dâvud sen misin? didiklerinde; ben dahi evet Sultânım diyücek, yönlerin ol karyeden yanaya dönüb dahi âferin idüb üç kere buyurdılar ki lanet şol karyeye diyüb andan cümle dervîşler dahi a‘mâl ü eskāl ile gelüb dahi oradan Burûsa’ya yönelüb dahi râvî ider: Lutfullâh Efendi vaazında şöyle belâgat ve fesâhat sâhibi idiler ki vasfa mecâl olmayub dahi her vaazlarında şevklerinden kürsi üzerinde ayak üzere turub dahi bir nice kereler cevelânlar idüb dahi çok günahkârlar meclis-i âlîlerinde tevbeye gelüb dahi bir azîz ider: Ben dahi bir zamânda kendülerinden ‘Minhâcü’l-Âbidîn’1 okurdım ki kimesneye ders dimeyüb ancak bana iderler ve ısmarlamışlar idiler ki her zamânda vardığımda kapuda2 /93b/ bir işâret iderdim ki savmaalarının kapularını açuvirib andan girer, dersim okur dahi giderdim. Bir gün ittifâkī dersimdir ehlullahın velâyetleri bahsine gelicek ne ise tamâm okıdıkdan sonra ben ayıtdım: Sultânım bu dahi bir sözdir. Lutfullâh Efendi buyurdılar ki zinhâr bu sözi bir dahi söyle. Ben dahi tekrâr itdigimde anı gördim ki Lutfullâh Efendi Hazretleri’dir ziyâde gazaba gelüb dahi evvelki hâlleri gidüb buyurdılar ki bre dânişmend diler misin ki şimdi arşa çıkam? Ben dahi didim ki yâ ben sizi nice göriren diyücek hemân mübârek ayaklarının üzerine gelüb dahi anı gördim ki iki ayakları yerden kalkub ve mübârek başları dahi savmaa-i şerîfelerinin sakfına irişüb dahi birkaç kere cevelân idüb dahi inüb giru oturub dahi inandın mı bre mahrûm? didiklerinde, benim dahi aklım gitmiş. Dahi nice olduğım bilemedim. Âhir tiz yine tedârik idüb dahi kıçın kıçın taşraya çıkub dahi mekânıma gitdim diyüb; Lutfullâh Efendi’nin zâkir başları olan Hâcı Đbrâhîm Dede ider: Ben Lutfullâh Efendi Hazretleri’ne ziyâdece hizmet idüb hattâ iki kere de önlerince piyâdece asâ-i şerîflerin götürüb hacc-ı şerîfe bile gitdim ve çok kerâmetlerin bilürim; ammâ biri dahi budır ki bir gün hacc yolında bir mahalde çadır 1 Bu eser Đmam Gazâlî (ö.505/1111)’nin tasavvuf alanında yazdığı eserlerden biridir. 2 P. ‘kayuda’ ( قيوده ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘kapuda’ olmalı. 253 içinde oturırlar iken anı gördim ki bir siyâh sakallu kimesnedir çadır içine /94a/ çıkagelüb dahi Lutfullâh Efendi dahi ayak üzere kalkub dahi ne ise musâfaha ve muânakadan sonra biraz zamân ikisidir, mahfîce musâhabet idüb dahi ol kimesnedir gider olduğında gördim ki Lutfullâh Efendi Hazretleri’dir ol kimesnenin başmağını çözdi1 . Dahi ol kimesnedir vedâ idüb gitdik de ben dahi bu kimdir? Sultânım dimege âr idüb dahi şöyle turırken ittifâkī oğıllarından Abdurrâhmân Çelebi Efendi, anlar dahi ol seferde bile idiler. Anlar suâl idüb didiler ki Efendi Hazretleri bunlar kimdir? diyücek, Lutfullâh Efendi Hazretleri dahi buyurdılar ki kuzı, bunlar mehdiyyi’zzamândır. Hâlâ bizi ziyârete geldiler. Dileriz ki bolay kim bizim zamânımızda çıkalar idi. Biz dahi bunlara bey‘at idevüz diyü buyurub dahi dimişlerdir ki Lutfullâh Efendi Hazretleri tahkīk kutb olub dahi hattâ azîzlerden nice kimesneler kutbiyyetin tehnieye gelüb dahi ol saâdete dahi vâsıllar olmışlardır. Dahi rivâyet olınur ki iki oğılları ve iki kızları olub oğıllarının biri Abdurrahmân Çelebi Efendi Hazretleri ve biri dahi Abdülganî Çelebi Hazretleri olub kızlarının birin kendüler hayâtlarında Dâvud Halîfe’ye Hazretleri’ne virub ve birin dahi ba‘de’l-fevt Yenişehir’de Hâcı Halîfe’nin oğlı Abdülkādir Çelebi Efendi Hazretleri’ne virmişlerdir. Dahi rivâyet /94b/ olınur ki kendülerin ziyâde mertebede tesettür idüb dahi şöyle ki dâimâ avâm [i]zinde olub dahi bilmeyen kimesnelere bu şöyle bir azîzdir denilse aslâ inanmazlar idiler ve yine rivâyet olınur ki bir gün iki halvetî dervîşlerdir, Emîr Sultân Hazretleri’nin türbe-i şerîfelerine gelüb ba‘de’z-ziyâret birisidir; haram kapularının şehirden tarafa olanının içinde turub ve birisi dahi taşrasında turlar iken içerude olandır düşüb helâk olduğında; râvî ider: Lutfullâh Efendi Hazretleri’dir ol vakitde savmaa-i şerîfelerinde ba‘zı kimesneler ile musâhabet iderlerdi. Buyurdılar ki Emîr Sultân Hazretleri’nin harem-i şerîfine iki kelb girmişler. Birisini urub asâmla katl eyledim. Birisi uramadım ki çıkub kurtıldı diyü buyurub dahi rivâyet olınur ki zâkirleri Hâcı Đbrâhîm Dede ider: Bir gün Emîr Sultân Hazretleri’nin câmi-i şerîflerinde çıkub evime gider idim. Anı gördim ki bir kimesnedir sipâhî şeklinde câmi kapusında gelüb dahi ayağıma düşüb dahi bana dürli temelluklar idüb dahi sen beni filân mezâyıkdan kurtardın, didikce; ben dahi hey kişi! Ben sen didigin degilim diye görüb dahi mümkin olub elinden kurtılamayub dahi gâh çıkarub kaftanını eğnime /95a/ giydirub ve gâh dahi bergiri varimiş. Anı virub bir vecihle elinden 1 P. ‘çördi’ şeklinde yazılmış; doğrusu ‘çözdi’ olmalı. 254 kurtılmağa çâre idemeyücek; âhir1 beni Lutfullâh Efendi Hazretleri’ne iletüb dahi benden şikâyet eyledigünde; Lutfullâh Efendi Hazretleri dahi buyurdılar ki niçün kaçarsın ve bu kimesnenin sadakasın neden almazsın? diyücek, ben dahi muhâlefet idemeyüb alıcak ol kimesnedir gitdikde2 Lutfullâh Efendi Hazretleri’dir, bana buyurdı: Ol kimesneye görinen sen misin ki kendüni setr idersin? Ehlullahdan bir kimesnedir, senin şekline müteşekkil olub, varub ol kimesnenin müzâyakasın def‘ eyledi; diyü nev‘an kendü taraf-ı şerîflerin ibhâm buyurıb, dahi râvîler ider: Merhûm Sultân Bâyezîd Hân tâbe serâh Hazretleri’dir müstekıll-i âdem gönderub3 Lutfullâh Efendi Hazretleri’ni Đslambol’a davet idicek; eazzden biri ider: Tuzlavî Yahyâ Efendi ve Yenişehir’de Hâcı Halîfe dahi bile gidüb dahi varıldık da Sultân Bâyezîd Hân Hazretleri’ne bulışılub ne ise Lutfullâh Efendi Hazretleri ile bir mikdâr kelimât olındık da sonralarda bir cuma güninde bunların üçün bile pâdişâhdır4 câmie alub gidüb dahi yanınca bile namâz kıldırdığında, müezzinler tesbîh iderler iken merhûm Sultân Bâyezîd Hân Hazretleri’nin hâtır-ı şerîflerine bu hutû[r] ider ki şunlardan birine vaaz idin, diyeyin. /95b/ Göreyin, eger bunlarda bir hâl var ise Sûre-i Meryem’in evvelinden كهيعص dan tefsîr eylesünler diyü gönlinden tutub dahi dönüb bunlara, azîzler birinüz5 bir mikdâr tefsîr-i şerîf idin. Dinleyüm diyücek, râvî ider: Lutfullâh Efendi Hazretleri’dir, Yahyâ Efendi Hazretleri’ne işâret itdüklerinde; Yahyâ Efendi Hazretleri dahi tîz şeh-nişînden aşağaya inüb dahi ale’l-fevr kürsiye çıkdıklarında envâ‘-i belâğat ve fesâhat ve günâ-gûn dil ile Sûre-i Meryem’in evvelinde, ol merhûm Sultân Bâyezîd Hân6 Hazretleri’nin gönüllerinde tutdıkları mahalden bir tefsîr-i şerîf nakl buyurırlar ki anda olanların cemîsi feryâdlar ve gırivler idüb dahi nice kelleler kızub dahi yürekler yanub Emîr Sultân Hazretleri’nin himmet-i aliyyeleri ve Allâhü Teâlâ Hazretleri’nin mahz-ı inâyetleri ile merhûm Sultân Bâyezîd Hân Hazretleri’dir, tamâm mertebede safâlar idüb dahi oradan Yahyâ Efendi Hazretleri’dir duâ idüb kürsiden inüb7 dahi merhûm Sultân Bâyezîd Hân1 1 P. ‘ahir’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış; احر şeklinde yazılmış. 2 P. ‘gindik de’ ( كندكده ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘gitdik de’ olmalı. 3 P. ‘götüdirub’ ( كوتدروب ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘gönderub’ olmalı. 4 P. ‘bâdişâh’ ( بادشاه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘pâdişâh’ olmalı. 5 P. ‘yirinüz’ ( يريكوز ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘birinüz’ olmalı. 6 P. ‘hân’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış; حان şeklinde yazılmış. 7 P. ‘ibbüb’ ( اببوب ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘inüb’ olmalı. 255 Hazretleri’dir sarây-ı şerîflerine ve [a]nlar dahi mekânlarına buyurdıklarında; ol gündir bunlara merhûm Sultân Bâyezîd Hân Hazretleri’dir yigirmi bin akçe harclık gönderub, bunlardır dahi bu pâ-pûş pahâsıdır diyü mâ-beyninde taksîm idüb dahi rivâyet olınur ki şeytândır, bir gün Lutfullâh Efendi Hazretleri’ne gelüb dahi bir zâhid şekline müteşekkil olub dahi senin hâlin şudır ve makāmın âlîdir diyü dürlü /96a/ kelimât eyledüginde Lutfullâh Efendi Hazretleri’dir, bunın şeytân idügin bilüb dahi eûzü billâhi minke yâ melûn diyüb dahi bunı asâ-i şerîfleri ile koğalayub dahi kapusını muhkem kaparlardır ve yine rivâyet olınur ki Lutfullâh Efendi Hazretleri’dir bir vakitde Hasan Hâce Hazretleri’nin sılası olan Rûm Đli Yenişehri’ne irşâd içün bir defada varub dahi ol diyârın halkı irşâda delâlet eyleyüb dahi çok kimesneler yed-i 2 şerîfelerinden bey‘at idüb dahi Burûsa’ya gelüb bir zamândan sonra yine gider oldıklarında; râvî ider: Emîr Sultân Hazretleri’nin rûhâniyyetinden icâzet istediklerinde Lutfullâh Efendi Hazretleri’ne Emîr Sultân Hazretleri’dir buyurır ki Lutfullâh yine Rûm Đli halkının taâmların yimek istersin diyücek, Lutfullâh Efendi Hazretleri dahi kemâli ile hicâb idüb dahi kasem yâd idüb buyurırlar ki hayır Sultânım; vallâhi azîm irşâda giderim. Ahd olsun ki kimesnenin lokmasın ağzıma komayım didüginde yine me’zûn olub saâdet ile ol diyâra vardıklarında aslâ kimesnenin taâmın ağızlarına almayub dahi ne yemişler ise cümlesin akçeleri ile satun alub dahi otuz yıl seccâde-i şerîfe hilâfet idüb otuz birinci sene Muharrem ayının âhirinde ki sekiz yüz toksan dört senesi, maraz-ı mevte mübtelâ olub Emîr Sultân Hazretleri’nin icâzet-i şerîfeleri ile seccâde-i şerîfe /96b/ Dâvud Efendi Hazretleri’ne ısmarlayub dahi hâlet-i nezi‘lerinde3 yanlarınca olanlara Rûm Đli’nden Hâcı Muhyiddîn geldi mi? Baka ki didik de anlar dahi bakub, dahi hayır yokdır Sultânım; didiklerinde mübârek gözlerin bir mikdâr yumub dahi giru açub yine sorub böyle böyle üçincinde ya dördincide bi-iznillâhi Teâlâ Hâcı Muhyiddîn dahi çıkagelüb dahi kapudan içeruye girub dahi es-selâmü aleyküm diyüb dahi cebinden bir elma çıkarub dahi Lutfullâh Efendi Hazretleri’ne sundık da Lutfullâh Efendi Hazretleri dahi ol elmayıdır bir kere ısırıcak cuma güni ahşâm zamânı idi. Hemân 1 P. ‘hân’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış; حان şeklinde yazılmış. 2 P. ‘ned’ ( ند ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘yed’ olmalı. 3 P. ‘nezi‘leritde’ ( نزعلرتده ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘nezi‘lerinde’ olmalı. 256 teslîm-i rûh buyurdılar diyü nakl iderler. Lutfullâh Efendi'ye اعلى فى اسكنه و جماله برؤية 1جنانه . LUTFULLÂH EFENDĐ HAZRETLERĐ’NĐN KENDÜ KELĐMÂT-I ŞERÎFELERĐNDENDĐR 2 Ne yatursın eyâ gâfil Ölim geldi yerâğ eyle Ne kıldın dünyede hâsıl Ölim geldi yerâğ eyle Ölim şerbetin içmeden Bekā mülkine göçmeden Bu cânın kuşı uçmadan Ölim geldi yerâğ eyle Ölim geldi uyanı gör Sen ölmeden tayanı gör Ki her günde ölini gör Ölim geldi yerâğ eyle Bir gün ola ölim gele Beden kullığından kala Gözin toprağla tola Ölim geldi yerâğ eyle Yarenlar kalmadı3 gitti Varuben menzile yetti Bunda dirlik işi bitti Ölim geldi yerâğ eyle Lutfî uyana ölmeden Melâmet güni olmadan Cân güneşi tolınmadan Ölim geldi yerâğ eyle /97a/ EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN SECCÂDE-Đ HÂSSASINDA BÜYÜK LUTFULLÂH EFENDĐ’DEN SONRA HALÎFE OLAN DÂMÂDLARI DÂVUD EFENDĐ HAZRETLERĐ’NĐN BA‘ZI MENÂKIB-I ŞERÎFLERĐDĐR 4 Râviyân-ı sahîhı’r-rivâyât ve nâkılân-ı sarîhı’l-makālât ider: Dâvud Efendi Hazretleri ki yukaruda Lutfullâh Efendi Hazretleri menâkıb-ı şerîfelerinde denilmiş idi ki anların dâmâdları olmışdır. Mukaddemâ Burûsa’da Sultân Medresesi’nde dânişmend iken Lutfullâh Efendi Hazretleri’nin ba‘zı kerâmât-ı aliyyelerin görmekle hidâyet-i Hakk’a irişüb dahi gelüb mübârek ellerinden bey‘at idüb, rivâyet olunur ki 1 Manası: Allah, Lutfullah Efendi'ye cemâlini göstermekle onu şereflendirsin; ve onu cennetlerinin en yüce mertebesinde iskân ettirsin. 2 H.’de bu başlık yerine ‘güft-i Lutfullah Efendi’ yazılmış ama içeriği yok. 3 P. ‘kımıldı’ (قملدى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘kalmadı’ olmalı. 4 H.’de bu kısım özetlenmiş. 257 ol denlü mücâhede ve riyâzet iderler imişler ki kalem ile tahrîr ve lisânla takrîr mümkin degildir, dinilüb ve yine râvîler ider: Bir gün Lutfullâh Efendi Hazretleri’ne gelüb dahi bu kadar kibârın müellefâtın okurın, dahi anların itdikleri mücâhedâtı ya bize niçün itmeziz didiklerinde; Lutfullâh Efendi Hazretleri dahi manîdâr bir cevâb-ı şerîf buyurıcak, artık dahi anlar da kelâm itmeyüb dahi yevmen fe-yevmen mücâhede ve riyâzete terakkī üzereler olub dahi cemî-i menâzil-i sâirîni bi-isrihâ kat‘ idüb, dirler ki mücâhedeleri şöyle idi ki leyle-i zifâfda bile ki Lutfullâh Efendi Hazretleri’nin kerîmelerini aldıklarında iç güveygü olmışlar idiler. Sabâha deg namâz kılub dahi irtesi gün ve gicede dahi böyle olıcak âhiru’l-emr, bu emirdir Lutfullâh Efendi Hazretleri’ne arz olındık da /97b/ Lutfullâh Efendi Hazretleri’dir, Dâvud Efendi Hazretleri’ni çağırub dahi ba‘zı nasîhat itmekle güçle halvet-i sahîha olmışlar, derdiler ve yine râvîler ider: Lutfullâh Efendi Hazretleri vefât eylediklerinde oğılları Abdurrahmân Çelebi Hazretleri dahi tâze bulınmağla, Lutfullâh Efendi Hazretleri Emîr Sultân Hazretleri’nin izn-i şerîfiyle seccâde-i şerîfe Dâvud Efendi Hazretleri’ne ısmarlayub anlar dahi oğılların terbiye idüb dahi halkı irşâda meşguller iken bir defada Tuzlavî Yahyâ Efendi Hazretleri’dir gelüb dahi ba‘zı kimesnelerin tahrîki ile seccâde-i şerîfe tâlib olub yine ferâgat1 idüb gitdiklerinde, dimek isterler ki Dâvud Efendi Hazretleri’dir ol talebden hayli müteellimler olub dahi ne ise altı yıl tamâm seccâde-i şerîfede hilâfet itdiklerinden sonra, târîh hicret-i nebeviyyenin tokuz yüz tamâmında ki Receb ayının on[be]şinci güni ve cuma güni idi2 . Bi-emrillâhi Teâlâ dâr-ı fenâdan dâr-ı bekāya rıhlet buyurub dahi seccâde-i şerîfe Emîr Sultân Hazretleri’nin izn-i şerîfi ile Lutfullâh Efendi sulbî oğılları ve kendülerin kayınları ve murabbâları3 olan Abdurrahmân Çelebi Efendi Hazretleri’ne teslîm idüb dahi fukarâ ve ehibbâdır, âteş-i iftirâkla cümlesi ciger kebâb oldılar. /98a/ NAZM4 Bularda bu yeter mahzâ velâyet Ki ola böyle sultândan hilâfet Buların meclisi hâlî degildir Bulardan ayru olma el-emânet 1 P. ‘ferâ‘at’ ( فراعت ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘ferâgat’ olmalı. 2 P. ‘ebedî’ ( ابدى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘idi’ olmalı. 3 P. ‘müzebbâları’ ( مزبالرى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘murabbâları’ olmalı. 4 H.’de ‘nazm’ başlığı var ama nazmın içeriği yok. 258 Bulardır sâhib-i genc-i maârif Bulardadır ne varsa heb kerâmet Bularla bulınur dünyâ ve ukbâ Bulardadır iki âlemde râhat Hüsâmî bulara çâker olalı Buların medhin iderdir beher vakit EMÎR SULTÂN’IN SECCÂDE-Đ HÂSSASINDA DÂVUD EFENDĐ’DEN SONRA DA HALÎFE OLA[N] ABDURRAHMÂN ÇELEBĐ EFENDĐ’NĐN BA‘ZI MENÂKIB-I ŞERÎFELERĐDĐR 1 Râviyân-ı acâyibi’l-âsâr ve hâkiyân-ı garâibi’l-ahbâr ider: Bu Abdurrahmân Çelebi Efendi dahi gerçi gâyet ile lahîm ve şehîm kimesne olub; lîkin riyâzet ve mücâhedeleri dahi eyle idi ki sabâhlara deg hergiz uyur dahi olmayub2 , dâimâ ibâdet ve tâat üzereler olub cümle-i kerâmetlerinden birisi dahi Tuzlavî merhûm Yahyâ Efendi Hazretleri’dir, bunların zamân-ı şerîflerinde dahi bir defada dahi gelüb ba‘zı kimesnelerin giru tahrîki ile seccâde-i şerîfeye tâlib oldıklarında bir cuma güninde kürsiye çıkdıklarında kat‘an tekellüme mecâl idemeyüb dahi Hazreti Emîr’in adem-i rızâları olmağla âhir biz dahi şöyle oldık /98b/ diyü kürsiden inüb dahi giru vatanına gitmişdir, dirler. Dahi3 rivâyet olınur ki azîzlerden birisi Emîr Sultân Hazretleri’nin câmi-i şerîfinde, Peygamber aleyhi’s-salâtü ve’s-selâm ile buluşub dahi Abdurrahmân Çelebi Efendi anıldıkda anınçün ne buyurırsız didiginde Hazre[ti] Peygamber (a.s.) buyurırlar ki Abdurrahmân hâl ehli kişidir; yanî velâyet ve kerâmet ehli ârifdir, dimek ola. Eyle olıcak malûm oldı ki ne makūle azîz olub dahi gayrı vechile tarîfe ihtiyâc olmaya. Dahi ba‘zı kimesneler kendülerinden suâl idüb dahi bu lahm ve şahm mâni-i sülûk degil midir? didiklerinde, buyurmışlardır ki arıklık ve semizlik sülûke dâfi‘ ve mâni‘ olmaz. Belki kat‘-ı mesâlik olınmağa, bu dahi enfa‘dır diyü cevâb-ı şerîf buyurmışlar. Dahi halkdan inzivâ içün hâlâ fıstıklu dinilen bağçei anlar ihdâs ve içinde ba‘zı hücerât ve mescid-i şerîf binâ idüb dahi olınca ehli ve evlâdı ile anda sâkinler olub, ol dahi mahzâ anların bir eseri ve kerâmetleri olmışdır ki bir hoşça cây-ı inzivâ ve mahall-i bî-hem-tâdır. Dahi nakl iderler ki Pîr Emîr Sultân Hazretleri dahi Buhâra’dan bunların zamân-ı şerîflerinde gelüb anlar dahi 1 H.’de bu başlık şu şekilde yazılmış: Emîr Sultân Hazretleri’nin Seccâde-i Hâssasında Dâvud Efendi’den Sonra Halîfe Olan Abdurrahman Efendi’nin Ba‘zı Menâkıb-ı Şerîfleridir. H.’de bu kısım özetlenmiş. 2 P. ‘evir dahi lmayub’ ( لميوب دخى اور ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘uyur dahi olmayub’ olmalı. 3 P. ‘dahi’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış; دحى şeklinde yazılmış. 259 seccâde-i şerîfede nizâ‘ idicek; râvî ider: Yine Emîr Sultân Hazretleri’nin izn-i şerîfleri bunlara olmağın olan ilâc idemeyüb dahi nice kîl u kāl ve fiâlu lâ-yükālden âher yer ehl-i hayırdır. Anlara dahi asâ-i şerîf /99a/ bağçesi civârında bir câmi-i şerîf, bir dahi zâviye1 ve türbe yapıvirub, anlar dahi orada mütevattın olub dimişler ki anların tarîkleri Emîr Sultân Hazretleri’nin tarîk-ı şerîflerine muhâlif olub anlar dahi başka hulefâ ve fukarâ idinmişlerdir. Dahi rivâyet olınur ki Abdurrahmân Çelebi Efendi Hazretleri iki defada Yenişehir’e anlar dahi varub ve çok kimesnei ıslâh idüb kendüleri dahi pîrlige irişmekle iki oğılları var idi. Biri Ahmed Çelebi ve biri Đbrâhîm Çelebi. Vâlideleriyle bir hânede iskân idüb dahi kendüleri birkaç kullukcı câriyeler ile başkaca olub dahi otuz yıl bi’t-tamâm hilâfet idüb, tokuz yüz otuz Rebî‘u’lâhirinin bir düşenbe güninde vakt-i duhâda bisât divşürüb dahi oğılları Ahmed Çelebi Efendi Hazretleri’ni yerlerinde halîfe nasb idüb, dahi rûh-ı şerîfleri civâr-ı Rahmân’a tayerân itmişdir2 ilâ rahmetüllah. MAKĀLE3 Bir gör ki fenâ dünyâ Ne iş ider insâna Aldar bir iki günde Sonı olır efsâne Her kim ki buna geldi Gitdi giru ol âhir Şadisi yükün dökmez Sonında ki âhirâne Kimlerle tolıbdır bu Aldanma sakın zinhâr Her kim buna dil virdi Benzer dilü oğlana Bakma bir iki günlik Kondığına bu evde Çok kimse göçürmişdir Bu hâne-i virâne /99b/ Ağlar bu Hüsâmî âh Gözi yaşı zabt olmaz Ne Lutfî’ye kaldı bu Ne Abd-i Rahmân’a 1 P. ‘râviye’ ( راويه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘zâviye’ olmalı. 2 P. ‘inmişdir’ ( انمشدر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘itmiştir’ olmalı. 3 H.’de ‘makāle’ başlığı var ama makālenin içeriği yok. 260 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN SECCÂDE-Đ HÂSSASINDA ABDURRAHMÂN ÇELEBĐ EFENDĐ’DEN SONRA HALÎFE OLAN AHMED ÇELEBĐ EFENDĐ HAZRETLERĐ’NĐN BA‘ZI MENÂKIB-I ŞERÎFELERĐDĐR 1 Râvî ider: Ahmed Çelebi Efendi Hazretleri ki merhûm Abdurrahmân Efendi Hazretleri’nin sulbî iki oğıllarının biri ve büyügidir. Gâyet zaîf ve nahîf2 kimesne olub, dahi kesret-i riyâzet ve mücâhededen şöyle olmışlar idiler ki mübârek bellerinden gögislerine varınca dört beş yerden kuşak kuşanub ve ekser günde bir yımırta sarusı ile kanâat3 idüb ve gicelerde sabâhlara deg ekseriyâ ihyâ üzereler olub, gündizlerin dahi ekserinde husûsan evrâd u ezkârda cemâatle okınan evrâddan gayri her günde kendüleri dahi nice evrâd-ı şerîfe tilâvet buyurub; hâssaten duâ-i seyf ve hizbu’l-bahrî cemî-i şerâyıtı ile bir vakitde terk itmek olmamışdır, dirler. Kur’ân-ı Azîm’den hod tilâvet buyurdıklarına nihâyet olmayub, hattâ dimişler ki seferlerde karlar ve yağmurlarda olınsa bir vazîfesin terk itmeyüb gicelerde az uyudıklarından gündizlerde hattâ cevâmi‘ ve mesâcid-i şerîfelerde ekseriyâ sine yanî uyku /100a/ galebe ider idi; dirler. Dahi kürsiye çıkdıklarında fesâhat ve belâgatlarında nihâyet olmayub ve her işidenlere kemâl mertebede rikkatler ve hurkatler4 gelüb ve âdet-i seniyyeleri idi ki esnâ-i vaazlarında ahyânen zevk u şevk gâlib olub dahi ayakları üzerlerine kalkıvirirdi. Dahi bir zamân eyle iderler. Hattâ dimişler ki Rûm Đli Yenişehri’nde Ömer Beg Câmii şerîfinde vaaza çıkdıklarında kendülerin zabt idemeyüb, esnâ-i zikirde kürsiden kendülerin zikir meclisinin ortasına atmışdır, dirler. Ol memleketin ehibbâsı hod bunlara ol denlü mehabbet itmişler idiler ki mümkin zikir degildir ve babaları merhûm Abdurrahmân Efendi Hazretleri hayâtda5 iken dahi nice defalar anların huzûr-ı şerîflerinde dahi kürsilere çıkub vaaz u nasîhat itdiklerinde; babaları merhûm duâlar eylemişlerdir ve bi’l-cümle bu tarîkın asırlarında ferîdi ve bî-akrân vahîdi olub dahi ömürlerinde te’ehhül itmeyüb, bil ki ol bâbda ammâ yanî câriyeler ile olmışlardır. Evlâd cinsinden dahi cümle bir câriyeden 1 H.’de bu başlık şu şekilde yazılmış: Seccâde-i Hâssada Halîfe Ahmed Efendi Hazretleri’nin Ba‘zı Menâkıb-ı Şerîfleridir. H.’de bu kısım özetlenmiş. 2 P. ‘nahfîf’ ( نحفيف ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘nahîf’ olmalı. 3 P. ‘fenâ‘at’ ( فناعت ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘kanâat’ olmalı. 4 P. هرقتلر şeklinde yazılmış; doğrusu حرقتلر olmalı. 5 P. ‘hayânda’ ( حيانده ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘hayâtda’ olmalı. 261 iki kızcağızları olub anların biri kendü vefâtlarından sonra aşağada gelicek Küçük Lutfullâh Çelebi Efendi Hazretleri’ne virülüb ve biri dahi Osmân Halîfe dinülirdir tarîkın1 bir ulusına virilmişdir, dirler ve kendülerin ebyât ve eş‘âr-ı letâyıf-ı âsâr ve kelimât-ı ilâhiyye-i behiyyelerine nihâyet olmayub ki /100b/ ekseriyâ kavvâllar okurlardır ki her birisi müessir ve manîdârlar olub; dahi ilm-i zâhirde hadîs ve tefsîrde çok mahalde tahrîrleri vardır ki zû-fazl olub, dimek isterler ki ulûm-ı zâhire kitâblarından bir kitâb kalmamışdır ki anlar anı görmemiş olalar ve dirler ki hacc-ı şerîfe vardıklarında Makām-ı Đbrâhîm’de Kutbu’l-aktâb Hazretleri’ne bulışdıklarında; Kutbu’l-aktâb Hazretleri bunlara duâyla vasıyyet itmişdir dirler ve bi’l-cümle zamânının nûrı ve bir sâhib-i zuhûrı olub seccâde-i şerîfede cümle beş yıl irşâdda olub2 dahi tokuz yüz otuz beş senesi Cemâziye’l-âhiresinin yigirmi yedinci gicesinde ki düşenbe gicesiydi. Bi-emrillâhi Teâlâ civâr-ı Rahmân’a vâsıl olub dahi yerlerine birâderleri olan Đbrâhîm Efendi Hazretleri’ni, Emîr Sultân Hazre[tleri]nin izn-i şerîfiyle nasb idüb; dahi ehibbâ ve esdikâ’ elem-i iftirâkları ile nice eyyâm-ı 3 قدس االله تربته المحروسة و نور روضة المانوسته .olmışlardır mahzûn ve mağmûm . ŞĐĐR 4 Hiçbir elin almış yokdır Yalan dünyâ dirler buna Hemân kahrı gamı çokdır Yalan dünyâ dirler buna Bir iki gün aldâr gezer Đnsân bunı bâkī sizer Bir gün her düzeni bozar Yalan dünyâ dirler buna Analar atalar ağlar Döşeklere düşer sağlar Söyletsen bir neler söyler Yalan dünyâ dirler buna /101a/ Ne nebî bilür ne velî Bunın budır dâim hâli Âdem oğlanının yolı Yalan dünyâ dirler buna Đçdi bu Hüsâmî zehrin Çok görmişdir gamın kahrın 1 P. ‘tarîfin’ ( طريفك ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘tarîkın’ olmalı. 2 P. ‘olun’ ( اولون ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘olub’ olmalı. 3 Manası: Allah onun korunaklı türbesini kutsallaştırsın ve hoş bahçesini nurlandırsın. P. المانومته yazılmış; doğrusu المانوسته olmalı. 4 H.’de ‘şiir’ başlığı var ama şiirin içeriği yok. 262 Âdemin harc ider ömrin Yalan dünyâ dirler buna EMÎR SULTÂN’IN SECCÂDE-Đ HÂSSASINDA AHMED ÇELEBĐ EFENDĐ’DEN SONRA HALÎFE OLAN BĐRÂDERLERĐ ĐBRÂHÎM EFENDĐ’NĐN BA‘ZI MENÂKIBLARIDIR1 Râvî-i zû-fünûn ve hâkî-i fesâhat-numûn ider: Đbrâhîm Çelebi Efendi Hazretleri 2 جزبة من جزبات الحق توازى عمل الثقلين dahi olub sâlik-meczûb ile gâyet dahi fehvâsına muvâfık düşmişler idiler ve mutâd-ı şerîfleri bu idi ki dâimâ halkdan uzlet ve ihtiyârı halvet kılub dahi dâire-i ruhsatdan bi’l-külliye nükûl idüb; hattâ rivâyet olunır ki şitâda ve sayfde bir vakitde hıffeyn üzerine mesh itmemişlerdir dirler ve her-bâr taâm yeseler idi, kati az yiyüb ve az söyleyüb, ekser kelimât-ı şerîfeleri geçen meşâyih-i kirâmın menâkıb-ı şerîfeleri olub dahi her-bâr ki Emîr Sultân Hazretleri’ni ziyâret murâd idineler idiler. Ekseriyâ harem kapusından veyâhûd ziyâret penceresinden duâ ile iktifâda idüb dahi terk-i edebdir diyü türbe-i mutahharalarına girmeleri kati az vâki olmışdır, dirler ve dahi libâsların ziyâde kısa giyüb ervâs ü ednâs arâzîden ziyâde taharrüz üzereler olub her-bâr ki seferlerinde bir köpriye3 uğrasalar âdet-i seniyyeleri idi ki elbette4 binitlerinden inerlerdi. Dahi piyâde yürirler idi. Hattâ /101b/ rivâyet olınur ki seferlerinden birinde bir dervîş ile Karasi’ye giderler iken Kirmâsti Köprisi’ne vardıklarında, yine mutâd-ı şerîfleri üzere binitlerinden inüb dahi ol dervîşdir binitlerin ardlarınca yetdiklerinde râvî ider: Meger ol köprinin öte başında o vakitde iki halvetî5 dervîşleri turırlar imiş. Bunların gözlerine kelb sûretlerinde görinüb dahi geçüb gitdiklerinde6 ardlarından ol dervîşdir yetişüb dahi Sultânım ol dervîşlere yine selâm virmedünüz ki ba‘zı kelimât eylediler didiklerinde, bunlar dahi kazıyyeden âgâh olub dahi dervîşe cevâb virmeyüb dahi rivâyet olınur ki ahbâblarından bir kimesne, bir vakitde suâl idüb dahi Sultânım şol filân kimesne gâyet ile münker ehlullahdır. Hikmet nedir bir, belâya dahi uğramaz? didiklerinde, 1 H.’de bu başlık şu şekilde yazılmış: Seccâde-i Hâssada Halîfe Đbrâhîm Efendi Hazretleri’nin Ba‘zı Menâkıb-ı Şerîfleridir. H.’de bu kısım özetlenmiş. 2 Manası: Hakk’ın cezbelerinden bir cezbe, ins ve cinnin amellerine denktir. Sühreverdi, Avârif, 89. Avârif’te “Hakk” kelimesi yerine “Rahman” kelimesi geçmektedir. (Bu sözün kaynağını Muhittin Uysal’ın “Tasavvuf Kültüründe Hadis” isimli eserinden aldık.) 3 P. ‘köyriye’ ( يه كويرى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘köpriye’ olmalı. 4 P. ‘elbenne’ ( البنه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘elbette’ olmalı. 5 P. ‘halvetî’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış; حلوتى şeklinde yazılmış. 6 P. ‘gindiklerinde’ ( كندكلرنده ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘gitdiklerinde’ olmalı. 263 buyurmışlar ki ehlullah kati incitdikleri kimesnenin cezâsını âhirete tehîr ider ki azâb-ı âhiret bâkīdir, diyü buyurub dahi bunlardır dahi geldiklerinde hacc-ı şerîfe varub andan geldiklerinde dahi çok geçmeyüb maraz-ı mevte mübtelâ olub dahi yerlerine ferzend-i ercümend ve es‘ad ve emced oğılları Küçük Lutfullâh Efendi Hazretleri’ni, Emîr Sultân Hazretleri’nin izn-i şerîfleri ile halîfe nasb idüb dahi tokuz yüz kırk dört Rebî‘u’l-âhirinde bu fânîden ol bâkīye rıhlet buyurub ahbâb ve ashâbları nice zamânlar nâr-ı firkat ve elem-i hasretde1 بوا له االله .kalmışlardır /a/102 2اعلى منازل اوليائه و حشره فى زمرة اصفيائه . MERSĐYE3 Ey ölim nitdin buları kande gitdi bu kibâr Her biri ashâbının feryâddadır leyl ü nehâr Kurtılmış yok mı elinden bu senin hiç ey ölim Nicenin direnenleri her gün idersin târumâr Ağladırsın nice gözler yaşını seylâb idüb Şâdını mâtem idersin âh elinden âh u zâr Ne azîz dirsin ne şeyh sûfî bilürsin ey ölim Ne büyük küçük bilürsin ne hod şâh kâm-kâr Bu Hüsâmî her zamân senden ider feryâdlar Darbına doymaz senin yer gök melekler ne ki var EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN SECCÂDE-Đ HÂSSASINDA ĐBRÂHÎM EFENDĐ’DEN SONRA HALÎFE OLAN OĞILLARI KÜÇÜK LUTFULLÂH EFENDĐ HAZRETLERĐ’NĐN BA‘ZI MENÂKIB-I ŞERÎFLERĐDĐR 4 1 P. ‘hasrinde’ ( حسرنده ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘hasretde’ olmalı. 2 Manası: Allah onu, evliya kullarının mertebelerinin en yücesine yerleştirsin; ve onu samimi,içi temiz kulları ile haşretsin. P. لا بوا şeklinde yazılmış; doğrusu له بوا olmalı. 3 H.’de ‘mersiye’ başlığı var ama mersiyenin içeriği yok. 4 H.’de bu başlık şu şekilde yazılmış: Seccâde-i Hâssada Halîfe Olan Küçük Lutfullah Efendi Hazretleri’nin Ba‘zı Menâkıb-ı Şerîfleridir. H.’de bu kısım özetlenmiş. 264 Râviyân-ı rengîn-makāle ve hâkiyân-ı müşkîn-kelâle ider: Bu Lutfullâh Çelebi Efendi Hazretleri ki bunlara ikinci Lutfullâh Efendi dahi dinilüb, Đbrâhîm Efendi Hazretleri’nin ve veled-i necîb ve nahl-i erîbleri olub dahi silsileleri budır ki Lutfullâh bin Đbrâhîm bin Abdurrahmân bin Lutfullâh ol olub ve bunlar dahi gâyet ile ulu kimesne olub dahi tokuz yüz kırk dört Cemâziye’l-evvelinde seccâde-i şerîfe, babaları yerlerine cülûs idüb dahi ol senede biraz fukarâyla varub hacc-ı şerîfe idüb /102b/ dahi geldiklerinde seccâdede merhûm Dâvud Efendi oğlı Memi Çelebi nâm azîz ile bir mikdâr muârazaları olub dahi anlar da Emîr Sultân Hazretleri’nin adem-i rızâları olmağladır ki muammer olmayub, dahi rivâyet ider: Küçük Lutfullâh Efendi Hazretleri vaaza çıksalar idi, ağlaşmadık kimesne kalmayub dahi çok kimesneleri yola getürüb dahi cümle yigirmi sekiz sene seccâde-i şerîfede hilâfet idüb tokuz yüz yetmiş bir senesinde libâs-ı unsurların degişmişlerdir, diyü nakl iderler. Kaddese’llâhü rûhahü’l-azîz. 1 فى مدافنهم الشريفه Civâr-ı ra[v]zada medfûn bunlar Hasan Efendi’den gayrı ne kim var Şehirden cânibe olan kapunın Yemînine düşer vardık anlar Mezâr-ı hulefâ dirler olara Bilürdir şehirden anı bilenler Ziyârâtı olur her derde dermân Nice nef‘ın bulur varub kalanlar Hüdâ rahmet ide cümle olara Đrişe himmete zâir olanlar EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN SECCÂDE-Đ GAYR-Đ HÂSSASINDA HALÎFE OLAN KAPUCILARI ECE BABA HAZRETLERĐ’NĐN BA‘ZI MENÂKI[B]-I ŞERÎFELERĐDĐR 2 Râviyân-ı azîzi’l- ahvâl ve hâkiyân-ı lezîzi’l-kāl ider: Emîr Sultân Hazretleri’nin /103a/ hizmet-i aliyyelerinde olanlardan kati akrebleri ki kapucıları olan Ece Baba ve anlardan geçicek zâkirleri Alâeddîn Hâce ki gâyet ile refî‘u’s-savt olub; rivâyet3 olınur ki eger bir nice bin âdemin arasında zikr [e]tseler idi, nefes-i şerîfleri cümleye gâlib olub dahi anların sesleri cümleden ziyâde işidilür idi ve 1 H.’de hem bu başlık hem de bu başlığın içeriği yok. Manası: Onların kabr-i şerîfleri. 2 H.’de bu başlık şu şekilde yazılmış: Secâde-i Gayr-i Hâssa Halîfelerinden Ece Baba Hazretleri’nin Ba‘zı Menâkıb-ı Şerîfleridir. H.’de bu kısım özetlenmiş. 3 P. ‘râvit’ ( راوت ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘rivâyet’ olmalı. 265 anla[r]dan geçiçek Nebî Hâce anların dahi Emîr Sultân Hazretleri huzûr-ı şerîflerinde ziyâde riâyetleri var idiler. Râvîler ider: Bu Ece Baba Hazretleri ki yukaruda dahi birkaç mahalde zikirleri geçmişdir ki mezâr-ı şerîfleri dahi Emîr Sultân Hazretleri mahallesinde bir ev içindedir. Kati ulu kimesne idiler ki elleri emeklerin yiyüb kazâzlık işler idiler. Râvî ider: Zâkir Alâeddîn Hâce Hazretleri ider: Bir gün Ece Baba Hazretleri beni bir maslahat içün Balikesri’ye gönderdiklerinde piyâde, ol hizmete gitmek sadedinde kalbime bu cârî oldı kim acabâ bu emre varub gelince neyle me’nûs olub eglenem? diyücek, hem-ân-dem tesbîhini getürüb elime sunub didi kim işbu tesbîhle me’nûs olub varın, gelün diyücek; andan tesbîhi alub yüzime sürüb revâne oldım. Vaktâ ki hatab suyına yetişdim. Gördim ki su ziyâde, nâçâr uğradım. Tesbîh elimde1 hemân nısfına ki vardım. Kazâyla uynak kuma tuş gelüb /103b/ suya batıcak2 gâfil olub tesbîh suya aldırdım ve ben dahi bundan hayli elem çeküb dahi ne ise varub Balikesri’de ol hizmeti görüb ağlıyuvarub, ağlıyugeldim. Andan Ece Sultân’ın elini öpüb3 mukābilesinde kāim olıcak; didi kim yâ veledî! Melâletin var, hâl ne oldı? diyücek, didim ki Sultânım suya uğrayub tesbîh suya aldırdım diyücek, didi kim yâ veled! Anınçün ne gamm çekersin? Biz anı suyda değirmedik4 idi düyüb cebinden tesbîhi çıkarub arz eyledi. Allâhü a‘lem. BĐR MENÂKIB DAHĐ 5 Ve gine6 mezkûr azîzler rivâyet idüb didiler kim, bir7 gün Ece Sultân rahmetü’llâhi aleyh meclisinde hâzır idük. Bir kimse ağlıyugelüb didi kim Sultânım, sâbikan bir hâce bana kızın virub kendünin gınâsı mukâbelesinde yüz bin akçe mihr-i müeccel nikâh olmışdı. Hâtûnım bağışlamadan âhirete gitmişdi. Andan ol mihirden deynim ırs-ile babasına intikāl itmiş idi. Şimdiki hînde babası dahi vefât itdi. Ana bağışladam, derdim. Ol dahi fevt olub, şimdiki hînde techîz-i tekfîn yerağın iderler cemâat. Andan iki oğlı kaldı. Hevâ vü hevesde. Anlar benden cebirle taleb itseler gerekdir. Tâkatim yok. Benim hâlüm nice olur? diyücek, Ece Sultân buyurdı kim 1 P. ‘evimde’ ( اومده ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘elimde’ olmalı. 2 P. ‘batıcak’ derken ‘be’ harfinin noktası konmamış. 3 P. ‘öbüb’ ( اوبوب ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘öpüb’ olmalı. 4 P. ‘demgirmek’ şeklinde yazılmış; doğrusu ‘değirmedik’ olmalı. 5 H.’de bu kısım özetlenmiş. 6 P. ‘gind’ ( كند ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘gine’ olmalı. 7 P. ‘bu’ yazılmış; doğrusu ‘bir ‘ olmalı. 266 gelün dervîşler şu kişinin kayın atasının meyyiti üzere varalum kim ber-murâd1 ola in-şâ’-Allah, diyü umûmen /104a/ müteveccih olub, varıcak; Ece Sultân geçüb meyyitü katına tekaüd idüb didi kim yâ filân karındâş, umûmen hâzırûn cemâat heybet aldılar ve andan gine nidâ i[di]cek bu meyyit bir kere hareket kıldı ve andan bir dahi nidâ idicek; meyyit gözin açub2 bakub Ece Sultânı görüb nidersin Sultânım? Andan buyurdı kim işbu güveygüne hayf olmış. Gel imdi bağışla kızının mihrini; diyücek bu hoz ehass-i3 nâsdan bir kimse imiş. Hele görelüm Sultânım, didi. Andan Ece Sultân didi kim senin rûhını birinci kat gögde döndirdik. Eger bağışlarsan4 tavr-ı sıhhat bul, yüri ve eger kābil olmazsan var git; diyücek andan gine görelüm didik de mübârek eliyle işâret eyledi. Hemân gine yatdı, ölü oldı. Andan bu kerâmeti görüb oğlanları ileru gelüb bağışladılar. Mahrûm kendi diyü rivâyet eylediler. Allâhü a‘lem. BĐR MENÂKIB DAHĐ 5 Ve andan merhûm Zâkir Ali rivâyet idüb didi kim Sultânü’s-sâdât Hazretleri’nün ba‘zı yerlerde nasb olınmış hulefâları var idi. Cümlesinden birisi Balıkesri’de Hasan Hâce dimekle meşhûr azîz idi, rahmetü’l-lâhi aleyh. Bir gün mezkûr halîfe dervîşleriyle dest-bûsa gelüb tekkede karâr idüb ve andan ikindü namâzına6 Ece Sultân ve misâfirler umûmen namâzı edâ idüb gine ric‘at idüb, Ece Sultân /104b/ ve Hasan Hâce maan mescidin taşra kapusına gelicek; meger Hasan Hâce merhûmın kâ[tı]rı mukābile bağlu iderirdi. Ece Sultân göricek didi kim işbu kara katırın sâhibi kimdir? Andan Hasan Hâce gördi kim katır kendünin. Didi kim Sultânım işbu katır bizimdir diyücek, Ece Sultân didi kim yâ bu katır senden şikâyet idüb ider kim hemân benim üzerime binüb inmesini bilür, ne açlığımda ve ne susızlığımda ve ne arkacığım 7 açub kaşımamda âciz8 oldım elinden, diyü ider. Hasan Hâce merhûm didi kim Sultânım, dervîş acâyib tımâr iderler diyücek, Ece Sultân abes yere kelîm mi9 olur? Katır ider kim inanmazlarsa eyerim alsunlar kim göreler 1 P. ‘ber-emrâd’ ( امراد بر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘ber-murâd’ olmalı. 2 P. ‘eçvâb’ şeklinde yazılmış; doğrusu ‘açub’ olmalı. 3 P. ‘ehass-i’ derken sonda zâid bir yâ harfi var. 4 P. ‘bağışlarşan’ ( باغشلرشك ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘bağışlarsan’ olmalı. 5 H.’de bu kısım özetlenmiş. 6 P. ‘namârına’ ( نمارنه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘namâzına’ olmalı. 7 P. ‘arkacı‘ım’ şeklinde yazılmış; doğrusu ‘arkacığım’ olmalı. 8 P. ‘âcir’ ( عاجر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘âciz’ olmalı. 9 P. ‘keylimi’ ( كيلمى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘kelîm mi’ olmalı. 267 didi, diyüb andan alun eyerini diyü emr idicek kaldırdılar. Tekletisini yapışı kaldı. Andan tekletisini kaldırıcak bir mikdâr derisi bile kalkıcak merhûm Hasan Hâce’ye buyurdı kim bindügin hayvânın hâline vukûfın olmayıcak tevâbiuna nice ola diyü buyurdı ve andan didi kim Hasan’ım bu kadar gerekmez. Fevka’l-hadd mücâhedeye sâyi‘ olmak gerek. Nitekim Allâhü Tebârake ve Teâlâ Kur’ân-ı Azîm’inde ليس ان و 1 للانسان الا ما سعى diyü buyurdı. BĐR MENÂKIB DAHĐ 2 /105a/ Ve gine zâkir Ali merhûm rivâyet idüb didi kim bir gün Ece Sultân ile mescidde namâzı eda [e]yleyüb taşra çıkıcak birkaç nefer dervîşler gelmişler. Gelüb elini öpüb turıcak; meger bir kelbcegiz3 dahi bile gelmiş idi. Hemân ki Ece Sultân’ı görüb yüzini yire sürüb gelicek; Ece Sultân sağ ayağını kaldurub ol kelbe dutuvirdi. Andan ol kelb dahi mübârek başmağınun altına yüzinin bir yanını sürüb ve andan çevirüb bir yanını sürüb kıçın kıçın gidüb mukābilde turıcak; bana didi kim yâ Ali! Lebbeyk Sultân’ım, diyücek buyurdı kim işbu kelbcegiz4 üç günden misâfirin olsun diyücek ale’r-ra’si ve’l-ayn diyüb mekânıma müteveccih olıcak; ol kelbcegiz ardıma uyıb bile geldi. Andan yatak i[t]dirüb ve taâmlandırdım. Vaktihâ çıkub gezinüb gine yaturdı. Andan ertesi5 dervîşler avdet idüb giderken kelbe tuş gelüb yıltarlayub gitmişler. Andan Mihaliç tevâbiina varıcak yıltardan salurcek, kelbcegiz hemân gine dönmiş üçinci gün kelb andan Ece Sultân mescidden taşra çıkub nerd-bân ayağına gelicek ol kelbçegiz mukābileye gelüb andan Ece Sultân başmağını kaldı[r]ub hâzır idicek, ol kelbçegiz kemâ-kân yüzini sürüb kıçın kıçın mukābilde turıcak, buyurdı kim yâ kelbcegiz bu makām kelb yeri degildir, edeb yeridir. Var sâhibine. Đn-şâ’-Allah /105b/ sana bulıncak yerde bulınavuz diyücek ol kelbçegiz gine hücûm eyleyüb gelüb mübârek başmağı altına yüzin sürüb ve andan kıçın kıçın ve gözlerinün yaşı burnından çeşme gibi akub tâ gözikmez olıncaya degin ardın dönmeyüb ve andan belürsiz oldı, diyü rivâyet eyledi. 1 Manası: ‘Đnsan için ancak çalıştığı vardır.’ ( Necm Sûresi 53/39). 2 H.’de bu kısım özetlenmiş. 3 P. ‘kelbcegiz’ derken جوغز كلب şeklinde yazılmış; ama aşağıda جكز كلب şeklinde yazılmış. 4 P. ‘kelbcegir’ ( جكر كلب ( şeklinde yazılmış, doğrusu ‘kelbcegiz’ olmalı. 5 P. ‘erîsi’ ( اريسى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘ertesi’ olmalı. 268 BEYĐT 1 Gine dinle Rasûlullah kayırdı Hadîsinde bunı bö[y]le buyurdı Ki bir kişi gazab idüb kakısa Ana kahr eylemege kādir olsa Eger dönib gazabını yudarsa2 Ki yanî suçın anın afv iderse Kıyâmetde ne olur hâli anla Ne iyilikler ider Hakk ana dinle Diye kim ey kulım sen bil ki bunı Çû afv iden o kuluma suçunı Senin de suçların bağışladım hem Var imdi cennetimde olğıl ekrem Gine dinle Rasûlullah ne didi Ki mirâc gicesi gögde giderdi Didi şol vakt-i saâdet kondı başa Şu vakit kim cenneti3 kıldım temâşâ Ki gördim bir saray anda ey kişi Kızıl yâkûtdan idi içi taşı Didim yâ Cebrâil bu kimlerindir Didi pes Cebrâil bu anlarundır Hatâsın afv idüb halkın gücinden Suçı olanlarun gecdi suçından /106a/ Gel imdi ref‘ kıl halkdan belâyı4 Makām idinesin tâ ol sarâyı5 Gec imdi gazabından sen güzar kıl Menâkıb geldi gine bir nazar kıl MAKĀLE6 Zâhiren bu kelâm meşhûrdır Kul efendisine uyar elbette Kimdürür şeyhi bu Ece Babanın Kimdürür bunlara iden himmet Bu kadar nesneler buna çok mı Her ne eylerse var buna kudret Budır ol tâc ü tahtı terk idüben Budır ol servere iden hizmet Bu Hüsâmî bulara çâker olub Đşigi bendesidürür her vakit EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN HULEFÂSINDAN SECCÂDE-Đ GAYR-Đ HÂSSASINDA HALÎFE OLAN HÂCI ĐSÂ DEDE HAZRETLERĐ’NĐN 1 H.’de ‘beyit’ başlığı var ama beytin içeriği yok. 2 P. ‘yudarsa’ derken ‘ye’ harfinin noktaları konmamış. 3 P. ‘cebbeti’ ( جبتى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘cenneti’ olmalı. 4 P. ‘belânı’ ( بلانى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘belâyı’ olmalı. 5 P. ‘serânı’ ( سرانى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘sarâyı’ olmalı. 6 H.’de hem ‘makāle’ başlığı hem de makālenin içeriği yok. 269 MENÂKIBINA ŞÜRÛ‘ ĐDELÜM EVVELÂ MEVLÛDI TEVÂBĐ-Đ MANYÂS’DA ELKESĐ DĐMEKLE MEŞHÛR KARYEDE VÜCÛDA GELMĐŞDĐR 1 Râviyân-ı âyân ve hâkiyân-ı şerîfi’ş-şân ider: Nakl-i sahîhle menkuldır ki Hâcı Đsâ Dede’nün evvelâ mevlûdı tevâbi-i Manyâs’da, Elkesi dimekle meşhûr karyede vücûda gelüb çünkim âlem-i sibâ vaktinde yedi yaşına irişdi. Andan muallime virdiler, tahsîl-i ilim içün. Bir nice gün mülâzemet eyledi. Lafz-ı elif idmedi. Andan muallim ve vâlideyn âciz ve mütehayyir kaldılar ve didiler kim hele birkaç /106b/ gün müdâve[me]t eylesün. Mercûdır kim feyyâzın feyzi yütişüb ilim müyesser ola, in-şâ’-Allah didiler. Meger bir gün muallime giderken gâib oldı. Ne muallime vardı ve ne eve geldi. Tetebbu‘ ve tecessüs idüb hic isr bilinmedi. Üç gün tamâm olıcak akrabâları ve sâir cemâat cem‘ olub vâlideynine azâ idüb yâs efgân eylediler ve andan çünkim altı gün tamâm olıcak, Đsâ geldi diyü haber oldı. Ricâl ü nisâ ve cemâat-i kesîre cem‘ olub evlerine vardık ve gördik kim Đsâ’yı vâlidesi dizi üzerine almış. Hem ağlar ve hem hâlin sorub ider kim: Ey cânım oğıl! Bu altı gün içinde sen kande vardın? Kim beni şöyle mübtelâ kılub firâkın odına ihrâk eyledin ve hem ne oldı sana? Şekl-i şemâyilin tebeddül ve tağayyür olub vücûdın nûra müstağra[k] olub ve yüzin münevver olmış diyücek, Đsâ didi kim yâ ana filân gün sen beni hâceye gönderdin. Giderken gördim yolum üzerinde iki ak kuşlar oturmışlar. Hemân kim bunın mâ-beynine yetişdim. Bu kuşlar kalkıb beni alub pertev kıldılar. Çok havaya ağdılar bir zamân gitdikden sonra lisân-ı fasîhle didiler kim yâ veledü’l-muhtâr, bilmiş ol kim seni Hazreti Rasûlullah’ın nasrına aldırız. Đmdi gâfil olma hâzır ol kim âlî huzûrında terk-i edeb kılmayasın. Salâtını ve selâmını şöyle di ve şöyle di, didik de sonra hoş vakarla /107a/ mübârek elini öpüb dahi andan kıçın kıçın gelüb mukābilesinde olan safla beraber olubdur, dahi ellerüni kavuşturub zinhâr kelimât itme sâkit ol; diyü talîm eylediler ve andan havâ2 yüzinde giderken gördim ki bir nûr direk başı dünyâ gögine vâsıl olmış. Aşağa ucı bir müsta‘zım cemâat-i kesîrenün üzerinde durır. Andan bu beni götiren kuşların birisi didi kim yâ veledü’l-muhtâr şol nûrdan direk kim zâhir oldı. Bilmiş ol kim Hazreti Rasûl’in (s.a.v.) mübârek başı üzerindedir diyüb andan süzilüb ol cemâatün civârına indiler. Andan bu kuşlar âdem 1 H.’de bu başlık şu şekilde yazılmış: Sultân Hazretleri’nin Hulefâsından Hâcı Đsâ Dede Sultân Hazretleri’nin Menâkıb-ı Şerîfleri. H.’de bu kısım özetlenmiş. 2 P. ‘hevâ’ ( هوا ( şeklinde yazılmış; doğrusu حوا olmalı. 270 sûretine mütemessil olub birisi önümce ve birisi ardımca yüriyüb ol cemâate yetişicek, iki şakk olub yol acdılar; çünki Hazreti Rasûl’in (s.a.v.) âlî nazar-ı mukābilesine yetişdik. Andan buyurdı kim yâ melâiketü’llâh! Getürdinüz mi? diyücek, belâ yâ Rasûlallah getürdik diyüb önümden savıldılar. Hem-ân-dem kim münevver cemâli zâhir oldı. Andan el kavuşurub tâpu kılub didim kim السلام و الصلاة 1 عليك يا رسول االله الصلاة و السلام عليك يا خير خلق االله الصلاة و السلام عليك يا سيدا و الاولين و الاخرين diyüb varub mübârek elini öpüb yüzime sürdim ve andan diledim ki gine kıçın kıçın gidem. Nitekim talîm olınmış idim. Otur diyü emr olındı. Hemân Hazreti Rasûl’in (s.a.v.) âlî nazar-ı mukābilesinde dizim çöküb oturıcak, /107b/ buyurdı kim ayıt bismillâhirrahmânirrahîm ben dahi eyle didim ve andan buyurdı kim elif di. Hemân kim elif didim. Ulûm-i zâhiriyye ve bâtınıyye cümlesi bana keşf oldı. Eger itimâd itmezsenüz getürin, Mushaf okuyuvireyin dinlen; diyücek imtihân içün Mushaf getürib eline virdiler. Her nerden olursa açub okudı ve ayıtdı kim eger dilersenüz tefsîrini dahi idivireyin diyücek, cemâat arasında garrâ kopub zâr2 -giryân eyleyüb varub gözlerinde öpdiler ve andan sonra vâlidesi gine suâl eyleyüb didi kim, ey gözlerim nûrı ve gönlim sürûru oğıl! Andan sonra hâlin nice oldı? Đsâ didi kim yâ ana çünkim Hazreti Rasûl’in (s.a.v.) himmeti ve mucizâtı ve talîm ile ulûm-i zâhiriyye ve bâtıniyye bana keşf oldıysa, andan sağ tarafına nazar idüb buyurdı kim yâ Ebâbekir, hemân Ebûbekir (r.a.) ayağ üzerine3 gelüb lebbeyk yâ Rasûlallah! Didi. Andan solına nazar eyleyüb didi kim yâ Ömer! Ol dahi ayak üzerine gelüb, lebbeyk yâ Rasûlallah! Didi. Andan buyurdı kim işbu veled-i sâlih ki görirsiz ki makbûlimdir; ve Allâhü Teâlâ’nın dahi makbûlidir. Đmdi alun bunı cemî-i dünyâya sular bahş oldı yerde gasl itdirin. Tâ kim bunın vücûdına degen sular ümmetümin yayıla. Ol sudan her kimin kim bedenine dege ve taâmına karışa elbetde o kimesneler mü’min ve ehl-i cennet4 olsalar gerekdir diyü buyurıcak; ân ol iki serverler radıyallâhü anhümâ alub Kuds-ü mübârek geldiler. Meger /108a/ cemî-i dünyâya su Kuds-ü Mübârek’de şerrefeha’llahü sahrâ taşınun altından bahş olırimiş. Andan beni iledüb Kubbe-i Sahrâ’nun altında gasl itdirdiler ve andan didim kim yâ serverler, acabâ işbu su bu aradan mı 1 Manası: Selam ve dua sana olsun ey Allah’ın Rasûlü. Selam ve dua sana olsun ey Allah’ın yarattıklarının en hayırlısı. Selam ve dua sana olsun ey öncekilerin ve sonrakilerin efendisi. 2 P. ‘râr’ ( رار ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘zâr’ olmalı. 3 P. ‘ürerine’ ( اوررنه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘üzerine’ olmalı. 4 P. ‘hıbbet’ ( حبت ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘cennet’ olmalı. 271 halk olur yohsa bir gayri yerden mi gelür? diyücek, didiler kim bir gayri yerden gelür. Eger dilersen gel sana anı dahi gösterelüm1 . Beni alub bir ulu arığın kenarına revâne oldılar. Bir zamân gidicek gördim kim bir muazzam melâike elinde kudret koğalarından bir koğa dutub bir muazzam deryânun kenârında durmış Bismillâh der. Bu kudret koğasını bu bahre taldırır ve ol arığa döker. Andan ol dökülen su eksilmeden Bismillâh diyüb toldırır, gine döker; çünkim bunı gördim. Andan ol iki serverler ayıtdılar: Yâ veledi’l-muhtâr! Đşbu melâikei gördin ve öninde olan ol bahr-i rahmeti ki gördin. Allâhü Tebârake ve Teâlâ dünyâyı halk eyledigi vaktin bu bahr-i rahmeti ve bu melâike-i muazzamı halk eyleyüb, bu hizmet üzerine müvekkil komışdır. Tâ kıyâmete deg bunın şânı budır. Cemî-i dünyâya su işbu rahmet denizinden gönderigör. Gel imdi gine Seyyidimüz katına gidelüm diyüb beni aldılar. Sultânü’l-enbiyâ’nın nazarına getürdiler, (s.a.v.); çünkim her emri tamâm oldı. Andan didi kim yâ melâiketü’llah, ol götüri melâikeler nazarında hâzır durırlar imiş. Lebbeyk yâ Rasûlallah! Didiler, buyurdı kim alun işbu ümmetümin muhtârını gine makāmına iledin diyü emr idicek, es-sem‘u ve’t-tâatü yâ Resûllah diyüb beni alub gine avdet idicek; andan /108b/ ol seksen bin evliyâ ki mukābilesinde dîvân dutmışlardı. Gine şakk olub yol virdiler; çün ol aradan çıkdık2 . Ol melâike gine evvelki gibi ulu kuşlar sûretine mütemessil olub beni havâ3 yüzinde götürib getürdiler. Gine aldıkları yire eydirib benümle vedâlaşub, anlar gine makāmına urûc eylediler ve ben evimüze geldim, didi. Đmdi işbu menâkıb-ı uzmâ ki deger olındı. Ol vakit ol cemâatde bile hâzır olan pîrler ve pîre-zenler rivâyetiyle nakl-i sahîh idi kim zikr olındı. Vallâhü a‘lem . BEYĐT 4 Gel imdi eyle tasdîk bu kelâmı Ki tâ bulasın ol dârü’s-selâmı Cihânın hoz sebâtı yok girersin Neden bu fâniye mağrûr olursın 1 P. ‘göster ölüm’ ( كستراولوم ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘gösrelüm’ olmalı. 2 P. ‘hıkdık’ ( حقدق ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘çıkdık’ olmalı. 3 P. ‘hevâ’ ( هوا ( şeklinde yazılmış; doğrusu حوا olmalı. 4 H.’de hem ‘beyit’ başlığı hem de beytin içeriği yok. 272 Eger îsâr idersen bunda varın Göresin âkıbet Hakk’ın dîdârın1 Ki buyurmışdırürür muhtâr Hazreti Ahmed Sehâvetdir hakīkat turuk-ı cennet Giru dinle ne direm sana ma‘kūl Menâkıb kim olıbdır evvelde menkūl VE NAKL-Đ SAHÎH ĐLE MENKŪLDIR KĐ GĐNE MENÂKIB DAHĐ MANYÂS’DAN BURÛSA’YA HĐCRETĐDĐR 2 Merhûm ve mağfûr Hâcı Đsâ Dede rahmetü’l-lâhi aleyh Manyâs diyârından hicret idüb Burûsa’ya gelüb Hazreti Emîr’in (n.m.) civârında tekāüd eyledi ve dâim /109a/ âdeti Kâbetullah şerrefeha’l-lâhü seferin itmeklik idi. Ekser vakit hacdanlığı yıl gine giderdi. Az vâki olurdı kim bir yıl durub andan gidiydi. Pes andan zâkir Alâeddîn Hâce dirler idi, bir azîz vardı; rahmetü’l-lâhi aleyh. Hazreti Emîr (n.m.) hayâtına yetişüb ve himmetin almış azîz ider: Ol rivâyet idüb ayıtdı: Hâcı Đsâ Dede bir kere seferinde hacda bile vâki oldık. Vaktâ kim Kâbetullah’da şerrefeha’l-lâhü tavâf-ı vedâ eyleyüb, Hâcı Đsâ Dede’yle Harem’e kıçın kıçın ağlayub giderken ağlaması sâkin olub ferah oldı ve şâdımân çıkdı. Meger ol sefer on sekizinci kere hacc idişi idi. Pes andan suâl eyledim ki yâ Dede Harem’de çıkarken ağladuğın3 ne idi ve gine şâdımân olduğın ne idi? diyücek, ayıtdı: Ağladuğım ol idi kim acabâ Allâhü Teâlâ beni bu makām-ı şerîfe bir dahi nasîb idüb yüz süriyü gelem mi ki yohsa âhir gelişüm mi? Ola diyü ağlardım. Andan Allâhü Teâlâ kıbel[in]den hitâb 4 لا تبكى يا عبدى ولا تحزن قدرتك بعد اليوم خمس عشر مرات حجا مبرورا و سعيا مشكورا kim geldi diyü buyurdı. Nice şâdımân olmayayın, didi. Pes andan sonra murâd idinüb saydım. Ol kadar gine hacc eyledi, diyü rivâyet eyledi. Allâhü a‘lem. 1 P. ‘dîzârın’ ( ديزارن ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘dîdârın’ olmalı. 2 H.’de bu başlık şu şekilde yazılmış: Nakl-i Sahîh Đle Menkūldır ki Hâcı Đsâ Sultân’ın Manyâs’dan Burûsa’ya Hicreti Menâkıbıdır. P. hihretidir ( هحرتىدر ( yazılmış. H.’de bu kısım özetlenmiştir. 3 P. ‘ağladu‘ın’ ( اغلدوعك ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘ağladuğın’ olmalı. 4 Manası: Ağlama ey kulum ve üzülme. Bu günden sonra on beş sefer makbul hac ve şükre değer sa‘y yapmaya gücün var. 273 BEYĐT 1 Eger o yerdigüne cism-i cânın Nukūşından sakın işbu cihânın /109b/ Bekā sanma cihânı bil fenâdır Kamû iyilikleri rencü anâdır Nice begler ulular geldi geçdi Bu fenâî2 menzilinde kondı göçdi Sürilüb kendiler cümle perîşân Bulmayub ecel derdine dermân Çün bu söz söyliyü ben geldi akla Şürû‘ eyleyelüm bir dürlü nakle VE GĐNE NAKL-Đ SAHÎHLE MENKŪLDIR KĐ 3 Hâcı Đsâ Dede’nin rahmetü’l-lâhi aleyh bir menâkıb dahi oldır kim, bile olan huccâc rivâyet idüb ayıtdılar; çünkim Hâcı Đsâ Dede bile hacca müteveccih olub giderken Karamân Diyârı’na yetişdik. Meger yol üzerinde bir çoban koyun güderdi. Đleru gelüb didi kim yâ huccâc, bir sâat ârâm idin. Đşbu ko[yu]nlarda benim mülk koyunlarım vardır. Tâ kim südini sağam; içesiz. Bana dahi hayr hâsıl ola diyücek Hâcı Đsâ Dede didi kim nola eyle idelüm diyüb bir sâat ârâm eylediler. Andan ol çoban süd sağub getürdi ve anı huccâc içüb duâ eyleyüb gitdiler ve andan o [va]kit hem-râh olan huccâc rivâyet idüb didiler kim çünki Kâbetullah şerrefeha’l-lâhü vardık. Zi’l-hicce bayrâmına dört gün kaldı ve ol gün içinde Beytullâh tav[â]f ideturırken, Hâcı Đsâ Dede merhûm tavâfdan ferâğat idüb tekāüd eyleyüb murâkıb olub, bir zamân eglendi. Biz dahi sâkit oldık. Acabâ ne kazıyye4 vâki oldı ki Dedenin. Pes andan /110a/ Hâcı Đsâ Dede rahmetüllâh gine kāim olub tavâfa şürû‘ eyledi. Vaktâ ki tavâf tamâm olub haymede5 salavâtü’l-lâhi aleyh iki rekat namâz kılub ve duâdan fâriğ 6 olıcak suâl eyledik kim acabâ hikmet ne idi kim tavâf iderken tekāüd idüb murâkıb oldunuz? diyücek, Hâcı Đsâ Dede merhûm didi kim yâ huccâc, Karamân Diyâr’ında ol çoban kim bize süd içürmişidi. Bir hafta idi kim maraz-ı mevte vâsıl olub, hâl mükedder olmış. Şimdiki hâlde derece-i mevte yetişüb şeytân îmânına kasd eyledi. Andan ol bî-çâre enbiyâlara ve evliyâlara çağırdı. Dermân yetişmediler. Zîrâ hâlet-i sıhhatinde anlarun hâlleriyle hâllenüb ve fiileriyle fiillenmiş 1 H.’de ‘beyit’ başlığı var ama beytin içeriği yok. 2 P. ‘fenâ-nı’ ( فنانى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘fenâî’ olmalı. 3 H. ki. H.’de bu kısım özetlenmiş. 4 P. ‘kasıyye’ ( قصيه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘kazıyye’ olmalı. 5 P. ‘heymede’ ( هيمده ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘noktalı ha’ ile ‘haymede’ olmalı. 6 P. fâri‘ ( فارع ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘fâriğ’ olmalı. 274 idi. Andan bî-çâre çoban gördi kim îmândan mahrûm kalur. Andan didi kim ey südüm içenler, ben âciz ve bî-çâreye meded irişün. Tâ kim mahrûm gitmeyem diyücek yetişüb îmânını şeytândan halâs idivirdik. Zîrâ südin içüb turırdık. Üzerimizde hakkı vardı. Elhamdülillâh ki halâs oldık, didi. Andan huccâc rivâyet idüb didiler kim çünki gine Karamâm Diyârı’na yetişüb ol çoban istifsâr idicek bayrâma dört gün kalı vefât itdi, didiler. Bu menâkıb zikr olındı. ذكره كثر قوما احب من 1 hadîsine âmil olub bir menâkıba2 dahi şürû‘ idelüm. BEYĐT 3 /110b/ Gel imdi sür yüzüni evliyâya Ki tâ irişesin avn-i Hüdâ’ya Bulardır zübde kim makbûl-i Hazret Bulardan irişür envâ‘-i himmet Dilersen feyz ola cümle murâdın Bulara muhkem eyle itikādın Bulara hiç şey sed olmayubdır Duâsı bunlarun red olmayub Sevendir bunları bulan inâyet Đşit bir dürlü gine hoş rivâyet VE GĐNE BĐR MENÂKIBE ŞERH ĐDELÜM4 Ve gine nakl olınmışdır ki Hazreti Emîr’in (n.m.) abîdlerinden sülehâ pîrler vardı. Ba‘zısı huddâm ve ba‘zısı türbedâr ve ba‘zısı evkāfa nâzır idi. Anlar rivâyet idüb ayıtdılar kim bir gün Hâcı Đsâ Dede’yle rahmetü’l-lâhi aleyh cem‘ olub otturmışdık. Esnâ-yı kelâmdan letâyif üzerine istifsâr idüb didik kim yâ Hâcı Dede bu kadar kim Kâbetullah şerrefeha’l-lâhü seferin idersiz şöyle işidüriz kim her varub geldikde hayrât ve tasdikât nâ-mütenâhî harc idermişsiz. Acabâ ne mikdâr dünyâ götürirsin? Ola diyücek, Hâcı Đsâ Dede merhûm didi kim egerçi ki müşkil yerden suâl eyledünüz ve illâ şübhenüz def‘ itmekden ötiri bir seferimüzi takrîr idelim. Tâ kim mâ-adâsını andan5 add idesiz diyü, ayıtdı kim bir kere hacc seferinden geldigüm yıl içinde bir gice /111a/ ışâ namâzını cemâatle kılub dahi eve vardım ve andan tecdîd-i vuzû’ eyleyüb nâfileye meşgul oldım. Nâ-gehân taşradan bir âvâz geldi. Đbni Mes‘ûd âvâzına benzer (r.a.) yügürüb taşra çıkdım. Fi’l-vâki anlar imiş. Andan 1 Manası: Kim bir topluluğu severse, onu çokça anar. 2 P. ‘menâkıbya’ ( مناقبيه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘menâkıba’ olmalı. 3 H.’de ‘beyit’ başlığı var ama beytin içeriği yok. 4 H.’de bu başlık şu şekilde yazılmış: Bir Menâkıb Dahi. H.’de bu kısım özetlenmiş. 5 P. ‘andan’ iki kere yazılmış. 275 selâm virdiler ve aleyke diyüb ne buyurırsız diyücek, didi kim buyruk Allah’ındır Celle Celâlühû ve amme nevâlühü ve andan Rasûlullah’ındır (s.a.v.) sizi okurlar diyücek ale’r-ra’si ve’l-ayn diyüb revâne oldık. Bir zamân1 gidüb andan ol şems-i kevneynün (s.a.v.) nazarına yetişdik. Gördim kim cümle sahâbiler mukābilesinde dîvân dutmışlar ve çihâr-yâr oturırlar rıdvânü’l-lâhi aleyhim ecmaîn. Andan gördim; şems-i kevneyn oturmış. Nûrdan direk başı üzerine havâle olmış. Yukaru ucı dünyâ gögine muttasıl, nûr-ı şu‘â‘ından mübârek yüzine gözler bakmaz, kamaşur. Andan الصلوة و السلام عليك يا رسول االله الصلاوة و السلام kim didim idüb tâpu varıcak mukābilesinde 2 عليك يا خير خلق االله الصلوة و السلام عليك يا سيد الاولين و الاخرين diyüb varub mübârek elini ziyâret eyleyüb yüzime sürdim. Dahi giru çekilüb safa berâber olub mukābilesinde el kavuşurub durdım. Andan buyurdı: Ey ümmetümin muhtârı! Rabbüm seni işbu3 yıl gine evine davet eyledi. Ne dersiz? diyücek, ben ayıtdım kim yolı tozına yüzimi /111b/ süriyü geleyin. Hemân senün himmetin ve şefâatin benim ile olsun yâ Rasûlallâh diyücek, mübârek ellerini kaldırub duâya şürû‘ eyledi. Cümle ashâb âmîn diyü tazarru‘ kıldılar. Andan duâ tamâm olıcak gine hücûm eyleyüb varub mübârek elini öpüb dahi mukābilesinde durıcak icâzet buyurılub gine avdet idüb mekânıma geldim. Andan tekrâr tecdîd-i vuzû’ eyleyüb gine nâfileye meşgulken taşradan âvâz geldi. Andan yügürü[b] taşra çıkub gördim ki Hazreti Emîr’in muhtârlarından Sâlahaddîn Dede karındaşım göricek selâm virdi; ve aleyk aldım ve andan didi kim sizi Efendi Hazretleri davet ider diyücek, ale’r-ra’si ve’l-ayn diyüb müteveccih oldık. Andan mescide inüb gördim kim türbe-i mutahharanun kıble cânibinde, mescid içinde gine türbe civârına mübârek arkasın virub kıbleye müteveccih oturırmışlar. Cümle Rûm Erenleri gelüb mukābilesinde dîvân dutub, saff olub oturmışlar; çünkim nazarına yetişdim. Andan tâpu4 idüb duâ eyleyüb mübârek elini öpdim. Dahi geri çekilüb safa berâber olub el kavuşurub mukābilesinde durdım. Andan didi kim Ceddim sizi bu yıl içinde gine Allah evine mi davet eyledi, babam? diyücek, belâ Sultânım himmet idersenüz eyle buyurdılar diyücek, buyurdı kim nola babam, hoş vâki olmış. Mübârek ola. /112a/ Hayırla vara gelesin in-şâ’-Allah diyüb, mübârek 1 P. ‘ramân’ ( رمان ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘zamân’ olmalı. 2 Manası: Selam ve dua sana olsun ey Allah’ın Rasûlü. Selam ve dua sana olsun ey Allah’ın yarattıklarının en hayırlısı. Selam ve dua sana olsun ey öncekilerin ve sonrakilerin efendisi. 3 P. ‘işyu’ ( اشيو ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘işbu’ olmalı. 4 P. ‘tâyu’ ( طايو ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘tâpu’ olmalı. 276 elini ceybine sokub bir akçe çıkarub didi kim işbu akçeyi alun, bile harc idün. Tâ kim bizim yâdigârımız dahi sizinle bile olsun diyücek, ben ayıtdım kim Sultânım akçen gerekmez bana. Himmetin gerek diyüb red eyledim ve gine ikdâm eyledi. Tekrâr gine red eyledim. Üçinci kere didi kim babam, şimdiki hînde taraklığında iki akçe var. Bununla üç olsun, harclanun1 . Varun harclanun, gelün diyücek, ben dahi nefeslerini red itmeyüb ol bir akçeyi alub taraklığuma bırakdım. Vâkıa evvel iki akçe vardı. Anunla üç oldı ve andan mübârek elini kaldırub duâ eyledi. Cümle Rûm Erenleri âmîn didiler; çünki duâ tamâm oldı. Gine mübârek elini öpüb yerume geldim. Andan icâzet2 alub mekânıma avdet eyledim. Pes oldı kim hicâz seferine müteveccih oldık. Allâhü Teâlâ nâzır3 -ı hâzırdır ki ol akçeden gayri dahi bir akçe götürmedi[m]. Yollarda ve şehirlerde ve karyelerde nazarımuz müteallik olan fukarâyı mamûr eyledik ve andan Kuds-ü Mübârek’e vardık şerrefeha’l-lâhü ve anun fukarâsını dahi mamûr eyledik. Andan huccâc fukarâsına develer dutıvirdik ve azıklanıldırdık ve sebîl develeri dutub ve Beriyye fukarâsını mamûr eyledim ve andan Kâbetullah şerrefehâ fukarâsını ve andan Medîne hamâhullah fukarâsını cümle mamûr eyleyüb gine Şâm’a geldik ve andan gine huccâc fukarâsına anlar alıvirdim ve harçlığı /112b/ dükenenlere4 harçlık virdim. Andan gine Rûm’a müteveccih olub hattâ eve gelcegümüz gice gördim. Đki rahmet melâikeleri geldiler. Ellerinde defterleri var. Ayıtdılar kim senün işbu seferinde olan hayrâtını ve tasaddukâtını ki ındellah makbûl olmışdır. Cümlesini işbu defter kayd eyleyüb, getürdik kim senün katında hesâb idevüz. Tâ sen dahi bilesin ki ne mikdâr olmışdır diyü hesâb eylediler. Gör[di]ler kim üç kere yüz bin akçe harc olınmış. Henüz dahi ol üç akçe yerindeydi, didi. Vallâhü a‘lem. Đmdi bundan mâ-adâ beyne’l-halâyık olan kerâmeti kitâbet olınsa, cilde sığmağa kābil olmaz. Eyle olsa bir menâkıb dahi cüz’î zikr aydalum. Andan sonra merhûm ve mağfûr Sultân Mehmed ile olan menâkıbe şürû‘ idevüz5 , inşâ’-Allah. 1 P. ‘haziclenün’ ( خزجلنوك ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘harclanun’ olmalı. 2 P. ‘icâret’ ( اجارت ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘icâzet’ olmalı. 3 P. ‘nâtır’ ( ناطر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘nâzır’ olmalı. 4 P. ‘dükenetlere’ ( دوكنتلره ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘dükenenlere’ olmalı. 5 P. ‘idevir’ ( ايدور ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘idevüz’ olmalı. 277 BEYĐT 1 Gel ey gâfil nazar eyle bu hâle Neden bunı dutasın اشم hâle Ricâlin himmeti suçlar giderir Ulu tağları yirinden koparır Buların alurisen2 himmetini Ziyâde eyleyesin devletüni Bulara irişen Hakk’ı bulıbdır Bular Hakk sırrına mazhar olıbdır Eger oldınsa hubbına metâlib Đşit gine diyelim bir menâkıb YĐNE3 BĐR MENÂKIB DAHĐ 4 /113a/ Hazreti Emîr’in (n.m.) kurbinde Şeyh Hâcı Halîfe5 Hazretleri vardı; rahmetü’llâhi aleyh. Anlarun kayın ataları var idi. Bir azîz Yarlı Çelebi dimekle meşhûr azîz idi. Anlar rivâyet idüb ayıtdılar kim vâkıamda vaktihâ görirdim. Bir münevver yüzlü, ak şeybetlü, ulu kişi bana gelüb irşâd iderdi6 kim ey kuzı! Allâh Teâlâ’ya ibâdetini ve tâatini şöyle eyle ve andan maîşetini, bey‘uni ve şirânı beyne’l-halâyık şöyle eyle. Tâ kim ınde’l-lâh mu‘âkab olınmayasın7 diyü nasîhat idüb ve telkīn iderdi; ammâ mecâlim olınmaz idi kim kimdügini istifsâr eyleyüb bilem. Leylen ve nehâr bu tehayyürde iken bir gün mesâlih8 içün Hazreti Emîr (n.m.) mescidi içinden geçüb giderken türbe tarafında, mescidin köşesinde gördim. Ol bana vâkıamda irşâd iden ulu kimesne, Hâcı Đsâ Dede ile sohbet idüb oturırlar. Ben ayıtdım: Elhamdülillah zâhiren bu servere yetişüb gördim. Đmdi lâzımdır kim varub elin öpem ve her kim adını bilem diyüb ol tarafa müteveccih oldım. Ben başmağım çıkarub ileru yüriyince gâyib oldı. Hemân Hâcı Đsâ Dede merhûm otura kaldı. Andan kalbim münkesir olub Hâcı Đsâ Dede’ye selâm virdim ve hâlimi takrîr eyledim. Andan kimdigin istifsâr eyleyücek; Hâcı Đsâ Dede didi kim ey kuzı! Đşbu kimesnei bilmek istersen bilgil kim karındaşım Hızır’dır. Bizimle bu arada sohbet iderdi. Siz /113b/ üzerine9 müteveccih 1 H.’de ‘beyit’ başlığı var ama beytin içeriği yok. 2 P. ‘olurisen’ ( اولوريسك ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘alurisen’ olmalı. 3 H.’de ‘yine’ yok. 4 H.’de bu kısım özetlenmiş. 5 P. ‘halîfe’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış; حليفه şeklinde yazılmış. 6 P. ‘iderdi’ iki kere yazılmış. 7 P. ‘olunmanasın’ ( سن اولنمنه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘olunmayasun’ olmalı. 8 P. ‘mesâlic’ ( مصالج ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘mesâlih’ olmalı. 9 P. ‘ürerine’ ( اوررنه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘üzerine’ olmalı. 278 olıcak bizimle vedâlaşdı. Dahi kalkub gitdi. Đmdi var, Allah’a şükür eyle kim bu kadar yetişüb gördik; ammâ zinhâr gâfil olma kim anun irşâdından tecâvüz itmesin diyü nasîhat eyledi; çünkim Hâcı Đsâ Dede’nün bu menâkıb dahi ale’l-icmâl zikr olındı. Min ba‘d mağfûr ve merhûm Sultân Mehmed’le olana şürû‘ idelüm; in-şâ’- Allah. BEYĐT 1 Egil ey gâfil işit kim bu husûsı Didi ol cümle mahlûkın ulusı Hadîs-i kudsî içre söylemişdir Velîler hâlini şerh eylemişdir Buyurdı Hakk Teâlâ asfiyâlar Benüm şol dostlarımdır evliyâlar Kubâb-ı rahmetüm altında yanî Ki benden gayri kimse bilmez anı Çün geldi bu söz senden sadâkat Gine dinle menâkıbdan hikâyet HÂCI ĐSÂ DEDE’NĐN SULTÂN MEHMED’E VARDIĞI 2 Ve nakl olınmışdır ki ol zamân kim merhûm ve mağfûr Sultân Mehmed (n.m.) tecdîd-i saltanatında ekser evkât aklı zâil idecek nesne isti‘mâl itdigi ecilden gayr-i meşrû kazıyye irtikāb iderlerimiş. Ol zamânda Hazreti Emîr’in (n.m.) civârında mütekāidîn ulemâdan ve sülehâdan Baba Hâce ve Hasan Hâce /114a/ ve Süleymân Hâce ve Đzzeddîn Hâce ve Đbrâhîm Hâce ve Hâcı Đsâ Dede merhûm rahmetü’l-lâhi aleyhim ecmaîn; işbunlar ilimle ve kerâmetle marûf ve meşhûr kimesneler idi. Mezkûr azîzler yevmün min’l-eyyâm cemiyyet-i edeb didiler kim Sultân Mehmed Hulefâi’r-râşidîn rıdvânü aleyhim ecmaîn tarîkın gözlemez; gayri nâ-meşrû kazıyyeye irtikâb ider diyü istimâ‘ olındı. Eyle olsa işbu makām-ı şerîfden nasîhat-i tarîkla teskîn olursa olur ve illâ âlem-i fesâda gitdi. Acabâ ne fikr olınsa didiklerinden re’y-i münîrleri şuna mülhik oldı: Ulûm-i tefâsir ve ehâdîs-i tetebbu‘ idüb umûr-ı saltanata münâsib ve muvâfık kazâyaları zikr idib ve serîr-i saltanatında olan kimesneler ne tarîkıyle Allâhü Teâlâ’nın rızâsına ve rahmetine vâsıl olurlar ve ne fiille Allâh Teâlâ’nın ikābına ve azâbına müstehak olurlar. Fi’l-cümle beyân idüb bir verakıyye kayd idelüm ve illâ kim suna? Mizâcına ya hoş gele veyâhûd gelmeye. Đhtimâl var kim elem yetişdirmelü ola. Acabâ ne fikr olınsa? didiklerinde, Hâcı Đsâ

Dede merhûm didi kim sa‘-yi belîğ idin ve zikr olınan nesnei bünyâd idin. Biz sunalum in-şâ’-Allah didi. Mezkûr azîzler vech-i meşrûh üzere telîf itdiler. Andan Hâcı Đsâ Dede ve kāim-i makām Hâcı Mustafâ rahmetü’l-lâhi aleyhimâ ve dahi Karâsi /114b/ sancağında bir kimesne Hamza Beg dirlerdi. Đşbu mezkûr Burûsa’dan sefer idüb Edirne’ye vardılar. Andan1 mezkûrân Hâcı Mustafâ ve Hamza Beg rivâyet idüb ayıtdılar kim vaktâ ki Edirne’ye vardık: Hâcı Đsâ Dede merhûm didi kim bize kıbel-i Hakk’dan kağıtsız varmaklık emr olındı. Zîrâ Hazreti Rasûlullah (s.a.v.) var, bu Sultân Mehmed’e şöyle di ve şöyle didigüni yazar olsalar nice bunın gibi kâğıda sığmaya. Eyle olsa bize kağıtsız varmaklık emr olındı diyüb, bizi bilesince alub Hüdâvendigâr Hazretleri’nden yana müteveccih olındık da meger öyle namâzına ezân okunub anda Kapucılar Mescid’ine varub namâza turdık. Kudretle hazînedâr bâşı gelüb Hâcı Đsâ Dede’nin katına namâza turdı. Duâ oldıkdan sonra Hâcı Đsâ Dede merhûm didi kim ol âlemleri yokdan var eyleyen Allah, merhûm ve mağfûr Sultân Murâd Hân âhirete intikāl idicek vaktin kurbinde Rasûlullah (s.a.v.) dilinden bize emr olındı kim var tenbîh ve telkīn eyle kim Allâhü Teâlâ Hazreti’ne sefer ideyürir. Gâfil olmasun. Hâzır ve قايب olsun diyü buyrıldığımıza; andan Edirne’ye geldi ve dîvânına /115a/ vardık. Halîl Pâşâ ve Saruca Pâşâ urmışlar. Anlara didik kim kazıyyeye2 şöyledir: Ya siz tenbîh idin veyâ icâzet virin. Biz girelüm takrîr idelüm diyücek; anlar istî‘âd ve istikrâh idüb ayıtdılar kim işbu haberi Pâdişâh’a saltanat tahtında îş u işretde iken ne biz diyebilüriz ve ne seni bulışdururız, didiler. Andan sonra birkaç gün geçüb gine dîvâna vardık. Ol kazıyyeye üç gün kaldı, didik. Gine râzı olmadılar. Pes andan üç gün tamâm olıcak emrullâh cârî olub Sultân Murâd 3 كل نفس ذائقة الموت ki eyledi intikāl âhirete 4 انا الله و انا اليه راجعون ; , dir. Andan sonra Halîl Pâşâ bizi davet eyledi. Halvetinde didi kim Hâcı Dede, Hâcı Đsâ Dede! Nefsin tamâm oldı; ammâ hakkıma ne dirsin? diyücek, biz ayıtdık kim emrle gelmişiz bir kimesne idik. Siz muhâlefet eyledünüz. Eyle olsa size Allâhü Teâlâ’nun ikâb yetişse gerek. Meselâ bu şimdiki pâdişâh olıcak kimesnenün elinde bir azâbla olsan gerekdir kim ol azâbla olmış kimesne dünyâda ancak sen olsan gerekdir kim didik ve hem eyle oldı. Đmdi okıyan ümerâdan kimesne şimdiki hâlde gine buyurdı kim var, bu Sultân 1 P. ‘mezkûr Burûsa’dan sefer idüb Edirne’ye vardılar. Andan’ cümlesi üç kere tekrar edilmiş. 2 P. ‘fezıyye’ ( فضيه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘kazıyye’ olmalı. 3 Manası: Her can ölümü tadacaktır. ( Âl-i Đmrân 3/185, Enbiyâ 21/35, Ankebût 29/52). 4 Manası: ‘Biz şüphesiz ( her şeyimizle ) Allah’a aitiz ve şüphesiz O’na döneceğiz.’ ( Bakara 2/156). 280 Mehmed tarîk-ı adli telkīn eyle ve nâ-hak yere zulüm eylemenin zararını1 bildir. Müstemi‘ olursa ola ve illâ bir iş ideriz ana kim cümle dünyâ pâ[di]şâhları andan ögüt /115b/ ve ibret alalar, didi. Dahi sâkit oldı ve andan hazînedâr başı gûş urub müstemi‘ olmışdır. Söz tamâm olıcak devir gelüb revâne oldı. Varub Sultân Mehmed’e demiş kim bir kimesneyle filân yerde2 namâz kıldık. Babanuz hakkına şöyle didi ve sizin hakkınuza şöyle didi diyücek; Sultân Mehmed dimiş kim eger ol dervîşi bulub3 bana getürmezsen cildini gövdenden ayırıvirin diyücek, hazînedâr başı yügürüb gelüb didi kim Sultânım, Dede Hüdevendigâr4 Hazretleri size müntezırdır, buyurın diyücek; torı gelüb revâne oldık. Varub buluşıcak hîn-i musâfahada Sultân Mehmed elini salıvirmemiş. Tâ kendinin eli ditreyüb ve gövdesini ırak basmayınca ve andan tecrübe ibtidâsı olıcak; bir hâmile zağarı getürib didi kim Dede işbu zağarı gâyet severin. Acabâ karnında kaç enigi var ola? diyücek, biz ayıtdık kim dört enigi var, ikisi dişi ve ikisi erkek, didigimizleyin; fi’l-hâl karnını yardub didigimüzleyin zâhir oldı ve andan didi kim Dede hayli zamândır kim şehrimüze yağmur yağmadı5 . Bir duâ eylesen, Allâhü Teâlâ bize yağmur virse diyücek; biz ayıtdık kim eyâ devletlü pâ[di]şâh! Malûmunuzdır kim duâ pâklıkla makbûl olur. Evvelâ ve biz günâhlarumıza tevbe idelüm ve andan duâ eyleyüm. Ümîddir6 kim makbûl ola diyücek; teslîm eyleyüb didi kim: Hoş ola idelüm Dede, diyücek andan merhûm Sultân Mehmed tevbe-i telkīn eyledik. /116a/ Tamâm tafsîlıyle yerine getürdi ve o hînde üzerimüzde bulut yoğdı ve andan duâya şürû‘ eyledik. Biz duâyı tamâm idince, Allâh’ınun emri ve kudretiyle bulut7 gelüb yağmur yağdı. Ol imtihân dahi tamâm oldı. Min ba‘d sohbete şürû‘ eyledik ve ne içün irsâl olınduğımızı i‘lâm eyledik ve nice sırla itdigi günâhlarını âşikâre itdik8 . Andan didi kim Dede’ye, aceb benüm sırla olan ayıblarumı yüzime urdın, ne hoş benden ko[r]kmazsın? diyücek, biz ayıtdık kim Allâhü Teâlâ bir kulunda iki korku9 komamışdır. Senden korkanlar Allah’dan 1 P. ‘sararını’ ( صررنى ( şeklinde yazılmış, doğrusu ‘zarârını’ olmalı. 2 P. ‘birde’ ( برده ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘yerde’ olmalı. 3 P. ‘bilüb’ ( بلوب ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘bulub’ ( بولوب ( olmalı. 4 P. ‘hüzâvendigâr’ ( خوذاوندكار ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘hüdâvendigâr’ olmalı. 5 P. ‘bağmadı’ ( بغمادى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘yağmadı’ olmalı. 6 P. ‘ümîzdir’ ( اميذدر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘ümîddir’ olmalı. 7 P. ‘bulub’ ( بولوب ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘bulut’ olmalı. 8 P. ‘eyik’ ( ايك ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘itdik’ olmalı. 9 P. ‘korkur’ ( قورقور ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘korku’ olmalı. 281 korkmadığındandır; ve illâ şol kimesneler kim Allah’dan korkar. Senden nice korka kim Allâhü Teâlâ andan sâir korkuları gidermişdir, didim. Andan didi kim Dede, bana himmet eyle. Biz ayıtdık kim sende kābiliyet yok. Pes nice himmet idelüm diyücek; didi kim insân hod kābildir. Biz ayıtdık kim müvecceh makām kābiliyetün cümlesinden birisi budır kim biz senden istifsâr ideriz. Đşbu halka niçün celâ-yi vatan itdirib ve dürlü dürlü1 siyâsetler gösterirsiz2 diyücek; cevâbında didi kim benden korkmağıçün. Biz ayıtdık kim ne tealluk-ı mahlûk ve sizden korkmasına âsân yol va[r]ken anı korsız, tarîk-ı zulümle korkudırsız diyücek; didi kim nice ayıtdık kim Hazreti Ömer (r.a) hilâfet tahtında ku‘ûd itdikden sonra bir gün öyle namâzını mescidde edâ eyleyüb ve gine evine giderken gördi. Bir fakīr /116b/ ev yapmak3 içün yalınuz balçık yoğrır; çünki Hazreti Ömer (r.a) ol fakīr görüb terahhum eyleyüb, cübbesini ve ridâsını ve amâmesini çıkarub ol balçuğın içine girub yoğrırken; meger güneş harâreti vakti idi. Hazreti Ömer (r.a) mübârek arkasına tesîr eyleyüb incindi. Andan Hazreti Ömer (r.a) gazab tarîkıyle güneşe nazar eyleyücek; hem-ân-dem güneşin nûrı ve harâreti zâil olub karardı. Andan Hazreti Ömer (r.a) huzûrla balçığı yoğrıb, mübârek ayaklarını yuyub ve libâsın giyüb evine müteveccih oldıkda güneş mukābilesine gelüb gördi kim kararub nûr ve harâreti zâil olmış. Bildi kim kendinün nazarındandır. Didi kim قدرك عرفت و حالك انصفت قد شمس يا yanî yâ güneş tahkīk sen hâline insâf eyleyüb ve mikdârını bildin mi? diyü, tebessüm idicek güneş kemâ-kân gine münevver oldı. Andan ol gice Hazreti Ömer (r.a) Hazreti Rasûlullah (s.a.v.) vâkıasında gördi. Ayıtdı kim yâ Ömer! Ol Tengri hakkıçün kim beni hak peygamber gönderdi. Eger sen güneşe nazar-ı merhamet kılub tebessüm eylemesen tâ kıyâmete degin karaduğıb kimesne istifâde itmese gerekdi, didi. Đmdi maksûd Ömer ehlullahdan kemâl ile korkardı. Güneş hoz mahlûkdan bir şeydir. Allâhü Teâlâ güneşi /117a/ andan korkutdı. Đmdi eyâ devletlü pâdişâh! Siz dahi ehlullahdan korkın. Allâhü Teâlâ dahi sizden cemî-i mahlûkı korkıtsun ve hem sizden kimesne incinmesün diyücek; Sultân Mehmed didi kim vallâhi Dede, benüm ol vecihle tarîk elimden gelmez diyücek; biz dahi ayıtdık kim kābiliyet yokdır didigimüzin aslı oldır ki didik anı, dahi teslîm eyledi ve andan sonra sohbet tamâm olub giderken bir kise 1 P. ‘dedelüdir’ ( ددلودر ( yazılmış; doğrusu ‘dürlü dürlü’ olmalı. 2 P. ‘gösterirsir’ ( كستررسر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘gösterirsiz’ olmalı. 3 P. ‘yaymak’ ( يايمق ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘yapmak’ olmalı. 282 akçe getürdib bize teklif kıldı. Biz ayıtdık kim biz bunı yiyecegümize ve giyecegümize katmazız. Pes alub nidelüm? Eger ihsân itmek dilersenüz şol Hazreti Emîr’in fukarâsına nezr itdinüz köyleri virin. Biz nesne almazız, didik. Meger Hâcı Đsâ Dede merhûm tevâbi-i Gönen’de iki göz degirmen alub, Hazreti Emîr fukarâsına vakf itmiş idi. Bir gün ol degirmenün arığı mahbisin idüb cemâat-i kesîre cem‘ olub işler idi. Taâm husûsında1 hemân bir gici kazan aş urılmışdı. Ol cemâat fikr iderler kim bu gici kazan aş sekiz yüz mikdâ[r]ı nefer cemâate kande vefâ eyleye. Meger bu arada Dedenün2 kerâmeti zâhir ola. Görelüm ne vâki olur diyüb cümle göz dutmışlar idi. Andan aşçı Ece Baba di[r]ler, sulehâdan bir azîz idi. Ol rivâyet idüb ayıtdı kim vaktâ ki mecî tamâm olub, aş üzerine gelicek; Hâcı Đsâ Dede merhûm didi kim yâ cemâatü’l-hayr on on oturun ve hem eyle eylediler. Andan Hâcı Đsâ Dede /117b/ kazan yanına gelüb sağ elini Bismillah diyüb ol kaynıyan buğday aşınun içine sokub karışdırdı ve andan işbu kazanı indirme. Ocak üzerinde iken halkı taâmlandır diyücek; ben dahi eyle eyledim. Ol cemâat ol kadar yediler ve kerâmet işidir diyüb götürdiler, yümn içün. Henüz dahi kazan nısfına inmedi; çünki bu kerâmet tamâm olıcak ol cemâat münteşir olub tağıldılar. Andan râvî Ece Baba didi kim Hâcı Đsâ Dede bana buyurdı: Bir çanağa 3 aş alub getür. Şol halvetde senünle yiyelüm diyücek; ben dahi eyle eyledim. Andan yemege meşgul oldık. Nâ-gehân yerken Hâcı Đsâ Dede haykırdı ve kaşığın 4 elden koyub bir zamân murâkıb oldı. Bana rikkat-i havâle olub ağlamağa meşgul oldım; çünkim ol hâlet ref‘ olub Hâcı Đsâ Dede gine yemege meşgul olıcak; bana nazar e[y]leyüb gördi kim niçün ağlarsın, yemek yiyiturırken? Didim kim ağlamam sâkin olmaz. Tâ kim ne vâki oldığın dimeyince. Dedem [o] ân didi kim Sultân Mehmed’e iç oğlanları fikr-i bâtıl kılub sû-i zanla5 katline6 kasd eyleyüb tedâhül itdiler. Yetişüb anı halâs eyledim diyücek; ben ayıtdım: Pâdişâha gözikdinüz mi? Belâ, gözikdik ve hem Hazreti Emîr’in fukarâsına iki köy nezr7 itdirdik, didi. Đmdi köyler ol köyler idi kim merhûm bir kise akçe tesadduk itdügi vaktin, Hâcı Đsâ Dede merhûm biz bu akçei almazız; çün tasadduk itmek dilersiz, ol 1 P. ‘huzûsında’ ( حضوسنده ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘husûsında’ olmalı. 2 P. ‘dedenünin’ ( نونك دده ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘dedenün’ olmalı. 3 P. ‘çaçnağa’ şeklinde yazılmış; doğrusu ‘çanağa’ olmalı. 4 P. ‘kaşığın’ derken ‘nun’ harfinin noktası konmamış. 5 P. ‘tanla’ ( طنله ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘zanla’ olmalı. 6 P. ‘kalline’ ( قللنه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘katline’ olmalı. 7 P. ‘nizâr’ ( نذار ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘nezr’ olmalı. 283 Hazreti Emîr’in fukarâsına nezr /118a/ itdünüz köyleri virin, didigi ol idi. Andan Sultân Mehmed’e didi kim nice köyler; andan Hâcı Đsâ Dede ayıtdı: Filân vakitde şöyle vâki olmişidi diyücek merhûm ve mağfûr Sultân Mehmed didi kim vallâhi Dede, gerçek idersin vâki olmışdır. Yetişüb zararımı def‘ idüb beni halâs eyledin. Didügin şimdi hâtırıma1 geldi. Nezrim sahîh olmışdır. Đmdi her kankı köyler kim dilersiz, berâtın virsünler diyücek tevâbi-i Aydıncık’da Küliflü ve Tekür Köy dimekle meşhûr köylerin berâtın alub geldi. Şimdi ki hâlde fukarâ ol köylerün hâsılı ile istifâde iderler. Andan Hâcı Đsâ Dedenü[n] kāim-i makāmı olan azîz ki Hâcı Mustafâ’dır, rivâyet idüb didi kim ol otuz bin akçe Sultân Mehmed hibe itmişdi. Anı bir oğlına2 emr idüb götürüb Hâcı Đsâ’nın yanınca taşra, biz anda bile hâzır idük. Andan Hâcı Đsâ Dede merhûm umûmen hâzır3 olan kapu halkına mezkûr otuz bin akçei bahş eyledi. Her kim kimin kim eline bir avuç virib didi kim işbu senin tamâm aylık vazîfendir. Zinhâr bu aylığı Hüdâvendigârdan alma. Zîrâ anınçün viruriz diyücek, her kişi sayub görüb aylıkları ne ise tamâm bulındı; çünkim ol arada bu dahi izhâr oldı ve andan gine avdet idüb mekânına gelirler. Vallâhü a‘lem. HÂCI ĐSÂ DEDE’NĐN BĐR MENÂKIBINA DAHĐ ŞÜRÛ‘ ĐDELĐM 4 Ve gine nakl-i sahîhle rivâyet olındı kim Hâcı Đsâ Dede merhûmın âdeti ol idi kim /118b/ her yere konmak dilese, iderdi kim yâ Rabbi senün rızân benüm nerde sâkin olmağum ise ana delâlet eyle diyüb, gölükünün dizginini üzre burağurdı. Her kankı eve gemligi virub karâr eylese, anda sâkin olur idi. Bir gün bir tul hâtûn kişinin evi önine karâr itdi. Andan tekaüd idüb didi kim yâ kızım! Zevcin nite oldı? diyücek, hâtûn didi kim yâ Dede, erim kâfire dutsak olmışdı. Yedi yıldır kim tullık çekerin. Ne hayâtın bilürin ve ne memâtın bilürin. Hâcı Đsâ Dede bir mikdâr murâkıb olub didi kim senün zevcin hayâtda ammâ beşâret olsun sana an karîbi’z-zamân geliserdir diyüb, nısfu’l-leylde Hâcı Đsâ Dede revâne oldı ve ol sabâh dâru’l-harbde mahbûs ve merbût olan kimesne evine geldi ve andan cemâat-i karye sağîr-i kebîr cem‘ olub didiler kim ol küffârın hapis girdabından ne tarîkla halâs oldın? diyücek, didi kim 1 P. ‘hâtır’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış; حاطر şeklinde yazılmış. 2 P. ‘oğlıta’ ( اوغلته ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘oğlına’ olmalı. 3 P. حاظر şeklinde yazılmış; doğrusu حاضر olmalı. 4 H.’de bu başlık şu şekilde yazılmış: Hâcı Đsâ Sultân’ın Bir Menâkıb-ı Şerîfi Budır. H.’de bu kısım özetlenmiş. 284 işbu gicede kâfir1 iklîminde mahbes-hânda zincirde giriftâr idim. Nısfu’l-leylde bir kişi geldi. Katıra binmiş. Taşrada bağlıyub, kapuyı depüb iki pâre kılub içeru girdi. Benüm kol gibi zincirlerimi eliyle pâre pâre kılub, yabana bırağub andan beni yerimden kaldı[r]ub taşra çıkarub, katırına binüb beni ardına bindürib revâne oldı. Bir mikdâr gidüb bir köy civârına gelüb, didi kim yâ filân in aşağa. Đşbu köyin civârında karâr eyle. Sabâh olınca senün cümle murâdın bu arada tamâm olur, didi. Dahi /119a/ gâib oldı. Andan cümle karye ehli bildiler kim işbu ef‘âl bu gice gelüb konık olan evliyânın kerâmetidir, didiler. Vallâhü a‘lem. HÂCI ĐSÂ DEDE’NĐN BĐR MENÂKIB DAHĐ 2 Ve gine rivâyet idüb didiler kim vaktâ kim Hâcı Đsâ Dede, merhûm oğlı Hâcı Hamza’yı evermek diledi. Andan ol mezkûr vâiz Ali Fakı’nın kızı ecliçün varub didi kim yâ karında[ş], sizi dünü[r] idinmege geldim. Kabûl ider misin? diyücek, Ali Fakı didi kim ırak yerde bulındın. Burûsa’ya kız vi[r]mezin diyücek; Hâcı Đsâ Dedem didi kim Allâhü Teâlâ viricek nice idersin, diyü revâne oldı. Andan o gice Ali Fakı vâkıasında Sultânü’s-sâdât Hazretleri’ni görüb, dimiş kim babam fi’l-hakīka dünürin biziz. Tereddüde yer yokdır diyücek; virdim Sultânım diyü vâkıasında ikrâr eyleyücek; ol sabâh Hâcı Đsâ Dede merhûm çıkagelüb dimiş kim yâ dünü[r], bu kerede mi virmezsin? diyücek, Ali Fakı didi kim virdim; ammâ üç bin akçe kalın isterin diyücek; Hâcı Đsâ Dede didi kim kabûl eyledüm. Đmdi virib kurtılıb aydın gideyin diyü oturdılar. Andan Hâcı Đsâ Dede merhûm başla bir eteğin iki eliyle kaldırıb /119b/ Bismillah diyüb silkdi. Silkdigince akçe oldı. Şol kadar oldı kim etek kenarlarından dökülmege başla[dı] andan kalı üzerine döküb al imdi kızınun kalınını diyücek; sayıb gördiler kim üç bin akçe tamâm. Ne artık3 ve ne eksik. Pes ol meclisde bile hâzır olan pîrler şöyle rivâyet eylediler. Vallâhü a‘lem. HÂCI ĐSÂ DEDE’NĐN BĐR MENÂKIB DAHĐ 4 Ve andan Mûsâ Dede dimekle meşhûr bir azîz vardı. Hâcı Đsâ Dede’nin hayâtında hizmetinde olur idi. Rivâyet idüb didi kim bir gün Hâcı Đsâ Dede merhûmla bir köyin civârında geçüb giderken, gördik kim köyden bir hâtûn kişi 1 P. ‘kâkir’ ( كاقر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘kâfir’ olmalı. 2 H.’de bu başlık şu şekilde yazılmış: Bir Menâkıb-ı Şerîf Dahi Budır. H.’de bu kısım özetlenmiş. 3 P. ‘arnık’ ( ارنق ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘artık’ olmalı. 4 H.’de bu başlık şu şekilde yazılmış: Bir Menâkıb-ı Şerîfleri. H.’de bu kısım özetlenmiş. 285 omuzında bir seccâde segirdib gelür. Andan Hâcı Đsâ Dedem ârâm eyledi. Gelüb ol hâtûn kişi üzengüsin öpüb didi kim yâ Dede! Đşbu seccâdeyi sizin içün dokıdım kim yâ kızım! Eger sen bunı bizim içün dokımış imişsen1 şol bınara giderken bulduğın yüni dokutmazdın.2 Var al git. Biz bunda3 namâz kılmazız, didi. Meger ol hâtûn kişi yünini tararken bınara yolında bir mikdâr yün bulub katmış imiş. Vallâhü a‘lem. BEYĐT 4 Gel imdi kıl nazar bu sırra ey yâr Ne iş işlersen ana kim ölüm var /120a/ Çü dünyâya azîzim mübtelâsın Sevâb اوكدر ki hakkından gelesin Ki cem‘ eyleyü ben bunı ne dersin Çü mâlik bunda kalursın gidersin Alub gidecegin bir pâre bezdir Bu sözi anla kim gereklü sözdir Çü zikr itdim benin remzi hemîndir Kerâmet dinleyen gamdan emîndir HÂCI ĐSÂ DEDE’NĐN BĐR MENÂKIB DAHĐ 5 Ve gine nakl olınmışdır: Beyne’l-halâyık Hâcı Đsâ Dede merhûmın âdeti ol idi kim her-bâri ki Hicâz seferinden fâriğ olur idi. Tarîk-ı âm olan yolları düzeldib ve nice derbendleri ıslâh ider idi. Andan Hâcı Đsâ Dedem merhûm kendüsi rivâyet idüb didi kim Gelibolı’nun ısrasında Koğrı tağında yol açdırdım. Irgadlar işler idi. Ahşam olıcak anlara ücretin virub dahi ahşam namâzını Burûsa’da Hazreti Emîr’in mescidinde iderdim. Sabâh olıcak cemâatle namâzı kılub ve hatim duâsında bile olub ve işrâk namâzını edâ eyleyüb, andan gine Koğrı tağında ırgada hâzır olurdım. Bir nice gün bile müdâvemet eyledim. Meger ırgadlardan bir kâfir her köyleri tetebbu‘ eyleyüb, her birinde bir kocalmış olmayıcak hayret galabe eylediginden bizi evine davet eyledi. Andan çünkim vardık hâtûnı taâm getürib yiyin diyücek; biz ayıtdık 6 ولا تاكلوا مما لم يذكر اسم االله عليه /b/120 Teâlâ ve Tebârake Hakk kim yanî şundan kim benüm ism-i azîmim zikr olınmaya, zinhâr anı yimen diyü buyurmışdı. Maa hâzâ ki 1 P. ‘imissin’ ( امسك ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘imişsin’ olmalı. 2 P. ‘bokutmazdın’ ( بوقتمزدك ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘dokutmazdın’ olmalı. 3 P. ‘bir günde’ şeklinde yazılmış; doğrusu ‘biz bunda’ olmalı. 4 H.’de hem ‘beyit’ başlığı hem de beytin içeriği yok. 5 H.’de bu başlık şu şekilde yazılmış: Bir Menâkıb-ı Şerîfleri. H.’de bu kısım özetlenmiş. 6 Manası: Üzerine Allah adı anılmayan ( hayvan )lardan yemeyin. ( En‘âm Sûresi 6/121). 286 1 انما المشركون نجس Tebârake Hakk diyü buyurdı. Sizi necisle tabîr ider. Pes nicesi yiyelüm diyücek, anlar didiler kim Hâcı Dede biz seni anınçün davet itdik kim her ne buyurırsan dutavuz diyücek, gusl erkânın telkīn eyledik. Varub gusl idüb gine geldiler. Pes andan şehâdeti telkīn eyledik. O vakt2 parmak kaldurıb şehâdet getürdiler. Andan tahâreti ve abdest almaklığı talîm eyleyüb, ışâyı kıldırdım ve andan sabâh namâzını dahi bile kıldılar ve andan vedâlaşub biz gine avdet idüb mekânımıza geldik, diyü rivâyet eyledi. Vallâhü a‘lem. HÂCI ĐSÂ DEDE’NĐN BU MENÂKIB DAHĐ 3 Ve gine menkūldır ki bir gün Hâcı Đsâ Dede merhûm Mihâlic ile Burûsa mâbeyninde yola taş döşerdi. Tevâbi-i Manyâs’dan yedi nefer kimesne Erbil’e, Burûsa’ya buğday satmağa giderlerdi. Rivâyet idüb didiler kim yolımız Hâcı Đsâ Dede’ye uğradı. Anun kurbinde öküzlerumiz salurıb ârâm eyledi ve andan Hâcı Đsâ Dede’ye varalum, biraz hizmet idelüm diyü müteveccih olub vardık. Gördik kim Hâcı Đsâ Dede meşgul olub kendüsi taş döşer. Abâsı ve kaşağı ve taraklığı bir mîşe katında durır. Biz ayıtdık kim Dede’nün taraklığını görelüm. Đçinde ne var diyüb açub gördik. Hemân bir çuvaldız var. /121a/ Gayri nesne yok ve andan gine yerine4 koyub, ileru varub mübârek elini öpüb dahi bir zamân hizmet eyleyüb gider olıcak; Hâcı Đsâ Dede merhûm didi kim size bir mikdâr akçe virsek varub kaz alub yimek içün diyücek; biz dahi nola Hâcı Dede keremün çok idersin diyücek buyurdı kim imdi varın şol taraklığımı getürin. Biz dahi didik kim Dedem taraklığında nesne var sanur. Biz hoz anı gördik. Đçinde bir çuvaldızdan gayrı nesne yok. Hele bârî getürib sunıvirdik. Andan Bismillah diyüb kapağını açdı ve andan elini altına dutdı. Ol kadar akçe akdı kim mübârek eli toldı ve andan bize didi kim tâli‘unızda çok geldi. Varın taksîm eylen diyüb bize virdi. Her bi[ri]müze varub taksîm eylen. Yedi kişi idik. Yüzer akçe hâsıl oldı diyüb râvî idiler. Đmdi Hâcı5 Đsâ Dede’nün rahmetü’l-lâhi aleyh beyne’l-halâyık olan kerâmeti ve velâyeti kütüb olsa malûm degildir kim cilde sığa. Hele fi’l-cümle bu kadar alâ ihtisâr zikr olındı. Vallâhü a‘lem. 1 Manası: Allah’a ortak koşanlar, ancak bir pislikten ibarettir. ( Tevbe Sûresi 9/28). 2 P. ‘o ve‘ûd’ ( وعوت او ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘o vakt’ olmalı. 3 H.’de bu başlık şu şekilde yazılmış: Bir Menâkıb-ı Şerîfleri. H.’de bu kısım özetlenmiş. 4 P. ‘birine’ ( برنه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘yerine’ olmalı. 5 P. ‘câcı’ ( جاجى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘hâcı’ olmalı. 287 BEYĐT 1 Eger zecrise hoz nefse murâdın Bezerler evliyâ silkinden adın2 Eger şehevâtı terk itsen merâmın Yerin Firdevs-i a‘lâdır makāmın /121b/ Eger girsen hakīki lezzetine Olasın gark Hüdâ’nun rahmetine Eger istersen ermek bu huzûra Menâkıb geldi gine hoş zuhûra Gıbbu hâzâ huzûr-ı âliyenüzden mahfî olmaya ki işbu tarîk-ı meşâyih iki nev‘ üzeredir: Birisi keşfîdir ve birisi keddîdir. Bir dahi vardı[r] kim ne keşfîdir ve ne keddîdir; ammâ ol kim keşfîdir. Ana Hazreti Rasûl’den (s.a.v.) ilm-i ledünnîdir kim intikāl idüb muan an yanî3 birden birine tâ ilâ yevminâ hâzâ. Pes ilm-i ledünnî ol ilimdir kim her şey’e nazar eyledik de esrârına vâkıf olmak ve halkun gönline gelen bilâ takrîran ki tayîn olmak ve halkun vâkıasını bilâ izhâr tabîr eylemek. Nitekim cins-i4 ulemâdan bir pîr rivâyet idüb didi kim Gelibolu’da sâhib-i “Muhammediyye” 5 kim Yazıcı Oğlı’dır. Anun medrese müzâkeresinden, bir gün bir kimesne mollaya gelüb didi kim Sultânım, Hâcı Đsâ Dede dirler bir mükâşif azîz geldi şehre. Anı ben de hâneme davet eyledim. Lutf idesiz, siz dahi tevâbiunız birle kadem basun diyücek; şeyh dahi eyle idelüm diyüb revâne oldılar. Andan varub bulışub taâm yindikden sonra bize emr olub taşra çıkub şeyhe /122a/ müntezır olıcak içerude molla, Hâcı Dede’yle tahliye olub sohbete şürû‘ idüb fevka’l-hadd eglendiler ve andan müfârekat idüb şeyh taşra gelüb giderken istifsâr idüb didik kim Sultânım işbu dervîşle ne aceb fevka’l-hadd kelimât itdinüz? diyücek, molla buyurdı kim işbu azîze Allâhü Teâlâ ilm-i ledünnî külliyen talîm eylemiş. Cins-i mahlûkdan her ne kim istifsâr eyledim, cümlesine künhiyle cevâb-ı şâfî virib mütesellî eyledi diyü buyurdı. Đmdi bu tâife eyledir kim Hazreti Rasûlullah (s.a.v.) buyurmışdır kim خاف من 6 االله لا يخفى عنه شيئ . Đmdi vaktâ ki takvâ ile amel-i sâlih tekmîline ilhâk idicek, Allâhü Tebârake ve Teâlâ dahi [a]nlardan yerlerde ve göglerde nesne ahfâ kılmadı. Nitekim 1 H.’de ‘beyit’ başlığı var ama beytin içeriği yok. Bu beyitten sonraki kısım da H.’de özetlenmiş. 2 P. ‘adıl’ ( ادل ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘adın’ olmalı. 3 P. ‘banî’ ( بعنى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘yanî’ olmalı. 4 P. ‘cinsin’ ( جنسن ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘cins’ olmalı. 5 Yazıcıoğlu zâde Mehmet Efendi (ö.855/1451)’in eseridir. 6 Manası: Kim Allah’dan korkarsa, ona hiçbir şey gizli kalmaz. 288 Hâcı Đsâ Dedem’in bir kere nazar-ı âliyesine vusûl bulan dervîşler rivâyet idüb didiler kim Hâcı Đsâ Dede bir kere didi kim işbu yüzüni görir misin? Biz ayıtdık kim belâ, görüriz. Andan didi kim Allâhü Teâlâ’nın ibâdında kimse vardır kim siz bu tarafını, yanî siz yer yüzini nice görirsenüz ol yedi katını dahi eyle görir ve gine didi kim şol gök yüzini görir misiz? Belâ, görüriz didik. Andan didi kim Allâhü Teâlâ’nın ibâdında kimse vardır kim siz bu tarafını nice görirsenüz ol yedi katını dahi eyle görir, diyü buyurdı ve ba‘zı vakit olurdı kim Hâcı Đsâ Dede ahbâbıyla kelimât iderken göge nazar eyleyüb, bugün ki gün levhı’l-mahfûzda yağmur buyurılmış, diyü iderdi ve hem ol gün /122b/ yağardı. Đmdi bu mükâşefât-ı esrâr-ı ilâhiyyeye vukûf olub vusûl bulmaklık ilm-i ledünnînün kuvvetidir. Pes bu ilim ba‘zılara virilmedi. Nitekim ba‘zı enbiyâya virilmedi ve dahi virilmemişdir; ammâ bu ilmin mukannen kānun oldır kim ibtidâda külliyen ilm-i ledünnî Hazreti Rasûl’e virildi, (s.a.v.). Andan beru her kime kim feyz oldı, o kimesne dünyâdan âhirete intikāl idicek ol hidâyet-i esrâr-ı ilâhiyyeyi tansîf iderler. Nısfını kendüsi ile bile gider ve nısfını muhtârlarından elyak kimseye Allâhü Teâlâ ana ihsân ider. Andan dahi bu [ve]cihle maan an ilel-inkırâz. Fe-emmâ bu tâifenun izhâr-ı kerâmetle merâtibi a‘lâsına zarar1 yetişmez. Zîrâ2 ana kâşifât-ı esrâr-ı ilâhiyye bu tâifeye riyâzeti ecliçün virilmişdir kim izhâr u velâyetle merâtib-i uluvviyyesine zarar yetişe. Bunlara Hudây dirler. Böyle iken bu tâifenün takvâyla riyâzet-i ilâhiyyesi ol meşâyih-i keddîden ekser ve a‘zamdır. Nitekim Hâcı Đsâ Dedem’den mervîdir kim kendüsinden istimâ‘ iden de[r]vîşleri rivâyet idüb didiler kim Hâcı Đsâ Dede didi kim vakit olurdı kırk günden savma niyet idüb leylen ve nehâr taâm yimeyüb ve su içmeyüb ve uyumayub ve andan at çulını gönlek yerine delüb boynıma geçürub, kırk güne dek kuşağım çözüb yatmamağa niyet idüb gine mesâlihim üzerine âmil olub andan otuz gün ve [gi]ce geçdikden sonra cânib-i /123a/ Hakk’dan nidâ gelüb emr olurdı kim riyâzetini ve savmını kabûl eyledim. Min ba‘d kuşağını çözüb huzûr ile diyücek imtisâlen liemri’l-azîm çözdigüm3 vaktin ol kuşak altınun derisi ol çuval ile bile kopardı, diyü buyurdı. Vallâhü a‘lem. 1 P. ‘tarar’ şeklinde yazılmış; doğrusu ‘zarar’ olmalı. 2 P. ‘rîrâ’ ( ريرا ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘zîrâ’ olmalı. 3 P. ‘çördigüm’ şeklinde yazılmış; doğrusu ‘çözdigüm’ olmalı. 289 Fe-emmâ meşâyihden keddî olanlar anlardır kim tarîk-ı ilâhiyyede kāim olub üç nefer düşmânları ile mücâdele ve muhârebe kılub gâlib1 oldılar; yanî ol a‘dâlarun birisi nefisleridir. Murâdın virmediler ve birisi dünyâdır. Mehabbetini kalblerine duhûl itdirmediler ve birisi şeytân idi kim izlâline ve fesâdına mâil olub metbû‘ itmediler. Andan li-vechi’llâh bi’l-ihlâs riyâzete meşgul oldılar. Đşbu dünyâ hoz Allâhü Teâlâ’nın meydânıdır. Ahbâbıyla a‘dâlarınun husûmetini2 , muhârebesini tamâm kılub her zamânda nazar münfek3 olmaz. Andan bu mezkûr tâifeye nazar idüb gördi kim nefisleriyle adâvet-i kemâlde kulûblerine nazar eyledi. Mehabbetini dünyâyla mülevves degil ve ef‘âllerine nazar eyledi. Vesâvis-i şeytâniyyeye tâbi degil. Andan Allâhü Teâlâ bu tâifeye nazar-ı inâyet idüb marifet gönderirdi. Tâ kim kendü nefislerini bilüb mezkûr a‘dâlarun zararı lâhık olıcak yerlerden hazer eyleyüb leylen ve nehâr kendü vücûdına pâs-bân4 olub zabt eyleyüb; zîrâ vücûd-ı insân umûmen anlarun her birisi Allâhü Teâlâ’nun mısr-ı câmiidir. Mükemmel ve /123b/ müretteb. Zîrâ sâyir mahlûk gibi ol demekle halk olınmadı. Belkim kudret eliyle kırk gün balçığın yoğurub cemî-i mevcudâtı bir bedende derc eyleyüb ve hazînesini gögsinde emânet koyub ve hazîne içinde gevâhiri koyub yanî imân gevheri ve islâm gevheri ve ilim gevheri ve hilim gevheri ve sabır gevheri ve şükür gevheri ve fakr gevheri. Đşbu kıymeti nâ-mütenâhî yedi dâne gevheri cins-i insânın gögsinde5 emânet koyub, ana gönül diyü ad virdi. Nitekim Dâvud Peygamber salavâtü’l-lâhi aleyh suâl idüb didi kim yâ Rabbî! Her pâdişâhın hazâyini var. Senün dahi hazâyinün nicedir? diyücek, Allâhü Teâlâ ve Tebâreke buyurdı kim yâ Dâvud! Benim bir hazînem vardır ki arşdan muazzam ve kürsiden evsa‘ ve cennetden müzeyyen. Đşbu hazînemi yâ Dâvud, mü’min kullarımın gögsinde emânet koydım ve kendülerini bu mısr-ı câmiin yanî bî-kusûr, mükemmel şehr-i muazzamımın ve bu hazînemin üzerine pâs-bân6 kodım kim leylen ve nehâr gâfil olmayub bekleyeler. [Dü]şmânım şeytâna şehrimi yağmalatmayub ve hazîneme zarar indirmeyeler. Tâ kim ben dahi gine katuma 1 P. ‘âlib’ ( عالب ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘gâlib’ olmalı. 2 P. ‘huzûmetini’ ( حضومتنى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘husûmetini’ olmalı. 3 P. ‘münkak’ ( منقك ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘münfek’ olmalı. 4 P. ‘pâs-pân’ şeklinde yazılmış; doğrusu ‘pâs-bân’ olmalı. 5 P. ‘gölsinde’ ( كولسنده ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘gögsinde’ olmalı. 6 P. ‘pâs-pân’ şeklinde yazılmış; doğrusu ‘pâs-bân’ olmalı. 290 geldikleri vaktin cennetime idhâl1 eyleyüb; gözler görmedik ve kulaklar işitmedügi ve gönillerden geçmedik keremler idüb ve dîdârıma2 müşâhede kıldıram ve illâ kim ol benim şehr-i muazzamımı veyâ3 hazînemi düşmânım /124a/ şeytâna yıkdırıb katıma gelürler ise, cehennemime idhâl eyleyüb; gözler görmedik ve kulaklar işitmedik4 ve gönillerden geçmedik azâblar itsem gerekdir, diyü buyurmışlardır. Đmdi mezkûr tâife kendü vücûdına hâfız olub düşmanı üzerine gâlib olıcak, Allâhü Teâlâ dahi [a]nlara isti‘dâdları mikdârı kerâmet ihsân eyledi ve andan mezkûrlar gence yetişmiş kimesne gibi içeruden içeruye hıfz idüb izhâr eylemezler ve eger izhâr ider olsalar ellerinden gâib olub gider. Eyle degildir kim elinden alalar. Fe-hâşâ Allâhü Teâlâ’nın ihsân şümûlinden kim virdigi ihsânını gine ala; ammâ hacb-i kudret ile mahcûb iderler. Tâ kim telef eyleyüb zâyi kılmaya5 . Andan âhir derece-i mevte yetişicek ol hicâbı ref‘ idüb kemâ-kân kerâmet-i tâmmesi üzerine mamûr olub irtihâl iderler. Pes bu tâifenün izhâr-ı kerâmeti idmediklerine sırr budır. Allâhü a‘lem. Fe-emmâ ol bir tâife ki ne keşfîdir ve ne keddîdir. Anlarun ibâdetleri ve mücâhedeleri taklîden ve riyâ’ olub, riyâzetlerini îcâb-ı dünyeviyyeyle izzet-i nâsa vesîle idinüb ale’d-devâm Hazreti Hakk’dan anı ister, ricâ iderler idi. Allah murâdbahşdır çünki bunlar hayrın dilemedi. Hazreti Hakk dahi Celle ve Alâ bunlara derece-i hayvâniyyede iken yanî ekli, şürbi ve nevmi ve telezzüz-i nefsâniyyesi kemâlde iken bir seccâde-nişîn fevt olub bunları seccâde-nişîn /124b/ kıldı. Ba‘dehû mez[bû]rlar ber-murâd olub îcâb-ı dünyeviyyeyle izzet-i nâs eline girdi. Đmdi muktezâ-yı nefsâları kemâl buldıkdan sonra gayr-i mümkin olur, buna ki dönüb amel-i sâliha ricat6 eyleyüb derece-i insâniyyeye kadem basa ve andan tezîd-i riyâzetle derece-i rûhâniyyeye vusûl bulub musâhabet-i ilâhiyye tahsîl eyleye. Đmdi bu tâife haseratü’d-dünyâ ve’l-âhire dirler; yanî bunlar hakkı ne dünyâda gördiler ve ne hod âhiretde görserlerdir. 1 P. ‘idhâl’ derken ‘ha’ harfini noktası konmamış; ادحال şeklinde yazılmış. 2 P. ‘dîzârıma’ şeklinde yazılmış; doğrusu ‘dîdârıma’ olmalı. 3 P. ‘veyû’ ( ويو ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘veyâ’ olmalı. 4 P. ‘işitmedik’ derken ‘te’ harfinin noktaları konmamış. 5 P. ‘kılmaya’ derken ‘kaf’ harfinin noktaları konmamış. 6 P. رجمت şeklinde yazılmış; doğrusu رجعت olmalı. 291 BEYĐT 1 2 سواء عنده اعمى فى عماه سواد اليل و ضوء النهار Bu tâifenin misâli şol âlim[le]re benzer kim ilmi arz-ı dünyayçün okıyalar; yanî hakkından gelmeyüb abese sarf ideler. Hazreti Rasûl hod (s.a.v.) يكون حتى عالما المرء يكون لا 3 بعلمه عاملا diyü buyurmış idi. Đmdi takvâyla amel-i sâliha sarf itmek gerek. Tâ kim ındellâh makbû[l] olına idi. Nitekim Hakk Teâlâ ve Tebâreke Kur’ân-ı Azîm’inde 4 يا ايها الذين امنوا اتقوا االله و كونوا مع الصادقين kim buyurdı ve bir âyetde dahi buyurdı kim كان فمن 5 يرجوا لقاء ربه فليعمل عملا صالحا . Pes bu6 ilim takvâyla ameli sarf idemediler. Tâ kim ındellâh makbûl olalar idi. Andan bu dünyâ baza[rı]na mollaları ilim gevherin ellerine virib, gönderib, tekîd be-tekîd buyurdı kim zinhâr benim kıymetimi7 , nâmütenâhî gevherimi takvâyla /125a/ amel-i sâlih metâına tebdîl eyleyüb katuma gelin kim size gözler görmedik8 ve gönillerden geçmedik keremler ideyin ve illâ kim ol vardığınuz bâzâr-ı fenâda benüm bir düşmenim vardır. Serheng, hilebaz, dellâl, tarraz, sermayeler zâyi idib âdemîleri mağbûn edici, zinhâr gâfil9 olman kim elünizden bu ilim gevherini alub zâyi eyleyüb benim katıma metâsız gelüb resânuz ukūbet-i azîmeme müstehak olursız diyü tekîd be-tekîd ısmarlamış idi. Andan bu mübtelâ evvelde niyeti hayr olmayub garaz-ı dünyâyçün tâlib olmış idi. Şimdiki hâlde bu bâzâr-ı fenâya gelüb mezkûr dellâle mülâkī olıcak elinden gevherini alub îcâb-ı dünyeviyyeyle izzet-i10 nâsa mübeddel kılurdı. Sâbikan mezkûrın murâdı oldı. Ber-murâd olub zehr-i sükker satub nâzenîn ömr ve kıymeti nâ-mütenâhî ilim gevherini telef eyledi. Đmdi âlim dimek lugatde bilici dimekdir. Pes bu tâife 1 H.’de hem ‘beyit’ başlığı hem de beytin içeriği yok. 2 Manası: Karanlık dünyası içinde âmâya gecenin karanlığıyla gündüzün aydınlığı eşittir. او داليل سواء .olmalı şeklinde سواد اليل و ضوء النهار doğrusu; yazılmış şeklinde ضوء النهار 3 Manası: Kişi ilmiyle âmil olmadıkça âlim olmaz. 4 Manası: Ey iman edenler! Allah’a karşı gelmekten sakının ve doğrularla beraber olun. ( Tevbe Sûresi 9/119). 5 Manası: ‘Kim Rabbine kavuşmayı umuyorsa yararlı bir iş yapsın’ . ( Kehf Sûresi 18/110). 6 P. ‘bur’ ( بور ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘bu’ olmalı. 7 P. ‘kıymetini’ ( قيمتنى ( şelinde yazılmış; doğrusu ‘kıymetimi’ olmalı. 8 P. ‘lörmedik’ ( لورمدك ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘görmedik’ olmalı. 9 P. ‘âfil’ ( عافل ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘gâfil’ olmalı. 10 P. ‘ızzeb’ ( عزب ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘izzet’ olmalı. 292 mevlâsınun gevherini zâyi kılmağla ol mezkûr tâifeyle ındellah câhil bilinüb ukūbına müstehak oldı ve andan bu iki tâifenin alâmetleri oldır kim unvân-ı zâhiriyyetiyle meshûr olub ümerâ ve selâtîn tekarribünün tahsîlinde olur ale’d-devâm. Pes tâifelere muktezâ-yı nefsâniyyeleri üzerine riâyet lâzımdır. Zîrâ bunlar dahi nizâm âlemindedir ve gine meşhûr hadîsdir ol vakit kim Hazreti Rasûl (s.a.v.) alâmet-i kıyâmeti ashâbına haber virib andan deccâl zikr /125b/ olıncak istifsâr idüb didiler kim yâ Rasûlullâh, zamânın halâyıkının deccâl şerrinden hâli ne ola? diyücek, buyurdı kim ol imdi ben Allah’a tevfîz eyledim kim halîfemdir, ümmetimin nâsırı ve muîni olub deccâlin şerrinden halâs1 eylese gerekdir. Fe-emmâ benüm havfim gayr-i deccâlden kim ümmetimin mâ-beyninde kendü cinslerinden otuz nefer deccâl zuhûr eyleyüb sırrla Allâhü Teâlâ’nın Kur’ân’ına ve benüm şerîatime muhâlif ef‘âle meşgul olub andan hayr yüzinden halâyıkı eğvâ eyleyüb, niceleri kendüye itikād itdirüb mağbûn ve mahrûm eyleyeler. Đmdi bir mûcib-i hadîs bu zamân2 ol zamândır, beyne’l-halâyık eksik olmasa gerekdir. Fe-emmâ bu tâifede alâmet oldır kim kelâm-ı kadîme ve haşre, neşre inkâr eyleyüb kendü kâfiri mutlak olmağla kâfir-i cinnî teshîr eyleyüb halka muktezâsı üzere bâtından haber virib, teshîr eyleyüb izlâ[l] ider. Đmdi bu tâifeye arrâf dirler. Nitekim “Şerh-i Meşârık”3 de min bâbınun tahtında mezkûrdır. Benüm ümmetimden bir kimesne müşkili hal ecliçün kâhine veyâ arrâfa varsa; ol varan kimsenin kırk gün namâzı makbûl olmaya ve eger ol kâhinin veyâ arrâfın sözine itikād idüb giderse, kendüsi kâfir ve avratı boş olub gide. Đmdi bundan hazer yeri nola? Kuvveti’l-hadd hazer eyleyüb gâfil olmamak gerekdir. /126a/ Pes bu husûs kaçan bir tâifede sanılsa hafiyyeten tetebbu‘ ve tecessüs idüb görilmek gerekdir kim o kişinün ilm-i zâhiriyyede yedi var mı ve andan ef‘âli ve akvâli Kur’ân’a uyar mı ve hadîse muvâfık mı veyâ muhâlif mi ve riyâzeti ne yoldandır4 ? Andan hukūkıyyetine bilâ reyb şübhe olmayıcak itimâd câiz olu[r] ve illâ makām-ı mühlikdir, gâfil olmamak gerekdir ve fi’l-hadîs Hazreti Rasûlullah (s.a.v.) 1 P. ‘halâd’ ( خلاض ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘halâs’ olmalı. 2 P. ‘ramân’ ( رمان ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘zamân’ olmalı. 3 Radıyüddin es-Sâgânî (ö.650/1252)’nin Meşâriku’l-Envâri’n-Nebeviyye isimli eserine yazılmış şerhlerden biridir. Sâgânî bu eserinde derlediği bazı sahih hadisleri nahiv konularına düzenlemiştir. Bu esere pek çok şerh yazılmıştır. En tanınmışları şunlardır: Đbn Melek (ö.797/1395)’in Mebâriku’l-Ezhar fî şerhi Meşârikı’l-Envâr. Bâbertî (ö.786/1384)’nin Tuhfetü’l-Ebrâr fî şerhi Meşârikı’l-Envâr. Hayreddin Hızır Atûfî (ö.948/1541)’nin Keşfü’l-Meşârık fî şerhi Meşârikı’l-Envâr. 4 P. ‘yoldandan’ şeklinde yazılmış; doğrusu ‘yoldandır’ olmalı. 293 1 نعم الامير على باب الفقير نعم الفقير على باب الامير kim buyurmışdır yanî ne gögçekdir şol beglere kim fukarâ kapusına vara yanî anlara ihsân eyleye. Hemân varub ziyâret2 itmiş gibidir ve ne yermez ol fakīre kim ricâ-i dünyeviyye ecliçün begler kapusına vara. Đmdi bu ihtiyâc-ı nâs kişi mevlâsına kul olmamakdandır ve illâ şol kim Hazreti Rasûl (s.a.v.) sünnetine itttibâ‘ idüb ve Allâhü Teâlâ’nın emrine imtisâl ve nevâhîsinden ihtirâz idüb kendü ubûdiyyetine râğıb olub, tevekküli ve ricâsı mevlâsına olub mevlâsına lâyık kul olub bildikden sonra fi’d-dünyâ ve’l-âhire hâşâ kim Allâhü Teâlâ’nın ihsân şümûlinden anı âherlere muhtâc eyleye. Nitekim Kur’ân-ı Azîm’inden3 4 اليس االله بكاف عبده kim buyurdı yanî bir kimesne Allâhü Teâlâ Hazreti’ni mabûd idinüb ve ana kul oldıkdan sonra Allâhü Teâlâ kulına yeter degil mi? Ve bir 5 و من يتوكل على االله فهو حسبه kim /b/126 buyurdı dahi âyetde yanî kimin kim âherlerden ricâsı munkatı‘ olub teveccühi ve tevekküli Allâhü Teâlâ üzerine olsa Allâhü Teâlâ yeter6 7 و من يتق االله يجعل له مخرجا و يرزقه من حيث لا يحتسب kim buyurdı dahi âyetde bir ve yanî kim ki Allâhü Teâlâ’dan korka Allâhü Teâlâ dahi anı her gussasından çıkarub halâs eyleye ve dahi Allâhü Teâlâ ol kimesneye zahmetsiz ve meşakkatsiz rızık8 vere ve andan şeytânın ol vakit kim merdûd ve matrûd olduğı hînde Hazreti Hakk’a didi kim 9 فبعزتك لاغوينهم اجمعين yanî çünkim sen beni, âdem içün merdûd kıldın. Senün izzetin hakkıçün ben anların cümlesini iğvâ idüb azıdayın diyücek; Hakk Tebâreke ve Teâlâ سلطان عليهم لك ليس عبادى ان 10 diyü buyurdı; yanî melûn şunlar kim âherlerden biri olub teveccühini benden yana kılub benüm kulum olanlar sen tahakküm idemezsin. Zîrâ 1 نعم الامير اذا كان بباب الفقير و بئس الفقير اذا كان بباب :geçmektedir şekilde Şu 288. .s ,II .c ,Hafâ-l’Keşfu ,Aclûnî الامير 2 P. ‘ziyârib’ ( زيارب ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘ziyâret’ olmalı. 3 P. ‘atîmınden’ ( عطيمندن ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘azîminden’ olmalı. 4 Manası: Allah, kuluna yetmez mi? ( Zümer Sûresi 39/36). 5 Manası: Kim Allah’a tevekkül ederse, O kendisine yeter. ( Talak Sûresi 65/3). 6 P. ‘eyter’ ( ايتر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘yeter’ olmalı. 7 Manası: ‘Kim Allah’a karşı gelmekten sakınırsa Allah ona bir çıkış yolu açar. Onu beklemediği yerden rızıklandırır’. (Talak Sûresi 65/2-3). 8 P. ‘rırık’ ( ررق ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘rızık’ olmalı. 9 Manası: ( Đblis ) ‘Senin şerefine andolsun ki, elbette onların hepsini azdıracağım’( dedi ). (Sâd Sûresi 38/82). 10 Manası: ‘Kullarım üzerinde senin hiçbir hakimiyetin yoktur.’ (Hicr Sûresi 15/42). 294 [a]nlar benim ınâyetim1 hısnındadır anlar senün elün irmez diyü buyurdı. Đmdi nazar bizim kul elü bilmezdedir. Mâdem ki Hakk’a toğru kul olavız bilâ reyb Allâhü Teâlâ bizi âherlere muhtâc eylemez, in-şâ’-Allah. Nitekim rivâyet idüb didiler: Ol zamân kim Hâcı Đsâ Dede merhûm Sultân Mehmed’le musâhabet eyleyüb teshîr eyledigi cins-i2 ulemâya ve meşâyihe hoş gelmeyüb ve nice mevâlî cem‘ olub Fahru’lMeşâyih /127a/ Akşemseddîn Hazretleri’ne bu husûs i‘lâm idicek, re’y-i münîrleri ana lâhık oldı kim Mahmûd Paşâ’ya edâm ideler. Kul gönderüb getürde. Tâ kim mezkurûn ulemâ Hazreti Şeyh imtihân idüb mikdârını bildireler. Andan Mahmûd Paşâ’ya bu vecihle haber vâsıl olub kavl verdi3 getürmege. Pes bu tarafda otuz müderrise tenbîh olındı. Tâ kim mesâil-i müşkilînden4 her kişi makdûrı5 kadar ihzâr eyleye ve Hazreti Şeyh dahi ma‘dûd, musahhah bin mesele defterle ihzâr eyledi. Bu tarafdan Hâcı Đsâ Dede merhûm ki geldi. Mezkûrûn cemiyyet-i kübrâ idüb cem‘ olub Hâcı Đsâ Dedem’i ihzâr6 idüb, otuz müderris nevbetle başladılar. Küllîsinün suâline cevâb-ı şâfî virub tesellî buldıkdan sonra merhûm Şeyh defterini eline alub ibtidâdan intihâya dek ol ihzâr eyledigi bin meselei istifsâr eyleyüb küllîsine künhiyle cevâb-ı şâfî virüb mütesellî olınca; merhûm Şeyh didi kim işbu azîz Hazreti Hakk’la ittihâdde itmiş. Zîrâ sizün suâlinüzden gayrı [i]şbu bin mesâil-i müşkiliyye kim ihzâr itmiş idim. Kesrinde şübhem vardı. Bi-hamdillâh küllisi münhall olındı. Đmdi bu makdûr beşer degildir. Külliyyen cânib-i Hakk’dan alub7 vermedir eyle olsa varın, Hazreti Paşâ’ya bizden duâ idin. Đşbu azîzi makdûr kadar mûcid olub ber-murâd eyleyüb mekânına göndersün diyücek; hâzırûn8 ulemâ ile kaldılar ki andan /127b/ Mahmûd Paşâ merhûm bi’t-tazîm ve’t-tekrîm davet eyleyüb didi kim Hâcı Dede bizim noksânımızı mazûr buyurın kim bilmedik, min ba‘d size evkāfdan ve emlâkden ol derecede itdireyin kim tâ kıyâmete degin evlâdına ve etbâına vefâ eyleyüb dahi ziyâde olsun diyücek; Hâcı Đsâ Dede merhûm didi kim Allâhü Teâlâ 1 P. ‘ıyâtim’ ( عياتم ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘ınâyetim’ olmalı. 2 P. ‘cinsin’ ( جنسن ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘cins’ olmalı. 3 P. ‘verebdi’ ( وربدى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘verdi’ olmalı. 4 P. ‘müşkilîtden’ ( مشكليتدن ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘müşkilînden’ olmalı. 5 P. مقدروى şeklinde yazılmış; doğrusu مقدورى şeklinde olmalı. 6 P. ‘ihsâr’ ( احصار ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘ihzâr’ olmalı. 7 P. ‘olub’ yazılmış; doğrusu ‘alub’ olmalı. 8 P. ‘hâsırûn’ ( حاصرون ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘hâzirûn’ olmalı. 295 1 ومن يتق االله يجعل له مخرجا و يرزقه من حيث inde’Azîm ı-ân’Kur diyü emr eyledikden sonra istiklâli bize ene üfîke rızkuke diyü emr eyledikden sonra, imdi kefâletini bana gıdamı mı kim sizden tevakku‘ ideviz. Her ne hâcetimiz olursa Hazreti Hakk’dan dileriz2 . Âherden dilek bize zenb-i azîmdir. Andan dahi şunı ricâ idelüm kim min ba‘d bizi bu araya getürmeye in-şâ’-Allah diyüb revâne oldı. Allâhü a‘lem. BEYĐT 3 Gine geldi hadîs-i câvidânî Ki tefsîr içre variddürir ıyânı Bu bir meşhûr hadîsidir tâ ezelden4 Rivâyetdir Mu‘âz ibn-i Cebel’den Dedim bir gün eyâ Hakk din usûli Ki yanî Hakk Teâlâ’nın Rasûli Dedim pes evsınî yanî ögüt vir Buyurdı yâ Mu‘âz ibn-i Cebel’dir Ki kork Allah her hâl içinde Eger fiilinde ve eger kāl içinde Suâl idüb didim gine ey muhtâr Nasîhat eyle bana gine muhtâr /128a/ Buyurdı yâ Mu‘âz kim eyle iz‘ân5 Kaçın senden gele bir sehv-i isyân Akabince anun hayr-i amel kıl Ki mahv ola o isyânın anı bil Gine ögüt diledim bir dahi6 dir Buyurıb yâ Mu‘âz ibn-i Cebel’dir Ki âdet eyle hüsn-i halkı Ki tâ hoşnûd idesin cümle halkı Şu kim ide bu halkı kendüye yâr Nice lutf ider ana dinle cebbâr Ki ınde’l-Hakk o kul sâyim gibidir Dahi her gicesi kāim gibidir Gel imdi bu tarîkı sen de gözle Ki bu gevherleri cânunda gizle Var imdi bu sözin kadrin bil ey cân Ne bilsün gevherin kadrin nâdân Eger oldunsa bu hâle râğıb Zuhûra geldi gine bir menâkıb 1 Manası: ‘Kim Allah’a karşı gelmekten sakınırsa Allah ona bir çıkış yolu açar. Onu beklemediği yerden rızıklandırır’. (Talak Sûresi 65/2-3). 2 P. ‘dilerir’ ( دلرر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘dileriz’ olmalı. 3 H.’de ‘beyit’ başlığı var ama beytin içeriği yok. 4 P. الزن şeklinde yazılmış; doğrusu ‘ezelden’ olmalı. 5 P. ‘id‘ân’ ( ادعان ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘iz‘ân’ olmalı. 6 P. خى şeklinde yazılmış; doğrusu ‘dahi’ olmalı. 296 VE GĐNE HÂCI ĐSÂ DEDE’NĐN BĐR MENÂKIB DAHĐ 1 Gıbbu hâzâ Sultânü’s-sa‘âdât ve menbaı’l-izzi ve’s-sâdât Hazretleri’nün rahmetü’l-lâhi aleyh (n.m.) bâtını seriyyesine kāim-i makām olan kim Hâcı Đsâ Dede’dir, rahmetü’l-lâhi aleyh. Anun kerâmet-i uzmâsına şürû‘ idelüm kim قوما احب من 2 كثر ذكره diyü emr olınmışdır, yanî şol kim bir tâifenün muhibb-i sâdıkı ola leylen ve nehâr anların zikrinden hâlî olmamağa râğıb olur. Gine nakl-i sahîh ile menkūldır ki bu husûs bizzât Babamız Hâcı Mustafâ /128b/ rivâyetidir, rahmetü’l-lâhi aleyh. Rivâyet idüb didi kim ol vaktâ kim mâsivâdan biri olub Hâcı Đsâ Dede Babam’ın an kalbin samîmin hizmetini ihtiyâr kılub, ale’d-devâm rızâsı üzere hizmetinde kāim olıcak; alub bizi hacca bile gitdi. Vaktâ ki Hâmis şehrinde yatub andan Şâm’a müteveccih olıcak duhâ vaktiydi. Ol sazlık kırlarda kim kāfilesiz kimesne gidemez. Şiddetle havf yeridir. Pes ol vakit umûmen huccâc bakıb gördiler kim karşudan bir mehâbetlü kişi gelür. Yeşil sûf giyer ve amâme başında ve demur kır ata binmiş, yalınuz hem-râh yok; sâir-hâne yok. Ol vakit Hâcı Đsâ Dede Babam kāfilenün3 önince gider idi. Andan gelüb selâm virib dahi muânaka idüb bir zamân bir birinin boynından ellerin çözmeyüb4 turdılar ve andan bir birinden müfârekat eyleyüb, vedâlaşub huccâca selâm viri viri geçdi. Hemân kāfile âhirine varub selâm viricek, min ba‘d kimesneye görinmeyüb gâib oldı. Huccâcın benâmlarından birkaç kimesne ileru gelüb, varub didiler kim yâ Hâcı Dede, işbunın gibi hatîrında bunın gibi ulu mehîb kişi yalınuz gider. Acabâ bu kim ola? diyücek, Hâcı Đsâ Dede buyurdı kim işbu kişi karındâşım Hızır (a.s)’dır. Sabâh namâzını Kâbe’de kılub ve andan işrâk namâzını Mescid-i Aksâ’da kıldılar ve şimdi /129a/ varub Sultânü’s-sâdât Hazretleri mezâr-ı şerîfine duâ eyleyüb andan öyle namâzını Ayasofya’da kılsalar gerekdir. Pes bu arada ayân olduğına vech oldır kim Allâhü Teâlâ Hazreti’nden bize vâsıl idicek emr varmış. Ol emri takrîr revâne oldı. Đmdi varın Allâhü Teâlâ Hazreti’ne hamd idin kim ol bize olan emr-i sebebine nazar-ı âliye yetişüb müşâhede kıldınuz diyücek; mezkûr kāfilenün ol kelimâtdan muhtârları tevakku‘ idüb didiler ki acabâ Hâcı Dede ol size olan emri bize dahi izhâr kılsanuz. Tâ kim kalbimizin helecânı ref‘ olınaydı 1 H.’de bu başlık şu şekilde yazılmış: Hâcı Đsâ Sultân’ın Bir Menâkıb Dahi. H.’de bu kısım özetlenmiş. 2 Manası: Kim bir topluluğu severse, onu çokça anar. Bu söz, vr. 110a’da da geçmektedir. 3 P. ‘tâ filanün’ ( فلنوك تا ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘kāfilenün’ olmalı. 4 P. ‘çörmeyüb’ şeklinde yazılmış; doğrusu ‘çözmeyüb’ olmalı. 297 diyücek; didi kim ol [va]ktâ kim ayân gördinüz. Bizimle muânaka ve musâfaha idiyüb eglenmedigi vaktin buyurdı kim işbu Mustafâ kim senün hizmetindedir. Allâhü Teâlâ anı sana oğıl virdi. Hem dünyada ve hem âhiretde oğlundır. Ni‘me veled ve hem âhir hayr-i halefın olsa gerekdir, diyu emr eyledi. Allâhü a‘lem. BĐR MENÂKIB DAHĐ 1 Andan tekrâr Babam Hâcı2 Mustafâ merhûm rivâyet idüb didi kim vaktâ kim ikinci nevbet, Hicâz seferine müteveccih olub giderken kaçan kim ol mezkûr mevzi‘â ki yetişdik. Hâcı Đsâ Babam huccâca ileru yürin diyü emr eyleyüb ve kendüsi gerude bizi bilesince alıkoyub bir miktâr kāfileden i‘tizâl edicek gine ol evvel zâhir olan kimesne gördük kim gelür. Ol hînde Babam Hâcı Đsâ Dede /129b/ bana in atından, yayan ol diyü ben dahi eyle kıldım. Andan gelüb gine selâm virub muânaka kılıcak, benden yana nazar eyleyüb buyurdı kim Allâhü Teâlâ seni işbu karındâşıma oğıl virub hem hayr-ı halef kıldı. Min ba‘d bizim dahi oğlımız olın diyücek Babam işâret eyledi. Varub mübârek eline yüzimi sürib dahi giru turdım. Andan vedâ eyleyüb gâib3 oldı, salavâtü’l-lâhi aleyh. Allâhü a‘lem. Eyle bi-hamdi’l-lâhi ve’l-minne kim biz edaf-ı nâs kim anların gibi serverlerin silsilesinden kıldı kim gici Dedemiz Hâcı Đsâ Dede olub ve ulu Dedemiz Hızır (a.s.) ola, salavâtü’l-lâhi aleyh. Bu hidâyetin mukābelesinde Allâhü Teâlâ’nun ihsân şümûlinden mercûdır kim Allah cümle mü’minîn ve’l-mü’minâtla günahlarımız avf eyleyüb, dünyâda ve âhiretde4 ol makbûllerinden ve muhtârlarından münfek eylemeye, in-şâ’-Allâhü Teâlâ. BEYĐT 5 Gine dinle Rasûlullah buyurdı Bu ümmet kaydını nâhoş kayurdı Buyurıb didi kim ola alâmet Şu vaktâ kim yakīn ola kıyâmet Halâyık sünnetim az tutar6 ola Ki bahr-i masiyete batar ola Mezâhibler belüre külli bidat Belürmesin mi kopıser kıyâmet 1 H.’de bu kısım özetlenmiş. 2 P. ‘câcı’ ( جاجى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘hâcı’ olmalı. 3 P. ‘âib’ ( عايب ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘gâib’ olmalı. 4 P. ‘âhiretde’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış; احرتده şeklinde yazılmış. 5 H.’de hem ‘beyit’ başlığı hem de beytin içeriği yok. 6 P. ‘tutar’ derken ‘te’ harfinin noktaları konmamış. 298 Bırağıb sünnetim bidat dutalar Kamû gaflet denizine batalar /130a/ Begayet güç ola sünnet dutana Hemân benzeye elde kor dutana Eger dutarsa sünnet göyinir Bırağursa hemân sünnet söyinir O vaktin bir kişi bu ümmetimden Birin dutsa o cümle sünnetimden Yetişe ecrine tâ yüz şehîdin Yazıla defterine bu saîdin Gel imdi nefsle şeytâna bakma Rasûlin sünnetin elden bırakma Hemîn der söz bu1 arada duralum Gine bir hoş menâkıbe girelüm HACI ĐSÂ DEDE’NĐN BĐR MENÂKIB DAHĐ 2 Ve gine nakl-i sahîhle menkūldır kim her-bâri ki pâdişâh gazâya giderdi. Hâcı Đsâ Dedem’in mekânında kāim iken süngü yaraları, kılıç yaraları bir zamân işlerdi. Nitekim Kosova’da muhârebesinde ricâl-i gaybla giderken görseydi, bir kâfir bir sipâhî basub boğazlamak kasdında. Andan Hâcı Đsâ Dedem irişüb ol kâfiri iki pâre kılub ve sipâhiyi kaldırub, askere ulaşdırdı. Meger ol sipâhî Boğa Ovası’nda ağniyâdan bir kimesne imiş. Ba‘dehû bir zamân geçüb Hâcı Đsâ Dedem merhûm Sultânü’s-sâdât Hazretleri’nün (n.m.) fukarâsına su sığırı inegi alıvirmek niyetine Boğa Ovası’nda, kudretle ol mezkûr sipâhinin evine vâki olmış. Andan ol sipâhî ferâsetle bildi kim ol kâfiri /130b/ katl eyleyüb kendüsini azâd eden bu kişidir. Andan didi kim yâ Dede, filân vaktin üzerimde ki kâfiri depeleyüb beni azâd iden3 degil misin? diyücek, didi kim hayır kuzı, bizi âdeme benzedi[r]siz4 sen diyücek; sipâhî didi kim billâhi’l-azîm kendüni ketm eylemeye kim benim nezrim vardır. Tâ kim edâ ideyim diyücek; Hâcı Đsâ Dedem kendüsini izhâr idicek, ol sipâhî gâyet a‘lâsından on beş nefer su sığırı inegi seçüb müft bağışlayıcak, Dede merhûm anı sürdirib Sultânü’s-sâdât Hazretleri’nün (n.m.) Kara-pürçek5 adlu vakıf köyine teslîm kıldı kim fukarâlar intifâ‘ idtiler. Vallâhü a‘lem. 1 P. ‘yu’ ( يو ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘bu’ olmalı. 2 H.’de bu başlık şu şekilde yazılmış: Bir Menâkıb Dahi. H.’de bu kısım özetlenmiş. 3 P. ‘andan’ ( اندن ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘iden’ olmalı. 4 P. ‘benzedi[r]sir’ ( بكزدسر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘benzedirsiz’ olmalı. 5 P. برجك قرة şeklinde yazılmış; doğrusu “Kara-pürçek” olmalı. Bkz. Halim Baki Kunter, “Emir Sultan Vakıfları ve Fatih’in Emir Sultan Vakfiyesi”, Emir Sultan ve Erguvan, Bursa 2007, s. 189. 299 HÂCI ĐSÂ DEDE’NĐN BĐR MENÂKIB DAHĐ 1 Ve gine Babam Hâcı Mustafâ merhûm rivâyet idüb didi kim bir kere Hâcı Đsâ Dede rahmetü’l-lâhi aleyh hacdan binüb geldügi atı nezr eylemiş. Bana buyurdı kim var bu atı bey‘ eyle. Pahâsını çirağa dökelüm kim fukarâya sarf olsun diyücek; ben dahi varub bey‘ eyleyüb, beş yüz akçeye satub nazar-ı aliyesine getürdim. Gine buyurdı kim bu akçeyi böyle teslîm itmekden alub varub fukarâya inek alıvirmek evlâdır kim sevâbı munkatı‘ olmaya diyücek; akçeyi kiseye koyub zabt eyledim. Andan gelüb Manyâs tevâbiina gelicek didi kim Gelibolı’dan beru birkaç yüz binlik su sığrı 2 inegi sürilüb geliyorır. Đdincik /131a/ kurbine geldi. Varalum inegi andan alalum diyü revâne oldık. Andan Đdincik kurbinde3 Külflü Köyi dimekle meşhûr köyde kendüsi ârâm eyledi. Ehl-i karyeyle beni gönderüb didi kim varun, ol binlik ineklerden seçün. Kuyruğı uzun ola, boynızları güzel ola ve memeleri iri ola ve tü[y]leri siyah ola ve genc olalar. Her ne kadar bulursanuz seçün diyücek, varub emri meşrûh üzere seksen nefer su sığırı seçüb, ayırub andan haber viricek; varın emîne gel den pahasını alsun diyü yüridi. Andan emîn gelüb bahasını karâr idüb hesâb eyleyüb, tamâm yigirmi beş bin4 akçe gerek oldı; ammâ akçe hemân beşyüz5 . Bana emr idüb didi kim Mustafâ ol at pahasını götürib işbu ineklerin pahasını teslîm eyle diyücek; ol kîseyi açub saydım külliyen ineklerin pahası yigirmi beş bine karâr olmış idi. Tamâm çıkub ne bir artık ne bir eksik diyü rivâyet eyledi. Vallâhü a‘lem. Vefâtını bu menâkıble âhir idelim, in-şâ’-Allâhü Teâlâ. BEYĐT 6 Kime kim erişe Hakk’dan inâyet Cihân halkından irmez ana nekbet Denizi yollar ider od gülşen Taaccüb itme bu işe sakın sen Bulınmaz hikmet-i Hakk’a nihâyet Diyelüm noldı pes bâkī rivâyet /131b/ Çü kâmil oldı ve muhtâr Ahmed Kerâmet gösterir bî-hadd ve bî-add 1 H.’de bu başlık şu şekilde yazılmış: Bir Menâkıb Dahi. H.’de bu kısım özetlenmiş. 2 P. ‘sı‘rı’ ( صعرى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘sığırı’ olmalı. 3 P. ‘karnda’ ( قرنده ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘kurbinde’ olmalı. 4 P.’de ‘bin’ yok, yazılmamış; ama aşağıdada ‘yirmi beş bin akçe’ diyor. Onun için burada da ‘yirmi beş bin akçe’ olmalı. 5 P. ‘beşyür’ ( بشيور ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘beşyüz’ olmalı. 6 H.’de ‘beyit’ başlığı var ama beytin içeriği yok. 300 Kamû dinleyenün mest ola aklı Giru zikr idelüm bir dürlü nakli NAKL-Đ SAHÎH1 Ve gine nakl-i sahîhle menkūldir Âşık Paşâ oğlı Pîr Azîz rahmetüllâh rivâyet idüb didi kim ol vakit kim Đslambol gazâsına vardık. Gördim Hâcı Đsâ Dede merhûm anda gelmişin. Ben didim yâ Hâcı karındâş, işbu yıl sizi Hicâz2 seferine gitdi diyü istimâ‘ olındı idi. Ne oldı kim gine bunda hâzır olmışsız? diyücek, ayıtdı kim yâ karındâş, belâ kıbel-i Hakk’dan emirlenüb Hicâz’a müteveccih olmışdım. Andan kıbel-i Hakk’dan buyurık oldı kim teveccühin olub ve hâlis niyyetün olduğı ecilden haccın makbûl oldı. Đmdi işbu yıl Đslambol feth olınsa gerek, dön var ol gazâda bile ol diyü buyurdılar. Ol ecilden geldim, didi; çünkim bu kelâmı işidüb Đslambol fethine şübhemiz def‘ olıcak; Allah’a hamd eyledik ve andan didim kim yâ karındâş, eger bu muhârebede bir fevt olursavuz lutf idüb meyyitimizi siz gasl idesiz diyücek, didi kim biz sizi3 gasl itmek hod müyesser degildir; ammâ siz bizi4 gasl idesiz in-şâ’-Allah diyü buyurdı. Âkıbet eyle vâki /132a/ oldı. Son hacc seferlerinde bile bulınub bu tarafa gelürken Hâcı Đsâ Dede merhûma hastalık vâki oldı. Vaktihâ varub hâlini istifsâr iderdik. Bize iderdi kim biz5 size gele, hemân itmez Germiyân cânibinden yoldaş olırız. Zîrâ toprağımız andandır, didi. Fi’l-vâki ol vakit kim çaya yetişdik, kondık. Ol gice merhûm Hâcı Đsâ Dede karındâşım âhirete intikāl itdi6 , rahmetü’llâhi aleyhi rahmeten vâsiaten; ve andan nefesleri yerine gelüb biz gasl7 eyledik. Hîn-i gaslde her-bârî ki döndürmek dilerdim, kendüsi döner idi ve nakl itdigi vaktin ellerini namâza turmış gibi gögis üzere komışdı. Hîn-i gaslde bize ol kerâmet dahi izhâr eyleyüb, kendü ellerini yanına indirdi. Gasl tamâm olıcak ellerini kaldırub gine gögsine kodı. Andan makābir civârında, yol kenarında defn eylerler. Tâ kim zâirûn8 اوسان ola. Şimdiki hâlde ol diyârın halâyık anun türâbı civârıyla müşerref olub istifâ[de] idinürler. Hattâ insân marazına ve hayvânât cinsine türâb cevheri erincedir 1 H.’de bu kısım özetlenmiş. 2 P. ‘hicâr’ ( حجار ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘hicâz’ olmalı. 3 P. ‘siri’ ( سرى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘sizi’ olmalı. 4 P. ‘biri’ ( برى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘bizi’ olmalı. 5 P. ‘bir’ ( بر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘biz’ olmalı. 6 P. ‘idi’ ( ايدى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘itdi’ olmalı. 7 P. ‘asl’ ( عسل ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘gasl’ olmalı. 8 P. ‘râirûn’ ( رائرون ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘zâirûn’ olmalı. 301 ve ol [vi]lâyetin halâyıkı rivâyet idüb iderler kim sâbikan انطق şerrinden meyyitimüz incinüb çok elem çekür idi. Hemân kim Hâcı Đsâ Dede cism-i şerîf bu arada defn olalıdan tağdan انطق inmedi. Şerrinden halâs oldık diyü hamd iderler ve andan Âşık Paşâ oğlı /132b/ Pîr merhûm rivâyet idüb didi kim ol vaktâ kim merhûm Hâcı Đsâ Dede karındâşım gasl idüb andan Đslambol’a geldim. Varıb Sultân Mehmed’in elin öpüb oturırken, merhûm Sultân Mehmed benden bir müşkil nesne istifsâr eyleyüb, suâl eyledi. Meger kim sâbikan ol suâl-i nesnei, Hâcı Đsâ Dede merhûmdan suâl eyleyüb esrârına vâkıf olmış imiş. Ben hilâfını cevâb viricek, merhûm Sultân Mehmed, ermiş Hâcı Đsâ Dede diyü üç defa kelimât idicek; ben didim: Hemîşe Hüdâvendigâr Hazretleri sıhhatde ve selâmetde olsunlar. Hâcı âhirete intikāl itdi1 diyücek; Sultân Mehmed didi kim el-hükmü lillâhi’l-vâhidi’l-kahhâr ve andan didi kim ne yerde defn olındı? diyücek, merhûm Sultân Mehmed ayıtdı kim elhamdü lillah benüm memleketimde defn olınmış. Dahi dizi üzerine gelüb mahzûn ve müteellim olub2 , gözi yaşını silmege başlayıcak; hemân ben bî-huzûr olub duâ eyleyüb, kalkıb revâne oldım diyü rivâyet eyledi. Rahmetü’l-lâhi aleyhim ecmaîn. Đmdi bu arada Hâcı Đsâ Dede merhûmın menâkıbı deryâdan katre ve güneşden zerre zikr olındısa. Min ba‘d anun kāim-i makāmı ve muhtârı ve hayr-i halefi ki Hâcı Mustafâ dirler idi. Yümn içün anun menâkıbından birkaç kelimât zikr idelim. Tâ kim nazar idüb ve istimâ‘ idenlerün nûrı ve şevki ziyâde ola. BEYĐT 3 /133a/ Çü dinledik bu sırrı eyle gülzâr Geçer dünyâya mağrûr olma ey yâr Eger4 gâfil yürime kim ölürsin Kamû itdiklerin birbir bilürsin Niceler varu ben kabrinde gelmez Kişiye son pişmân ıssı kalmaz Nasîhatdır sözim red itme zinhâr5 Sakın fırsat dimen fevt itme zinhâr Nice bir viresin ıssın ziyâne Menâkıb geldi bir dürlü ıyâne 1 P. ‘idi’ ( ايدى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘itdi’ olmalı. 2 P. ‘olub’ iki kere yazılmış. 3 H.’de hem ‘beyit’ başlığı hem de beytin içeriği yok. 4 P. اكن şeklinde yazılmış; doğrusu 'eger' olmalı. 5 P. ‘rinhâr’ ( ارر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘zinhâr’ olmalı. 302 ŞĐMDEN GĐRU HÂCI ĐSÂ DEDE’NĐN KĀĐM-Đ MAKĀMI HÂCI MUSTAFÂ’NIN MENÂKIBINA ŞÜRÛ‘ ĐDELÜM1 Revân-ı izzet girîn ve nâkılân-ı saâdet karîn ider: Bu Hâcı Mustafâ ki mezâr-ı şerîfi Emîr Sultân Hazretleri’nin civâr-ı şerîfinde ola[n] mekteb-i şerîf dîvârı dibinde olub, ol Hâcı Mustafâ’dır ki yukaruda geçüb Emîr Sultân Hazretleri bunlar içün dahi hâl-i hayâtında Bâyezîd-i Bistâmî mertebesinde olacakdır, diyü buyurmışlardır denilmiş idi. Ziyâde mertebede ulu kimesne olub, Hâcı Đsâ Dede merhûm Hazretleri’nin hâl-i hayâtında yakīn hâdimi ve her seferlerinde ve huzûrlarında bile hizmet-i hûrşîd menziletlerinde olmış ehass-ı eshâbı ve ba‘de vefâtihî2 kāim-i makām ve halîfeleri olub, Hâcı Đsâ Dede Hazretleri buyurdılar ki bin makāmâtdan bir makām komadım. Đllâ Hâcı Mustafâ’ya cümlesin seyr itdirdim ve ba‘dehû nakl olınmışdır ki sulehâdan bir pîr-i azîz şimdiki hâlde hayâtdadır. Rivâyet idüb didi kim bir gün Hâcı /133b/ Đsâ Dede merhûmın sohbetinde hâzır idik. Esnâ-yı kelâmda didi kim işbu Hâcı Mustafâ ben muhtâr ve kāim-i makām idindim. Tâ kim tasarrufâtını ve derecâtını benden ileru iletmeyince. Meselâ alâniyen Hazreti Rasûl’e (s.a.v.) bulışdırıb mübârek elini öpdirdim ve andan Hızır Peygamber salavâtü’l-lâhi aleyh bizi3 karındâş idinüb durırlar idi. Bunı anlara bulışdırdım. Oğıl idindiler. Oğıl akrebdir karındâşdan ve andan hâl-i hayâtında tasarrufât iki nev‘le bizden ziyâde olsa gerekdir ve andan kıyâmet güninde halk olınduğımız vaktin cümle evliyâullah Hazreti Rasûl’e (s.a.v.) istikbâle varılsa gerekdir. Andan ol vakitde kimesneye ziyâde teklîfât olınmayub, her evliyâ ındellah merâtibi mikdârı ileru yürise gerekdir. Ol hînde Mustafâ bizden iki adım ileru yürise gerekdir. Andan sonra ehlullah cennetde makāmlu makāmına vâsıl olıcak, Mustafâ’nın makāmı iki derece benden a‘lâ olsa gerekdir, didi. Vallâhü a‘lem. VE GĐNE MENKULDIR KĐ 4 Merhûm ve mağfûr Yahyâ Halîfe Hazretleri rivâyet idüb ayıtdı kim ol vakit kim Hazreti Emîr’in (n.m.) âsitâne-i şerîfine yüz1 sürüb ve muhibb-i sâdıkı olıcak, 1 H.’de bu başlık şu şekilde yazılmış: Şimdengeru Hâcı Sultân’ın Kāim-i makāmı Đbrâhîm Edhem Mertebesinde Olub Sultânü’s-sâdât Hazretleri’nin Bâtınımızı Đki Dervîşe Virdik Diyü Buyurdıkları Dervîşlerin Evvelkisi Hâcı Đsâ Dede Ve Đkincisi Hâcı Mustafâ Dede’nin Menâkıbına Şürû‘ Đdelim. H.’de bu kısım özetlenmiş. 2 P. ‘ba‘dehû vefâtihî’ yazılmış; doğrusu ‘ba‘de vefâtihî’ olmalı. 3 P. ‘biri’ ( برى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘bizi’ olmalı. 4 H.’de bu kısım özetlenmiş. 303 hulefâlarını2 tetebbu‘ eyledim. Anlarda kendü ilmimden ziyâde ilim bulınmadığı ecilden, bende teslîm-i küllî bulınmadı. Tâ kim nasîb olub hacca müteveccih olduk da azîzlerden Dâvud Halîfe ve Gelibolı halîfesi /134a/ Alâeddîn Halîfe ve Kamur oğlı Sinân Halîfe ve Hâcı Đsâ Dede’nin kāim-i makāmı Hâcı Mustafâ Dede Hazretleri rahmetü’l-lâhi aleyhim ecmaîn işbu mezkûrûn azîzler cem‘ olub, Hicâz seferine müteveccih olub oldık da vaktâ kim Kuds-ü Mübârek’e şerrefeha’l-lâhü vardık. Ramazân gicesi anda bir vâkıa gördim. Tabîrinde âciz-i mütehayyir kalub, duhâ vaktine deg meşgul olub ıslâh-ı âdemden kimesneye dahi takrîr eylemedim. Duhâ vaktinde gördim. Hâcı Mustafâ Dede Hazretleri duâ eyledi diyücek; ayak üzerine gelüb redd-i selâm eyledik ve ne buyurırlar diyücek ol dervîş didi kim eyü vâkıa gördiler. Mübârek olsun didiler. Andan merkeb kim vâkıalarında binmişlerdi. Ol bu dünyâdır ve zahrında altundan eyer kim vardı. Anun işâreti kendünin ilmi ile amel eyledikdir ve andan merkebin ayaklarında altundan na‘li kim var idi. Anun işâreti kendünin şerîat muhkem olduğıdır3 ve andan ol merkebin başındaki altun uyanı var idi. Kendüler üzerine binüb ve dizginin dutub giderler idi. Anun işâreti oldır kim tarîk-i müstakīm hak yoldır kim sülûk idüb mücâhede kılub gide durırsız. Allâhü Teâlâ şaşurtmaya4 in-şâ’-Allah ve hem mübârek ola, hoş vâkıa gördiler diyüb hem vâkıamı ve tabîrini tashîh eyleyicek; ben didim kim işbu azîzin /134b/ keşf-i kerâmeti böyle5 olıcak metbû‘ının merâtibi nice ola diyü teslîm-i küllîme sebeb, bu kerâmet oldı diyü rivâyet eyledi. Allâhü a‘lem. BEYĐT 6 Ricâ-yı rahmet umarsın Hüdâ’dan Kıl istimdâd-ı himmet evliyâdan Ki bunlar7 bâbıdırurur hak yolının Delîlidir hakīkat menzilinin Rasûlin sünnetin ihyâ iderler Anun yolını gözleyüb8 giderler 1 P. ‘yür’ ( يور ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘yüz’ olmalı. 2 P. ‘hulefâlarıtı’ ( خلفالرتى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘hulefâlarını’ olmalı. 3 P. ‘oldı‘ıdır’ ( اولدوعدر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘oldığıdır’ olmalı. 4 P. ‘şaşurmaya’ ( شاشورميا ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘şaşurtmaya’ olmalı. 5 P. ‘böble’ ( بوبله ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘böyle’ olmalı. 6 H.’de ‘beyit’ başlığı var ama beytin içeriği yok. 7 P. ‘nunlar’ ( نونلر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘bunlar’ olmalı. 8 P. كوزلايت şeklinde yazılmış; doğrusu 'gözleyüb' olmalı. 304 Şunın kim şeyh yokdır gör Rasûli Ki şeytân oldı şeyhi hem delîli Eger kıldınsa bu sırra ikāmet Diyelüm gine bir dürlü kerâmet VE GĐNE MENKULDIR KĐM 1 Tevâbi-i Gönen’de Tavla dimekle meşhûr karyenün imâmı vardı. Sulehâdan bir azîz idi. Rivâyet idüb didi kim meger bana bir yıl Hicâz seferine sevdâsı vâki oldı2 ; ammâ fakrim dahi gâlib ve illâ huzûrım kalmadı. Andan tetebbu‘ idüb dört yüz mikdâr akçe ihzâr idüb ve bir merkebim dahi vardı. Bunı fikr eyledim ki varub Burûsa’da Hazreti Emîr’i (n.m.) ziyâret eyleyüb ve andan Hâcı Mustafâ Dedem Hazretleri’ne bulışub, hâlimi arz idem; görem kim nice /135a/ nefes sâdır olur diyü eyle eyledim; çünkim bulışub mübâre[k] elini öpüb hâlimi arz idicek; didi kim işbu gice Allâhü Teâlâ’nın emriyle melâikeler gelüb huccâcı deftere aldılar. Seni dahi defter kayd eylerler. Gamm çekme kim hacca varır gelürsin diyücek; ben ayıtdım kim fakrim var. Đmdi ol husûsıma dahi himmet idün didim. Andan didi kim götüri ne mikdâr nesnen var? Görelim3 diyücek; ben dahi kisemi eline virdim. Alub mübârek elini içine sokub karışdırdı. Gine4 bana virdi ve andan didi kim harclan var, harclan gel; ammâ zinhâr5 sayma, didi. Andan gine mübârek elini öpüb dahi revâne oldım. Andan vüsatle harc eyleyüb ve nice fukarâya tasadduk eyleyüb, varıb geldim; çünkim Burûsa’ya gelüb didim kim min ba‘d mekânıma iki günlik yer kaldı. Đşbu akçe sayub göreyim, hâl nicedir? diyüb, gaflet6 galebe eyledü. Kısmet ancak idi ola, sayub gördim. Gine tamâm dört yüz akçe7 yerinde idi ve andan sonra az az kesilüb ol berekât elümden gitdi, diyü ağlardı. Vallâhü a‘lem. BEYĐT 8 Eger aldınsa nûrı şevk-i Hakk’dan Gönül levhıne yazgıl bu sebakdan Sana viren bu mülki alısardur Kamû azâ amelden kalısardur /135b/ Azuk ol râh-ı pâyâna nenvar Kolaysa tuhfe ol sultâna nenvar 1 H.’de bu başlık şu şekilde yazılmış: Bir Menâkıb-ı Şerîfleri Dahi. H.’de bu kısım özetlenmiş. 2 P. ‘oldı’ kelimesi iki kere yazılmış. 3 P. ‘görrelüm görelüm’ yazılmış;‘görrelüm’ fazla yazılmış. 4 P. ‘gine’ derken ‘nun’ harfinin noktası konmamış. 5 P. ‘rinhâr’ ( ارر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘zinhâr’ olmalı. 6 P. ‘gaflet’ derken ‘fe’ harfinin noktası konmamış. 7 ‘akha’ ( اقحه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘akçe’ olmalı. 8 H.’de hem ‘beyit’ başlığı hem de beytin içeriği yok. 305 Mukarrerdir bu hod züvvârsın gerekdir O âlî Hazret tursan gerekdir Olan aklı bu sırrın fikrin eyler Menâkıb geldi gine gör ne söyler MĐN BA‘D SULTÂNÜ’S-SÂDÂT HAZRETLERĐ’NĐN (N.M.) KERÂMET-Đ RÛHÂNĐYYESĐNDE BEYÂN ĐDELÜM1 Đşbu kazâya bizim zamânımızda vâki olmışdır. Bir yıl Babamız Hâcı Mustafâ Dede dedikleri merhûm, huccâcla hacca müteveccih olmışlar idi. Merhûm babamız Hâcı Mustafâ her-bâri ki hacca varsalar, gine avdet idicek; otuz veyâhud kırk nefer muhtârlarından bilesine tekrâr Kuds-ü Mübârek ziyâ[re]tine şerrefeha’l-lâhü alub giderdi. Andan mâ-adâ huccâca icâzet2 virib, Şâm’a gönderdi. Pes ol Şâm’a müteveccih olan huccâc da iki nefer karındâşlar vardı. Birisine Hâcı Đbrâhîm ve birisine Hâcı Halîl dirlerdi. Andan Hâcı Halîl zahîr 3 zahmeti4 ârız olub, sefer üzere şiddetle za’f galebe idüb, hattâ yol nısfına varınca derece-i mevte yetişüb, karındâşı Hâcı5 Đbrâhîm rivâyet idib didi kim kaçan kim Ali dedikleri arab köyine vardık. Andan anda kāfile bir iki gün ârâm6 eylediler ve ol gün ecinnedâşım Hâcı Halîl derece-i mevte yetişib, endâm hareketden kalub ricâm munkatı‘ olub pambuk birle ağzına sucağız sürerin. Meger bir sâlih kişi kāfileden /136a/ iâdeye gelüb gördi kim derece-i mevte yetişmiş. Bana didi kim ne durırsın vâlideynin dahi hayâtda. Đmdi anları yakub bu gurbetde firkattesin7 . Yanınca gurbetde8 duâ makbûldir. Varub bir halvet yerde Sultânü’s-sâdât Hazretleri’ne çağırub zârlık ile yuhtemeldir, uluvv-i himmeti yetişib karındâşın sıhhat bula, didi. Andan segirdüb kāfileden taşra çıkub bir halvet9 yer varıb ol derecede zâr-giryân idüb çağırmışın kim bî-hod olub düşmişin. Andan bir zamân geçüb aklım iâde idicek, didim kim eyvâh karındâşım gitdi. Ola kāfileden göçmeden bâri defn ideyin diyüb, varıb gördim ki karındâşım sıhhat bulmış, oturır. Hemân varıb yüzimi yüzine sürib Allah’a hamd eyledim. Ba‘dehû 1 H.’de bu başlık şu şekilde yazılmış: Sultânü’s-sâdât Hazretleri’nin Kerâmât-ı Bâhirelerinden Bir Kerâmâtı. H.’de bu kısım özetlenmiş. 2 P. ‘icâret’ ( اجارت ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘icâzet’ olmalı. 3 P. ‘zahîr’ ( زخير’ ( noktalı ha’ ile yazılmış; doğrusu ‘noktasız ha’ ile olmalı. 4 P. ‘rahmeti’ ( رحمتى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘zahmeti’ olmalı. 5 P. ‘câcı’ ( جاجى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘hâcı’ olmalı. 6 P. ‘âzâm’ ( ازام ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘ârâm’ olmalı. 7 P. ‘firkannesin’ ( سن فرقنه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘firkattesin’ olmalı. 8 P. ‘garînde’ ( غرينده ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘gurbetde’ ( غربتده ( olmalı. 9 P. ‘halvet’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış; حلوت şeklinde yazılmış. 306 yevmen fe-yevmen sıhhat üzere olub, kemâ-kân oldı. Ol tarafda Hâcı Mustafâ Dede Hazretleri Kuds-ü mübârek yolında huccâca tenbîh eyleyüb, dimiş kim kazıyyeden haberinüz1 yok kim bir aceb hâldi. Şâm yolında bugünki gün Hâcı Halîl derece-i mevte varıb vefâ[t] iderken; ulu karındâşı Hâcı Đbrâhîm bir halvet yere çıkub Sultânü’s-sâdât Hazretleri’ne (n.m.), an kalbin samîmin tazarru‘2 eyleyüb çağırdı. Andan Sultânü’s-sâdât Hazretleri Allâhü Teâlâ Hazreti’ne tevakku‘ idüb yigirmi yıl ömür alurdı. Andan Hâcı Halîl âfiyet bulub, halâs oldı. Min ba‘d Hâcı Halîl yigirmi yıl dahi ömür sürse gerekdir diyücek; /136b/ mezkûr birâderler tevâbi-i Manyâs’da olurlardı. Bu nefîs halâika münteşir olub her kişi murâd idinüb hesâb eylediler. Tamâm yigirmi yıl dürüst ömür sürüb, andan irtihâl eyledi. Vallâhü a‘lem. Eyle eceli mutlak var kim يستقدمون ولا ساعة يستاخرون لا 3 yanî ne bir sâat eksik olur ve ne bir sâat artuk olur. Bir dahi ecel-i muallak var kim şol sâbikan mezkûr yanî Kâbetullah’da şol bir taşdan yarılub çıkan yigidin üç günlük ömri o kursayla otuz yıl ömür olduğı gibi, Allâhü Teâlâ ölüler diriltmege kādirdir. Kudret izhâr itmek ecliçün dos[t]larının tevakku‘ını bahâne eyleyüb tekrâr ömür virse, ne aceb ola? Nitekim, Hazreti Rasûlullah (s.a.v.) hadîsinde buyurdı kim العمره تزيد و البلاء ترد الصدقة 4 ve gine buyurdı 5 صلوا ارحامكم زاد االله عمركم kim . Vallâhü a‘lem. VE GĐNE BĐR MENÂKIB DAHĐ 6 Vaktâ kim Uzun Hasan’a sefer olıncak, Mihâlic tevâbiinda bir sâlih sipâhî gelüb Babamız Hâcı Mustafâ rahmetü’l-lâhi aleyh didi kim işbu Sultân Mehmed 1 P. ‘haberinüz’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış; حبركوز şeklinde yazılmış. 2 P. ‘tasarru’ ( تصرع ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘tazarru’ olmalı. 3 Manası: ‘Ne bir an geri kalabilirler, ne de öne geçebilirler.’ (A‘râf Sûresi 7/34). 4 Manası: Sadaka belayı def eder ve ömrü uzatır. H.’de العمر تزيد و البلا ترد şeklinde yazılmış. Muhammed bin Süleyman el-Mağribî er-Rudânî, Cem’ul-Fevâid min Câmi’il-Usûl ve Mecma’iz-Zevâid, trc. Yusuf Özbek, Ocak Yayıncılık, 2. Baskı, Đstanbul, 2007, c. III, s. 72, Hadis nr: 2821. Rudânî’nin Taberânî’nin “el-Mu’cemu’l-Kebîr”inden aldığı hadis şu lafızlarla geçmektedir: العمر فى تزيد المسلم الصدقة ان ve ,korur ölümden bir kötü ,uzatır ömrü sadaka verdiği Müslümanın (و تمنع ميتة السوء و يذهب االله ا الكبر و الفخر yüce Allah bu sadaka ile kibri ve övünmeyi giderir.) 5 Manası: Sıla-i rahim yapınız ki Allah, ömrünüzü artırsın. Rudânî, a.g.e., c. III, s. 53, Hadis nr: 2775. Rudânî’nin Taberânî’nin “el-Mu’cemu’l-Kebîr”inden aldığı hadis şu lafızlarla geçmektedir: المعروف صنائع gizli ,korur felaketlerden kötü yapmak Đyilik (تقى المصارع السوء و صدقة السر تطفئ غضب الرب و صلة الرحم تزيد فى العمر olarak verilen sadaka yüce Allah’ın öfkesini dindirir, akrabalarla bağlantıyı kesmemek de ömrü artırır.) 6 H.’de bu başlık şu şekilde yazılmış: Ve yine Bir Dahi. H.’de bu kısım özetlenmiş. 307 müselmân üzere sefer ideyürir. Eger âhiretimüze zararı varsa tımardan vaz gelüb gitmeyelüm diyücek; Babam merhûm didi kim /137a/ yakīn zamânda umûmen Rûm Erenleri Sultânü’s-sâdât Hazretleri’ne gelüb didiler kim Sultânım, işbu Sultân Mehmed’e fırsat dilemege, ceddin Hazreti Rasûl’e varmağa (s.a.v.) himmet olınsa diyücek; nola babam, varalum didik de hemân bir demur kır at hâzır itmiş. Andan Sultân Hazretleri’ni bindürib revâne oldılar. Kaçan kim nazar-ı âliyesine vusûl buldık da geçüb yanına oturıcak; ol tarafda Uzun Hasan’un mem[le]kâtinün erenleri dahi umûmen göz erimi yerde gelüb turdılar. Andan Sultân Hazretleri didi kim yâ Ceddî, bizim Mehmed’e himmet eyle diyücek; Hazreti Rasûl (s.a.v.) yâ veledî, fırsatı ana virdik diyücek; Uzun1 Hasan memleketinden gelen erenler külliyen tağılub belürsiz olub gitdiler. Hemân oldı kim emr tamâm olub Sultân Hazretleri’ni devletle gine makāmına getürüb, Rûm Erenleri yerine avdet eyledi. Đmdi varın işbu seferden men olınman; ammâ bilmiş olın kim anların kanı helâl ve rızkı2 harâmdır. Hazer3 idin diyü buyurdı. GIBBU HÂZĐHÎ Ol râvîler kim zikr olınmışdır. Birine kim Zâkir4 Ali dirlerdi. Ol zât-ı şerîfin (n.m.) hîn-i hayâtında ve hîn-i memâtında zâkir idi. Şöyle kim bin nefer kimsedür heme zikr itseler mezkûr sadâsı cümlesinden mümtâz idi. Şöyle kim on gün leylen ve nehâr kelimât ider olsa, Sultânü’s- /137b/ sâdât Hazretleri’nin (n.m.) kerâmetinden gayri kelâm söylemezdi. Mezkûr azîz bizim kelâmullah üstâzımız idi rahmetü’l-lâhi aleyh ve andan Ece Baba derlerdi. Sultânü’s-sâdât Hazretleri’nin bevvâbı; yanî kapucısı idi. Bu dahi kemâ-kân gün leylen ve nehâr kelimât ider olsa, Hazreti Mahdûm’ın (n.m.) kerâmetinden gayri kelimât itmezdi. Bu mezkûr Ece Baba’nın öyle hem-civâr idik. Pîr olmış idi. Namâza rükûıyla kıyâmı bir idi. Vezâyifimizdi, oturduğı yerde gazzazlık işleyüb kendü elceğizi emegin yirdi. Vaktihâ varub nazarında bir zamân oturub kelimât iderdik. Hem rivâyet idüb ve hem gözinün yaşı durmayub akardı ve andan râvî Nebî Hâce merhûm, anun ile hem-civâr idik. Dembe-dem varub mübârek cemâlini müşâhede idüb kelimât iderdik. Ol dahi kezâlik on 1 P. ‘urun’ ( اورون ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘uzun’ olmalı. 2 P. ‘rırkı’ ( ررقى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘rızkı’ olmalı. 3 P. ‘harer’ ( خرر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘hazer’ olmalı. 4 P. ‘dâkir’ ( داكر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘zâkir’ olmalı. 308 gün leylen ve nehâr kelimât ider olsa, Sultânü’s-sâdât Hazretleri’nin kerâmetinden gayri kelimât itmez. Bir gün babamız merhûm ile mescidden eve gelüb havli kapusını feth idince, merhûm Nebî Hâce dahi akabimizce evi önine gelmiş ve andan nidâ eyleyüb didi kim yâ Hâce karındâş, andan babam merhûm didi kim ne buyurırsız? Hâce andan didi kim bir aceb kazıyye oldı bu gice. Sultânü’s-sâdât Hazretleri’ni gördim (n.m.). Hayâtındaki gibi kemâ-kân oturmışlar. Murâkıb, biz mukābilesinde el kavuşurub durırken umûmen tabakat erenleri yanî ricâlü’l-gayb ahv[â]l-i âleme nâzır olanlar geldiler, mukābilesinde /138a/ tapu idicek mübârek başını kaldırub aleyke’s-selâm diyücek; didiler kim Sultânım, Hâcı Mustafâ’nın üç tayları var. Anları nazar-ı âliyenüze getü[r]sin. Size yararı varsa tımar eylesin diyücek; nola getürin babam, diyüb gine murâkıb oldı. Andan büyük tayı hâzır itmiş, çekdiler. Mübârek başın 1 murâkıbdan kaldırmadı. Bu ol karındaşım idi kim ana rahminde kırklardan yazılub iki yılda vücûda gelmiş idi. Andan evsat tayı çekdiler. Mübârek başını kaldırub didi kim babam, varın buna terbiye idüb tımar eylen kim bu bize gerekdir diyü emr idicek; mezkûrûn ricâl-ü gayb ol iki tayı salıvirüb buna tımar ve terbiye içün zabt eylediler. Đmdi bilmiş olın kim uluvv-i himmet katınuz dağına oldı diyü buyurdı. Pes biz bende mücrim ol vakitden beru tâ ilâ yevminâ hâzâ iderdik kim biz hod fi’d-dünyâ ve’l-âhire anun âlî himmetine muhtâcız. Acabâ biz anların nelerine gerek olavız? diyü, âlem-i tehayyürde idik. Meger kim sâbikūn azîzler irtihâl idüb, meşreb-i a‘lâsından ve kerâmet-i uzmâsından takrîr ider kimse kalmayub bizim takrîrimüz ve tevcîhimüze muhtâc olsunlar gerek imiş. Biz dahi ihtilât-ı nâsdan mahfûz olmayub her kişiye takrîr itmeklik emr-i azîmdir; ammâ üzerimüze farz-ı ayn gibi olmışdır. Maa hâzâ derece-i pîrlige dahi vasl olındı. Biz dahi mütereddidüz kim acabâ bu gün mi geldiler veyâhud irte mi يالر ile olsa? /138b/ Kable’l-mevt lâzım oldı. Sultânü’s-sâdât Hazretleri’nin (n.m.) meşreb-i a‘lâsını ve kerâmet-i uzmâsını mezkûrûn râvîlerden2 me’hûz3 olan kim gönül levhinde merkūm idi. Pes ol deryâdan bir katre ve ol şemsden bir zerre zuhûra getürüb bir kitâb idem kim min ba‘d biz hâcet olmayub, işbu kitâbımızdan her zamânda intifâ‘ idüb yanî âhere4 mürtebit 1 P. ‘basin’ ( باسن ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘başın’ olmalı. 2 P. ‘râvîlezden’ ( راويلزدن ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘râvîlerden’ olmalı. 3 P. ‘me’hûd’ ( ماحود ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘me’hûz’ olmalı. 4 P. ‘âhere’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış; احره şeklinde yazılmış. 309 olmayub; anun rûh-ı şerîfinden istimdâd ideler kim zîrâ eşref evlâd seyyidü’lmürselîndir ve sultânü’l-meşâyih ve kutbu’l-aktâbdır. Nitekim sâbikan rivâyet olınmışdır: Ol [va]kit kim Rasûl’in (s.a.v.) ravza-i mutahharası mukābilesinde, ceddine tâpu idüb selâm virdigi vaktin aleyke’s-selâm yâ eşref evlâdı, didügi musahhah ve mukarrerdir. Eyle olsa bu haslet kifâyet ider. Kutbu’l-aktâb olub ve sultânü’l-meşâyih olub ve umûmen Rûm Erenleri hikmete1 mahkûm ve fermânına musahhar olmalarına; ammâ ba‘zı2 yerlerde tevâtür-i ahbârla rivâyet bulınur ve illâ her kazıyye3 künhiyle zikr olınmak nâdiru’l-vukū‘dır. Đmdi fi’l-hakîka biz hikmeti Lokmân’dan ahz idüb halâyıka4 ifşâ ider gibiyüz. Vallâhü a‘lem. BEYT5 Gine dinle buyurdı şâh-ı kevneyn Saâdet göklerinde mâh-ı kevneyn /139a/ Rivâyet itdiler ashâb-ı a‘lâ Ki râzı olsun anlardan Teâlâ Didi öldim saâdet kondı başa Şu vakit kim cenneti kıldım temâşâ Ak incüden saray-ı hücreler var Çü gördim bir arada bilgil ey yâr Didim yâ Cebrâil bunlar kimündir Ya bu nice saâdet ehlinündir Didi Cebrâil çü sordın bunı bana Ki dört dürlü kavimdir giren ana Birisi bu yedüre hoş taâmı Biri de nerm ide halka kelâmı Biri dahi orucı çok tutandır Bu fâniyi o bâkīye satandır6 Biri dahi kılan7 dünle namâzı Đl uyurken iden Hakk’a niyâzı Gel imdi sen taleb eyle buraya Kıyâmetde giresin ol saraya Nice bir viresin nefse murâdı Eger misin kıyâmetde sırâtı Kazanub yanî bu mâlı nidersin Çü mâlın bunda kalur sen gidersin Alub gidecegin bir pâre bezdir Bu sözi anla kim gereklü sözdir 1 P. ‘hikmene’ ( حكمنه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘hikmete’ olmalı. 2 P. ‘ba‘sı’ ( بعص ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘ba‘zı’ olmalı. 3 P. ‘kasıyye’ ( قصيه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘kazıyye’ olmalı. 4 P. حلايق şeklinde yazılmış; doğrusu ‘noktalı ha’ ile olmalı. 5 H.’de hem ‘beyit’ başlığı hem de beytin içeriği yok. 6 P. ‘satattır’ (صتتدر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘satandır’ olmalı. 7 P. ‘filan’ ( فلن ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘kılan’ olmalı. 310 Niceler varı ben kabrinde gülmez Kişiye son peşîmân ıssı kılmaz Yile virme bu ömr-i nâzenîni Kabûl eyleme ol âhiret gamını Gel uyma nefs-i şeytâna hazer kıl Menâkıb geldi gine hoş nazar kıl /139b/ GĐNE1 NAKL OLINMIŞDIR KĐ 2 Hâcı Mustafâ Dede Hazretleri’nin bir oğlı ana rahminde iki yıl tamâm eglenmiş idi ve ol zamânda3 merhûm, mağfûr Hâcı Đsâ Dede hayâtda. Ol mezkûr oğlan çünkim ana rahminde bir buçuk yıl mikdâr eglenicek; Hâcı Đsâ Dede merhûmdan acabâ hikmet ne iki diyüb suâl eylediler. Andan Hâcı Đsâ Dede merhûm didi kim filâ[n] yerde, filân azîz ki kırklardandır. Yakīn zamânda ol âhirete intikāl itse gerekdir. Đmdi anun yerine ana rahminde iken işbu oğlanı kāim-i makām yazdılar. Đmdi işbu oğlan ana rahminde iki yıl tamâm habs olsa gerek. Zîrâ ol mezkûr azîzin ömür müddeti ol vakit âhir olub, ol âhirete intikāl itdigi sâat işbu oğlan vücûda gelse gerekdir diyücek; tâbiîn tetebbu‘ idib gördiler kim fi’l-vâki’ ol mezkûr azîz iki yıl tamâm olub âhirete intikāl eyledigi sâat, mezkûr oğlan vücûda geldi ve ismini Muhammed kodılar. Andan mezkûr Muhammed sâlih ve âlim olub derece-i isti‘dâde yetişicek vâlidi Hâcı Mustafâ Dede merhûm mezkûr Muhammed’i hacca müteveccih oldılar ve andan gelürken huccâc rivâyet idüb ayıtdılar kim Hâcı Mustafâ Dede Hazretleri yevman fe-yevmen ziyâde yüriyib, isti‘câl ider kim gayrı seferlerinde böyle kılınmaz idi. Acabâ hikmet ne iki? Suâl idib görelüm diyüb, bir gün halvet bulub istifsâr eyleyücek /140a/ didi kim işbu bilemce olan oğlan âhirete intikāl eylese gerekdir. Đmdi anı vâlidesine irişdirmek içün isti‘câl iderin diyü buyurdı. Vâkıa âhir eyle olub vâlidesine vusûl bulıcak4 bir hafta bile olub andan intikāl eyledi, rahmetü’l-lâhi aleyh. VE GĐNE MENKŪLDIR KĐM 5 Huccâcdan bir kimesne rivâyet idüb ayıtdı kim bir yere giderken korkulur vâkıa görüb, Hâcı Mustafâ Hazretleri’ne tabîr itdirmege varıb selâ[m] viricek; dahi 1 H. ve yine 2 H.’de bu kısım özetlenmiş. 3 P. ‘mâ-ramânda’ ( رمانده ما ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘ol zamânda’ olmalı. 4 P. ‘yulucak’ ( يوليجاق ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘bulucak’ olmalı. 5 H.’de bu başlık şu şekilde yazılmış: Ve Yine Nakl Olınur ki. H.’de bu kısım özetlenmiş. 311 bendemiz sözin buyurdı kim ol vâkıa kim gördin, işâreti1 oldır kim bir kış degirmenün var idi. Dünki gün ahşam bir kimesne gelüb un ügidirken, od kaçırub ol degirmenün ortası yanub; ammâ taşları halâs oldı. Hemân ziyânun oldır. Sâir cemâatün heb sağ selâmetdir. Gine önine varıcak eyle bulsak gerekdir, in-şâ’-Allah, didi. Andan çünkim Allâhü Teâlâ nasîb eyleyüb gine mekânıma gelicek; hemân didiginleyin bulub hamd eyledim diyü rivâyet eyledi. Allâhü a‘lem. VE GĐNE MENKŪLDIR KĐM 2 Bâlî Halîfe dirlerdi; bir azîz rivâyet idüb ayıtdı kim Hicâz seferinde giderdim. Yevmün mine’l-eyyâm sülûk-i tarîkatimde aczim fevka’l-hadd olub, hayret galebe eyleyicek; ben didim kim varı ben Hâcı Mustafâ Dede Hazretleri’ne hâlimi arz ideyin. /140b/ Ol kim bana himmet idüb duâ eyleye. Tâ kim benüm müşkilim hal olub, saâdete yetişem diyüb nazarına yetişüb selâm viricek; dahi ben feth-i kelâm eylemeden didi kim Allâhü Teâlâ senin keşf-i kulûbını filân azîz tasarrufında komışdır. Đmdi var anun hizmetine yetiş kim murâdın hâsıl ola in-şâ’-Allah diyücek; fi’l-vâki eyle olub ol kimesnenün nazarı yetişüb tahsîl-i murâd oldıkdan sonra mezkûr3 azîz bizi muhtâr idinüb âhir kāim-i makām idindi, diyü rivâyet eyledi. Đmdi işbu azîzlerin ba‘zı kerâmetlerini takrîr eyledik. Külliyen menâkıbları lâ yuhsâ velâ yûadddır. Zîrâ Hakk Tebâreke ve Teâlâ hadîs-i kudsîsinde buyurub ayıtdı 4 من احبتنى فقد احببته فاذا احببته كنت له سمعا و بصرا و يدا و لسانا و بى يسمع و بى يبصر و بى ينطق و بى يبطش kim diyü buyurdı. Eyle olsa bundan me’hûz bu ola kim Allâhü Teâlâ’nın avn-i inâyeti ve Hazreti Rasûl’in (s.a.v.) şefâat ile işbu saâdete vâsıl olub ve andan Hazreti Hakk’la ittihâd olub Hakk’la işidüb Hakk’la duyub Hakk’la dutub ve her şeyi nazar eyledik de Hakk müşâhede eyleyen kimesnenün ahvâl ve ef‘âl külliyen kerâmet üzerine olur. Eyle olsa ol asl-ı kimesnenün cemî-i ömrinde leylen ve nehâren ve sırran ve /141a/ cehran sâdır olan ef‘âl ve akvâl lâ yuhsâ velâ yûadd oldığı aceb olmaya. 1 P. ‘irşâreti’ ( ارشارتى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘işâreti’ olmalı. 2 H.’de bu başlık şu şekilde yazılmış: Ve Yine Nakl Olınur ki. H.’de bu kısım özetlenmiş. 3 P. ‘medkûr’ ( مدكور ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘mezkûr’ olmalı. 4 Manası: Her kim beni severse, mutlaka ben de onu severim. Onu sevdiğimde, kendisiyle işittiği kulağı, kendisiyle gördüğü gözü, kendisiyle tuttuğu eli ve kendisiyle konuştuğu dili olurum. 312 Đmdi işbu bahr-i saâdete müsteğrak olan evliyâullah, fenâfillah olub kendü vücûdları katdı kaldı. Cemî-i mâsivâyı adem dutub شيء عليه يخفى لا 1 emrine vâsıl olub âlem-i mülk-i melekûttan ve ilm-i ceff-i ceberrutdan ve andan fevk ulularıdan ve tahte’s-serâdan her şeyi kim nazar eylediler, müşâhede eyleyüb Hakk’dan gayri kimesne görmediler. Eyle olsa bunlarun aksâ-yı murâdları Allâhü Teâlâ anun rızâsına2 tâlib ve râğıb olub; rızâdan gayri vebâl egleyüb terk eylediler. Nitekim 3حسنات الابرار سيئات المقربين ’dir. Bu kande kim Hakk’dan gayriden ricâ idüb ümîd4 dutalar. Nitekim rivâyet olınmışdır: Hâcı Đsâ Dede merhûm rivâyet eyleyüb didi kim bir kere ol şems-i kevneynün (s.a.v.) mukābilesinde el kavuşurub turmış idim. Andan buyurdı kim yâ ümmetümin muhtârı, Allâhü Tebâreke ve Teâlâ Hazreti’nden emr geldi. Bize sizünçin kim her ne murâdı varsa, dilesün vireyin diyü buyurmış. Đmdi ne dilersen dile diyü emr eyleyücek; ben didim ki yâ Rasûlallah, benüm dünyâma ve âhiretime mahall olanı siz yin bilürsiz. Ola kim biz muhâlifin dileyevüz. Yâ seyyidü’lmahlûkāt 5 , bizimçün dileyüvir diyücek; buyurdı kim yâ benüm muhtârım, şol kim hakkdır eyle didik ve illâ siz kendünüz dilemek emr olınmışdır diyücek; biz ayıtdık: /141b/ Yâ Rasûlallah, Allâhü Tebâreke ve Teâlâ Hazreti’nden şunı dilerin kim dünyâda ve âhiretde senün kapunla kendü ka[pu]sından gayri kapuya beni muhtâc eylemeye diyücek; buyurdı kim bârekellâh. Eger biz dahi dileyüvirsek, eyle disek gerekiydi. Pes bu ecilden idi, mezkûrân azîzler dünyâ pâdişâhından vechün mine’lvücûh ricâ eylemediler. Evkāfdan ve emlâkden ve hedâyâlarından ve sâliyândan hiç birini kabûl eylemeyüb, Allâhü Teâlâ’dan gayrı kimesneden temennâ ve tevakku‘ olmadığı ecilden Allâhü Tebâreke ve Teâlâ dahi nazar-ı inâyetini ve hidâyetini ve niam-ı zâhiriyyesini6 ومن يتق االله يجعل له مخرجا و .eylemedi dirîğ bunlardan bâtınıyyesini ve 1 Manası: O’na hiçbir şey gizli kalmaz. (Âl-i Đmrân 3/5). P.’de ‘ha’ harfinin noktası konmamış. يحفى لا şeklinde yazılmış; ayrıca P.’de عليه yerine عنه yazılmış. 2 P. ‘rısâsına’ ( رصاسنه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘rızâsına’ olmalı. 3 Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, c. I, s. 318. Manası: Ebrârın sevapları, mukarrab olanların günahlarıdır. 4 P. ‘ümîz’ ( اميذ ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘ümîd’ olmalı. 5 P. ‘mahlukāt’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış; محلوقات şeklinde yazılmış. 6 P. ‘zâhirinesini’ ( سنى ظاهرنه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘zâhiriyyesini’ olmalı. 313 1 يرزقه من حيث لا يحتسب ومن يتوكل على االله فهو حسبه . Şimdiki hâlde gine makāmları ol tarîk üzere sürilüb geçeyürir. Đmdi ol mezkûr azîzler hayât-ı dünyeviye-i keşf-i kerâmet ve velâyetle ve mücâhede-i riyâzet ve ibâdetle geçürüb ve bunun mâ-beyninde ikisi, elli üç kere hicâz seferin itmişlerdi ve cihâd-ı müslimînden her gazâ ki vâki’ olur idi. Mezkûr evliyâlar makāmlarında iken süngü yaraları ve kılıç yaraları vâki olub nice zamân işlerdi ve andan sonra âlem-i bekāya irtihâl eylediler. Rahmetü’l-lâhi aleyhimâ ve ale’l-mü’minîne ecmaîn. Şimdiki hâlde mezâr-ı şerîfleriyle zâirûn müşerref olub, her /142a/ hâcet kim dilerler makzi’l-[me]râm olurlar ve gine avdet idüb giderler. Zîrâ2 evliyâullahın ervâhına haps yokdır. Tasarrufât-ı ruhâniyyeleri tâ kıyâmete degin kemâ-kân mukarrerdir. Nitekim hadîs-i kerîminde Hazreti Rasûl 3اذا تحيرتم فى الامور فاستعينوا من اهل القبور ,(.v.a.s (:buyurmışdır . Pes bu arada ehl-i kubûrdan medâr, mezâr-ı evliyâullahdır. Ruhlarından istimdâd olına. Pes eyle tatvîl-i kelâm, ınde’l-ukalâ terk-i edeb olduğı ecilden mezkûr evliyâların menâkıbı bu arada ale’lıktisâr hayırla tamâm eyledik. Hamd ol Allah’ın azametine ve kudretine ve ihsân-ı keremine kim ol dostlarının menâkıb-ı uzmâlarını ve kerâmet-i kübrâlarını işbu bende, mücrim, âsî ve beyne’l-ubbâd efkar-ı nâsı a‘nî Yahyâ dilinden zuhûra getürdi. Tâ kim meşgul olan kimesneler mezkûr evliyâların menâkıb-ı lezzetiyle mütelezziz عن النبي صلى االله عليه و سلم انه قال خير الناس .lem‘a Allâhü .olalar münevver gönülleri ve olub 4 من ترك الدنيا قبل ان تركه و عمر قبل ان يدخله و ارضى ربه قبل ان يلقاه . FĐRAK-NÂME5 Âh kim gitdi bunla[r] her ne ki var Kani kim var bu gün anlara uyan /142b/ Âlemin hâli garîb olmışdır Söylesen her kişi andan ağlar Bu cihân içre ebed kalmış yok Ne velîdir ne Rasûl-i muhtâr 1 Manası: Allâhü Teâlâ’nın şöyle buyurduğu gibi: “Her kim Allah’tan korkarsa, Allah ona bir çıkış yolu sağlar. Onu hatır ve hayaline gelmez bir tarafdan rızıklandırır. Her kim Allah’a tevekkül ederse O ona yeter.” ( Talak Sûresi 65/2-3). 2 P. ‘rîrâ’ ( ريرا ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘zîrâ’ olmalı. 3 Manası: Đşler hususunda şaşkına dönerseniz, kafanız karışırsa; bu durumda kabir ehlinden yardım isteyiniz. Bu söz vr. 61b ve 75b’de de geçmektedir. 4 Manası: Nebi (s.a.v.)’den: Đnsanların en hayırlısı, dünya onu terk etmeden önce, o dünyayı terk edendir; ve dünyaya dalmadan onu imar edendir; ve Rabbiyle karşılaşmadan önce Rabbinin rızasını kazanandır. الناس خير derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış; حير şeklinde yazılmış. 5 H.’de hem ‘Firâk-nâme’ başlığı hem de firâk-nâmenin içeriği yok. 314 Cümlesin yer yudaru ben hâk oldı Adları kaldı hemîndir ahbâr Bu Hüsâmî’ye Hüdâ rahmet ide Bunların himmeti ire her-bâr EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN SECCÂDE-Đ GAYRĐ HÂSSASINDA HALÎFE VE TAMÂM MERTEBEDE MANZÛRLAR OLAN ALAŞEHĐR’DE MEDFÛN ŞEYH SĐNÂN HAZRETLERĐ’NĐN 1 BA‘ZI MENÂKIBIDIR2 Râviyân-ı sahîhı’l-akvâl ve hâkiyân-ı merzı’l-fiâl ider: Alaşehir’de medfûn olan3 Şeyh Sinân Hazretleri ki4 yukaruda dahi icmâlen zikirleri geçmişdir5 . Emîr6 Sultân Hazretleri’nin manevî oğılları7 ve evân-ı sıbâdan8 beru eger kendülerin ve eger9 ehillerinindir10 hüsn-ü hizmet ve kemâl-i terbiyetlerinde perverde olmış; manzûr ve makbûlleri olub. GÜFT11 Emîr Sultân’ın ol perverdesidir Uluvv-i himmeti şermendesidir12 Dahi tıfl iken ol sâhib-i velâyet Đdermiş nice izhâr-ı kerâmet Ziyâde ulu kimesne13 olub arabî olan “Vesîletü’l-Metâlib” adlu14 kitâbında كان ولى من اولياء االله تبارك وتعالى يدعى بين الناس بالشخ سنان /a/143 و مرقده الشريف ببلدة فى بلاده الروم :ider تعرف بالاشهر المستغنى عن البيان تقال ان روحه المطهر احد الارواح المتصرفة التى تمد المتمدين و تربى المريدين الضالين و توصل 1velâyâtı ve Kerâmet 15 الطالبين المستعدين و جربه بعض العلماء العاملين مزارا و قال واالله الامر كما يقال 1 P. hazrinin ( حضرينك ( 2 H. menâkıb-ı şerîfeleridir 3 H.’de ‘Râviyân-ı sahîhı’l-akvâl ve hâkiyân-ı merzı’l-fiâl ider: Alaşehir’de medfûn olan’ yok. 4 H. Hazretleri’nin 5 H. geçmiş idi 6 H.’de ‘Emîr’ yok. 7 H.’de ‘manevî oğılları’ yerine ‘veled-i manevîleri’ yazılmış. 8 H. sabâvetden 9 H. gerek 10 H. Sultân Hûndî Hazretleri 11 H.’de hem ‘güft’ başlığı hem de güftün içeriği yok. 12 P. 'şermesindesidir’ (سيدر شرمسنده ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘şermendesidir’ olmalı. 13 H. kimse 14 H. adlu 15 Manası: Allâhü Tebâreke ve Teâlâ’nın velilerinden bir veli idi. Đnsanlar arasında Şeyh Sinan diye isimlendirilir; ve onun mezar-ı şerîfi beyana ihtiyaç duymadan Alaşehir diye bilinen Rûm beldelerinden bir beldededir. Onun temiz ruhunun, serkeşlere el uzatan, doğru yolu şaşırmış müridleri terbiye eden, müsait durumda olan isteklileri (Hakk’a) ulaştıran, tasarrufda bulunan ruhlardan biri olduğu söylenir. Đlmiyle amel eden âlimlerden bir kısmı bunu tecrübe etmiş ve şöyle demiştir: Allah’a yemin olsun ki iş, söylendiği gibidir. H.’de bu Arapça kısımda تعالى و تبارك االله yerine sadece تعالى االله 315 nücûm-i semâdan çok ve hulefâ-i büzürg-vâr ve ahbâb-ı ihtiyârlarına dahi şümar yok olub2 ; ke’ş-şemsi beyne’n-nücûm sâir hulefâ-i kirâm aralarında meşhûr ve malûm olub, Emîr Sultân Hazretleri’nin3 izin ve4 işâretleri ile Alaşehir’e gönderilmiş 5 ve6 anda vardıklarında nice velâyet ve7 kerâmetleri zuhûr bulmuş olub; anda câmi-i şerîf ve hânkâh-ı latîfleri vardır ki hâlâ8 seccâde-i Şerîfelerinde an ebin an ceddin evlâd-ı îcâdlarından bir ferzend-i ercümend9 kāidlerdir ki âsitâne-i merâm bahşları her anda kâbetü’z-zâirîn10 ve kıbletü’t-tâlibîn11 olub, üzerlerinde olınan duâlar makbûle ve her ümîdler mahsûle olurdır. NAZM12 Bir azîzdir ki ol güzîn-i kirâm Ne dünye de[r]gehinde hâsıldır Dahi tıfl iken ol vücû[d]-ı şerîf Gör kimin himmetine vâsıldır Şeyhidir anın ol Emîr Sultân Nola her ne denilse kābildir Cümle ehl-i tarîkat ana mutî‘ Hâl u şânına cümle kāildir /143b/ Dileriz himmeti irişe bize Çünki böyle velî kâmildir EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN SECCÂDE-Đ GAYRĐ HÂSSASINDA HALÎFE-Đ HULEFÂLARI OLAN TUZLAVÎ YAHYÂ EFENDĐ HAZRETLERĐ’NĐN BA‘ZI MENÂKIB-I ŞERÎFELERĐDĐR 13 Râvî-i pür-makāl ve hâkî-i hûb-hikâyet ider: Bu Tuzlavî Yahyâ Efendi Hazretleri ki yukaruda14 dahi birkaç mahallerde zikr-i şerîfleri geçmişdir. Âlem-i yazılmış. Yine H.’de مزارا yerine مرارا yazılmış. P.’de ise يدعى yerine يدى yazılmış. Yine P.’de شيخ yerine سيح yazılmış. 1 H. kerâmet-i velâyâtı. P.’de velâyâtı yerine ‘veyâtı’ ( وياتى ( yazılmış. 2 H.’de ‘olub’ yok. 3 H.’de ‘Emîr Sultân Hazretleri’nin’ yerine ‘Sultân Hazretleri’nin’ yazılmış. 4 H.’de ‘ve’ yok. 5 H. gönderilmişdir 6 H.’de ‘ve’ yok. 7 H.’de ‘ve’ yok. 8 P. lâ ( لا ( 9 Her iki nüshada da ‘erhımend’ ( ارحمند ( yazılmış; doğrusu ‘ercümend’ olmalı. 10 P. zâiribn ( زائربن ( 11 P. kıblehü’t-tâlibîn ( الطالبين قبله ( 12 H.’de ‘nazm’ başlığı var ama nazmın içeriği yok. 13 Bu kısım H.’de özetlenmiş. 14 P. ‘yukar yukaruda’ şeklinde yazılmış; ‘yukar’ fazladan yazılmış. 316 sıbâda, miyâd-ı ulûmi tahsîl idüb dahi tarîk-ı ilimde kesret-i iştiğâl ile dânişmend ve nice müderris olub dahi Tuzla merde[se]sinde müderrisler iken fâriğ 1 olub dahi Büyük Lutfullah Efendi Hazretleri’nin hulefâ-i kirâmlarından, Ece Ovası’nda halîfe olan Şeyh Alâeddin Efendi Hazretleri’nin cezbesine tokuyub dahi Alaşehir’de Şeyh Sinân Hazretleri’nin işâret-i aliyyeleri ile Emîr Sultân Hazretleri’nin rûhâniyyet-i şerîfe ve sırr-ı âlîlerinden beyat itdiklerinden sonralarda; giru Emîr Sultân Hazretleri’nin hulefâ-i kirâmlarından Büyük Lutfullah Efendi Hazretleri’nden beyat idüb anlardan i[r]şâda mücâz olmışlardır ki cem’a cihât-ı salâhı câmi‘ olub eginlerine ak Đmroz kebesi giyüb ve başlarına dahi küçük beyaz şemle sarınurlar imiş. Gâyet ile ehl-i ilm ve ehl-i dânişmend olub dimek isterler ki hacc-ı şerîfe giderler iken bir defada /144a/ Mısır’da, müftîsi ile ba‘zı muâmeleleri olub dahi Mısır müftîsidir, bunları Câmi-i Ezher’de kürsiye çıkardıklarında yetmiş iki dil ile tefsîr-i şerîf nakl buyurıcak eger müftîdir, eger o meclisde hâzır olan cümle ulemâ ve avâm-ı nâsdır; 2 ما هذا بشر ا ان هذا الا ملك كريم dahi götürüb üzerlerinde elleri ile kürsileri diyüb câmi-i şerîfde gezdirmişlerdir, dirler ve Đslambol’da bir defada Sultân Bâyezîd Hân Hazretleri, vaazların dinlediklerinde olan hâlleri dahi yukaruda geçmişdir. Sâhib-i keşf ü kerâmât ve manzûm ve mensûr ve Fârisî ve Arabî ve Türkî müellefât-ı kesîre sâhibleri olub “Maktel Hazreti Đmâm Hüseyin (r.a.)” ve “Envâru’l-Kulûb” nâm3 bir kitâb-ı şerîf ve “Mevlûdü’n-Nebî (a.s.)” ve bir “Risâle-i Şerîfe” ve Arabî “Şerh-u Şir‘ati’l4 -Đslâm” ve Türkî “Đlâhiyyât-ı Şerîfeleri” vardır ki her birisi manîdârlardır ve Fârisî “Lugat-ı Sıhâh-ı Acemî”, dahi nice kütüb-ü şerîfe ki kendülerin müellefât-ı latîfelerinden va[r]dır, cümlesi makbûle ve mahbûbedir. Zamân-ı şerîfleri dahi Emîr Sultân Hazretleri’nin kendü hayâtlarına5 irişmemişlerdir. Yohsa Hasan Hâce Hazretleri ve Bedreddîn Efendi Hazretleri ve Ece Baba Hazretleri ve Zâkir Alâeddîn ve Nebî Hâce Hazretleri ve bi’l-cümle Emîr Sultân Hazretleri’nin ekser ashâbına yetişüb, dahi kimiyle sohbet ve kimine dahi birer tarîkle hizmet idüb himmetlerin ve duâ-i hayırların alub /144b/ hâssaten Hâcı Đsâ Dede Hazretleri ve halîfeleri Hâcı Mustafâ Hazretleri ve Şeyh Sinân Hazretleri taraflarıyla olan muâmeleleri; el-hâsıl 1 P. fâri‘ ( فارع ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘fâriğ’ olmalı. 2 Manası: Bu bir insan değil; ancak şerefli bir melektir. (Yusuf Süresi 12/31). 3 P.‘tâm’ ( تام ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘nâm’ olmalı. 4 P. ‘şir‘a’ ( شرعه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘şir‘atü’ olmalı. 5 P. ‘hayânlarına’ ( حيانلرنه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘hayâtlarına’ olmalı. 317 bu tarîkın kibâr ve muhtârlarındandır ki Tuzla’da sâkin olub, kemâl mertebede pîr olmışlar idiler ki tokuz yüz kırk aralarında merhûm olub mezâr-ı pür-envârları dahi Yaylacık’da Tuzla’da olub marûf ve meşhûr ve dâimâ mecma‘ müzdehim-i gılmân 1 قدسنا االله باسراره الرفيعة و انزل علينا من بركاته المنيعة .hûrdır ve . KENDÜLERĐN KELĐMÂT-I ŞERÎFELERĐNDENDĐR 2 Sen bana benden yakīnsın gerçi ben senden ırak Yüzini görmez3 olursam4 e’l-firâk ve’l-firâk Rahmetin5 deryâsına hiç hadd-i pâyân olmaya Beni andan kılma mahrûm ben ne var oldımsa ak Yüz süriyü işigine düşmişim hor u hakīr Elim6 al kaldır beni düşmişlere sensin tayak On altı beyitdir sonı7 : Ol Muhammed Mustafâ’nın hürmetiçün yâ ilâhî Vir berâtın eline Yahyâ’yı eylegil ıtâk EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN SECCÂDE-Đ GAYRĐ 8 HÂSSASINDA HALÎFE-Đ HULEFÂLARI OLAN ŞEYH NĐMETULLAH EFENDĐ HAZRETLERĐ’NĐN BA‘ZI MENÂKIB-I ŞERÎFLERĐDĐR 9 Râvî-i hoş-güftâr ve hâkî-i fesâhat-disâr ider10: Bu Nimetullah Efendi Hazretleri ki11 Rûm Đli Yenişehri’nde olub12, seccâde-i hâssa şeyhlerinden Đbrâhîm Efendi 1 Manası: Allah, bizi onun yüce sırlarıyla takdis etsin ve bize onun iyi korunan bereketlerini indirsin. H.’de sadece الرفيعة باسراره االله قدسنا kısmı var. Ayrıca P.’de الرفيعه باسره şeklinde yazılmış. 2 H.’de bu başlık şu şekilde yazılmış: Kendülerin Kelimât-ı Şerîfelerinden Olub Söylemişler. 3 P. gömez ( كومز( 4 P. olubsam 5 P. Rahmân’ın 6 P. ölüm ( اولوم ( 7 H. on altı mısradır sonı budır. 8 H. ayrı ( عير ( 9 H. şerîfleridir zikr olınur 10 H.’de ‘Râvî-i hoş güftâr ve hâkî-i fesâhat-disâr ider’ yok. P. ‘kasâhat’ ( قصاحت ( yazılmış; doğrusu ‘fesâhat’ olmalı. 11 H.’de ‘Hazretleri ki’ yok. 12 H. olur 318 Hazretleri’nin /145a/ halîfeleridir1 . Gâyet ile ehl-i ilm ve ehl-i takvâ kimesne olub2 bu tarîkde akrânından fâyık ve her medhe lâyık olub; ol diyârda velâyet ve kerâmetle meşhûr olmağla3 merci-i hâs u âm olmışlardır4 ve5 müellefât-ı şerîfelerinden6 Emîr Sultân Hazretleri7 ve hulefâ-i kirâmlarıçün tarz-ı mahsûsda bir Menâkıbnâme-i Şerîfe8 cem‘ idüb dahi Arabî ve9 Türkî nice kitâblar tasnîf buyurıb10; şiir u inşâda bînazîr ve vaaz u tezkîrde sâhıbü’t-takrîr ve’t-tahrîr 11 olub, hâssaten12 tâc ü hırka ve risâlede bir risâle-i şerîfeleri vardır ki nâmına “Risâle-i Tâciyye” dinilüb ve bilcümle13 ilimde ve tarîkde mertebelerini14 bilmek isteyenler kütüb-ü şerîfe ve resâil-i latîfelerin göricek15, uluvv-i şân-ı kerâmet ünvânlarına intikāl iderler. Allâhü a‘lem.16 ARABĐYYE17 الامن فقدان الكبار اه من فراق الاخيار سراج الدين قد انطفئت هذا زمان الاشرار اندرس العلم و اهله استوى الصغار و الكبار لا اعتبار لذى العلم و التقى و ان كان افضل اهل الاعصار حفظنا االله من شر هذا الزمان ارتحل خيارنا و نحن بقينا فى الدار 18 1 H. halîfelerindendir 2 H.’de ‘gâyet ile ehl-i ilm ve ehl-i takvâ kimesne olub’ yerine ‘gâyet ehl-i ilim ve takvâ ve’ yazılmış. 3 H.’de ‘velâyet ve kerâmetle meşhûr olmağla’ yerine ‘kerâmeti meşhûr’ yazılmış. 4 H. olmışlar idi 5 H.’de ‘ve’ yok. 6 P. şerlerinden ( شرلرندن ( 7 H. Sultân Hazretleri’nin 8 H.’de ‘şerîfe’ yok. 9 H.’de ‘ve’ yok. 10 H.’de ‘buyurıb’ yok. Bunun yerine ‘ve’ yazılmış. 11 H.’de ‘ve’t-tahrîr’ yok. 12 P. hâssa ( خاصه ( 13 H.’de ‘ve bil-cümle’ yerine ‘cümle’ yazılmış. 14 P.’de ‘mertebeler tepelerini’ ( لرنى تبه لر مرتبه ( yazılmış. 15 H.’de ‘resâil-i latîfelerin göricek’ yerine ‘resâil-i latîfelerine nazar idicek’ yazılmış. 16 H. Allâhü a‘lem 17 H.’de hem ‘Arabiyye’ başlığı hem de bu başlığın içeriği yok. 18 Manası: Emanet kayboldu, yüce kimseler Hayırlılardan ayrılmanın ahını çeker. Dinin ışığı sönmüştür, Bu (zaman), kötü niyetlilerin zamanıdır. Đlim ve ilim ehli bozuldu, 319 /146. varak boş/ /146b/ EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN SECCÂDE-Đ GAYRĐ 1 HÂSSASINDA HALÎFE-Đ HULEFÂLARI OLAN KEŞFÎ EFENDĐ HAZRETLERĐ’NĐN BA‘ZI MENÂKIB-I ŞERÎFELERĐDĐR 2 Nice mahallerde mezbûr ve beyne’l-hulefâ meşhûrdır ki bu Keşfî Efendi Hazretleri ki nâm-ı şerîfi Ahmed olub Küçük Lutfullah Efendi Hazretleri’nin3 halîfeleridir. Keşfî Efendi dinilmelerine bâis oldır ki bir gice Hayâlî Kitâbı’nı mütâlaa iderlerken; nâ-gâh boyunlarına bir yılan tolaşub dahi Keşfî Efendi bu yılandan korkmayub eûzü billâhi minke diyücek; ol yılandır Keşfî Efendi’ye dir ki aç ağzına tüküreyin. Keşfî Efendi Hazretleri dahi Bismillah diyüb ağızların açıviricek, ol yılan Keşfî Efendi Hazretleri’nindir mübârek ağızlarına tükürüb4 dahi sökülüb bir ahsen sûretde, insân sûretinde bana dir ki: Ben yılan degil, bir melekin. Hakk Teâlâ beni sana imtihân içün gönderdi. Eger korka idin nesne hâsıl olmaz idi. Đmdi çünki korkmadın ve ben ağzına girdim. Bil ki şimden giru sen Keşfî oldın. Cemî-i ulûm-i zâhiriyye ve bâtınıyye sana keşf oldı, diyüb dahi gâyib olmağla mahlasları Keşfî olub râvî ider: O mertebede keşifleri var idi ki mümkin tabîr olmayub dahi sükûn ve vakar ve ilim ve takvâda bu tarîkde5 müteferrid olmışlardır. Eazzden biri ider: Vâkıamda Rasûlullah /147a/ (s.a.v.) Hazretlerin görüb dahi ba‘zı ashâbıyla oturırlar idiler. Gördim ki Keşfî Efendi Hazretleri dahi ol meclisde turmayub Rasûlullah aleyhi ve sellem Hazretleri, Keşfî Efendidir ki ümmetime bu sözi söyle ve bu hadîsimi nakl eyle, dir. Sabâh olub bu vâkıayı varub kendülerine beyân eyledim ise üç kere bunı böyle gördim ki diyüb, dahi bir zamân akılları gidüb giru yerine gelürdi. Bunların ilmini ve vaazını vesâir ahvâlini zikr ihtiyâc yok ki Keşfî olanın hâli nola? Çokı Küçük ve büyük eşit oldu. Đlim ve takva sahibine saygınlık kalmadı, Bütün çağların en faziletlisi olsa bile. Allah bizi bu zamanın şerrinden korusun, Hayırlılarımız irtihal etti ve biz bu dünya evinde kaldık. P. سراج derken سرج şeklinde yazılmış; doğrusu سراج olmalı. P. انطفئت derken انطئفت şeklinde yazılmış; doğrusu انطفئت şeklinde olmalı. 1 H. ayrı 2 H.’de bu kısım özetlenmiş. 3 P. ‘hazretleribin’ ( حضرتلريبك ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘hazretlerinin’ olmalı. 4 P. ‘türkürüb’ ( توركروب ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘tükürüb’ olmalı. 5 P. ‘tarîkde’ derken ‘ye’ harfi yerine ‘te’ harfi yazılmış; طرتقده şeklinde yazılmış. 320 malûm. Hemân Hakk Teâlâ cümlenin keşfinden ve kerâmetinden ve himmetinden ve şefâatından cümlemizi hisse-gîr ide. Âmîn. MAKĀLE1 Eger dirsen sana keşf ola ey yâr Ola dillerde adın Keşfî her-bâr Tuta gör dâmen-i Sultân Emîr’in Hemîşe hemîn olub taleb-kâr Takın hizmet kılıcın şol binle Sana feth ola tâ kim çend2 -esrâr Açılsun üstine bağlu kapular Bu nefsin vartasından rûhı kotar Çalış sa‘y eyle dâim ey Hüsâmî Eger dirsen tecellî ide dîdâr3 EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN SECCÂDE-Đ GAYRĐ 4 HÂSSASINDA HALÎFE-Đ HULEFÂLARI OLAN ŞEYH CÂMĐU’L-KĐTÂB GAVS EFENDĐ HAZRETLERĐ’NĐN BA‘ZI MENÂKIB-I ŞERÎFELERĐDĐR 5 /147b/ Cümleye bu malûm ola ki bu Gavs Efendi Hazretleri ki Karîm Şehri’nde Muslihiddîn Efendi Hazretleri hulefâsından Ulu Bege anlar dahi Büyük Lutfullah Efendi Hazretleri’nin halîfeleridir. Bir pîr-i nûrânî ve şeyh-i6 rabbânî, âbid ve zâhid ve mürtâz ve mücâhid azîz olub dahi Hazreti Đsâ-sıfat, bir7 yerde karâr itmeyüb dâimâ seyâhat idüb ki ekser Mihâlic ve Kirmâsti ve Manyâs ve Gönen ve bi’l-cümle tâ Mağnîsa ve Tire’ye varınca, ol taraflarda seyrân idüb dahi ümmet-i Muhammed’den çok nüfûsı ıslâh ve müsterşidleri terbiye idüb dahi ilm-i zâhir’de ve ilm-i bâtında bi’l-külliye yed-i tûlâları olub dahi ekser, her vardıkları mahallerde vaaz u nasihat itmek azîm de’bleri olub dahi aslâ birinde kitâba müracaat itmeyüb; kelimât-ı kelâm-ı hikmet ve nefes-i mübârekeleri marzâya irse sebeb-i sıhhat olub Emîr Sultân Hazretleri’nin tarîk-ı enîk ve sebîl-i vesîklarında olan cemî-i âdâb ve evrâd ve ezkârı bi-kemâlihâ; aslı ve vakitlerince murâ‘î olub dahi katan sünnete muhâlif kendülerinden kavlen ve fiilen bir amel sudûr itmeyüb dahi velâyet ve 1 H.’de hem ‘makāle’ başlığı hem de makālenin içeriği yok. 2 P. ‘cend’ ( جند ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘çend’ olmalı. 3 P. ‘dîzâr’ şeklinde yazılmış; doğrusu ‘dîdâr’ olmalı. 4 H. ayrı 5 H.’de bu kısım özetlenmiş. 6 P. ‘seyh’ ( سيخ ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘şeyh’ olmalı. 7 P. ‘yer’ ( ير ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘bir’ olmalı. 321 kerâmetleri dahi beyân ve adden1 çok ve hisâl-i2 hamîde ve fi‘âl-i pesendîdelerine nihâyet yok olub ve bi’l-cümle bu tarîkın asırlarında yektâ ve bî-hemtâları ve sülûkde a‘lâ ve erkāları olub rivâyet olınur ki bir gemici ider: Dimyat’dan Medâyin’eye bir gemi ile /148a/ pirinç götürirdim. Đtttifâkī bir gicede bir azîm furtına olub dahi cemî ola[n] yoldaşlarımdır, hareketden kalub dahi her biridir bir yerde düşüb kalub ve ben dahi dümeni koyuvirüb dahi kimsenin oraya yerine gelüb مزغرق olmak mukarrer olıcak; hemân dilüme bu geldi: Meded yâ gerçek Gavs Efendi, yetiş dimişin. Gemici ider: Biz dahi turdığım yerden kımıldanmadan anı gördim ki denizden bir azîm hareket peydâ olub dahi geminin kıçına3 bakduğımda gördim ki bir nûr gibi nesne turır. Yanına var[dı]ğımda gördim ki Gavs Efendi Hazretleri’dir. Eginlerine bir ak Đmroz kebesi giymişler dahi kıçda4 oturırlar. Bana didiler ki korkma, kıyılar yakındır var dümene diyücek; ben dahi dümene vardığımda anı gör[di]m ki fi’l-hâl bir kıyıya gele düşdik. Gördim ki biz Bozburun’a gelmişüz. Yoldaşlarıma çağırub5 dahi bre kalkın diyücek; anlar dahi her birisi tiz torı gelüb ne hâl ise, tiz gemiyi Bozburun’da olan Ayazma önine iletüb dahi ale’l-acele demür bırağub dahi aklım başımdan gitmiş. Meded Sultânım, diyü varayın mübârek ellerin öpeyin diyücek; anı gördim ki fi’l-hâl gâib oladüşdiler. Bir dahi rivâyet olunur ki Gavs Efendi Hazretleri, Sultân Mehmed Hân Hazretleri’nin vâlidesi baba diyüb ittifâk bir vakitde Kirmâs[ti]’den âdem gönderüb Đslâmbol’a olub gitdiklerinde6 vüzerâ-i7 izâmdan biri ider: Ben dahi /148b/ evime bir gice davet itmiş 8 idim. Ne ise ol gice bizde kalub dahi yatak zamânı olınca buyur[dı]lar ki var şimdengiru git. Ben dahi turub içeruye gitdik de yanlarında bir büyük balmumı yanar koyub gidüb9 dahi ben çok eglenmeyüb giru taşraya çıkıcak gördim ki ne mum yanar ve ne Gavs Efendi var. Âhir giru içeru girdik de gördim ki içerude olan bir köşkümiz ki dört köşesinde dört servi ağaçları olub bir tarafında dahi bir havz vardır. Ol köşkde bir büyük bal mumı yanar gördigimde tiz 1 P. ‘adûn’ ( عدون ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘adden’ olmalı. 2 P. ‘hısâl’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış; حصال şeklinde yazılmış. 3 P. ‘kıhına’ ( قحينه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘kıçına’ olmalı. 4 P. ‘kıcda’ ( قيجده ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘kıçda’ olmalı. 5 P. ‘ça‘ırub’ şeklinde yazılmış; doğrusu ‘çağırub’ olmalı. 6 P. ‘gindiklerinde’ ( كندكلرنده ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘gitdiklerinde’ olmalı. 7 P. ‘vürerâ’ ( ورارا ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘vüzerâ’ olmalı. 8 P. ‘imiş’ ( ايمش ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘itmiş’ olmalı. 9 P. ‘gitdüb’ ( كتدوب ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘gidüb’ olmalı. 322 oraya vardık da gördim ki Gavs Efendi ol köşke gelmişler. Dahi turmayub anda namâz kılurlardır. Ben dahi tîz ol havuzdan abdest alub1 dahi köşke çıkayın bile namâz kılayın diyüb dahi bir ayak nerd-bâna basıcak; Gavs Efendi secde itdiklerinde anı gördim ki Allah şâhidimdir, ol dört servi ağaçları dahi bile secdeye varub ben dahi şaşmış kalmışın. Ba‘de’t-teslîm bana ba‘zı söz söyleyüb ve ben dahi mübârek ellerin öpdik de eglenmeyüb kalkub gidüb; râvîler ider: Seferlerinde Sultân Mehmed Hân Hazretleri’nin vâlideleri bir boğçaya bir samûr kürk ve biraz dahi hedâyâ koyub, Gavs Efendi Hazretleri’nin bilelerince olan dervîşlerine teslîm idicek; râvî ider: Ol dervîşdir ol hedâyâya tama‘ idüb; dahi Gavs Efendi Hazretleri’ne /149a/ dimeyüb dahi Kirmâsti’ye2 geldiklerinde de[r]vîşdir o kürki bir yastık içine koyub dahi başı altına yastık idinüb3 kalanın dahi bir tarîkle hıfz idicek; râvî ol günlerde, ol dervîşdir4 hasta olub vefât idicek; eger ol kürkdir ve giru kalan esbâblardır çıkdıklarında, Gavs Efendi buyurırlar ki bu bir hâin kimesne idi. Đtdigün buldı. Biz bunın itdügin itmeyelüm diyüb namâzın kılub dahi defn idüb buyurırlar ki müselmânlar bu kimesne bize hizmet itmiş idi. Biz de buna bir hizmet idelüm diyü iki mübârek ellerin kaldırub dirler ki bu kimesnenin belinden yukarusı insân hastalığına dermân olsun ve belinden aşağası dahi hayvânlar hastalığına dermân olsun diyücek; râvîler dirler ki el’ân ol kimesnenin mezârı ziyâret-gâh olub Gavs Efendi buyurdıkları üzere belinden yukarusının toprağı insâna dermân olub ve belinden aşağasının toprağı hayvânlara dermân olub; dahi râvî ider: Gavs Efendi Hazretleri’dir, ol esbâbları satub ne kadar akçe itdi ise anın birazun oralarda bir köpri5 meremmâtına sarf idüb ve birazın ba‘zı hayrâta6 sarf idüb /149b/ bunların sevâbları ol kimesnenin olsun diyü rûhıçün hayırla duâlar itmişlerdir, dirler. Dahi seccâde-i hâssa şeyhi olan Ali Çelebi Efendi Hazretleri buyurırlar ki bir gün Gavs Efendi Hazretleridir, Kirmâsti’den bizim evimize gelüb bir mikdâr eglendikden sonra da mutâd-ı şerîfleri üzere Bu[r]sa’da olan Câmi-i Kebîr’e buyurıcak önce anda kaldıklarında, ben dahi sabr idemeyüb kendülere ziyâde mehabbetimden nısfu’l-leylde yalınuz kalkub Câmi-i Kebîr gider 1 P. ‘olub’ ( اولوب ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘alub’ olmalı. 2 P. ‘kirmâsinî’ ( كرماسنى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘kirmâsti’ olmalı. 3 P. ‘idiyüb’ ( اديوب ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘idinüb’ olmalı. 4 P. ‘düvîşdir’ ( دوويشدر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘dervîşdir’ olmalı. 5 P. ‘köbri’ ( كوبرى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘köpri’ olmalı. 6 P. ‘hayrâna’ ( خيرانه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘hayrâta’ olmalı. 323 iken Argandı Köprisi yanında olan Kurdoğlı Mezâristânına va[r]dığımda anı işitdim ki bir mezârdan bakar avâzı gibi bir avâz gelür. Ben dahi yalınuz olmağla havfle ne hâl ise geçüb varub Gavs Efendi Hazretleri’ne bunı didigimde, Gavs Efendi Hazretleri dahi önime düşüb gel, bana ol mezârı göster, didiklerinde ben dahi göstericek; Gavs Efendi ol mezârın üzerine bir Sûre-i Mülk okuyub duâ idüb gelüb, bana didiler ki Allah rahmet eylesün sana Ali, ki bu fakīri azâbdan kurtarmağa sebeb oldın diyü buyurdılar, didiler. Dahi Gavs Efendi Hazretleri’nin bu makūle kerâmât ve velâyâtı kati çok olub yazılsa bir kitâb-ı mutavvel olurdır diyü bunınla iktifâ olındı ki kendüleri Kirmâsti’de câmi-i şerîfleri civârında olan türbe-i şerîfelerinde medfû[n]lar olub evlâd-ı kısmında[n] cümle /150a/ mahdûm mükerremleri kalmışdır ki, dirler. Kaddesena’l-l’hü bi-sırrihu’r-rafî‘. ARABĐYYE1 هم قوم بصفوم و بقربتهم سيو القدر و عند ذكرهم تنزل الرحمة فكيف اذا حضروا بقاع الارض لفقدهم تبكى و تنوع فبحبهم و قرم شاع الخير رفع وا و خلت الارض عنهم دموع العين لذلك على الحدين انتشروا اظهر الكراما ت و ابدى الولايات كثيرة رفع المحبوب لهم حجابا و لوجه حبيبهم نظروا 2 فباالله ان كتب الحسامى جميع مناقبهم لقالوا ما كتب منها شيئا و طعنوا EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN MENÂKIB-I ŞERÎFELERĐN YAZAN KĐBÂR-I1 MÜELLĐFÎN VE MUSANNĐFÎN HAZERÂTININ BEYÂN-I ÂLÎLERĐDĐR 1 H.’de hem ‘Arabiyye’ başlığı hem de bu başlığın içeriği yok. 2 Manası: Onlar saflıkları ve Allah'a olan yakınlıklarıyla kaderin en düzgün adamlar topluluğudur, Onlar zikredilince rahmet iner; ya gelirlerse nasıl olur? ( P. تيـزل yazılmış; doğrusu تنـزل olmalı. Yine فكف yazılmış; doğrusu فكيف olmalı. Ayrıca ادا yazılmış; doğrusu اذا olmalı.) Yeryüzü onları kaybettiğinden göz yaşı döker ve susuzluk çeker, Onlara olan sevgi ve yakınlık ile hayır çoğalır. (P. فيحبهم yazılmış; doğrusu فبحبهم olmalı.) Onlar yükseldiler, yeryüzü onlardan mahrum kaldı, Bundan dolayı iki yanaktan göz yaşları yayıldıkça yayıldı. Kerâmetlerin en açığı ve velâyâtın en belirgin olanı çoktur, Sevgili onlara örtüsünü açtı da, sevgililerinin yüzüne baktı. ( P. كراماب yazılmış; doğrusu كرامـات olmalı. Yine كثيره yazılmış; doğrusu كثيرة olmalı. Ayrıca رقع yazılmış; doğrusu رفع olmalı.) Allah’a yemin olsun ki Hüsâmî onların menâkıblarının hepsini yazsa, Onlar, onlardan hiçbir şey yazılmamış derler ve ayıplarlar. 324 Cümleye2 malûm ola ki Emîr Sultân Hazretleri’nin3 evvelâ menâkıb-ı şerîfelerin yazan Gönen’de merhûm Şeyh Yahyâ Efendi olub ki anlar dahi menâkıbnâme-i şerîfelerin4 tokuz yüz otuz iki târîhinde ki seccâde-i hâssa şeyh olan Ahmed Çelebi Efendi Hazretleri zamân-ı şerîfidir; anda cem‘ idüb dahi nakillerin kendülerin âlem-i sıbâda5 Kur’ân-ı Azîm6 okıdıkları7 üstâdları olan merhûmdan Ece Baba ve Zâkir Alâeddîn Hâce ve Nebî Hâce Hazerâtından idüb; dahi8 anlardan sonra tokuz yüz kırk yedi târîhinde Lutfullah Sânî9 Efendi Hazretleri10 zamân-ı şerîflerinde Müdâmî’nin menâkıbı cem‘ olınub11; dahi Đbrâhîm Çelebi’nin /150b/ “Vesîletü’lMetâlib” ki hem Arabî12 ve hem tercümesi vardır. Dahi Menâkıb-ı Senâyî ki Türkî olub hem manzûm ve hem mensûrdır. Dahi Şevkî’nin Menâkıbı13 ki ol dahi eyle olub; dahi Nimetullah Efendi’nin Menâkıbı14 ki ol cemîan mensûr olub dahi ne kadar yazılmış varise, bu cümle bunlardan sonralar olub dahi15 bu cümlenin ekseri Alaşehir’de medfûn olan Şeyhü’l-evliyâ Şeyh Sinân Efendi16 Hazretleri’nin ve ba‘zı evlâd-ı kirâmlarının işâret-i aliyyeleri17 ile cemî‘ olınma olub ve kitâb-ı şerîf dahi giru anlar tarafından iltimâs ile olmışdır18 ki bu [da]hi bin otuz üç Rebîu’l-âhir ayında19 ibtidâ’ ve itmâm bulub20; lîkin bir büyük elem ve azîm gamm bu oldı ki bu cümlenin müellefât-ı şerîfelerine nazar olındıkda ekseri müellefleri, merhûmın yazdıklarına muhâlif bulınub; dahi Allâhü Teâlâ insâf vire kâtiblere ki nice bilmezler 1 H.’de ‘kibâr’ yok. 2 H.’de ‘cümleye’ yok. 3 H.’de ‘Emîr Sultân Hazretleri’nin’ yerine ‘Sultân Hazretleri’nin’ yazılmış. 4 H.’de ‘olub ki anlar dahi menâkıb-nâme-i şerîfelerin’ yok. 5 H. sabâvetde 6 H. Kur‘ân-ı Azîmü’ş-Şân 7 P. okları ( اوقلرى ( 8 H. dahi 9 H.’de ‘Lutfullah Sânî’ yerine ‘Sânî Lutfullah’ yazılmış. 10 H. Hazretleri’nin 11 H. olub 12 P.’de ‘herbî’ ( هربى ( yazılmış.; doğrusu ‘hem Arabî’ olmalı; çünkü H.’de öyle. 13 H. menâkıb 14 H. menâkıb 15 H. dahi 16 H.’de ‘Şeyhü’l-evliyâ Şeyh Sinân Efendi’ yerine ‘Şeyh-i evliyâ Sinân Efendi’ yazılmış. 17 P.’de burası mürekkeb dağıldığından okunmuyor; ama H.’de ‘aliyyeleri’ yazılmış. 18 P.’de burası mürekkeb dağıldığından okunmuyor; ama H.’de ‘olmışdır’ yazılmış. 19 H. şehrinde 20 H.’de buradan sonra ‘tekmîl olmışdır okuyanı, yazanı, dinleyeni, rahmetinle yarlığa kıl yâ Ganî’ yazılmış ve bu kısım böylece bitirilmiş. Vr. 152b’deki “Emîr Sultan Hazretleri’nin Tarîk-ı Şerîflerine Girmede Müellifü’l-Kitâbın Vasiyetindedir” başlığına kadar olan kısımlar H.’de yok. 325 bir alay sulehâ-i ümmetin eserciklerin bozub, ekser mahallerini tağyîr idüb; bu da bir büyük derd ancak. BEYĐT Ne büyük derd bu ki kâtib-i dûn Đde bir hûb kitâb-ı mağbûn Bunı hiç ehl-i nüfûs hazm itmez Bulmadan çeker olmışdır hûn Ana binâen bu ekall ve az bu kitâbı dahi tağyîr ideler diyü, ziyâde havfe düşüb dahi /151a/ hâl-i derûnımı bu birkaç1 ebyât içre derc idüb hıfzullaha ısmarladım ki bolay ki bu kitâbı hıfz-ı emânda eyleyüb; cemî-i ümmet-i Muhammed kitâb-ı nâsavâb ellerine girmeden istinsâh itmelerinden saklayu ve bekleyü vire. Âmîn. EL-EBYÂT Olur olmaz kimseler yazmayalar Bu kitâbım sakınub bozmayalar Her ki2 bozarsa kitâbın bir kesin Hakk Teâlâ anı mağbûn eylesün Görirem bunca cevâhirler ki var Her birin kılmış azîzler yâdigâr Nice câhiller anı bozmış tamâm Eyledin sakla bunı Rabbü’l-enâm Buna afetdir ki bir kişi yazub Bir kitâbı çalışub koşub dozub Nice dertler çeke cem‘inde anın Yaka rûz u şebde yüregi yağın Diliye ki ola ol halka sebeb Nice rahmet devletini ide Rabb Gele bir zâlim dahi boza anı Sakla bunı eyle hâlden yağanı Yâ ilâhî isterim senden tamâm Bu kitâbım okuyub hayl-i kirâm Dâimâ hayır duâlar ideler Eyüsin bulsa senâlar ideler Ol ki nisyân u hatâdan evlâ ol Ana dahl itmeyeler budır usûl /151b/ Dahi yâ Rabb eyle her gamdan emîn Kim duâda ana bunın sâhibin Dahi eyle yâ Hüdâ-yı müste‘âd Ola bundan müstefîd pîr u civân Dahi şahm ol güzîn-i evliyâ Bu sebeb ile bana himmet kıla Dahi cümle bunda her kim vâlîyse Bu kitâb içre yazılmışlar ise 1 P. ‘birkaç’ derken ‘be’ harfinin noktası konmamış. 2 P. mürekkeb dağıldığı için okunmuyor, ama ‘her ki’ olmalı. 326 Cümlesiyle yâ Hüdâ eyle bizi Cennetin içre mekîn cümlemizi Bu kibârdan sonra bur[ada] zeylü’l-enâm ve ehassu1 ’l-hâss ve’l-âmm dahi merhûm Gavs Efendi Hazretleri hulefâsından olub; dahi evân-ı bulûğda kendülerinden inâbet ve yedlerinden tâc ü hırka giyüb nice müddet hizmet-hûrşîde menziletlerinde2 olındıkdan sonra da birâderleri Şeyh Hasan Efendi Hazretleri’nin kerîme-i celîlelerin, bu mürîd-i müsterşidlerine3 nâm-zed4 idüb dahi bir defada havvâs fukarâlarının huzûrlarında âdâb-ı meşâyih üzere giru tevbe ve telkīn ve irşâda izin virib; dahi her düşenbe günlerinde Burûsa’da Câmi-i Kebîrde merhûm monla arab kürsîsine çıkub vaaz idin diyü biz tenbîh idüb ve fukarâlarından dahi ol hazır olanlara sipâriş buyurmışlardır ki bunlar kande olur ise fukarâmız dahi bile olsunlar diyü buyurmışlardır. Bi-hâza’l-ciheti /152a/ bu ezellü’l-enâm ve türâbü’l-akdâm dahi Emîr Sultân Hazretleri’nin bâb-ı kerâmet-i nisâbları huddâmından olub dahi ilâ hâzihi’l-eyyâm derûni her hâlet cenâb-ı izzetlerine arz-ı ubûdiyet ile an kalbin samîmin mehabbet ve dâimâ taleb-i himmet idüb; egerçi o azîz-i taraf pürşeriflerinden memûr olduğımız hizmeti ikāmet müyesser olmadı ise halevât itmez de ekser âdâb-ı tarîkat riâyetinde5 kusurımız olmayub, hâlâ bu kitâb-ı latîf cem‘ ve telîfine dahi egerçi bu adafü’t-telîf bir vechle lâyık degil ise dahi ne hâl ise bu ol âsitâne-i izzete6 ubûdiyyetimiz oldığı haseble mahzâ nev‘-i hizmet add olınub dahi bu vech üzere tahrîre, derke cerâet olındı. Ümiddir ki azîzlerimizin âlî himmetleriyle nâzır7 olan eazze ayn-ı insâfla nâzırlar olub dahi âf-tâb medhinde zerre-ver ya zikrinde katrenin ne kadar didügi olsa gerekdir. Kusur olanların buldıklarınca lutf idüb dil-i ıslâhla mestûr ve mağrûr buyurıb, arz-ı ihvân-ı mü’minîn ve hullân-ı müslimîn bu makūle sâdât-ı izâm ve selâtîn-i kirâm Hazerâtının taht-ı himmet, fezıll-i şefâatlarında dâhiller olsunlar dimekdir. Bolay ki bu dahi esbeb ola in-şâ’- Allah. 1 P. ‘ekass’ şeklinde yazılmış; doğrusu ‘ehass’ olmalı. 2 P. ‘ menziletlevinde’ ( منزلتلونده ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘menziletlerinde’ olmalı. 3 P. ‘müşterşid’ ( مشترشد ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘müsterşid’ olmalı. 4 P. ‘nâm-zâd’ ( نامزاد ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘nâm-zed’ olmalı. 5 P. ‘riâyetinde’ derken ‘ye’ harfinin noktaları konmamış. 6 P. ‘ızzene’ ( عزنه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘izzete’ olmalı. 7 P. ‘nâtır’ ( ناطر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘nâzır’ olmalı. 327 HASBÜ’L-HÂL Bu dâîde ana yokdır ki kudret Ki tâ harc ola envâ‘-ı fesâhat /152b/ Ol olsa dahi makbûl olmaz ancak Avâm bunı diler durub her vakit Murâd [e]ylemekdürür neyse menâkıb Bu denlüyle olub kalmadı hâcet Kalanı bir kuru gavga olurdır Sözin özindedir asl-ı zerâfet Anınçün işbu denlüdir ki oldı Kusûrun tutalar mazur cemâat EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN TARÎK-I ŞERÎFLERĐNE GĐRMEDE1 MÜELLĐFÜ’L-KĐTÂBIN VASIYYETĐNDEDĐR Eger dirsen birâder ire devlet Đki âlemde bulasın saâdet Gelüb Sultân Emîr’e derkini gör Bunınla bulınur dünyâ ve âhiret Eger kendü diri degilse anlar Bile gitmedi turırdır hilâfet Olar kande ise seninle biledir Hemân sıdkınla olğıl el-emânet Asâdan el tutan hod geçdi bildin Bular tâlib ararlardır beher vakit Emîr Sultân seni bilmez degildir Hemân gir yolına kasdınsa himmet Bulardan sana her derde dermân Yarın da bunlar eylerdir şefâat Husûsan ol şâh-ı enbiyâdır Kamûdan bunda artukdır fazîlet2 Nidersen it Hüsâmî gitme zinhâr Bu bâbın işiginde eyle hizmet EMÎR SULTÂN’IN3 DAHĐ NĐCE AZÎZLERĐN BURÛSA’DA MEDFÛN OLMALARI ĐLE BURÛSA’NIN MEDHĐNDEDĐR /153a/ Hamdullah evliyâ şehri olıbdır Burûsacık Âlem içre asfiyâ şehri olıbdır Burûsacık Hazreti Sultân Emîr işbunda itmişdir karar Dahi bunca etkıyâ şehri olıbdır Burûsacık Her ki buna kim nazar kıldıysa mağbûn oldı ol 1 P.’de sadece ‘de’ var (yani ‘girme’ yazılmamış). 2 P. ‘fasîlet’ ( فصيلت ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘fazîlet’ olmalı. 3 H.’de ‘Emîr Sultân’ın’ yerine ‘Emîr Sultân Hazretleri’nin’ yazılmış. 328 Kim diyübdir eşkıyâ şehri olıbdır Burûsacık Çok ulu ehl-i velâyet bundan1 itmişdir zuhûr2 Dahi nice rehnümâ3 şehri olıbdır4 Burûsacık Ey Hüsâmî ayn-ı cennettir bakarsın her yeri Dâimâ zevk u safâ şehri olıbdır Burûsacık EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN VE HULEFÂ-Đ KĐRÂMLARININ ERVÂH-I5 ŞERÎFLERĐÇÜN DUÂ-Đ ŞERÎFEDĐR 6 (K.S.) Hazreti Sultân-ı Enbiyâ’nın (s.a.v.) pâk, münevver, mukaddes7 , mutahhar8 , azîz, şerîf, latîf ruhıçün; âliçün, evlâdıçün, ashâbıçün9 , çihâr-yâr-ı güzîn ve10 tâbiîn ve11 tebe-u tâbiîn ve12 eimme-i müctehidîn rıdvânu’l-lâhi Teâlâ aleyhim ecmaîn ervâh-ı tayyibeleriçün, âmmeten cemî-i enbiyâ-i ızâm ve evliyâ-i kirâm ve ulumâ-i zevi’lihtirâm ve cemî-i ehl-i islâm ervâhıçün; hâssaten bu kitâb-ı şerîfde menâkıb-ı âliyeleri cemî13 olınan kutbu’l-asfiyâ ve tâcü’l-etkıyâ Emîr Sultân Hazretleri’nin rûhı şerîfleriçün ve cemî silsilelerinde olan haseben ve neseben, sâdât-ı ızâm ve hulefâ-i kirâm ve fukarâ-i izzet-i intisâbları14 ervâh-ı tayyibeleriçün, her birinin himmetleri üzerimize hâzır, nâzır olub; dünyâda oldıkça her birisi i‘ânetleri ve iğâsetler eyleyüb15 ve16 âhiretde dahi cümlesinin17 şefâatleri ve Firdevs-i esnâda18 sohbetleri 1 H. bunda 2 P. zehvâr ( ظهوار ( 3 P. rehmâ ( رهما ( 4 P. olındır ( اولوندر ( 5 P. ervah ( اروح ( 6 ( شريفيده در ) şerîfîdedir .P 7 H.’de ‘mukaddes’ yok. 8 H.’de ‘muzahhar’ yazılmış. 9 H.’de ‘evlâdıçün, ashâbıçün’ yerine ‘ashâbıçün, evlâdıçün’ yazılmış. 10 H.’de ‘ve’ yok. 11 H.’de ‘ve’ yok. 12 H.’de ‘ve’ yok. 13 H. cem‘ 14 H.’de ‘ızzet intisâbları’ yok. P.’de de‘irtisâbları’ ( ارتسابلرى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘intisâbları’ olmalı. 15 H.’de ‘her birinin himmetleri üzerimize hâzır, nâzır olub; dünyâda oldıkça her birisi i‘ânetler ve iğâsetler eyleyüb’ yerine ‘dünyâda himmetleri’ yazılmış. 16 H. ve 17 H.’de ‘dahi cümlesinin’ yok. 18 H. a‘lâda 329 ve konşılıkları1 müyesser olmağıçün2 ; /153b/ bâkī meşâyih-i güzîn ve ulemâ-i âmilîn ve âmme-i mü’minîn selâmetligiçün3 ; pâdişâh-ı islâm ki anın duâsı lâzım ale’lenâmdır. Allâhü Teâlâ Hazretleri ıslâh idüb asâkir-i islâmiyye umûmen mansûra ve muzaffere ve eâdî-yi4 dîn ki çend-i5 şeyâtîndir, makhûre ve mahkûr olmağıçün; cümle ile geçmişlerimize hâssaten6 bî-nihâye rahmetler ve bâkīlerimiz dahi kemâl-i sıhhatler ve âfiyetler müyesser olmağıçün; def-i belâ ve redd-i kazâ ve kabûl-i duâ ve husûl-i murâdât ve bakā-i îmân ve rızâi’d-dîn ve rızâ-i Rahmân içün; fâtiha. EMÎR SULTÂN HAZRETLERĐ’NĐN PEÇ SEFERĐNDE AHMED ZEGÂN7 ESÎRĐ 8 ZENCÎRDEN KURTARDIĞIDIR9 Râviyân-ı ahbâr ve nâkılân-ı muhtâr şöyle rivâyet iderler ki pâdişâh-ı âlempenâh Hazreti Sultân Süleymân Şâh الاحسان و باذاالجود امين الدوران انقراض الى دولته و عمره االله زاد 10 devlet-i saâdet ile diyâr-ı küffârda, Peç kalasının fethine asâkir-i mansûr-leşker meşhûrıyle vardık da kala-i mezkûrın11 alması mümkin iken; eyyâm-ı şiddet-i şitâ irişmegin alınmakdan ferâğat12 olmışdı. O sefer-i muzafferin târîhi13, sene tis‘a ve selâsîn ve tis‘a mi’edir. Kitâbın târîhi14 mûcibince sene tokuz yüz otuz tokuzda, rivâyetdir: Guzât-ı mucâhidîn ve ehl-i gazâ, bî-dîn mezkûr kalayı top ve tüfenkle dögerler iken akıncı tâifesinden yigirmiden ziyâde gâzîler ordu-yı hümâyuna azık getürmek /154a/ ecliçün müttefekun aleyh olub Peç kalasından anaru vâki olan karlu tağı geçüb, Lince Vilâyeti taraflarına gitdiklerinde ellerine vâfir azık ile ahsenü’l- 1 H.’de ‘ve konşılıkları’ yok. 2 P. olma‘ıçün ( اولماعيجون ( 3 H.’de bu dipnottan sonraki kısım şöyle: ‘Fırsat-ı pîr-i nusret-i pâdişâh dîn-i Đslâm bakā-i îmân ve rızâ-i Rahmân feth-i fütûh-ı tâlibân Allah hall-i cemî-i müşkilât el-fâtiha maa’s-salavât’ yazılarak dua kısmı bitirilmiş. 4 P. ‘eâdimi’ ( اعادمى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘eâdî’ olmalı. 5 P. ‘cend’ ( جند ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘çend’ olmalı. 6 P. ‘hâssa’ ( خاصه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘hâsseten’ olmalı. 7 P. regân ( رغان ( 8 P. yesîri ( يسيرى ( 9 H.’de bu kısım özetlenmiş. 10 Manası: Allah onun ömrünü artırsın ve devletini zamanın yok etmesine karşı korusun; âmîn. Cömertlikle ve iyilikle. P. دولته derken دلته şeklinde yazılmış. 11 P. ‘medkûrın’ ( مدكورك ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘mezkûrın’ olmalı. 12 P. ‘ferâ‘at’ ( فراعت ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘ferâgat’ olmalı. 13 P. ‘târîh’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış; تاريح şeklinde yazılmış. 14 P. ‘târîh’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış; تاريح şeklinde yazılmış. 330 vech oğlan ve kız yanî mâl-ı ganâyim görüb, hâtır-ı şâdı ve kalb-i âbâdı birle asâkir-i mansûr mülâkātına gelürlerken ittifâk-ı küffâr-ı melâînden altı, yedi yüz nefer مساع kâfirlere bulırlar. Müselmânlar az olmağın 1 cenge kâbiliyet olmayub kendülerin ihtiyârlar eyleye, bî-ceng-i cidâl küffâra teslîm iderler. Anlar dahi bunları alub taraf-ı Lince’den ileru on yedi gün giderler. Deniz kenârında kala-i Papa Senturs dirler, bir hisârda bunları mahbûs iderler. Mezbûr kalanın merammâtına muhtâc olan yirin ol müselmânlara gündiz itdirib; giceyle habs iderlermiş. Zikr olunan mahbûslardan biri ki Ahmed Zegan dirler. Ol hikâyet ider: Đttifâk beni ve altı nefer kimesneyi bir papasa hizmet içün virdiler. Zikr olan papas her gün bize ibrâm u ilhâh idüb, gelün bizim dînimize girin. Sizi evlendirelim. Elünize sermâye virub her birinize riâyet idelim, diyü teklîf iderdi. Âhir içümizden birimiz papas sözin sayub dîn-i butlânın kabûl idüb, izimizden çıkub gitdi; fi’n-nâr fi’s-sakar. Bu uslûbla yedi yıl mezkûr papasa hizmet eyledik. Mezheb-i bâtılların kabûl itmedik. Đttifâk bir gün mezkûr2 melâînin ulu günleri olu[b] ki ana yortı günleri dirler. /154b/ Mezkû[r] râhib, birkaç râhib ile sohbet-i feseka idüb devrân-ı tekaddüh-ı hamr-ı3 sekrde anı iderler. Her biri mest-i lâ-yü‘kal yanî kendü kendülerinden zâil olub geçkin, ser-hoş olmışlardı. Zikr olan mahbûslardan Ahmed ider: Boğazımızda zencîr4 ve ayağımızda bukağu olub mahbûs-hânede yaturken; ittifâk ol gice nısfu’l-leylde âlem-i rüyâda işidürin. Bir âvâz ki Emîr Sultân geliyorır, dirler. Hemân şunı gördim ki yeşil libâs içinde melbûs olmışın. Nûrânî ahsenü’l-vech ve bî-ayb hem-çün ricâl-i gayb5 üzerime müteveccih olub, yanıma geldi. Mübârek elin boğazımdağı zencîre sunıb zencîri boğazımdan çıkarub; ayıtdı: Ey mahbûs, küffârdan şimdengeru bu mahbûslarla halâs oldunuz. Vatan-ı aslînize revâne olın. Hem-ân-dem u[y]hudan uyandım. Gördim boğazımdan zincir çıkmış hamdü lillâhi ve’l-minne diyü, yanımda yatan yoldaşlarumı uyandurıb boğazlarından zencîri çıkardım ve ayakların bukağudan kurtardım ve yoldaşlaruma bildirdim. Đn-şâ’-Allâhü Teâlâ şimden geru fırsat bizimdir6 . Bana tâbi‘olın, didim. Anlar dahi eta‘nâ ileyke ve’l-emru yedeke didiler. Anlara ayıtdım: Gelin, imdi 1 P. ‘orılmağın’ ( ارلماغن ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘olmağın’ olmalı. 2 P. ‘mezkûz’ ( مذكوز ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘mezkûr’ olmalı. 3 P. ‘hamr’ derken ‘ha’ harfinin noktası konmamış; حمر şeklinde yazılmış. 4 P. زنجعر şeklinde yazılmış; doğrusu زنجير şeklinde olmalı. 5 P. ‘ayb’ ( عيب ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘gayb’ olmalı. 6 P. ‘birimdir’ ( برمدر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘bizimdir’ olmalı. 331 papasların sohbeti ne dereceye varmış, görelim. Anlar dahi râzı olub yukaruya çıkdık. Gördik, keşişler içdikleri1 süciden mest olub beyhûde yaturlar. Gördik, başları üzere birkaç kılıçlar asılı turır. Hem-ân-dem yoldaşlarla ol kılıçları ellerimize alub /155a/ keşişleri kılıçdan geçürib helâk eyledik. Kapusı bevvâbının dahi başın kesüb kala kapusın açdık ve her birimiz havfden yir berâber olub, gemiler öninden geçdik. Zîrâ gemiciler dahi şarâb içüb uyumışlardı. Muhsıl-ı kelâm leb-i deryâda bir sandal buldık. Gördik, içinde mest bir kâfir uyur. Anın dahi başın kesüb gemi çekmegiçün kürege bindik. Küreklerimizin sadâsı gemilerde olan küffârın kulağına girüb, ardımızca sandal tonadub gördiler. Biz dahi yâ Allah diyü Hazreti Emîr Sultân’ın muâvenetin taleb eyledik. Turmadan çekdik. Tâ sabâh olınca gördik. Deryâ yüzinde bizim gemimizden gayrı gemi yok2 . Hüdâ-yı Rabbi’l-âlemine şükr-i bî-hadd ve hamd-i bî-add idüb; kuvvet-i pazuyla güneş zevâle varınca bir lahza ârâm itmeden ammâ azmimiz gün toğduğı şark cânibine idi. Muhassal yedi gün, yedi gice kürek çekdik. Gemi içinde bir kabak3 sirke ile altı ekmek bulmışdık. Anınla geçindik. Ba‘dehû karaya çıkub tağlara girub giderken; ot otlamağa 4 başladık. Açlıkdan zebûn olub susuzlıkdan hod ikimiz helâk oldı. Bir yere va[r]dık. Üç gün idi ki su içmedik. Anda bir göl gördük. Su içeruz diyü sandık. Gördük, etrâfın ejderhâ mânendi büyük yılanlar ihâta itmişler. Havfimizden ol sudan içmedik. Teşne-i bî-tâkat ve zebûn-ı kudret olub; nâ-çâr /155b/ üftân ü hîzân nişîb-i bâlâya inüb ve çıkub ve hem biri birimizi götürdik. Âhir inâyetullah mukārin olub birâz açık akarsuya irişdik. Anda birazcık turub ol sudan içüb istirâhat itdik. Ol makāmda açlıkdan bir yoldaşımız dahi helâk oldı. Dört nefer kaldık. Ayıtdık: Eger tutılursuz dutılalım diyü, biri birümizle ittifâk idüb hemân yola girdik. Meger kala-i Budûm anda karîb imiş 5 . Đhtiyâr itdik idi, tekrâr esîr olmağı; ammâ benim itikādım Emîr Sultân Hazretleri’nin kelimât-ı ihlâslarına mu‘tekid idi. Ümîdi hemîşe halâsda idi. Hazreti Emîr Sultân velâyeti ve kerâmeti himmetinde küffârdan bir şahıs bize, siz kaçkunsız diyü tutmak isteyüb; biz hücûm eyledi. Görenler, ekmekden ve gayrı nafakadan rahm idüb virirlerdi6 . Hiç biri, bizi âhir kala-i Budûma varub; begi olan Ardel’e ahvâlimizi bildirdik. Bize buyurdı, 1 P. ‘icdiklevi’ ( ايجدكلوى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘içdikleri’ olmalı. 2 P. ‘yok’ derken ‘ye’ harfinin noktaları konmamış. 3 P. ‘kayak’ ( قيق ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘kabak’ olmalı. 4 P. ‘oblamağa’ şeklinde yazılmış; doğrusu ‘otlamağa’ olmalı. 5 P. ‘itmiş’ ( اتمش ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘imiş’ olmalı. 6 P. ‘virirlevdi’ ( ويررلودى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘virirlerdi’ olmalı. 332 bir mesken gösterub sabâh ve ahşam gıdâmız virüb; biner akçesi dahi in‘âm eyledi ve bir gemiye kodurub Samandıra Đskelesi’ne gönderdi. Andan her birimiz vatanımız tarafına gidüb selâmetle mekânımıza irişüb, oğlancıklarımızı sağ, esen buldık. Bir zamân anlar ile yiyüb içüb, âhir Hazreti Emîr Sultân’ın mezâr-ı şerîfinin ziyâretine gelüb nezirimiz edâ eyledik ve dergâh-ı harîminin eşigine /156a/ yüzimi sürüb1 , nice günler tavâf idüb; sürûr-ı kalb ve safâ-yı cân-ı dil hâsıl oldı ve nice velâyet ve kerâmetlerine nihân ve eşkâre vâkıf olub, ol âsitâne-i murâd-bahşın nâyibinden olub; beyat eyledim. MEDH2 Nûr-i dü âlem oldı cemâli Muhammed’in Đrşâd-ı Hakk degil mi kemâli Muhammed’in Emvâta nutk itseydi gerçi Zü’l-Celâl Adn ehli kıldı Âdem’i kāli Muhammed’in Âb-ı hayât-ı hızr nihân oldı tâ ebed Çalab kand-i lafz zülâli Muhammed’in Sular midâd fi’l-misl olsa şecer kalem Olmaz beyân vasf-ı celâli Muhammed’in Baht-ı siyâhı Âdem’in oldı misâli nûr Rûşen olalı kaş-ı hilâli Muhammed’in Çok geldi dehre gerçi nebîler ü ger lîk Yok enbiyâ içinde misâli Muhammed’in Taş bağrına basardı şaîr itmegin yiyub Müstağnîydi dâima hâli Muhammed’in Hayya ale’s-salâh3 ezânın okur müdâm Firdevs-i adn içinde Bilâli Muhammed’in 1 P. ‘süzüb’ ( سوزب ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘sürüb’ olmalı. 2 H.’de hem ‘medh’ başlığı hem de medhin içeriği yok. 3 P. ‘hatta ala’s-sublâh’ ( الصبلاح على حتى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘hayya ala’s-salâh’ olmalı. 333 Đşbu cihân velîlerinin zikridir müdâm Yanî Emîr Efendi’dir âli Muhammed’in Ey âlem-i velâyete Sultân olan Emîr Vey mülk-ü Rûm’a rahmet-i Rahmân olan Emîr MEDH-Đ EMÎR1 /156b/ Ey bahr-i cûd-i lutf eyâ kulzüm-i kerem Dürr-i sühânı buldı bu Rûm Arab u Acem Her gün gözin nazargâhdır gülşen-i bihişt Seyrân-gehin olursa nola cennet-i irem Đnsânla mülk-i haremin kıldılar tavâf Đkisi anınçün oldı muhterem Sen pâye-i velâyete pâ basdığın yere Bin cehd iderse urmaya evliyâ kadar Hâşâ seni seven fukrâna mehabbet olan Dünyâda âhiretde çeke şemme-i elem Sen hayr âl-i midhatine yazmağa şürûh Kırtâsa sürdi rûy-ı serin hizmete kalem Alsam dilüme nâmını zevkin bu aklı Hayrân ider ya ben bahs-i medhin eyleyem Kapından ayru zorıyla kılsa cihân beni Olmaz mehabbetim ki tapından senin kesem Bu hayli2 evliyâya sen oldın Emîr Şâh Lâ büd gerek ki ola çeri başına haşem Ey âlem-i velâyete sultân olan Emîr 1 H.’de hem ‘Medh-i Emîr’ başlığı hem de bu başlığın içeriği yok. 2 P. ‘hayki’ ( خيكى ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘hayli’ olmalı. 334 Vey mülk-i Rûm’a rahmet-i Rahmân olan Emîr MEDH-Đ EMÎR1 Saldın nazar imâret olub sûret-i zemîn2 Hemçün nücûm-i zînet ile çerh-i heft-[ e]mîn Her gün güneş yüzini sürib bâb-ı kasrına Her şeb komaz gelür sürer eşigüne ce[b]în Yâd hayâlinle bihişt içre dâimâ Yüzin dürür nazar ki çeşmân-ı hûr-i ayn Keşf-i kerâmet isteyene eşigin yeter Sûfî çâker riyâzetle gerçi erbaîn /157a/ Her tab‘-ı müstakīm idemez vasfını senin Vassâfın oldı halkın3 içün akl-ı anberîn Subhun cemâl gibi olur rûşen ferah Kılmasa mehabbetini sana merdüm-i hazîn Bulsam ne var merâtib-i uhrâ âkıbet Oldı kapında hizmetine cânla karîn Aksâ-yı maksadı bu murâdât hâtırın Budır tapında sana duâ eyleyem hemîn Ceddin şefâatına şefîim sen olıcak Vardır duhûl cennete lâ büd olam yakīn Ey âlem-i velâyete sultân olan Emîr Vey mülk-i Rûm’a rahmet-i Rahmân olan Emîr 1 H.’de hem ‘Medh-i Emîr’ başlığı hem de bu başlığın içeriği yok. 2 P. ‘zemîr’ ( زمير ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘zemîn’ olmalı. 3 P. ‘halfın’ ( خلفك ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘halkın’ olmalı. 335 MEDH-Đ EMÎR1 Olmaz veliy-yi nâm-ver asla2 senin gibi Görmedi ehl-i Rûm Buhâra senin gibi Hakdır çıkardı bahr-i sedef gerçi âleme Ummân3 çıkaramadı dürrî ammâ senin gibi Dürr-i yetîm lü‘lü-i tâc-ı şeh cihân Zâtındır bulınmaya asla senin gibi Sen âf-tâb-ı çerh-i sipihr-i zamânesin Olmaz münîr-i mâh mazıyyâ senin gibi Hizmet çok âsitâneye dil eyledi velî Hizmeti az görmedi şâh senin gibi Gösterdi gerçi kâmetini ar‘ar çemen Tûbâ misâl-i olmaya bâlâ senin gibi Bî-mâr-ı aşka virdi şifâ tâm halkın Kim itdi ehl-i derde müdâvâ senin gibi Keşf-i kerâmet itmege tâlib olanlara Yokdır cihânda mürşid-i dânâ senin gibi /157b/ Đlm-i ledünnî ile maârif-i kitâbını Ehl-i velâyet itmeye inşâ senin gibi Ey âlem-i velâyete sultân olan Emîr Vey mülk-i Rûm’a rahmet-i Rahmân olan Emîr 1 H.’de hem ‘Medh-i Emîr’ başlığı hem de bu başlığın içeriği yok. 2 P. اسلا şeklinde yazılmış; doğrusu اصلا şeklinde olmalı. 3 P. ‘gummân’ ( غمان ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘ummân’ olmalı. 336 MEDH-Đ EMÎR1 Açdım2 başumı yine duân eyleyem senin Umam tazarrumı sezân eyleyem senin Mansıb bana yeter ki olam kāidi didin Red itme rûz-ı şeb ki duân eyeleyem senin Devlet degil mi bana ki tadam şamar Uşşâk içinde nasb-ı livân eyleyem senin Lâyık budır ki bana idem hizmetin senin Mihrin ile ola ki likan eyleyem senin Đster ki gönül sen şeh-i şâhâne dâimâ Varıb bu abdî cân-ı gedâ eyleyem senin Sürdim yüzimi işigine rûz-ı şeb yine Hakk’dan ümîdim3 oldı rızân eyleyem senin Dâru’ş-şifâ kapuna gelüb ey tabîb-i cân Dil-i derdin istedi ki şifân eyleyem senin Türben öninde cismini eyler senâ-yı hâk Tâ kim mehabbet-i fukarâ kim eyleyem senin Ravzan öninde baş açub el kaldırub müdâm Rûhıçün isterim ki duân eyleyem senin Ey âlem-i velâyete sultân olan Emîr Vey mülk-i Rûm’a rahmet-i Rahmân olan Emîr 1 H.’de hem ‘Medh-i Emîr’ başlığı hem de bu başlığın içeriği yok. 2 P. احدم şeklinde yazılmış; doğrusu ‘açdım’ olmalı. 3 P. ‘ümîzim’ ( اميزم ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘ümîdim’ olmalı. 337 EMÎR SULTÂN’IN1 ACEM SEFERĐNDE SULTÂN SÜLEYMÂN HÂN’A MÜJDEGÂNE GÖRĐNDĐGĐDĐR 2 Rivâyetdir ki târîh-i3 zamân, sene ihdâ ve erbaîn ve tis‘a mi’ede sultân selâtîn-ı /158a/ cihân u hân, havâkīn-i devrân yanî Sultân Süleymân Hân-ı zamân و عمره االله طول 4دولته الى انقراض الدوران . Kızılbaş laîni yanî5 Tahmâs-bî-dîn üzerine yüriyübdir6 , acemde olan tâife-i mudıllî katl itdirüb, gidermek tedârikinde iken7 ; pâdişâhın asâkir-i mansûrında8 bir şahs-ı ârif ki velâyet-i evliyâ ile müteârifdir. Karamân Vilâyeti’nde Gözlüce Sinân dirler. Ol hikâyet9 ider: Vaktâ ki pâdişâh-ı âlem-penâh, Kızılbaş 10 istiyü Tebrîz Şehri’ne vardı11. Bir gice âlem-i rüyâda göririn ki Rûm Đli’nde nevâhî kalkan dilinde12 vâki olan Şeyh Mansûr birkaç mürîdler cemiyyet13 idüb, ider: Gelün ey ehl-i asker, Bağdâd’a varalum. Erenler Bağdâd’ı feth itdiler. Tenhâ ve14 bî-kes15 kaldı. Kızılbaş melâînden ses kalmadı. Ehl-i asker ayıtdılar16: Bu haber-i17 müjdegânî18 pâdişâha19 bildirelüm. Bu esnâ-i20 kelimâtda iken gördim ki sahrâ-yı Tebrîz’den21 bir cemâat-i22 âdem23 gelür. Acabâ kimlerdir gelen? diyü, bakışdık. 1 H.’de ‘Emîr Sultân’ın’ yerine ‘Emîr Sultân Hazretleri’nin’ yazılmış. 2 H.’de ‘görindigidir’ yerine ‘görindikleridir’ yazılmış. 3 P. târic ( تارج ( 4 H.’de ‘sultân selâtîn-ı cihân u hân havâkīn-i devrân yanî Sultân Süleymân Hân zamân دولة و عمره االله طول الدوران انقراض الى ) Manası: Allah, onun ömrünü uzatsın ve devletini zamanın yok etmesine karşı korusun.)’ yerine ‘Sultân Süleymân Hân rahmetü’l-lâhi aleyh’ yazılmış. P.’de ‘deverân’ kelimesi ‘devvân’ ( دوان ( şeklinde yazılmış. 5 H.’de ‘yanî’ yok. 6 H. yüriyüb 7 H.’de ‘acemde olan tâife-i mudıllî katl itdirüb, gidermek tedârikinde iken’ yok. 8 H.’de ‘asâkir-i mansûrında’ yerine ‘askerinden’ yazılmış. 9 H. hikâye 10 H. kızılbaşı 11 H.’de ‘Tebrîz Şehri’ne vardı’ yerine ‘Tebriz üzerine varub’ yazılmış. 12 H.’de ‘Rûm Đli’nde nevâhî kalkan dilinde’ yerine ‘Rûm Đli’nden kalkan dilinde’ yazılmış. 13 H. cem‘ 14 H.’de ‘ve’ yok. 15 P. bî-kesen 16 H.’de ‘ehl-i asker ayıtdılar’ yok. 17 P.’de ‘bu haber’ iki kere yazılmış. 18 P. müjgân 19 P. pâşâha 20 H. esnâda 21 P. tebrîrden ( تبريردن ( 22 P. hamâ‘at ( حماعت ( 23 H.’de ‘adem’ yok. 338 Ba‘dehû1 zamânın Hazreti Emîr Sultânı’dır gelen, dirler. Hem-ân-dem pâdişâh2 ile cümle asker atlanub istikbâl eylediler. Pâdişâh-ı mülâkāt işâret-i feth-i Bağdâd’ı3 müjdegânî himmet idüb, hemân varılmasına muhtâcdır; didiler. Hazreti4 Emîr Sultân ve pâdişâh-ı âlem-penâh bî-tevakkuf asâkir-i mansûr ile cânib-i5 Bağdâd’a varub, güyîyâ cümle asker mânende6 tuyûr olub uçdılar. Hemân oldım da kendümi ehl-i asker ile Bağdâd içinde /158b/ gördim. Anda medfûn olan evliyâullah hâzır olmışlar. Ehl-i islâm pâdişâhına7 duâlar idüb, mübârek olsun; Hakk Teâlâ sana ve evlâdına tâ rûz-ı mahşer müyesser ve mukadder ide; ve’l-hamdü lillâhi ve’l-minne. Kızılbâş laînden bu vilâyet alınub pâdişâh-ı Đslâm’a Hakk tarafından nasîb oldı8 . BEYĐT Ne hoşça şehir olur Bağdâd şehri Ezelden oldı adl ü dâd şehri Harâb itmişdi zulmile Kızılbâş Olur şimden geru âbâde şehri Yapusı muhkem vaz‘ı sitûde Zehî bünyâd-ı hoş üstâd şehri Đçinde âb-ı Dicle akar anın Olur gamgînlere ol şâd şehri Havası hoş suyıdır âb-ı ranâ Sipâhiye yarar Bağdâd Şehri Ve sem‘ûma bir avâz dahi geldi ki her kim Kızılbâş melûni mezemmet eyleye. Hakk Teâlâ anı âhir nefesde ehl-i îmândan idüb ehl-i cennetden ide, didi. Mezkûr ider: Uyandım bu vâkıadan. Şol kadar hazz itdim ki tahrîr-i takrîr ve tasdîr-i tahrîr olmaz. Vardım bu vâkıa-i mukarrer, pâdişâh olanlar söyleyüb müjdegânî haberin virdim ve Kızılbâş laînın ben dahi mezemmetine beyne’n-nâs mübâşeret idüb, kudret-i lisân /159a/ ve kelimât-ı zebân serî‘u’l-beyânı tafsîl idüb; mezemmet-i Kızılbâş-ı laînden bir lahza hâlî olmadım ve sâhib-i kitâb ider: Râvî-yi mezkûr bana dahi işâret eyledi ki eger ehl-i cennet olmak istersen, Kızılbâş-ı laînin mezemmetin evrâk-ı beyâz ile sünniyyân-ı pâke beyân ve müselmânân-ı edreke ıyân ile ve âlem-i 1 H. ba‘de ( بعد ( 2 P. pâşâh 3 H.’de ‘pâdişâh mülâkāt-ı işâret-i feth-i Bağdâd’ı’ yerine ‘pâdişâh ile mülâkāt olub işâret-i feth-i Bağdâd’ yazılmış. 4 P. hasıtreti ( حصترت ( 5 P. hânib ( حانب ( 6 H. mânend 7 P. pâşâhına 8 H.’de bundan sonraki kısımlar yok. Yani H. burada bitmiş. Ama ‘temmet’ kelimesi de yok. 339 rüyâda olan tafsîl bi’t-tamâm bana hikâyet eyledi. Hem-ân-dem ben dahi râvî-yi mezkûrın hâlet-i şûrîdeliğine vâkıf olub sözin kabûl eyledim ve bu tercî-i bendi Kızılbâş içün kalem ve dâvâtı hizmetine tutıb beyân-ı kitâbete getürdim1 . MEZEMMET-Đ KIZILBÂŞ Yüri sürh ü ser-tahmâsın bî-dîn Karınca gibi kaçarsın dutub in Seni pâ-mâl ider âhir el-Emîr Süleymân-ı zamân itdi sana kîn Egerçi mürğ-ı vahşî gibi kaçdın Đki pâdan tarrağa alınursın Horâsân’a degil Hind’e kaçarsın Ararlar seni hattâ Çîn-i mâ Çîn Cihân turdıkça garılar içinde Kızılbâşın anamaz kimse adın Kılıç kuşanma ayruk ata binme Şeyâtîn gibi gerçi sensin hodbîn /159b/ Havâric şîasındansın2 cihân Ki resm-i mîri tutmaz sende âyin Muhannessin bahâdır derlüsin Firâr içün urarsın ata zîn Cihân key-Hüsrevi sultân-ı millet Seni âhir tutar gel itme gaybet Zehî bî-âru bî-nâmûs gayret Zehî nâdân-ı dîn-i bî-hamiyyet Habâset3 zât-ı nâ-pâkin tutıbdır Mukarrer sende hatm oldı sefâhat Rifâzîlerde meşhûr-ı ebedsin Mezâhibden çû sensin bî-diyânet Habâset eyledin tutmadın âhir Tarîk-ı Hakk’a râh-ı istikâmet Hakīkat anlamazsın ne tarîkat Mecârîdir işin lağu kabâhat Sevâdü’l-vechi olub iki cihânda Cehennemdir yirin ey merd-nekbet Reîs olduğın mülhidlere sen Kasasda oldı râvîden rivâyet Senin ilhâdüni rafzını muhkî Bilüb eyler anı halka hikâyet Hüdâ kılsun seni âlemde bî-nâm Usanmışdır yüzinden subhla şâm 1 P. ‘kesürdim’ ( كثوردم ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘getürdim’ olmalı. 2 P. ‘sîasındansın' ( سن سندن سيعه ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘şîasındansın’ olmalı. 3 P. ‘hapâşet’ şeklinde yazılmış; doğrusu ‘habâset’ olmalı. 340 VE YĐNE MEZEMMET Sana dirler hemîn ancak muhannes Kaçar kılmaz hayâ bak bak muhannes /160a/Utanmadan neden ata binersin Yaratdı seni çünkim Hakk muhannes Ele ura ki alub giy başa nezkeb Çü sensin zen gibi mutlak muhannes Cihân içre bu gün nâs arasında Senin aduna der el-hakk muhannes Degil kādir bir işi başa iletmek Tutar ammâ ki dak lâfâ muhannes Çekermiş merd olan kavs-i hadîdi Đdemez kavs-i nermi şakk muhannes Mukābil1 çünki re’yin olmağa yok Muhakkakdır olur ahmak muhannes Kızılbâş melâîne dinilmek Olıbdır her nefes elyak muhannes Kamû sübyân agucuduğunüçün Çağırub didiler hey hey dün ü gün VE YĐNE MEZEMMET Hatâdır sana dimek şâh dâim Degildir fiilûne ismin mülâyim Diyenler sehv idüb ismini şâh Đder elfâz-ı istiğfârı dâim Seni gören görir düşde şeyâtîn Kaçan ki şeb olıcak olsa nâim Kazâ tîğın tutıb bu dest-i dünyâ Olıbdır katlinün kasdına kāim Zekât ile namâz u hacca mâil Degil tab‘-ı habîsin dahi sâim Vücûdından adem olduğın enfa‘ Mukarrer yeğdürür senden behâim /160b/ Đdüb târec gâzîler emelüni Acâyib aldılar2 mâl-ı ganâim Đşin zulm u sitemdir dâimü’d-dehr Anınçün sana dirler merd-i zâlim Degil midir şâh adın lanetîdir Hatâdır sana dimek şâh dâim Cehennem heyzümi dûzah duhânı Amûdî başına ursun zebânî VE YĐNE MEZEMMET Sebeb sen oldın esfâra mukarrer Neden yâr olmadın rezme beraber Avârızla nuzûl الدوع dâim Senin katlin içündir ey sitem-ger 1 P. مفابل şeklinde yazılmış; doğrusu ‘mukābil’ olmalı. 2 P. ‘aldırlar’ ( الدريلر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘aldılar’ olmalı. 341 Asâkir tâliblerdi1 katlüne lîk Kaçub kurtardın ammâ onmadık ser Karâğân illerinde zahmi berdin Helâk-ı nâsa olduğı mukarrer Sebeb sen oldın ehl-i şeyâtîn Suâle sen gelürsin rûz-ı mahşer Zebânîler elinden kaçamazsın Amûd başına urırlar mükerrer Bi-hamdi lillâh şehâdet buldı âhir Sefer katlüniçû kalmağa asker Cihânda kalmasun nâm-ı nişânın Olasın nâ-bedîd-i heft-kişver Tokınsun yıldırım yaksun vücûdın Hüdâ’ya çün senin yokdır sücûdın TEMMET /161a/ 1 P. ‘gasâkir talebnerdi’ ( طلبنردى غساكر ( şeklinde yazılmış; doğrusu ‘asâkir taleb iderdi’ olmalı. 342 SONUÇ Her toplumda belirli vasıflarıyla öne çıkan, topluma yön veren, insanları aydınlatan önderler vardır. Bu tip insanlar yaşadıkları devri olduğu gibi, daha sonraki çağlara da ışık tutarlar. Her milletten, her alandan böyle şahsiyetlere örnek göstermek mümkündür. Bu gibi şahsiyetler üzerine bir çok çalışmalar yapılmıştır ve yapılmaya devam edilmektedir. Emir Sultan, mutasavvıf şahsiyetiyle ön plana çıkmaktadır ve tasavvuf tarihinde önemli bir kişidir. Kendi tasavvuf mektebinde dervişlerini, muhitindeki insanları eğitmiştir. Zira tasavvufun insan eğitimi ile de ilgisi vardır. “Đnsan yetiştirmek” tasavvufun amaçlarından biridir. Đnsandaki kötü eğilimleri yok edip yerlerine iyilerini ikâme etmek, yani insan-ı kâmil yetiştirmek tasavvufun hedeflerindendir. Emir Sultan bunları yapmıştır. Dolayısıyla yaşadığı dönemde ve daha sonraki devirlerde insanların gönlünde taht kurmuştur. Bu gün dahi milyonlarca insanın, onun kabrini ziyarete gitmeleri bunun alametlerindendir. Đnsanoğlunda; sevdiği, saydığı bir kişide olağanüstülükler görme eğilimi vardır. Özellikle de bu kişi evliya olarak kabul edilmiş ise bu eğilim daha da artar. Đnsanlar, o kişinin her davranışına başka bir anlam yüklemeye çalışırlar. Sevip sayılan mutasavvıf/veli daha hayattayken, özellikle de onun müridleri tarafından neredeyse her hareketi kerametle örülü bir şekilde anlatılır. Bu sayede bir mutasavvıfın/velinin kerametlerini nakleden küçük hikayeleri içeren menâkıbnâme tarzı eserler ortaya çıkar. Mutasavvıf/veli menkabelerinin ortaya çıkışında, birçok sebepler vardır. Đnsanların din değiştirirken eski dinlerinin etkisinden tamamen çıkmaları mümkün değildir. Girmiş oldukları yeni dine aykırı olmayan hususları da yaşamlarında devam ettirirler. Müslüman Türk toplulukları açısından düşünülürse, Türkler’in Đslam’a girmeleri derviş mutasavvıfların çalışmaları sayesinde olmuştur. Đslam öncesi devirden kalma pek çok efsane, destan v.b. unsurlar daha sonraları evliya menkabelerine katılmıştır. Menkabelerin toplanıp yazıldığı eserler olan menâkıbnâmeler tasavvuf tarihi açısından önemlidir. Menâkıbnâmeler sûfîlerin gösterdiği kerâmetleri anlatan eserlere denir. Menâkıbnâmelerde anlatılan sûfînin hayatı hakkında bol malzeme 343 bulmak mümkündür, ama o sûfînin tarihî ve menkabevî hayatı bu eserlerde birbirine karışmıştır. Bu tür sebepler dolayısıyla menâkıbnâmeleri tarihî hatalar yığını olarak değerlendirmek yanlış olur. Titiz bir çalışma sonucu menkabesi anlatılan sûfînin tarihî ve menkabevî hayatı birbirinden ayrılabilir. Bu kısa değerlendirmeden sonra “Menâkıb-ı Emir Sultan (Hüsâmeddin Bursevî) Đnceleme ve Metin” isimli çalışmamız hakkında şunları söyleyebiliriz: Hüsâmeddin Bursevî’nin yazdığı Menâkıb-ı Emir Sultan isimli eser, elimizdeki verilere göre Emir Sultan (ö.833/1429) hakkında yazılan son menâkıbnâmelerden biridir. Hüsâmeddin Bursevî (ö.1042/1632)’den sonra Đsmail Hakkı Bursevî (ö.1137/1724) Emir Sultan hakkında bir menâkıbnâme yazmıştır. Hüsâmeddin Bursevî’nin eseri, Emir Sultan hakkında menâkıb geleneğine bağlı kalınarak yazılan son eserlerden biri olması hasebiyle önemlidir. Hüsâmeddin Bursevî yazdığı menâkıbnâmede bunu “Emir Sultan hakkında ilk önce Tuzlavî Şeyh Yahyâ, sonraları Müdâmî, Đbrahim Çelebi, Senâyî, Şevkî ve Nimetullah Efendi birer menâkıbnâme yazmışlardır. Emir Sultan hakkında ne kadar menâkıbnâme yazılmışsa hepsi bunlardan sonra yazılmıştır.” şeklinde belirtir. Dolayısıyla ihtimaldir ki Hüsâmeddin Bursevî bu eserlerin hepsini görmüş ve bunlardan faydalanmıştır. Muhtemelen Emir Sultan menâkıbnâmeleri içinde en kapsamlı olanlardan biridir, çünkü Emir Sultan hakkında yazılan menkabelerden başka halifelerinin de menkabeleri anlatılmaktadır. Hüsâmeddin Bursevî’nin Menâkıb-ı Emir Sultan isimli eserine baktığımızda, Emir Sultan’ın tarihî kişiliği ile ilgili bilgilere çok fazla yer verilmediği buna mukabil menkabevî kişiliğinin daha çok ön planda olduğunu görürüz. Eserde, onun ismi olan Seyyid Muhammed el-Buhârî, babasının adı Seyyid Ali, Hz. Peygamber’e ulaşan soy ağacı, Emir Sultan’ın şeyhi olarak Seyyid Đsâ ismi ve silsilesi geçmektedir. Buhâra’da iken ilm-i zâhirde kemâl mertebeye geldiği, âlim olduğu, Babasının ölümünden sonra bir süre daha Buhâra’da kalıp Hicaz’a gittiği, Hicaz’dan sonra Şam, Karaman, Hamid Đli, Kütahya, Đnegöl yoluyla Bursa’ya geldiği mevzu bahis edilir. Anlatıldığına göre, Bursa’da Molla Fenârî ile münasebetleri olmuştur. Hatta ona ilmî yönden kerametle üstün gelmiştir. Hundî hatun ile evlenmiştir ve bu evlilikten bir erkek, iki kız olmak üzere üç evlatları olmuştur. Üçü de Emir Sultan’ın 344 kendisinden önce vefat etmiştir. Yıldırım Bâyezid ile de ilişkileri olmuştur. Ankara Savaşı’ndan sonra Timur Ordusu’nun onun kerametiyle Bursa’dan ayrılmıştır. II. Murat Emir Sultan’ın duasıyla padişah olmuştur. Hacı Bayram Veli ile münasebetleri olmuştur. Emir Sultan bir hastalık sebebiyle 833’te vefat etmiştir. Cenazesini Hacı Bayram Veli yıkamıştır. Bu bilgiler Emir Sultan’ın tarihî kişiliğine ışık tutmaktadır. Menâkıb-ı Emir Sultan’da, çalışmamızın giriş kısmında temas ettiğimiz bazı bilgiler yer almamaktadır. Emir Sultan’ın Buhâra’da, 1368-69 (H.770)’da doğduğu, asıl adının Şemseddin Muhammed olduğu, “Emir Sultan”ın Şemseddin Muhammed’in lakabı olduğu, Emir Sultan’ın babasının lakâbının “Emir Külâl” olduğu, küçük yaşta annesini kaybettiği, 17-18 yaşlarında babasını kaybettiği ve babasının cenaze işlemlerini Seyyid Đsâ ile beraber yaptığı, cenaze namazını Seyyid Đsâ’nın kıldırdığı, babasının vefatından sonra baba mesleği olan çömlekçilik yaptığı, Bursa’ya geldiği yılın 1389 olduğu ve 21 yaşında olduğu, Molla Fenârî’den Sadreddin Konevî’nin Miftâhü’l-Gayb adlı eserini okuduğu ve okuduktan sonra Molla Fenârî’den icazet aldığı, Ankara Savaşı sonrası Timur Ordusu tarafından esir edilip Timur’un huzuruna getirildiği ve serbest bırakıldığı, padişahlara kılıç kuşattığı, veba salgını sırasında vebadan vefat ettiği gibi bilgiler bulunmamaktadır. Menâkıbnâmede gözümüze çarpan şu yanlış bilgiler de vardır: Hüsâmeddin Bursevî “Emir Sultan menâkıbını ilk olarak yazan 932’de Gönen’de Şeyh Yahyâ Efendi’dir ki seccade-i hâssa şeyh olan Ahmed Çelebi Efendi (ö.935/1529) zamanıdır.” der. Hüsâmeddin Bursevî’nin verdiği tarih Ahmed Çelebi’nin hilâfette olduğu tarihtir ve bu açıdan doğrudur; ama Yahyâ Efendi menâkıbnâmeyi tarihî olarak 932’de yazmış olamaz. Çünkü Yahyâ Efendi’nin ölümü 840/1436’dır. Dolayısıyla Yahyâ Efendi, menâkıbnâmesini Ahmed Çelebi Efendi (ö.935/1529) zamanında değil, Emir Sultan’ın ilk halifesi olan Hasan Efendi (ö.845/1441) zamanında yazmıştır. Pertev Paşa nüshasında Emir Sultan ile Hacı Bektâş-ı Velî’nin buluşması vardır. Bu bilgi de yanlıştır; çünkü Emir Sultan ile Hacı Bektâş-ı Velî’nin tarihî olarak buluşması imkansızdır. Zira Emir Sultan 1429’da vefat etmiştir, Hacı Bektâş-ı Velî ise 1271’de vefat etmiştir. Hüsrev Paşa nüshasında bu yanlışlık yapılmamıştır. 345 Hüsâmeddin Bursevî, Emir Sultan’ın ölümü ile ilgili eserinde iki tarih verir. O, varak 70a’da “Temiz ruhları, mübarek cesedlerinden ayrıldığı tarih 833 ki bir müverrih bunu tarih deyip intikâl-i Emir Sultan’a oldı tarîh-i intikâl.” der. Yine o, varak 70b’de “Müverrihîn sene 829 tarîh dediler” der. Hüsâmeddin Bursevî’nin Emir Sultan’ın ölümü ile ilgili iki ayrı tarih zikretmesi ilginçtir. Aslında Emir Sultan’ın vefat tarihi olarak birbirine yakın çeşitli tarihler zikredilir, ama çoğunluk 833/1429 olduğunu söyler. Hüsâmeddin Bursevî, Emir Sultan’ın biri erkek olmak üzere üç çocukları olduğundan söz eder ve “Kızcağızlarının ikisi bile mukaddemlerde merhûmeler olub” şeklinde kızlarının önceleri vefat ettiğinden bahseder. Şemseddin Muhammed ise Emir Sultan’ın kızlarının çok yaşamadığını ve onun vefatından kısa bir süre sonra vefat ettiklerini söyler. Sonuç olarak Menâkıb-ı Emir Sultan’da, Emir Sultan’ın hayatı, fizikî özellikleri, güzel ahlakı, özlü sözleri, menkabeleri, onunla ilgili her bir olay keramet motifleriyle süslenmiş bir şekilde, kısaca tarihî ve menkabevî hayatı anlatılır. Bir çok menâkıbnâmede ortak olan; velinin kendi vücudunda, tabiat varlıkları ve eşya üzerinde, hayvanlar üzerinde, mukaddes ve gizli güçler üzerinde cerayan eden, biyolojik mahiyette olan, veliliğini kabul etmeyenlere ve veliliğini kabul edenlere yönelik v.b. keramet motifleri bulunmaktadır. Eser, tevbe, inâbet, mücahade, riyâzet, halvet, keşf, kutub, ricâlü’l-gayb v.b. tasavvuf ilmini ilgilendiren kavramları içerir. Yine eserde, Hz. Muhammed (s.a.v.) ve ondan önce yaşamış olan ulü’l-azm peygamberler, Hz. Muhammed’in ashabından olan önemli şahsiyetler, on iki imam, mezhep imamları ve Emir Sultan’ın yaşadığı devrin önemli tarihî şahsiyetleri yer alır. Menâkıb-ı Emir Sultan’ın bizim bildiğimiz dört nüshası vardır. Biz bu dört nüshadan ikisini (Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlı olan Pertev Paşa ile Hüsrev Paşa nüshaları) karşılaştırarak edisyon kritik yaptık ve bu şekilde çalışmamızı sonlandırdık.

TÜRK TARİHİNİN KAYNAKLARINDAN OLAN BAZI MENAKIBNAME VE GAZAVATNAMELER HAKKINDA Yrd. Doç. Dr. İsmail Hakkı MERCAN* ÖZET İslâm ve Türk tarihinde menâkıb-nâmelerin ve gazavât-nâmelerin oldukça önemli bir yeri vardır. Hz. Peygamberin hayatı ve savaşlarını konu edinen Siyer kitapları, Müslüman askerlerin kahramanlık duygularını artıran gaza ve fetih hikâyeleri zamanla bu konuda yeni bir tarih yazıcılığının doğmasına neden olmuştur. Bu eserlerden gazavât-nâmeler, bilhassa Osmanlı dönemi için oldukça önemli kaynaklardır. Başlangıçta, Hz. Peygamberin ve güzide sahabesinin üstün ahlakını ve yaşantılarını konu edinen menâkıb-nâmeler de daha sonraki yıllarda tasavvuf ve tarikat erbabının hayatlarını konu edinmektedir. Gerek gazavât-nâmelerin ve gerekse menâkıb-nâmelerin dikkatlice incelenmeleri bize orijinal ve sağlıklı sonucunda, Türk ve İslâm tarihinin, tarihî ve üzerinde yaşanılan Türk yurtlarının toponomisi, yaşayanların da sosyo-kültürel ve dînî yaşantıları hakkında bilgiler verecektir. Anahtar Kelimeler: Gazavât Gazavât-nâme, Menâkıb, Menâkıb-nâme, Türk, Türk Tarihi, İslâm, İslâm Tarihi, Osmanlı, Osmanlı Tarihi, Fetih, Gazi. Balıkesir Ün. Fen-Ed. Fakültesi Tarih Bölümü Öğr. Üyesi İsmail Hakkı MERCAN 108 HISTORICAL VALUE OF SOME EPIC (MENAKIBNAME) AND RELIGIOUS WAR STORY BOOKS (GAZAVATNAME) AS THE SOURCES FOR TURKISH HISTORY ABSTRACT Manakibnames and Gazavatnames have a certain place in TurcoIslamic historiography. The biography books of Prophet Muhammed and the epic and conquest story books, which are produced for the stimulation of müslim soldiers' heroic feelings, paved way to the birth of a new history writing. Especially, Gazavatnames constitute an important source for the Ottoman period. While at the begining menakibnames were created in order to describe high moral values of both the prophet Muhammed and his companians. In later periods, the lives of some important men of sufism and religious orders were also added to these accounts. After a careful examination of both menakibnames and gazavatnames, we can get original and true information regarding the Turco-Islamic history, geographical area, sosyo-cultural and religious life. Key Words: Gazavât-nâme, Menâkıb-nâme, Turkish-Islamic and Ottoman history, Conquest. GİRİŞ İslam Tarihçiliği, "Siyer" ve "Megâzî" yazıcılığı ile başlamıştır. Müslümanların, Hz. Peygamberin yaşantısını, savaşlarını ve diğer davranışlarını bilmek ve muhafaza etmek düşünceleri, "Siyer" ilminin doğmasını sağlamıştır1 . Müslümanların kahramanlık duygularını geliştirmek ve onları her an savaşa hazır hale getirmek düşüncesi ile de "Megâzî" kitaplarının yazıldığı bilinmektedir2 . Şüphesiz bu eserlerin yazılmasını sağlayan en büyük etken, Kuran ayetleri ile Hz. Peygamberin örnek yaşayışı ve hadisleri olmuştur. "Siyer", insanın gidişi, huyu ve ahlakı anlamına gelen 1 Sabri Hizmetli, (1991)İslam Tarihçiliği Üzerine, Ankara: Diyanet İş. Bask. Yayını, s. 49. 2 A. Vehbi Ecer, (1991) İslam Tarihi Dersleri (Metod-Kaynak-İlk Devir), Kayseri: Erciyes Üniversitesi Basımevi, s. 28; Hizmetli, a.g.e., s. 50;Ayrıca bakınız, Ignace Goldziher,, (1993) Klasik Arap Literatürü, Çev.:Azmi Yüksel-Rahmi Er, Ankara: İmaj yayınları, s. 134-136. Sosyal Bilimler Dergisi 109 "sîret" kelimesinin çoğuludur. Daha sonraları ise, genel olarak Hz. Peygamberin hayatını anlatan eserler için kullanılmıştır. "Megâzî" de Hz. Peygamberin gazalarını yani savaşlarını anlatan eserlere ad olmuştur. Bununla beraber, İslamiyet'in ilk devirlerinde fethedilmiş olan ülkeleri ve bu uğurda yapılan savaşları anlatan eserlere de "Fütüh" adı verilmiş ve genel olarak bu türde yazılan eserler de "Fütuhat" kitapları denilmiştir3 . İşte, genel olarak İslam Tarih yazıcılığının nüvesini yukarda bahsedilen eserler teşkil ederler. Bunun yanında, gerek Emevîler ve gerekse Abbasiler döneminde İslam Tarihçiliği oldukça gelişmiş ve bir hayli eserler yazılmıştır. X. asırdan itibaren Müslümanlığı kabul etmiş olan Türklerin çeşitli adlar altında devletler kurduğu; bunlardan bazılarının Karahanlılar, Gazneliler, Selçuklular vb. gibi ve bu devletler döneminde de resmi ve bilimsel çalışmaların Arapça, edebiyata dair eserlerin de, genelde Farsça olarak yazıldığı bilinen bir gerçektir4 . Selçukluların soyundan olup onların ardılı (halefi) olan Anadolu Selçuklu Devleti'nin yıkılışından sonra ortaya çıkan Beylikler döneminde ve bilhassa XIV. Yüzyılda Anadolu'da ve bu arada özellikle Karaman, Kırşehir, Kütahya v.b. yerlerde Türkçe ile kaleme alınan bir takım eserler görülmektedir. Bu cümleden olarak bazı ilmî ve tıbbî eserler Türkçe'ye çevrilmeye başlanmıştır5 . Bu arada, Türklerin hakim bulundukları Mısır ve Suriye bölgelerinde de Türkçe eserler yazılmaya başlanmış, Memluk Sultanı Berkuk zamanında Kadı Darîr Türkçe siyer kitabı yazmıştır6 . Aynı dönemde Anadolu'da da Germiyanoğulları Türkçe'ye büyük önem vermişler ve Agâh Sırrı Levend, (1988)Türk Edebiyatı Tarihi I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayım, s. 192; Ecer, a.g.e. s. 30. 4 Şehabettin Tekindağ. (1971), "Osmanlı Tarih Yazıcılığı", Belleten. XXXV/ 140, s. 655- 663. 5 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, (1988), Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri, Ankara: s. 113, 259-262 6 Tekindağ, a.g.makale, s. 656. ismail Hakkı MERCAN 110 dolayısıyla da Kütahya yeni bir çığır ve ilim muhiti olma özelliğini kazanmıştır7 . Türkçe Türk tarih yazıcılığının veya Osmanlı tarih yazıcılığının öncülüğünü yapmış olan ve 1412'de ölen şair Ahmedî8 , Şeyhoğlu Mustafa9 hep Germiyanoğlu'nun sarayında yetişmiş kimselerdir. Çünkü; 1381 tarihinde Germiyan İlinin bir düğün münasebetiyle Osmanlılara geçmesi üzerine, bu bilgin ve şairler de Osmanlılara intisap etmişler; şair Ahmedî, Süleyman Şah adına kaleme almış olduğu İskender-nâme adlı eserini Yıldırım Bayezid'e takdim etmiş, daha sonraları da Yıldırım Bayezid'in oğlu Süleyman Çelebiye ayrıca "Dâsitân-ı Tevârîh-i Al-i Osman" ı da ilave etmek suretiyle, ilk Osmanlı tarih yazıcılığının öncülerinden olmuştur. Ahmedî'nin manzum olarak kaleme almış olduğu bu "Dâstân", kendinden sonra tarih yazan bütün Osmanlı tarihçilerine kaynaklık etmiştir. Özellikle, I. Muard'tan II. Murad'a kadar geçen sürede, daha önceden Farsça ve Arapça olarak kaleme alınmış olan bütü'n eski eserler birer birer, Anadolu'da hakim bulunan Beyler adına Türkçe'ye çevrilmeye başlanmıştır. Bu meyanda, İbn-i Sina'nın "el-Kânun fi't-Tıbb"ı başta olmak üzere, tıbba dair bazı eserler Türkçe'ye çevrilerek bahse konu Türk Beyleri'ne sunulmuşlardır10 . Bu arada; Osmanlı Devleti'nin kuruluşu dönemine ait bilgiler yaklaşık bir asır boyunca yazılamamış ve meydana gelen olaylar, ancak Osmanlıların saltanatlarının ikinci asrında kaleme alınmaya başlanmıştır". Yukarıda da ifade edildiği gibi, ilk Osmanlı tarih yazıcısı, Germiyan Beyliğinde yetişmiş ve beyliğin Yıldırım Bayezid devrinde Osmanlıya katılımı ile de Osmanlı tebaasına dahil olmuş olan Şâir Ahmedî'dir. Aslen 7 Uzunçarşılı, a.g.e. s. 51-52; Tekindağ, a.g.makale, s. 656. 8 Franz Babinger,( 1992), Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, 2.bs., Çev.: Coşkun Üçok, Ankara: s.12-14; Uzunçarşılı, a.g.e., s.46. 9 Uzunçarşılı, a.g.e., s.46. 10 Tekindağ, a.g.makale, s. 657. 11 Necib Âsim, (1328) "Osmanlı Tarih-nüvisleri ve Müverrihleri, Medhal", Tarîh-i Osmânî Encümeni Mecmuası, Sayı: I, İstanbul : 41-52; Babinger, a.g.e., s. 7. Sosyal Bilimler Dergisi 111 Sivaslı olan Ahmedî, Nizâmî'nin "Hamse-i Nizamî" adlı eserinin "İskender-nâme" kısmını aynı adla çevirmiş ve Osmanlı Şehzadesi Süleyman Çelebi'ye caize almak düşüncesi ile sunmuş ve bu arada da eserine Osmanlı tarihine dair bir bölüm eklemiştir. Nitekim, Ahmedî'den sonra Osmanlı tarihi yazan bütün müellifler onun eserini kullanmışlardır. "Behçetü't-Tevârîh" in yazarı Şirvanlı Şükrullah ve "Tevârîh-i Âl-i Osman" yazanlardan birisi olan Edirneli Ruhî de bunlar arasında sayılabilir12 . Yine ilk Osmanlı tarihçileri arasında sayılan veya Osmanlılar zamanında tarih yazanlardan birisi de Ahmedî'nin biraderi Hamzavî'dir1 . Emir Süleyman Çelebi'ye musahiplik yapmış olan Hamzavî, Hz. Peygamber'in amcasının hikayesini içeren "Hamza-nâme"14 adlı manzum ve mensur olan ve çok ciltli bir kitap kaleme almış ve bundan sonra da kendisi bu lakapla anılmaya başlanmıştır. Aslında; onun eserinin de "İskender-nâme" olduğu, Taberî v.b. gibi kitaplardan alıntılar yaparak, halka kahramanlık duygularını aşılamak düşüncesi ile kaleme alındığı ve bir "İskender-i Zü'1-Karneyn" hikayesi olduğu kabul edilmektedir15 . Bu arada, Necib Asım Tarîh-i Osmânî Encümeni Mecmuası'nda "Osmanlı Tarih-nüvisleri ve Müverrihleri, Medhal" isimli makalesinde ilk Osmanlı tarihçileri olarak, "Oruç Beğ" ve "Yahşi Fakîh" i kabul edip kaydediyorsa da16 Babinger, "Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri" adlı eserinde, Osmanlı Tarihçilerini şöyle tavsif eder: "Tarih yazıcılığı acemice olup, hemen hemen birbirleriyle hiç ilgili olmayan olaylar destan tarzında kaleme alınmıştır. XV. Yüzyıl sonuna kadar "Neden-nasılcı" bir tarih tarzı görülmez. Tarih yazıcılığı, genel manada tarih yazıcılıklarında olduğu gibi, Tekindağ, a.g. makale, s. 657; Babinger, a.g.e., s. 48. 13 Necib Âsim, a.g. makale, 45; Babinger, a.g.e., s. 14-15. 14 Bu konuda geniş bilgi için ayrıca bakınız, Lütfı Sezen, Halk Edebiyatında Hamzanâmeler, Ankara, 1991. 15 Necib Âsim, a.g. makale, 46. 16 Necib Âsim, a.g. makale, 42. İsmail Hakkı MERCAN 112 uzun zaman sultanın üstün meziyetlerinden ve onun ihtişamlı hayatından bahsetmekle geçerdi."'7 Yine Necib Asım, Osmanlı tarihçilerini tavsif ederken, Osmanlı Padişahlarının Fatih Sultan Mehmed Hân'a gelinceye kadar, meydana gelen olayların yazılmasını kimseye emretmemiş olduklarını belirtir. Fatih, Osmanlı Tarihini "Şehname" tarzında düzenlemesini "Şehdî"18 ye emretmiş ise de, adı geçenin bu işi yapamadan ölümü üzerine, bu konu Fatih tarafından bir başkasına havale edilmemiştir19 . Sultan Bayezid II, şehnâmecilik işini, İdrîs-i Bitlîsi'den nesir olarak yazmasını istemiş ise de; O, 80.000 beyit olarak ve "Heşt Behişt" adıyla manzum bir eser kaleme almıştır20 . Yine II. Bayezid'in Kemal Paşa-zâde'ye Osmanlı Tarihini Türkçe olarak yazmasını emretmesi de Osmanlı Tarihçiliği açısından oldukça önemli bir gelişmedir21 . Bu arada, Yavuz Sultan Selim devrinde Çaldıran seferinin tarihini yazması şair "Tâli'î" ye emredilmiş ve yine padişah tarafındah "Sücûdî" ye de aynı yönde emir verilmiştir22 . Aslında Şehnâmeciliğin bir meslek haline gelmesi Kanunî Sultan Süleyman devrinde olmuştur. Seyyid Lokman'a gelinceye kadar Şehname yazanlar eserlerini manzum olarak yazarken23 onun halefi olan "Talikî-zâde Katib Mehmed" manzum ve mensur olarak şehname yazmıştır ve bunun halefi durumunda olan "Hükmî Efendi" de 1010 senesi C. Âhiri (1610 Ekimi başları) sonlarında müverrih tayin edilmiştir24 . 17 Babinger, a.g.e., s. 7. 18 Babinger, a.g.e., s. 29-30, 180. 19 Necib Asım, (1329) "Osmanlı Tarih-nüvislerive Müverrihleri Şehnameciler", Tarîh-i Osmânî Encümeni Mecmuası, Sayı: VII, İstanbul: s. 425-434 20 Necib Âsim, Şehnameciler, s. 424; Ahmet Uğur, (1987) İbni Kemal, İzmir: s. 20. 21 Uğur, a.g.e., s. 21-22. 22 Necib Asım, Şehnameciler, s. 425. 23 Necib Asım, Şehnameciler, s. 425; Harun Güngör, "SeyyidLokman ve Oğuz-nâmesi", Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı: 44'ten ayrı basım, s. 91-103. 24 Necib Asım, Şehnameciler, s. 426. Sosyal Bilimler Dergisi 113 Yine Necib Âsim, ilk şehnameciler arasında Şehdî, Arif, Eflâtûn-ı Şirvânî, Seyyid Lokman, Talikî-zâde Katib Mehmed, Hükmî Efendi25 , Nâdiri ve Mülhemi26 yi zikreder. Bütün bu bilgilerden sonra, biz Menâkıbnâmelerin ve Gazavât-nâmelerin tarihimizde ve bilhassa Osmanlı tarihindeki yerini ele almaya çalışacağız. I- MENÂKIB-NÂMELER Arapça "menkabe" kelimesinin çoğulu olan "menâkıb" sözü, bir insanın fazilet, hüner ve meziyet gibi övünülecek vasıflarını dile getirir27 . Bu konuda başka tarifler de yapılmaktadır: Övünülecek güzel iş, hareket ve davranış". İlk önce Hadis kitaplarında, Hz. Peygamberin ashabının meziyet ve faziletleri hakkında kullanılan menâkıbın, bir çok tarihi şahsiyetin hal tercümeleri, bazı zümrelerin övgüye değer işleri için de kullanılmış olduğu da anlaşılıyor28 . Ayrıca; menâkıb kavramından asıl anlaşılan ise, tasavvufun doğuşu ile ortaya çıkarak yayılmış olan bir anlam olmalıdır29 . Bu meyanda meşhur tarikatların kurucularının, halifelerin ve tanınmış şeyhlerin hayat hikayelerini anlatan eserlerdir demek doğru olsa gerekir. Hem sözlü ve hem de yazılı olarak tarihin kaynaklarından olan Menâkıb-nâmeler de destanlar gibi, yapılan incelemeler sonucunda önemli birer kaynak olabilecek eserlerdendir. Menkıbelerin zayıf yönleri, yani evliya ve meşâyihe dair uydurma olanlarının hangi merkezlerde döndüğü 25 Necib Âsim, Şehnameciler, s. 426-435. 6 Necib Asım, (1329), "Osmanlı Tarih-nüvisleri ve Müverrihlerei Şehnameciler", Tarîh-i Osmânî Encümeni Mecmuası, Sayı: VIII, İstanbul: s. 498-499 27 Fîrûz-Âbâdî, (1304), Kâmûsü'l-lVTuhît ve Okyanûsü'l-Basît (Kamus Tercümesi), I, Çev.: Ahmed Asım Cenânî Ayntâbî, İstanbul: s, 513. 28 Ahmet Ateş, (1970), "Menâkıb", İslam Ansiklopedisi, VII, İstanbul: s. 701-702; ayrıca bakınız: Kâtib Çelebi, (1943) Keşfü'z-Zünûn an Esâmi'l-Kütübi ve'1-Fünûn, II, İstanbul: s. 1835-1845 "Menâkıbu'1-İmam A'zzam Ebî Hanîfeti'n-Nu'mân, Menâkıbu Emir Sultan biBurûsa, Menâkıbu'l-Etıbbâ, Menâkıbu Bahâüddin, Menâkıbu Şeyh Şa'ban Efendiyi'lKastamonî, Menâkıbu Hünerverân v.b. gibi. 29 Ahmet Yaşar Ocak, (1992), Kültür Tarihi Olarak Menâkıbnânıeler (Metodolojik Bir Yaklaşım), Ankara: s. 26. ismail Hakkı MERCAN 114 tespit edilebilir ve bu tespitten sonra uydurma olanlarının dışında kalan haberler tenkit esaslarına tabi tutularak, onlardan yararlanılabilir. Bu menkıbeler, çeşitli memleketlerin düşünce yapıları üzerindeki etkilerini göstermesi bakımından önemli belgelerdir. Zira, bu menkıbelerde şeyhlerin hayatlarına ait geniş ve onların kerametlerine dair hikayelerde tarihi olaylara değinilmektedir30 . Menâkıb-nâmelerde; konusu olan şahısların yaptıkları işler, mezarlarının yerini ve devirlerinin düşünce tarzını belirlemek mümkündür31 . Menâkıb-nâmelerle ilgili olarak şöyle görüşler de vardır: İslam dininde, çeşitli vesilelerle kendini göstermiş insanlar hakkında yazılan ve Avrupalılarca "hagiographie" denilen kitaplar, menâkıb-nâmelerin örneğini teşkil ederler. Bu kitaplar; 1) Dini kahramanların, yani din uğrunda savaşanların hayat hikayelerinden ve maceralarından, olağanüstü kuvvetlerinden spz ederler ki -bunlara Danişmend-nâme ve Battal-nâme adları verilir. Bu eserlere, bu günkü ifade ile dini mahiyette destânî eserler demek daha doğru bir ifade şeklidir. 2) Züht ve takvasıyla şöhret bulan veya öyle olmasa bile halk arasında bu şekilde tanınan ve Avrupalıların "saint" dedikleri veliler hakkında yazılan menâkıb-nâmeler olarak ele alınabilir32 . Özellikle, ikinci gurup menkıbelerde; 160 H/ 776-77 de ölen İbrahim Edhem gibi züht ve takva sahipleri ile, züht ve takvasının yanında tarikat kuranlar veya 1014 H/ 1605-1606 da ölmüş olup Mısır'da kendi adına bir tarikat kurmuş olan İbrahim Gülşenî gibi, bir tarikatın kurulmasına vesile olanlar, züht ve takva perdesi altında siyasi bir akımın kurucuları - Bedreddin Simâvî, Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd gibi- görülmektedir. 30 Zeki Velidî Togan, (1985; Tarihte Usûl, İstanbul: s. 49. 31 Mübahat S. Kütükoğlu, (1991),Tarih Araştırmalarında Usûl, 2. bs., İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı, s. 20. 32 Tahsin Yazıcı, (1986), Ariflerin Menkıbeleri I, İstanbul: önsöz, s. XXVII. Sosyal Bilimler Dergisi 115 Yukarda bahsedilmiş olan velilerin, tasavvuf erbabının ve büyük zatların hayat hikayelerinden bahseden eserler VI. hicrî ve XII. miladî yüzyıldan itibaren bağımsız kitaplar halinde yazılmaya başlanmıştır. A) MENÂKIB-NÂMELERİN MUHTEVASI Menâkıb-nâmeler, yazılmış oldukları devrin bir tür dini, sosyal, ruhi ve siyasi panoraması mahiyetinde olup, edebiyatta da önemli bir yer işgal etmektedirler. Bir kaçı müstesna, İslam büyüklerinin hayatlarına dair olan bu menâkıb-nâmeler, üzerinde durularak henüz daha gereği gibi incelenmemiştir33 . Bununla beraber, en çok üzerinde durulan ve Mevlânâ'yı konu edinmesi sebebiyle de daha çok tanınan Eflâkî'nin "Menâkıbu'lArifîn" adlı eseridir34 . Menâkıb-nâmelerde, hemen hemen devrinin her türlü olay ve şahısları hakkında bilgiler bulunabilir. Bu yönüyle de bahse konu eserler aynı zamanda bir tarih kitabı niteliği kazanırlar. Bu tür eserlerde; konu edindiği şahısların, olayların ve menkıbelerin cereyan ettiği bölgelerin tarihi, kısmen de olsa sosyal durumu ve meşhur kişilerin, bilginlerin ve şairlerin haklarında çok defa başka kaynaklarda bulunmayan önemli bilgiler verilir. Bu tür bilgiler, bazen eserin asıl konusu ile ilgili olanları gölgede bırakabilir. İşte, bu tür eserlerden birine Muhyî-yi Gülşenî'nin eserlerinde rastlamak 33 Üzerinde çalışma yapılmış olan bazı menâkıb-nâmeler: Necmi Atik, (1997), Yesevîlik ve Cevâhiru'l-Ebrâr min Emvâci'I-Bihâr, (Y. Lisans) AÜSBE, Ankara; İsmail Hakkı Mercan, (1990) Menâkıb-Nâme-i Şeyh Evhadeddin Kirmânî, (Y. Lisans), Erciyes ÜSBE, Kayseri:; Elvan Çelebi, (1995), el- Menâkıbu'l-Kudsiyye fî Menâsıbi'l-Ünsiyye, Haz.: İ. Erünsal-A. Y. Ocak, Ankara:; Esat Coşan, (1996); Makâlât-ı Hacı Bektaş-ı Velî, sad. Hüseyin Özbay, Ankara:; Ahmet Eflakî, (1995), Ariflerin Menkıbeleri, I-II, çev. Tahsin Yazıcı, Ankara:; İsmail Hakkı Mercan, (1996), Şeyh Alâeddin Ali b. Yahya es-Semerkandî ve Menâkıbnâmesi'nin Transkribe, Tahlil ve Tenkidi (Dr. Tezi), Erciyes ÜSBE, Kayseri: vb. gibi ' 4 Tahsin Yazıcı, a.g.e, önsöz, s. 11. ismail Hakkı MERCAN 116 mümkündür. Onun eserleri incelendiği zaman, bilhassa Osmanlı tarihi için ilgi çekici bilgilerin elde edilebileceği kuvvetle muhtemeldir35 . 1) MENÂKIB-NÂMELERİN ÖZELLİKLERİ Menâkıb-nâmelerin özelliklerinin üslup ve dil yönünden olmak üzere iki yönden ele alınması mümkündür. a) MENÂKIB-NÂMELERİN ÜSLUBU Menâkıb-nâmelerin üslubu genelde sade ve halkın anlayabileceği bir tarzda olması yönüyle önemlidir. Bununla beraber, ait oldukları yüzyılın geçerli olan geleneklerine uyularak Arapça-Farsça-Türkçe ifade biçimleri ve yine üç dilde kısa da olsa şiirler ve daha çok an bir Türkçe ile kurulmuş kısa ve açık nesirler bulunur. Menâkıb-nâmelerde, menkıbe sahibine ait hatıralar, yer yer ata sözleri; Türkçe, Arapça ve Farsça beyitler, ayet ve hadisler ile büyük zatların sözlerine yer verilir. b) MENÂKIB-NÂMELERİN DİLİ Menâkıb-nâmelerde en önemli husus onların, okuyanlar tarafından kolaylıkla anlaşılabilir olmasıdır. Bu sebeple, hitap ettiği topluluğun dili ile yazılmış olması oldukça önemlidir. Bununla beraber, menâkıb-nâmeler üç dilde (Arapça-Farsça-Türkçe) yazılmış olup, yazılmış oldukları dillerin dilbilgisi kurallarına uygun olarak kaleme alınmışlardır. Bazı menâkıbnâmeleri yazanlar avamdan da olsalar, genellikle menkıbeyi yazan kişi Şeyhin yakınında bulunan ve onu iyi tanıyan birisidir. Ayrıca, bu kişi alim birisi de olabilir. Mesela, Menâkıbu'I-Ârifî'ni kaleme alan Eflâkî Dede, Tahsin Yazıcı, (1982), Menâkıb-ı İbrahim-i Gülşenî, Ankara: önsöz, s. XXVII. Sosyal Bilimler Dergisi 117 Mevlânâ'nın torunu Ulu Arif Çelebinin dervişidir. Bundan dolayı da dili sade ve hem de dilbilgisi kurallarına uygun olarak kaleme alınmıştır. B) MENÂKIB-NÂMELERİN TÂRİHÎ DEĞERİ VE ÖNEMİ Tarih incelemelerinde önemli bir yere sahip olan menâkıb-nâmeler, içerisinde bulunan bazı zayıf rivayetler ve uydurma haberler çıkarıldıktan ve târihî tenkit metodu ile ele alındığı zaman, tarihin kaynakları arasındaki gerekli yerlerini alırlar. Bahse konu menkıbeler, cereyan ettiği sahaların fikrî, kültürel ve sosyal hayatı ile tarih yönünden incelenmelerinde önemli birer târihî vesikalardır37 . Esasen, bahse konu menkıbe kitapları, tarih, dil, din, edebiyat, düşünce, sosyal ve iktisat tarihleri bakımından da önemli olan bir çok bilgileri içerirler. Osmanlı tarihinde, özellikle Fatih devrinden sonra, Osmanlı hanedanının tarihinin yazılması düşünce ve anlayışı ortaya çıkmıştır ki, burada kullanılan metot uzun süre uygulanmıştır. Yani, Anadolu'da her hangi bir büyüğün yahut ta bir din bilgininin, tarikat erbabının adına yazılan "Menâkıb-nâmeler" ele alınarak, varsa ravileri tespit edilerek, olayların içinde yaşamış olanlar da karıştırılmadan, bir Osmanlı tarihi yazma modası ortaya çıkmıştır38 . Bu yönüyle de menâkıb-nâmeler çok önemli bir yere sahiptirler. 1) BAZI MENÂKIB-NÂMELER VE SALTUK-NÂME İslam dünyasında, yakın zamanlara gelinceye kadar çeşitli sahalarda (Tıp, savaş, dînî v.b.) kendini göstermiş insanların övünülecek vasıflarından kitaplar yazılmıştır. Kâtip Çelebinin "Keşfü'z-Zünûn ..." adlı eserinde39 ise 36 Togan, a.g.e., s. 49. 37 Kütükoğlu, a.g.e., s. 20. 38 Tekindağ, a.g. makale, s. 655-663; Babinger, a.g.e., s. 11, 27, 39, 83, 173. 39 Kâtib Çelebi, Mustafa b. Abdullah (Hacı Halîfe), (1941) Keşfü'z-Zünûn an Esâmi'lKütübi ve'l-Fünûn II, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, s. 1835-1844. ismail Hakkı MERCAN 118 50 nin üzerinde menâkıb (mezhep imamları, din ve tarikat büyükleri v.b. gibi) dan bahsedilmektedir. a) TARİKAT BÜYÜKLEİNİN MENKIBELERİ Bu tür eserler; tarikat kurucularının, onların halîfelerinin ve meşhur şeyhleri konu edinen menâkıb-nâmelerdir. Menâkıb-ı Sipehsâlâr; Mevlânâ'dan, babasından, halifelerinden ve müritlerinden bahseder. Menâkıbu'l-Ârifîn; Eflâkî'nin bu eseri de yine Mevlânâ ve çevresi ile ilgilidir. Reşahât Aynü'l-Hayât, Menâkıb-ı Şa'bâniyye, Semerâtü'1-Fuâd fi'1-Mebdei ve'1-Me'âd, Menâkıb-ı Melâmiyye-i Bayrâmiyye, Hediyyetü'l-İhvân, Silsile-nâme-i Tarîk-i Celvetiyye, Menâkıb-ı İmâm A'zâm, Menâkıb-ı Mevlânâ, Menâkıb-ı Emir Sultan, Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Velî, Menâkıb-ı Şeyh İbrahim Gülşenî, Menâkıb-ı Akşemseddîn40 , Menâkıb-ı Evhadeddîn Kirmânî41 v.b. gibi. b) TARİH KAYNAĞI OLAN BAZI MENÂKIB-NÂMELER Yukarda da ifade ettiğimiz gibi, menâkıb-nâmler tarih için önemli birer kaynak özelliğine sahiptirler. Şimdi bunlardan bazıları hakkında kısa kısa bilgiler vermeye çalışalım. Menâkıb-ı Âl-i Osman Tâ Yıldırım Hân'a Gelince; bilinen en eski Osmanlı tarih yazıcısı olan Yahşi Fakîh tarafından kaleme alınmış olan eser, Âşık paşa-zâde ve Oruç Beğ gibi tarihçilerin eserlerine kaynaklık etmiştir42 . 40 Levend, a.g.e., s. 427-439. 41 Bu konuda geniş bilgi için bakınız, İsmail Hakkı Mercan, (1990) Menâkıb-Nâıne-i Şeyh Evhadeddin Kirmânî, (Y. Lisans), Erciyes ÜSBE, Kayseri: 42 Babinger, a.g.e., s. 11. Sosyal Bilimler Dergisi 119 Menâkıb-ı Sultân Osman; Hüseyin b. Abdullah tarafından kaleme alındığı tahmin edilen eser, II. Osman'ın biyografisini ve Mayıs 1622 deki Yeniçeri isyanını anlatır43 . Menâkıb-ı Sultân Süleyman (Risâle-i Padişâh-nâme); Eyyübî bu eserinde, Kânûnî Sultân Süleyman döneminin önemli olaylarını ve özellikle mimarî faaliyetlerini anlatır . Menâkıb-nâme-i Mahmûd Paşa (Mahmûd-nâme); Karamam Mahmûd Paşa'nın 1474 yılında idam edilen Sadrazam Mahmûd Paşa-i Velî'nin hayatına dâir yazmış olduğu bir eserdir45 . Menâkıb-nâme-i Tâcü'l-Arifîn; Aşık paşa-zâde'nin damadı olan Seyyid Velayet Şeyh Ebü'l-Vefâ'yı metheden bu eser, adı geçenin hakkında geniş bilgileri içermektedir46 . Menâkıb- Melâmiyye-i Bayrâmiyye; Müstakîm-zâde Süleyman Sa'deddîn'iıı ünlü Bayrâmî veya Melâmî dervişlerinin biyografileri ile ilgili eseridir.47 c) SALTUK-NÂME Anadolu'nun ve Rumeli'nin Türkleşmesi ve İslamlaşmasını sağlayan bazı etkenler vardır ki ; "Gâziyân-ı Rûm", "Âhiyân-ı Rûm", "Bâciyân-ı Rûm" ve "Abdalân-ı Rûm"48 gibi adlarla anılan faal, heyecanlı, imanlı ve toplulukları sevk eden öncü kişilerin her biri halkın muhayyilesinde birer kahraman, velî, bilgin ve mutasavvıftır. İşte Sarı Saltuk da sözü edilen büyük 4j Babinger, a.g.e., s. 173. 44 Bu konuda geniş bilgi için bakınız, Mehmet Akkuş, (1991), Menâkıb-ı Sultan Süleyman (Risâle-i Padişâh-nâme), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayını; Babinger, a.g.e., s. 72. 45 Babinger. a.g.e., s. 27. 46 Babinger. a.g.e., s. 39. 47 Babinger, a.g.e., s. 345. 48 Fuad Köprülü, (1988), Osmanlı Devlet'nin Kuruluşu, 3. bs., Ankara: Türk Tarih Kurutrmu Yayım, s. 84-102. Ayrıca bakınız, Âşık Paşa-zâde, Derviş Ahmed Âşıkî, (1990), Âşık Paşaoğhı Tarihi, 2. bs., Haz.: Atsız, Ankara: M. Eğitim Bak. Yayını. İsmail Hakkı MERCAN 120 şahsiyetlerden birisidir. Halkın düşüncesinin değer yargılarına göre; gâzî, bilgin, mutasavvıf ve mücahit bir kişidir49 . Saltûk-nâme50 , XIII. Yüzyıl alp erenlerinden olan bu kişinin maceralarını anlatan destânî bir eserdir. Anadolu ve Rumeli'nin Türkler tarafından fethi sırasında pek çok savaşa katılan ve kahramanlıklar gösteren Sarı Saltuk, daha sağlığında destânî bir şahsiyet haline gelmiş ve menkıbeleri dilden dile yayılmaya başlamıştır51 . Bu eseri derleyen Ebü'1-Hayr-ı Rûmî, kendi ifadesine göre Sultan Cem'in isteği üzerine bahse konu menkıbeleri halkın arasından toplamıştır. XV. Yüzyılın sonlarında kaleme alınmış olan Saltûk-nâme, bir İslâm-Türk destanıdır. Îslâm-Türk destan zincirinin bir halkasını oluşturan bu eserde, destânî, tarihî, ve dinî unsurlar mevcuttur. Saltûk- nâme; Ebâ Müslim-i Horasanı, Danişmend-nâme ve Battal-nâme ile büyük ölçüde benzerlikler göstermektedir52 . Anadolu'nun fethi yıllarında, askerî fetihlerin yanı sıra manevî fetih diyebileceğimiz bir başka kültür hadisesi içinde, Horasan Erenleri, Ahîler v.b. nin yanında, en önemli rolü oynayan zümre, "Gâziyân-ı Rûm" olmuştur. Bunlar arsında, özellikle Battal Gâzî, Danişmend Gâzî ve Sarı Saltuk Gâzî - bir bütünlük içerisinde ve alplık tarafları gittikçe azalarak- önemli fonksiyonlar ifa etmişlerdir. Bu yüzden, destanların incelenmesinin Türk Kültür Tarihi açısından birinci dereceden önemleri vardır5j . Esasen, Ebü'lGâzî Bahadır Hân54'ın, Reşiü'd-Dîn55'in, Kaşgarlı Mahmûd56'un ve Dede Korkut hikayelerinin, o devirdeki Türkmenlerin yaşayışlarının Kemal Yüce, (1987), Saltûk-nâme'de Tarihî, Din î ve Efsânevî Unsurlar, Ankara: Kültür Bak. Yayını, s. XII1-XIV. 50Babinger, a.g.e., s. 179. 51 Şükrü Akalın, (1988,), Saltûk-nâme I, Ankara: Kültür Bak. Yayını, s. III. 52 Yüce, a.g.e., s. XIV. 53 Yüce, a.g.e., s. 3. 54 Bakınız: Türk Şeceresi (Şecere-i Türk), İstanbul 1343 H/ 1925. 55 Bakınız: Câmi'u't-Tevârîh, neşr.: A. Ateş (Selçuklular kısmı), Ankara 1960. 56 Bakınız: Kaşgarlı Mahmud, (1941), Dîvânu Lugati't-Türk, Çev.: Besim Atalay, Ankara:Milli Eğitim Yayınevi. Sosyal Bilimler Dergisi 121 aydınlatılmasında oynadığı rol kadar, aynı şeyin XV. Yüzyıl Osmanlı Türk toplumu açısından Saltük-nâme için de söz konusudur3 . Saltûk-nâme'deki menkıbeler iki gurupta ele alınabilir. Birinci guruptakiler, Anadolu ve Rumeli'de cereyan eden hadiseleri konu edinenlerdir ki; bunlar Sarı Saltuk'un savaşlarıyla beraber Anadolu'da yani bir devlet olarak Osmanlı Devleti'nin kuruluşu, Türklerin Rumeli'ye geçişleri, Anadolu ve Rumeli'nin Türkleştirilmesi ve İslamlaştırılması ve dönemin önde gelen şahıslarıyla ilgili bilgilere rastlanır. İkinci gurup menkıbeler ise; Onun Hindistan, Habeşistan, Kuhistân, Cinnistân, Kaf Dağı v.b. yerlere yaptığı seferleri ve buralardaki olağan üstü hadiseleri konu edinmektedir. Bütün bu bilgilerin ışığı altında, Saltûk-nâme; millî tarihimizi, edebiyatımızı ve folklorumuzu ilgilendiren en önemli bir eser konumundadır . II- GAZAVÂT-NÂMELER Arapça "gaza" kelimesi ile, Farsça "nâme" kelimesinden meydana gelen "gazavât-nâme" kelimesi, Türk Edebiyatında düşmanla savaşlar veya akınlar zincirinin tasvir edildiği eserlerin genel adıdır. Gaza, cenge gitmek ve cenk etmek anlamlarına gelir. Aslında, din düşmanları ile yapılan savaşlara "cihâd" adı verilmekte olup, gaza kelimesi de bu anlamda kullanılmaya başlanmıştır. Arap edebiyatında, gazaları ve gazilerin kahramanlıklarını anlatan eserlere "megâzî" adı verilmiştir. Türk edebiyatında ise bu tür eserlere "gazâ-nâme" veyahut da "gazâvât-nâme" adı verilmiş ve bu ad altında toplanmışlardır39 . Gerçi, Arapça gazavat60 ' Yüce. a.g.e., s. 4. 5S Akalın, Saltûk-nâme II. s. III. 59 Agâh Sırrı Levend, (1956), Gazavât-nâmeler ve Mihaloğlu Ali Bey'in Gazavât-nâmesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını, s. !, Türk Edebiyatı Tarihi I, Ankara: 1988, Türk Tarih Kurumu Yayını s. 158; Hüseyin (Gazi) Yurtlaydın. (1962), "Gazavâl-nâmeler'e EK lif, (A.Ü.) İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara: A. Ö. Basımevi, X/ 167-174. ismail Hakkı MERCAN 122 kitaplarına da oldukça sık rastlanır. Bu eserler de yine İslâm'ın cihad ve fetih politikası doğrultusunda yazılmış eserlerdir. A) GAZAVÂT-NÂMELERİN MUHTEVASI Türk edebiyatında, genelde bir tek savaşı konu edinen eserlere "gazâvât-nâme" adı verilmiştir. Bunlara bazen kronik adının da verildiği görülmektedir61 . Aslında, gazalarda fetih veya zafer bahis konusu değildir ve gaza sadece savaştır. Bir şehrin62 veyahut bir kalenin alınmasını anlatan eserler de "fetihname"63 adını alır. Ayrıca; fetihleri ve düşmanın yenilmesi ile sonuçlanan savaşları hikaye eden fetih-nâmelere "zafer-nâme"64 adı da verilir. Bu eserler sonraları birbiri ile karıştırılmış, fetih-nâme ve zafer-nâmelerin hepsine gazâvât-nâme ve son devirlere ait savaşları hikaye eden eserlere de genel olarak zafer-nâme denilmiştir. Bütün bu eserler, Osmanlı tarihinin bazen eksik kalmış veya bırakılmış olan noktalarını aydınlığa kavuşturan birer önemli belgelerdir. Tarihin seyrini değiştiren, yahut yerli ve yabancı bir çok sülalenin kaderini çizen eserlerden çoğu, bütün ayrıntılarıyla görülür. Gazavât-nâmelerde; a) Padişahlardan birinin hayatını odak yaparak, onun zamanındaki eserlerle belli başlı olayları tasvir eden manzum ve mensur eserler ki "selîmnâmeler" ve "süleyman-nâmeler" bu gurup eserler arasında ön sırayı alırlar. Bu konuda bakınız: Kayhan Atik, (1990), Gazavât-ı Mesleme (b. Abdülmelik), (Y. Lisans), Erciyes ÜSBE, Kayseri: 61 Levend, Gazavât-nâmeler..., s. 4. 62 Babinger, a.g.e., s. 112 (Fethnâme-i İstanbul). 63 Babinger, a.g.e., s. 261 (Fethnâme-i Kamaniçe). 64 Babinger, a.g.e., s. 73 (Zafer nâme-i Sultan Süleyman Hân). Sosyal Bilimler Dergisi 123 b) Vezirlerden veya ünlü komutanlardan birisinin gazalarını tasvir eden gazâvât-nâmeler. Bunlar arasında Barbaros Hayreddin Paşa65 , Köprülü Fazıl Ahmed Paşa66 , Tiryaki Hasan Paşa67 , Özdemiroğlu Osman Paşa v.b. gibi paşaların şahsiyetleri etrafında toplanan eserler bu türe örnek teşkil ederler. c) Belli bir seferi veyahut bir kalenin alınmasını anlatan gazânâme, fetih-nâme veya zafer-nâmeler bu türün örnekliğini teşkil ederler. B) GAZAVÂT-NÂMELERİN ÖZELLİKLERİ Gazâvât-nâmeler, daha çok birer tarih niteliğini taşırlar. Bununla beraber, hamasî ve destânî karakter taşıyanlara da rastlanır. Yukarda da belirtildiği üzere; gazâvât-nâmeler, tarihlerde yer alan savaşlar hakkında ve onların eksik bıraktığı yerleri tamamlar ve hem de savaşları bütün ayrıntılarıyla anlattığı için daha canlı ve daha alımlı olurlar68 . Gazavât-nâmelerde, yabancı kaynakların da kabul ettikleri olaylar hakkında derin ve geniş bilgiler ile yer ve şahıs adları üzerinde mutabakat vardır. Mesela, "Gazavât-ı Sultan Murad b. Mehmed Hân (İzladi ve Varna Savaşları (1443-1444) üzerinde Anonim Gazavât-nâme)" isimli eserde, Macar kralı ve askeri ile ilgili geniş bilgiler, onların elçi ve esirlere karşı davranışları, diğer kral ve despotlar hakkında da ayrıntılı malumat bulunmaktadır. Adı geçen eser, Aşık Paşa zade Tarihi gibi yerli kaynaklarla da karşılaştırıldığı zaman, belirtilen konularda büyük bir mutabakat ve uyum bulunmaktadır69 . Babinger, a.g.e., s. 72. 66 Babinger, a.g.e., s. 238 (Cevâhirü't-Tevârih). 67 Babinger, a.g.e., s. 136. 68 Levend, Türk Edebiyatı Tarihi I, s. 158. 69 Bakınız; Gazavât-ı Sultan Murad b. Mehmed Hân (İzladi ve Varna Savaşları (1443- 1444) üzerinde Anonim Gazavât-nâme), Haz.: Halil tnalcık-Mevlud Oğuz, Ankara 1989. ismail Hakkı MERCAN 124 C) GAZAVÂT-NÂMELERİN TARİHİ DEĞERİ VE ÖNEMİ Osmanlı tarih yazıcılığında önemli bir tür olan "Gazavât-nâme" ler, esas itibari ile, bir padişah devrini anlatan ya da geniş olarak "Tevârîh-i Âl-i Osman" tipinde eserlerdir. Bunlar, bazen kroniklerle birlikte de değerlendirilirler. Osmanlı tarihlerinin bazıları hilkatten (Hz. Adem'in yaratılışı) , bazıları da Osmanlı hanedanının ortaya çıkışından ve bazıları da belli bir devreye ait eserler olmakla beraber; edebî eserler arasında, belli başlı gazaları tasvir edenler de bulunmaktadır. Ahmedî'nin İskendernâme'si, Taşlıcalı Yahya Bey'in Usûl-nâme'si bu tür eserlerdir. Bununla beraber, yukarda da değinildiği gibi gazâ-nâme veya zafernâme adını taşıyan eserler de vardır ki bunlar, büyük bir tarih kitabının değişik bölümlerinden oluşmaktadır. Bunlar, bazen ayrı bir cilt teşkil ettiği için bu eserlere böyle bir ad verilmiş olmasının doğal olduğu kadar, daha sonra müstensihler tarafından da isimlendirilmiş olabilmektedir. Mesela; "Tâcü't-Tevârih"in II. Bayezid zamanı ile ilgili bölümü {'RisâIetün fî Târîh-i Sultân Bayezid Hân" adıyla kaydedilmiştir. Hasan Bey-zâde tarihinden alınmış bir parça da "Târîh-i Sultân Süleyman Hân" ismiyle kütüphane kayıtlarına geçmiştir. Hoca Selim Efendi adına kayıtlı "Târîh-i Feth-i İstanbul"71 adlı eser de "Künhü'l-Ahbâr" in Fâtih devrine ait bölümüdür. D) BAZI GAZAVÂT-NÂMELER VE DEĞERLENDİRİLMESİ Gazavât-nâmeler bir tarih sırasına göre ele alınabilir. Bunların, padişahların zamanına göre ele alınması daha iyi olacaktır. Bu türe örnek olarak; Müneccimbaşı Ahmed b. Lutfullah'ın Câmi'u'd-Düvel'i, Gelibolulu Mustafa Âlî'nin Künhü'l-Ahbâr adlı eseri v.b. gösterilebilir. 71 Babinger, a.g.e., s.283. Sosyal Bilimler Dergisi 125 a) II. MURAD ZAMANI 1- Gazavât-nâme: Gelibolulu Zâîfî Mehmed'in II. Murad'ın gazalarını tasvir eden bir eser olup. nüshası bulunamamıştır. 2- Gazavât-ı Sultan Murad b. Mehemmed Hân: İzladi ve Varna (1443-44) üzerine Anonim Gazavât-nâme. Prof. Halil İnalcık ve Mevlud Oğuz tarafından Türk Tarih Kurumu yayınları arasında neşredilen bu eser, 70 varak (yaprak) olup sonu eksiktir. b) FATİH ZAMANI 1- Târih-i Ebü'1-Feth: Tursun Bey'in Fatih dönemini içeren eseridir ve Mertol Tulum tarafından yayına hazırlanan bahse konu eser Tercüman Gazetesi yayınları arasında (tarihsiz) ve Damla yayınları72 arasında neşredilmiştir. 2- Mahrûsa-i Fetlı-i Kostantıniyye: Tâc-zâde Ca'fer Çelebi 'nin eseridir. 3- Târîh-i Fcth-i Kostantıniyye: Kemal Paşa-zâde'nin eseridir . Büyük bir ihtimalle Tevârîh-i Al-i Osman75 adlı Osmanlı Tarihine dair ilk mufassal ve II. Bayezid'in emri ile kaleme alınan Fatih devrine ait VII. Deftercinden bir kısım olup, çeşitli kütüphanelere bu adla kaydedilmiştir. Fazla bilgi için bakınız, Tursun Bey (Tûr-i Sina Bey), (1977), Târîh-i Ebii'1-Feth, Haz.: Mertol Tulum, İstanbul: " Babinger, a.g.e., s. 56; Ayrıca bakınız, Tarih-i Osmânî Encümeni Mecmuası İlavesi, İstanbul 1331; Feridun Emecan, (2001), "İstanbul", Diyanet İslam Ansiklopedisi, XXIII, istanbul: Diyanet Vakfı Yayını, s. 212-220. İlyas Çelebi, (2002), "Kemal Paşazade, EserlerP, Diyanet İslam Ansiklopedisi, XXV, Ankara:, Diyanet Vakfı Yayını s. 245-247. 75 Babinger, a.g.e., s. 70; Ayrıca fazla bilgi için bakınız Ahmet Uğur, (1996), KemalpaşaZade İbn Kemal, Ankara: '*' Şerafcttin Turan tarafından 1957 senesinde neşredilmiştir. ismail Hakkı MERCAN 126 4- Feth-i Kostantıniyye: İmam-zâde Mehmed Es'ad'ın, II. Mahmud'un emri ile yazmış olduğu eseridir77 . İstanbul üzerine Fatih devrine kadar yapılmış olan fetih girişimleri anlatılır. 5- Bârika-i Zafer: Namık Kemal'in İstanbul'un fethine dair 1861 de yazmış olduğu eseri78 olup, söz konusu eser 1290 ve 1305 yıllarında iki defa basılmıştır. 6- Fatih Devri Tarihi: Bakâî'nin manzum olarak kaleme aldığı eseridir. c) II. BAYEZİD ZAMANI Menâkıb-ı Sultan Bayezid Hân İbn M. Hân, Bâyezid-nâme79 , Sefâî'nin Feth-i İnebahtı ve Moton80 , Mora Fethi, Kutûb-nâme yahut Kıssa-i Midilli81 , Sinoplu Sefâî' nin Gazavât-nâmesi ", Edirneli Hayreddin'in Gazavât-nâmesi, Prizrenli Sûzî Çelebi'nin ünlü akıncılardan Mihaloğlu Ali Bey83'in gazalarını tasvir eden Gazavât-nâme adlı mesnevisi. d) I. SELİM ZAMANI Şükrî-i Bitlîsî'nin Selîm-nâmesi, Üsküplü İshak Çelebi'nin Selîmnâmesi, Kalkandelen'li Sücûdî'nin Selîm-nâmesi, Keşfî'nin Selîm-nâmesi, Babinger, a.g.e., s. 385. 8 Babinger, a.g.e., s. 403. 9 Babinger, a.g.e., s. 61. 0 Babinger, a.g.e., s. 55-56. 1 Babinger, a.g.e., s. 36. 2 Babinger, a.g.e., s. 55-56. 3 Babinger, a.g.e., s. 38. Sosyal Bilimler Dergisi 127 Süheylî'nin Selîm-nâmesi, Sa'dî b. Müte'âl'in Selîm-nâmesi, Senâyî'nin Selîm-nâmesi, Muhyî Çelebi'nin Selîm-nâmesi84 v.b. gibi. Ayrıca, Kânûnî ve halefi olan padişahlar zamanında da Gazavâtnâme örneği sayılacak bir çok tarihi eser, fetih-nâmeler ve zafer-nâmeler de görülmektedir. SONUÇ Osmanlı tarih yazıcılığının önemli bir bölümünü teşkil eden Gazavât-nâmeler üzerine derinlemesine bir çalışma yapılamamıştır. Şunu hemen belirtmek gerekmektedir ki, elde mevcut olanlar dışında daha bir çok gazâ-nâmeler bulunduğu düşünülmektedir. Bu gazâ-nâmelerin şüphesiz hepsinin tarihi değeri aynı olmayabilir. Bunlar arsında, sefere çıkıştan itibaren, karargahın kuruluşuna kadar geçilen yolları85 , varılan menzilleri, günleri ve saatlerine kadar tespit eden, savaşın başladığı andan sonra meydana gelen hücumları ve savunmaları bütün detaylarına kadar açıklayan, nihayet silah ve malzeme miktarlarını bile belirten önemli eserler bulunduğu gibi, olayları geçiştiren bir tarzda hikaye eden, verdikleri bilgiler bakımından hiçbir değer taşımayan eserlerin de bulunduğu bilinmektedir. Temennimiz bu eserler üzerinde ciddi çalışmaların yapılması ve gün yüzüne çıkarılmasıdır86

.XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX

XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI İSLAM HUKUKU BİLİM DALI OSMANLI HUKUKÇUSU ŞEYHÜLİSLÂM EBUSSUÛD EFENDİ VE FETVÂLARI DOKTORA TEZİ Danışman Prof. Dr. Ahmet YAMAN Hazırlayan Pehlul DÜZENLİ KONYA – 2007 i İÇİNDEKİLER KISALTMALAR ................................................................................................................................................İX ÖNSÖZ ..................................................................................................................................................................X GİRİŞ ......................................................................................................................................................................1 KONUNUN ÖNEMİ, SINIRLARI VE KAYNAKLARI....................................................................................1 I- KONUNUN ÖNEMİ VE SINIRLARI............................................................................................................ 1 II- KONUNUN KAYNAKLARI........................................................................................................................ 2 BİRİNCİ BÖLÜM ŞEYHÜLİSLÂM EBUSSUÛD EFENDİ’NİN YAŞADIĞI DÖNEM, HAYATI, KİŞİLİĞİ VE ESERLERİ I- YAŞADIĞI DÖNEM .........................................................................................................................................7 A- DİNÎ- KÜLTÜREL DURUM........................................................................................................................ 8 1- Ulemâ........................................................................................................................................................ 9 2- Fukarâ......................................................................................................................................................10 3- Ümerâ.......................................................................................................................................................12 B- SİYASÎ – İDARÎ DURUM...........................................................................................................................13 1- Siyasî Olaylar...........................................................................................................................................13 2- İdarî Olaylar ............................................................................................................................................15 3- Kurumlar..................................................................................................................................................16 C- SOSYO - EKONOMİK DURUM.................................................................................................................18 D- HUKUKİ DURUM ......................................................................................................................................20 II- HAYATI ..........................................................................................................................................................21 A- DOĞUMU....................................................................................................................................................21 B- ADI, LAKAPLARI, KÜNYESİ VE NİSBELERİ ........................................................................................21 C- YETİŞMESİ VE HOCALARI......................................................................................................................25 1- İlk ve İleri Tahsili .....................................................................................................................................25 2- İcâzet Silsilesi ve Hocaları.......................................................................................................................25 D- GÖREVLERİ ...............................................................................................................................................27 1- Müderrislik Dönemi ve Öğrencileri .........................................................................................................28 2- Kazaskerlik Dönemi .................................................................................................................................30 3- Şeyhülislâmlık Dönemi.............................................................................................................................30 E- ÇOCUKLARI ...............................................................................................................................................31 1- Mehmed Çelebî.........................................................................................................................................31 2- Ahmed Çelebî ...........................................................................................................................................32 3- Mustafa Çelebî .........................................................................................................................................33 4- Mahmud Çelebî ........................................................................................................................................33 5- Kızları.......................................................................................................................................................33 F- VEFÂTI ..........................................................................................................................................................34 III- KİŞİLİĞİ.......................................................................................................................................................35 A- FİZİK VE KARAKTER ÖZELLİKLERİ.....................................................................................................35 B- İLMİ KİŞİLİĞİ.............................................................................................................................................37 1- İlim Zihniyeti........................................................................................................................................................ 37 2-Tefsîr İlmindeki Yeri.............................................................................................................................................. 38 3- Hadis İlmindeki Yeri............................................................................................................................................. 38 ii 4- Fıkıh İlmindeki Yeri.............................................................................................................................................. 38 5- Kelâm İlmindeki Yeri............................................................................................................................................ 39 6- Arap Dili ve Edebiyatındaki Yeri ......................................................................................................................... 39 C- DİNDARLIĞI VE TASAVVUFİ YÖNÜ.....................................................................................................40 D- SİYASİ KİŞİLİĞİ ........................................................................................................................................41 E- DİĞER YÖNLERİ........................................................................................................................................42 F- HAKKINDA SÖYLENENLER....................................................................................................................44 1- Methiyeler ................................................................................................................................................44 2- Eleştiriler..................................................................................................................................................45 a- Sultan’a Yaranma Gayreti .................................................................................................................................... 45 b- İlmiye Sınıfını Bozduğu ....................................................................................................................................... 46 c-Tenkitçi Kişiliği..................................................................................................................................................... 47 IV- ESERLERİ.....................................................................................................................................................47 A- TEFSİR ........................................................................................................................................................47 B- FIKIH ...........................................................................................................................................................48 1- Fetvâlar................................................................................................................................................................ 48 2- Ma’rûzât............................................................................................................................................................... 49 3- Kanunnâme .......................................................................................................................................................... 52 5- Fıkhî Risâleler...................................................................................................................................................... 55 C- AKAİD-KELAM..........................................................................................................................................61 D- TASAVVUF.................................................................................................................................................61 E- DİL VE EDEBİYAT.....................................................................................................................................61 H- MÜNÂZARA...............................................................................................................................................63 I- MEKTUP.......................................................................................................................................................64 J- MUHTELİF ESERLERİ................................................................................................................................64 İKİNCİ BÖLÜM EBUSSUÛD EFENDİ’NİN FETVÂLARININ TESPİTİ I- EBUSSUÛD EFENDİ’YE KADAR FETVÂ EDEBİYATINA KISA BİR BAKIŞ ....................................68 II- EBUSSUÛD EFENDİ’NİN FETVÂLARININ GÜNÜMÜZE İNTİKALİ................................................71 A- ŞUKKALAR ................................................................................................................................................73 B- MÜSTAKİL MECMÛALAR.......................................................................................................................74 1- Velî b. Yusuf, Mecmûatü’l-Fetâvâ............................................................................................................79 2- Bozanzâde Mahmud Efendi, Resâilü’l-Mesâil..........................................................................................79 3- Sinan b. Ramazan.....................................................................................................................................80 C- MUHTELİF MECMÛALARDAKİ KENAR VE METİN KAYITLARI .....................................................80 1- “Min hattihî” Kayıtlı Fetvâlar.................................................................................................................81 2- “Ketebehu Ebussuûd” Kayıtlı Fetvâlar ...................................................................................................81 D- TARİH KAYNAKLARI ..............................................................................................................................82 III- NAKLEDİLEN FETVÂLARIN GÜVENİLİRLİĞİ..................................................................................82 A- ŞUKKALARIN............................................................................................................................................82 B- MÜSTAKİL MECMÛALAR.......................................................................................................................82 C- MUHTELİF KAYNAKLARDAKİ METİN/KENAR KAYITLARI ...........................................................83 iii D- TARİH KAYNAKLARININ GÜVENİLİRLİĞİ.........................................................................................83 IV- FETVÂLARININ MUHTEVÂSI.................................................................................................................85 A- FIKIH ...........................................................................................................................................................85 1- Konular ....................................................................................................................................................85 2- Kavramlar ................................................................................................................................................95 a- Adâlet ................................................................................................................................................................... 95 b- Arazi-i Öşriyye, Haraciyye, Memleket, Mübah vb. ............................................................................................. 95 c- Büluğ Yaşı.......................................................................................................................................................... 100 ç- Cemm-i Gafîr / Tevâtür ...................................................................................................................................... 100 d- Eb’adü’l-Eceleyn................................................................................................................................................ 102 e- Fakir (Haraç Bağlamında) .................................................................................................................................. 102 f- Gabn-i Fâhiş........................................................................................................................................................ 103 g- Gasb ................................................................................................................................................................... 105 ğ- Habs-i Medîd...................................................................................................................................................... 106 h- Hüsn-i Savt / Lahn ............................................................................................................................................. 106 ı- İbrâ Yemîni ......................................................................................................................................................... 108 i- İkrâr Tabirleri...................................................................................................................................................... 108 j- Kınlık Akçesi ...................................................................................................................................................... 108 k- Mâ-i Azîm / Kalîl............................................................................................................................................... 109 l- Maraz-ı Mevt ...................................................................................................................................................... 109 m- Muâmele-i Şer’iyye........................................................................................................................................... 110 n- Müddet-i Tekâdüm............................................................................................................................................. 113 o- Nişan .................................................................................................................................................................. 114 ö- Nüşûz Süresi ...................................................................................................................................................... 115 p- Rüşvet ................................................................................................................................................................ 116 r- Sıla, Sadaka ve Vazife ........................................................................................................................................ 117 s- Şâhitlik ve Yemin Lafızları................................................................................................................................. 118 ş- Şer’î Ölçüler ....................................................................................................................................................... 119 t- Talâk-ı Bâin ........................................................................................................................................................ 121 u- Ta’zîr-i Belîğ...................................................................................................................................................... 121 ü- Vakıf Senetlerindeki “Batnen ba’de Batnin” vb. Tabirler .................................................................................. 122 v- Zamân-ı Medîd................................................................................................................................................... 123 y- Zekat / Cizye Nisabı........................................................................................................................................... 123 B- AKAİD-KELAM........................................................................................................................................125 1- Konular ..................................................................................................................................................125 a- Aslah Alellah...................................................................................................................................................... 126 b- Cennet ve Cehennem.......................................................................................................................................... 126 c- Elfâz-ı Küfür ...................................................................................................................................................... 127 ç- Gaybiyyat/Cinler ................................................................................................................................................ 131 d- Haşr.................................................................................................................................................................... 132 e- İman Esasları...................................................................................................................................................... 132 f- Mezhep İnancı..................................................................................................................................................... 138 g- Mukaddesata Saygı ............................................................................................................................................ 139 ğ- Sahâbe................................................................................................................................................................ 139 h- Sıfatullah ............................................................................................................................................................ 140 iv ı- Önceki Kitaplar................................................................................................................................................... 141 j- Şahsiyet ve Fırkalar............................................................................................................................................. 141 1) Hubmesihçiler............................................................................................................................................... 141 2) Kızılbaşlar..................................................................................................................................................... 143 3) Molla Kabız .................................................................................................................................................. 148 4) Şiîlik.............................................................................................................................................................. 148 2- Kavramlar ..............................................................................................................................................149 a- Bid’at.................................................................................................................................................................. 149 b- Ehl-i Sünnet........................................................................................................................................................ 151 c- Kafirlik ............................................................................................................................................................... 151 ç- Mukaddeslik....................................................................................................................................................... 152 d- Zındıklık............................................................................................................................................................. 152 C- TASAVVUF...............................................................................................................................................153 1- Konular ..................................................................................................................................................154 a- Allah’ı Bulmak................................................................................................................................................... 154 b- El Alma / Tevbe Alma ....................................................................................................................................... 154 c- Ermek / Hırka Giymek ....................................................................................................................................... 154 ç- Evliyâ Kültü ....................................................................................................................................................... 155 d- Hızır ................................................................................................................................................................... 155 e- Raks, Devrân ve Cezbe....................................................................................................................................... 156 f- Rüya.................................................................................................................................................................... 159 g- Şeyhlere Tazim................................................................................................................................................... 159 ğ- Şeyh ya da Seccadenişîn Olmak......................................................................................................................... 159 h- Şahsiyetler.......................................................................................................................................................... 160 1) Bedreddin Simavi.......................................................................................................................................... 160 2) Dâvud-i Kayserî............................................................................................................................................ 162 3) Gazzâlî ve Celâleddin Rûmî.......................................................................................................................... 164 4) Hâkim İshak.................................................................................................................................................. 166 5) Hallâc-ı Mansur ............................................................................................................................................ 166 6) İbnü’l-Arabî .................................................................................................................................................. 169 7) İbrahim Gülşeni ............................................................................................................................................ 171

Karaca Ahmet ............................................................................................................................................... 174 9) Muhyiddin Karamanî .................................................................................................................................... 174 10) Oğlan Şeyh.................................................................................................................................................. 176 ı- Zümreler.............................................................................................................................................................. 178 1) Aşıklar........................................................................................................................................................... 178 2) Fukara ........................................................................................................................................................... 178 3) Halvetiler ...................................................................................................................................................... 179 2- Kavramlar ..............................................................................................................................................183 a- İstimdâd.............................................................................................................................................................. 183 b- Keramet.............................................................................................................................................................. 183 c- Keşf .................................................................................................................................................................... 184 ç- Ma’rifet – Marifetullah....................................................................................................................................... 185 d- Nûr-i Muhammedi.............................................................................................................................................. 186 e- Ricalü’l-Gayb, Kutup ......................................................................................................................................... 186 f- Vahdet-i Vücud................................................................................................................................................... 188 g- Zâhir-Bâtın......................................................................................................................................................... 188 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM FETVÂLARINDA TAKİP ETTİĞİ USÜL I- FIKIH USULÜ ...............................................................................................................................................190 v A- DELİLLER.................................................................................................................................................190 1- Kur’ân-ı Kerîm.......................................................................................................................................193 2- Sünnet.....................................................................................................................................................195 a- Doğrudan Hadise Dayalı Fetvâ........................................................................................................................... 196 b- Sened Tenkidi .................................................................................................................................................... 196 c- Metin Tenkidi..................................................................................................................................................... 198 ç- Hâdise Dayalı Bilgi İsteklerine Verdiği Cevaplar .............................................................................................. 199 3- İcmâ........................................................................................................................................................200 4 - Kıyas......................................................................................................................................................202 a- Kıyas’a Bakışı ve Uygulaması............................................................................................................................ 202 b- İllet Kavramı ve Bazı İlletler.............................................................................................................................. 204 1) Fitne.............................................................................................................................................................. 205 2) Lehv ve La’ib................................................................................................................................................ 206 3) Muhadderelik................................................................................................................................................ 208 4) Teşebbüh....................................................................................................................................................... 209 5) Tevâtür.......................................................................................................................................................... 211 6) Zarar.............................................................................................................................................................. 212 7) Zarûret........................................................................................................................................................... 215 5- İstihsân ...................................................................................................................................................218 6- Maslahat.................................................................................................................................................220 a- Siyasî Maslahatlar .............................................................................................................................................. 221 b- İdarî Maslahatlar ................................................................................................................................................ 221 1) Beylerbeyi..................................................................................................................................................... 222 2) Bürokratik Evraklar ...................................................................................................................................... 222 3) Ehl-i Örf – Ehl-i Şer’ .................................................................................................................................... 223 4) Emr-i Sultânî (Kanunnâme /Emir, Ma’rûzât Maddeleri) .............................................................................. 224 5) İhtisâb ........................................................................................................................................................... 226 6) Kadılar .......................................................................................................................................................... 227 7) Sipahiler........................................................................................................................................................ 229

Vülât ............................................................................................................................................................. 230 9) Zâbit.............................................................................................................................................................. 230 c- Sosyal-Hukuki Maslahatlar ................................................................................................................................ 230 7- Örf ..........................................................................................................................................................231 a- Genel Örf (Örf-i Amm) ...................................................................................................................................... 232 1) Sahâbe Geleneği............................................................................................................................................ 233 2) Sâlihlerin / Ekâbir-i Selef’in Âdetleri ........................................................................................................... 235 3) Vaz’-ı Kadîm vb. Tabirler............................................................................................................................. 236 b- Özel Örf (Örf-i Hâss) ......................................................................................................................................... 239 1) Kişisel Alışkanlıklar...................................................................................................................................... 240 2) Zamanın Değişmesi ...................................................................................................................................... 240 8- Sedd-i Zerîa............................................................................................................................................243 9- Genel Fıkıh Kuralları.............................................................................................................................244 II- HÜKÜMLER ................................................................................................................................................247 A- TEKLÎFÎ HÜKÜMLER .............................................................................................................................248 1- Farz ........................................................................................................................................................250 2- Vâcib ......................................................................................................................................................251 3- Mendub...................................................................................................................................................254 a- Ahsen.................................................................................................................................................................. 256 b- Câiz .................................................................................................................................................................... 257 c- Efdal ................................................................................................................................................................... 257 ç- Ehab.................................................................................................................................................................... 258 d- Evlâ .................................................................................................................................................................... 258 e- Gerekdir.............................................................................................................................................................. 259 f- Müstehab ............................................................................................................................................................ 259 vi g- Ma’kûl................................................................................................................................................................ 259 ğ- Recâ Olunur ....................................................................................................................................................... 260 4- Haram ....................................................................................................................................................260 5- Kerâhet...................................................................................................................................................263 a- Edeb.................................................................................................................................................................... 264 b- Etmemek Gerek.................................................................................................................................................. 266 c- Hafv Olunur........................................................................................................................................................ 267 ç- Helâl-Tayyib / Habis .......................................................................................................................................... 268 d- İyi Değildür ........................................................................................................................................................ 269 e- Layık Olmaz....................................................................................................................................................... 269 6- Mübah ....................................................................................................................................................269 B- VAZ’İ HÜKÜMLER..................................................................................................................................272 1- Sebep ......................................................................................................................................................272 2- Şart .........................................................................................................................................................277 a- Borç.................................................................................................................................................................... 280 b- Cezâlar ............................................................................................................................................................... 280 c- Gayr-i Müslimler................................................................................................................................................ 280 ç- Hibe.................................................................................................................................................................... 280 d- İtikâdî Meseleler................................................................................................................................................. 282 e- Kazanç................................................................................................................................................................ 283 f- Nesep .................................................................................................................................................................. 283 g- Nikâh.................................................................................................................................................................. 283 ğ- Sulh .................................................................................................................................................................... 285 h- Şuf’a................................................................................................................................................................... 285 ı- Talâk ................................................................................................................................................................... 286 i- Tazmînat ............................................................................................................................................................. 290 j- Ticaret ................................................................................................................................................................. 290 k- Vakıf .................................................................................................................................................................. 292 l- Vekâlet................................................................................................................................................................ 296 4- Mâni .......................................................................................................................................................296 5- Sıhhat-Fesad-Butlân...............................................................................................................................300 a- Sıhhat.................................................................................................................................................................. 301 b- Fesâd .................................................................................................................................................................. 302 c- Butlân................................................................................................................................................................. 311 ç- Mevkûf ............................................................................................................................................................... 315 C- MAHKÛM FÎH ..........................................................................................................................................315 1- Zorluk Kavramı ......................................................................................................................................316 2- Hakların Tasnifi .....................................................................................................................................317 a- Sırf Allah Hakkı Olan Hükümler........................................................................................................................ 317 b- Sırf Kul Hakkı Olan Hükümler .......................................................................................................................... 319 c- Kendisinde İki Türlü Hak Birleşmekle Beraber Allah Hakkının Galip Olduğu Hükümler ................................ 320 ç- Kendisinde İki Türlü Hak Birleşmekle Beraber Kul Hakkının Galip Olduğu Hükümler ................................... 320 4- MAHKÛM ALEYH....................................................................................................................................321 1- Ehliyet ....................................................................................................................................................322 2- Ehliyeti Daraltan Veya Ortadan Kaldıran Durumlar............................................................................324 a- Cünûn................................................................................................................................................................. 324 b- Ateh.................................................................................................................................................................... 325 vii c- Sefeh................................................................................................................................................................... 326 ç- Sekr .................................................................................................................................................................... 327 d- İkrâh ................................................................................................................................................................... 329 e- Unutma............................................................................................................................................................... 335 f- Hata..................................................................................................................................................................... 336 g- Hastalık .............................................................................................................................................................. 337 ğ- Sığar ................................................................................................................................................................... 340 III- KAYNAKLAR ............................................................................................................................................343 A- KAYNAK KAVRAMI...............................................................................................................................343 B- MEZHEP KAVRAMI ................................................................................................................................348 1- Halk Açısından .......................................................................................................................................348 2- Yargı Açısından......................................................................................................................................350 3- Fetvâ Makamı Açısından........................................................................................................................352 C- KAYNAK VE MEZHEP UYGULAMASI ................................................................................................353 1- Hanefî Mezhebi ......................................................................................................................................354 a- İsim Vermeden Nakil ......................................................................................................................................... 354 b- İsim Vererek Nakil............................................................................................................................................. 355 c- Mezhep Kaynaklarını Değerlendirme................................................................................................................. 357 ç- Mezhep âlimlerinin Görüşlerine Yer Vermesi.................................................................................................... 361 1) Yorumsuz Nakil............................................................................................................................................ 362 a) İmam Ebû Hanîfe..................................................................................................................................... 362 b) İmam Ebû Yusuf...................................................................................................................................... 363 c) İmam Muhammed.................................................................................................................................... 363 ç) İmam Ebû Yusuf-İmam Muhammed (İmâmeyn)..................................................................................... 364 d) İmam Ebû Hanîfe -İmam Ebû Yusuf (Şeyhayn)...................................................................................... 364 e) İmam Ebû Hanîfe -İmam Muhammed (Tarafeyn) ................................................................................... 364 f) İmam Ebû Hanîfe -İmâmeyn .................................................................................................................... 365 g) İmam Ebû Hanîfe – İmam Züfer.............................................................................................................. 365 ğ) İmam Ebû Yusuf-İmam Züfer ................................................................................................................. 365 h) İmam Muhammed – Sâirler ..................................................................................................................... 365 ı) Görüşlerine Yer Verilen Diğer Fakihler ................................................................................................... 366 2) Tercihde Bulunarak Nakil............................................................................................................................. 366 a) İmam Ebû Hanîfe’nin Görüşüne Karşı İmâmeyni Tercih ........................................................................ 366 b) İmam Muhammed Görüşünü Tercih........................................................................................................ 367 c) İmam Ebû Yusuf’un Görüşünü Tercih..................................................................................................... 367 ç) İmâmeyn’in Görüşüne Karşı İmam Ebû Hanîfe’nin Görüşünü Tercih .................................................... 368 d) Kerhî’nin Görüşünü Tercih...................................................................................................................... 368 e) Tercihin Kadıya Bırakılması.................................................................................................................... 368 f) Fakihlerin Tercihlerini Tercih .................................................................................................................. 369 g) Hanefî Mezhebine Karşı Sahâbe Görüşünü Tercih.................................................................................. 370 ğ) İmam Ebû Hanîfe – İmâmeyn’e Karşı Meşâyih-i Müteahhirinin Görüşünüi Tercih................................ 370 h) Mezhepde “Kavl-İ Kavi” Ve “Meşhûr” Olanın Aksine Padişah Fermanını Tercih ................................. 370 ı) Kendi Tercihleri (Müftâ Bih / Muhtâr/ Esah / Azhar) .............................................................................. 371 i) Görüşlerin Cem’i (Telfîk)......................................................................................................................... 375 j) Bazı İmamların Görüşünü Tercih ............................................................................................................. 376 k) Diğer Mezhepler ...................................................................................................................................... 376 aa) Diğer Mezheplerin Kaynaklarından Yararlanma Yöntemi ....................................................... 377 ab) Hanefî Mezhebi İle Diğer Mezhepler Arasındaki Tartışmalı Konular Karşısındaki Tutumu 377 IV- FETVÂ USULÜ...........................................................................................................................................380 A- DİL .............................................................................................................................................................380 B- ÜSLUP .......................................................................................................................................................382 1- Müsteftîlerin Üslupları...........................................................................................................................386 2- Müftünün Üslubu....................................................................................................................................386 a- Azarlama ve Tahkir............................................................................................................................................ 388 b- “Bilmiyorum” Cevapları .................................................................................................................................... 389 viii c- Anlaşılmayan Sorular Hakkında Açıklama İstemesi .......................................................................................... 389 c- Kesin Olmayan Cevaplar.................................................................................................................................... 390 d- Meseleleri Tashih Edişi...................................................................................................................................... 391 e-Vicdana Havale ................................................................................................................................................... 391 1) Adâlet ve Mürüvvet ...................................................................................................................................... 392 2) Allah Korkusu............................................................................................................................................... 392 3) Azâb-ı Elîm................................................................................................................................................... 393 4) Beddua .......................................................................................................................................................... 393 5) Fasıklık ......................................................................................................................................................... 393 6) Ehl-i Hevâ..................................................................................................................................................... 394 7) La’net............................................................................................................................................................ 395

Müslim Olan Öyle Eylemez.......................................................................................................................... 396 9) Tevekkül ....................................................................................................................................................... 396 C- YÖNTEM...................................................................................................................................................397 1- Teori ve Pratik Arasındaki Tavrı............................................................................................................397 2- Niyet – Zâhir-i Hâl Ayırımı ....................................................................................................................398 3- İhtiyât ve Tesâhül ...................................................................................................................................399 4- Hîle-i Şer’iyye ........................................................................................................................................401 5- “Diğer el-Cevab”lı meseleler ................................................................................................................403 SONUÇ ...............................................................................................................................................................407 BİBLİYOGRAFYA ...........................................................................................................................................414 ix KISALTMALAR age : Adı geçen eser. b. / bin / İbn : Oğlu Bk. : Bakınız c. : Cilt DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi DİB : Diyanet İşleri Başkanlığı Ed. : Editör Ef. : Efendi Hzr. : Hazırlayan İA : Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi İst. : İstanbul İÜİFK : İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi MTM : Milli Tetebbular Mecmûası Nşr : Neşreden ö. : Ölüm ra : Radıyallahu anh s. : Sayfa sav : Sallellâhu aleyhi ve sellem SHMHK : Sadberk Hanım Müzesi Yazma Eserler Kataloğu, Hüseyin Kocabaş Koleksiyonu Slm. Ktp. : Süleymaniye Kütüphanesi sy. : Sayı TDK : Türk Dil Kurumu Thk. : Tahkik trc. : Tercüme ts. : Tarihsiz TTK : Türk Tarih Kurumu Ünv. : Üniversite vr. : Varak x ÖNSÖZ Hamd hayatı yaratan ve kurallarını koyan Allah’a, salât ve selâm bütün insanlığa örnek olarak gönderilen ve hayatı kuralına göre yaşayan Hz. Muhammed Mustafa’ya (s.a.v.), onun izinden giden bütün âl ve ashabına olsun. Osmanlı Devleti’nin hukuk, ahlâk ve düşünce hayatında etkili olmuş şahsiyetlerden biri olarak Ebussuûd Efendi, müderrisliğe başladığı 922/1516 yılından, vefât ettiği 982/1574 yılına kadarki 60 senesini müderris, kadı, kazasker ve şeyhülislâm olarak geçirmiş, bu esnada eserler vermiş, kanunlar hazırlamış ve fetvâlar yayınlamıştır. Bu çalışmada, onun bu altmış yıllık hayatında vermiş olduğu fetvâları tanıtılmaya, fıkıh ve fetvâ usûlü açısından tahlil edilmeye çalışıldı. Üç bölümden meydana gelen tezin giriş bölümünde araştırmanın önemi, sınırları ve kaynakları üzerinde durulmuştur. Birinci bölümde, Ebussuûd Efendi’nin hayatı ve eserleri incelenmiştir. Dönemi, dönenimdeki başlıca problemleri kısaca özetledikten sonra onun hayatı, yetişmesi, görevleri, kişiliği hakkında söylenenler ve eserleri tanıtılmıştır. Bu güne kadar hakkında yapılan çalışmalardan farklı olarak kütüphane, biyografi ve bibliyografya kaynaklarında kendisine isnad edilen eserlerin bir çoğu tek tek incelenerek risaleleri ile fetvâları ayıklanmaya, isnad edilen eserlerin ona ait olup olmadığı tespit edilmeye çalışılmıştır. Tezin ikinci bölümünde, Ebussuûd Efendi’nin fetvâları nicelik olarak ele alınmıştır. Fetvâlarını nakleden kaynaklar, bu kaynakların hacmi ve güvenilirliği üzerinde durulmuş, ayırca fetvâlarında yer alan konular ve konular kadar önem arzeden kavramları tespit ve tahlil edilmeye çalışılmıştır. Tespit edilen 7185 adet fetvâsında fıkıh ile ilgili konularda rakamsal bazı tespitler yaparak en fazla hangi konuların yer aldığı, fetvâlarında önemli yer işgal eden akâid ve tasavvufla ilgili problemlerde hangi konular ve kavramlara yer verildiği belirlenmeye gayret edilmiştir. Üçüncü bölümde, söz konusu fetvâları fıkıh ve fetvâ usûlü açısından ele alınmıştır. İnceleme deliller, hükümler ve kaynaklar olmak üzere üç başlık altında sürdürülmüş, deliller bölümünde fıkıh usûlündeki delil kavramına kısaca yer verdikten sonra Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarında dayandığı deliller sıralanarak, bunlara ne kadar ve nasıl yer verdiği örnekleriyle tahlil edilmiştir. Hüküm kavramına temas edildikten sonra fetvâları hüküm kavramı açısından xi incelenmiştir. Bunların ardından Osmanlı fetvâ tarihi açısından en fazla önem arzeden yönü olarak fetvâlarının kaynaklarına geçilmiştir. Mezhep kavramı, Ebussuûd Efendi’nun bu olguya bakışı ve bununla ilgili uygulamaları örnekleriyle ortaya konmaya çalışılmıştır. Hanefî mezhebi başta olmak üzere diğer mezheplerin kaynaklarına ne oranda yer verdiği ve hangi kaynakları kullanıldığı, kaynaklar ve şahsiyetler bazında yine örnekleriyle incelenmiştir. Bu arada Ebussuûd Efendi’nin nakilciliği ile tercih ve özgün ictihadları da ayrıca belirlenmiştir. Araştırma, ulaşılan sonuçların sunulduğu bir sonuç kısmı ile bitirilmiştir. Böylece genelde İslâm hukuku, özelde ise Osmanlı hukuk tarihi açısından dikkate değer bir önem arzeden, Osmanlı Devleti’nin son dönemlerine kadar fetvâları ve görüşleriyle gündemdeki yerini koruyan Ebussuûd Efendi’nin daha yakından tanınmasına çalışılmıştır. Tezin belirlenmesi ve tamamlanmasında başından beri ilgi, yardım ve verimli irşadlarını esirgemeyen tez danışmanım, değerli hocam Sayın Prof. Dr. Ahmet YAMAN beyefendiye, yine tezin proje ve oluşum sürecinde zaman ayırarak yakından ilgilenen kıymetli hocam Sayın Prof. Dr. İ. Kâfî DÖNMEZ beyefendiye, tezin tashih ve tasnifinde özenle emek sarfeden değerli dostum Musa ALAK’a ve son olarak tezin ana kaynakları olan yazma eserlere ulaşma ve istifade etmede gösterdiği yardımlarından dolayı Süleymaniye Kütüphanesi müdürü Sayın Dr. Nevzat KAYA beyefendiye en kalbî teşekkürlerimi arzetmeyi bir borç bilirim. 25. 12. 2006 Pehlul DÜZENLİ 1 GİRİŞ KONUNUN ÖNEMİ, SINIRLARI VE KAYNAKLARI I- KONUNUN ÖNEMİ VE SINIRLARI İslâm hukukunun temel kaynakları Kitap, sünnet, icmâ ve kıyas olarak sıralanmaktadır. Bu delillerden kıyas, hukukun birinci dereceden temeli olan Kitap ve sünnetin, yaşanan hayata tatbiki ve yaşanan problemlere bu iki kaynaktan çözüm üretme gayretinin bir başka adıdır. İslâmın ilk yıllarından beri başta Rasulullah (s.a.v.) olmak üzere, sahâbe, tâbiîn ve tebe-i tâbiînin yaptıkları çalışmaların büyük bölümü çeşitli şekillerde kayda geçirilerek günümüze kadar gelmiştir. İmâm Ebû Hanîfe’nin “el-Fıkhu’l-Ekber’ örneğinde görüldüğü gibi, ilk dönemlerde itikâdî konuları da içeren bir terim olarak kullanılan "fıkıh" terimi, daha sonra kavramsal bir daralmaya uğrayarak, ibâdât, muâmelât, münâkahât ve ukûbât konularında yapılmış fıkhî çalışmaların özel bir adı olmuştur. Günümüzde bu terimin yanında yaygın olarak "İslâm Hukuk" terimi de kullanılmaktadır. İslâmın ilk yıllarında başlayan ve büyük bir kısmı kayda geçirilerek günümüze kadar intikal eden bu çalışmalar, sonraki hukukçulara da örnek olmuş, bu çalışmalardan cesaret alarak biri pratik, diğeri teorik olmak üzere iki ayrı hukuk çalışması yapılmıştır. Bunlardan yaşanan hayata çözüm üreten pratik hukuk çalışmaları "fetvâ/fetâvâ", "nevâzil", "vâkı'ât", “mesâil / el-Es’ile ve’l-Ecvibe 1 ” vb. başlıklar altında tasnif edilmiştir. Çalışma konumuz olan Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi’nin (ö. 982/1574) fetvâları, işte bu özellikleri taşıyan bir fıkıh ürünüdür. Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi'nin, otuz küsür yıl gibi uzun bir süresi Şeyühlislâmlık olmak üzere toplam altmış yıl kadar din hizmetinde bulunmuş olması; bu görevinin Osmanlı'nın bir çok kurum ve kuruluşunun oluştuğu ve devletin yükseliş dönemini yaşadığı bir döneme rast gelmesi; hazırladığı Ma'rûzât ve Kanunnâmeler ile Osmanlı kanunnâmeleri tarihinde özel bir yerinin olması; Kanûnî Sultan Süleyman (1520-1566), II. Selim (1566- 1574) ve III. Murad (1574-1595) devirlerinde şeyhülislâmlık, kazaskerlik ve diğer ilmî mevkilerde bulunmuş bir çok ünlü âlimin hocası olması; verdiği fetvâlar ile Osmanlı devlet ve toplumunun her kesiminde etkili olması; fetvâ ve fıkhî görüşlerinin Osmanlı’nın yıkılışına kadar fetvâ makamı ve İslâm hukuku alanında çalışma yapan yerli ve yabancı birçok hukukçu 1 Bk. Düzenli, Pehlul, İslâm Fetvâ Tarihinde Fetvâ Edebiyatı Bibliyografya Denemesi, (Basılmamış doktora semineri), Selçuk Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2000, s. 1-50. 2 tarafından da kaynak kabul edilmesi gibi pekçok özelliği, Ebussuûd Efendi'nin fetvâlarının incelenmesini zarûrî kılmaktadır. Bu öneminden dolayıdır ki, geçmişte ve günümüzde Ebussuûd Efendi’nin fetvâları, hukukî tahlil ve tespitleri üzerinde çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Osmanlı döneminde bu çalışmalar, fetvâlarının kaynaklarının tespiti ve onlardan alıntılar şeklinde kendini gösterirken, modern araştırmalar, bu fetvâları daha çok hukuk tarihi açısından ele almakta, yaptığı yorum ve verdiği fetvâların hukuk tarihi açısından değeri üzerinde yoğunlaşmakta, dolayısıyla da pozitif hukuk açısından ele almaktadır. Biz ise bu tezimizde, diğerlerinden farklı olarak, Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarını, fıkıh ve fetvâ usûlü açısından değerlendirmeye çalışacağız. Osmanlı müftülerinin fetvâlarının bulunabileceği kaynakları şu şekilde tasnif edebiliriz: 1- Müftülerin kendi imzalarını taşıyan şukkalar, 2- Şukkalardan "nukile min hattihi" şeklinde yapılan nakiller, 3- Yalnızca müftünün adı verilerek yapılan nakiller (Ketebehû Ebussuûd vb.), 4- Müftüler adına oluşturulmuş derlemeler, 5- Farklı kaynaklardan ve birkaç müftünün fetvâlarından oluşturulmuş derlemeler, 6-Çeşitli fıkıh ve tasavvuf kaynaklarında referans olarak verilen fetvâlar, 7-Şer'iyye sicillerinde kararlara kaynak olarak gösterilen fetvâlar, 8-Meşîhat Arşivi ile Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan çeşitli kayıtlar, 9-Tarih kaynaklarında olaylara mesnet olarak gösterilen fetvâlar. Elimizdeki çalışma, temelde yazma eser kütüphanelerinde Ebussuûd adına tertip edilmiş derlemeler ve onun imzasını taşıyan şukkalarla sınırlı olacaktır. Ancak diğer kaynaklardan tespit edilebilen fetvâlara da zaman zaman yer verilecektir. Şer'iyye sicilleri, Başbakanlık Osmanlı Arşivi ve Meşihat Arşivi gibi arşiv kayıtları ise çalışmanın dışında tutulacaktır. II- KONUNUN KAYNAKLARI Ebussuûd Efendi’nin fetvâları üzerine pekçok araştırmacı emek sarfetmiştir. Bunların başında Zahit AKSU, Ertuğrul DÜZDAĞ, Colın IMBER ve Ahmet AKGÜNDÜZ gelmekte, son olarak da Abdullah DEMİR’in çalışması bu alanda kendini göstermektedir. Bunlardan Ertuğrul DÜZDAĞ, Çorlulu Sinan b. Ramazan’ın iki ayrı derlemesini başlıklandırarak yayınlamıştır. Colın IMBER’in çalışması Velî b. Yusuf derlemesi, Ertuğrul DÜZDAĞ’ın neşri, Paul HORSTER’in Ma’rûzât’ı, Milli Tetebbu’lar Mecmûası yayını olan Kanunnâme’yi esas alarak belirli konuların İslâm Hukuk tarihi açısından incelenmesi ile sınırlı olmuştur. Ahmet 3 AKGÜNDÜZ Osmanlı Kanunnâmeleri projesi kapsamında Ma’rûzât, Kanunnâme vb. bazı risâleleri neşretmiştir. Abdullah DEMİR ise, tezinden anlaşıldığı kadarıyla herhangi bir sınırlama yapmaksızın, ulaşabildiği yirmidört civarındaki yazma mecmûadan yararlanarak tezini hazırlamıştır. Biz ise, Ebussuûd Efendi’nin fetvâları ve Ma’rûzât’ına dayandırdığımız bu çalışmayı, kaynakça sayısını biraz daha genişleterek tamamladık. Başta Süleymaniye Kütüphanesi olmak üzere diğer yazma eser kütüphanelerinin katalogları üzerinden “Mecmûatü’l-Fetâvâ”, “Fetâvâ”, “Fetvâ” ve “Ebussuûd” gibi anahtar kelimeleri ile yaptığımız taramada 1017 adet fetvâ mecmûası tespit ettik. Bu mecmûaları tek tek gözden geçirme sonucunda Ebussuûd Efendi’nin fetvâları açısından önem arzedenleri ayıkladık. Şukka, müstakil metin, metin ya da kenar kayıt olarak 518 adet mecmûa belirledik. Esasen Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarının bir bütün halinde tespiti için bu mecmûaların bütününden hareketle ortak bir metnin hazırlanmasının zorunlu olduğunu gördük. Ancak doktora tez süresi açısından böyle bir çalışma yapmanın imkansızlığını dikkate alarak bunlardan önemli gördüklerimizden, örnek teşkil edebilecek miktarını esas alarak ortak bir metin oluşturduk ve tezimizi bu metin üzerinden hazırlamaya gayret ettik. Bu çalışmada esas alınan eserleri şu şekilde sıralayabiliriz: 1- Fetvâlar: a- Şukkalar: Slm. Ktp. Şehid Ali Paşa, 1072, 1073, 2867 ve 2868 ile Slm. Ktp. Fatih, 2349 ve 2419 nolu nüshalar; İstanbul Belediye Kütüphanesi Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet, 576 nolu mecmûa; İstanbul Ünv. Merkez Kütüphanesi, Nadir Eserler-Türkçe 2088, 2112 ve 4401 nolu nüshalar . b- Fetvâ Mecmûaları: 1) Müstakil Mecmûalar: Velî b. Yusuf ve Çorlulu Sinan b. Ramazan (Ertuğrul DÜZDAĞ neşri) derlemeleri ile istinsah tarihleri bakımından önem arzeden ancak mürettipleri belirtilmemiş olan Slm. Ktp. İsmihan Sultan 223 ve 241 nolu nüslahar. 2) Kenar ya da metin kaydı olarak Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarını nakleden ve fetvâları hakkında tahlil ve değerlendirmelerde bulunan 84 âdet eser ve mecmûa ki şunlardır: 4 1. Fetâvâ et-tecrid, Slm. Ktp. Ayasofya, 1562. 2. Fetâvâ-yı İbn Nüceym, Slm. Ktp. Esad Ef., 929/1. 3. Fetâvâ-yı müteferrîka, Bayezid, 2763. 4. Fetâvâ üskûbî, Slm. Ktp. Âşir Ef., 133; Slm. Ktp. Esad Ef., 1094. 5. Fetâvâ, Millet Ktp. Ali Emîrî Efendi, Şry. 1336/3. 6. İbrahim el-Halebî, Mültekâ Metni öncesi, Nuruosmaniye, 1475/2 (1868); Süleymaniye Kütüphanesi, Slm. Ktp. Esad Ef., 994. 7. Kerenbeşî Mustafa Efendi, Mecmûa-i Kerenbeşî (Şeyhülislâm Yenişehirli Abdullah Efendi fetvâları), Atıf Ef., 1034. 8. Mecmûa-i hutab-i şerife, Slm. Ktp. Esad Ef., 3716. 9. Mecmûa, Slm. Ktp. Antalya Tekelioğlu, 852; Slm. Ktp. Aşir Ef., 270; Slm. Ktp. Ayasofya, 1540; Slm. Ktp. Esad Ef, 933; 939; 954; 3713; 1802; 3334; 334; 3384; 3406; 3412; 3448; 3463; 3697; 3702; 3706; 3715; 3719; 3727; 3729; 3762; 3783; 3796; 3805; 3809; 3811 ve 3814; Slm. Ktp. Fatih, 2349 ve 2419; Millet Ktp. Ali Emîri Şry., 90; Slm. Ktp. Şehid Ali Paşa, 1072; 2867 ve 2868. 10. Mecmûatü’l-fetâvâ, Slm. Ktp. Esad Ef., 914, 955; 1074; Slm. Ktp. AntalyaTekelioğlu, 370. 11. Mecmûatü’l-fevâid, Slm. Ktp. Esad Ef., 927. 12. Mecmûatü’l-fıkıh, Slm. Ktp. Esad Ef. 943. 13. Menâkıbnâme-i Şeyh Muhammed Nasûhî el-Halvetî el-Üsküdârî, Millet Ktp. Ali Emiri, Şry. 1104/4. 14. Şeyhülislâm Ankaravî Mehmet Emin Efendi (ö. 1098/1687) Fetâvâ Ankaravî, Slm. Ktp. Aşir Ef, no: 545, 134; Esad Ef., 545; Ayasofya, no: 1545, 1547. 15. Şeyhülislâm Çatalcalı Ali Efendi (ö. 1103/1692), Fetâvâ Ali Efendi, Slm. Ktp. Esad Ef., no: 1067, 1082; Aşir Ef., no: 138; Ayasofya, 1572; Atıf Ef., 1143. 16. Şeyhülislâm Menteşîzâde Abdurrahim Efendi (ö. 1128/1716), Fetâvâ Abdurrahim, Slm. Ktp. Aşir Ef., 137; Ayasofya, 1570, 1546. 17. Şeyhülislâm Müeyyedzâde, Mecmûa-i Müeyyedzâde, Esad Ef., 1109, Esad Ef., 1110; 5 18. Şeyhülislâm Yenişehirli Abdullah Efendi (ö. 1155/1742), Behcetü’l-fetâvâ, Slm. Ktp. Antalya Tekelioğlu, 360, 377. 19. Şeyhülislâm Zekeriya b. Bayram, (ö. 1001/1593), Fetâvâ Yahya b. Zekeriyyâ b. Bayram, Nuruosmaniye,1596/1998; Slm. Ktp. Esad Ef., no: 1087. 2- Ma’rûzât mecmûaları: Slm. Ktp. Esad Efendi, 3783; 892; 3425; 3487; 3715; 3809; 585; 952; 3612; Bağdatlı Vehbi, 569; 551; Yazma Bağışlar, 4550. Bayezid Devlet Kütüphanesi, Veliyyüddin, 1547/4. İst. Ünv. İlahiyat Fakültesi Ktp., 1. Köprülü Ktp., 99/III. Milli Tetebbu’lar Mecmûası, II, 337-348. Görüldüğü gibi, bu çalışma gerek metod ve gerekse kaynak zenginliği bakımından bugüne kadar yapılmış çalışmalardan farklılık arzetmekte, böylece de Ebussuûd Efendi’nin hukukçu kişiliğini tanımaya bir adım daha yaklaşmaya katkıda bulunmaktadır. 6 BİRİNCİ BÖLÜM ŞEYHÜLİSLÂM EBUSSUÛD EFENDİ’NİN YAŞADIĞI DÖNEM, HAYATI, KİŞİLİĞİ VE ESERLERİ 7 I- YAŞADIĞI DÖNEM Ebussuûd Efendi, Yavuz Sultan Selim (1512-1520) Kanûnî Sultan Süleyman (1520- 1566) ve II. Selim ve III. Murad devirlerinde yaşamıştır. Osmanlı tarihinde Yavuz ve Kanûnî dönemi devletin teşekkül ve tekâmülünde zarûrî birer merhaledir. İkinci Bayezid’in devleti inhilale ve memleketi anarşiye doğru götüren gevşekliğinden sonra Yavuz’un lüzumundan fazla sürmüş olan şiddet devri büyük bir ihtiyaca tekabül etmiş ve bu ihtiyaç temin edilip devlet kurtarıldıktan sonra Kanûnî’nin adalet devri artık nizam ve intizam ihtiyacını karşılamıştır 2 . Dönemin kimliği açısından ise Schact’ın ifadesiyle, “Osmanlı Sultanları, özellikle I. Selim ve Kanûnî Sultan Süleyman dindar bir hükümdar olma arzularında ilk Abbasi halifelerinden çok daha ciddi idiler ve İslâm hukukuna Hanefîlik şekli altında, Abbasilerin ilk dönemlerinden itibaren yüksek bir maddi uygarlığa ulaşmış bir toplumda sahip olabileceği en üstün etkinlik derecesini sağlamışlardır”. Diğer bir ifadeyle bu çağın hedefi yeni bir sosyo-kültürel gelişme başlatmak değil, yaşayan ve üstünlüğü sorgulanmayan bir geleneği daha da olgunlaştırmaktı. Dönemin tanık olduğu sosyo-politik yeniden örgütlenmelerin de, kültürel gelişmelerin de rehberi, İslâm uygarlığının uzun mirasıydı3 . Danişmend bu döneme mührünü vuran olayları ve uygulamaları şu şekilde sıralamaktadır: Yavuz’un şiddetli ve örfî hareketlerine mukabil Kanûnî devrinde adalet ve hukuk çalışmalarının idarî disiplin altına alınması, saray-padişahlık ilişkilerinin düzenlenmesi ve maliyenin yeniden düzenlenmesi4 . Ebussuûd Efendi’nin yaşadığı dönemi önemli yapan diğer bir yön, Osmanlı ilim ve kültür geleneğini oluşturan önemli şahsiyetlerin de bu dönemde yaşamış olmalarıdır. Nitekim Müeyyedzâde Abdurrahman Efendi (ö. 922/1516), İbn-i Teymiyye (ö. 661/728) geleneğiyle örtüşen Birgivî Mehmed Efendi (ö. 981/1573), tasavvufî gelenekle etkin olan Molla Kabız (ö. 934/1527) 5 ; mimari geleneği oluşturan Mimar Sinan (ö. 997/1588), şiîr ve edebiyat 2 Dânişmend, İ. Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, İstanbul, 1971, II, s. 62. 3 Öz, Mehmet, “Klasik Dönem Osmanlı Siyasî Düşüncesi: Tarihi Temeller ve Ana İlkeler”, İslâmi Araştırmalar Dergisi, c.: 12, sy. 1, 1999, s. 27. 4 Peçevî İbrahim Efendi, Peçevî Tarihi, (hzr. : Bekir Sıtkı Baykal) Ankara, 1999, I, 6 7; Dânişmend, a.g.e., II, s. 62-65. 5 Bk., Ocak. Ahmet Yaşar, “İbn Kemal’in Yaşadığı VI ve XVI. Asırlar Türkiye’sinde İlim ve Fikir Hayatı”, Şeyhülislâm İbn Kemâl Sempozyumu, Ankara, 1989, s. 32-33. 8 geleneğinde etkin isim Fuzûlî (ö. 963/1556), ahlâkî geleneği oluşturan Kınalızâde Ali (ö. 979/1572) 6 vd. hep bu dönemde yaşamışlardır. Sosyal, siyasal ve kültürel olaylar bakımından oldukça önemli ve canlı olan Ebussuûd Efendi döneminin problemleri, fetvâlar ışığında geniş olarak ele alınacağından burada çeşitli kaynaklarda dönem ile ilgili yapılan bazı tespitlere yer verilmekle yetinilecektir. A- DİNÎ- KÜLTÜREL DURUM Aydın sınıfını ulemânın oluşturduğu bu dönemde, Osmanlı Devleti’nin genel siyasal ya da dinî kültürünü Oğuz Destanı, halk inancı veya ilahî rüyalar gibi popüler yahud edebi menkıbeler yerine, tamamen ilmî tarih yazımı ve sünnî medrese İslâmından tasvip ve meşruiyet sağlamaya çalıştığı görülmektedir7 . Ancak devletin kültürel alanda böyle bir yol ve yöntem benimsemesi Osmanlı’da sonu gelmez kimi tartışmaların başlangıcı da olmuştur. Bu tartışmalar kendisini daha çok tasavvuf alanında gösterecektir: Düşünceler, davranışlar ve idamlar. Ebussuûd Efendi’nin en fazla uğraştığı konuların başında tarikatler ve tasavvufî problemler gelmektedir. Ebussuûd Efendi dönemi tarikat ve tasavvuf merkezli tartışmaların geçmişten intikal eden bir mesele olması sebebiyle geçmişine gözatmakta fayda olacaktır. Bazı tarihçilere göre Osmanlı Devleti teşkilatı üç aşamaya ayrılmaktadır. Bunlar Orhan Gâzî (1324-1362), II. Mehmet (1451-1481) ve Kanûnî Sultan Süleyman (1520-1566) dönemleridir 8 . Devlet teşkilatının oluşum ve değişim geçirdiği bu devrelerde, düşünce hayatının da etkilenmesi kaçınılmazdır. Düşünce hayatı açısından bu dönemlerden Orhan dönemini aşiret dönemi anlayışının devam ettiği, II. Mehmet dönemini arayış, Kanûnî dönemini de olgunlaşma ve netleşme dönemi olarak nitelendirmek mümkündür. Burada Osmanlı dînî düşüncesinin oluşum dönemindeki etkin taraflar olan “ulema”, “fukara” ve “ümerâ” sınıflarının genel durumuna bir göz atılacaktır. 6 Öz, “Klasik Dönem Osmanlı Siyasi Düşüncesi”, s. 28-33. 7 Colin İmber, “Osmanlı Hanedanı Efsanesi”, (trc. Dr. Seyfettin Erşahin), İslâmi Araştırmalar Dergisi, c.: 12, sayı: 1, 1999, s. 25. 8 Köprülü, M. Fuad, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, Ankara, 2004, s. 23. 9 1- Ulemâ Osmanlı ilmiyesi ahî şeyhi Şeyh Edebali’nin (ö. 727/1326)9 riyasetinde Dursun Fakih (ö. 728/1327)10 ile başlamış, vahdet-i vücudculuğu ile bilinen Davûd-i Kayserî (ö. 751/1351) ve yine aynı çizgideki Molla Fenârî (ö. 828/1424) ile devam etmiştir 11 . Yıldırım Bayezid döneminde (1389-1403) ilk talebe kanunnâmesi çıkarılmış 12, Fatih Sultan Mehmed zamanında da (1451-1481) medreseler mertebelere ayrılmıştır 13 . İlk Osmanlı medreselerinde okutulan dersler mahiyet itibariyle Selçuklu medreselerinde okunan derslerin aynı veya az farklı devamı idi 14 . Selçuklu dönemi âlimlerinin yanında kitapları en çok okunan diğer âlimler de İbn Hâcib (ö. 646/1248), Taftâzânî (ö. 792/1389) ve Seyyid Şerif Cürcânî (ö. 816/1413) gibi âlimlerdir15 . Osmanlı ilim geleneği ise Râzî (ö. 606/1209-10), Birgivî, Müeyyedzâde ve Devvânî (ö. 924/1518) ekolleri üzerine kurulmuş, ancak bunlardan Râzî ve Birgivî ekolünün dışında kalanlar tutunamamıştır 16 . Birgivî ekolü, Kadızâdeliler ile devam ederken, Râzî ekolü ise Molla Fenârî (ö. 834/1431), İbn Kemâl (ö. 940/1533) ve onun öğrencisi Ebussuûd Efendi (ö. 982/1574) ile devam etmiştir17 . Başlangıçta tekke ile yan yana hatta birlikte hareket eden Osmanlı medresesi, XIV. yüzyılın ikinci yarısından sonra tekkelerde oluşan bazı dini düşünceye karşı belirli bir mücadelenin içinde olmuştur. Ancak Osmanlı medresesinin, Osmanlı dînî düşüncesinde, resmî devlet İslâmı ile entellektüel zümrenin İslâm anlayışına yön verdiği, bunun dışında tekke ve halk arasında etkili olamadığı görülmektedir18 . 9 Aslen Karamanlıdır. Osman Gâzî'nin kayınpederi. Şer'î ilimleri Şam'da tahsil etti. Ebu'l-Vefâ tarikatına mensub bir sûfî idi. 726/1325 de 120 yaşında vefât etti. (Taşköprüzâde, eş-Şekâiku'n-Nu'maniyye fî ulemâi'd-Devleti'l-Osmâniyye, İstanbul, 1985, I, 20-21; Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul, ts., I, 211) 10 Aslen Karamanlıdır. Edebâlî'nin öğrencisi ve dâmâdı. (Taşköprüzâde, Şekâik, s. 21) 11 Baltacı, Cahit, İslâm Medeniyeti Tarihi, İstanbul, 2005, s. 153. 12 Baltacı, a. g. e., s. 154. 13 Baltacı, a. g. e., s. 155. 14 Bilge, Mustafa, İlk Osmanlı Medreseleri, İstanbul, 1984, s. 42. 15 Bilge, a. g. e., s. 43 16 Ocak, Ahmet Yaşar, "İbn Kemâl'in Yaşadığı XV. ve XVI. Asırlar Türkiye'sinde İlim ve Fikir Hayatı", s. 30- 32. 17 Ocak, a.g.e., s. 31-32. 18 Ocak, “Din ve Düşünce”, Osmanlı Medeniyeti Tarihi, (Ed.: Ekmeleddin İhsanoğlu), İstanbul, 1999, I, 11-113. 10 XVI. yüzyılın ilk yarısında (1500-1566) iyice günyüzüne çıkan bu karşılaşmada, ilmiye mensuplarının, bir kısım tasavvufî konularda meşâyihten farklı düşünmekle birlikte, yine de genel manada tercihlerini tasavvuftan yana koydukları çeşitli araştırmacılar tarafından ifade edilmektedir19 . 2- Fukarâ Başlangıcından XVI. asra kadarki dönemde Osmanlı topraklarında etkin olan tasavvufî hareketlerin, Vefâîlik, Babaîlik, Rum Abdalları (Abdâlân-ı Rum)20, Bektaşîlik21, Haydarîler, Işıklar, Torlaklar 22 , Melâmîlik, Kalenderîlik, Hurûfîlik, Mevlevîlik, Kızılbaşlık, Râfızîlik, Safeviyye23 ve Yesevîlik olduğu görülmektedir. Bu tarikatlardan Mâveraünnehir, Hârizm, Irak gibi bölgelerde ve özellikle şehir muhitlerinde gelişenler sünnî eğilimli idiler. Buna karşılık Horasan, Azerbaycan gibi eski İran kültürünün yahut Orta Asya'nın şehirlerden uzak yerlerinde eski Türk inançlarının hâkim bulunduğu sahalardaki tarikatlar ise, daha ziyade gayri sünnî bir mahiyet arzediyorlardı24 . Tasavvufî ekoller konusunun başlıca problemi şüphesiz İbnü’l-Arabî (ö. 638/1241) tartışmalarıdır 25 . İbnü’l-Arabî tartışmaları esasen Ebussuûd Efendi döneminden önce Şeyhülislâm İbn Kemâl döneminde de tartışılmıştır. Dolayısıyla kökleri daha öncelere gitmektedir. Ancak bu tartışmalar İbn Kemâl’in konu ile ilgili fetvâlarına rağmen bitmemiş, Ebussuûd Efendi döneminde devam etmiştir. Bu tartışmalarda siyasî otoritenin de ayrı bir yeri olmuştur. Nitekim Kanunî Sultan Süleyman Han’ın, Muhyiddin b. Arabi ve Şeyh Sadreddin Konevi’ye (ö. 673/1274) ta’n edenlerin zecri, men’i ve tedibi için Manisa kadısına ferman gönderdiği 26 çeşitli kaynaklarda geçmektedir. Devletin de taraf olduğu bu tartışmalar Ebussuûd Efendi’nin Ma’rûzât’ına da yansımıştır. Ebussuûd Efendi bitmek tükenmek bilmeyen bu tartışmaya Ma’rûzât yöntemiyle son vermeye çalışmıştır. Tasavvufî davranışların başında Raks ve Devrân konusu gelmektedir. Esasen bir eğlence tabiri olarak Raks “sıçrayıp oynamak” manasında kullanılan bir tabirdir. Raks, şarkın en eski 19 Öngören, Reşat, Osmanlılarda Tasavvuf Anadolu’da Sûfîler, Devlet ve Ulemâ, İstanbul, 2000, s. 342. 20 Ocak, Bektaşi Menâkıbnâmelerinde İslâm Öncesi İnanç Motifleri, İstanbul, 1983, s. 1. 21 Ocak, a.g.e., s. 2. 22 Dalkıran, Sayın, İbn Kemâl ve Düşünce Tarihimiz, İstanbul 1997, s. 19. 23 Dalkıran, a. g. e., s. 17-21. 24 Ocak, "Anadolu / Tasavvuf ve Tarikatlar" DİA, III, 113. 25 Tenkitler ve savunmalar için bk., Gelibolulu Muhammed b. Sâlih el Katib, Şerhu Fusûsi’l-hikem mukaddimesi. Slm. Ktp., Esad Ef., 1751, vr. 1a-2a; Abdülgani Nablusî’nin görüşleri Slm. Ktp., Esad Ef., 1677/2, s. 102-188. 26 Millet Ktp., Feyzullah, 1048, vr. 72’de yapıştırma varak. 11 eğlencelerinden biridir. Eğlence ve şenlik zamanına göre türlü bediî vücut hareketleriyle ifade edilmiş, oynayanlarla seyredenler neşelenmiştir. Mahallî ve millî rakslar haricinde bir de şetâreti şehvete, neş’eyi tahrike tebdîl eden bir alaturka raks vardır ki eski İstanbul eğlenceleri arasında buna “köçek oynatmak” denilir, bu türlü oyunculara “rakkâs” adı verilirdi27 . Eğlence kültüründe bu manaya gelen raks, benzer şekilleriyle tasavvufa da girmiş ve zikir esnasında vücudu çeşitli şekillerde hareket ettirmenin adı olmuştur. Ömer Tuğrul İnancer raks-tasavvuf-mûsikîsi ilişkisini şöyle açıklamaktadır: “Bütün evrenin hiç değişmez bir ritim ve ahenge sahip olduğu bilinmektedir. Bu ritim ve ahengin en güzel ve estetik ifadesi ise “dans”tır (raks). Ancak bu dans, kalıpların dansı değil, kalplerin dansıdır. İşte tasavvuf âyinleri, bu gerekçelere dayandırılarak müzik ve dans öğeleri ile oluşturulmuş dinî törenlerdir 28”. Bu anlayış ve amaçla tasavvufî hayatta yerini alan raks daha ilk çıktığı zamanlardan itibaren tartışılmış, Osmanlı döneminde bu tartışmalar dozunu daha da artırmıştır. Gerek fetvâ mecmûaları, fıkıh ve ahlak kaynakları gerekse risâlelerde raksın mahiyeti ve dinî hayattaki yeri üzerinde birçok görüş beyân edilmiştir29. Ebussuûd Efendi’de bu tartışmaların odağında yer alanlar arasında olmuştur. Raks ve devrânın aleyhine olanlar da, lehinde olanlar da Ebussuûd Efendi’ye atıflarda bulunmuşlardır. Bu husustaki tartışmalar ve iddialar ileride özel olarak ele alınacaktır. Tasavvufî hayatı yakından ilgilendiren diğer önemli konu, idamlar meselesidir. Bu hususta kaynaklarda konu edilen ve tartışılan olaylar şöyle özetlenebilir: Molla Kabız, Behram Kethüda Medresesesi Müderrisi Nadajh Sarı Abdurrahim, Hamza Bâlî 30 ; Molla Kabız31, Hubmesihiler olayı, Gülşenilik-Bayramiye Melamiliği, Hulûl Fikri, Bünyamin Ayaşi, Pir Ali Aksarayi, İsmail Maşuki, Muhyiddin Karamani ve Hüsameddin Ankaravî32 ile ilgili olaylar. 27 Pakalın, M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul, 1993, III, 8-9. 28 İnancer, Ömer Tuğrul, "Osmanlı Mûsikîsi Tarihinde Tasavvuf Mûsikîsine Bir Bakış", “XVII ve XVIII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Dinî Musiki”, Osmanlı, Yeni Türkiye Yayınları, X, 679. 29 Düzenli, Pehlul, Osmanlı Ulemâ ve Meşayihinin Gözüyle Müzik, Basılmamış Bitirme Tezi, DİB Haseki Eğitim Merkezi, İstanbul, 2002, s. 81-107. 30 Necdet Sakaoğlu, Osmanlı Eğitim Tarihi, İstanbul, 1993, s. 34. 31 Dânişmend, Osmanlı Tarihi, II, s. 125-126. 32 Ocak, "İbn Kemâl'in Yaşadığı XV. ve XVI. Asırlar Türkiye'sinde İlim ve Fikir Hayatı", a.g.e., s. 29-35. 12 3- Ümerâ Osman Gazi’den (ö. 727/1326) beri gaza, cihad, îlâ-yı kelimetullah ve Rafızilikle mücadeleyi33 misyon edinen Osmanlı sultanları, başlangıçtan itibaren kendilerini ulemâ ve fukarâ sınıfı arasında bulmuşlar, şehzadelik dönemlerinde bu iki zümreden birinin elinde yetişmişler, devletin yönetiminde de etkisi altında bulundukları sınıfın anlayışını esas almışlardır. Nitekim Osman, Orhan ve I. Murad’ın (1362-1389), bu sûfîlerle çok sıkı bir işbirliği içinde olmasına karşın 34, Yıldırım Bayezid (1389-1402) zamanından itibaren daha çok ulemâ çevreleri ile yakınlık kurulmaya başlanmıştır 35. Bir diğer tespite göre bu dönem, bir yandan Abdâlân-ı Rum olarak tanımlanan dervişlerin heterodoks İslâm’ı yaşadıkları, diğer taraftan ise Osmanlı Beylerinin sünnî İslâm siyasetini uygulamaya başladıkları bir devirdir36 . Bununla beraber, Osmanlı hükümdarları, fukarâ veya ulemâdan hangisinin etkisi altında olursa olsun, her zaman genel prensip olarak, hayatın bütün vechelerinde şer'î hukukun icaplarına uymaya özel bir dikkat göstermiştir37. Nitekim Osman Gazi Tanrı buyruğuna aykırı bulduğu örfî vergileri kurduğu ilk pazarda kaldırdığı 38 gibi, Orhan Gazi de, bastırdığı ve Osmanlı’nın ilk parası olan sikkenin bir tarafında kelime-i şehâdet ile ilk müslüman halifeleri olan Ebû Bekir, Ömer, Osman ve Ali'nin isimlerine39 yer vermiş, yaptığı işlerde de dönemin kadılarına danışmıştır 40 . Murad Hüdâvendigâr ise, Kosova meydan muharebesinde yaptığı duada benzer inanç, duygu ve heyecanı dile getirmiştir41 . Devletin sınırları ile birlikte nüfusunun artması, halk arasındaki düşünce gruplarının çoğalması ve kimilerinin büyük halk kitlelerine sahip olmaları, Osmanlı sultanlarını alışılagelen politikaların dışında yeni politikalar geliştirmeye zorlamıştır ki, bu da merkeziyetçi bir yapıya geçişti. Ne varki bu merkezîleşme politikası, özellikle göçebe ve konar göçer Türkmen zümrelerini rahatsız etmiş, bu rahatsızlık çeşitli tarikat gruplarına da 33 Ocak, “Din ve Düşünce”, I, 161-162. 34 Ocak, a.g.e., I, s. 128. 35 Ocak, a.g.e., I, s. 111. 36 Oğuzoğlu, Yusuf, “Osmanlı Kuruluş Dönemi Müesseselerindeki Sivil Karakter ve Devletin Gelişmesi Üzerindeki Etkisi (1299-1402)”, Osmanlı, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, VII, 24. 37 Mustafa Nuri Paşa, Netâyicü'l-vukûât, Ankara, 1992, I, 11. 38 Aşıkpaşaoğlu Tarihi, (Atsız), İstanbul, 1992, s. 25-26. 39 Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, Ankara, 1988, I, 125. 40 Aşıkpaşaoğlu, a.g.e., s. 40 41 Hoca Sadettin Efendi, Tâcü't-tevârîh, (hzr., İsmet Parmaksızoğlu), Ankara, 1999, I, 182-183; Mehmet Neşrî, Kitâb-ı Cihân-Numâ, (Nşr. Unat, Fâik Reşid Köymen, Mehmed A.), Ankara, 1995, I, 287. 13 yansımış ve iç isyanlar baş göstermiştir. Esasen Osmanlı Devletindeki tarikat-şeriat tartışmalarının temelinde bu sosyal ve siyasal sebeplerin etkisi de büyük olmuştur. B- SİYASÎ – İDARÎ DURUM Ebussuûd Efendi dönemi siyasi-idarî ortamını siyasî ve idarî olaylar ile kurumlar olarak sınıflandırabiliriz. 1- Siyasî Olaylar Ebussuûd Efendi dönemi siyasî olaylarını genelde fetihler, antlaşmalar ve yazışmalar oluşturmaktadır. Ebussuûd Efendi’nin yaşadığı Kanûnî dönemi, Osmanlı medeniyetinin en yüksek seviyesini yakaladığı bir dönem olmuştur. Bu devirde, edebiyatta Fuzûlî ve Baki (ö. 1008//1600); ilimde Zenbilli Ali Efendi (ö. 932/1525), İbn Kemâl; mimaride Koca Sinan; tarihte Selaniki Mustafa Efendi (ö. 1008/1600), Âlî (ö. 1008/1600), Celâl-zâde Mustafa (ö. 975/1567), Nişancı Mehmet (ö. 886/1481), coğrafyada Pîr-i Reîs (ö. 962/1554), denizcilikte Barbaros (ö. 953/1546) ve Turgud (ö. 973/1565) döneme mührünü vurmuş şahsiyetlerin başlıcalarıdır. Sultan Süleyman, seleflerinden devraldığı ülkeye Macaristan, Transilvanya, Trablusgarb, Cezâyir, Irak ve Rodos Haçlı devleti ülkeleriyle, Anadolu’nun Van’dan Ardahan’a kadar doğu ve kuzeydoğusunu, Gürcistan Atabeylerinden Çoruh boyunu, Belgrad havalisini, Adalar denizinde en önemlisi Sakız olmak üzere muhtelif Venedik ve Ceneviz sömürgelerini fethederek Akdeniz’de Osmanlı hâkimiyetinin temellerini kurmuş, Akdeniz, Kızıldeniz ve Basra körfezini birer Türk gölü haline getirmiş, Hindistan içlerine müdahele edip Türk bayrağını Umman ve Hint denizlerinde dalgalandırmış, İran’ı büsbütün sindirmiş ve İspanya krallığıyla Almanya İmparatorluğuna ve Avusturya devletine yüksek hâkimiyetini kabul ettiren muâhedeler imza ettirip haraca bağlamıştır. Kanûnî zamanında Batı dünyası biri dini, biri de siyasî olmak üzere iki büyük buhran içinde sarsılıp kıvranmaktadır: Siyasî buhran, Alman İmparatoru Beşinci Karlos ile Fransa Kralı Birinci Fransuva arasındaki uzun mücadeleden; dinî buhran da Luther’in ortaya attığı Reform cereyanının Katolik birliğini inhilale uğratıp Garp hıristiyanlığını mezhep ithilaflarına düşürmüş olmasından mütevellittir. Bu sırada Fransa krallığı her taraftan Habsburg hanedanının ülkeleriyle çevrilmiş ve gerek Avrupa’nın diğer yerlerinden, gerek Akdeniz’den boydan boya tecrit edilmiş bir vaziyetteydi. Avusturya, Almanya, Ispanya, Hollanda ve hatta İtalya Charles’in ülkeleri haline gelmişti. Ceneviz Cumhuriyetiyle Floransa hükümeti İmparator’un yüksek hâkimiyeti altında bir müttefik vaziyetini kabul etmek mecburiyetinde 14 kalıyordu. Hatta papalık bile bu büyük nüfuza tabi idi. Tabii bu durum Almanya İmparatorluğu’nu âdeta bir Avrupa İmparatorluğu haline getirmişti. Fransa işte bundan dolayı her taraftan tecrit edilmiş bir siyasî ada durumundaydı42 . Kanûnî döneminin özelliklerini yansıtması bakımından, Kanûnî’nin özellikle savaştığı ülkelerle yaptığı yazışmalar ve mektuplar ayrı bir öneme sahiptir. Kanûnî’nin Kral Ferdinand’ı meydan muharebesine davet eden bir Name-i Hümayun’u 43 bunların meşhurlarındandır. Çeşitli ülkelerle yapılan antlaşmalar, devletin iç yapısından meydana gelen değişiklikler, başgösteren iç isyanlar, devşirmelerin devlet içerisinde etkin konumlara gelmeleri44 ile kadınlar saltanatının başlaması45 bu dönemin siyasi-idarî olaylarında dikkati çeken önemli konulardır. Ebussuûd Efendi’nin, Kanûnî dönemindeki etkinliği, Rumeli Kazaskerliği döneminde başlamıştır. Bu da Kanûnî’nin Padişahlığının onsekizinci yılına rastlamaktadır. Ebussuûd Efendi Kazaskerlik dönemi de dahil olmak üzere otuz yılını Kanûnî ile geçirmiştir. Kanûnî’nin seferlerinden Kara Boğdan, Estergon ve Budin seferlerinde Padişah’ın yanında yer almış, Budin’in fethinden sonra şehirde ilk Cuma namazı onun tarafından kıldırılmıştır 46 . Yeni fethedilen Budin’in toprak hukuku Ebussuûd Efendi tarafından tanzim edildiği gibi47 , Sultan II. Selim zamanındaki Kıbrıs’ın fethi de Ebussuûd Efendi’nin fetvâsıyla gerçekleşmiştir48 . Bu dönemde yapılan antlaşmaların başlıcaları şunlardır: Venediklilerle yapılan antlaşmalar49, Osmanlı himayesine giren Macar Kralı Szapolya ile yapılan muahede50, Boğdan Prensliğinin tabiiyyet muahedesi51, Osmanlı – Lehistan ittifakı52 , Osmanlı-Avusturya Sulh akdi53, Türk-Alman sulh akdi54, Osmanlı-Safevi sulhu55 ve Osmanlı-Avusturya sulhu56 . 42 Dânişmend, Osmanlı Tarihi, II, s. 108-109. 43 Dânişmend, a.g.e., II, s. 149-151. 44 Dânişmend, a.g.e., II, s. 98-99. 45 Dânişmend, a.g.e., II, 355. 46 Akgündüz, “Ebussuûd”, DİA, X, 365. 47 Kanunnâme, Slm. Ktp., Esad Ef., 855, vr. 1b. 48 Baysun, “Ebussuûd”, İA, IV, 93. 49 Dânişmend, a.g.e., II, s. 75; 220 50 Dânişmend, a.g.e., II, s. 127. 51 Dânişmend, a.g.e., II, s. 133-134. 52 Dânişmend, a.g.e., II, s. 155-156. 53 Dânişmend, a.g.e., II, s. 157-158. 54 Dânişmend, a.g.e., II, s. 251-252, 253-254. 15 2- İdarî Olaylar Ebussuûd Efendi dönemi idarî olayları, genişlemenin zirvesine dayanmış bir devletin genişlemesine paralel olarak gelişen bir konudur. Dönemin tarihçisi Lutfi Paşa, vezîr-i Âzam olduğu dönemde devlet işlerini pek fena bulduğunu, devletin zahiri ihtişamına rağmen bozulmağa başlayıp, geniş kadrolar ve yüksek kademeler arasındaki irtikap ve irtişayı kaldırmaya teşebbüs ettiği için bazı aleyhtarlar kazandığından söz eder. Esirlere uygulanan muameleler, yetim malları, memurların cezâlandırılması ve azilleri, narh politikaları gibi pek çok konuda bozulmalar gördüğünü ve bunların ıslahı için çeşitli girişimlerde bulunduğunu kaydeder57 . Bu dönemin idarî-siyasi olaylarında etkin rol oynayan devşirme uygulamasının Fatih döneminde başladığı kabul edilir58. Yavuz Sultan Selim zamanına kadar yalnız Rumeli’de toplanan devşirmeler, o yıl Anadolu’dan da toplanmaya başlamış, Kayseri tarafına giden yayabaşlar, İstanbul’a kafile kafile devşirme çocukları getirmişlerdir. Bu çocukların hemen tamamı Osmanlı’ya tabi reâyâ çocuklarıydı. İçlerinde birçok kabiliyeti şahsında toplayan zeki, genç ve dinç çocuklar pek çoktu. Zaten hepsi de cismen her türlü özelliği taşıyanların arasından seçilmişti. Devşirme çocukları İstanbul’a getirildikten sonra muhtelif saraylara taksim edildiler. Bir kısmı Topkapı Sarayı’na, bir kısmı Edirne Sarayı’na, bir kısmı da At Meydanı’ndaki İbrahim Paşa Sarayı’na gönderildi. Hepsi de saraylarda terbiye edileceklerdi. Enderûn-i Hümâyun’a gidenler tahsil görecekler, sanatkarlığa kabiliyeti olanlar ustalık, amelelik, rençberlik, duvarcılık, bostancılık gibi hizmetlerde kullanılacaklardı. Birkaç yıl bu hizmeti yerine getirdikten sonra yüzer, ellişer kişiden ibaret olmak üzere saraylardan “çıkma” olacaklar, yeniçeri mesleğine dahil olarak ulûfe alacaklar, kabiliyetlerine ve liyakatlerine göre ilerleyip yükseleceklerdi59 . Fatih döneminde başlayan bu uygulama, Kanûnî döneminde tehlikeli bir hal aldı. Bu devirdeki devşirmelerin bir çoğu Rum ve bir çoğu da Slavdır. Fakat Slavlar Bulgar cinsinden değil, Sırp cinsindendir. Bu hal o dereceyi bulmuştur ki Sultan Süleyman devrinde İstanbul diplomasisi üç dil kullanmaya başlamıştır: Türkçe, Rumca ve Hırvatça. Venedik arşivleri İstanbul vesaireden gönderilmiş ve o devrin Rumcasıyla yazılmış siyasî vesikalarla doludur. 55 Dânişmend, Osmanlı Tarihi., II, s. 294-295. 56 Dânişmend, a.g.e., II, s. 328-329. 57 Gökbilgin, M. Tayyib, “Lutfi Paşa”, İA, VII, s. 99. 58 Dânişmend, a.g.e., II, s. 356. 59 Altunay, Ahmed Refik, Osmanlı Âlim ve Sanatkarları, İstanbul, 1997, s. 7-8. 16 Fatih devrinden beri Türk devlet adamlarıyla Devşirmeler arasındaki tarihi mücadele Sultan Süleyman’ın himayesine mazhar olan dönmelerle devşirmelerin lehine sonuçlanmıştır 60 . Osmanlı kurumlarının bozulması konusunda yargıda rüşvet hususu ayrı bir yer işgal eder. Osmanlı devlet ricalinin servet biriktirmeleri genelde ganimet ve esirler61, zeâmet ve hâsların gelirlerinden62 oluşmaktadır. Bunların dışında rüşvet ve bağış yasaktı.63 Peçevî (ö. 1050/1640 civarı), bozulmanın temel sebeplerinden sayılan rüşvet olayının ise Kanûnî döneminde başladığını, başlatanın da Rüstem Paşa olduğunu 64 , rüşvetle Tımar veren ilk kişinin İskender Paşa olduğunu kaydeder.65 3- Kurumlar Osmanlı kurumları meselesi de, Ebussuûd Efendi döneminin önemli konularındandır. Bunlardan da Ebussuûd Efendi’yi yakından ilgilendirenler, bizzat görev yaptığı fetvâ makamı ile medreselerdir. Fetvâ makamının asli görevi müsteftîlerin sorularına cevap vermekti. Ancak zamanla görev sahası genişleyerek bürokratik bir özellik de kazanmıştır. Nitekim Mevleviyyet makamları, Dâhil ve Hâric medreselerin silsileleri tertip ve telhis hususu (öğretim üyesi tayini) önceden vezîr-i âzamlar tarafından yapılırken, bu makamlara gelenlerin ilmî seviyelerinde görülen düşüklükler sebebiyle, görev fetvâ makamına tevdi edilmiştir. Ancak Ebussuûd Efendi bu görevin de kendilerine verilmesine “fetvâ iştiğali vaktimizi istî’âb ederken, bu bârı dahi üzerimize tahmîl bize cevrdir” diyerek itiraz etmiştir66 . Kurumsal gelişmelerden olan Fetvâ Kâtipliği’nin İbn Kemâl döneminde var olduğu 67 , Fetvâ Eminliği’nin de Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi döneminde ihdas edildiği kaydedilmektedir68. Kaynaklarda Ebussuûd Efendi’nin Fetvâ Emîni olarak Ahmed Çelebî (ö. 60 Dânişmend, Osmanlı Tarihi., II, s. 356. 61 Peçevî, Tarih, I, 13. 62 Peçevî, a.g.e., I, 12-13. 63 Peçevî, a.g.e., I, 11-12. 64 Peçevî, a.g.e., I, 23. 65 Peçevî, a.g.e., I, 40. 66 Hezarfen Hüseyin Çelebî, Telhîsu’l-beyân fî kavânîn-i Âl i Osman, Ankara, 1998,, s. 200. 67 Mecmûa-i Fetâvâ, Atıf Ef., 2835, mukaddime notuna göre mürettib, Sa’dî b. Hüsâm b. Ali eş-Şehir b. İbni’lEdhemî el Mağnîsâvî’dir. Aynı kaynağa göre mürettib 937 hicri yılında İbn Kemâl; 940 senesinde Sa’dî b. İyaz; 946 senesinde Mehmed Çivizade; 948 senesinde de Kadiri Çelebî’nin fetvâ kâtipliğini yapmış. ” 68 Berki, Ali Himmet, İslâm’da Kaza, Hüküm, Hâkimlik ve Tevâbiî, Ankara, 1962, vr. 83. 17 994/1585) 69 , Veli Yegân (ö. 998/1589) 70 ve Sirâcüddin’nin (ö. 1012/1603) 71 isimleri geçmektedir. Ebussuûd Efendi’ye kadar müftilerin maaşı ikiyüz akçe 72 iken onun döneminde 550 akçeye çıkmıştır 73 ; Medreselerde mülâzemet defterinin tutulması ve ulemânın her sınıfına mülazemet tahsisi ve yedi senede bir nöbet tahmin olunması da onun gayretleriyle olmuştur. 74 Hezarfen Hüseyin Efendi’nin ifadesine göre, Ebussuûd Efendi zamanına kadar mülâzemet sistemi olmadığından, herkes bir yolunu bulup ilmiye sınıfına giriyordu. Çivizâde Efendi (ö. 954/1547) ise yabancıların (ecnebiler) bu sınıfa girmelerine engel oluyordu. Bunun üzerine ecnebiler, bir araya gelerek durumu Padişah’a arzederler, Padişah bu arzı yerinde bulur ve “mahrum olmaları şayeste-i nâmûs-i saltanat değildir” diyerek bunların her birine birer ilmî makam verir. Bundan sonra ilmiye sınıfı için Ruznâme uygulamasına başlanır. Ebussuûd Efendi döneminde ise ulemâdan her payeye, yedi senede bir nöbet usûlü ile gerekli mülazim ve yardımcı tayinine başlanır. 75 Bu uygulama Ebussuûd Efendi’nin Rumeli Kazaskerliği döneminde meydana gelmiştir 76 . Baysun Ebussuûd Efendi’nin kazaskerliği döneminde koyduğu mülâzemet sisteminin “kıdemin istihkâka tekaddümü” mahiyetinde anlaşılmasını yerinde bulmayarak Ebussuûd Efendi’yi savunur77 . Dârülhadisler ile Tıp medreseleri ilk olarak Kanûnî döneminde medreseye ilave edilmiştir78 . Ebussuûd Efendi dönemi sosyal kurumları denilince akla Vakıflar gelmektedir. Bu dönemde vakıflar, cemiyet hayatının düzenlenmesi ve şehirlerin imarında etkin idiler. Tasarrufları ve rantları hizmete dönüştürüyorlardı. Şehirlerin altyapı ve bayındırlık işleri ile dinî ve kültürel hizmetlerin yanında eğitim, sağlık, sosyal güvenlik ve sosyal dayanışma hizmetleri görüyorlardı.79 69 Nev’îzâde Atâî, Hadâiku’l-hadâik, İstanbul, 1989, II, 290. 70 Atâî, a.g.e., II, 313. 71 Atâî, a.g.e., II, 489. 72 Atâî, a.g.e., II, 277. 73 Hezarfen Hüseyin Efendi, Telhîsü’l-beyân, s. 199. 74 Müstakimzâde Süleyman Sadeddin Efendi, Devhatü'l-meşâyih, İstanbul, 1978, s. 26. 75 Hezarfen Hüseyin Efendi, a.g.e., s. 203. 76 Baysun, “Ebussuûd”, İA, IV, s. 93; Akgündüz, “Ebussuûd”, DİA, X, 365. Hezarfen Hüseyin Efendi’nin bu gelişmeyi, Osmanlı’da Kazaskerlik konusunu anlatırken ifade etmesi de bu tespiti doğrulamaktadır. 77 Baysun, a.g.e., İA, IV, 93. 78 Baltacı, İslâm Medeniyeti., s. 48; İzgi, Cevat, Osmanlı Medreselerinde İlim, İstanbul, 1997, I, 36-37. 79 Yüksel, Hasan, Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Hayatında Vakıfların Rolü, Sivas, 1998, s. 145-147, 153-173. 18 C- SOSYO - EKONOMİK DURUM Danişmend’in yukarıda nakledilen müsbet ve parlak tablolarının aksine Akdağ, Ebussuûd Efendi dönemini de kapsayan XVI. yüzyılın ortalarında bir ekonomik darboğazdan söz ederek şu tespitleri yapmaktadır: Ekonomik darboğazın yanında bu dönemde vergi kanunları yetersiz kalmış, halk içki, fuhuş gibi genel ahlakı kemiren sefahat, hırsızlık, haramiliğe düşmüş, bu iki problem sebebiyle de Celali isyanları başgöstermiştir 80 . Lutfi Paşa (ö. 970/1563) da bu dönemde halkın ümmî olmasından ve İslâm’ı bilmemesinden şikayet eder81 . Kanûnî dönemi iç isyanları, halktan gelen isyanlar ile devşirme ve dönmelerin isyanları olmak üzere iki kısımda tasnif edilmektedir. Devşirme isyanları ile ilgili önemli olayları, Başdefterdar İskender Çelebî82, Vezir-i Âzam ve Serasker Makbul/Maktul İbrahim Paşa 83, Vezir-i Âzam Hadım Süleyman Paşa 84, Vezir-i Âzam Rüstem Paşa 85, Vezir-i Âzam Kara Mehmet Paşa 86 ve Şehzade Bayezid ile Selim’in Konya ovasındaki karşılaşmaları87 şeklinde özetlenebilir. İç isyanlar olarak da Şam Valisi Canbirdi-Gazali isyanı 88 , Mısır Valisi Hain-Ahmed Paşa’nın saltanat ve istiklâl ilanı 89 , Mısır’da Canım Kâşif isyanı 90 , Yemen isyanları 91 , Sülünoğlu Koca ile Zünnünoğlu ayaklanması, Domuzoğlu Beyce’nin ayaklanması, Mustafaoğlu ve Halife ayaklanması, Hayırsız Kalenderioğlu ayaklanması 92 ve Anadolu isyanları93 önemli olaylardır. İsyanlar konusu ile ilgili olarak Türkmen problemine değinen Peçevî, bu problemin sebeplerinden şöyle söz eder: “Çünkü Türkmen vilayeti Osmanlı Padişahı tarafından fethedildiği zaman çok kimselerin tımarları ellerinden alınmış ve bunlar Padişah hassasına 80 Akdağ, Mustafa, Türkiye’nin İktisâdî ve İctimâî Tarihi, İstanbul, 1995, II, 100. 81 Gökbilgin, M. Tayyib, “Lutfi Paşa”, İA, VII, s. 100. 82 Dânişmend, Osmanlı Tarihi., II, s. 174. 83 Dânişmend, a.g.e., II, s. 184-185. 84 Dânişmend, a.g.e., II, s. 247. 85 Dânişmend, a.g.e., II, s. 278, 283-287. 86 Dânişmend, a.g.e., II, s. 298. 87 Dânişmend, a.g.e., II, s. 309-313. 88 Dânişmend, a.g.e., II, s. 65. 89 Dânişmend, a.g.e., II, s. 102; Peçevî, Tarih, I, 84-85. 90 Peçevî,a.g.e., I, 81-83. 91 Peçevî, a.g.e., I, 89. 92 Peçevî, a.g.e., I, 122-127. 93 Dânişmend, a.g.e., II, s. 121-125. 19 eklenmişti. Çoğunun sapık inançlı Kalenderi eşkiyalarına katılmaları bu yüzden olmuştu 94”. Peçevî yine bu isyanlardan Sülünoğlu Koca ile Zünnunoğlu ayaklanmalarının Bozok Türkleri tarafından başlatıldığını ve Sivas bölgesinin basıldığını 95 Mustafaoğlu ve Halife ayaklanmalarının bir Rafizi saldırısı olduğunu 96, Hayırsız Kalenderioğlu ayaklanmasının bir kalendirilik saldırısı olduğunu 97 kaydetmiş, temel sebebi de haraç problemine bağlamıştır. Sosyal olaylar arasında yaşanan çeşitli tabii afetler vardır ki bunların başında sel felaketi98 gelmektedir. Ebussuûd Efendi döneminin iktisadi olaylarının başlıcaları şu şekilde sıralanabilir: Vergi sistemi, para vakıfları, dinî hizmetlerden ücret alma, yabancı ülkelere verilen kapitülasyonlar, kahve üretim ve tüketimi. Vergi sisteminde vergi verenler ve vermeyenler şeklinde toplum iki sınıfa ayrılmıştı. Vergi vermeyenler Asker ve memur sınıfı, yol vb. hizmet sunanlar, tekke şeyhleri, cihet sahipleri ve seyyidler. Vergi verenler ise raiyyet denilen şehirli, köylü ve göçebe halk. Çiftçiden kâr olarak % 12.5- % 50, koyun vd. % 2.5’u geçmeyen99 vergiler alınırdı. Vergiler genelde Rüsûm-i Şer’iyye, rüsûm-i örfîyye ve rüsûm-i dîvâniyye şeklinde üç kısımdır. Rüsûm-i Şer’iyye, sadaka, zekat, haraç vs.; rüsûm-i örfîyye, devlet işleri ve hizmetleri için alınan vergiler; rusûm-i dîvâniyye ise savaş, gaza vergisi, avârız akçesi, nüzûl zahiresi, kürekçi akçesi, sekban akçesi vs. Ekmek ve paradan vergi alınmıyordu. Ribahorlar vergi dışı idi.100 Baysun, para vakıfları konusundaki tartışmaları Çivizâde Muhyiddin Mehmed Efendi (ö. 954/1547) ile başlatmakta, bu müftinin “vakf-ı nükûdun butlânına” fetvâ verip bunu Osmanlı topraklarında men’ettiği zaman bu cins vakıfların iptali yüzünden, evvelce kurulmuş müesseselerin yıkılacağını gören Ebussuûd Efendi’nin bir reddiyye yazarak, “evkâf-ı 94 Peçevî, Tarih, I, 126-127. 95 Peçevî, a.g.e., I, 122. 96 Peçevî, a.g.e., I, 124. 97 Peçevî, a.g.e., I, 125. 98 Dânişmend, Osmanlı Tarihi., II, s. 329. 99 Akdağ, Türkiye’nin İktisadi ve İctimai Tarihi, II, 196-203. 100 Akdağ, a.g.e., II, 196-203. 20 müslimînin ibkâsına ve hayrât-ı celîlenin ihyâsına” muvaffak olduğunu kaydetmektedir 101 . Ebussuûd Efendi daha sonra bu meseleyi İmam Birgivi ile de tartışacaktır102 . Kur’an tilâveti, öğretimi ve diğer dinî hizmetlerden ücret almanın cevâzına dair Ebussuûd Efendi fetvâsına, Birgivî karşı çıkarak “İnkâzü’l-hâlikîn ve îkâzu’n-nâimîn” risâlesi ile cevap vermiştir103. Birgivî ayrıca, biraz da ağır bir üslup ile Ebussuûd Efendi’ye bir fetvâ sorusu yöneltmiş, ancak Ebussuûd Efendi bu soruya cevap vermemiştir104 . Esasen dinî ve sosyal bir husus olmakla beraber aynı zamanda iktisadi özellik de taşıyan kahve meselesi de Ebussuûd Efendi’nin önemli konularından biri olmuştur 105 . D- HUKUKİ DURUM Ebussuûd Efendi döneminin Osmanlı dönemi içerisindeki bariz vasıflarından biri hukuki düzenlemelerdir. Ebussuûd Efendi’nin bu alandaki katkısı fetvâlarının yanında onun Kanunnâme ve Ma’rûzat çalışmalarıdır. Akdağ’ın yukarıda nakledilen olumsuz tablolarının aksine, Kanûnî dönemindeki hukukî yasama ve uygulamalardaki mükemmelliğin, bazı düşman kalelerinin müdafaasız teslimiyetlerine ve bazı Avrupa memleketlerinden bir takım hıristiyan ailelerin muntazam bir idare altında yaşamak için Osmanlı topraklarına göç etmelerine sebep olduğu hususunda muhtelif rivâyetler bulunmaktadır. Dahası Fairfax Downey’nin dediği gibi İngiltere kralı VIII. Henry İngiliz adliyesini ıslah için Türkiye’ye bir tetkik heyeti göndermiş ve bu suretle Türk adliyesi İngiliz adliyesine ilk örnek olmuştur. 106 101 Baysun, Ebussuûd, IV, s. 95. 102 Atâî, Hadâik, II, 180-181. 103 Birgivî, et-Tarîkatü’l-Muhammediyye, İstanbul, 1317, s. 165. Müellifin aynı konuyu işleyen “İnkâzü’lhâlikîn”, “İkâzu’n-nâimîn ve ifhâmu’l-kâsırîn” ve “Hâşiyetü İkâzi’n-nâimîn” şeklinde üç ayrı eser telif ettiği kaydedilmiş ise de (Bk. Arslan, Ahmet Turan, İmam Birgivî, Hayatı, Eserleri ve Arapça Tedrîsâtındaki Yeri, s. 98-99, 100-101), Birgivî bu konuda bir eser yazdığını ve adını da “İnkâzü’l-halikîn ve îkâzu’n-âimîn” koyduğunu Tarîkat Muhammediyye’sinde açıkça ifade etmiştir. Bu eserlerin kütüphanelerde çeşitli yazmaları bulunmakla birlikte, İstanbul’da, tarihsiz olarak da yayınlanmıştır. 104 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 915, vr. 40b-41a. 105 Dânişmend, Osmanlı Tarihi., II, s. 299-300; Tartışmalar için bk. Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 120a-124b. 106 Dânişmend, a.g.e., II, s. 63. 21 II- HAYATI A- DOĞUMU Ebussuûd Efendi’nin doğduğu yer hususunda farklı tespitler bulunmaktadır. Kaynaklar genel olarak onun doğum yerini İstanbul civarında Müderris Köyü 107 veya Sultan Selim civarında babası namına yapılan tekke (sonradan Sivâsî ismini almıştır) olarak göstermişlerdir108. Baysun ise vakfiyesinde yer alan “İskilip’te dünyaya geldi” kaydını daha güvenilir bulmaktadır.109 Doğduğu tarih de muhtelif kaynaklara göre 17 Safer 896110 veya 19 Safer 897 yılı olarak değişmekte ancak Baysun Nev’îzâde Atâî’nin zikrettiği tarihi daha doğru bulmaktadır111 . B- ADI, LAKAPLARI, KÜNYESİ VE NİSBELERİ Adı Muhammed 112 / Ahmed 113 b. Şeyh Muhyiddin 114 b. Muhammed b. Mustafa’dir. Ebussuûd Efendi’nin adı kimi kaynaklarda Muhammed olarak kaydedilmiş ise de, İsmail Paşa doğru olanın “Ahmed” olduğunu ifade etmiştir. Nisbesi el-İskilîbî115, el-İmâdî”116’dir. Lakapları İmâdüddîn 117 “Sultânü’l-müfessirîn, mukaddimetü ceyşi’l-müteahhirîn, sâhibü’lfetâvâ 118 , Hoca Çelebî 119 , hüve’d-dinü ve’d-dünyâ, hüve’l-lafzu ve’l-ma’nâ, hüve’l-gâyetü’l-kusvâ, 107 Müstakimzâde, Devha, s. 24; Atâî, Hadâik, II, 183; Şemseddin Sâmî, Kâmûsu’l-a’lâm, I, 722; Bursalı, Osmanlı Müellifleri, I, s. 306. Bursalı doğum yeri hakkında, “Zamanımızda yeri tespit edilemeyen İstanbul yakınındaki Müderris köyünde doğduğu rivâyet olunmakta ise de, Eyüp civarında medfun olanları bildiren risâlede pedir adına yaptırılan sondana Sivasi tekkesi ismiyle şöhret bulan dergâhta doğdukları yazılmıştır” (Osmanlı Müellifleri, I, 306) derken, Uzunçarşılı daha net ve kesin bir ifade ile “Ebussuûd Efendi İstanbul’da Müderris köyünde ve daha doğru rivâyete göre Eyyub Nişancısı’nda babasının tekkesinde (Şimdiki Sivasi tekkesi) doğmuştur” demektedir. (Osmanlı Tarihi, II, 677) 108 Baysun, "Ebussuûd”, İA, IV, s. 92; Bursalı, Osmanlı Müellifleri, I, s. 306. 109 Baysun, a.g.e., IV, s. 92. 110 Atâî, a.g.e., II, 183; Müstakimzâde, a.g.e., s. 24; Şemseddin Sâmî, a.g.e., I, 722. 111 Baysun, a.g.e., IV, s. 92. 112 Muhammed Abdülhayy el-Leknevî, el-fevâdiü'l-behiyye fi terâcimi'-Hanefîyye, Mısır, 1324, s. 82. 113 İsmail Paşa, Hediyyetü'l-ârifîn esmâü'l-müellifîn ve âsâru'l-musannifîn, İstanbul, 1956, II, 253; Şemseddin Sâmî, Kâmûsu’l-a’lâm, İstanbul, 1306, I, 722. 114 Müstakimzâde, a.g.e., s. 23-24; Şemseddin Sâmî, a.g.e., I, 722. 115 Leknevî, a.g.e., s. 82. 116 Ebussuûd, İrşâd-u’l-akli’s-selîm ilâ mezâyâ’l-Kitâbi’l-Kerîm, Beyrut, 1999, I, 7; Müstakimzâde, a.g.e., s. 23-24. 117 Uraz, Murad, Türk Edip ve Şairleri, İstanbul, 1939, I, 75. 118 Müstakimzâde, a.g.e., s. 23-24. 119 Hasan Çelebî, Tezkiretü’ş-şuarâ, I, 349; Baysun, a.g.e., IV, 92. 22 hüve’z-zirvetü’l-ulyâ, müfti’l-enâm, müfni’l-bide’i ve’l-âsâm, sâhibü ezyâli’l-ifdâli ve’l-is’âd, sâhibü’lirşâd b. sâhibü’l-irşâd 120 . Künyesi Ebussuûd’dur. Tefsirinin mukaddimesinde ve fetvâlarında da geçen bu kelime kendisinin künyesi ya da lakabı olabilir. Ancak bu künyeyi niçin aldığı hususunda yeterli bilgi yoktur121. Esasen Arapça bir kelime olan Ebussuûd kelimesi Araplarda olduğu gibi Türklerde de bir isim olarak kullanılmış 122, künye olarak kullanıldığı da olmuştur 123 . Ebussuûd künyesi ile ilgili bir husus da kelimenin nasıl telaffuz edileceğidir. Nitekim müellifi tespit edilemeyen bir yazma nüshada, vakfiye-i sultâniyyeleri imzalayan müellifin, vakfiyelere koyduğu imzaların teknik özellikleri sebebiyle eleştirilmesi üzerine, kendisini savunan bir makale kaleme aldığı, bu makalede “Ebussuûd” künyesini “Ebissuud” şeklinde yazmamasına yapılan bir eleştiriye karşı doğrusunun “Ebussuûd” olduğu yönündeki savunma yazdığı görülmüştür 124 . el-İskilîbî nisbesi, onun İskilip’li olduğunu göstermektedir. “el-İmâdî” nisbesinin neyi ifade ettiği ise tarihçiler arasında tartışma konusu olmuştur. Bunun bir beldeye nisbet mi, yoksa lakap mı olduğu hususunda çeşitli tahliller yapılmıştır. Araştırmacıların çoğunluğu bunu bir beldeye nisbet olarak telakki etmiş 125 , ardında da bu beldenin neresi olduğu hususuna eğilmişlerdir. Coğrafya lugatlarının verdiği bilgiye göre, “İmâdiyye” Van vilâyetinin Hakkârî sancağında vilâyet merkezinin 150 kilometre kadar güneyinde ve münbit bağ ve bahçelik bir vâdînin ortasında tahmînen 400 metre yüksekte bir tepenin üzerinde bulunan, yarısı müslüman kürtlerin oluşturduğu beş bin nüfuslu bir kaza merkezinin adıdır. Kaza, Hakkârî sancağının güneyinde olub kuzeyden Çal ve .. doğudan Şemdinyan kazaları güneyden Musul vilâyeti, batıdan Beytüşşebâb kazasıyla çevrelidir. Beş âdet nahiye ve 366 köye sahip olup ahâlîsi şunlardan oluşmaktadır: 860 Osmanlı Türkü, 13780 Kürt, 3000 Nastûrî, 3000 Keldânî, 1900 İsrâîlî ve 1500 Yezîdi olmak üzere toplam 23940’dır. Arâzîsi kısmen münbit ve sulak ova ve kısmen güzel ve geniş ormanlarla örtülü dağlardan olmakla zirâate gayet elverişlidir126 . 120 Atâî, Hadâik, II, 183. 121 Akgündüz, Ahmed, “Ebussuûd”, DİA, X, s. 365. 122 Örnek olarak bk., Şemseddin Sâmî, Kamûsu’l-a’lâm, I, 723 ve Baysun, a.g.e., IV, s. 98. 123 Kâtip Çelebî, Keşfuzzunûn an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn, İstanbul, 1972, I, 1, 371, 379, 577. 124 Slm. Ktp., Esad Ef., 3760. vr. 85a-86a. 125 Şemseddin Sâmî, a.g.e., I, 722; Dânişmend, Osmanlı Tarihi, V, s. 114; Akgündüz, a.g.e., X, s. 365. 126 Ali Cevad, Memâlik i Osmâniyye'nin Tarih ve Coğrafya Lugatı, İstanbul, 1314, II, 554-555. 23 Âlî (ö. 1009/1600) ve Peçevî İbrahim Efendi gibi tarihçiler onu kurdiyyü’l-asl127 olduğunu söyleyerek, el-İmâd’ın bu bölge olduğuna işaret etmişlerdir 128 , Şemseddin Sami benzer ifadelerle aynı görüşü paylaşmış 129, Cl. Huart (EI) de bu nisbeyi Diyarbekir’in bir kasabası olan Âmid şeklinde yorumlamıştır 130. Müstakimzâde (ö. 1202/1788) ise el-İmâdî nisbesini İskilip havalisindeki Direklibel’e atfetmiş, Akgündüz de aynı kanaati paylaşmıştır 131. Ziriklî, Ebussuûd Efendi’nin memleketi ile ilgili olarak “ (Araplaşmış Türk âlimlerindendir) ifadesine yer verir132., Beyâni ise yalnızca İskilip’li olduğunu kaydetmekle yetinmiştir 133 . Demir de, Amasya tarihi kaynaklarına dayanarak onun İskilip’in yerlisi olduğunu savunmuştur 134 . Bütün bunlara ilâveten Ebussuûd Efendi, icâzetnâmesinde Ali Kuşçu’dan (ö. 879/1474) “ammu vâlidî” (babamın amcası)135 şeklinde söz etmektedir. Ayrıca Atâî eserinin bir başka yerinde Ebussuûd Efendi’nin Ali Kuşçu ile olan bağını “…ve müfti’lenâm-i eyyâm Ebussuûd Efendi Ali Kuşçu’nun sıbt-ı reşîdî olmağın…” diyerek onun Ali Kuşçu’nun torunu olduğunu açıkça dile getirmiştir136. Çünkü Atâî burada Muhammed eş-Şâşî için “Ali Kuşçu biraderinin hafîdi” tabirini kullanmıştır ki, “hafîd” Arapça bir kelime olup “bir âdemin benâtına yani kız evlâdına” denilir137. Ebussuûd Efendi için de “sıbt-ı reşîdi” tabirin kullanmıştır. “Sıbt” ise “bir âdemin veled-i veledine (oğlunun oğluna)” denilir. Nitekim Kur’an-ı Kerim’de Yakub’un (a.s.) İshak’ın (a.s.) soyundan gelen çocuklarına ve torunlara da “esbât” denilmiştir138. Ali Kuşçu ise Mâverâünnehr’lidir139 . Bu bilgiye göre Ebussuûd Efendi’nin soyu, Doğu Türkistan’a dayanmaktadır. Aydemir, bu iddialara yer verdikten sonra şu yorumda bulunmuştur: “Biz bu tahmini varid görmüyoruz. Zira, Ebussuûd Efendi’nin İskilip’te bulunan hayratı onun bu kasabaya merbut 127 Peçevî, Tarih, I, 59. 128 Baysun, "Ebussuûd”, İA, IV, s. 92 129 Şemseddin Sâmî, Kâmûs, I, 722. 130 Baysun, a.g.e., IV, 92. 131 Akgündüz, “Ebussuûd”, DİA, X, 365. 132 Ziriklî, el-A’lâm, Beyrut, 1999, V, s. 59. 133 Mustafa b. Carullah Beyânî, Tezkiretü’ş-şuarâ, (Nşr. İbrahim Kutluk), Ankara, 1997, s. 87. 134 Abdullah Demir, Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi İstanbul, 2006, s. 22. 135 Atâî’nin bu açıklaması icâzetnamenin Bayezid Devlet Kütüphanesindeki 3197, vr. 29b’de yer alan nüshasındaki “ammu vâlidetî (annemin amcası)” tabirinin bir istinsâh hatası olduğunu göstermektedir. Bununla birlikte Ayderûsî’nin onu “annesi Ali Kuşçu’nun kardeşinin kızıdır” şeklinde nitelendirmesi Bayezid nüshasını desteklemektedir. (en-Nûru’s-sâfir, 118.) 136 Hadâik, a.g.e., II, 215. 137 Asım Efendi, Kamus Tercümesi, İstanbul, 1304, I, 1123. 138 Asım Efendi, a.g.e., III, 61. 139 Abdulhak Adnan, “Ali Kuşçu”, İA, I, 321. 24 olduğunu göstermektedir. İstanbul’da doğduğu ve yaşadığı için, bu şehrin muhtelif yerlerinde bazı hayır müesseseleri inşa ettirmiştir. İstanbul istisna edilirse, İskilip’ten başka Anadolu’nun ve o günkü Osmanlı coğrafyasının hiçbir yerinde hayrâtına rastlamıyoruz. Niçin İskilip’i tercih etmiştir? Hiç şüphe yok ki, Ebussuûd Efendi kendi doğum yeri olmamakla beraber dedelerinin yurdu olarak İskilib’i tanıyor ve elinden geldiği kadar oraya yardım yapmaktan, cami ve benzeri kuruluşlarla kasabanın hayratına canlılık vermekten geri durmuyordu. Onun bu türlü davranışları dedelerinin aslen İskilipli olduğunu isbata kafi hüccettir. Ayrıca Şekâik-i Nu’mâniyye müellifinin ‘Ebussuûd’un babası 920/1514 senesinde asıl vatanı olan İskilip’te vefât eyledi’ ifadesiyle, el-Fevâidü’l-Behiyye müellifinin, Ebussuûd Efendi’nin babası için ‘Anadolu’nun tanınmış kasabalarından biri olan İskilib’lidir’ demiş olması, kanaatimizi te’yid eden delillerdir140”. Baysun, Ebussuûd Efendi’ye İmâdî denildiği halde, büyük babasından ekseriya Mustafa el-İmâd diye bahsedilmesine bakarak, bu zatın bir adının da Alâüddin olan Ali Kuşçu ile mütenâsiben, İmâdüddîn tesmiye edildiğini düşünmek mümkündür141 demektedir. Babası, II. Bayezid ile olan özel ilişkisenden dolayı “hünkâr şeyhi” diye tanınan Şeyh Yavsi Muhyiddin Muhammed el-İskilîbî’dir142 . Dedesi Mustafa İmadüddin, annesi Sultan Hatun’dur. Sultan Hatun, Ayderûsî ve Mecdî Efendi’nin kaydettiğine göre Ali Kuşçu’nun kardeşi, Atâî ve Âlî’nin kaydettiğine göre ise kızıdır 143 . Dedesi Mustafa el-İmâd da Ali Kuşçu’nun kardeşidir. Mustafa el-İmad bazı kaynaklarda144 Ebussuûd Efendi’nin babası olarak gösterilmekteyse de bu doğru değildir145 . Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi, Müeyyedzâde’nin kızı Zeyneb Hatun ile evlenmiştir.146 140 Aydemir, Abdullah, Büyük Türk Bilgini Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi ve Tefsirdeki Metodu, Ankara, ts., Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., s. 3-4. 141 Baysun, “Ebussuûd, İA, IV, 92. 142 Peçevî, Tarih, I, 57. 143 Akgündüz, “Ebussuûd”, DİA, X, 365. 144 Muhyiddin Abdulkadir el-Ayderûsî, Târîhu’n-nûri’sâfir an ahbâri’l-karni’lâşir, Beyrut, s. 215. 145 Akgündüz, a.g.e., X, 365. 146 Atâî, Hadâik, II, 184; Müstakimzade, Devha, s. 24; Şemseddin Sâmî, Kamûs, I, 722. 25 C- YETİŞMESİ VE HOCALARI Osmanlı dönemi eğitim sistemi hiyerarşisi öğrencilik, icâzet, mülâzemet147, müderrislik, kadılık, kazaskerlik ve şeyhülislâmlık sistemi üzerine kuruludur148. Burada önce Ebussuûd Efendi’nin tahsil hayatı ve hocalarından söz edilecektir. 1- İlk ve İleri Tahsili Ebussuûd Efendi ilk tahsilini (mukaddimât-i ulûmu) babasından tamamlamıştır 149. Hâşiyei Tecrîd-i Şerîfiyye, Şerh-i Miftâh (iki defa), Şerh-i Mevâkıf’ı da babasından okumuş; Miftâhu’l-Ulûm’un metnini de ezberlemiştir.150 Atâî, tahsilini Sadru’l-İfâde Müeyyedzâde’den devam ettirdiğini, ardından Anadolu Sadrı Seyyidî Efendi’den (Karamânî) mülâzemet alarak kendisine damad olduğunu 151 , ayrıca bu arada Sultan Bayezid Han’dan öğrenim bursuna (Çelebî Ulûfesi) nail olduğunu 152 söylemiştir. Kaynaklar genelde onun, Müeyyedzâde’den mülâzim olduğunu kaydederken153 , Şemseddin Sâmî Müeyyedzâde’ye damad olduğunu da ifade eder. 154 Bursalı’nın kaydettiğine göre Ebussuûd Efendi İbn Kemâl’den de ders almıştır 155 . 2- İcâzet Silsilesi ve Hocaları Ebussuûd Efendi’nin hocaları ile ilgili en temel kaynak onun icâzetnâmesidir. Atâî’nin naklettiği, Süleymaniye Kütüphanesi’nde de birkaç nüshası bulunan Öğrencisi Abdurrahman b. Cemâlü’l-Millet-i ve’d-Din’e (ö. 971/)1563) verdiği icâzette silsilesini şöyle kaydeder: 147 Maaşsız acemilik hizmeti yerinde kullanılır bir tabirdir. Staj karşılığıdır. Eskiden stajyer yerinde “mülazim” ve “şâkird” terimi kullanılırdı. (Pakalın, M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul, 1993, II, 611. ) Mülâzemet ve Şakird, her ikisi de hiçbir şey bilmiyerek bir kaleme yazılan ve orada okuma, yazma ve kalem muamelesi öğrenerek sonra aylığa geçen genç memurlara denilir. Mektep talebesine de evvelce şakird denilmesine bakılırsa o zamanlarda resmi daireleri tamamen birer memur mektebi sayabiliriz. Tanzimattan sonra bu iki tabirin kullanış şekilleri biraz değişerek şakird okumak için mektebe ve mülazim de aylık almaksızın sırf iş öğrenmek üzere kaleme devam eden çocuklara alem oldu. (Ergin, O. Nuri, Türk Maarif Tarihi, İstanbul, 1977, I, 65. ) Peçevî’de yer alan bir ifade, Mülâzemet’in, kadılık öncesi bir unvan olduğu ve kadılık adaylığı şeklinde bir özelliğe sahip olduğunu göstermektedir. (Peçevî, Tarih, I, 225. ) 148 Medrese ve görev silsilesi için bk., Ahmed Refîk, İlmiye Sâlnâmesi, İstanbul, 1333, s. 322-639; Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti İlmiye Teşkilatı, Ankara, 1988, s. 55-80. 149 Atâî, Hadâik, II, 183; Müstakimzade, Devha, s. 24; Bursalı, Osmanlı Müellifleri, I, s. 306. 150 Atâî, a.g.e., II, 183. 151 Atâî, a.g.e., II, 184; Müstakimzade, a.g.e., s. 24; Baysun, hanımının adını “Zeynep Hatun” olarak belirtmiştir. “Ebussuûd”, İA, IV, 93. 152 Atâî, a.g.e., II, 183 184; Müstakimzade, a.g.e., s. 24. “Yevmî 30 akçe maaş tahsis olunmuşidi” (Şemseddin Sâmî, a.g.e., I, 722.) 153 Hasan Çelebî, Tezkiretü’ş-şuarâ, I, 348; Beyânî, Tezkiretü’ş-şuarâ, s. 87. Şemseddin Sâmî, Kamûsu’l-a’lâm, I, 722 154 Şemseddin Sâmî, a.g.e., I, 722. 155 Osmanlı Müellifleri, I, 306; Akgündüz, “Ebussuûd”, DİA, X, 365. 26 Ebussuûd - babası ve şeyhi Muhyiddin Muhammed b. Mustafa b. el-İmâd – babasının amcası Ali Kuşçu – Abdurrahman Ebu’l-Meâlî b. Ali b. el-Müeyyed– Muhammed b. Esad edDevvânî (ö. 908/1502) – Esad es-Sıddîkî (ö. ?)– Müslim el-Fadl- el-Cürcânî (ö. 816/1413) - Muhammed b. Muhammed (ö. ?) – Hasan Çelebî el-Fenârî (Mevakıf şerhi sahibi) (ö. 841/1437) - Ali et-Tûsî (Kitabu’z-Zahîre sahibi) (ö. 887/1482).156 a- Babası Muhyiddin Muhammed b. Mustafa el-İskilîbî (Şeyh Yavsî) İskilip doğumlu, zahirî ve batınî ilimlere vâkıf âlimlerdendir. Zahiri ilimleri Ali Kuşçu 157 ve Ali et-Tûsî’den tedris etti.158 Ali Kuşçu’dan hadis rivâyet icâzeti aldı159 ve onun kardeşinin kızı ile de evlendi160 . Tasavvufî eğitimine Şeyh Muslihiddin Kocevî’nin (ö. 931/1524-5) 161 yanında başladı, Şeyh İbrahim Kayserî’den (ö. 887/1482) tamamlayıp icâzet alarak postnişîn oldu.162 Hac yolculuğu esnasında Şehzâde Sultan Bayezid ile karşılaştı. Verdiği söz gereği hac dönüşü Şehzade Bayezid’i makamında ziyaret etti, Şehzâde Bayezid bu ziyaretten etkilenerek onunla dost olduğu gibi, kendisine intisap da etti. Bundan dolayı Şeyh Yavsî, “Padişah Şeyhi” lakabıyla ünlendi. Sultan Bayezid, kendisine İstanbul’da bir zâviye inşa etti. Zâviyesi her kademeden devlet erkanının ziyaretgâhı haline geldi163 . 920/1514164 veya 922/1516165’de İskilip’te vefât etmiştir. Şerh alâ Vâridâti’l-kübrâ li’ş-Şeyh Bedreddin Simâvî, Ta’lîkât alâ Tefsîri’l-Beydâvî, Risâle fî ahvâli’s-sülûk ile bazı ârifâne risâleleri bulunmaktadır166 . 156 Atâî, Hadâik, II, 83; Hısım, Ali Çelebi (992/1584), el-Ikdu’l-manzûm fî efâdili’r-Rûm, Beyrut, 1975. , s. 364; Mecmûai Münşeât, Slm. Ktp., Esad Ef., 3724, vr. 89a-89b; 3441, vr. 240b-241a; Mecmûa, Pertevniyal, 893-970, vr. 40a- b. 157 Mecdî Ef., Hadâiku’ş-şekâik, İstanbul, 1989, I, 349; Bursalı, Osmanlı Müellifleri., I, 226. 158 Mecdî Ef., a.g.e., I, 349. 159 Mecdî Ef., a.g.e., I, 351. 160 Mecdî Ef., a.g.e., I, 351. 161 Imber, bu zatı Ebussuûd Efendi’nin hocası olarak sunmuş, kaynak olarak ta Atâî’nin Hadâik’ini (s. 83) göstermiştir. Ancak adı geçen kaynakta böyle bir isim yer almamaktadır. 162 Mecdî Ef., a.g.e., I, 349. 163 Mecdî Ef., a.g.e., I, 350. 164 Mecdî Ef., a.g.e., I, 351. 165 Bursalı, a.g.e., I, 226. 166 Bursalı, a.g.e., I, 226. 27 b- Müeyyedzâde Abdurrahman Ebu’l-Meâlî b. Ali b. el-Müeyyed, Yâr Ali b. Siyavuş b. Averen Divriğî’nin (ö. 812/1409) torunlarındandır. Şeyh Hamdullah’dan (ö. 925/1519) hat meşk etmiş, İran’a giderek Allâme Celâl ed-Devvânî’den icâzet almıştır. 922/1516 tarihinde vefât etmiştir. Tefsiri Sûre-i Kadr, Risâle fî eşhurin ma’lûmât, Hâşiye-i Şerh-i Miftâh, Risâle fî tahkîki cüz-i lâ yetecezzâ, Hâşiye-i Şerh-i Mevâkif, Fetâvâ, Risâle fi’l-küreti’l-müdahrece vs. eserleri bulunmaktadır167 . c- Mevlânâ Seyyid Karamânî İlim tahsilini Mevlânâ Alaüddin Arabî’den (ö. 901/1496) ikmal etdi. Tokat, Kalenderhâne, Bursa Sultan ve Semâniye, Edirne Sultan Bayezid Han medreselerinde görev yaptıktan sonra, Bursa ve İstanbul kadısı, ardından Anadolu Kazaskeri oldu. 923/1517 yılında vefât etti.168 Mevlânâ Karaseydî (ö. 913/1507) onun sual/cevaplarını bir risâle halinde tasnif etmiştir169 . Mevleviyetten emekli Üsküplü Şeyda Efendi (ö. ?), Manastırlı Çelebî (ö. ?), Aşçızâde Hasan Çelebî (ö. 942/1535) ve Akşemseddin (ö. ?) kendisinden ilim tahsil edenler arasındadır170 . d- Ahmed b. Kemâl Tokat doğumlu olup, Edirne’de yetişmiştir. İlmi kudretinden kinaye olarak zamanında “Müfti’s-Sakaleyn (insanların ve cinlerin müftüsü)” lâkabıyla anılmıştır. Üçyüze yakın eser telif etmiştir. Yaşadığı zamanın hemen bütün ilimlerine vakıf idi. Şiîrleri sade ve hâkimânedir.171 Ebussuûd Efendi’nin İbn Kemâl’den ders alıp olmadığı konusuna Atâî ve Müstakimzâde gibi tarihçiler temas etmezken, Bursalı Mehmet Tahir ve İsmail Hakkı Uzunçarşılı böyle bir durumdan söz eder. Sonraki eserlerde de bu bilgi tekrarlanmıştır 172 . Dalkıran Ebussuûd Efendi’yi İbn Kemâl’in öğrencilerinden sayarak özel olarak tanıtmıştır 173 . D- GÖREVLERİ Ebussuûd Efendi görev hayatına usûl gereği müderrislik ile başlamıştır. 922/1516 tarihinde Sadr-ı celil olan Kemâlpaşazâde Efendi yirmibeş akçe ile Çankırı (Kengırî) 167 Bursalı, Osmanlı Müellifleri, I, 255. 168 Mecdî Ef., Hadâik., I, 313-314. 169 Mecdî Ef., a.g.e., I, 314. 170 Mecdî Ef., a.g.e., I, 314. 171 Bursalı, a.g.e., I, 352. 172 Bursalı, a.g.e., I, 306; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II, 677; Akgündüz, “Ebussuûd”, DİA, X, 365. 173 Dalkıran, İbn Kemâl ve Düşünce Tarihimiz, s. 52-53. 28 medresesini teklif etmiş, kabul etmemesi üzerine İnegöl İshak Paşa medresesine Bursalı Şemsi Çelebî’den boşalan kadroya, otuz akçe ile müderris olmuştur. 927/1520 senesinde Aşçızâde Hasan Çelebî’nin yerine kırk akçe ile Dâvud Paşa Medresesesine, 928/1521 senesinde Sa’dî Efendi yerine Dâvud Paşa medresesine, 931/1524 senesinde Gebze’de Mustafa Paşa medresesine, 932/1525 senesinde Göçcizâde 174 / Gürcizâde 175 yerine Bursa Sultâniye pâyesine nail oldu. 934/1527 senesinde Abdullatif Efendi yerine Medâris-i Semân’ın doğu tarafına kalan Müftî medresesine tayin olup, beş yıl burada görev yaptı176 . 939/1532 senesinde Aşçızâde Hasan Çelebî yerine Bursa kadılığına, 940/1533 senesinde Sa’dî Efendi yerine İstanbul kadılığına tayin edildi. 944/1537 senesinde Çivizâde Muhyiddin Efendi yerine Sadru ulemâi’r-Rûm (Rumeli Kazaskeri) olmuştur 177 . Ebussuûd Efendi Rumeli Kazaskerliği’ne, Kanûnî’nin Korfu seferinde tayin edilmiş ve bu görevde sekiz sene kalmıştır 178 . Sekiz sene Kazaskerlik görevinde bulunduktan sonra, 952/1545 yılında Çivizâde Muhyiddin Efendi’nin yerine Şeyhülislâm oldu179. Bu görevde kalış süresinin otuz sene180 , yirmi sekiz sene on bir ay olduğu 181 yönünde farklı tespitler bulunmakla birlikte bu farklılığın nereden kaynaklandığı hususunda bir yorum yapılamamıştır. Ebussuûd Efendi’nin görev hayatı ile ilgili bazı bilgileri şu şekilde sıralayabiliriz: 1- Müderrislik Dönemi ve Öğrencileri Ebussuûd Efendi 17 yıl (922-939 / 1516-1533) süren müderrislik döneminde bir çok öğrenci ve mülâzim yetiştirmiştir. Müderrislik dönemindeki faaliyetlerinin daha çok ders okutma ve eser telif etme ile geçtiği anlaşılmaktadır. Nitekim, ileride de temas edileceği üzere onun çeşitli Hâşiyelerinde, ders okurken tuttuğu notlardan söz edilmiş, bu notlarında önceki kaynaklar ile ilgili değerlendirmelerine, yer yer itirazlarına, bu tereddüt ve müşkilelerine ileride çalışmayı arzu 174 Atâî, Hadâik, II, 184; Şemseddin Sâmî, Kamûs, I, 722. 175 Müstakimzade, Devha, s. 24. 176 Atâî, a.g.e., , II, 184; Müstakimzade, a.g.e., s. 24. 177 Atâî, a.g.e., II, 184; Müstakimzade, a.g.e., s. 24; Şemseddin Sâmî, a.g.e., I, 722; Hasan Çelebî, Tezkiretü’şşuarâ, I, 348 349. 178 Baysun, a.g.e., IV, 93 179 Atâî, a.g.e., , II, 184. 180 Atâî, a.g.e., , II, 184-185; Müstakimzâde, a.g.e., , s. 24-25; Hezarfen Hüseyin Efendi, Telhîsü’l-beyân, s. 192; Peçevî, Tarih, I, 57; Şemseddin Sâmî, a.g.e., , I, 722; 181 Dânişmend, Osmanlı Tarihi, V, 115. 29 ettiğine yer verilmiştir 182 . Bu da Ebussuûd Efendi’nin müderrislik döneminde verimli çalışmalar yaptığı, ileriye dönük araştırma projeleri oluşturduğu, ancak sonraki görev hayatının buna elvermediğini göstermektedir. Ebussuûd Efendi’nin Sahn-ı Seman’da okuttuğu derslerle ilgili bir hatırasını Imber şöyle bir anektod nakleder: “Onun öğrencisi ve benim hocam Abdülkerimzâde diye bilinen Molla Mehmed’den duydum, o şöyle dedi: Molla Ebussuûd’un hizmetine o Sahn-ı Seman’dan birine müderris olarak atandığı gün girdim. Onunla Hidâye ve daha sonra Telvîh’i okudum. Ondan Kur’an tefsiri üzerine Keşşâf’ı, hadisler üzerine de Buhârî’yi okudum. Yoğun olarak ders aldım ve bu sayede usûl-i fıkıh ve furû-i fıkıh, hadis ve Kur’an tefsirin öğrendiğim gibi, meânî, beyân, bedî’, havâs ve mezâyâ, akâid, hitâbet ve inşâ gibi pek çok ilim aldım…”183 Burada geçen ifadeler Ebussuûd Efendi’nin öğrencilik yıllarında medrese müfredatı olarak gördüğü derslerin hemen hepsini okuttuğunu göstermektedir. Yetiştirdiği öğrencileri kendisinden sonra, II. Selim, III. Murad ve III. Mehmet (1595- 1603) devirlerinin önde gelen ilim erbabı olmuş, böylece Ebussuûd Efendi’nin, daha uzun yıllar Osmanlı ilim ve kültür hayatında etkili olmasına sebep olmuşlardır. Bunlardan bazıları şöyledir: Malûlzâde Seyyid Mehmed (ö. 993/1585), Abdülkadir Şeyhî Efendi (ö. 1002/1593), Hoca Sadeddin Efendi (ö. 1008/1599), Bostanzâde Mehmed Efendi (ö. 1006/1597), Sun’ullah Efendi (ö. 1021/1612), Bostanzâde Mustafa (ö. 1014/1605), Şair Baki (ö. 1008/1599), Hâce-i Sultânî Atâullah (ö. 979/1571), Kınalızâde Hasan Çelebî (ö. 979/1572) ve Ali Cemâlî Efendi’nin oğlu Fudayl Efendi (ö. 991/1583)184 . Kaynaklardan anlaşıldığı kadarıyla Ebussuûd Efendi öğrencileriyle yakından ilgilenen bir kişiliğe sahiptir. Bununla ilgili bir olayı Peçevî şöyle aktarır: “Güvenilir bazı kimselerden dinlemişimdir: Sonucu zafer olan bu seferde (Budin) rahmetli Ebussuûd Efendi kazasker imiş. Kendinin hoş söyler, güzel sesli iki öğrencisi varmış. Her ikisini de, âlemin sığınağı olan Gazi Padişah tanırmış. Kazasker, bir gün bunlardan hangisinin hutbeyi okuması için emir vereceğini Padişaha sorar. Rahmetli Gazi Hakan: “İkisinin de birbirinden ayrılır yanı yoktur, fetih konusunda ikisi de birer hutbe kaleme alsınlar, siz hangisini tercih ederseniz o okusun” buyurur. Gerçekten de, birinin şiir olarak yazdığı hutbe daha çok beğenilir ve hutbeyi o okur. Buna karşılık kendisine mülâzımlık ile bir avuç altın ödül verilir. Seferden dönüşte Belgrad’a 182 Örnek olarak bk. Hâşiye ale’l-Hidâye, Slm. Ktp., Yeni Cami, 376, vr. 116b. 183 Mahmud b. Süleyman el-Kefevi, Ketâib-ü a’lâmi’l-ahyâr min fukahâ-i mezâhibi’n-nu’mâni’l-muhtâr, SKT, Slm. Ktp., Esad Ef. 548, vr. 65a-b’den naklen, Imber, Colin, Şeriattan Kanuna, Ebussuûd ve Osmanlı’da İslâmi Hukuk, (trc. : Murteza Bedir), İstanbul, 2004, s. 17-18. 184 Baysun, “Ebussuûd”, İA, IV, 94. 30 gelindiğinde Ebussuûd Efendi, aynı öğrencisine kadılık verilmesini padişaha teklif eder. Fakat Padişah: “Yok Molla, henüz erkendir” diyerek teklifini kabul etmez. İstanbul’a döndükten sonra uzunca bir zaman geçer, ama rahmetli teklifini bir daha tekrarlamaz. Bir gün arza girince Padişah: “Yeni mülâzimi unuttun, bundan sonra mülâzimliği son bulmuştur” buyurur.185 2- Kazaskerlik Dönemi Ebussuûd Efendi’nin kazaskerlik dönemiyle ilgili öne çıkan tespitler onun Budin fethine katılması ve bu dönemde ki bazı yazışmaları ile ilgilidir. Ebussuûd Efendi Budin fethinde orduda hazır bulunmuş, fetih sonrası ilk hutbeyi öğrencisine okutmuş 186 ve Budin Kanunnâmesi’ni hazırlamıştır 187. Bunun yanında Ebussuûd Efendi’nin bu dönemde verdiği hüccetlerin 188 her biri alanında kaynak olmak olma özelliği taşıdığı gibi, hazırladığı münşeâtlar189 da siyasî tarih açısından önemli metinler olmuşlardır. Yine onun bu dönemde, kurum içerisindeki hukukî görüş ve fetvâları yakından takip ettiği, yer yer itirazlarda bulunduğu da kaynaklarda nakledilen olaylardandır ki Şeyhülislâm Çivizâde’ye olan itirazları bunların başında gelir190 . 3- Şeyhülislâmlık Dönemi 952/1545 senesinde Çivizâde Muhyiddin Efendi yerine Şeyhülislâm tayin edildi 191 . Danişmend yaklaşık otuz sene süren bu sürenin 21 senesinin Kanunî Sultan Süleyman ve 7 sene 11 ayınında II. Selim devrinde olduğunu kaydeder.192 Peçevî’nin nakline göre, Çivizâde Şeyhülislâm iken, Ebussuûd Efendi Rumeli Kazaskeri idi. Çivizâde’nin bazı fetvâlarının şeriat hükümlerine aykırı olduğunu ileri sürerek reddetti. Bunun üzerine Rüstem Paşa Padişaha durumu anlatınca, fetvâ görevi Ebussuûd Efendi’ye, kazaskerlik görevi de Çivizade’ye verildi.193 Ebussuûd Efendi’nin Şeyhülislâmlık maaşı beşyüz elli akçe olup belirli bir arpalığı bulunmamakta idi.194 185 Peçevî, Tarih, I, 224-225. 186 Peçevî, a.g.e., I, 224-225. 187 Kanunnâme, Slm. Ktp., Esad Ef., 855, vr. 1b. 188 Örnek olarak bk. Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 52b-53a; 100b-101a. 189 Slm. Ktp., Esad Efendi, 3291. 190 Peçevî, a.g.e., I, 53. 191 Atâî, Hadâik, II, 184. 192 Dânişmend, Osmanlı Tarihi, V, 115. 193 Peçevî,a.g.e., I, 53. 194 Hezarfen Hüseyin Efendi, Telhîsu’l Beyân, s. 199. 31 Ebussuûd Efendi’nin Şeyhülislâmlık dönemi, Şeyhülislâmlık kurumunun İbn Kemâl ile başlayan yükselişini zirveye tırmandırdı. Kurum birimler, sistem, uygulama ve özlük hakları olarak önceki dönemlerden daha ileri bir düzeye ulaştı. Fetvâ eminliğinin bu dönemde kurulmuş olması, Şeyhülislâm maaşının beşyüz akçenin üzerine çıkarılması vs. olaylar da bunu göstermektedir. Bu dönemde Şeyhülislâmlık kurumu, siyasi-idarî saygınlık, dinikültürel etkinlik bakımından her zamankinden daha ileri seviyede oldu. Padişah- Şeyhülislâm arasındaki ilişkiler, dinî meselelerde verilen fetvâların ilgili kesimlerde dikkatle takip edilerek tartışılması, Ma’rûzat ve Kânunnâmeler gibi Osmanlı hukuk sisteminde sonraki dönemlere örnek teşkil edecek çeşitli uygulamalar vs. bu yükselişin önemli göstergeleridir. E- ÇOCUKLARI Ebussuûd Efendi’nin Mehmed, Mahmud, Şemseddin Ahmed ve Mustafa adında dört oğlu ile Hatice ve Kerime adlı iki kızı olmuştur. Müstakimzâde, Mehmed Çelebî’yi beş oğlunun üçüncüsü olarak zikrediyor, fakat vakfiyye bu zatın Ebussuûd Efendi’nin büyük oğlu 195 olduğunu gösteriyor. XIX. asrın ortalarına kadar 10 batın halinde gelen bu ailenin hepsi ilmiye mesleğinden olup, Hoca Sadeddin, Karaçelebîzade Abdülaziz, Bahâî ve Bosnalı İsa Efendiler (bundan sonra Ebussuûd torunlarına İsâzâde denilmiştir) ve Kevâkibîzâde’ler ile akrabalık tesis etmiştir 196 . Ayrıca torunu Abdülkerim Çelebî Efendi Semâniye müderrisliği 197 , erkek kardeşinin oğlu Abdülfettah Çelebî Hasanzâde medresesi müderrisliği 198 görevlerinde bulunmuşlardır. Oğlu Mustafa Efendi’nin bir damadı da Şeyhülislâm Mehmed Behâî Efendi’dir (ö. 1064/1653). Bu aile varlığını Ebussuûd Efendi’nin onuncu batından torunu olan Ayşe Sıddıka Hanım’la (meşhur hattat Vahdeti Efendi ile evlenmiştir) devam ettirmektedir199 . Şimdi onun çocuklarını kısaca tanıyalım. 1- Mehmed Çelebî Mehmet Çelebî 931/1524 yılında dünyaya geldi.200 Muhyiddin Fenârî’den (ö. 954/1547) icâzet aldıkdan sonra, Kasımpaşa Medresesi müderrisliği, Eyüp Pâyesi, Sahn-i Semân ve 195 Baysun, “Ebussuûd”, IV, 97. 196 Baysun, Hadâik., IV, 98. 197 Atâî, a.g.e., II, 182. 198 Atâî, a.g.e., II, 154 199 Baysun, a.g.e., IV, 98. 200 Atâî, II, 42. 32 Sultan Selim medresesi müderrisliği, Şam ve Haleb kadılıklarında bulunmuş ve 971/1563 yılında vefât etmiştir201. Vefât ettiğinde yaşı henüz 40 idi.202 2- Ahmed Çelebî 944/1537 yılında dünyaya gelmiştir. İlk tahsilini Taşköprüzâde Ahmed Efendi’den (ö. 968/1560) tamamladıktan sonra babasının yanında ilmî faaliyetlerine devam etti203. Bozanzâde Mahmud Efendi (ö. 983/1575) ve Arap Molla’dan (ö. 992/1584) da ilim tahsil ettiği kaydedilmektedir204 . Rüstempaşa Medresesi müderrisliği, Haseki payesi, Sahn-ı Semân ve Şehzâde medresesi müderrisliklerinde bulundu. 970/1562 yılında vefât etmiştir. Eyüp Sultan’da babasının yaptırdığı mektebin civarına defn edilmiştir205 . Rüstem Paşa, Ahmed Çelebî’nin şöhretini işitince kendisini Üsküdar’daki malikânesine davet etmiş, kendisine fevkalade ikramlarda bulunduktan sonra, çeşitli giysi vb. hediyelerin yanında bir kütüphane dolusu kitap hediye etmiştir. Ayrıca kendisine manevi evlat (oğulluk) edinmiştir.206 Hat sanatında şöhret sahibi olan Ahmet Çelebî’nin, babasına ait bir kasideye yazdığı şerhin dışında herhangi bir eseri bilinmemektedir207. Zeka ve ilmî kariyeri ile ünlenmişti. Ezberindeki Arap kasideleri sayılamayacak kadar çoktu. Konuşma ve yazmada, dönemindeki bütün bilginlere üstünlüğü vardı. Bununla beraber uygunsuz davranışları ile de bilinirdi. Üstelik havâî kimselerle düşüp kalkarak birçok uygunsuz işlere saptı. Bu haline çok üzülen babası Ebussuûd Efendi kendisine bir mektup yazarak nasihat etti208 . Tarihçi Ali Efendi’nin yazdığına göre Molla Ahmet, afyon ve afyon şurubu içmeye düşkün olduğundan, sonunda mide ve bağırsakları harap olarak yaşı henüz otuzu bulmadan vefât etmiştir209 . 201 Atâî, Hadâik, II, 42 43; Peçevî, Tarih, I, 70-71. 202 Peçevî, a.g.e., I, 71. 203 Atâî, a.g.e., II, 32-33. 204 Peçevî,a.g.e., I, 66. 205 Atâî, a.g.e., II, 32 33. 206 Atâî, a.g.e., II, 33. 207 el-Ikdu’l-manzûm, s. 355-356. 208 Peçevî, a.g.e., I, 66 70. 209 Peçevî, a.g.e., I, 70. 33 3- Mustafa Çelebî Mustafa Çelebî 965/1557 yılında dünyaya geldi. İlk tahsilini babasından tamamladı. Babasından mülâzemet aldıktan sonra Sahn Medresesi ve Edirne Selimiye Medresesi müderrislikleri, Selanik, Galata, Bursa, Edirne ve İstanbul kadılıkları, Anadolu ve Rumeli kazaskerliği görevlerinde bulundu. 1008/1599 tarihinde 43 yaşında vefât etti. Eyüp Sultan’da babasının yanına defn edildi. İlim ve irfanı ile meşhur bir şahsiyetti.210 Ebussuuûd Efendi’nin sülalesi, fıkıhtaki kudretini Dürer ve Gurer’e yazdığı Hâşiyeler ile ispat eden Mustafa Çelebî ile devam etmiştir211 . 4- Mahmud Çelebî Kaynaklarda hakkında yeterli bilgi bulunmayan Mahmud Çelebî hakkında Nimet Bostan şunları kaydetmiştir: Mahmud Çelebî Ebussuûd Efendi’nin oğullarından olup, görebildiğimiz tarih ve terâcim kitaplarında değil tercüme-i hali, ismi bile yoktur. Ancak Ebussuûd Efendi’nin (Muharrem 977) tarihli vakfiyyesinde oğulları arasında Mahmud Çelebî’nin ismi geçtiği gibi Eyüb’teki hazirede de bu zata ait bir mezar bulunmaktadır. İşbu iki vesika sayesinde Ebussuûd Efendi’nin evladı arasında Mahmut Çelebî’nin mevcudiyeti sabit oluyor. Kitabede onun vefât tarihi Ramazan h. 963 (m. 1556) olarak gösterilmiştir. Bu vesikada mesleğine dair hiçbir işaretin bulunmaması Mahmud Çelebî’nin genç yaşta öldüğüne delil sayılabilir. Diğer taraftan vakfiyede bu zatı tavsif için kullanılan " " ibaresi Mahmud Çelebî’nin çocukluk halinde iken değil, tahsil çağında bir genç iken vefât ettiğini göstermektedir212 . 5- Kızları Ebussuûd Efendi’nin hayatından bahseden kaynaklarda, damatlarına temas edilmenin dışında, kızları ile ilgili bir bilgiye rastlanılmamaktadır. 210 Atâî, Hadâik, II, 428-429. 211 Baysun, “Ebussuûd”, IV, 98. 212 Bostan, Nimet, Ebussuûd Efendi (Ecdadı, Evladı ve Akrabaları), Basılmamış Bitirme Tezi, İstanbul Ünv. Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, 1949-1950, s. 22. 34 Damadları ise, Şah Efendi 213 ve Ma’lûlzâde Efendi’dir 214 . Ali Cemali Efendi’nin oğlu Fudayl Efendi’nin de Ebussuûd Efendi’ye damad olduğunu izlenimini veren kayıtlara rastlanmaktadır215 . F- Vefâtı Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi’nin vefat tarihi, 982/1574, 984/1576 ve 987/1579 gibi farklı tarihler verilmektedir216. Cenazesi Fatih Sultan Mehmed Camii’nden kaldırılmış, cenazesine ilim ve devlet erkanı bütün halinde katılmış, namazını Muhaşşî Sinan Efendi (ö. 986/1578) kıldırmış 217 ve Hazreti Ebû Eyyûb el-Ensârî’nin civarında yaptırdığı medrese haziresine defnedilmiştir218. vefâtında Haremeyn âlimleri Mekke ve Medine’de gıyabi cenaze namazı kılmış ve dua etmişlerdir219. Vefatına düşülen bazı tarihler şöyledir: 220 ()* + , & " ' (984/1576) ! "# $ % (984/1576) 221 1 C " $ DA / <=5 > ? @A B 9 1, / 18 9: +'8 ; / 12 34 &5 5 6 )/ ( - 222 3DE FG 982/1574 ()* + , " ') :=" %987/1579 H@I5 223 Ebussuûd Efendi’nin medfun bulunduğu hazirede ayrıca Ahmed ve Mehmed Çelebî’lerinki kitabeli ve diğerleri kitabesiz olmak üzere, aynı üslupta sekiz âdet kabir vardır. Bunların mezkur hazirede gömülü olduğunu bildiğimiz Ebussuûd Efendi’nin evlad ve akrabasına ait oldukları muhakkaktır224 . 213 Slm. Ktp., Esad Ef. 3797, vr. 75b’de “Ebussuûd Efendi dâmâdı Şah Efendi, Medine-i Yenişehir’de mesned-i ârâ-yı şerîat-i garrâ iken…”; Slm. Ktp., Esad Ef., 3812, vr. 150a’da da“Ba’de’s-selâm hulâsa-i kelâm oldur ki Ya Şah, ittakillah an kat’i rizkillah, cümle umurda teemmül, izdiham-ı avama tahammül, lutfi hakka tevekkül eyle vesselam” denilerek Şah Efendi hakkında bilgi verilmektedir. 214 Peçevî, Tarih, I, 56; Baysun, a.g.e., İA, IV, 98. 215 Baysun, a.g.e., IV, 98. 216 Atâî, a.g.e., II, 185; Müstakimzâde, Hadâik, s. 25; Hezarfen Hüseyin Çelebî, Telhîsü’l-beyân, s. 192; Peçevî,Tarih., I, 57. 217 Atâî, a.g.e., II, 185; Peçevî, a.g.e., I, 57. 218 Atâî, a.g.e., II, 185; Müstakimzade, a.g.e., s. 25. 219 Nev’îzâde, a.g.e., II, 185. 220 Müstakimzâde, a.g.e., s. 26. 221 Müstakimzâde, a.g.e., s. 26. 222 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3718, vr. 49b. 223 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3797, vr. 30a. 224 Baysun, “Ebussuûd”, IV, 98. Burada bir hususa temas etmek yerinde olacaktır ki, o da Murat Bardakçı’nın Hürriyet Gazetesi, 26 Kasım 2001 tarihli, “Ramazan Çadırı” sayfasında yayınladığı bir haberdir. Haber özetle şöyledir: “Kanuni Sultan Süleyman’ın meşhur şeyhülislâmı Ebussuûd Efendi’nin Eyüp’te bulunan türbesi yıllar önce gene Eyüp’teki bugün ziyaret edilen yeni yerine taşındı ama kemiklerinin nakledilmesi unutuldu. Osmanlı tarihinin bu en meşhur şeyhülislâmının kemikleri bugün dar bir yolun altında yatıyor, 35 III- KİŞİLİĞİ A- FİZİK VE KARAKTER ÖZELLİKLERİ Ebussuûd Efendi uzun boylu, geniş yanaklı, kumral renkli, nûrâni, vakarlı, edepli, saygın kişilikli ve heybetli bir kişi idi. Sade ve zâhidâne giyinir, takvâyı kendisine şiar edinir, insanlara şirin gözükmek için gayret etmez ve yaranmadan uzak, selef-i sâlihin, tâbiîn ve sahâbenin yolundan giden bir kişiliğe sahipti.225. Sarığının sarılışına özen göstermez, tutum ve davranışları tamamıyla mollaca bir kişiliğe sahip idi226. Öylesine heybetli ve etkileyici bir kişiliğe sahipti ki, insanlarla ilişkilerinde yumuşak ve nazik davranmasına rağmen, meclisine gelen kişiler heybetinin etkisinde kalarak soru soramaz, kendisi konuşmaya başladığı zaman da herkes onu hayranlıkla dinlerdi.227 Peçevî Ebussuûd Efendi’nin, Arapzâde Molla Muhiddin’e karşı müsamahasız bir tavrını, Kürt soyundan gelmesine bağlayarak, bundan dolayı da karakter olarak sert yaratılışlı bir kişi olduğundan söz ederken, aynı yerde onun yumuşak huylu olup affediciliği ile ilgili bir olaya da yer vermeden edemez.228 Hayrullah Efendi de Ebussuûd Efendi’nin Kemâlpaşazâde kadar tabiat itibarıyla zarif olmadığını kaydeder229 . Ebussuûd Efendi’nin icabında sertlik göstermekle beraber, nüktedan olduğu da anlaşılmaktadır. Sorulan garip sorulara, bunların manzum veya mensur olduğuna göre nazmen veya nesren tuhaf cevaplar vermesi zerafetten nasibi olduğunu ispat eder 230 . Özellikle fetvâlarında kendisini gösteren bu nüktedanlıklarıyla ilgili bazı meseleler şöyledir: “Zeyd avretlerin girdiği cennete girmem dese şer’an ne lazım gelür, beyân buyurula. el-Cevâb: Girmezse cehenneme. Ketebehu Ebussuûd.” 231 “Zeyd latîfe ile cennet bana gerekmez dese ne lazım olur? elCevâb: Gerekmez ise cehenneme. Ebussuûd” 232 . Ebussuûd Efendi, sert bir karaktere sahip olmakla birlikte müsamahakâr ve affedici bir ahlaka da sahiptir. Peçevî bu hususa örnek olarak Koca Çivizâde diye bilinen Molla yolun ilerisinde bir belediye tuvaleti bulunuyar ve hâcet görmek isteyenler, tuvalete Ebussuûd’un kemiklerinin üzerinden yürüyor”. Ne varki yaptığımız araştırma sonucunda bu haberin bir vehimden ibaret olup, aslının olmadığı ortaya çıkmıştır. 225 Atâî, Hadâik, II, 186; Müstakimzâde, Devha, s. 26. 226 Peçevî, Tarih., I, 57. 227 Atâî, a.g.e., II, 187. 228 Peçevî, a.g.e., I, 58 60. 229 Hayrullah Efendi, Osmanlı Devleti Tarihi, (hzr., Zuhuri Danışman), İstanbul, ts. VI, s. 184. 230 Baysun, “Ebussuûd”, IV, s. 93. 231 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3463, vr. 9a. 232 Velî b. Yusuf, Mecmûatü'l-fetâvâ, İstanbul, Mft. Ktp., 187, vr. 19a. 36 Muhyiddin’in, Ebussuûd Efendi ve hocası İbn Kemâl’i aşağılayıcı sözlerine rağmen O’nu affedişini detayları ile anlatır233 . Ali b. Bâlî’ye göre “Onda yöneticilere ve hükümet adamlarına yönelik kontrolsüz bir eğilim vardı… O, olağanüstü bir saygınlığa sahipti ve adımlarını son derece ayarlı atardı. Büyük kişilerle toplantılarında konuşmaktan ya da hitap etmekden nadiren geri dururdu”. 234 Ne var ki Ali b. Bâlî’nin bu cümleleri Atâî ve Müstakimzâde’nin nitelemeleriyle çelişmektedir. Ebussuûd Efendi, devlet ve toplum nezdindeki saygınlığının yanında, toplumsal olaylara karşı bigâne kalmayıp, çözümlenmesinde de gerekli teşebbüslerde bulunan bir kişiliğe sahip olduğu, toplum içerisindeki haksızlıkların önlenmesi için Sultan Süleyman’a arzettiği bir şikayetnâmesinde235 açıkça görülmektedir. Ebussuûd Efendi adı Türk halk kütlelerine mal olmuştur. Nitekim doğruluktan kıl kadar ayrılmayan şahıslara “Ebussuûd Efendi torunu” demişlerdir236 . Nev’îzâde, onun fıkıh ilminin yanında her ilimde, problem çözecek seviyede olduğunu kaydeder.237 Yine Nev’îzâde, Şah Muhammed b. Harm’in (ö. 978/1570) kişiliğini anlatırken, bir meselede Ebussuûd Efendi’nin onun tarafını tutmasını, onun ilmî üstünlüğüne delil göstermiştir238. Lutfi Paşa ise, Ebussuûd ve Aşçızâde gibi, devrinin maruf âlimlerini şöhretleri nisbetinde ilmî kudretleri olmamakla itham eder, ancak Âli bu iddiaları, Lutfi Paşa’nın kişisel mağruriyetine ve kendini beğenmişliğine bağlayarak yerinde bulmaz239 . Ebussuûd Efendi’nin, ilmî kariyerini ortaya koyan diğer önemli bir konu onun ilmî münazaralarıdır. Muhammed b. el-Mevlâ Kemâleddin eş-Şâşî el-Ferkendî (ö. 980/1572) ile münazarası, 240 Şeyh Şemseddin Ahmed et-Tavîl (ö. 975/1567-68) ile raks devrân tartışması 241 , İmam Birgivi ile Para Vakıfları ile ilgili tartışmaları242 esasen onun ilmî kariyeri ile ilgili önemli belgelerdir. Peçevî, Ebussuûd Efendi’nin paranın doğru olarak nasıl vakfedileceği üzerine bir kitapçık yazarak, bu konuda bilginler arasındaki görüş ayrılıklarını ortadan 233 Peçevî, Tarih., I, 58-60. 234 Imber, Şeriattan Kanuna, s. 17. Imber’in diğer kaynaklardaki nitelemelerle de çelişen bu tespitini yaptığımız araştırmada, verdiği kaynakta bulamadık. Bk. el-Ikdu’l-manzûm, s. 439-454. 235 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3760, vr. 94b. 236 Akıncı, Sırrı, “3 Mezar Taşı 3 İlim Adamı”, Hayat Tarih Mecmûası, 1970, yıl: 6, sy: 2, s. 76. 237 Atâî, Hadâik, II, 185. 238 Atâî, a.g.e., II, 138. 239 Gökbilgin, M. Tayyib, “Lutfi Paşa”, İA, VII, s. 100. 240 Atâî, a.g.e., II, 215. 241 Bk. Atâî, a.g.e., II, 193. 242 Birgivî, Reddiye, Slm. Ktp., Esad Ef., 3767, vr. 82b-87a. 37 kaldırdığını kaydeder243. Kazaskerlik yıllarında Şeyhülislâm Çivizade Mehmed Efendi ile olan tartışmalarına ise önceden temas edilmişti. Atâî onun ilim erbabına saygıda kusur etmediğine Şeyh Muslihiddin Nureddinzâde (ö. 981/1573) ile olan ilişkisi244 ile Ali el-Aclûnî’ye (ö. 973/1565) gösterdiği hürmet ve saygıyı anlatma sadedinde245 temas eder. Sultan II. Selim zamanında Hâce-i Sultânî Atâullah ile olan problemin ise, Atâullah Efendi’nin ikbal kazanıp, devlet ricalinin istişarede bulunduğu bir şahsiyet haline gelmesi ve bundan bilistifade meşihata ait işlere pervasızca müdahale etmesinden kaynaklandığını ifade eder. Nitekim o bu davranışı ile Ebussuûd Efendi’yi gücendirmiş ve gölgede bırakır gibi olmuş, bazı müfsitlerin dedikoduları yüzünden iki zatın arası epeyce açılmıştı. Atâullah Efendi’nin bir takım fıkıh meseleleri dolayısıyla, müfti ile ihtilaf halinde bulunan Birgivi Mehmed Efendi’yi iltizam ederek, hemşehrisi olan bu zata Birgi’de bir medrese yaptırması da, Şeyhülislâm ile Hâce-i Sultânî arasındaki zıddiyyetin bir neticesidir246 . B- İLMİ KİŞİLİĞİ 1- İlim Zihniyeti İlmi zihniyet olarak, Ahmet Yaşar Ocak, Ebussuûd Efendi’yi, Sinan Paşa (ö. 891/1486), Molla Lutfi (ö. 900/1494), İbn Kemâl gibi Fahreddin Razi (ö.606/1209) ekolünden sayar247 . Dinî ve hukukî konulardaki hassasiyet ve ciddiyetine de Oğlan Şeyh İsmail Ma’şûkî’nin (ö. 945/1538) yargılanması sürecindeki tavırlarını örnek vererek ortaya koymaya çalışır 248 . Diğer kaynaklarda da onun Peygamber (s.a.v.) söz konusu olduğunda gösterdiği saygıya özel olarak temas edilmiştir. Nitekim o, Keşşâf Tefsiri’ni okuturken, Tevbe sûresinin 11. âyeti kerimesinde müfessirin Peygamber (s.a.v.) ile ilgili olarak “Peygamber’den (s.a.v.) sadır olan bu uygulama, onun ictihaddaki hataları kabilindendir” şeklindeki cümlesini, teeddüben kendisi okumayıp, yanında bulunan birisine okuturmuş 249 . Eserlerinden tenkitçi bir kişiliğe sahip olduğu anlaşılan Ebussuûd Efendi’nin bu yönü, fetvâlarında da kendisini göstermektedir. İleride geniş olarak yer verileceği üzere o önceki 243 Peçevî, Tarih, I, 57. 244 Hadâik, II, 212 245 Atâî, a.g.e., II, 86 246 Baysun, “Ebussuûd”., IV, 93-94. 247 Ocak, “Düşünce Hayatı” Osmanlı Medeniyeti Tarihi, I, 175, 184. 248 Ocak, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler, İstanbul, 1998, s. 276-277. 249 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3767, vr. 124a. Benzer bir ifade ile bk. Atâî, Hadâik, II, 10. 38 fıkıhçıların fetvâlarını yer yer eleştirmekten geri durmadığı gibi, bizzat kendisini de eleştirdiği görülmüştür. Nitekim medrese vazifeleri ile ilgili verdiği bir fetvânın sonuna “Gaflet ile verilen fetvâlardan deyû buyurdular 250 “ denilerek Ebussuûd Efendi’nin, kendi fetvâsını eleştirdiği belirtilmiştir. 2-Tefsîr İlmindeki Yeri Tefsir ilmindeki yeri, onun ünlü eseri İrşâd-ü’l-akli’s-selim ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm adlı tefsirinde görülmektedir. ez-Zemahşerî (ö. 538/1144) ve el-Beydâvî’nin (ö. 691/1292) eserlerinden istifade ile hazırladığı bu tefsirinde251, her biri kendi alanında otorite kabul edilen bu müelliflere isim vermeden de olsa eleştiriler yönelterek onların tezlerini çürütmesi ve sayıları yüzleri aşan tercihleri252, tefsirinin dünyanın çeşitli ülkelerinde üniversitelerde ders kitabı olması ya da tavsiye edilen temel eserler arasında yer alması253 ve üzerine yapılan çalışmalar254, Ebussuûd Efendi’nin tefsir ilmindeki konumunu ifade etmede yeterli belgelerdir. 3- Hadis İlmindeki Yeri Ebussuûd Efendi’nin eser telif etmediği tek alanın hadis ilmî olduğu görülmektedir. Yapılan araştırmalarda bu alanla ilgili herhangi bir eserine rastlanmamıştır. Ancak onun bu alandaki yeri ve konumunu hadis usûl ve metinleriyle ilgili fetvâlarından anlamak mümkündür ki ileride bu hususla ilgili bazı tespitlerde bulunulacaktır. 4- Fıkıh İlmindeki Yeri Ebussuûd Efendi’nin fıkıhçılığı, fıkıhla ilgili eserlerinden çok, fetvâları ile öne çıkmıştır. Müstakil bir fıkıh kitabı yazmamasını da “Fetâvâ-yı Bezzâziye 255 gibi bir eser varken, fıkıh kitabı yazmaktan haya ederim 256 ” şeklinde açıklamıştır. Kâtip Çelebî’nin naklettiği bu anektotu, Imber yine Kâtip Çelebî’ye atfen Ebussuûd Efendi’nin “kabiliyetsizliği”ne yorumlamışsa da, Kâtip Çelebî’nin bu şekilde açık bir yorumuna rastlanmamıştır. Imber muhtemelen Ebussuûd Efendi’nin mazeret ifadesinde geçen “estahyî (utanırım)” kaydından bu yorumu 250 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 133b. 251 Aydemir, Ebussuûd Efendi, s. 257. 252 Aydemir, a.g.e., s. 257-258. 253 Aydemir, a.g.e., s. 255-257. 254 Aydemir, a.g.e., s. 253-255. 255 Fetâvâ-yı Bezzâziye, Hâfızuddin Muhammed b. Muhammed b. Şihâb, İbnü’l-Bezzâz el-Kerderî (ö. 827/1424) tarafından hazırlanmış bir eserdir. Eserin adı “el-Câmiu’l-vecîz”dir, “Fetâvâ’l-kerderî” diye de bilinir. Çeşitli baskıları yapılmıştır. el-Fetâvâ’l-hindiyye’nin kenarında da yayınlanmıştır. Beyrut, 1986, c. IV VI. (Keşfuzzunûn, I, 242, Özel, Ahmed, Hanefî Fıkıh Alimleri, Ankara, 1990, s. 92. ) 256 Kâtip Çelebî, Keşfüzzunûn, I, 242. 39 çıkarmaktadır257. Ne varki bu ifade Arapça’da kabiliyetsizliği değil, aksine kabiliyet olmasına rağmen saygıyı ifade eder. Bununla beraber onun fıkhın çeşitli konularında müstakil risâleler ve bazı eserlere hâşiye ve talikleri de bulunmaktadır. Ebussuûd Efendi’nin gerek fıkıh ve gerekse fetvâlarındaki fıkıhçılığını inceleyen yeterli bir çalışma bulunmamakla beraber, tabakât kitaplarından Ebussuûd Efendi’yi ashâb-ı tercîh (beşinci tabaka)258 , bazı meselelerde ictihat edip, tahriç ve delilleri tercih ettiğini 259 kabul edenlerin yanında, müctehid olup, tercîh, tahrîc ve mesâilde ictihadlarının bulunduğunu 260 kaydedenler de olmuştur. el-Hacevî (ö. 1956) ise onu şu ifadelerle tanıtmıştır: “Deneyimli mahir bir alim; ne Arab ne de Acem’de benzeri vardır. Döneminde Hanefî mezhebinin reisliği onda kalmıştı. Kimi meselelerde doğrudan ictihad etmiş, kimisinde tahriç kimisin de delillere dayanarak tercihde bulunmuştur. Usûl ve furû’da çok güçlü ve tam yetkilidir261”. Muhammed Zahid el-Kevseri (ö. 1951) ise fetvâlarının zayıflığını ifade ettikten sonra, fetvâ ve fıkhî görüşlerinin mezhep içerisinde hiçbir değer ifade etmediğini açıkça belirtmiş, fetvâlarına değer veren Muhammed Bahît el-Mutî’î’yi de bu tavrından dolayı eleştirmiştir262 . Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarının kendisinden sonraki birçok esere kaynaklık etmiş olması onun ilmi kişiliğini övenleri haklı çıkarmaktadır. 5- Kelâm İlmindeki Yeri Ebussuûd Efendi’nin kelâmcılığı ve kelâm ilmindeki yeri hakkında bilgi veren önemli eseri, esasen bir fetvâ metni olan kaza ve kader yorumu ile benzer konulardaki fetvâları olacaktır. Ebussuûd Efendi’nin bu yönü hakkında fikir verecek görüşleri ve fetvâlarına ileride yer verilecektir. 6- Arap Dili ve Edebiyatındaki Yeri Ebussuûd Efendi’nin Arap dili ve edebiyatı hakkında risâle boyutunda eserlerinin bulunduğu kütüphane kayıtlarında geçmektedir. Onun Arap dili ve edebiyatındaki yeri başta tefsiri olmak üzere bu risâleler ve bu bağlamda sorulmuş sorulara verdiği fetvâları ışığında tespit edilebilir. 257 Imber, Şeriattan Kanuna, s. 29. 258 el-Müceddidî, Muhammed Amîm el İhsân, Kavâidü’l-fıkh, Karaçi, 1986, s. 569. 259 Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukûk i İslâmiye ve Istılâhât ı Fıkhiyye Kamûsu, İstanbul, ts., I, 357. 260 Karaman, Hayreddin, İslâm Hukuk Tarihi, İstanbul, 1989, s. 303. 261 el-Hacevî, el-Fikru’s-sâmî fî târîhi’l-fıkhi’l-İslâmî, Medine-i Münevvere, ts., I, 187-188. 262 Muhammed Zâhid el Kevserî, Fıkh-u ehli’l-Irâk ve hadîsühüm, (thk. Abdülfettâh Ebû Gudde), Beyrut, ts. s. 113-114. 40 C- DİNDARLIĞI VE TASAVVUFİ YÖNÜ Ebussuûd Efendi’nin tasavvufî kişiliği ile ilgili tespitleri, ibâdet hayatı ve tasavvufî yönü olmak üzere iki kısımda ele almaya çalışacağız. Biyografi kaynakları, önceden de geçtiği üzere Ebussuûd Efendi’yi âbid ve zâhid bir kişi olarak tanımlamaktadır. Bununla beraber onun ibâdet hayatının detayları ile ilgili olarak iki belge göze çarpmaktadır: Duâları ve virdleri. Yine belgelerde Ebussuûd Efendi’nin padişahtan hac ibâdeti için izin istediğine dair bir belgeye rastlanmaktadır ki şöyledir: “Hâşiye-i bisat-ı hilâfet-i bâhire, halledellâhu Teâlâ eyyâmehâ’z-zâhire, şifâ-i iclâl ve i’zâm ile takbîl olduğundan sonra fünûn-i darâ’at ve ibtihalle arz olunur ki, tavâf-ı Beytullahi’l-haram ve ziyâret-i Ravza-i Rasûl aleyhissalâtü vesselâm mu’zam-ı erkân-ı dîn-i hanîf ve uhde-i ahkâmı Şer-i şerîf olduğundan gayri ol menâzil-i vahyi mübîn ve mehâbet-i Hazreti Ruh-i Emîn ki mevâzi-i kabûl-i tâ’at ve mevâki-i icâbet-i da’avâtdır. Türâb-ı seâdet nasilerine yüz sürüb devâm-ı devlet-i rûzi efzûn içün tazaruu ve münâcaât cumhûr-i ehli İslâm’a ehemm-i mekâsıd ve etemm-i merâsır olmağın ol diyâr-ı cemiletü’l-âsâr ve aktâr-ı celîletü’l-akrân afitâhı ve hayırlara (?) teveccüh bu zaîf-i nâ tavl ne ziyaret (?) medîd ve ahd-i baîd keşşâf ehad-i metâlib ve eazzı meâribdir. Takdîr-i rabbânî mûceb-i üzerine istid’âi izni hümâyun b…kerre tehîri olmuş idi. Halen kuvvet-i cismâniyye za’fa mütebeddil ve kudret-i ruhâniyye aczi mütehavvil olub metâlib-i aliyyeden hırmân-i havfi müstevlî olmağın mütevekkilen alellâh Azze ve Celle izn-i hümâyun ümidine sûret-i hâl-i pâye-i serîr-i azamet ve celâle ref’ olundu. Fermân dergâh-i âli penâha menûttur. Vallâh-u sübhânehû menatun li-umûri’lcumhûr ledel ahkâb ve’d-duhûr 263 ”. Ne var ki kaynaklar Ebussuûd Efendi’nin bu talebinin, “İstanbul’da yerini dolduracak kimse olmadığı” gerekçesiyle reddedildiği ve hacca gidemediğini kaydetmektedir264 . Ebussuûd Efendi esasen bir tarikat Şeyhi’nin oğludur. Mutasavvıf bir ailede dünyaya gelmiş ve ilk tahisilini yine böyle bir ortamda tamamlamıştır. Ayrıca o, yukarıda geçen icâzetnâmede babasından “şeyhim” 265 diye sözetmiş, mutasavvıflardan Sinaneddin Yusuf hakkında da övgü dolu sözler266 sarfetmiştir. Yine o, özellikle Çivizâde’nin aleyhlerinde fetvâ yayınladığı İbn Fârıd (ö. 632/1234), İbnü’l-Arabî, İbrahim Gülşenî (ö. 940/1534) gibi dönemin mutasavvıflarını savunur fetvâlar vermiştir267 . Müverrih Âli her hususta mükemmel bir insan olarak gösterdiği bu büyük zatın tek noksanını “meslek-i sûfiyâna adem-i sülûkünde” bulur. Peçevî ise bu iddiayı “lâkin rahmetli 263 Mecmûa, Esad, Ef, 3335, vr. 130a; 3790, vr. 99b. 264 el-Kefevî, Ketâib, vr. 66a’den naklen Imber, Şeriattan Kanuna, s. 22. 265 Mecmûai Münşeât, Slm. Ktp., Esad Ef., 3724, vr. 89a 89b; Atâî, Hadâik, II, 83; Mecmûa, Pertevniyal, 893 970, vr. 40a b, ferağ kaydında müellif nüshasından istinsah edildiği kaydedilmiş. 266 Atâî, a.g.e., II, 340. 267 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 227a, 229b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 266a. 41 babası irşat sahibi, tarikat şeyhi olduğuna ve ondan ders aldığına göre, Âli Efendi, bu sözleriyle Ebussuûd’a haksız yere sataşmış oluyor” diyerek bu tespite katılmamıştır 268 . Baysun, Evliya Çelebî’nin, Ebussuûd Efendi’nin bidayette sûfiyyenin aleyhinde iken, sonra Kanûnî Süleyman’ın huzûrunda İbrahim Gülşenî tarafından irşad edildiğini ve tevhidin devr ehline helâl olduğuna dair fetvâ aldığını söylediğini naklettikten sonra tespitlerine şöyle devam eder: “İlm-i zâhire olduğu kadar, ilm-i bâtına da vukûfu muhakkak olan ve büyük mutasavvıflarda tayy-i mekan gibi fevkalade haller zuhur ettiğine, hatta babasında da bu gibi haller görüldüğüne inanan Ebussuûd Efendi’nin, kendisine intikal eden hilafeti kabul eylemediğine, daha ilk zamanlarda bazı şeyhler ile (Gebze’de Şeyh Muhyiddin Karamani ile) zıt gittiğine bakarsak, onun sûfiyeye intisap etmediğine hükmedebiliriz 269 ”. Onun tasavvuf konusundaki diğer olumsuz tavırları raks ve devrân konusu ile ilgili olmuştur ki ileride bu konuya ayrıca temas edilecektir. D- SİYASİ KİŞİLİĞİ Ebussuûd Efendi aile olarak Osmanlı sarayına yakınlığı ile bilinmektedir. Nitekim babası Şeyh Yavsi, Amasya Sancak beyliği sırasında Fatih Sultan Mehmed’in oğlu Şehzâde Bayezid’in sevgisini ve dostluğunu kazanmış, Bayezid padişah olunca da kendisini İstanbul’a davet ederek adına bir de tekke inşa ettirmiştir. Şeyh Yavsi, Sultana yakınlığı dolayısıyla “Hünkâr Şeyhi” olarak da anılmaktadır270. Babasının Padişahlar nezdindeki bu itibarı Ebussuûd Efendi ile devam etmiştir. Onun Sultan nezdindeki itibarı ve Sultan üzerindeki etkisini en açık biçimde, Kanûnî Sultan Süleyman’ın Zigetvar seferinden iken kendisine gönderdiği mektupda görmek mümkündür. Mektupda Sultan Süleyman şu ifadeleri kullanmıştır: “Halde haldaşım ve sinde sindaşım, âhiret arkadaşım, tarik-ı hakda yoldaşım, Molla Ebussuûd Hazretleri, duâ-i bî had iblâğından sonra evvela nedir haliniz ve nicedir mizâc-ı lâzimü’l-imtizâcınız…” 271 Kanûnî’nin bir mektubunun sonunda Ebussuûd için yazdığı bir methiyeyi de Hasan Çelebî nakletmiştir272 . Yine Kanûnî Sultan Süleyman devrinde bir meselede ihtilafa düşen ulemâ ikiye ayrılıp, şeyhülislâm ekalliyette kaldığı zaman, Padişah onun re’yini tercih etmiş; yine muhalif taraftan Saçlı Emir Efendi’nin -Mevlânâ Muhyiddin b. Abdülevvel- (ö. 963/1556) takdim eylediği Farsça bir rubâiye Kanûnî Sultan Süleyman aynı dilde bir rubâî ile mukabelede bulunmuştur. Ebussuûd Efendi de hükümdarın teveccühüne teşekkür makamında olarak, “Her kâr ki husrev 268 Peçevî, Tarih, I, 57. 269 Baysun, “Ebussûd”, IV, 94. 270 Akgündüz, “Ebussuûd”, X, 365. 271 Mecmûai Münşeat, Slm. Ktp., Esad Ef., 3719, vr. 47a. Kânûnî’nin bu mektubunu A. Süheyl Ünver 1966 yılında yayınlamıştır. (Akıncı, “3 Mezar Taşı 3 İlim Adamı”, s. 76) 272 Hasan Çelebî, Tezkiretü’ş-şuarâ, I, 350-351. 42 be küned şîrînest” mısraı ile biten bir rubâî yazmıştır. 273 Yine Sultan Süleyman yaptırdığı ve kendi adını taşıyan caminin temeline ilk taşı Ebussuûd Efendi’ye koydurttuğu 274 gibi Zigetvar seferine çıkarken, İskender Paşa ile Ebussuûd Efendi’yi şehrin muhafazasına memur etmiştir275 . Ebussuûd Efendi’nin Sultan Süleyman zamanındaki bu siyasî nüfuzu II. Selim Zamanında da devam etmiştir. Nitekim Sultan II. Selim 1556’da tahta çıktığında, yapılan kutlama merasiminde padişahın üzengisine ilk yaklaşan kişi olmuş, Sultan da “mübârek elleriyle imâmelerine yapışup, iltisâm” eylemiş idi. Bu manzarayı gören insanlar da “bu tekrîm u ihtirâm selef padişahlarından dahi vaki’ olmamışdır” diyerek, Sultan II. Selim’in Ebussuûd Efendi’ye gösterdiği bu saygılı davranışa hayranlıklarını ifade etmişlerdi276. Sultan II. Selim Ebussuûd Efendi’ye son derece saygı göstermiş, hatta pek sevdiği müsahibi, hurûfilikle tanınmış Celal Bey’i (ö. ?), Şeyhülislâm’ın talebi üzerine saraydan uzaklaştırmıştır. 277 Yine Tabîb-i Sultânî Şucâüddin İlyas Karamânî’yi (ö. 982/1574) şefaatı ile hapisten kurtarması278 da onun siyasî karizması açısından önemlidir. E- DİĞER YÖNLERİ Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi ilimle iştiğal ettiği gibi ticaretle de meşgul olmuştur. Nitekim Esad Ef., 3752 nolu mecmuada onun bir kiralama akdine yer verilmiştir: “Sebeb-i tahrîr-i kitab ve bâis-i tastîr-i hitâb budur ki, Merhum Sultan Bayezid Han aleyhi’r-rahmetü ve’rrıdvân Mahrûse-i Edirne’de binâ eyledügi imâret-i âmire evkâfından Dâru’s-Saltanati’s-Seniyye üzerinde vakıf odalar olan kâgiri divar ile mahdûd olub elli beş zira iç tûl-i ve kırk altı zira arzı olan arzı hâliyâ Hazreti Şeyhülislâm ve Mukteda’l-Enâm el-Muhtassu bi inayeti’l-Meliki’l-Vedûd Mevlânâ Ebussuûd edâmallâhu umrehu ila yevmi’l-hulûd hazretlerine doksan yedi yıla ukud-i müteaddine ile yılda ellişer akçe icâreye verilüb her senede akd-i mukaddemin müntehâsı akd-i tâlînin mütbedâsı olmak üzerine mukarrer kılınub mevlânâ-yı müşârun ileyh efâdallâhu feyzahu’l-aliyye kıbelinden vekil-i şer’î olan Hüseyin Ağa Abdullah vech-i meşrûh üzerine kabul eyledikde vâk’-ii hâl kayd olundu.” 279 Ebussuûd Efendi’nin çok renkli bir kişiliğe sahip olduğu görülmektedir. Bunlardan birisi de şüphesiz lâle üretimidir. İstanbul’da ıslah edilmiş ilk lâle çeşidini elde eden kişinin 273 Mecdî, Hadâiku’ş-şakâik, I, 483; Baysun, “Ebussuûd”, IV, 93. 274 Akıncı, “3 Mezar Taşı 3 İlim Adamı”, s. 76. 275 Atâî, Hadâik, II, 105. 276 Selânikî Mustafa Efendi, Tarih-i Selânikî, (hzr. Mehmet İpşirli), İstanbul, 1989, I, 54-55. 277 Atâî, a.g.e., II, 221; Baysun, a.g.e., İA, IV, 93. 278 Atâî, a.g.e., II, 229. 279 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3752, vr. 14a. 43 Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi olduğunu Tabib Mehmet Aşkî kitabında kaydetmektedir. XVIII. Yüzyıl başlarına kadar yetişen şükûfecilerle bunların yetiştirdiği lâle ve zerrin çeşitlerinin isimlerini veren Netâyicü’l-eshâr adlı kitabın müellifi Cerrahpaşa Camii imamı Mehmed b. Ahmed Ubeydî Efendi de en eski lâle yetiştiricisi olarak Ebussuûd Efendi’yi göstermekte ve elde ettiği ilk lâle çeşidine “Nûr-i Adn” (cennet nuru) ismi verdiğini yazmaktadır280 . Şiirlerinden seviyeli bir şair olduğu anlaşılan Ebussuûd Efendi’nin, şairler hakkında da yorumları olmuştur. Nitekim o, şiirin cevâz şartını da ifade edercesine, Hafız Şîrâzî ve şiirleri hakkında şu değerlendirmeyi yapmıştır: “Zeyd, Dîvân-ı Hâfız hakkında: ‘Lisan-ı gaybdır’ dedikde, Amr: ‘Lisan-ı gayb demek hatadır, hatta Reîs-i ulemâ müfti âlim olan adem-i kırâatına fetvâ vermişdir’ deyüb, Zeyd mezbûr reis-i ulemâ olan kimesnenin hakkında hâşâ ‘bi ismi yâd edüb ol anın ne ağzı kaşağıdır bu zevkiyâtdır’ dese şer’an Zeyd’e ne lâzım olur? el-Cevâb: Hâfızın makâlâtından çokluk hikem-i râika ve nüket-i fâikadan mebnî kelimât hakka vâk’i olmuşdur. Lakin tezâifinde nitâk-ı Şerîat-i Şerîfeden bîrûn müzahrefât vardır, mezâk-ı sahîh oldur ki biri birinden fark edüb simm-i nâfikî tiryâk-ı nâfi sanub mebâdi-i zevk-i na’îmî ihrâz ve esbâb-ı zevk-i azâb-ı elîmden ihtirâz eyleye 281”. Ebussuûd Efendi’nin gerek medrese ve gerekse fetvâ makamında devrin şartlarına göre yüksek maaşla çalışan, bunun yanında ticaret ile de meşgul olan bir kişi olduğu daha önce ifade edilmişti. O, bu serveti ile hayrât yaptırmış, vakıflar inşa ettirmiştir. Bunlardan tespit edilebilenler şöyledir: İskilip’de bir cami282, imâret283 ve mektep284, köprü285 ve İskilip Bağ Özü köyünde mescid ve mektep 286 ; İstanbul’da haziresi yanında bir mektep 287 , Mâcuncu mahallesinde bir hamam288 ve bir Sebil. Bu sebil Yazıcı Çiftliği yakınında Ebussuûd Efendi tarafından bulunan suyun Turunçluk suyuna katılmasıyla inşa edilmiştir. 289 Baysun sebil olarak Şehremini ve Mâcuncu mahallerinde iki sebilden290 ve bunların dışında İskilip ve 280 Baytop, Nurhan-Kurnaz, Cemal, “Lale”, DİA, XXVII, S. 79. 281 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 221a; Kâtip Çelebî, Keşfuzzunûn, I, 784. 282 Müstakimzâde, Devha, s. 26; Mecdî, Hadâik, I, 351. 283 Mecdî, a.g.e., I, 351. 284 Baysun, “Ebussuûd”, IV, 98. 285 Baysun, a.g.e, IV, 98. 286 Baysun, a.g.e, IV, 98. 287 Baysun, a.g.e, IV, 98. 288 Müstakimzâde, Devha, s. 26; Baysun, “Ebussuûd”, IV, 98. Hamamın inşâsı ile ilgili ferman içi bk. Altunay, Ahmed Refik, X. Hicri Asırda İstanbul Hayatı, (1459-1591), İstanbul, 1988, s. 22; 5 Nolu Mühimme Defteri, T. C. Başbakanlık, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Arş. Daire Bşk., yayınları, 21, s. 220. 289 Çeşme’nin inşâsı ile ilgili ferman için bk., Ahmed Refik, X. Hicri Asırda İstanbul Hayatı, (1459 1591), s. 17. 290 Baysun, a.g.e, IV, 98. 44 İstanbul havalisinde müteaddit emlak ve arazi vakfettiğinden söz eder 291 . Yine Baysun Ebussuûd Efendi’nin Mâcuncu mahallesinde bir konağı ve Sütlüce’de Karaağaç kasrına bitişik mükemmel bahçeli bir yalısı –ki Tefsir’ini burada yazmıştır- bulunduğunu da kaydeder 292 . Ayrıca o yazdığı tefsirinin bir nüshasını Medîne-i Münevvere’de Ravza-i Mutahhara’ya vakfetmiştir293 . F- HAKKINDA SÖYLENENLER Osmanlı Devleti’nin en önemli ve görkemli döneminde otuz yıla yakın bir süre Şeyhülislâmlık makamında bulunan ve bu makamda etkin görevler ifa eden Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi hakkında, methiye veya eleştiri olarak çok şey söyleneceği, sevenlerinin yanında semeyenlerinin de olacağı muhakkaktır. Burada bu hususlarla ilgili yapılan bazı tespitlere yer verilecektir. 1- Methiyeler Müellifi tespit edilemeyen bir kasidenin yanında müellifi belirtilmiş bir çok medhiyeye rastlamak mümkündür. Bir tanesinin başlangıcı şöyledir: C A / @ TU V@ (A / M QR + 2 S / 8 @M NO P L 9 / 1@ K L 1 .. MX Y M Z[ = / W # MA $ B 294 Bunun dışında Atâî “Der Medh-i Ebissuûd (Ebussuûd Efendi’nin Övgüsü Hakkında) 295” başlığı ile onu övmüş, Şemseddin Sami onun hakkında “Kemâlpaşazâde’den başka nazîri gelmemişdir dense sezâdır” 296 demiş; Kınalızâde Hasan Çelebî ondan mülâzemet aldığından övünçle söz ettikden sonra297 : “İnsâf budur ki, merhumun fazl u Kemâl ü meârif-i ifdâline nihâyet ve ahlâk-ı hamîde ve mehâmid ü menâkıb-i gayr-i adîdesine hadd ü ğâyet yokdur” 298 diyerek methiyesini yazmış; Peçevî de “Doğu ve batı bilginlerinin en bilgilisi, bütün mezheplerde müctehit olmak 291 Baysun, “Ebussuûd”, IV, 98. 292 Baysun, a.g.e, IV, 98. 293 Mecmûa, Slm. Ktp., Pertevniyal, 893-970, vr. 38a. 294 Kaside fi medhi’l-Allâme Ebussuûd el-Müfti, Slm. Ktp., Esad Ef., 3787, vr. 160b-162b. 295 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3815, vr. 1a. 296 Şemseddin Sami, Kamûsu’l-a’lâm, I, 722. 297 Kınalızâde Hasan Çelebî, Tekziretü’ş-şuarâ, (Nşr. İbrahim Kutlu), Ankara, 1989, I, 347. 298 Hasan Çelebî, a.g.e., I, 350. 45 derecesine ulaşmış, meani ilminde çağın ulu deryası, belki ikinci Nu’mân’ıdır 299 . Bugüne kadar bilginlerden hiçbiri onu yermemiştir 300” demiştir. Bunların yanında Ebussuûd Efendi adına ithafen eserler de telif edilmiştir. Nitekim Şeyh Muhammed b. Muhammed el-Mağûş (?) (ö. 947/1537) telif ettiği “Risâletün fi’l-Kimyâ” adlı eserini Ebussuûd Efendi’ye ithaf etmiştir301 . 2- Eleştiriler Ebussuûd Efendi’nin kişilik ve icraatlarına yönelik bazı eleştirilere önceden yer verilmişti. Burada da bunlardan diğer bazılarını nakledeceğiz: a- Sultan’a Yaranma Gayreti Bazı kaynaklarda Ebussuûd Efendi’den sultana ve devlet erkânına yaranmaya çalışan ve bu konuda özel bir becerisi olan bir kişilik olarak söz edilmiştir302. Baysun, Namık Kemâl’in Evrâk-ı Perişân’da, isim zikretmemekle beraber, Ebussuûd Efendi’yi kastederek, huzurda her zaman bir mısraı tekrarlayan bir adam göstermesini ve hakikatle alâkası olmayan bu sözde itiyadın, Zenbilli Ali Efendi’nin Yavuz Sultan Selim’e hitap ederken daima “innehû lâ yuhibbu’z-zâlimîn” diye söze başladığı rivâyeti ile mukayese edip, Ebussuûd Efendi’yi âdi bir müdâhin mevkiine düşürmeye çalışmasını yerinde bulmayarak eleştirir 303 . Baysun’un bu yorumunun haklılığı Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarında da kendisini gösterir. Nitekim o, çeşitli fetvâlarında şeriata aykırı Padişah Fermanlarının geçersiz olduğunu çekinmeden ifade etmesini bilmiştir. Bu fetvâlarından birisi şöyledir: “Emân ile gelen harbîler, Amr-ı zimmî üzerine bir hususda şehâdet eyleseler, Pâdişâh-ı Âlem-Penâh’dan ‘harbîlerin şehâdetleri dutula’ deyû ellerinde temessükleri olıcak, mezbûrların Amr-ı zimmî üzerine şehâdetleri kabûl olur mu? elCevâb: Aslâ olmaz. Ahidnâmelerinde ol kaydı, cehele-i küttâb yazmışlardır. Nâ meşrû nesneye emri sultânî olmaz. Ketebehû Ebussuûd ‘Ufiye anhu 304 . 299 Peçevî, Tarih, I, 56. 300 Peçevî, a.g.e., I, 57. 301 Kâtip Çelebî, Keşfuzzunûn, I, 887. 302 Imber, Şeriattan Konuna., s. 17, 19. 303 Baysun, “Ebussuûd”., İA, IV, 93. 304 İÜİFK., 01, vr. 95a; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 74a; Slm. Ktp. Yazma Bağışlar, 4550, vr. 8a. 46 b- İlmiye Sınıfını Bozduğu Osmanlı ilmiye ve fetvâ kurumunun bozulması meselesi tarihçiler arasında tartışma konusu olmuştur. Ali b. Bâlî fetvâ kurumundaki bozulmayı Sa’dî Çelebî ile başlatırken305 , Baysun Ebussuûd Efendi ile başlatır. Ahmet Refik, Osmanlı’da ulemâ örgütünün bozulmasını III. Murat ile başlatır. Ahmet Refik’e göre, Ebussuûd Efendi’nin Şeyhülislâmlığının sonuna kadar, hocalar faziletleri ve olgunluklarıyla nüfuzlarını korumuşlardı. Bu dönem, Türklerin bilgin hocaların etkisiyle dinî bir terbiye altında gazadan gazaya koştukları dönemdi. Hoca Sadettin’den sonra başlayan dönemde ise, hocalar arpalık kavgalarıyla Osmanlı Devleti’ni yağmalamaya, memleketi ihtilaller ve isyanlarla altüst etmeye başladılar306. Bu bozulmadan temelde Hoca Sadeddin Efendi’yi sorumlu tutan Refik, tespitlerini şöyle sürdürür: “Ulemanın hırsı en çok XVII. yüzyıla doğru başladı. Bunun da başlıca nedeni, siyasî nüfuza sahip ulemânın çoğalması, Şeyhülislâmların siyasî işlere karışması idi. Bu meslekte en çok öne çıkan Şeyhülislâm, Hoca Sadeddin Efendi idi. Hoca Sadeddin Efendi’nin Sultan hocası olması saraydaki nüfuzunu arttırmış, bu şekilde kendisine bağlanmak için ulemânın rüşvet almalarının ve kötü işlerinin yolu açılmıştı. O zamana kadar yüksek kademelere çıkmak için tek ölçü, ilim idi. O tarihten sonra Veziriazam’a veya Hoca Efendi’ye bağlanmak büyük bir meziyet olmuştur. Ebussuûd Efendi zamanına gelinceye kadar meşihat veya müfti’l-enâm mevkii hiçbir suretle izin gerektirmez, ilim ve faziletle öne çıkanlar bu mevkie doğal olarak getirilirdi 307”. Baysun Ebussuûd Efendi’nin yüksek siyasî nüfuzuna rağmen, siyasî işlere karışmaktan ve nüfuzunu süistimal etmekten çekindiğini ifade ederek 308 Refik’in bu tespitlerine dolaylı olarak katılır. Uzunçarşılı, Osmanlı medresesinin bozulmasını, tayinlerdeki imtiyazlara bağlar ve ilk imtiyazlı tayinin de Molla Fenârî’nin (ö. 834/1431) oğulları ve torunlarına yapıldığını kaydederek bozulmayı daha öncelere götürür. Ardından bu bozulmanın devam ettiğini, İstanbul, Edirne ve Bursa kadılıklarında bulunmuş olanların oğullarının otuz akçeli Miftah müderrisliklerine tayinlerinin Ebussuûd Efendi döneminde başladığını, Ebussuûd Efendi’nin torunu ve Mehmet Çelebî’nin oğlu Abdülkerim Efendi’nin dersten mezun oldukdan sonra ceddine hürmeten ve def’aten Hâriç müderrisliği ile Mahmud Paşa medresesi müderrisliğine tayin edildiğini Atâyî’den nakleder309 . 305 el-Ikd, s. 441. 306 Altunay, Ahmed Refik, Osmanlıda Hoca Nüfuzu, İstanbul, 1997, s. 46. 307 Altunay, a.g.e., s. 45. . 308 Baysun, “Ebussuûd”, IV, 93. 309 Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti İlmiye Teşkilatı, s. 71-72. Bk. Atâî, a.g.e., II, 183. 47 c-Tenkitçi Kişiliği Ebussuûd Efendi’ye ilginç bir tenkit de öğrencisi olmakla iftihâr eden Hasan Çelebî’den gelmektedir. Hasan Çelebî Ebussuûd Efendi’nin bir kusuru hakkında şöyle der: “Ehl-i perver değil idi. Belki fâiku’l-akrân olan efâdılı kadh etmek semtine mâil idi 310 ”. Onun bu yönünü ayrıca, Kazaskerliği döneminde Çivizâde’ye yönelttiği eleştirileri ile fetvâlarında yer yer kullandığı sert üslupta da görmek mümkündür. IV- ESERLERİ A- TEFSİR Ebussuûd Efendi’yi kendi dönemi başta olmak üzere sonraki dönemlerde de meşhur eden tefsiri ile fetvâları olmuştur. Bunlardan tefsiri basılarak ilim dünyasının hizmetine sunulmuş, dolayısıyla daha büyük kitleler tarafından tanınmasına vesile olmuştur. Tefsiri ile aynı seviyede hatta ondan daha etkin olmasına rağmen fetvâları bugüne kadar bir bütün halinde derlenmemiş, kütüphanelerde dağınık halde kalmaya devam etmiştir. Ebussuûd Efendi’nin tefsir alanında ki önemli eseri “İrşadü’l-akli’s-selim ilâ mezâyâ’lKur’âni’l-azîm” Abdullah Aydemir tarafından doktora tezi olarak incelenmiştir311 . Ebussuûd Efendi’nin, Kur’ân-ı Kerîm’i bir bütün halinde tefsir etmesinin yanında muhtelif konularda risaleleri de bulunmaktadır: 1- Hâşiye ale’l-Keşşâf (Fetih sûresinden ibaret).312. Bu eser kaynaklarda “Mekâ’idu’t-tırâf fî evveli Sureti’l-Feth mine’l-Keşşâf” 313 , “Me’âkidün-nazar314” şeklinde de kayıtlıdır. 2- “Risâletü’l-Mevlâ Ebussuûd ala Hâşiyet-i’l-Keşşâf li’s-Seyyid eş-Şerîf bi enne’l-besmele hel mine’l-Kur’ân” 315. Fatiha suresi tefsiriyle ilgili bir hâşiye. Fatiha suresinin özellikleri, MekkîMedenî oluşu ve besmele ile ilgili tartışmalar üzerine kendi görüşlerini belirttiği bir hâşiye. 3- Ta’lîka ale’l-Beydâvî 316. Fatiha suresi 1-4. âyet-i kerimeleri ile A’râf suresi 20. âyet-i kerimesi ile ilgili Kadı Beydâvî’nin tefsirine bazı taliklerden oluşmuştur. 310 Hasan Çelebî, Tezkiretü’ş Şuarâ, I, 350. 311 Aydemir, “Büyük Türk Bilgini Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi ve Tefsirdeki Metodu”, Ankara, ts., Diyanet İşleri Başkanlığı yay. 312 Atâî, Hadâik, II, 186; Müstakimzâde, Devha, s. 25; Şemseddin Sâmî, Kamûsu’l-a’lâm, I, 722. 313 Kâtip Çelebî, Keşfuzzunûn, II, 1480-1481. 314 Ahmed b. Muhammed el-Ednerevî, Tabakâtü’l-müfessirîn, (thk. Süleyman b. Salih el-Hazzî), Medine-i Münevvere, 1997, s. 399. 315 Slm. Ktp., Rağıp Paşa, 1460, vr. 10b-16a. 48 Brockelmann, Tefsîr-ü Sûreti’l-Mülk 317 ., Tefsîr-ü Sûreti’l-Bakara 318 ve Tefsîrü’l-Kehf 319 adlarıyla Ebussuûd Efendi’ye eserler nisbet etmekte ise de bunlarla ilgili bir bilgiye henüz rastlanmamıştır. “Risâletün fi tefsîr-i kavlihî Teâlâ: P5 (] &=8 4 # . Bu eserin serlevhasında “Li Mevlânâ İmam Muhammed el-Gazzâlî” kaydı; ferağ kaydında ise “Temme tahrîr-i hâzihi’r-Risâleti’ş-Şerife lil merhum el-Mebrur eş-Şeyhülislâm ve’l-Müfti’l-Enam Ebussuûd … sene erbain ve tis’în ve tis’amietin …” kaydı bulunmaktadır. Başlanğıç ibaresi ise =[ +'8 ^_ D@ D` ! * + <@X a8 .". d !e Dc Dc D ,= ZDA ^ bD, =D şeklindedir. Bu başlık eserin Ebussuûd Efendi’den ziyade İmam Gazzzali’ye ait olduğunu göstermektedir.320 Bunların dışında çeşitli kaynaklarda Ebussuûd Efendi’ye tefsir ile ilgili bir çok risâle atfedilmektedir. Bunların genelde İrşâdü’l-akli’s-selim’den alıntı oldukları görülmektedir. Örneğin, Tefsîru sûreti’l-Fâtiha 321 , Tefsîru sûreti’l-Bakara 322 bunlardan bazılarıdır. Slm. Ktp. Süleymaniye, 1026, vr. 16b-88b’de yer alan Furkan, Şuara, Mü’minûn ve Nûr sureleri bazı kaynaklarda Ebussuûd Efendi’ye nisbet edilmişse de yapılan incelemede, bu risâlelerin Ebussuûd Efendi’ye aidiyetini gösteren bir kayda rastlanmadığı gibi, Tefsir’i ile yapılan mukabelede de herhangi bir benzerlik tespit edilememiştir. B- FIKIH Ebussuûd Efendi, müstakil bir fıkıh kitabı oluşturacak çapta fıkhın bütün konularıyla ilgili fetvâlar vermiş olmakla beraber, özel bir fıkıh kitabı yazmamıştır. Sebep olarak ta, Kâtip Çelebî onun: “Fetâvâ-yı Bezzâziye gibi bir eser varken, fıkıh kitabı yazmaktan haya ederim 323” dediğini nakleder. Bununla beraber, fıkhın çeşitli konularında müstakil eserler ve bazı eserlere hâşiye ve talikleri bulunmaktadır. 1- Fetvâlar Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi’nin fetvâları ileride geniş olarak ele alınacaktır. 316 Mecmûa, Slm. Kpt., Pertevniyal, 893 970, vr. 37a b; 39a. Ferağ kaydında “Harrarahu’l fakir min nüshatil musannif” kaydı düşülmüş. 317 Brockelmann, Tarihu’t Türâsi’l Arabî, Kahire, 1995, IX, 363. 318 Brockelmann, a.g.e., IX, 363. 319 Brockelmann, a.g.e., IX, 363. 320 Slm. Ktp., Esad Ef. 3796, vr. 58a-b. 321 Slm. Ktp., Şehit Ali Paşa, 2725, vr. 7b-16a. 322 Slm. Ktp., Şehit Ali Paşa, 2830, vr. 60b 62a; 1026, vr. 11b-16a. 323 Keşfuzzunûn, I, 242. 49 2- Ma’rûzât Esasen Arapça bir tabir olan “Ma’rûzât” kelimesi, Türkçe’de “mevki veya yaş bakımından büyük birine bildirilen, sunulan şeyler, dilek ve bilgi” 324 manasına gelir. Osmanlı döneminde, Tanzimat’tan sonra, Sadrazamlar tarafından Mâbeyn’e yazılan arîzalar (dilekçe) ile ilgili özel bir tabir haline gelmiştir325. Tanzimat öncesinde ise, Ma’rûzât metinlerinin mukaddimesinden anlaşıldığına göre, Şeyhülislâmlar tarafından Padişaha sunularak onaylattırılan fetvâlar için kullanılmıştır. Bu mukaddimelerden bazıları şöyledir: “Dokuz yüz elli yedi Rebîülâhir’inde Şeyhü Meşâyihi’l-İslâm Merhûm Ebussuûd Efendi’ye, ba’dehû dokuz yüz yetmiş üç Muharremi’nde .. buyurulmuşdur. 326” “Bu tertîb dokuz yüz yetmiş beş senesi Zilkâde’sinde pâye-i serîr-i a’lâya arz olundukda buyuruldu. 327” “A’lem-i ulemâ-i zaman Mevlânâ-yı âlîşân müfti Ebussuûd hazretlerinin birkaç maddelerin cevâblarında Padişah Hazretlerinin tayinlerine muhtac olmağın arz etdikde tayin buyurmuşlardır 328”. Başta Ma’rûzât metinlerinin dîbâceleri olmak üzere ilgili kaynaklarda yer alan bilgilere göre, Ma’rûzâtların ortaya çıkışının temel sebebi, uygulamada mezhep içerisindeki farklı görüşlerin çeşitli kesimlerde tartışmalara konu olmasıdır. Şeyhülislâmlık bu tartışmalara son vererek uygulamada bütünlüğü sağlayabilmek ve toplumsal ihtiyaçları giderebilmek için fetvâlar arasından en uygununu bulup tercih ederek, tezkire 329 ile Padişaha 330 / Dîvân-ı Âlî’ye 331 / Dîvân-ı Hümâyûn’a 332 arz edip, Padişahın onayını alarak, ilgili makamlara gönderme yöntemini uygulamıştır. Bu hususu açıkça ifade eden bazı ifadeler şöyledir: “ … Müfti’l-enâm olan Merhum Ebussuûd Efendi iktizâ-i asra göre müctehidînden bazıların akvâlleri üzre iftâ edüb Sultân-ı müşârun ileyhe arz ettikde mûcebince amel olunmak üzre ferman edüb Ma’rûzât-ı Ebussuûd nâmına bir kitab olub beyne’n-nâs mütedâveldir. Pes imdi bu dâ’î-yi devletleri iftâya memur olduğımızdan beru yümn-i ikbâlleriyle vâki olan havâdis ve vâkıât-ı yevmiyyeden ihtimâm-ı tam olub müsteftîlere merâmlarına muvâfık akvâl-i müctehidînden muavvel ve muraccah olan mesayil üzre iftâ ve sûretlerini mübevveb ve müretteb mecmûada cem’ etmişizdir. Ol mecmûada derc olunan mesâilden nizâm-ı dîn u devlet ve intizâm-ı memleket iktizâsına göre akvâl-i müctehidînden ihtiyâr eylediğimiz mesâil intihâb ve me’hazimiz olan kitablardan nakiller ile ber 324 Örnekleriyle Türkçe Sözlük, Heyet, İstanbul, 2002, III, 1908. 325 Pakalın, M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul, 1993, II, s. 410. 326 Fetâvâ Ali Efendi Maa'n Nukûl, Millet Ktp. Ali Emiri, Şry. 104, vr. 122a. 327 Fetâvâ Yahyâ b. Zekeriyyâ b. Bayram, Millet Ktp. Ali Emiri, Şry. 87, vr. 527a. 328 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 130a-132a; (sene: 957, altı madde). 329 MTM, s. 342; İÜİFK, 01, vr. 92b; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, 569, vr. 69a; Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 247a; 892, vr. 287b; Yazma Bağışlar, vr., 4a. 330 MTM, s. 342; İÜİFK, 01, vr. 92b; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 69a; Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 247a; 892, vr. 287b; Yazma Bağışlar, vr., 4a. 331 MTM, s. 343; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 70a. 332 İÜİFK, 01, vr. 93a. 50 vech-i âtî tastîr olunub, ol minvâl üzre kuzât ve hükkâm amel etmelerîçün ferman-ı cihânmutâ’ buyurulmak recâsına atebe-i aliyyelerine arz olundi. Fermân men lehu’l-emrindir. 333 ” “Seâdetlü ve faziletlü Sultan Hazretlerine, arz-ı dâi-î bî-minnetleri budur ki, bundan akdem merhum şeyhülislâm ve müfti’l-enâm, allâmetü’z-zaman, mevlânâ, şeyhuna Ebussuûd yesserallahu makâme’l-mahmûd; sultan-ı zaman zeynu halîfeti Rabbi’l-âlemîn, cenâb-ı cennet-mekan, sîmâ-yı kuds-i âşiyân Ebu’lFeth Sultan Süleyman Han aleyhi’r-rahmetü ve’l-ğufrân hazretlerine, nizâm-ı dînü devlet ve intizâm-ı ahvâl-i memleket etmeğin bazı mesâilde eimmeden bazı müctehidîn rıdvânullahi Teâlâ aleyhim ecmaîn kavillerine amel olunmak münâsib olduğunu arz buyurub ol minvâl üzere amel olunmağa fermân-i sultânî sadır olup, vülât-ı İslâm ve kudât-ı hukkâm ol vechile amele mutadlıdur. Halen serîr-i saltanat tâze behcet ve hilâfet cedîd bu nusret bulıcak emr-i sultânî ve hükm-i hâkânî zikrolunan mesâil’de ne minvâl üzere .. şüphe olmağın akvallerin müşkil olup, keşf-i beyâna emr-i pâdişâhî âyâne buyurulmak recâsına vâkî olan mevâddın bazısı arz olundu. Bâkî fermân men-lehü’lemrindir. 334” Burada şunu da belirtelim ki bu çalışmada, Baysun’un, Ma’rûzâtların Kanûnî Sultan Süleyman’ın emri ile yazıldığı 335 şeklindeki iddiasını doğrulayacak her hangi bir kayda rastlanmamıştır. Kayıtlardan anlaşıldığına göre Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi döneminde başlayan bu uygulama sonraki Şeyhülislâmlar tarafından da devam ettirilmiştir. Şeyhülislâm Muîd Ahmed Efendi (ö. 1057/1647) imzalı bir fetvâ336 ile Şeyhülislâm Yenişehirli Abdullah Efendi’ye ait olduğu kaydedilen bir Ma’rûzât metninde337 bu husus açıkça ifade edilmiştir. Yazma Bağışlar 4550 numarada kayıtlı olan bir Ma’rûzât metninin zahriyyesinde ise Ebussuûd Efendi döneminde kabul edilen Ma’rûzât maddelerinden yedi tanesinin yürürlükten kaldırıldığı ifade edilmiş ve şu şekilde sıralanmıştır: “Veli izninsiz nikâh, oni on bir buçukdan ziyâde muâmele vermek, onbeş seneden sonra da’vâ vekilin mümkindir, üç günden eksikde nakl-i şehâdet kabul etmemek, sebeb olandan almağa fetvâ vermemek, hullede İmam Züfer kavliyle amel etmemek, gafletle iddet içinde zevc-i evvele nikâh kılmak. Bu yedi mesele fî zamâninâ memnu’lardır. Kezâ fî Fetâvâ Ebussuûd Efendi. 338” 333 Ma’rûzât-ı Abdullah Efendi, Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, 2054, vr. 19b. 334 İstanbul Müftülüğü Ktp., 186, vr. 223a. 335 Baysun, “Ebussuûd”, IV, 99. 336 “Zeyd i zimmî alenen hâşâ sümme hâşâ Rasûl i Ekrem sallellâhu aleyhi ve sellem hazretlerine ta'bîr ve tasrîh i şenî' ve müstehcen lafz ile sebb ve şetm eylediği şer'an sâbit olursa ne lâzım olur? el Cevâb: Eğerçi eimme i Hanefîyye ta'zîr-i şedîd ve habs-i medîd ile iktifâ etmişlerdir, lâkin bazı müteahhirîn katline iftâ eylediginden mâ adâ eimme-i şâfiiyye ve mâlikiyye umûmen katline zâhib olur Ebussuûd aleyhi rahmetü'l vedûd katline iftâ edüb Sultan Süleyman Han aleyhi'r-rahmetü ve'l-gufrân hazretlerine ma'rûz olan mevâddandır. Halen Padişâh ı İslâm'a arz olunub katl olunmak gerek. Şeyhülislâm Muîd Ahmed Efendi. ” (Mecmûatü'l Fıkıh, Slm. Ktp., Esad Ef. 949, vr. 41a. ) 337 Ma’rûzât-ı Abdullah Efendi, Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, 2054, vr. 19b. 338 Slm. Ktp., Yazma Bağışlar, 4550, vr. 1a. 51 Ma’rûzâtların temel özelliği, fetvâ metninin içerisinde Padişah’a sunulduğunu ifade eden “Atebe-i Ulyâ’ya arz olundu”, “i’lâm olundu”, “zikr olundu” ya da “(…) ferman sâdır oldu” gibi tabirlerin bulunmasıdır. Bu temel özellik dikkate alındığında, bu özelliği taşıyıp da Ma’rûzât metinlerinin dışında yer alan meselelerin de Ma’rûzât maddelerinden sayılması gerekmektedir. Ma’rûzatların ana konularının, nüshalar arasında farklılık arz etmekle beraber, genelde namaz, zekât, nikâh, cihad, âbık, mefkûd, vakf, bey‘, edebü’l-kâdî, şehâdet, da‘vâ, gasb, kısmet, icâre, şettâ (muhtelif konular: İstanbul’un fethi, kiliseler, medreselerdeki ders ücretleri vb.) oluştuğu görülmektedir. Ma’rûzâtlar, müstakil metinler halinde derlendiği gibi, fetvâ mecmûaları ve kânûnnâmelerde339 dağınık halde de nakledilmiştir. Fetvâ mecmûalarında Ma’rûzât’tan olduğu rahatça anlaşılabilen bu meseleler, kanunnâmelerde birbirinden ayırt edilemeyecek kadar girift ve iç içedir. Başta Süleymaniye Kütüphanesi olmak üzere, yazma eser kütüphanelerinde yapılan araştırmada Ma’rûzâtların müellif nüshalarına rastlanamadı. Görülen yazmaların genelinde istinsâh tarihi bulunmamakta, bulunanların tarihleri de Ebussuûd döneminden uzak tarihlerden oluşmaktadır. Bunlardan Ebussuûd Efendi’ye en yakın olanlar şunlardır: Ma’rûzât, Köprülü, III Kısım, 99/1, vr. 1b-16b, istinsâh tarihi: 1086/1675. Ma’rûzât, Bayezid, Veliyyüddin, 1547/4, vr. 126a-135b, istinsâh tarihi: 1090/1679. Bunların dışında istinsâh tarihleri bulunmamakla birlikte, mukaddime ve serlehvalarında yer alan kayıtlar bakımından önem arz eden diğer nüshalar şunlardır: Bayezit, Veliyyüddin, 3216, vr. 70a-73a’da yer alan nüsha. Bu nüshanın mukaddimesi şöyledir: “Nizâm-ı âleme evfak olduğiçün hususuna hükm-i şerif inâyet olunub Padişah-ı âlempenâh Hoca Çelebî Efendi arz eylediği mesâil sûretidir, zikr olunur, sûret-i evvel budur”. Millet, Ali Emiri, Şry, 337, vr. 2b-5a’da yer alan nüshalar. Bu nüshanın mukaddimesindeki kayıt da şöyledir: “Merhum ve Mağfûrun leh Ebussuûd Efendi birkaç maddeler, ki cevâbları Padişah Hazretlerinin tayinlerine muhtac olmağın, arz ettikde Padişah Hazretleri buyurdukları Cevâblarıdır ki, bilâ ziyâde velâ noksan nakl olundu.” 339 Örnek olarak bkz. : Kanunnâme, başlık ve giriş yok. (Arâziye Müteallik Meseleler), Müstensih: Ahmed b. Atâullah el Yanyâvî, istinsah tarihi yok, dili Türkçe, Millet Ktp. Ali Emiri, Şry. 468/1, vr. 8a. 52 Milli Tetebbular Mecmûası’nda 340 eksik bir nüshası neşredilen Ma’rûzât’ın tam nüshası Almanca tercümesiyle birlikte Poul Horster 341 ve Türkçe tercümesiyle birlikte Ahmet Akgündüz342 tarafından yayımlanmıştır. Osmanlı döneminde Ebussuûd Efendi’nin ki başta olmak üzere Ma’rûzâtlar üzerinde çeşitli çalışmalar yapılmıştır ki, bunlar genelde özetleme ve kaynaklandırma (nukûl) şeklindedir. Örneğin, Atıf Ef. 1144 no’da kayıtlı Fetâvâ-yı Ali Efendi mecmûasının sonunda bir Ma’rûzât metninin özeti sunulmuştur 343 . Yapılan mukabele bu özetlerin Ebussuûd’a ait olduğunu göstermiştir. Ma’rûzât metinlerinin fetvâlar gibi, Ebussuûd Efendi’den sonra fıkıh ve fetvâ çalışmalarında kaynak olarak müracaat edildiği görülmektedir. Örneğin, el-Haskefî (ö. 1088/1677) ed-Dürrü’l-Muhtâr’ında, 344 İbn Abidin Hâşiye’sinde 345 Ma’rûzâtlara atıflarda bulundukları gibi, Mecelle çalışmalarında da müracaat kaynağı olma özelliğini korumuştur. 346 Ayrıca, Mecmau’l-Fıkhi’l-İslâmî’nin 14-19 Şubat 1998 tarihinde akdettiği oturumda, fetvâ kitaplarının güncelleştirilmesi konusu tartışılmış, müzâkere bölümünde Şeyh Abdüssettâr Ebû Gudde, Ebussuûd Efendi’nin Ma’rûzât’ının önemine dikkat çekmiş, 347 95 (11/7) nolu kararında da Ma’rûzât vb. fetvâ mecmûalarının yeniden gün yüzüne çıkarılması konusu kararlaştırılmıştır. 348 Bunların yanında Muhammed Zâhid el-Kevserî Ebussuûd Efendi’nin Ma’rûzât’ını ilmî açıdan zayıf bulmuştur 349 . 3- Kanunnâme Kanunnâmelerin oluşum şekli hakkında farklı yorum ve tespitler yapılmaktadır. Robert Mantran’a göre kanunnâmeler, Osmanlıların fethettikleri ülkelerde İslâm hukukunu uygulama imkanının olmaması sebebiyle, padişahın bu bölgelerde uygulanmak üzere hazırladığı kararnamelerdir. Fakat dinsel zorunluluktan ötürü yeni unsurlar ya “dinsel yasayla uyum 340 Milli Tetebbular Mecmûası, c. II, s. 337-348. 341 Zur Anwendung des İslâmischen Rechts im 16. Jahrhundert, Stuttgart, 1935. 342 Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri, c. IV, s. 35-37. 343 Atıf Ef., 1144, vr. 233a. 344 ed-Dürrü’l-muhtar, c. III, s. 20; c. 4, s. 157, 209, 215, 235, 288, 293, 295, 344, 364, 388, 396, 398, 448, 457; c. V, s. 58, 167, 233, 356, 420, 658; c. VI, s. 141, 635, 757. 345 Hâşiyetü reddi’l-muhtar, İstanbul, 1260, c. IV, s. 214, 215, 293, 388. 346 Ebu’l-Ulâ Mardin, Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paşa, Ankara, 1996, s. 168. Mahmesânî, Subhi, İslâm Hukukunun Tedvini, (trc. : İbrahim Kafi Dönmez), Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1985, c. III, s. 321. 347 Mecelle-ü macmai’l-fıkhi’l-İslâmî, Munazzamatü mu’temeru’-İslâmî, 1998, sy. 11, cüz: 2; s. 669. 348 Mecelletü macmai’l-fıkhi’l-İslâmî, sy. 11, cüz: 2; s. 694. 349 el-Kevserî, Fıkh-u ehli’l-Irâk ve hadîsühüm, s. 114. 53 içindedir” ibaresini taşımaktadır ya da Şeyhülislâmın fetvâ biçimindeki onayıyla donatılmaktaydılar. Kanûnî Sultan Süleyman döneminde kaleme alınmalarında değilse bile en azından yayınlanmalarında Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi’nin oynadığı rol bugün iyice bilinmektedir350 . Kanunnâme başlığı ile nakledilen fetvâların genelde toprak hukuku ve vergilerle ilgili konulardan oluştuğu görülmektedir. Peçevî, Ebussuûd Efendi’nin toprak sorunlarına ilişkin fetvâları ile herkesin karşılaştığı güçlükleri çözdüğünü kaydetmiştir351 . Demir, Padişahlara ait Kanunnâmeler ile Şeyhülislâmların hazırladıkları fetvâ formatındaki Kanunnâmeler arasındaki farka dikkat çektikten sonra, Ebussuûd Efendi’nin Budin,352 Üsküp ve Selânik353 kanunnâmeleri hakkında bilgi vermektedir.354 Özellikle Rumeli toprakları355 ve hangi bölge ile ilgili olduğu ifade edilmeksizin, öşür ve haraç arazisi ile ilgili fevâların 356 yanında, Arâzî-i Harâciyye ve Öşriyye Hakkında Kanun ve Fetvâlar, Kânunnâme, Kânûnul-Muâmelât olarak ta anılan metinlerin bazıları Ahmet Akgündüz tarafından neşredilmiştir.357 Kanunnâmelerin hazırlanışı ile ilgili olarak Zahit Aksu şu notu aktarmaktadır: “Padişah III. Selim Selanik ile ilgili bir kanunnâme yapılmasını emrediyor: Kanunnâme nasıl yaparsınız? Gidesiz orada halkın eski örf ve âdetin göresiz, örfü (sosyal realiteyi) tesbit edesiz, Şer’-i şerife muhalif olanları ilgâ edüb, mutâbık olanlarını tatbik edesiz. Böyle bilesiz alametimi. Alâmetime iltifat edesiz… 358”. Bunun yanında Kanunnâme metinlerinde farklı Şeyhülislâm ve müftîlerin imzalarının bulunması, bu uygulamanın Osmanlı Devleti’nin diğer devirlerinde de sürdüğünü ve bir gelenek halini aldığını göstermektedir. Nitekim Millet Kütüphanesi, Ali Emiri, Şry. 468/1’de kayıtlı bir Kanunnâmede, adı geçen müftiler ve kayıtlar şöyledir: “Ahmed b. Kemâl, Ebussuûd, 350 Robert Mantran, XVII. yy. İkinci Yarısında İstanbul, (trc. M. Ali Kılıçbay Enver Özcan), Ankara, 1990, I, 204-205. 351 Peçevî, Tarih, I, 57. 352 Millet Ktp., Ali Emiri, Şry, 468/, vr. 1a-43b. 353 Millet, Ali Emiri, Şry, 80/2, vr. 278a-292a. Mukaddime eserin, Sultan Selim b. Süleyman zamanında yazıldığı ifade edilmiş. 354 Demir, Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi, s. 224-226.. 355 Düzdağ, Ebussuûd Efendi Fetvâları, s. 167; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3341, vr. 166a; 3729, vr. 120b121a. 356 Velî b. Yusuf, a.g.e., , vr. 30a-b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3341, vr. 168b, 170b; 3762, vr. 5a; 3729, vr. 121a; Hezarfen Hüseyin Çelebî, Telhîsu’l-Beyân, s. 108-111. 357 Akgündüz, Osmanlı Kanunnâmeleri, c. IV, s. 78-91. 358 Kılıçer, Esad, “Fıkıhçı Olarak İbn Kemal” tebliğinin müzakeresi, Şeyhülislâm İbn Kemâl Sempozyumu, Tokat Valiliği Şeyhülislâm İbn Kemâl Araştırma Merkezi, Ankara, 1989, s. 163-164. 54 Mehmed Bahâî, Hâmid, Ebû Sa’îd, Abdurrahman, Mehmed b. Sadeddin, Sun’ullah, Çivizâde, Hamza Paşa et-Tevkî’î, Mehmed, Hüseyin, Pîr Mehmed, Abdullah, Muhammed el-Cürcânî ve Sa’dî.” Yalın isimlerin yanında detaylı imzalarda da şu kayıtlar düşülmüştür: “Şeyhülislâm Merhum Yahya Efendi talebiyle Dîvân-ı Hümâyun’dan Okçuzâde Efendi’nin ihrâc eylediği kanundur ki nakl olundi, halen mu’teberdir, kânûn-i cedîddir, bin on sekiz tarihinde ferman olunmuşdur”, “Merhum Yahya Efendi’nin mektupçusu Bosnevi Mehmed Efendi hattından mankul hattan bu mahalle imlâ olundi”, “İşbu bin kırkda tahrir kanunnâmenin tıbkıdır, ancak tertib gayridir, ve mükerrer olan terk şüd”, “Ebussuûd, naklen mine’l-Ma’rûzât”, “Kânûn-i Sultan Ahmed”, “Ez Kanun-i Okçuzâde ve Mektupçu Mehmed Efendi der zaman-ı Yahya Efendi Şeyhülislâm”, “Der zaman-ı Celâlzâde et-Tevkî’î”, “Kanûn-i Sultânî der zaman-ı Mehmed Paşa ve Mustafa Paşa” ve “Kanûn-i Sultânî der zaman-ı Sultan Murad” 359 . Bu kayıtlar, Kanunnâmelerin çok sonraki dönemlerde derlendiği gibi bir izlenim oluştursa da, metinlerde geçen çeşitli kanun maddelerinin Ebussuûd Efendi gibi, eski dönem müftülerinin fetvâlarının arasında da geçmesi,360 bunların ilk zamanlarda fetvâ metni şeklinde değerlendirildiği, kanun maddesi halinde ele alınışının ise daha sonraları ortaya çıktığına işaret olabilir. Kanunnâmeler zamanla derlenerek sonraki dönemler için bir hukuk kaynağı olma özelliğine kavuşmuşlardır 361 . Nitekim Pîr Mehmed Efendi b. Hasan el-Üskûbî, bu çeşit fetvâları (kanunları) derlemiş ve “Kavânîn-i Osmaniyyede işbu risâle-i cem edüb” ifadesinden sonra eserine Zahîru’l-kudât adını verdiğini kaydetmiştir. 362 Aynı şekilde Meşreb Efendi Hafîdi’ne (ö. 1275/1858) ait Camiu’l-icâreteyn adlı eserin çeşitli yerlerinde ve kenar kayıtlarında, “Kanundur 363”, “ f , ^= ) [ ? Z5Q FBg h= " 364 " ; “Ketebehu’l-Fakir Mehmet Behâî, mine’l-Kânûni’l-Cedid 365 ”, “min Kanunnâme 366 ” gibi ifadelerle verilen fetvâlar Kanunnâmeler ile teyid edilmiştir. 359 Millet Ktp. Ali Emiri, Şry., 468/1, vr. 1a-43b. 360 Örnek olarak bkz. : Düzdağ, Ebussuûd Efendi Fetvâları, s. 167; Velî b. Yusuf, Mecmûatü’l-fetâvâ, vr. 30ab; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3341, vr. 166a, 168b, 170b; 3729, vr. 120b-121a. 361 Meşreb Efendi Hafidi, Câmiu’l-icâreteyn, Slm. Ktp., Esad Ef. 614, vr. 49a, 79b (kenar kayıt), 100a; İbn Abidin, Hâşiyetü Reddi’l-Muhtâr, c. V, s. 420. 362 Kânûni Üskûbî, Slm. Ktp., Lala İsmail, 106, vr. 113b. 363 Meşreb Efendi Hafidi, a.g.e., vr. 100a. 364 Meşreb Efendi Hafidi, a.g.e., vr. 49a. 365 Meşreb Efendi Hafidi, a.g.e., vr. 79b (Kenar kayıt). 366 Meşreb Efendi Hafidi, a.g.e., vr. 95a (Kenar kayıt). 55 Kütüphane kayıtlarında rastlanan, Ebussuûd Efendi’ye ait istinsâh tarihi en eski kanunnâme metinlerinden bazıları şunlardır: Kanunnâme, Slm. Ktp. Karaçelebîzâde Hüsameddin, 204, istinsâh tarihi: 957/1550. Kanunnâme, Slm. Ktp. Hüdâî, 760, vr. 1b-49a. İstinsâh tarihi: 1084/1673. Kanunnâme, Köprülü, III. Kısım, 99/1, vr. 1b-16b. İstinsâh tarihi: 1086/1675. Kanunnâme, Slm. Ktp. İzmir, 816/3, vr. 34b-70b. İstinsâh tarihi: 1107/1695. Kanunnâme, Slm. Ktp. Atıf Ef., 1163/4, vr. 58b-86a. İstinsâh tarihi: 1136/1723. Kanunnâme, Millet, Şry. 135/2, vr. 49b-63a. İstinsâh tarihi: 1140/1727. Peçevî, Celâlzâde Mustafa Çelebî’nin Kanunnâme’sinden söz ederken kanunnâmelerin Ruûs kaleminde saklandığını kaydeder367 . 5- Fıkhî Risâleler 1- Hâşiye ale’l-Hidâye 368 / Kelimât alâ Şerhi’l-Hidâye 369 . el-Merğînânî (ö.593/1197) el-Hidâye adlı eserinin, Salât konusu ile başlayıp, Lukata konusu ile son bulan bir hâşiyede, “kâle- ekûl /fe in kulte –kultü” sistemiyle, el-Musannif, elFâzılu’l-Ekmel, en-Nihaye, el-İnaye ve el-İzâh, el-İmam el-İtkânî, Sâhibü’l-Kifâye, el-Allâme en-Nesefî, el-Cemâa, Ğâyetü’l-Beyân, Sadru’ş-Şerîa (^= A A D)), Nihâyetü’l-Kifâye, İbnü’l-Hümâm atıflarıyla, el-Hidâye üzerine yapılan şerh ve hâşiyelerden alıntılar yapılarak tahlillerde bulunulmuştur. Eserin metni içinde Ebussuûd Efendi’nin ismiyle ilgili herhangi bir kayda rastlanmamıştır. Ebussuûd’a adiyeti, mecmûanın zahriyye kaydına göredir 370 . Mecmûanın 48a-67b varaklarında yer alan “vakfu’l-menkûl” konusunun dibacesi ile ferağ kayıtlarının, zahriyye kaydında Ebussuûd Efendi’nin hattından nakledildiği belirtilen başka bir nüshanın dibace ve ferağ kaydı ile aynı olması 371 , mecmûanın Ebussuûd Efendi’ye âidiyetini kuvvetlendirmektedir. Yeni Cami, 376372’da yer alan bir mecmûa ise zahriyyesinde, “hâzihî ta’lîkâtü’l-Mevlâ Ebissuûd” kaydı ile Ebussuûd Efendi’ye nisbet edilmiştir. Mecmûada yer alan risâlelerin büyük bir bölümü, el-Hidâye üzerine yapılmış Hâşiyelerden oluşmaktadır. 367 Peçevî, Tarih, I, 46. 368 Atâî, Hadâik, II, 186; Müstakimzâde, Devha, s. 25; Şemseddin Sâmî, Kamûsu’l-a’lâm, I, 722; Slm. Ktp., Laleli, 876, vr. 12b-48a. 369 Bayezid, 8025, vr. 20a-155b. 370 Slm. Ktp., Laleli, 876, vr. 12b 48a. 371 Slm. Ktp., Laleli, 835, vr. 67b. 372 Slm. Ktp., Yeni Cami, 376, vr. 11b-42a; 58b-155a. 56 Mecmûada, salât, zekât, savm, buyû’, havâle, edebü’l-kâdî, şehâdât, vekâlet, da’vâ, vedî’a, âriye, hibe, icârât, mükâteb, ikrâh, me’zûn, gasb, şuf’a, kısmet, müzâraa, müsâkât, udhiyye, eşribe, rehn, cinâyât, diyât ve vesâyâ bahislerine yer verilmiştir. Sayfa 116b’de olduğu gibi, bazı konuların başında mukaddimeler yer alırken, diğer konularda besmele ve hamdeleden sonra doğrudan konuya giriş yapılmaktadır. Konular biri bitip, diğeri başlar şekilde tasnif edilmiştir. Vr. 116b’da yer alan mukaddimede, müellif, el-Hidâye’yi okurken, aklına takılan bazı tereddütleri ve problemleri not ederek eserini telif ettiğinden, bu problemleri kaynaklarından inceleyerek çözümlemeyi çok arzulamasına rağmen henüz nasib olmadığından şikayet etmektedir. 2- Risâle fi’l-fıkh 373. Merğînânî’nin el-Hidâye’sinin Bey’ konusunun başından, Hıyâru’l-ayb konusunun sonuna kadar yazılmış bir hâşiyedir. 3- Tehâfütü’l-emcâd fî evvel-i Kitabi’l-cihâd 374 . el-Merğînânî’nin el-Hidâye’sinin Kitabu’sSiyer’inin baş tarafı ile ilgili bir hâşiyedir. Hâşiyede el-İnâye ve en-Nihaye’den yapılan alıntılara yer verilmiş, ayrıca, Hâşiye sahibi, ferağ kaydında metin sahibinden “Takrir ve elenvar” sahibi diye söz etmiştir. Aynı çalışmanın bir başka versiyonu, Risâletün müteallikatün bi’l-furû’ fi’l-cihâd radden alâ sâhibi’n-Nihâye ve’l-İnâye li’l-Mevlâ Ebussuûd375 şeklinde kayıtlıdır. Mecmûanın başındaki fihristde Ebussuûd’a nisbet edilen bu risâle, Sâhibü’n-Nihâye, Sâhibü’l-İnâye, Musannif, Kudûrî ve Sâhibü’l-Bedâyi’den yapılan alıntılar ve bunlara “ekûlü” başlığı ile verilen cevaplardan oluşmuştur. Kitâbu’s-siyer ve’l-cihâd bahsinin giriş cümleleri ile ilgilidir. Mecmûanın girişindeki fihrist kaydının dışında Ebussuûd’a âidiyetine dair her hangi bir kayda rastlanmadı. Eser Risâle alâ evveli Kitabi’s-siyer 376 adıyla da kayıtlıdır. Eserin bir başka nüshası Havâşi alâ şerhi’l-Hidâye li Ekmeleddin el-Baberti 377 adıyla kayıtlıdır. 4- Gamazâtü’l-melîh fî evveli kasri’l-âm mine’t-Telvîh 378 . Sadruşşerîa Ubeydullah’ın (ö. 747/1346) Tenkîhu’l-Usûl adlı fıkıh usûlü eserine et-Teftâzânî’nin (ö. 792/1390) et-Telvîh adıyla yazdığı haşiyenin “Kasr-ı âm” bahsine yazılmış bir ta’likdir. “Kâle / kultü-ekûlü” sistemiyle telif edilen eserde “kâle el-muhaşşî”, “kâle eş-şârih” ve “kâle el-musannif” başlığı ile üç ayrı 373 Atıf Ef., 2831, vr. 89a-116b. 374 Kâtip Çelebî, Keşfuzzunûn, II, 2040; Slm. Ktp., Esad Ef. 3767, vr. 25a-25b. 375 Slm. Ktp., Rağıp Paşa, 1460, vr. 153b-156a. 376 Brockelmann, Tarîhu’l Edebi’l Arabî, IX, s. 364. 377 Hacı Selim Ağa, 299. 378 Kâtip Çelebî, a. g. e., I, 498. 57 kaynağa atıflarda bulunulmuş, muhaşşî olarak Hasan Çelebî 379 ve el-Mevlâ (Molla) Hüsrev’in380 isimlerine yer verilmiştir. 5- Sevâkibü’l-enzâr fî evâili kitâbi’l-Menâr381. Ebu’l-Berekât en-Nesefî’nin (ö. 710/1310) Menâru’l-Envâr adlı fıkıh usûlü eserinin ilk kısımlarına yazılmış bir talikdir 382 . Eser, Ebussuûd Efendi’nin Ekmelüddin el-Bâbertî’nin (ö. 786/1384) el-Envâr şerhu’l-Menâr 383 üzerine çalışırken dikkatini çeken bazı hususlara “kâle / ekûlu – kultü” sistemiyle düştüğü çeşitli taliklerden oluşmuştur. Bu arada Ebu’l-Berakât en-Nesefî’nin yine Menar şerhi Keşfü’lesrâr 384’ına da bazı talikler düşülmüştür. 6- Risâle müteallika bi’l-usûl 385. Eser Sadüddin et-Teftâzânî’nin usûl ile igili bir eserinde usûl ilminin konusu ile ilgili .. i jkM= & ^@ ^" ` lm C 5no `4 şeklinde yaptığı tespitlerine, “ve kâle ba’zu’l-efâzıl”, “kâle’l-Fâzılu’ş-Şerîf”, “kâle’lmuhakkık ed-Devvânî” diyerek yaptığı nakillerden sonra “ekulü” diyerek yaptığı yorumlardan oluşmuştur. Ebussuûd’a adiyeti fihrist kaydına göredir. 7- Risâle fi’l-meshi ale’l-huffeyn 386 ve Hasmü’l-hılâf fi’l-meshi ale’l-hıfâf 387 . Bu eserin, Çivizâde’nin “meshde eimme-i Hanefîyyeden nakl-i sahih vaki olmamışdır” şeklindeki bir fetvâsının Kanûnî tarafından duyulması ve Padişahın üzülmesi üzerine kış günlerinde halkı güçlüklerden kurtarmak için Kanûnî’nin buyruğu üzerine yazıldığı 388 ve Ebussuûd Efendi’nin oğlu Mustafa için kaleme alındığı 389 şeklinde iddialar bulunmakla beraber, risâlenin mukaddimesinde yer alan bilgiye göre, çuha (has ipekten yapılan bez) ve kirbas (normal bez) üzerine giyilen mest üzerine mesh yapmanın câiz olup olmadığı hususu tartışma konusu olmuş, tartışmalar Padişah’a kadar ulaşmış ve Padişah’ın emri ile390 948/1541 yılında 391 bu risâle kaleme alınmıştır. Görülen iki nüshada eser ismi verilmemiştir. Biri 379 vr. 402b. 380 vr. 402a-b, 403a. 381 Kâtip Çelebî, Keşfuzzunûn, II, 1826. 382 Kâtip Çelebî, a. g. e., I, 526; II, 1826. 383 vr. 306b. ; Özel, Hanefî Fıkıh Alimleri, s. 85. 384 vr. 307a. 385 Slm. Ktp., Rağıp Paşa, 1460, vr. 151b-153a. 386 Ziriklî, el-A’lâm, V, s. 59. 387 Kâtip Çelebî, a. g. e., I, 665. 388 Atsız, Ebussuûd Bibliyografyası, s. 59. 389 Kâtip Çelebi, I, 665. 390 Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 936, vr. 2a-3a. 391 Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 936, vr. 21a. 58 Türkçe392 diğeri Arapça393 olan her iki nüshada da çuha ve kirbas üzerine giyilen mestler üzerine meshin câiz olup olmadığı konusu incelenmiştir. Adı geçen nüshalarda konunun işleniş biçimi ve kaynakları birbirinden farklıdır. Türkçe nüshada konunun tarihi arka planına da yer verilmiştir. Türkçe nüshanın Ebussuûd Efendi’ye aidiyeti serlevha kaydına, Arapça nüshanın aidiyeti ise ferağ kaydı notuna dayanmaktadır. Risâlelerde tartışılan konulara, Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarında da yer verilmiştir394 . 8- Mevkifu’l-ukûl fî vakfi’l-menkûl 395 . Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi döneminin önemli tartışma konularından birisi şüphesiz para vakıfları konusu olmuştur. Kaynaklarda konu ağırlıklı olarak Ebussuûd Efendi’ye nisbet edilerek incelenmekte ise de, bu konudaki ilk risâlenin396 İbn Kemâl’e ait397 olması ayrıca, Ebussuûd Efendi’nin kazaskerlik döneminde böyle bir vakıfla ilgili hüccet vermesi398 konuyu Çivizâde ile de tartışmış olması esasen meselenin daha eskiye dayandığını göstermektedir. Ebussuûd Efendi bu risâlesinde, menkul malların vakfı konusunun cevâzını savunarak, görüşlerini genelde fıkıh kaynakları ve âlimlerinin görüşleri doğrultusunda detaylı bir şekilde ele alarak incelemiştir. Eserine, menkulatın vakfını câiz gören âlimlerinin görüşlerini özetleyerek başlamış, ardından çeşitli kaynaklardan kaynak adı vererek alıntılar yapmıştır. Konu ile ilgili tartışmaları mezhep imamlarının –ki buna İmam Şâfiî de dahildir- görüşleri yanında, konuyu daha çok “teâmül-örf” kavramı çerçevesinde incelemiş ve “teâmül” ile ilgili geniş açıklamalarda bulunmuştur. Konunun tartışma merkezinde bulunan İmam Züfer’in görüşlerine de yer vererek karşı görüşlere cevaplar vermiştir. Karşı görüşleri “in kulte” diyerek naklettikden sonra, “kultü” diyerek cevaplamıştır. Görüşlerini genel olarak şu kaynaklarla temellendirmiştir: Radıyyüddin es-Serahsi, el-Hidâye, Gâyetü’l-Beyân, el-Fetâvâ’l-Attâbiyye, ez-Zehîra, el-Hâniyye, el-Bedâî’, el-Fetâvâ’lBezzâziyye, el-Fetâvâ’z-zahîriyye ve el-Fetâvâ’t-Tatarhâniyye. Ebussuûd Efendi’nin bu risâlesi, mecmûalarda farklı şekillerde yer almıştır. Örneğin Laleli 876 nolu mecmûada konuların bütünü tek bir eser olarak istinsah edilirken, yine Laleli 835 nolu mecmûada, 392 Slm. Ktp., Şehit Ali Paşa 2795/95b-97b. 393 Slm. Ktp., Şehit Ali Paşa 936/1b-21a; Laleli, 876, vr. 1a-12a; Yeni Cami, 376, vr. 1b-11b. Yeni Cami, 376, vr. 158b-166a’da yer alan yine mest üzerine mesh etme ile ilgili bir risâle, zahriyyesinde Çivizâde’ye nisbet edilmiş, ancak mukaddimede yer alan bilgilere göre, eser, konunun Sultan Süleyman’a intikal şikayet edilmesi üzerine kaleme alınmış, bu da eserin Ebussuûd’a ait olduğu intibaını uyandırmakta, ancak mukaddime ve ferağ kaydı diğer risâlelerden farklı oluşu bu intibayı zayıflatmaktadır. 394 Velî b. Yusuf, Mecmûa, vr. 5a. 395 Kâtip Çelebî, Keşfuzzunûn, II, 1910; Slm. Ktp. Yeni Cami, 376, vr. 42b-58b. 396 Demir, Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi, s. 169. 397 Risâle fi Vakfi’d-derâhim, Slm. Ktp., Süleymaniye, n. 708, vr. 398 Slm. Ktp., Esad Ef. 3783, vr. 93b-94a. 59 konular ayrı risâleler şeklinde istinsah edilmiştir. Bu da bu risâlelerin, farklı eserler şeklinde anlaşılmasına ve kataloglarda ayrı risâleler şeklinde kaydedilmesine sebep olmuştur. 9- Risâle fi vakfi’n-nukûd 399 ; Risâle fi mesâili’l-vukûf 400 ; Risâle fî’l-bey’i’l-bâtıl ve’l-vakfi’llâzım401; vakıf uyguluması olarak Kazasker iken verdiği vakf-ı nükûd hüccetleri.402. Ebussuûd Efendi’nin para vakıfları ile ilgili risâlesi, “Risâletün fî cevâz-i vakfi’n-nukûd” adıyla, Ebu’lEşbâl Sağîr Ahmed Şağaf el-Bakistânî tarafından tahkik edilerek yayınlanmıştır 403 . 10- Risâle fî vakfi’t-tavâhîn ale’l-erâzi’l-mevkûfe li’l-gayr 404. Bu eser Sultan’ın talebi üzerine kaleme alınmış, konunun geniş olarak kaynaklar bağlamında incelenmesinden oluşmuştur. 11- Bidâatü’l-kâdî fi’s-sukûk, Sınâatü’l-kâdî 405 , Bidâatü’l-kâdî 406 ve Kitâbu’s-sakk şeklinde de kayıtlıdır407 . Kadılarda bulunması gereken meslekî özellikler, vakıf, nikâh, talâk, furûzu’n-nafaka, nasbu’l-vasî, vasiyyet, icâre, hibe, itâk, tedbîr, mükâteb, bey’, deyn, sulh, ibrâ, teslim, edâ, şehâdet, diyet ve kısâs konularında ön bilgilerle başlayıp, bu konularla ilgili yapılacak yazışma ve tutanak (sicil) örneklerinden oluşmaktadır408 . Ebussuûd Efendi’nin bu eseri sonraki eserler için de kaynak olmuştur. Nitekim Hızır Efendi’ye (ö.?) nisbet edilen bir Kitabu’s-sak’da Ebussuûd Efendi’ye atfen + " ^' A" .". & ? şeklinde bir alıntıya yer verilmiştir.409 12- el-Kavlü’l-vasît beyne’l-ifrâti ve’t-tefrît / Risâlet fî ihtimâmi emri’d-dîn 410 . adıyla da kayıtlıdır. Birgivî Bibliyografya’sında Ebussuûd Efendiye’de nisbet edilen bu eserin Birgivî’ye ait olma ihtimali daha kuvvetlidir411. Hâdimî’nin de Ebussuûd Efendi’ye nisbet ettiği risâle412 ile aynı dibaceye sahip olan eserin derkenarında Risâle’nin Birgivî’ye ait olduğu 399 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3783, vr. 94a-b. 400 Ziriklî, el-A’lâm, V, s. 59. 401Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 226, vr. 269a-270a. Vakfın tescili ve vakıf kurma işleminin bağlayıcılığı ilgili Türkçe bir risâledir. 402 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3783, vr. 93b-94a; 3783, vr. 51b; 93b-94a (Tarih: 944). 403 Beyrut, 1997. 404 Slm. Ktp., Yeni Cami, 376/4, vr. 168b-177a. 405 Slm. Ktp., Laleli, 3711, vr. 30 39; Kâtip Çelebî, Keşfuzzunûn, I, 247. 406 Atıf Efendi, 2582, vr. 21a-28a. Eser adı, 22b’de geçmektedir, ferağ kaydında istinsah tarihi, 974’dür. 407 Slm, Ktp., Giresun, 3648, vr. 186b-196b; Atıf Efendi, 2582, vr. 22a-29a. 408 Atıf Ef., 2582, vr. 22a-29a. 409 Bayezid, 2765, vr. 1b. 410 Slm. Ktp., Esad Ef. 615, vr. 107b-110a. 411 Arslan, Ahmet Turan, İmam Birgivi, Hayatı, Eserleri ve Arapça Tedrisatındaki Yeri, İstanbul, 1992, s. 90- 91. 412 Hâdimî, Berîka-i Mahmhûdiyye fî şerhi Tarîkat i Muhammediyye, Kahire, 1348, I, 212. 60 kaydedildiği gibi, eserin telif sebebi hakkında da bilgi verilmiştir. Bu kayda göre Birgivî bu risâleyi Osman Efendi adında bir kişiye cevap olarak yazmıştır. Osman Efendi teğannî, raks ve devrân ile zikir yapmayı haram sayan, bunları helâl kabul edenleri de küfre nisbet eden bir risâle kaleme almış; eserini, riyâ, el-istihfâf-u bi’ddin, el-cehru bi’z-zikr, et-teğannî ve el-lahn başlıkları ile tasnif etmiş, İmam Birgivî de, eserde yer alan aşırılıkları dengelemek için bu eserini kaleme almıştır 413. Eserin ferağ kaydında de risâle Birgivî’ye nisbet edilmiş, ancak bu nisbetin doğru olup olmadığında tereddüt edilmiş olmalı ki, nisbetin istinsâh edilen nüshanın zahriyye kaydından alındığı özel olarak belirtilmiştir. Mukaddime kayıtlarından aynı eser olduğu anlaşılan diğer bir risâle ise “Risâle fi’t-teğannî 414 adıyla kayıtlıdır. 13-Fetvâ Kâtiplerine Tenbîh. 415 Fetvâ soru formlarını hazırlarken dikkat edilmesi gereken imlâ kuralları ile ilgili bir risaledir. Özellikle de Arapça ve Farsça kökenli kelimelerin kullanılacağı kalıplar ve telaffuzlar üzerinde durulmuştur. Risâle üzerine Fikret Turan tarafından bir değerlendirme çalışması ile birlikte neşredilmiştir416 . 14-Şurûtu’s-salât / Tuhfetü’l-musallî 417. Namaz ile ilgili kavram ve meselelerin ele alındığı, ilmihal türü, Türkçe bir eser. Sultan Süleyman zamanında yazıldığı belirtilen418 eserin istinsah tarihi 998/1589’dir. Ebussuûd Efendi’ye aidiyeti, serlevha kaydına dayanmaktadır. 15- Süknâ ve Girdâr (Gedik Risâlesi) 419 . Eser, esasen Veli b. Yusuf tarafından derlenen Ebussuûd Efendi fetvâlarının, 1049 istinsah tarihli bir nüshası içerisinde yer almaktadır. Konuya fetvâ formatıyla (mesele / el-Cevâb) giriş yapıldıktan ve fetvâ formatıyla cevap verildikten sonra, bu konudaki çeşitli fetvâ ve uygulamalara da yer verilmiştir. Ancak fetvânın sonunda “Bu risâle-yi Receb Efendi tahrîr buyurmuşdur, zu’munca” denilerek, Risâle olduğu belirtilmiştir 413 Slm. Ktp., Esad Ef., 615, vr. 107b, der kenar. 414 Slm. Ktp., Laleli, 466, vr. 48a-49b. 415 Slm. Ktp., Esad Efendi, 1017, vr. 95b-96b. 416 Turan, Fikret, “Şeyhülislam Ebussuûd’un İmla Kuralları: Onaltıncı Yüzyılda Osmanlı İmlasında Yerlileşme Eğilimleri ve Bir Tepki”, İlmi Araştırmalar, İstanbul, 2000, sy. 9, s. 221-238. 417 Slm. Ktp., Esad Ef. 3782, vr. 145b-152b. (Eserin adı serlevhada “Şurûtu’s-salât” olarak, mukaddimede ise “Tuhfetü’l-musallî” olarak kaydedilmiş; serlevhada Ebussuûd Efendi’yi nisbet edilmiş. İstinsah tarihi: 998) 418 Vr. 145b. 419 Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 223, vr. 133b-135b. Bu Risâle, Ahmed Akkgündüz, tarafından “Osmanlı Hukukunda Gedik Hakkının Menşei ve Gedik Hakkıyla İlgili Ebussuûd’un Bir Risâlesi”, başlığı ile yayınlanmıştır. (Türk Dünyası Araştırmaları, sy. 46 (1987), s. 149-162). 61 16- Kânûnu’l-muâmelât 420 . İsmail Paşa böyle bir eserden söz etmiştir, ancak kütüphane kayıtlarında Ebussuûd Efendi’nin bu isimle kayıtlı bir eserine rastlanmamıştır. Kanunnâmelerinden birisinin ismi olabilir. 17 - er-Risâletü’l-hasbiyye fi’ş-şehâdeti’l-hasbiyye 421 . Risâle, “Ümmü Veled” konusu ile ilgili bir fetvâyı delillendirmek ve detaylandırmak üzere Arapça olarak kaleme alınmıştır. 18- “Mes’eletün müteallikatün bi’l-Kazâi beyne’l-İbâd” 422. Kadılık mesleğinin hükmü ile ilgili, fetvâ formatında bir risâledir. C- AKAİD-KELAM Risâle-i Ebissuûd 423. Kader konusunda soru-cevap metoduyla yazılmış bir eser. Ayrı bir risâle gibi gösterilen bu eser, gerçekte Ebussuûd Efendi’nin fetvâ mecmûalarında geçen, fetvâ formatlı bir şekilde de nakledilen bir fetvâ meselesidir. Kütüphanelerde muhtelif nüshaları bulunan fetvâ “Risâle fî Beyâni’l-Kazâ-i ve’l-Kader li Mevlânâ Ebussuûd” adıyla yayınlanmıştır 424 . D- TASAVVUF 1- Risâle fî Hakki Devrân-i Sûfiyye 425. Tasavvufi uygulamalarda icrâ edilen raks ve devrân ile ilgili meselelerden oluşmuş fetvâ formatında bir eserdir. 2-Şerhu Zî Deryâ-yı Şehâdet 426 . Mukaddime kaydına göre eser, Mevlânâ Abdurrahman elCâmî’nin (ö. 898/1492) Zî Deryâ-yı şehâdet adlı eserine Ebussuûd Efendi’nin Farsça olarak kaleme aldığı bir şerhtir. Vahdet-i vücûd konusu üzerinedir. E- DİL VE EDEBİYAT Ebussuûd Efendi’nin Türk ve Arap edebiyatları ile ilgili eserleri, sarf, nahiv, belâğat ve lugat olarak kendisini göstermektedir. Bunlardan Türk dili ile ilgili eserlerinden tespit edilebilenler şöyledir: 420 İsmail Paşa, Hediyyetü’l Ârifîn, II, 254. 421 Slm. Ktp., Yazma bağışlar, 2009. 422 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3809, vr. 181b-182b. Eserin Ebussuûd’a adiyeti, ferağ kaydı notuna göredir. 423 Slm. Ktp., Esad Ef. 3772, vr. 246a-248b; “Mes’eletü’l-kaza ve’l-kader, li’l-Mevlâ Hoca Çelebî”, Slm. Ktp., Esad Ef. 3809, vr., 178b-181a; Mecmûa, Pertevniyal, 893-970, vr. 27a-29b. “Mes’eletün müteallikatün bi’lkazâ i beyne’l-ibâd”, Ferağ kaydında “Ketebehû Ebussuûd” kaydı var. Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3809, vr. 181b-182b. 424 İstanbul, 1264, s. 19-28. İrade i Cüz’iyye ve diğer risâleler ile beraber. 425 Hacı Selim Ağa, Nurbanu, 153. 426 Slm. Ktp., Rağıp Paşa, 1460, vr. 235b-236a. 62 1-Risâle fî ma’nâ Çalab 427 . Kayıtlarda İbn Kemâl 428 ve Hasan Kâfî el-Akhisârî’nin (ö. 1030/1620) de böyle bir eserinden söz edilmektedir 429 . Yine Çeleb lafzı Mehmed b. Sadeddin’e (ö. 1008/1599) nisbet edilen bir fetvâya konu olmuş, Sadedin Efendi bu fetvâsında İbn Kemâl’in bu kelime ilgili bir fetvâsını tasdik etmiştir430. Bu da “Çalab” lafzının çeşitli dönemlerde tartışma konusu olduğu, bundan dolayı da hakkında farklı kişiler tarafından konu hakkında risâleler telif edildiğini göstermektedir. 2-Galatâtü’l-avâm 431 . Risâle fî tashîhi’l-elfâzil-mütedâvele beyne’n-nas 432 olarak da bilinir. Bu eser yanlış kullanılan bazı kelimelerin tashihine dair küçük Türkçe bir risâledir. Baysun, İstanbul Ünv. Ktp., Mecmûa 1486, vr. 139b-142a’da bu risâlenin, Abdurrahman Efendi adında birisi tarafından hurûf-i hecâ sırasına konulmuş bir nüshasını gördüğünü kaydeder433 . Ebussuûd Efendi’nin bu eseri, Mustafa Şevket Şehri tarafından “Risâle fi şerhi risâletin harrarahâ el-Müftî el-Meşhûra bi Ebissuud li beyân-i galatât-bi’l-ibareti’t-Türkiyye” adıyla şerhedilmiş 434 , ayrıca Hayati Develi tarafından da “Kemalpaşazâde ve Ebussuûd’un Galatât Defterleri” adıyla latin harfleriyle yayınlanmıştır. 435 3- Risâle fi’l-lüga 436 . Kataloglarda Ebussuûd Efendi’ye nisbet edilen bu eser, Arapça-Türkçe bir lügatın Arapça şerhidir. Ancak Ebussuûd’a aidiyeti hususunda herhangi bir kayda rastlanmamıştır. Arap Dili ve Edebiyatı ile ilgili olanlar da şunlardır: 4- Risâle müteallika bi bahsi’l-izâfe fî Kâfiyeti İbni’l-Hâcib. 437 Risâlenin Ebussuûd Efendi’ye âidiyeti serlevha kaydına göredir. Bunun dışında bir kayda rastlanmamıştır. Risâlede, İbnü’lHâcib’in (ö. 647/1249) el-Kâfiye’sindeki “izâfet” tarifi ile bu tarif üzerinde Mevlânâ Câmî vd. şârihlerin yorumları değerlendirmiştir. 427 Mecmûa, Slm. Ktp., Reşid Ef., 985, vr. 29b. 428 Slm. Ktp., Esad Ef. 3772, vr. 199a. 429 Kâtip Çelebi, Keşfuzzunûn, I, 113-114; II, 1102, 1143, 1802. 430 Mecmûa, Slm. Ktp., Reşid Ef., 985, vr. 30a. 431 İsmail Paşa, Hediyyetü’l Ârifîn, II, 254. 432 Slm. Ktp., Tırnovalı, 1865. 433 Baysun, “Ebussuûd”, IV, s. 99. 434 İstanbul, 1318, s. 30-39. Mecmûatü’l Fevâid adıyla Arapça risâleler ile birlikte. 435 İlmi Araştırmalar, İstanbul, 1997, sy. 9, s. 99-125. 436 Slm. Ktp., Antalya Tekeli, 451, vr. 14b-63a. 437 Slm. Ktp., Esad Ef. 3675, vr. 157a-159b. 63 5- Risâletün fi’l-fark beyne’l-makâm-i ve’l-mukâm 438. Arapça "+ ," kelimesinin harekesi ve hareke durumuna göre mananın değişimi üzerinde duran fetvâ formatında bir risaledir. Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi şiir alanında da ün yapmış bir şahsiyyettir. Kınalızâde Hasan Çelebî, Tezkiretü’ş-Şuarâ’sında439 ona özel bir bölüm ayırdığı gibi, Riyâzî Efendi de yine Tezkiretü’ş-Şuarâ’sında440 ondan özel olarak bahsetmiştir. Ebussuûd Efendi Arapça, Farsça ve Türkçe’yi çok güzel yazar ve konuşurdu. Her üç dilde de Şiîrleri olmakla beraber onun en yüksek sanat ve ruh taşıyan Şiîrleri Arapça yazdıklarıdır. Bunların en meşhuru da Kaside-i Mîmiyye’dir 441 . “Kaside-i Mîmiyye” Süleyman Ateş tarafından442; diğer bir kasidesi olan Bedîi’yye de Cüneyt Eren tarafından443 yayınlanmıştır. Ebussuûd Efendi’nin hayatından söz eden hemen bütün kaynakların onun şiîrlerine yer verdikleri görülmektedir444. Edebiyat alanındaki diğer bir eser Kıssatu Harût ve Marût’tur 445 . Baysun, böyle bir eserden söz ederek, Kılıç Ali Paşa, no 1528’i adres göstermişse 446 de, yapılan araştırmada verilen adreste böyle bir esere rastlanmamıştır. Aydemir ise bu eserin, Ebussuûd Efendi’nin tefsirinden bir alıntı olduğunu kaydetmiştir447 . H- MÜNÂZARA Tuhfetü’t-Tullâb 448. Çeşitli kaynaklarda Ebussuûd Efendi’nin böyle eserinden söz edilmekte ise de, eseri görme imkanı bulunamamıştır. 438 Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 51b. 439 Tezkiretü’ş-şuarâ, Slm. Ktp., Esad Ef. 3869, vr. 106a-107a. 440 Tezkiretü’ş-şuarâ, Slm. Ktp., Esad Ef. 3871, vr. 11a-12a. 441 Atâî, Hadâik, II, 187; Şemseddin Sâmî, Kamûsu’l-a’lâm, I, 722; Slm. Ktp., Laleli, 3725, vr. 185a-186a; Mecmûa, Pertevniyal, 893-970, vr. 209b-211b. 442 İ.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, s. 39-77. Ateş bu makalesinde Ebussuûd Efendi’nin diğer bazı şiirlerine de yer vermiştir. Kaside i Mimiyye üzerine çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Bunların bir listesi için bk., Brockelmann, Tarihu’l-edebi’l-Arabi, IX, s. 364. 443 EKEV Akademi Dergisi, Yıl:7; sy. 14, Kış 2003, s. 221-228. 444 Bk. Mecmûa, Slm. Ktp., Pertevniyal, 893-970, vr. 214b-215b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3796, vr. 178b; 3697, vr. 170a; 914, vr. II a; 3713, vr. 163a-165b; 3507, vr. 8b; Mecmûa bi Hatt i Şeyhülislâm Ebi Said Efendi, Slm. Ktp., Esad Ef., 3741, vr. 304b-309b. 445 Ziriklî, el-A’lâm, V, s. 59; Slm. Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 1528. 446 Baysun, a.g.e, IV, s. 99. 447 Aydemir, Ebussuûd Efendi ve Tefsirdeki Metodu, s. 28. 448 Ziriklî, a.g.e., V, s. 59; Yazma, Berlin, 3/8160 (Brokelmann, Tarihu’l Edebi’l Arabi, IX, s. 364) 64 I- MEKTUP Kütüphanelerde Ebussuûd Efendi’nin çeşitli mektupları bulunmaktadır. Bunlardan kimilerinin muhatabı belirli iken kimilerinin muhatabı belirtilmemiştir. Bu mektuplarından bazıları şunlardır: “Mevkıf-ı refî-i Âzametpenâh ve mafil-i menî-i celâlet destigah…” cümleleriyle başlayan mektubu449. Bir öğrencinin görev terifi için yazdığı mektup450. Rüstem Paşa’ya gönderdiği Cevâbname451 ve mektup.452 Manisa’da şehzâdelik yıllarında Sultan Selim’e tefsiri ile birlikte gönderdiği mektup, 453 Şehzâde’ye bir mektubu454 , Padişah’a bir arzı455 , Vezîr-i Âzam ile karşılıklı yazışmaları 456 ve tehnietnâme 457 , Vezîr-i Âzam Ahmed Paşa’ya tehnietnâme 458 , Sultan Süleyman’a gönderdiği mektup459 ve arzuhâl460, babasının dayısı Muslihiddin’in Eyüp kadılığını tehnietnâme 461 , Mehmed Paşa’ya yazdığı tebrîk sûreti 462 , Celal hakkındaki makalesi463, Arabzâdeyi arz ettiğinin sureti464 ve oğluna gönderdiği nasihatnâmesi465 . Ebussuûd Efendi’nin mektuplarından Türkçe olanlar Abdülkadir Dağlar tarafından “Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi’nin Türkçe Mektupları” adıyla Yüksek Lisans tezi olarak çalışılmıştır 466 . J- MUHTELİF ESERLERİ 1-Risâle fi Beyân-i Kat’i’l-İlim467. Ziriklî’nin sözünü ettiği bu esere kütüphane kayıtlarında rastlanmamıştır. 449 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3783, vr. 74b. 450 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3752, vr. 116b. 451 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3783, vr. 170a. 452 Slm. Ktp., Slm. Ktp., Esad Ef. 3335, vr. 56a; 3752, vr. 108a. 453 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3341, vr. 164. 454 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3752, vr. 147b-148a. 455 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3751, vr. 125b-126a. 456 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3857, vr. 102a. 457 Slm. Ktp., Esad Ef. 3783, vr. 32b. 458 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3783, vr. 32b. 459 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 933, vr. 74b-75a. 460 Slm. Ktp., Esad Ef. 3784, vr. 33a-34a. 461 Slm. Ktp., Esad Ef. 3783, vr. 53b. 462 Slm. Ktp., S. H. M. H. K., Yaz. 6. 463 Slm. Ktp., S. H. M. H. K., Yaz. 6. 464 Slm. Ktp., S. H. M. H. K., Yaz. 6. 465 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3713, vr. 191b-192b; Peçevî, Tarih, I, 67-69. 466 Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2001. 65 2- Münşeât 468 . Zahriyye kaydında “min münşeât-ı Hazret-i Şeyhülislâm Mevlâna Ebussuûd elmerhûm” kaydı bulunan eserde, vr. 1b-4a’ya kadar olan bölümdeki yazıların serlevha ve ferağ kaydında Ebussuûd adı verilmiş, bundan sonra ki yazışmaların ise yalnızca konu başlıkları verildikten sonra mecmûanın ferağ kaydında tekrar “temme Münşeâtü Şeyhülislâm ve müftî’lenâm Hazret-i Mevlânâ Ebussuûd aleyhi rahmetü’l-Meliki’l-Vedûd” kaydı düşülmüştür. Eserde Kanûnî Sultan Süleyman dönemindeki çeşitli devlet erkanına yazılmış mektupların yanında, çeşitli siyasî-idarî konular ile ilgili yazışmalara da yer verilmiştir. 4-Nasihatleri 469 . 5-Risâle-i tahkîkiyye-i Hazret-i Seyyid Sinan 470 . 6-İbretnümâ471 . 7-Lübbü’l-ahzâb li cem’i’l-ihvân ve’l-ahbâb 472 . 8-Risâle der beyân-i ıyârât. 473 9-Risâle-i bezirgan. 474 10- Baytarnâme 475 . 5- Takrizleri. Takriz olarak Ebussuûd Efendi’nin Şemsi Paşa’nın, manzum Vikâye metnini Türkçe’ye tercümesine476 , “er-Risâletü’n-nisebi’t-tâlûbî ve ucâletü’l-hasebi’l-artakî” 477 adlı bir eser ile İbn-i Nüceym’in (ö. 970/1562) el-Eşbah ve’n-Nezâir’ine takrizlerine478 rastlanmaktadır. 6- İlmi eserlerinin yanında Ebussuûd Efendi’nin duaları ile de meşhur olduğu anlaşılmaktadır. Duâları, “Duânâme” ya da “Risâle fi’l-Ed’iyyeti’l-Me’sûra” adı ile kayıtlı olup yayınlanmıştır 479. Baysun, bu matbu nüshanın, yazmaya göre nisbeten değişikliğe uğradığını 467 Ziriklî, el-A’lâm, V, s. 59. 468 Slm. Ktp., Esad Efendi, 3291. 469 Mecmûatü’r-resâil, “Ebussuûd Efendi’nin nasihatı”, Slm. Ktp., S. H. M. H. K. Yaz., 18, vr. 31a-33b. 470 Milli Kütüphane, Yz. A3316, vr. 57. 471 Milli Kütüphane, Yz. A 2320/A, vr. 46b-48b. 472 Nşr: Sadık Vicdânî Ebû Rıdvân (Kayıkcıoğlu), İstanbul, ts. 473 Antalya Akseki, 255, vr. 225b-229b. 474 Adana İlk Halk Kütüphanesi, 639, vr. 80b-91b. 475 Agar, Mehmet Emin, Ebussuûd Efendi’ye Atfedilen Bir Baytarnâme, İstanbul, ts. 476 Slm. Ktp., Esad Ef. 3847, vr. 52a; 3755, vr. 5a. 477 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3724, vr. 45a. 478 el Eşbâh ve’n-nezâir, Slm. Ktp., Esad Ef. 520, zahriyye kaydı; Tahrîrü’l-mesâil ve Takrîrü’d-delâil, Slm. Ktp., Esad Ef. 521, vikaye kaydı. 479 Mecmûai Da’avât, İstanbul, 1341. 66 kaydeder 480 . Ebussuûd Efendi’nin duânâmesinin Osmanlı ilim dünyasında itibar gördüğü anlaşılmaktadır. Çeşitli kaynaklarda O’nun duânâmesine atıfta bulunulması, ya da doğrudan duâlarının nakledilmesi bunu göstermektedir481 . 480 Baysun, a.g.e, IV, 99. 481 Mecmûai Şehzâde Esad Efendi, Slm. Ktp., Esad Ef. 3855, vr. Ia; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3802, vr. 16b; 3739, 3713, vr. 126b; 3809, vr. 81a; 3792, vr. 241a; 3802, vr. 16b; 3809, vr. 81a; 3808, vr. 181a; 3792, vr. 240a-241a. 67 İKİNCİ BÖLÜM EBUSSUÛD EFENDİ’NİN FETVÂLARININ TESPİTİ 68 I- EBUSSUÛD EFENDİ’YE KADAR FETVÂ EDEBİYATINA KISA BİR BAKIŞ Ebussuûd Efendi, İslâm hukuk tarihi içerisinde duraklama dönemi kabul edilen bir zaman diliminde yaşamıştır 482. Bu döneme kadar Kur’ân-ı Kerîm toplanmış, istinsah edilerek İslam ülkelerine gönderilmiş; hadisler derlenip tasnif edilerek kolayca istifade edilebilir hale getirilmiş; fıkıh çalışmaları furû ve usûl alanında kemale ermiş, her iki alanda da eserler ortaya konulmuştur. İçtihat kapısının kapandığı düşüncesinin gündeme gelmesiyle de fıkıh alanındaki çalışmalar fetvâ alanına kaymış, fetvâ döneminin usûl ve eserleri de telif edilerek hukuk tarihindeki yerini almıştır. İslâm hukukçularının fetvâ niteliğinde olan görüşlerini ihtivâ eden eserler genel olarak “Fetvâ/Fetâvâ”, “Nevâzil”, “Vâkıât”, “Mesâil”, “Es’ile-Ecvibe” “Hizâne”, “Muhît”, “Muhtasar”, “Müntahab”, “Mesâil”, “Hulâsa” ve “Mecmûa” gibi başlıklar altında toplanmaktadır483 . Fetvâ tarihi İbnu'l-Mübârek’in (ö. 181/797) Rukâu'l-fetâvâ 484 ’sı ile telif dönemini başlatmış, Hanefî fakihlerinden el-Cüzcânî’nin (ö. 200/815) Nevâdiru'l-fetâvâ 485’sı ile Ebulleys es-Semerkandî’nin (ö. 373/983 veya 393/1003) el-Fetâvâ min ekâvîli’l-Meşâyih ve en-Nevâzil fi’lfurû’ 486 adlı eserinden itibaren de fetvâlar derlenmeye, derlemeler zamanla doktrinleşme sürecine girmiştir. Derlemelerin hacim ve kemmiyetini göstermesi bakımından bazı eserlerin derlenmesinde esas aldıkları kaynaklara göz atmakta yarar olacaktır: Eburrecâ Necmüddin Muhtar’ın (ö. 658/1260) Kunyetü’l-fetâvâ’sı 123487; Abdullah b. Hasan el-Afîf el-Kâzerûnî elHanefî’nin (ö. 1102/1690) Fetâvâ’l-kâzerûnî’si 58488; Kadı Cuken’nin (ö. 920/1514) Hizânetü’rrivâyât’ı büyük bölümü fıkıh ve fetvâ eseri olmak üzere 205489; Molla Hüsrev’in (ö. 885/1480) bir derlemesi olan Düreru’l-Hukkâm fî Şerh-i Gureri’l-Ahkâm adlı eserinde 83490, son dönemlerde yapılan bir çalışma olarak Mecelle’nin kaynak sayısı ise 170 âdettir491 . Bu arada, Peygamber’den (s.a.s.) hadis kitapları içerisinde dağınık olarak bulunan fetvâları da derlenmeye çalışılmıştır. Ahmed b. Abdussamed el-Ğırnâtî’nin (580/1184) “Âfâku’ş-şumûs ve a’lâku’n-nüfûs”ü, Selman Nasîf ed-Dahdûh’un “es-Sahâbiyyü yes’elü ve’n- 482 Cici, Recep, Osmanlı Dönemi İslam Hukuku Çalışmaları, Bursa, 2001, s. 368. 483 Bk. Düzenli, Fetvâ Edebiyatı, s. 1-49. 484 Katip Çelebî, Keşfuzzunûn, I, 911. 485 İsmail Paşa, Hediyyetü'l-ârifîn, VI, 477. 486 Sezgin, Fuat, Târîhu’t-türâsi’l-Arabî, Suudiarabistan, 1983, III, 107, 108. 487 İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi, 158. 488 İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi, 170. 489 İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi, 390. 490 Şener, Mehmet, Dürer’in Kaynakları, İzmir, 1987. 491 Mardin, Ebul’ula, Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paşa, s. 167-169. 69 Nebiyyü yücîbü”su 492 , Seyyid el-Cemîlî’nin 493 “Fetâvâ Rasûlillah”ı ile İbn Kayyım elCevziyye’nin (ö. 751/1350 ) “İ’lamü’l-muvakkiîn” 494 i bu husustaki önemli çalışmalardan bazılarıdır. Ashâb-ı kirâmın fetvâlarından günümüze intikal edenler Abdurrazzâk (ö. 211/826) ve İbn Ebî Şeybe’nin (ö. 235/849) musannefleri gibi müstakil çalışmalarda yer alırken, bir kısmı da diğer hadis, fıkıh ve tefsir kaynaklarında dağınık halde nakledilmiştir. Fetvâ usûl ve âdâbı olarak da ilk eserin Ebubekr Muhammed b. İshak el-Kâşânî’nin (ö. 280/893) “Usûlü’l-fütyâ”sı 495 olduğu görülmektedir. Taklit dönemi fetvâ usûl ve âdâbı bakımından önem arzeden bir diğer eser el-Kerhî’nin (ö. 340/952) el-Usûl’üdür496. el-Kerhî ile başlayan bu süreç Ebu İshâk İbrahim b. Muhammed eş-Şîrâzî (ö. 476/1083) ve İmam Gazzâlî (ö. 505/1111) ile devam etmiş, ilk dönemler de farklı konular içerisinde dağınık olarak temas edilen fetvâ usûlü Gazzâlî’den sonra, Fahreddin er-Râzî (ö. 606/1209) ve Seyfeddin el-Âmidî (ö. 631/1233) gibi usûlcüler tarafından müstakil başlıklar altında incelenmeye başlamıştır497. İlk dönemler fıkıh usûlü eserlerinde özel bir bölüm olarak incelenen bu âdâb zamanla müstakil eserlere dönüşmüştür. Ebu Amr b. es-Salâh (ö. 643/1245) 498 , en-Nevevî (ö. 676/1277) 499 , el-Karâfî (ö. 684/1285) 500 , İbn Hamdân (ö. 695/1295)501 , İbnü’l-Kayyım elCevziyye (ö. 751/1350) 502 , el-Murâdî (ö. 1206/1791) 503 , İbn Âbidin (ö. 252/1836) 504 ve Kadızâde Tâhir’in (ö. 1254/1838) 505 eserleri bu alanda ilk göze çarpanlardır. Fetvâ tarihinde önemli bir diğer husus mezhep uygulamasıdır. İlk girişimlerinin Ebu Cafer el-Mansur (136-158 / 754-775) devrinde İmam Mâlik’in (ö. 179/796) el-Muvatta’sı bağlamında başlayan bu uygulama 506 , çeşitli eserlerde tartışmalara konu olmuştur 507 . 492 Beyrut, 1989. 493 Kahire, 1985. 494 İbn Kayyım el Cevziyye'nin "İ'lâmu'l Muvakkıîn" adlı eserinde nakledilen bu fetvâlar "Fetâvâ Rasûlillâh" adıyla müstakil olarak 1985 yılında Kahire’de Mektebetü'l Kur'ân tarafından basılmıştır. 495 İsmail Paşa, Hediyyetü’l-ârifîn, I, 300. 496 Sezgin, a.g.e., s. 101. 497 Bk. el-Mustasfâ fî İlmi’l-usûl, (thk. Muhammed Abdusselâm Abduşşâfî), Beyrut, 1413, I, 372; el-Âmidî, elİhkam fî usûli’l-ahkâm, Kahire, ts., IV, 203-206; er-Râzî, el-Mahsul fî ilmi’l-usûl, Beyrut, 1988, II, 525-540; eş-Şîrâzî, el-Lumâ fî usuli’l-fıkh, Beyrut, 1985, s. 70. 498 “el-Fetvâ ve’htilâfu’l-kavleyn”, el-Mevsûa fî âdâbi’l-fetvâ, (Cem ve thk.. Ahmed Bedrân Hassûn), Haleb, 1999, s. 33-241. 499 “Âdabu’l-fetvâ ve’l-müftî ve’l-müsteftî”, el-Mevsûa fî âdâbi’l-fetvâ, s. 33-241. 500 “Tenbîhâtün ale’l-müftî et-tafuttunu lehâ”, el-Mevsûa fî âdâbi’l-fetvâ, s. 245-261. 501 “Sıfatü’l-müfti ve’l-müsteftî”, el-Mevsûa fî âdâbi’l-fetvâ, 264-362. 502 “Fevâid celîle teteallaku bi’l-fetvâ”, el-Mevsûa fî âdâbi’l-fetvâ, s. 365-525. 503 “Ebhâs ve mesâil teteallaku bi’l-fetvâ”, el-Mevsûa fî âdâbi’l-fetvâ, s. 528-545. 504 “Şerhu’l-manzûme el-müsemma bi Ukûd-i resmi’l-müftî”, Mecmûatu Resâili’bni Âbidîn, Beyrut, s. 9-52. 505 “Resmü’l-Müftî”, Mecmûatü’l-fıkh, Slm. Ktp., Esad Efendi, 921, vr. 3a-b. 506 Ebu Zehra, Muhammed, Mezhepler Tarihi, (trc. Abdulkadir Şener), İstanbul, 1978, s. 302. 70 Tartışmalar zamanla netleşerek doktriner hale gelmiş, taklit döneminin tabii bir ihtiyacı olarak da uygulamaya konulmuştur. Bu arada Delhi Sultanlığı’nda yürürlüğe konulan İslâm adlî ve idârî sisteminin işleyişine sağladığı katkısı ile bilinen, bütünüyle da Hanefî mezhebinin görüşlerinden oluşan el-Fetâvâ’t-Tatarhâniyye 508 gibi mezhebe dayalı eserler verilmeye başlanmıştır. Uygulamada ortaya çıkanlar problemlerin, çözümü konusunda Abdülhay elLeknevî (ö. 1304/1886)509 , İbn Bedrân ed-Dımaşkî (ö. 1308/1890)510 ile Muhammed İbrahim511 gibi müellifler eserler vermişlerdir. Osmanlı dönemi işte bu usûl ve uygulama çalışmalarının doruk noktasında kendisini bulmuştur. Bu dönemde taklit yönteminin dışına çıkarak yeniden ictihad dönemine dönüş çağrıları ise karşılık bulamamıştır. Nitekim Osmanlı’nın kuruluş yıllarına rastlamasına rağmen İbn Teymiyye (ö. 728/1328) gibi âlimlerin Osmanlı fıkıh ve fetvâ kaynaklarında isimlerine hemen hiç rastlanmamaktadır512 . Böyle bir ortamda Osmanlı hukukçuları bir yandan geçmişten devraldıkları fıkıh mirasını ihtisâr, tahrîç ve tercihle meşgul olurken, diğer yandan oluşum sürecindeki Osmanlı müftülerinin fetvâlarını derleme, tasnif ve nukûl çalışmaları ile meşgul olmuşlardır 513 . Ebussuûd Efendi’ye kadar ki dönemde Molla Hüsrev’in Dürerü’l-hükkâm’ı, Müeyyedzâde’nin Mecmûatü’l-fetâvâ’sı 514 , İbn Kemal’in Mühimmâtü’l-müftîn’i 515 , Çivîzâde’nin Mecmaûa’sı ile Rasul b. Sâlih el-Aydînî (ö. 978/1570) el-Fetâvâ’l-adliyye’si516 gibi çeşitli eserler telif edilmiştir. Ebussuûd Efendi kendisini, yukarıda özetle ifade edildiği üzere sistem, usûl, âdâb ve uygulamanın başlayıp, büyük çapta da olgunlaştığı bir hukukî zeminin içinde buldu. O âdeta temeli atılmış, ana iskeleti kurulmuş olan bir sistemin eksiklerini giderme görevini yerine 507 El-Mâverdî, el-Ahkâmu’s-sultâniyye, (thk. Ahmed Mübarek el-Bağdâdî), Beyrut, 1989, s. 89-90; Ebu Ya’lâ el-Ferrâ, el-Ahkâmu’s-sultâniyye, Beyrut, 1994, s. 73-74; Atar, Fahreddin, “Fetvâ”, DİA, XII, s. 491-492. 508 Âlim b. Alâ (ö. 786/1384) tarafından telif edilen eser, çeşitli Hanefî kaynaklarından derlenmiş olup, bu mezhebin dışındaki görüşlere yer vermeksizin telif edilmiştir. Gerek yazıldığı coğrafya ve tarih gerekse muhetvası ve takip ettiği sistem bakımından el-Fetâvâ’l-Hindiyye’nin örneği ve habercisi olmuştur. (Koca, Ferhat, “el-Fetâvâ’t-Tatarhâniyye”, DİA, XII, s. 447) 509 en-Nâfiü'l-Kebîr Şerhu Câmii's-sağîr mukaddimesi, Beyrut, 1986, s. 5-66. 510 el-Medhal ilâ mezhebi’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, Beyrut, ts. 511 el-Mezheb inde’l-Hanefîyye, el-Mezheb inde’ş-Şâfiiyye. Eser Faruk Beşer tarafından “Hanefî ve Şâfiîlerde Mezhep Kavramı” adıyla tercüme edilmiş ve basılmıştır. İstanbul, 1989. 512 Cici, a.g.e., s. 297-298; Düzenli, İstanbul Müftülüğü Kütüphanesinde Bulunan Meşihat Fetvâları, s. 144- 149. 513 Cici, a.g.e., s. 368-369; Muhammed Fıkhî el-Aynî, Behcetü’l-fetâvâ, İstanbul, 1289, s. 2. 514 Mecmûatü’l-fetâvâ, Slm. Ktp., Esad Ef., 1109. 515 Slm. Ktp., Çorlulu Ali Paşa, 280. 516 Slm. Ktp., Esad Ef., 1063. 71 getirmiş oldu. Kendisinden önce sistemin kurulup fiilen uygulamaya konulmuş olduğunu, özellikle Ma’rûzât’ında geçen meselelerden açıkça görmekteyiz517 . II- EBUSSUÛD EFENDİ’NİN FETVÂLARININ GÜNÜMÜZE İNTİKALİ Osmanlı fetvâ tarihinde başlangıcından beri, önceki dönemlerden gelen fetvâ kayıt geleneği devam ettirilmiş, müftü ve Şeyhülislâmların fetvâları kayıt altına alınmaya çalışılmıştır. Ancak belgelerden anlaşıldığına göre İbn Kemâl dönemine kadar bu kayıtların, bireysel olarak yapıldığı bu dönemden sonra da fetvâ kâtipliğinin ihdasıyla daha bir hız kazanıp kurumsallaştığı, bu uygulamanın da 30 Şaban 1332/24 Temmuz 1913 tarihine kadar sürdüğü anlaşılmaktadır. Bu tarihte yayımlanan Hey’et-i İftâiye Hakkındaki Nizamnâme’de518 Fetvâ Odası’nın “Te’lîf-i Mesâil Ve Taharrî-i Mesâil” adıyla iki şubeye ayrıldığı, te’lîf-i mesâil şubesinin fıkıh ve fetvâ kitaplarında bulunan meseleleri seçeceği, meşîhatça belirtilen konular hakkında dört mezhebe ait bütün fıkıh kitaplarındaki bilgileri toplayacağı, basma veya yazma fıkıh ve fetvâ kitaplarından büyük bir fetvâ mecmûası tertip edeceği.. ifade edilmiş, ayrıca hazırlanan fetvâların Şeyhülislâm’ın onayından sonra özel bir deftere kaydedileceği karar altına alınmıştır. Öteyandan 13 Zilkâde 1334 / 12 Eylül 1916 tarihinde bütün müftîlerin, verilen fetvâları Sicilli İftâ adlı bir deftere kaydetmeleri emredilmiştir519 . Fetvâ derleme çalışmalarını, daha sonraları fetvâların kaynaklarını tespit (nukûl) ve derlemeleri metin haline dönüştürme faaliyetleri takip etmiştir. Bunlardan nukûl çalışmaları, fetvâsı nakledilen müftînin fetvâlarının fıkıh ve fetvâ kitapları nadiren de Kitap, Sünnet ve diğer usûl kaynaklarındaki dayanaklarını ortaya koyma; metin çalışmaları da önceden verilmiş fetvâları soru/cevap usûlünden çıkararak fetvâlarda el kitabı olmak üzere fıkıh kitabı sistemiyle yeniden te’lif etme şeklinde gerçekleşmiştir. Tasnif sistemi olarak genelde Ebû Bekr el-Merğînânî’in el-Hidâye adlı eserinde takib ettiği sistem esas alınmıştır. Osmanlı fetvâ tarihinde, bir birim olarak fetvâ kâtipliği, Şeyhülislâm İbn Kemâl döneminde başlamıştır. Nitekim Şeyhülislâm İbn Kemâl fetvâlarının cemedildiği bir mecmûada, mecmûanın mürettibi olan İbrahim el-Edhemî kendisinin fetvâ katibi olduğunu belirtmiş ve bu sıfatla fetvâları derlediğini ifade etmiştir 520 . Önceki dönem müftîlerinin 517 Ma’rûzât, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 137a, 138b; 3612, vr. 272b; Milli Tetebbular Mecmûası, s. 341, 345. 518 Düstûr, İkinci Tertib, VI, 948-950; Cerîde i İlmiyye, 1332, sy., 4, s., 565. 519 Cerîde i İlmiyye, 1334, sy., 26, s., 565. 520 Mecmûa-i Fetâvâ, Atıf Ef., 2835, mukaddime notuna göre mürettib, Sa’dî b. Hüsâm b. Ali eş Şehir b. İbni’l Edhemî el Mağnîsâvî’dir. Aynı kaynağa göre mürettib 937 hicri yılında İbn Kemâl; 940 senesinde Sa’dî b. İyaz; 946 senesinde Mehmed Çivizade; 948 senesinde de Kadiri Çelebî’nin fetvâ kâtipliğini yapmış. ” 72 fetvâlarının çeşitli kaynaklarda, “min hattihî” ya da şukka şeklinde kaydedildiği görülmekte ise de İbn Kemâl öncesi dönemde özel olarak fetvâ kâtipliği gibi bir birimin varlığı şimdilik tespit edilememiştir. Şeyhülislâm Zenbilli Ali Efendi’ye (ö. 932/1525) “Zenbilli” lakabının verilmesine sebep olan uygulaması da böyle bir birimin bu dönemde henüz teşekkül etmemiş olduğunu göstermektedir. Rivâyete göre Ali Efendi halkı bekletmemek için evinin penceresinden sokağa bir zenbil sarkıtır, müsteftî müşkilini yazıp kağıdı zenbile koyar, ipi sallar. Ali Efendi’de ipi çeker, cevâbı yazar, zenbili salıverirdi. Bundan dolayı da “Zenbilli” lakabıyla şöhret bulmuştur 521 . Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi’nin “Fetvâ Kâtiplerine Tenbîh” başlığı ile yayınladığı risâle de, Ebussuûd Efendi’nin varolan bu sistemde meydana gelen bazı aksaklıkları ve eksiklikleri tamamlamaya çalıştığını göstermektedir. Ebussuûd Efendi dönemi fetvâ katibi olarak Veli Yegân Efendi (ö. 998/1589) 522’nin adı geçmektedir. Fetvâların kaydedilmesinde önemli bir yeri olan Fetvâ emînliği ise Altınbaş’ın ifadelerine göre, “Şeyhülislâm Kâimmakamı”, “Şeyhülislâm Vekîli”, “Ders Vekili” ve “Fetvâ Emîni” lakabıyla Sekizinci Şeyhülislâm Zenbilli Ali Efendi zamanında başlamış, ancak muttasılan devam etmeyip bazı Şeyhülislâmların Fetvâ Emîni’ne gerek görmediklerinden zaman zaman fetvâ emîni tayin edilmemiş, bundan dolayı da 124 şeyhülislâma mukâbil, 69 fetvâ emîni tespit ettiğini kaydetmiştir523. Altınbaş ayrıca fetvâ kâtipliği ile fetvâ eminliğinin aynı manaya gelen tabirler olduğuna da temas etmiştir524 . Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi döneminde fetvâ emîni olarak Sirâcüddin (ö. 10121603) 525, Ahmed Çelebî (ö. 994/1585) 526, Âbâdî Mehmed Çelebî527, Kâkülü-Perişan Şeyhî Efendi (ö. 1010/1601)528 ve Âşık Çelebî (ö. 979/1571)529’nin adları geçmektedir. Bunlardan Veli Yegân Efendi ile Âbâdî Mehmed Çelebî’nin fetvâ mecmûaları oluşturduklarından söz edilerek530, Âbâdî Mehmed Çelebî’nin mecmûasının Ayasofya Kütüphanesinde bulunduğu ifade edilmiş 531 ise de böyle bir mecmûaya henüz rastlanmamıştır. 521 Altınbaş, Mehmet Vamık Şükrü, "Fetvâ Emînleri", Diyanet İlmi Dergi, 1963, c. II, sy. 10, s. 25. 522 Altınbaş, a.g.e., c. II, sy. 10, s. 25 523 Altınbaş, a.g.e., c. II, sy. 10, s. 25, sy. 11, s. 24. 524 Altınbaş, a.g.e., c. III, sy. 2-3, s. 61. 525 Atâî, Hadâik, II, 489. 526 Atâî, a.g.e., II, 290; Altınbaş, a.g.e., c. III, sy. 2-3, s. 61. 527 Altınbaş, a.g.e., c. II, sy. 10, s. 25 528 Atâî, a.g.e., II, 451; Kâtip Çelebî, Keşfuzzunûn, II, 1219. 529 Atâî, a.g.e., II, 162. 530 Altınbaş, a.g.e., c. II, sy. 2-3, s. 61. 531 Altınbaş, a.g.e., c. II, sy. 2-3, s. 61; Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, I, 239. 73 Günümüzde Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarını yazma eser kütüphaneleri, şer‘iyye sicilleri, arşivler, fıkıh, tasavvuf ve tarih kaynaklarından tespit etmek mümkündür. Şer‘iyye sicillerinde yargı kararlarında fetvâlara yer verilmesi;532 Peçevî’nin, Celâlzâde Mustafa Çelebî’nin Kanunnâme’sinden söz ederken, kanunnâmelerin Ruûs kaleminde saklandığını 533 ifade etmesi, fıkıh kaynaklarının çeşitli konularında fetvâ ve ma’ruzatlara atıflarda bulunulması 534 tasavvuf kaynaklarında özellikle raks ve devrân meselelerinde fetvâların önemli bir yer işgal etmesi535 ve tarih kaynaklarında özellikle savaş ve idamlar söz konusu olduğunda fetvâlara yer verilmesi 536 bu kaynakları fetvâ tarihi açısından önemli kılmaktadır. Yazma eser kütüphanelerine gelince, buralarda yüzlerce fetvâ mecmûası ve binlerce fetvâ kaydı bulunmaktadır. Bu mecmûa ve fetvâları şekil bakımından genel olarak dört kısımda tasnif etmek mümkündür: Şukkalar, müstakil mecmûalar, çeşitli mecmûaların kenar kayıtları, fıkıh ve tarih gibi muhtelif kaynaklarda yapılan atıflar. A- ŞUKKALAR Şukkalar, özel hazırlanmış orijinal fetvâ soru / el-cevâb formlarıdır. Bu formun üst tarafında soru başlığı, altında soru, onun devamında el-Cevâb faslı ve en son olarak da müftünün imzası yer alır. Kütüphanelerde bu çeşit şukkalardan az da olsa bulunmaktadır. Bunların bir kısmı derlenerek özel koleksiyon haline getirilmiş, diğer bir kısmı da çeşitli mecmûaların arasında dağınık halde serpiştirilmiştir. Süleymaniye Kütüphanesi’nde bu koleksiyonlardan beş âdet tespit edilebilmiştir. Bunlar Şehid Ali Paşa, 1072, 1073, 2867 ve 2868 nolu mecmûalar ile Fatih, 2349 ve 2419 nolu mecmûalardır. Bunların yanında İstanbul Belediye Kütüphanesi Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet, 576 nolu mecmûa ile İstanbul Ünv. Merkez Kütüphanesi, Nadir Eserler-Türkçe 2088, 2112 ve 4401 nolu mecmûalarda aynı özelliği taşımaktadır. Bu mecmûalardan Şehid Ali Paşa, 1072 nolu nüshada 29 âdet, 2868 nolu nüshada 282 âdet, 2867 nolu nüshada 308 âdet; Fatih 2419 nolu nüshada 13 âdet olmak üzere Ebussuûd Efendi’ye ait toplam 632 fetvâ şukkası tespit edilmiştir. 532 Örnek olarak bkz. : İstanbul Mft. Şer. Sicl. Arşv., Kasımpaşa Mahkemesi, 58, vr. 4b. 533 Peçevî, Tarih, I, 46. 534 Örnek olarak bkz. : el-Haskefî, ed-Dürrü’l-Muhtâr, Beyrut, 1386, c. III, s. 20; c. IV, s. 157, İbn Abidin, Hâşiyetü Reddi’l-muhtâr, c. IV, s. 214, 215, 293, 388. 535 Düzenli, Osmanlı ulemâ ve Meşayihinin Gözüyle Müzik, s. 110-118. 536 Peçevî, a.g.e., I, 466-467. 74 B- MÜSTAKİL MECMÛALAR Müstakil mecmûalar, mukaddimeli ve mukaddimesiz olmak üzere iki çeşittir: a. Mukaddimesiz olanlar: Bunlar farklı şekillerde tasnif edilmişlerdir. Kimi mecmûalar, mukaddime bilgisi vermeksizin doğrudan fetvâları nakledip ve her fetvânın sonunda “ketebehû Ebussuûd” gibi yalnızca fetvânın kime ait olduğunu belirtme yöntemini uygulamaktadır. Bu tip mecmûlarda, “Ketebe” kayıtlarında fetvânın bazı özelliklerine de dikkat çekilmektedir. Bunların başında “ketebehû (..) min hattihî” (Bu fetvâ ..’nin bizzat kendi yazısından nakledilmiştir) şeklindeki kayıtlar gelmektedir. Bunun dışındaki kayıt tarzlarından tespit edilebilenler şöyledir: “Nukile min hattihî”, “bi aynihâ mestûrdur”537 ve “leallehû mimmâ nukile min hattihî.538”. Ebussuûd Efendi adına yapılan bu derlemelere bazı fetvâ mecmualarında atıflarda bulunulduğu da görülmektedir. Nitekim bir fıkıh mecmûasında isim verilmeksizin “min müdevvenihî 539 ” denilerek bu derlemeler referans olarak kullanılmıştır. Mukaddimesiz mecmûaların bir diğer şekli de, mecmûanın zahriyye, vikâye, serlevha, dış alt ya da üst kenarları gibi herhangi bir yerinde bir müftiye nisbet edilenlerdir. Bu tip mecmûaların özel olarak incelenip, mukabele edilmeğe ihtiyaçları olduğu açıktır. b. Mukaddimeli olanlar: Bunlar mukaddimelerinde, mecmûa ve mürettip hakkında bilgiler verilen, fetvâların kimlere ait olduğu ve nereden derlendiği belirtilen mecmûalardır. Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi’nin fetvâları ile ilgili birçok müstakil mecmûa tespit edilmiştir. Bunlardan üç tanesinin mürettibi şunlardır: 1) Veli Yegân Efendi, 2) Muhammed b. Kadı Bozan, 3) Sinan b. Ramazan el-Cevherî (veya Çorlulu Sinan b. Ramazan). Bunların yanında Muhammed b. Ahmed Revîsezâde (ö. ?) 540 , Şeyhî Kâkülleri Perişan 541 ve Abâdî Mehmet Çelebî’nin Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarıyla ilgili derlemelerinin olduğu kaydedilmektedir, ancak şu ana kadar yaptığımız araştırmalarda bunlara rastlanmamıştır. Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarını derleyen mecmûalardan tespit edilebilen en eski nüshalar şunlardır: 537 Velî b. Yusuf, Mecmûa, vr. 91b. 538 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Efendi, 692/3, vr. 8a. 539 Mecmûatü’l-fıkıh, Slm. Ktp., Esad Ef. 943, vr. 83a. 540 Kâtip Çelebî, Keşfuzzunûn, II, 1219. 541 Atâî, Hadâik, II, 451. 75 1. Fetâvâ, (Müstensih: Kemâl b. Nurullah), Süleymaniye Kütüphanesi, İsmihan Sultan, no: 223, istinsâh tarihi: 983/1575. 2. Fetâvâ Ebussuûd, Süleymaniye Kütüphanesi İsmihan Sultan, no: 241, istinsâh tarihi: 988/1580. 3. Fetâvâ Ebussuûd, Süleymaniye Kütüphanesi Murad Molla, no: 1114, istinsâh tarihi: 994/1585. 4. Fetâvâ Ebussuûd, (Bozanzâde tertibi), Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 1028. İstinsâh tarihi: 996/1587. 5. Fetâvâ Ebussuûd, (Bozanzâde tertibi), Süleymaniye Kütüphanesi, Sultan Ahmed, no: 95, istinsâh tarihi: 997/1588. Ebussuûd Efendi’nin fetvâları ile ilgili bugüne kadar çeşitli çalışmalar da yapılmıştır. Bunlardan tespit edilebilenler şunlardır: 1. Sinan b. Ramazan el-Cevheri / Çorlulu’nun derlemesi, Ertuğrul Düzdağ tarafından Ebussuûd Efendi Fetvâları Işığında XVI. Asır Türk Hayatı adıyla yayınlanmıştır. (İstanbul, 1983) Düzdağ, bu çalışmasını, birisi Millet Ktp. Ali Emiri, Şry. 80 numarada kayıtlı ve 1041/1634 istinsâh tarihli bir nüsha ile, Bayezid, 2757 numarada kayıtlı ve istinsâh tarihi tespit edilemeyen bir nüshayı esas alarak yapmıştır. 2. Zahit Aksu’nun “Ebussuûd Efendi’nin Cezâî Fetvâları” 542 başlığı altında hazırladığı doktora tezi. Bu çalışma Ebussuûd Efendi’nin cezâ hukuku ile ilgili fetvâlarıyla sınırlıdır. 3. Abdullah Demir, “Ebussuûd Efendi ve Osmanlı Hukukundaki Yeri” adlı (Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004) doktora tezi. Demir bu çalışmasında, arazi ve vergi hukuku, yargılama hukuku ve vakıf kurumu konularını hukuk tarihi kaynakları, Ebussuûd Efendi’nin fetvâları, Ma’rûzâtı, Kanunnâmesi ve çeşitli risâlelerinden istifade ederek incelemiştir. 4. Friedrich Selle’nin hazırladığı “Prozessrecht des XVI. Jahrunderts Im Osmanishen Reich” başlıklı doktora tezi (Weisbaden, 1962) ise, hemen hemen bütünüyle Ebussuûd Efendi fetvâlarına istinaden hazırlanmıştır. 5. Colin Imber, Ebussuûd The Islâmic Legal Tradition (Edinburg, 1997) adlı eserinde Ebussuûd Efendi fetvâlarının Veli b. Yusuf derlemesi ve Ertuğrul Düzdağ neşri ile Kânûn-i 542 Zahid Aksu, Le Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi et Ses Fatwa’s en Droit, Panel, 1971. 76 Cedîd’in Milli Tetebbular Mecmûası neşrini esas almıştır. Colin Imber’in bu eseri, vatandaşlık, vakıf, aile hukuku (talak) ve cezâ hukukunun bazı konularıyla sınırlı olmuştur. Çalışma Murtezâ Bedir tarafından tercüme edilmiştir543 . 6. Ebussuûd Efendi’nin İltizam ile ilgili fetvâları Kürşad Urungu Akpınar tarafından Yüksek Lisans tezine konu edinilmiştir.544 7. Yargı hukukunda ispat ve şehâdet ile ilgili fetvâları, M. Tayyib Gökbilgin tarafından Ebussuûd Fetvâlarında ve XVI. Asır Şeriyye Sicillâtında İspat ve Şehâdet545 başlığı ile değerlendirilmiştir. 8- Yezîdîler ile ilgili fetvâları Sıddık ed-Demlûhî’nin tahkikiyle yayınlanmıştır 546 . 9- Fetvâlarına Yönelik Tahkik ve Tahlil Çalışmaları: Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarıyla ilgili önemli bir diğer çalışma, fetvâlarının kaynaklandırılması, diğer bir ifadeyle tahkik ve tahlilleridir. Verilen fetvâların dayanakları fıkıh vb. kaynaklarla test edilerek, doğruluğunun tespiti amacını güden bu çalışmalardan birisini Emir Çelebî yapmıştır. Emir Çelebî yaptığı bu nakil çalışmasında, kendisinden sonra eserini mutalaa edenlerden gerekli ilaveleri yapabileceklerini belirtmiş, bunun üzerine de müstensihi tespit edilemeyen bir nüshada, bu nakiller bazı eleştirilere konu edilmiştir547 . 10- Fetvâlarına yönelik reddiyeler: Ebussuûd Efendi’nin fetvâları ile ilgili çalışmalardan bir kısmı ise, fetvâlarına yönelik eleştiri ve reddiyelerdir ki Çivizâde, Kınalızâde, Birgivî ve Müstakimzâde’nin reddiyeleri bunların başlıcalarındandır. Örneğin vakıfla ilgili bir fetvâsını548 Kınalızâde Ali Efendi eleştirmiş, Şah Efendi ise savunmuştur. 549 Bedel hac ile ilgili bir fetvâsına karşı Müstakimzâde Süleyman Sadeddin Efendi bir reddiyye kaleme almıştır 550 . Ebussuûd Efendi’nin fetvâları ve fıkhî görüşleriyle en fazla ilgilenen şahsiyetin İmam Birgivî olduğu görülmektedir. O, Padişah vasiyyetinin tenfizi ile fakirlere vakıf konusunda verdiği 543 Şeriattan Kanuna, Ebussuûd ve Osmanlı’da İslâmi Hukuk, (trc. : Murteza Bedir), İstanbul, 2004; Eser hakkındaki bir değerlendirme çalışması için bk. M. Akif Aydın, “Colin Imber, Ebussuûd: The İslâmic Legal Tradition…”, Osmanlı Araştırmaları, İstanbul, 2000, sy. 20. 544 Akpınar, Kürşad Urungu, “Osmanlı Şeyhülislâm Fetvâlarında İltizâm”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bilkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000. 545 İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, 1960, c. III, sy. 1-2, s. 117-132. 546 “Fetâvâ bi hakki’t tâifeti’l Yezîdiyye” , Kitâbu’l Yezîdiyye adlı eserin içerisinde, Musul, 1949, s. 428-433. 547 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 226, vr. 265a-269b. 548 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef, 3713, vr. 71b. 549 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef, 3713, 71b-72a. 550 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef. 3756, vr. 60a-77a. 77 fetvâlar, 551 Kanûnî ve annesinin Ravza-i Mutahhara’ya vakfettikleri kıymetli eşya; 552 para vakıfları ve ibâdetlerin ücretle yapılması ile ilgili reddiyeleri, 553 teğannî konusu ile ilgili yazışması 554 ve diğer eser ve reddiyyeleri ile 555 Ebussuûd Efendi’yi âdeta bir gölge gibi izlemiştir. 11- Fetvâlarının kaynak olarak kullanılması. Kanûnî döneminin sosyal, siyasal, iktisadî, dinî, kültürel vb. özelliklerinden söz eden hemen bütün tarih kaynaklarında Ebussuûd Efendi’ye atıflarda bulunulmuş ve bu atıflar genelde onun fetvâları bağlamında olmuştur. Örneğin Kıbrıs’ın fethi 556 ve XVI. asır tasavvuf tarihinden söz eden hemen bütün kaynaklarda557 Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarına atıflarda bulunulmaktadır. Bu bakımdan tarih kaynakları da Ebussuûd Efendi fetvâları açısından birer kaynak olma özelliği taşımaktadır. Fıkıh metinlerine gelince, Ebussuûd Efendi, kendi dönemi başta olmak üzere sonraki fıkıhçılar tarafından da ciddiye alınmış, fetvâları değerlendirmelere tabi tutulmuş ve kendisine atıflar yapılmıştır. Ebussuûd Efendi, vefâtından sonra da tartışmalara konu olduğu gibi, kaynak olmaya da devam etmiştir. Özellikle Osmanlı fetvâ makamında mürâcaat kaynağı olarak kullanılan çeşitli mecmûalarda, fıkhî görüşler arasındaki tartışma ve tercihlerde Ebussuûd Efendi ayrı bir yer işgal etmiştir. Mürettib, müstensih ya da eseri mutâlaa edenler tarafından mecmûaların metin ya da kenarlarına konulan bu çeşit kayıtların yer aldığı bazı eserler şöyledir: Fetâvâ-yı Ankaravî,558 Fetâvâ-yı Abdullah,559 Fetâvâ-yı Kâdirî Efendi,560 Fetâvâ-yı Minkarîzade Yahya 551 Slm. Ktp., Esad Ef. 3699, vr. 128a-132a. 552 Slm. Ktp., Yazma Bağışlar, 1269, vr. 225b-231b. Birgivî’nin bu eseri, Ahmet Turan Arslan tarafından “İmam Birgivî’nin (929-981/1523-1573) Bir Mektubu” başlığı ile yayınlanmıştır. Bkz. : İlmî Araştırmalar Dergisi, 1997, sy. 5, s. 61-74. 553 Arslan, İmam Birgivî: Hayatı, Eserleri ve Arapça Tedrisatındaki Yeri, s. 56-62. 554 Slm. Ktp., Laleli, 466, vr. 48-49; Hâdimî, Berîka-i mahmûdiyye, c. I, s. 212. 555 İmam Birgivî’nin sorup Ebussuûd Efendi’nin cevaplamadığı diğer bazı konular için bkz. : Beyân u sûreti fetvâ li Mehmed Çelebî b. Pîr Ali el Müderris fi Dâri’l Hadîs fi Kasabat i Birgî ile’l Müftî Ebissuûd ve hüve lâ yücîbühü, Slm. Ktp., Esad Ef. 915, vr. 40b-41a. 556 Örnek olarak bkz. : Peçevî, Tarih, c. I, s. 466-467; Hammer, Osmanlı Tarihi, İstanbul, tz., c. IV, s. 7 8. 557 Örnek olarak bkz. : Reşat Öngören, Osmanlılarda Tasavvuf, s. 348-354; Necdet Yılmaz, XVII. Asır’da Anadolu’ta Tasavvuf, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000, s. 412-416. 558 Şeyhülislâm Ankaravî Mehmed Efendi (ö. 1099/1687) tarafından derlenmiştir. Fetvâ kaynakları, fıkıh metin ve şerhlerinden fetvâda kaynak olmak üzere hazırlanmış bir eserdir. Bu eserin bir çok nüshasında mürettipler, Ankaravî’nin derlediği meseleler hakkında tahliller yapmış, Osmanlı müftîleri tarafından tercih edilen fetvâlara özel olarak işaret etmişlerdir ki, Ebussuûd Efendi’nin fetvâları ile mukayese bunlar arasında özel bir yere sahiptir. Bu Mecmûanın nüshalarında, Ebussuûd Efendi’ye yer verdiği tespit edilenlerden bazıları ve varak numaraları şöyledir: Slm. Ktp., Aşir Ef, 134; Fatih, 2358; H. Hüsnü paşa, 343; 439; Hacı Beşir Ağa, 315, 316, 343; Hamdiye, 591, 592; Yazam Bağışlar, 686. 78 Efendi, 561 Fetâvâ-yı Adliye, 562 Fetâvâ-yı Ali Efendi, 563 Fetâvâ-yı Atâullah, 564 Mecmûa-i Şerife,565 Mecmûatü’l-Fetâvâ,566 Cerîde-i İlmiyye.567 Fıkıh kaynaklarında da tenkit, tercih ya da kaynak olarak Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarına müracaat edildiği görülmektedir. Örneğin, Dâmâd Efendi adıyla meşhur Şeyhzâde Abdurrahman b. Şeyh Muhammed b. Süleyman (ö. 1078/1667), İbrahim el-Halebî’nin (ö. 956/1549) Mülteka’l-Ebhur adlı eserine yazdığı şerhi Mecmau’l-Enhur’da Ebussuûd Efendi’nin Ma’rûzât’ına atıfta bulunduğu 568 gibi, İbn Âbidîn (ö. 1252/1836) Hâşiyet-ü Reddi’l-Muhtâr’ının bir çok yerinde569 ve Ali Haydar Efendi (ö. 1355/1936) Mecelle şerhi Dürerü’l-hükkâm’ 570’ında Ebussuûd Efendi’ye sıkça atıfta bulunur. Şimdi Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarını özel olarak derleyen eserler ve müelliflerini tanıyalım: 559 Fetvâlar hakkında değerlendirmelerin yer aldığı bu eserin müellif ve müstensihi hakkında bir bilgiye rastlanmamıştır. (Bayezid, Veliyyüddin, 1502, vr. 51b) 560 Abdulkadir b. Yusuf el Kâdirî (ö. 1085/1674) tarafından, fetvâda el kitabı olmak üzere, fıkıh kaynaklarından derlenerek hazırlanmış bir eserdir. Vâkıâtü’l Müftîn olarak meşhurdur. (Slm. Ktp., Hkm. 417, vr. 47a) 561 Atâullah Muhammed Hızır tarafından Şeyhülislâm Minkarîzâde Yahya Efendi’nin (ö. 1088/1677) fetvâlarını derlemek üzere hazırlanmış bir eserdir. Fetvâların yanında, fıkıh kaynaklarından nakillerde de bulunulmuştur. (Slm. Ktp., Yazma Bağışlar, 2129, vr. 153b; Şehit Ali Paşa, 1055, vr. 14a) 562 Rasûl b. Sâlih el Aydînî (ö. 978/1570) tarafından yargıda el kitabı olmak üzere, fıkıh ve fetvâ kaynaklarından derlenerek hazırlanmış bir eserdir. (Slm. Ktp., Şehit Ali Paşa, 1043, vr. 156b, 155a, 118a) 563 Şeyhülislâm Çatalcalı Ali Efendi’nin (ö. 1040/1630) fetvâlarının derlenmesinden oluşmuş bir eserdir. (Slm. Ktp., Fatih, 2389, vr. 47b, 71a; Hamidiye, 603, vr. 48b, 99b, 150a, 204a, 226a; Hamidiye, 609, vr. 37b, 85b, 168b) 564 Atâullah Muhammed (ö. 1127/1715) tarafından fetvâda el kitabı olmak üzere, fıkıh kaynaklarından derlenerek hazırlanmış bir eserdir. (Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, 594, vr. 100b, 101a, 112a, 120a, 126a, 129b, 131a, 132a, 147b, 169b, 197a, 209a, 267b, 272a, 288b, 365a, 373a, 433a, 435a, 519a, 524b, 532a, 537b, 569b; Hamidiye, 599, Vr. 12a, 18a, 90a, 170a, 253a, 264a, 265a, 332a, 382b, 447a, 451a, 455a) 565 Muhammed b. Ahmed el Üsküdârî (ö. ?) tarafından 1137/1724 tarihinde istinsah edilmiş, fıkıh kaynaklarından derleme, fetvâda el kitabı olarak hazırlanmış bir Mecmûadır. (Slm. Ktp., Fatih, 2359, vr. 68b, 69a, 86b, 98b, 112a, 115a, 119a, 129b, 130a, 151b, 168a, 168b, 318b, 362a, 368a, 370b, 392b, 393a, 413a, 437b, 493b, 498b, 499a, 499a, 501b, 517a) 566 Müellif ve müstensihi tespit edilemeyen ve 1175/1761 yılında istinsah edilen, Türkçe, imzasız fetvâ derlemelerinden oluşmuş bir fetvâ Mecmûasıdır. (Slm. Ktp., Fatih, 2390, vr. 115a) 567 Cerîde-i İlmiyye, c. I, s. 437. 568 Mecmau’l-enhur, İstanbul, 1070, c. I, s. 618. 569 Hâşiyetü Reddi’l-muhtâr. Örnek olarak bkz. : c. I, s. 536; c. III, 19; c. IV, s. 215 ve 420; c. V, s. 206; c. VI, s. 141; c. VII, s. 190; c. VIII, s. 24 vd. 570 İstanbul, 1330. 79 1- Velî b. Yusuf, Mecmûatü’l-Fetâvâ Aslen İskilipli’dir. İlim tahsilini tamamladıkdan sonra Ebussuûd Efendi’nin ders ve fetvâ hizmetlerinde bulunup, “kendisinden mülâzim” oldu. Ebussuûd Efendi’nin fetvâ kâtipliğini yaptı. 998/1589 tarihinde vefât etti571 . Veli b. Yusuf derlediği mecmûanın giriş bölümünde kendisi ve eseri hakkında çeşitli bilgiler vermiştir572. Mukaddimede yer alan bu giriş bilgilerinde mürettib kendisi hakkında bilgi vermidiği gibi, fetvâları toplama, tasnif ve telif etme sebebi ve temin ettiği kaynaklar hakkında bilgi vermemiş, doğrudan derlemesinde takip ettiği teknik yöntemlere girmiştir. Buna göre mürettib, fetvâları oldukça dikkat ile hazırlamış, aynı hassasiyeti istinsah edeceklere de tavsiye etmiştir. Velî b. Yusuf mecmûasında Ebussuûd Efendi’nin yazılı fetvâlarının yanında, sözlü fetvâlarını da nakletmiştir. Nitekim mecmûasında bazı fetvâların sonunda “işkâl olundukda Mevlânâ Hazretleri bi’l-müşâfehe böyle buyurdular 573 “, “bi’lmüşâfehe takrîr buyurdular” 574 kayıtlarına yer verilmiştir. Mecmûanın bu nüshası, Şeyhülislâm Hamîdîzâde Mustafa Efendi (ö. 1028/1793) tarafından Şeyhülislâmlığa vakfedilmiş 575 , Şeyhülislâmlık tarafından kullanılmış ve tashih görmüştür. 2- Bozanzâde Mahmud Efendi, Resâilü’l-Mesâil. İskilip doğumlu olup, Ebussuûd Efendi’nin oğlu Ahmed Şemseddin’in hocasıdır. 576 Eserinin mukaddimesinde hem eseri hem de kendisi hakkında bazı açıklamalarda 571 Atâî, Hadâik, I, 313-314. 572 İlgili metin şöyledir: ““… İşbu fakîr, mu’terif-i acz ü taksîr Velî b. Yusuf el-hakîr cenâb-ı efdali’l-mevcûd Hoca Çelebî Efendi Ebussuûd ve üstâdü’l-küll fi’l-fâdeti ve’l-istifâde Ahmed Çelebî Efendi eş-şehîr bi Kemâlpaşazâde ve …nâs Çivizâde Efendi Şeyh Mehmed b. İlyas ve ulemânın es’ad-i seâdet mendî yani Sa’dî Çelebî Efendi ve sahib-i kadr-i âlî Ali Çelebî Efendi el-Cemâlî hazretlerinin fetâvâ-yı şerifelerinden bu mecmuayı cem ve tehzib ve ahsen-i üslûb üzre tertib edüb her fetâvâ-yı şerifenin sahibine ulaşmasında sarf-ı himmet edüb nihâyet dikkat eyleyüb câbecâ gayet lazım eğledüğum yerlerde fetâvâ-yı mu’tebereden bazı mesaili tercüme tariki ile ve bazı ayni ile nakl eyledim. Ümîddir ki yâd-i zikr-i müstetâb ve dâî-yi duâ-yı müstecâb ola. İnnehû Veliyyü zâlike Rahimellahu nâzıran fîhi yuhricü’t-tayyibâti min fîhi. Ve cenâb-ı sâhibi kibriyâ Hak Sübhanehu ve Teâlâ’dan niyaz u istid’â olunur ki, bu mecmûayı sebeb-i salâh ve hidâyet edüb bâis-i şirret ve şekâvet eylemeye. Amin ya Rabbe’l-alemin bi hakk-i Seyyidi’l-mürselin. Ve bu mecmuayı kitâbet eden efendilerden recâ olunur ki, her müftî-i zamanın nâm-ı şeriflerin bi ibaretihi min gayr-i tahrif yazub, işaret ile iktifa eylemeyeler. Ve habt u halel ve hata vü zelel gördükleri yerlerde zeyl-i lütuf ile setrüi ihfâ edüb islah eyleyeler…” (İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi, 187, vr. 1a) 573 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 104a. 574 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 141a. 575 Mecmûatü’l-fetâvâ, zahriyye kaydı. 576 Peçevî, Tarih, I, 66. 80 bulunulmuştur577. Bu verilere göre Bozanzâde Ebussuûd Efendi’nin fetvâ kâtipliğini yapmış, ardından Rodos ve Manise müftülüğüne tayin edilmiştir. Fetvâ kâtipliği döneminde topladığı fetvâ kayıtları, 996/1587 tarihinde Hizâne-i Rûm defterdarlığı yapan bir zat tarafından emanet alınarak tasnif ve telif edilmiş, adına da Resâilü’l-mesâil adı verilmiştir. 3- Sinan b. Ramazan Kaynaklarda hakkında bilgi bulamadığımız Sinan b. Ramazan ile ilgili bazı bilgilere onun kendi eserinin mukaddimesinde ulaşıyoruz 578 . Aslen Çorlulu olup, Ebussuûd Efendi’ye dânişmendlik yapmış, tefsirinin müsveddesini temize çekmiştir. Fetvâ makamında resmî herhangi bir görevinin olmadığı anlaşılan Sinan b. Ramazan Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarını günü birlik izleyerek toplamış, topladıklarını tekrar gözden geçirerek bu mecmûayı tasnif etmiştir. C- MUHTELİF MECMÛALARDAKİ KENAR VE METİN KAYITLARI Bunlar, “ketebehu Ebussuûd” ya da “Ketebehu Ebussuûd min hattihi” şeklinde, mecmûaların kenar notlarında, doğrudan nakil ya da metinde yer alan bir meseleye delil olmak üzere 577 “… Mesele hamd u sena yanında suver-i fetâvâ cevab-ı ba savâb ile müedda kılınub müfti-i a’kel ve akdem … ve müstefti-i dırâat rakam, istifade-i ahkam ve beyyine ile mükerrem idügi … müsellem meziyyeti gibi müsellem oldukdan sonra ebna-i zaman ki bazısının ebna-i fedail … ettügi ayan ve aba-i sami mekandan … eşheru’l-ulemâ Mevlânâ Muhammed b. Kâdîbozan sânehallâh-u teâlâ ani’l-hemm-i ve’l-hazen… Şeyhülislâm Mevlânâ Ebussuûd … vilâyet-i Rûm ki memâlik-i devlet-i rüsûmda şeklî küşây-i ulemâ-i a’bân ve müftî-i … iken ol mekûle fâdıl-ı nâmdâr … ve mahrem-i harem-i muhteremleri mesabesinde müstemidd-i bâhiru’l-ihlâs olub nice yıllar fetâvâ-yı müşkile kitâbetin etmekle ve evâhir-i ömrinde kendüsi dahi memâliki mahrûseden Rodos ve Mağnisa caniblerine müfti göderilmekle mesâil-i şerifenin ve … tedvin eylemiş ve olur / olmaz mesaile fetvala ve bülendeki cevab tenezzül eylememiş el-hak bir eser-i hâs komuş iken dibace barnak babında ebvâb-ı himmeti sed etmiş fe lâ ceram bu fakîr-i âlî şehîr ma’lûmu’l-ilim sene sitt-e ve tis’în ve tis’amiteni tarihinde Hizâne-i Rum deftertarlığıyla mübrem ve … tûl-i emelleri defterler ıslâhına … olub ol nüsh-i yazmağa talib ve temellük suretinde ki ariyet rağıb oldukda bazı … ve hullân bir dibace tahrîrine kendüleri niyyet günân ol eserin tekmîli noksanına … etmekle ricalden ecâb ve mültemislerine bezl-i ma’zûr ile isabet niyyetine ol sâ’at feyyâz-ı mülhimden isti’ânet ile tastîrine … kılında. Ve her mesele bir kitab add olunmağla resâilü’l-mesâil deyu adı kılındı”. (Bozanzâde, Resâilü’l-mesâil, Slm. Ktp. Süleymaniye, 6058, vr. 1b-2a) 578 “… İş bu efkar-i ibâdullahi’l-Melikü’l-Mennân… Çorlulu Sinan b. Ramazan … eyyâm-i tahsilde âvâre ü sergerden ve bî-kes ü bî-dermân, hayret vâdîlerinde pûyân ü revân iken, Hak Sübhânehû ve Te’âlâ hazretlerinin lutf-i bî-kerân ü ni’âm ve kerem-i bî-pâyânına mazhar düşüp a’lemü’l- ulemâi’l-mütebahhirîn … vâris-i ‘ulûmi’l-enbiyâi ve’l-mürselîn, keşşafü’l-müşkilâti’d-dîniyye … şeyhi meşâyihi’l-islâm, müfti’lenâm mevlânâ ve üstâdunâ Ebussu’ûd … hizmetlerine yetişip, dânişmendleri olmak sa’âdetiyle müstes’id … olmağla müddet-i medîde hizmet-i şeriflerinde tahsîl-i ulûm-i nakliyye ve tekmîl-i fünûn kılmakta .. te’lîf ve tasnîf buyurdukları Tefsîr-i şerîfin asıl müsveddelerinden beyaza çıkarılması hizmetini buyurduklarında … itâ’atten gayri çare olmayıp şurû’ olundukta… cenâb-ı cennet-mekân ve firdevsi âşiyân merhum ve mağfûrun leh Sultan Süleyman Han nevverallâhu Te’âlâ merkadehû hazretlerinin asr-ı şeriflerinde hizâne-i âmirelerine ihdâ buyurduklarında bu hakîre … südde-i seniye mülâzımlarına ilhak buyurmağa inâyet buyurulup lâkin … mansıb-ı kazâ semtine bi’z-zarûre rızâ lâzım geldi… Hak subhânehû ve Teâlâ hazreti fî zamâninâ olan kudâttan ba’zı gibi tarîk-i dalâlete düşüp hâlik olmakdan saklaya, amin ya Rabbe’l-âlemîn. El-kıssa Mevlânâyı mumâ ileyh hazretlerinin… hergün çıkan fetâvâya elbette bu hakîrin nazarı müte’allik olmağla… cevâb-ı bâ savâblarından işbu mecmû’a cem’ ü tezhîb ve … tertîb edip … husûsan fî zamâninâ olan kudâtın ekserine nev’â hâzır helvâ şekli olup…” (Düzdağ, a.g.e., s. 25-26) 81 kaydedilen fetvâlardır. Yazma eser kütüphanelerindeki fetvâ mecmûaları, bu çeşit fetvâ kayıtları açısından ayrıca incelenmesi gereken önemli kaynaklardır. Süleymaniye Kütüphanesi Esad Ef. No: 1068’de yer alan Fetâvâ-yı Alî Efendi ile Esad Ef. 924 numarada Nücûmu’l-fetâvâ adıyla kayıtlı fetvâ mecmûası bu tip mecmûalardandırlar. Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarını nakleden ve fetvâ formatıyla yakından ilgisi bulunan başka önemli kaynaklar Ma’rûzât ve Kanunnâmelerdir. Önceden de ifade edildiği gibi, Ma’rûzâtlar, bilinen fetvâ formatından nisbeten farklı metinlerdir. Ancak, Ma’rûzât nüshalarında, Ma’rûzât formatına uymayan, dolayısıyla Ma’rûzât metni olmaktan çok, fetvâ metni olduğu anlaşılan birçok meseleye de rastlanmaktadır. Bu da, Ma’rûzâtları, fetvâ araştırmasında önemli hale getirmektedir. Esasen vergi ve toprak hukukunu düzenleyen Kanunnâmeler de Ma’rûzâtlar gibi fetvâ formatından nisbeten farklı metinler olmakla birlikte, Ma’rûzât nüshaları için söylediğimiz özelliklerden dolayı fetvâ kaynakları arasında sayılmalıdır. Ebussuûd Efendi’nin değişik mecmûalardaki bu fetvâlarını “Ketebehû Ebussuûd, nukile min hattihî / min hattihî” ve “Ketebehû Ebussuûd” şeklinde iki kısımda değerlendirmek mümkündür. 1- “Min hattihî” Kayıtlı Fetvâlar Bu grupta yer alan fetvâlar, genelde “Ebussuûd min hattihî” şeklinde geçmektedir. Bunun dışındaki kayıt tarzlarından tespit edilebilenler şöyledir: “Nukile min hattihî”, “bi aynihâ mestûrdur” 579 ; “leallehû mimmâ nukile min hattihî 580 ” “Ebussuûd kaleminden menkûldur, lakin müşkildir” 581 . “Min Hattihî” özelliği taşıyan fetvâ istinsahlarının değişik şekilleri de bulunmaktadır. Örneğin bir Kanunnâme nüshasının istinsah kaynağı “İşbu Kânûn-i latîfî Kâtib Ca’fer Çelebî imzasıyla Sarây-ı Padişahîden ihrâc olunub istinsâh olunmağa bu vechile zafer bulmuşdur 582 ” şeklinde ifade edilerek, Saray nüshaları kaynak olarak gösterilmiştir. 2- “Ketebehu Ebussuûd” Kayıtlı Fetvâlar “Ketebehû Ebussuûd” kaydı ile yapılan nakiller kaynaklarda en fazla yer alan nakil biçimidir. Fetvâ kaynaklarından fıkıh metinlerine, tasavvufî eserlerden tefsir vs. risâlelere 579 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 91b. 580 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Efendi, 692/3, vr. 8a. 581 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 180a. 582 Kanunnâme, Slm. Ktp., Esad Ef., 587, vr. 16b-25b. 82 kadar bir çok kaynakta bu çeşit fetvâlara rastlanmaktadır. Örneğin Ebussuûd Efendi’nin bir fetvâsının sonunda “Kâfirde mahbûs iken fevt olan müslümanlar şehîd olur mu? el-Cevâb: Müsâb olur bi i'nâyetillâh-i Teâlâ. Ebussuûd (Tefsîr-i Ebissuûd'dan nakil) 583 ” denilerek Ebussuûd Efendi’nin Tefsir’i kaynak gösterilmiştir. D- TARİH KAYNAKLARI Önceden de ifade edildiği üzere, Ebussuûd Efendi döneminin sosyal, kültürel veya siyasî tarihinden söz eden hemen bütün kaynaklar Ebussuûd Efendi fetvâlarına bir şekilde atıfta bulunmuştur. Bu da bu kaynakları onun fetvâlarının tespitinde önemli kılmaktadır. III- NAKLEDİLEN FETVÂLARIN GÜVENİLİRLiĞi Rivâyet usûlü açısından, bize kadar ulaşan fetvâlarla ilgili şu tespitleri yapmak mümkündür: A- ŞUKKALARIN Önceden de belirtildiği gibi şukkalar, bizzat fetvâhânede müsteftî ile müfti arasında kullanılan özel fetvâ evrakıdır. Bu şukkalar şeyhülislâmların bizzat kendi imzalarını taşımaları sebebiyle güvenilirlik bakımından birinci derecede yer almaktadırlar. B- MÜSTAKİL MECMÛALAR Kütüphanelerde bulunan fetvâ mecmûalarının hemen hepsinde temlîk, vakfiye kayıtları vs. bulunmakla beraber, istinsah tarihi ve müstensih ile ilgili bilgiler fazla yer almamaktadır. İstinsah tarihi ve müstensihi belirtilenlerin birçoğunda da eserin ismi ve müellifi ile ilgili herhangi bir bilgi verilmemektedir. Yine bazı fetvâların sonunda "min hattihi", “min imlâihî” veya "bi-hatti .." denilerek fetvânın, müftînin kendi el yazmasından alındığı belirtilirken diğer büyük bölümde bu da zikredilmemektedir. Mecmûaların bir kısmının girişinde, fetvâların nereden veya kimden alındığı belirtilmiş, diğer bir kısmında ise belirtilmemiştir. Örneğin Esad Ef., 3341, vr. 170a serhlevhada yer alan bir kayıtda “İşbu sahifede olan fetâvâyı Çorlulu Mehmed Efendi merhum iftâ eden müftilerin hatlarından mecmuasına nakl eyleyüb fakir dahi ol mecmuadan nakl ve tahrir eyledim” denilerek mecmûada yer alan fetvâların kaynağı hakkında bilgi verilmiştir. Temlik ve vakfiye kayıtlarının bulunması, mecmûaların güvenilirliği bakımından bir ölçü olmakla beraber kaynağının belirtilmemesi güvenilirliğe gölge düşürmektedir. 583 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 19a-b. 83 Mecmûalar istinsâh usûlüyle çoğaltılıp, avâmdan havâssa herkesin eline geçince tahrif ve tebdillere uğramış, bazı mecmûalar bu nedenle yeniden tedvîn edilerek, tahrif ve tebdillerden arındırılmaya çalışılmıştır 584 . Aynı mecmûanın farklı nüshaları, ihtivâ ettikleri fetvâlar bakımından birbirlerinden farklıdırlar. Örneğin Ebussuûd Efendi fetvâlarının, Veli b. Yusuf, Sinan b. Ramazan ve Bozanzâde derlemelerinde yer alan fetvâlar, hacim ve konu bakımından birbirinden oldukça farklıdır. Aynı husus Kanunnâme ve Ma’rûzât metinleri için de sözkonusudur. Bütün bu özelliklerinden dolayı bu kısımda yer alan fetvâlar, güvenilirlik bakımından ikinci dereceyi işgal ederler. C- MUHTELİF KAYNAKLARDAKİ METİN/KENAR KAYITLARI Fetvâlardan “min hattihî” kaydını taşıyanlar, her ne kadar Şeyhülislâm’ın bizzat kendi hattından nakledildiğinin belirtilmesi sebebiyle güvenilir ise de, bazı kayıtlarda bu çeşit fetvâlar ile ilgili düşülen notlar, bunları güvenilirlik bakımından üçüncü dereceye düşürmektedir. Meşreb Efendi Hafîdi’nin telif ettiği Câmiu’l-İcâreteyn adlı eserde yer alan şu not bu hususla ilgili iyi bir örnektir585 : "^ D F # ? b FB` 9 Vup q r&Us ^t " "p (Ebussuûd Efendi’nin kendi el yazısından nakleden mecmuadan nakledilmiştir ancak, ben bu fetvâyı onun piyasada kullanılmakta olan fetvâlarında rastlamadım). “Min hattihi” kaydını taşımayan “ketebehu…” imzalı fetvâlar ise, müellifi belirtilmeyen müstakil mecmualar gibi, güvenilirlik bakımından üçüncü derecede yer alırlar. Dolayısıyla bu çeşit kayıtlar, hadis rivâyet usûlü yöntemiyle haber-i vâhid kabul edilerek, diğer güvenilir kaynaklar ile yapılacak mukabelelerle meşhûr ya da mütevâtir derecesine varmadıkça temkinli yaklaşılması gerekmektedir. D- TARİH KAYNAKLARININ GÜVENİLİRLİĞİ Tarih kaynaklarında yer alan fetvâlar şu üç sebepden dolayı güvenilirlik bakımından dördüncü ve en son dereceyi işgal etmektedirler: 1- Tarih yazarları açısından: Tarih kaynakları ile ilgili değerlendirmeler, esasen eserleri telif eden tarihçilerin güvenilirlikleri ile ilgili bir husustur. Dolayısıyla tarih yazarının, tarihi malzemeyi kullanım esnasında gösterdiği titizliği göre, naklettiği fetvânın değerlendirilmesi gerekmektedir. 584 Bk. Bozanzâde, Resâilü’l-mesâil, vr. 2a; ayrıca bk. Behcetü’l-fetâvâ, İstanbul Mft. Ktp. 72, vr. 1a. 585 Slm. Ktp., Esad Efendi, 614, vr. 23b. 84 2- Fetvâların nakil şekli açısından: Tarih kaynakları genelde fetvâları özetleyerek ya da tercüme ederek, sadeleştirerek veya yorumlayarak vermektedir. Bu da fetvâ metinlerinin orijinalitesini bozmakta, asıl metinde bulunan ve kimi zaman fetvânın hukukî mahiyet ve muhtevasını da etkileyen detayları ortadan kaldırmaktadır. Yine bir çeşit tarih kaynağı olan kimi özel konulu çalışma ve araştırmalarda, varılan sonuç ve yapılan tespitleri ispat sadedinde kullanılan fetvâ alıntıları da tarih kaynakları gibi tercüme ve yorum probleminin etkisi altında kalmaktadır. 3- Fetvâların kaynakları açısından: Tarih yazarları ve akademik araştırmacılar ile ilgili önemli bir problem de fetvâ kaynaklarını kullanım problemidir. Genelde, Ebussuûd örneğinde olduğu gibi, fetvâların bir bütün halinde derlenip tasnif edilmemiş olması, fetvâlara ulaşmayı güçleştirmekte, bunun bir sonucu olarak da araştırmacılar ulaşabildikleri kaynaklarla iktifâ etme zorunda kalmaktadırlar. Kaynakların yukarıda özetle temas edilen özellikleri kimi zaman araştırmacıyı yanıltmakta, aidiyeti kesinleşmemiş fetvâlara dayalı yargılarda bulunmalarına sebep olmaktadır. Bu hususu Ricaut’un eserinden naklen şu iki örnekle açıklayabiliriz: “Bir defasında Şeyhülislâm'a, kışın günlerinde bir saat sürdüğü dünyanın kuzey kısımlarında bir müslümanın dinî ibâdetlerini nasıl yerine getireceği sorulmuştu. Şeyhülislâm verdiği cevapta, Tanrı'nın mutlak şekilde insanları zorluğa sevketmek istemediğini, dolayısıyla öyle ülkelerde namazları gün doğmadan önce iki defa kısa olarak, gündüz bir defa ve güneş battıktan sonra yine iki defa kısa olarak yapılmasının uygun olabileceğini açıklamıştı 586”. Ne var ki biz bu araştırmamızda Ebussuûd Efendi’nin böyle bir fetvâsına rastlamadık. Konu ile ilgili fetvâya Ebu’l-Hayr Ahmed Efendi’nin (ö. 1154/1741) fetvâlarında yer verilmiştir. O da şöyledir: “Şimal cânibinde vaki Bulgar ve bunun emsali mevâzîde aksar leyâlî senede kable gaybûbeti'ş-şafak fecr tulû etmekle salât-ı işâ ve vitrin vaki mefkûd olsa Bulgar ve mevâzî-i mezkûrede sâkinler olan müslimîne salât-ı işâ ve vitr vâcib olurmu? el-Cevap : Olmaz. (Lakin salâtın vâcib olmasına vaktin gayri sebeb bulunmak ihtimâli olduğunda bazı meşâyih fikdân-ı vakıtta dahi salât-ı işâ ve vitr-i vâcib olur. Bulgar ve emsâlinde edâ niyyetiyle kılınmasına zâhib olmuşlar. Ebu'l-Hayr) 587 . Fetvânın kaynakça bölümünde Hanefî fakihlerinin görüşleri şöyle özetlenmiştir: “Bu iki namazın vaktini bulamayandan bu namazlar (yatsı-vitr) namazı düşer. Çünkü namazın sebebi (olan vakit) yoktur. Bakkali böyle fetvâ vermiştir. Bazıları da namazın düşmeyeceğini söylemişlerdir. İbn Hümam Fethu’l-Kadir’de bu görüşü benimsemiştir. Bahru’r-Raik, el-Hulasa, Dürer, Kuhistani, el-Kafi ve Minehu’l-Gaffar’da da bu görüş benimsenmiştir. Bunlara göre: Namazların vaktini kaybeden kişi bu namazlarla mükelleftir. Ancak Şeyhülislam Abdülberri b. Şıhne Kenz sahibinin görüşünün aksini kabul etmiş, mezhebin görüşü de bu olmuştur. Ancak Kenz sahibinin kesin olarak vakitsizlik 586 Rıcaut, Türklerin Siyasî Düsturları, (hzr. M. Reşat Uzmen), İstanbul, ts., s. 169. 587 Netîcetü’l-fetâvâ, İstanbul, 1265, 8 85 nedeniyle namazların düşmeyeceğini kesin olarak ifade etmesi sebebiyle Molla Hüsrev ve Bakkali’de bu görüşü kabul etmişlerdir 588 ”. Benzer bir soru Mısır müftülüğüne sorulduğunda oradan da şu özetleyici cevap gelmiştir: “Bu gibi yerlerde namaz ve oruçların bütün halinde düşeceğini söyleyenler olduğu gibi, düşmeyeceğini söyleyenler de vardır. Ancak bütünüyle düşeceğini söylemek namaz ve orucu emreden âyetlere aykırıdır. Çünkü bu âyetlerde coğrafi ayırımlardan söz edilmemiştir. Böyle olunca bu gibi yerlerde yaşayanlara en yakın orta vakitli yerlere kıyas ederek bir zamanla yapar ve namaz ve oruçlarını buna göre kılarlar. 589 Ricaut’un Ebussuûd Efendi’ye nispetle naklettiği bu fetvâya, ulaşabildiğimiz kaynaklarda rastlayamadığmız gibi, İslâm fıkıh kaynaklarında bu yönde bir görüş de tespit edilememiştir. Bir diğer örnek Hammer’de dikkati çekmektedir. Hammer Ebussuûd Efendi’nin Kıbrıs savaşı ile ilgil fetvâsı hakkında önce bu fetvânın “beynelmilel hukukun ilk şartını ayaklar altına alarak, bir fetih için, ahdini bozmanın her türlüsünü mükafata şayan dindarca bir hareket göstermesi” ve bu davranışın “Varna Muharebesi zamanında Papa’nın vekili Çezari’nin müslümanlara yeminle verilen sözün hükmü olmayacağı” iddiasını hatırlatmak olduğunu ifade ederek eleştirmiştir590. Halbuki fetvâ onun sunduğundan farklı bir muhtevaya sahiptir. Nitekim Hammer ilerleyen sayfalarda kendisi ile çelişkiye düşerek fetvânın böyle olmadığına ifade etmiştir591 . IV- FETVÂLARININ MUHTEVÂSI A- FIKIH 1- Konular Ebussuûd Efendi’nin yaklaşık otuz yıllık Şeyhülislâmlığı döneminde verdiği fetvâların bir bütün halinde orijinal şekliyle günümüze intikal edip etmediği ile ilgili konulara önceden temas edilmişti. Burada örnek olarak onun fetvâlarını derleyen dört mecmûa üzerinde yapılacak bir istatistik ile günümüze intikal eden fetvâlarının niceliği hakkında bazı tespitler yapılacaktır. Bu tespitler, aynı zamanda dönemin problemleri ve bunların fetvâlar bağlamında ki boyutları hakkında da bilgi vermesi bakımından önem arzetmektedir. Bu mecmûalar, Velî b. Yusuf, Bozanzâde Mahmud Efendi, Çorlulu Sinan Efendi ve İsmihan Sultan 241 nolu592 mecmûalardır.tâbü’l-Me’zûn başlıksız) 22 Kitâbü’l-Gasb 80 Kitâbü’ş-Şüf’a 52 Kitâbü’l-Kısme 53 Kitâbü’l-Müzâraa 12 Kitâbü’l-Müsâkât 37 Kitâbü’z-Zebâih 13 Kitâbü’l-Udhıyye 9 Kitâbü’l-Kerâhiyye 249 Kitâbü İhyâi’l-mevât 12 Kitâbü’s-Sayd 13 Kitâbü’l-Eşribe 13 Kitâbü’r-Rehn 70 Kitâbü’l-Hîtân 77 Kitâbü’l-Cinâyât 521 Kitâbü’l-Vasâyâ 138 Mesâilu şettâ 666 Kitâbü’l-Âriye 11 Kitâbü’l-Ferâiz (Başlıksız 79 Bâbü’l-münâseha 27 Sinan b. Ramazan el-Cevherî, Ebussuûd Efendi Fetvâları Işığında XVI. Asır Türk Hayatı, (Nşr. Ertuğrul DÜZDAĞ, İstanbul, Enderun Kitabevi, 1983) Aile Çocuk ve Neseb 29 Ağırlık ve Ergenlik 5 Nikâh 14 Şartlı nikâh 6 Mehir 16 Talak 30 Hul’ 5 İddet 9 Şart 14 Hulle 9 Aile Hayatı 45 İBÂDETLER Namaz 25 Oruç 7 Zekat 6 Hac 7 Kurban 4 Nezir 10 DİNİ VAZİFELER İmam-Hatib ve Naibler 37 Müezzinler 6 DİNİ MÜESSESELER Cami, Mescid ve Musalla 17 Vakıf 31 DİNİ SINIFLAR Seyyidler 8 Sûfiler 19 GAYR-İ MÜSLİMLER Zimmiler Müslüman Oluşları 18 Müslümanlarla Münasebetleri 24 Haklarındaki Tahditler 15 Haraç 5 Şeriat Huzurundaki Davaları 31 Rahip ve Keşişler 6 Kilise 16 HARBİ KAFİRLER VE GAZA 7 Mürtedler Kızılbaşlar 12 KÜFÜR, İLHAD VE ZINDIKA İLE MÜRTEDLER 36 Kafire Benzeyenler 6 KÖLELER Esir 5 Sahib 8 Cariye 8 Evlenmeleri 16 Müdebber 6 Mükâteb 7 Azad 18 Azadlılar 6 Kaçaklar 8 Satış 8 KAZA MÜESESSESİ Kadı 13 Şâhitlik 18 Yemin 8 Ehl-i Örf 7 Beytü’l-mal 4 SUÇLAR VE CEZÂLAR Hapis 1 Borçlunun Hapsi 2 Kötüler 12 Faiz 7 Afyon, Esrar, Berş ve Ma’cûn 9 Hamr 13 Boza 3 Kahve 3 Sirkat 10 Haramiler 4 KATİL Kısâs 10 Diyet 19 Sulh 6 Zina 15 Ticaret Alış-veriş 5 Narh 4 Mudarabe 4 İcare 7 Esnaf 4 Maraz-ı Mevtte Hibe 11 Arazi Meseleleri Arazi 10 Arazi Rüsumu 16 Arazi-i Mukaddese 1 Şehid, Cenaze, Mezar ve Evliya Şehid 6 Cenaze 2 Mezar 15 İmani Meseleler 6 Hayattan Meseleler 11 Bulunan Mal 3 Cerrar ve Dilenci 3 İlim ve âlim 10 Tıb 8 İmla 3 Eser ve Müellifler 7 Saç ve Sakal 9 Giyim Kuşam 16 Yiyecekler 14 Tarih Şahsiyetler Şehzade Bayezit 3 Mansur (Hallaci) 1 İbrahim Gülşeni 1 Bedreddin Simavi 3 Karamanlı Şeyh 6 Hakim İshak 1 Oğlan Şeyh 1 GARİP VAK’ALAR 1 Hortlar 3 Hilkat Garibesi 2 Fal ve Eğlenceler Fal 4 Satranç ve Tavla 4 Karagöz 3 Kıssahan 1 Çalgı 5 Güreş 1 Canbaz 1 Bu tablolardan da anlaşılacağı üzere Ebussuûd Efendi fetvâlarında itikâdî meselelerden, ibâdet konularına, münâkahât, muâmelât, ukûbât konularından, dinî kurum ve kuruluşlara, tasavvufî meseleler, kanunnâmelerden savaş gibi uluslalarası devlet politikalarına ferd, toplum ve devleti ilgilendiren hemen her konuda fetvâ yer almıştır. Bunlardan, yukarıda tanım ve muhtevâları verilen mecmûalar ışığında, doğrudan fıkıh konularında sayısal olarak en fazla yer alan başlık ve fetvâları şu şekilde sıralayabiliriz: Sulh, 106; Zekât, 125; İtâk, 135; Vasâyâ, 138; Harâc, 140; Diyât, 163; Hibe, 218; Mehr, 227; Kazâ, 233; Da’vâ, 247; İcârât, 271; Talâk, 296; Ta’zîr, 302; Şehâdet, 526; Bey’, 560; Salât, 600; 95 Vakf, 655; İtikâdî ve Tasavvufî meseleler, 666. Bu sayılar içerisine mecmûalarda yer alan tekrar fetvâlar dahildir. 2- Kavramlar Ebussuûd Efendi kimi zaman bizzat müsteftiler tarafından sorulan sorulara cevap olarak, kimi zaman da konunun akışı içerisinde kavramlara temas etmiş, tanımlamalar yapmıştır. Bu kavramların kimisi kaynaklardaki haliyle nakledilirken, kimisi ise Ebussuûd Efendi’nin şahsına ait özel tanımlardır. Bunlardan tespit edilebilenleri alfabetik olarak şu şekilde sıralayabiliriz: a- Adâlet Kelime olarak âdalet, “cevr etmeyüb, nüfûs ve ukûlde istikâmeti kâim ve dergâr olan emir ve hâleti icrâ etmek” manalarına gelmektedir593. Yargılama hukukunda şâhitler açısından adalet, büyük günahlardan kaçınmak, küçük günahlara ısrar etmemek veya hasenâtı, seyyiâtından çok olmak şeklinde tanımlanmıştır 594 . İslâm hukuk kaynakları bu genel tarifi yaptıktan sonra şâhitlikleri kabul edilecek veya edilemeyecek olanlar şeklinde daha detaylara inmektedirler. Ebussuûd Efendi, fetvâlarında genel tanımların yanında bu detaylara da temas etmiştir. Bu hususta yapılan bazı tespitler şöyledir: “Şâhid ne vechile olmak gerekdir ki, şehâdeti kabûl oluna? el-Cevâb: Kebâirden ictinâb edip, sağâire musırr olmayıp, hayrı şerrine gâlib olmak gerekdir 595”. Adalet kavramını tanımlayıcı bir başka fetvâ şöyledir: Zeyd Amr’ın üzerine karzdan iki bin flori dâvâ edip, şühûd ikâmet ettikde, Amr şâhidlere salâtın ferâizin ve vâcibâtın ve sâir erkânın sorup bilmişler iken, kâdı: “Şâhidler (emînlerdir) 596 . Bunları bilmek lâzım değildir” deyû meblağ-ı merkûmu Zeyd’e Amr hükmeylese nâfiz olur mu? el-Cevâb: Vâkıâ (emînler) 597 ve sâlihler ve musallîler olup, salâtın ef’âlin yerli yerince riâyet edip, lâkin zikrolunan ıstılâhını ta’bîr edemezler ise, olur, ve illâ olmaz 598 ”. Detayla bağlantılı bir fetvâsında ise şu tespite yer vermiştir: “Ehl-i örfle ittifak eden âdil olmaz 599”. b- Arazi-i Öşriyye, Haraciyye, Memleket, Mübah vb. İslâm hukukunda arazi hem kamu mülkiyetine hem de ferdi mülkiyete konu olabilmektedir. İslâm hukukçuları bu hususta görüş birliği içindedirler. Ancak hukukçular 593 Asım Efendi, Kamus, III, 1429. 594 Bilmen, Hukûk-u İslâmiye, VIII, 119. 595 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 125b-126a; Düzdağ, a.g.e., s. 136 596 “ümmîler” Düzdağ, a.g.e., s. 136-137 597 Düzdağ, a.g.e., s. 136-137 598 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 126a; Düzdağ, a.g.e., s. 136-137 599 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 126b. 96 arazinin müslümanların eline geçiş tarzının arazi mülkiyetinde etkili olduğunu belirtmişler ve bu konuda bazı farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. Bu görüşlerden konumuza temel teşkil etmesi bakımından Hanefî mezhebinin görüşünü özetlemekle yetineceğiz. 1- Hanefîlere göre –ki bu aynı zamanda bütün İslâm hukukçularının görüşüdür- savaş söz konusu olmaksızın ahalisi müslüman olan arazi, üzerinde yaşayan tebaanın özel mülküdür. Devletin bu gibi mülk araziler üzerinde hiçbir tasarruf ve mülkiyet hakkı yoktur. Devlet bunlardan yalnızca öşür alabilir. Bu arazilere de arâzî-yi öşriyye denilir. 2- Barış yoluyla (sulhan) elde edilen araziler, gayr-i müslim ahaliye mülkleri olarak bırakılmakta ve İslâm devleti bu çeşit araziden sadece haraç alabilmektedir. Bu arazi de arâzîi harâciyyenin bir çeşididir. 3- Savaş yoluyla (anveten) elde edilen arazilerde devlet reisine kamu yararına göre tercihte bulunmak üzere üç ayrı hak tanınmaktadır: a- Gazilere taksim ve temlik etmek. Buna esas teşkil eden hâdise, Hz. Peygamber’in Hayber arazisini gazilere taksim edişidir. Bu durumda arazi, mülk arazi çeşitlerinden olan öşür arazisi haline gelir. b- Yerli gayr-i müslim ahalinin mülkü olmak üzere ellerinde bırakmak. Hz. Ömer’in (r.a.) Haşr suresinin yedinci âyetine ve ashâbın icmâına dayanarak yeni fethedilen Irak arazisini (Sevâd-ı Irak) gazilere taksim etmeyip yerli gayr-i müslim ahaliye bırakması ve onları haraca bağlaması bu görüşün esasını teşkil eder. c- Arazisinin rakabesini beytülmâle bırakıp tasarruf hakkını ahaliye vermek. Bütün mezheplerde nazari olarak kabul edilen, ancak asıl uygulamasını Osmanlı Devleti’nde bulan beytülmâl arazisi (mîrî arazi) uygulaması bunun en güzel örneğidir. 4- Ahalisi sürgün edilen arazi ya ahaliye terkedilir ve bu durumda haraç arazisi olur veya beytülmale bırakılır. Öşür arazisi veya harâcî arazi statüsüne tabi olmayan bir üçüncü grup arazi daha vardır ki, bunlara Hanefîler beytülmâl arazisi, arz-ı taz’îf, arâzî-i memleket vb. adlar vermişlerdir. Osmanlı padişahları “şer’-i şerîfin” kendilerine tanıdığı tercih hakkını kullanarak Anadolu arazisini bu statüye tabi kılmışlardır. Bunların yanında umumun veya ammeden bir kısmının menfaatine terkedilen caddeler, meydanlar ve meralar gibi İslâm’ın ilk devirlerinden beri bilinen ve metrûk arazi denilen arazi 97 türü vardır. Bir diğer arazi türü de “arâzî-i mevât”dır ki, “sahipsiz ve ölü yerler” manasına gelmektedir600 . Temelde bu sistem üzerine kurulu olan Osmanlı devletinde toprak sistemi hakkında çeşitli tasnifler yapılmış bunlardan Loussarar’ın tasnifi Osmanlı realitesine daha uygun görülmüştür. Ona göre Osmanlı toprak sistemi ferdi tasarrufa elverişli olanlar ve olmayanlar olmak üzere ikiye ayrılır. Ferdi tasarrufa elverişli olan topraklar, tasarruf ve rakabesi aynı şahısta olanlar ve ayrı ayrı şahıslarda olanlar şeklinde ikiye ayrılır: Bunlardan birinci gruba giren topraklar mülk araziyi ve ikinci gruba girenler de mîrî araziyi meydana getirirler. Ferdi tasarrufa elverişli olmayanlar, metrûk araziden sayılan topraklardır601 . Kaynaklar Osmanlı dönemi toprak probleminin özellikle mîrî arazi sisteminde yaşandığını, köklü düzenlemelerin bu alanda yapıldığını kaydetmektedir 602 . Esasen İslâm hukuk kaynaklarında “arz-ı memleket” veya “arz-ı havz” başlıkları altında incelenen mesele, Osmanlı topraklarında Sultan Orhan zamanında uygulamaya konulmuş, I. Murat ve I. ve II. Mehmed zamanlarında uygulama devam etmiştir. Bu hususta Çandarlı Kara Halil Paşa, Sinan Paşa, Timurtaş Paşa gibi toprak hukukunu bilen kişilerin yorum ve görüşlerinden istifade edilmiş, ancak yeterli ve köklü düzenlemeler İbn Kemâl ile başlayıp Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi ile de kemâle ermiştir603. Budin, Selânik ve Üsküp kanunnâmeleri ile başlayan bu düzenlemeler fetvâ mecmûalarında fetvâ maddesi şeklinde kaydedildiği gibi, Kanunnâme veya Kanunnâme-i Cedîd başlığı ile yayınlanan ve toprak hukuku ile ilgili fetvâları ihtivâ eden mecmûalarda da bir araya toplanmıştır 604 . Ebussuûd Efendi ile tamamlanan bu düzenlemeler, arazi Kanunnâmesinin kabul edildiği 1274/1858 tarihine kadar devam etmiştir605 . Fetvâlarda problemin Balkanlar, Anadolu ve Ortadoğu toprakları zemininde yoğunlaştığı görülürken, problemin bu coğrafyalarda görülmesinin sebepleri hususunda şu tespitlere yer verilmiştir: 600 Cin, Halil, “Arazi”, DİA, III, 343-344. 601 Cin, Halil, Osmanlı Toprak Düzeni ve Bu Düzenin Bozulması, Konya, 1992, s. 24-25. 602 Cin, “Arazi”, DİA, III, 344. 603 İnalcık, Halil, “İslâm Arazi ve Vergi Sisteminin Teşekkülü ve Osmanlı Devrindeki Şekillerle Mukayesesi”, Osmanlı İmparatorluğu –Toplum ve Ekonomi-, İstanbul, 1996, s. 15-30; Karamursal, Ziya, Osmanlı malî Tarih Hakkında Tetkikler, Ankara, 1989, s. 198-201; Demir, Abdullah, Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi, s. 81- 85. 604 Bk. Kanunnâme, Slm. Ktp., Yazma Bağışlar, 4550, vr. 10-105. 605 Cin, Osmanlı Toprak Düzeni, s. 14-23. 98 Osmanlı Devleti, kurulduğu ve fethettiği Balkan topraklarında bir nevi toprak köleliğinin mevcut olduğu düzensiz bir derebeylik nizamı ile karşılaşmıştır. Bu nizamın toprak münasebetlerinde sebep olacağı düzensizlikleri (halkın büyük bir kısmının derebeyin çiftliğinde serf ve köle olarak çalışması, tarımsal işletmelerin küçülmesi ve neticede toprak sahiplerinin mülklerini ellerinden çıkarmak zorunda kalmaları vs.) önlemek için mevcut toprak düzenine süratle müdahale etmiş, toprağa dayanan asalete son vermek suretiyle toprağı işleyenleri serf olmaktan çıkarmış; derebeylik yerine tımar sistemini, serf yerine de tımar sahibi sipahi ile arasında sadece akdî bir münasebet olan, bir nevi aynî hak sahibi kiracıya benzer toprak mutasarrıflarını ikame etmiştir. Böyle bir toprak düzeni ise toprağın mülkiyetinin devlette olması ile mümkündür. İşte bunun içindir ki, Osmanlı Padişahları İslâm fetihlerinin başlangıcında olduğu gibi, fethedilen toprakların bir kısmının mülkiyetini halka bırakırken; bir kısmının rakabesini hazine için alıkoymuş ve sadece tasarruf hakkını ahaliye tefvîz etmiştir. Bu suretle mîrî arazi rejimi ortaya çıkmıştır. Sadece tasarruf hakkı ahaliye tefvîz edilen bu tür arazinin gelirleri, askeri hizmet karşılığı muayyen kimselere tevcih edilerek dirlik (tımar) sistemi vücuda gelmiştir 606 . Osmanlı Devleti’nin uyguladığı mülktımar-vakıf sistemine dayalı toprak anlayışı, angaryaların kalkmasını sağlamış, 1/7, 1/8 mertebesindeki toprak (öşür) vergisiyle Balkan köylülerine nefes aldırmıştı 607 . Osmanlı Devleti, Bizans ve Anadolu Selçuklu devletinin toprakları üzerine kurulduğu zaman da halkın büyük bir kısmı, kendisine ait olmayan topraklar üzerine irsî ve daimi bir kiracılık ilişkisi içinde çalışıyordu. Anadolu ve Balkanlarda meydana gelen birçok siyasî bozukluklar, feodal rejime benzer bir toprak nizamının ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Osmanlı Devleti zamanla yavaş yavaş genişledi ve Anadolu’da bulunan beylikleri ortadan kaldırdı. Bizans topraklarını zabtetti. Bu şekilde devlet ortadan kaldırdığı beyliklerin topraklarının sahibi vaziyetine girdi; yalnız toprağın tasarruf şekline dokunulmadı. Osmanlı bir taraftan Anadolu’daki toprak nizamını eski haline getirmeye çalışırken, diğer taraftan Bizans’ta son zamanlarda ortaya çıkmış olan derebeylik nizamını yok etmeye çalışıyordu. Kendini gösteren idarî, malî ihtiyaçlar devletin ana gelir kaynağını teşkil eden toprağın sıkı bir murakabeye tabi tutulmasını gerektiriyordu. Bu ise ancak toprağın mülkiyetinin devlete ait olması prensibi ile mümkün olurdu608 . 606 Cin, Osmanlı Toprak Düzeni, s. 56-57. 607 Oğuzoğlu, Yusuf, “Osmanlı Kuruluş Dönemi Müesseselerindeki Sivil Karakter ve Devletin Gelişmesi Üzerindeki Etkisi”, a.g.e., VII, s. 17. 608 Cin, a.g.e., s. 54-55. 99 Ortadoğu toprakları problemi ise, ilgili fetvâ metinlerinden de anlaşılacağı üzere, bu toprakların Yavuz Sultan Selim tarafından Osmanlı Devleti’ne ilhakı ile ortaya çıkmış, Rasulullah (s.a.v.) ve Hz. Ömer (r.a.) devirleri ile sonraki devirlerde uygulanagelen toprak sisteminin yeni dönemdeki şeklinin belirlemesinden ibaret olmuştur. Tarih kaynakları Osmanlı’nın uyguladığı bu sistemin kökeni konusuna da eğilmiş, Osmanlıların bu sistemi İslâm’ın iktâ müessesesinden, bir Sasanî geleneği olarak Araplardan veya Bizanstan aldığı şeklinde üç farklı tespitte bulunmuşlardır609 . Ebussuûd Efendi’ye göre “fî zamânina arz-ı öşriyye ve harâciyye mümtâz değildir” 610 . Nitekim sipahilerin idaresinde olan mîrî arazilerin gelirleri halkın dilinde öşür olarak yerleşmiş ancak Ebussuûd Efendi bu anlayışı eleştirerek “öşür demek âmme-i nâsın galat-ı fâhişleridir. Mîrî yer camî'i harâciyyedir. Asla öşriyye değildir. Öşriyye olmak muhâldır. Verilen behre harâc-ı mukâsemedir. Sipâhînin hakkı şer'îdir 611 ” diyerek doğru anlayışın ne olduğunu ortaya koymaya çalışmıştır. Bu tespitlerden sonra Ebussuûd Efendi öşriyye, harâciyye, memleket, arz-ı mübah, sahibü’l-yed ve mutasarrıf kavramlarına açıklık getirmiştir. Buna göre Osmanlı toprakları fetihle elde edildikten sonra fetheden askerlere temlik edilmediği için öşriyye, yerli gayr-i Müslim halka temlîk edilmediği için de harâciyye değildir. Bu araziler şehir içerisinde bulunup612 mülkiyeti bütünüyle devlete ait olup, sipahiler aracılığı ile idare edilmektedir. Halk buraları kiralama usûlü ile çalıştırır. Yıldan yıla çift akçesi verir 613 . Halk bunları işletirken satış, rehin, vakıf, hibe ve vasiyyet gibi hukukî işlemlerde bulunamaz, vefâtı halinde veresesine miras olarak intikal etmez. Kendisinden sonra çocukları bu arazileri yine babaları gibi icare usûlü ile çalıştırırlar. Bu arazileri kiralayanlar istedikleri takdirde kira akdini feshedebilirler614. Kadılar bu gibi yerlerin teslimtesellümünü, alım-satım hücceti şeklinde değil “sipâhî izniyle fülândan şu mikdar akçe alub yerin tasarrufunu ana tefvîz edüb sipâhî dahi hakk-ı karârın tapuya verdi” şeklinde hüccet vermeleri gerekir. “Re'âyâ birini kullanmağa ya hıfz etmeğe bir kimesneye verüb diledügi vaktin yine almağa kâdirdir 615”. Sipahilerin bu arazilerden aldıkları harâc-ı arzdır. Bunda da gelenek önemlidir. 609 Cin, Osmanlı Toprak Düzeni, s. 65-72. 610 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 32a. 611 Düzdağ, a.g.e., s. 169 612 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 120b. 613 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3697, vr. 39b. 614 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3697, vr. 39b. 615 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 30a-b; Bazı farklılıklarla Slm. Ktp., Esad Ef., 3341, vr. 168b; 170b; 3762, vr. 5a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 121a. Ayrıca bk. : Hezarfen Hüseyin Çelebî, Telhîsu’l-Beyân, s. 108-111 100 “Kadîmden her ne mikdar alınıgeldiyse sipâhînin hakk-ı şer'îsidir. Öşrî midir, sümünî midir, sübüî midir, nısfa değin harâc vaz olunmak meşrûdur 616”. Öşür arazisi fetihten sonra Müslümanlara temlik olunan, haraç arazisi de fetihten sonra gayr-i Müslimlere temlik edilen arazilerdir617. Buna göre Ka’be’nin çevresi öşür arazisidir618 . Kudüs ve Şam diyarı haraç arazisidir: “…Ömer radıyallâhu anh vaz buyurmuşlardır. Kuds-i şerîf ve sâyir bilâd-ı Şâmiyye kendüler sulhan feth etmişlerdir, ammâ arâzîsi sonra emrin ile Ebû Ubeyde b. Cerrâh ve Hâlid b. Velîd ve Şurâhbîl b. Hasan ve Yezîd b. Süfyân radıyallâhu Teâlâ anhu bir eliyle anveten ve kahren feth olunmuşdur. Harâc vaz olunmuşdur 619”. Öşür, haraç ve memleket arazilerini bu şekilde tanımlayan Ebussuûd Efendi “Arz-ı mübah”ı, kimsenin tasarrufunda olmayan sahralar; “milk-i yed” ile “zü’l-yed”i de “erazi-i memlukeyi tasarruf edenler” şeklinde tanımlamıştır. Bunların dışında kalan arâzî-yi gayr-i memlukeyi tasarruf edenlerin de yed-i tasarruf ile zü’l-yed olduklarını ifade etmiştir.620 c- Büluğ Yaşı Ebussuûd Efendi’ye göre, kadınlarda hükmî büluğ yaşı 17’dir.621 O, bu fetvâsıyla İmam Ebû Hanife’nin görüşünü tercih etmiştir. Ancak İmâmeyn ve İmâm Ebû Hanife’den gelen ikinci bir rivâyete göre erkekte de kadında da hükmî bülûğ yaşı 15’dir. Ebussuûd Efendi’ye rağmen, sonraki Şeyhülislâmlardan Çatalcalı Ali Efendi622, Menteşîzâde Abdurrahîm Efendi623 hükmî buluğ yaşını 15 olarak kabul etmiş, İbrahim Halebi ve Molla Hüsrev gibi Osmanlı hukukçuları da fıkıh metinlerine bu şekilde almış, en son hazırlanan Osmanlı Hukuk kodu Mecelle’de de aynı görüş kabul edilmiştir624 . ç- Cemm-i Gafîr / Tevâtür “Büyük kalabalık 625” manasına gelen “Cemm-i Gafîr” tabiri şâhitlik meselelerinde, “tevâtür” konusuna ise “haber” özelliği taşıyan şahitlik konusunda temas etmiştir. Esasen bir iddianın ispatında şâhitlerin çok olması tercih sebebi olamaz. Ancak bir tarafın şâhitleri, tevâtür derecesine ulaşırsa o zaman o tarafın delili kuvvetlenmiş olur. Tercih ise delilin çokluğuna 616 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 32b. 617 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3697, vr. 39b. 618 Düzdağ, a.g.e., s. 169 619 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 31b. 620 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 120b. 621 Düzdağ, a.g.e., s. 33; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 176b. 622 Fetâvâ-yı Ali Efendi, İstanbul, 1311, II, 308. 623 Fetâvâ-yı Abdurrahim Efendi, İstanbul, 1243, I, 149. 624 Halebî, Mülteka’l-ebhur, İstanbul, 1314, s. 172; Molla Hüsrev, Dürer ve Gurer, II, 275; Mecelle, md. 986; Ali Haydar Efendi, Dürerü’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm, İstanbul, 1330, III, 1330, 76. 625 Asım Efendi, Kamus Tercümesi, IV, 222. 101 değil, kuvvetine göredir. Çünkü tevâtür kesin bilgi ifade eder. Bununla beraber, tevatürü meydana getiren çokluğun sayısı hakkında kesin bir rakam yoktur. Bu rakamlar hâdiselere ve haber verenlerin niteliklerine göre değişir. Tanıklık edenlerin yalan üzerine ittifak etmelerine aklen imkan bulunmayacak derecede olmaları yeterlidir. Tercih edilen görüş budur. Fakat bazı âlimler tevâtür için en az dört, beş, on iki, yirmi, kırk veya yetmiş kişi olma şartından söz etmişlerdir. Osmanlı Şeyhülislâmlık kurumu Fetvâhânesinde ise zamanın ahvâl-i ahlâkiyesi nazar-ı itibâra alınarak yirmiden noksan kimsenin haberleriyle tevâtür meydana gelmeyeceğine karar verilmiştir626. Ebussuûd Efendi ise birinci görüşü esas almış ve belirli bir sayıyı şart koşmamıştır. “Kırk elli yıldan beri bir vakf-ı âmmlık üzere tasarruf olunagelen mezrâayı Zeyd tasarruf ederken, Amr: “Vakf-ı evlâddır” deyû dâvâ edip, cemm-i gafîr “Vakf-ı evlâddır” deyû tesâmu’la şehâdet şer’an istimâ olunur mu? El-Cevâb: Olunur. Ebussuûd 627 . Sûret-i mezbûrede, “cemm-i gafîr” in nisâbı ne miktardır? El-Cevâb: Nisâb-ı muayyeni yoktur. Kizb üzerine ittifâkları müsteb‘ad olıcak mertebe cemm-i gafîrdir. Amma bu hususta cemm-i gafîr ve cem’-i kesîr dahi meşrût değildir, âdiller ise 628 ”. Ebussuûd Efendi’nin bu fetvâsında sözü edilen “cemm-i gafîr”in “tevâtür” kavramı ile aynı manaya geldiği görülmektedir. Doğrudan “tevâtür” konusunda ise, “hılâf-ı şâyi’ ve meşhûr” olan bir konuda hâkimin, yaygın olan bilgi yerine beyyineyi dikkate alarak hüküm vermesini “hılâf-ı mütevâtir olan nâfiz olmaz 629 “ diyerek mütevâtir bilginin, beyyineden öncelikli olduğunu söylemiştir. Yine çiftçilerin tarlalarını sulama günleri ile ilgili âdetlerinde630 mütevâtir olan bilginin beyyineden öncelikli olduğunu belirtmiş, kaçkun kulu (kaçak köleyi) sahiplenmede631, mecnûn birinden kısâsın düşmesi için aklının olmadığının ispatında632, mahkeme davalarında ikrâr ve itirafların geçerli olmasında 633 tevâtüre dayalı bilginin öncelikli olduğuna dikkat çekilmiş, tevâtürün aksine yapılan şehâdet634 ve ikrârların geçersiz olduğu 635 ifade edildiği gibi, mülkiyet ile ilgili 626 Hukûk-i İslâmiye, VIII, 152. 627 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 133b. 628 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 133b. 629 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 118b. 630 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 182a. 631 Düzdağ, a.g.e., s. 130; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 82b. 632 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 198a. 633 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 78b. 634 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 204b. 635 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 70b. 102 bir davada mütevâtir olana aykırı olan beyyinelerin mahkemede dikkate alınamayacağı 636 söylenmiştir. Bu genel anlayış ve uygulamanın dışına çıkıldığı da olmuştur. Nitekim bir borç-faiz meselesinde “beyyine-i âdile”, mütevâtir bilgiye tercih edilmiştir637 . d- Eb’adü’l-Eceleyn Boşanmış kadınların beklemek zorunda oldukları iddet çeşitlerinden birisi de “eb’adü’leceleyn” şeklinde olan iddettir. Bilmen bu hususta şunları kaydetmektedir: Talâk-ı fârr ile boşanmış olan, yani kocasının maraz-ı mevtinde boşadığı bir kadın, henüz iddeti sona ermeden kocası vefât etse eb’adü’l-eceleyne tabi olur. İçinde üç hayız bulunan dört ay on gün ile iddet bekler. Şayet üç hayzı ikmal etmeden bu müddet geçse hayzları ikmal edinceye kadar iddeti uzar. Çünkü talâkı fârrda zevce varis olacağından nikâhın etkisi, kısmen baki sayılır638 . Ebussuûd Efendi bir fetvâsında, fıkıh kaynaklarında kabul edilen bu genel kuralı aynen tekrarlamış, Ebû Yusuf’a ait farklı bir görüş bulunmakla beraber iltifat etmemiştir. Osmanlı müftüleri de onun izinden giderek bu görüşle fetvâ vermeyi tercih etmişlerdir639 . İlgili fetvâ şöyledir: “Zeyd-i müteveffânın maraz-ı mevtinde zevcesi Hind’e talâk vermesiyle Hind’in iddeti eba’dü’l-eceleynden murâd nedir? el-Cevâb: Hind’in talebinsiz talâk verdi ise eğer üç hayz, dört ay on günden eb’ad ise iddeti üç hayz ile tamam olur. Eğer dört ay on gün, üç hayzdan eb’ad ise iddet dört ay ve on gün ile tamam olur. Beher takdir hem üç hayz hem dört ay on gün tamam olmayınca olmaz 640”. e- Fakir (Haraç Bağlamında) Zimmîlerden haraç alınırken miktar ve ehliyet konusunda genel dayanak Hz. Ömer’in (r.a.) uygulamalarıdır. Nitekim Hanefî mezhebinin temel kaynaklarından Şemsüleimme esSerahsî’nin (ö. 483/1090), el-Mebsût’unda Hz. Ömer’in bu uygulaması esas kabul edilmiş 641 , Osmanlı hukuk kaynaklarından Mecmûa-i Atâiyye’de bu tespit tekrarlanmış 642 , bu tespitlere Radıyyuddîn es-Serahsî’nin (ö. 544/1149) el-Muhît’inde de yer verildiği belirtilmiştir. Bu ölçüye göre, fakirlerden 12, orta hallilerden 24, zenginlerinden ise 48 dirhem alınır. Fakir de ihtiyacını karşılayıp nisaba malik olmayan; orta halli malı olup ancak çalışmak zorunda olan; 636 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 120a. 637 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 67a. 638 Bilmen, Hukûk-i İslâmiye, II, 376. 639 Atâullah Muhammed Hızır, Mecmûa-i Atâiyye, Slm. Ktp., Esad Ef., 920, vr. 42a. 640 (Kenar kayıt) Fetâvâ Üskûbî, Aşir Ef., 133, vr. 60a. Kenar kayıtta “sahha’n-nakl” notu düşülmüştür. 641 el-Mebsût, İstanbul, 1983, X, 78. 642 Atâullah Muhammed Hızır, Mecmûa-i Atâiyye, vr. 84a. 103 zengin ise, çalışmaya ihtiyaç duymayacak kadar çok malı olan kişidir. Şemsüleimme esSerahsî fakirlik, orta hallilik ve zenginlik konularında sabit sayısal miktarlar konulmasının mümkün olmayacağını, bu tariflerin yörelere göre değişebileceğini açıkça ifade etmiş ve bunu örneklerle açıklamıştır. Ebussuûd Efendi ise, ilgili fetvâsında bu tespiti rakamsal ölçülerle tanımlamıştır. İlgili fetvâ şöyledir: “Zimmî tâifesinin ‘gânisinden haraç kırksekiz dirhem gümüş, vasatü’l-hâlinden yirmi dört dirhem, fâkîrü’l-hâlinden on iki dirhem alına” deyû buyurulan yerde gani ve vasat ve fakirden murâd nedir? el-Cevâb: İkiyüz dirheme mâlik olmayan fakirdir, iki yüz dirhemden on bine varınca vasatü’l-haldir, on binden yukarısı faikdir 643”. f- Gabn-i Fâhiş “Gabn” kelimesi sözlükte “bir şeyi unutmak, birşeyden gafil olmak, yanlış yapmak 644 ” anlamlarına gelir. Ticârî bir tabir olarak “birisini aldatmak 645” demektir. Gabn-i fâhiş teriminin İslâm hukukundaki yorumu hakkında özetle Ali Bardakoğlu şunları söylemektedir: İslam hukukunda gabn-i fâhiş genelde iki taraflı akidlerde karşılıklar arasındaki, özelde ise satım akdinde satılan şeyle fiyat arasındaki değer yönünden farklılık ve denksizliği ifade eder. İlk devirlerden itibaren örfte “bir malı değerinin altında bir bedelle satma veya değerinden fazla bir bedelle satın alma ve bu şekilde aldanma” manasında kullanıldığı görülür 646 . Öte yandan gabn, akidde iki bedel arasındaki değer farklılığı şeklinde tanımlandığından gabnin sadece iki tarafa da karşılıklı borç yükleyen bey’, icâre, şirket, kısmet, sulh gibi ivazlı akidlerde (muâvazât) söz konusu edileceği açıktır 647 . Fıkıh literatüründe gabn-i fâhiş ve gabn-i yesir şeklinde ikili bir ayrım içinde incelenir. “Aşırı ve belirgin gabn” anlamına gelen gabn-i fâhiş tabiriyle kaçınılması mümkün, hatta gerekli olan ve olağan dışı sayılan, bu yüzden de maruz kalan tarafın rızâsı dışında gerçekleştiği var sayılan gabn kastedilir. “Basit ve önemsiz gabn” anlamındaki gabn-i yesîr tabiri ise kaçınılması genelde mümkün olmayan, bu sebeple de tabiî karşılanan ve mâruz kalan kimsenin rızâsını sakatlamadığı var sayılan gabn türünü ifade eder648 . Gabn-i fâhiş, ticari mallarda yirmide bir, hayvanlarda onda bir, akarda beşte bir, dirhemde kırkta bir veya daha ziyade aldanmaktır. Gabn-i yesîr ise, bu miktarlardan birinde meydana 643 Düzdağ, a.g.e., s. 97-98; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 77b. 644 Asım Efendi, Kamus Tercümesi, IV, 706. 645 Asım Efendi, a.g.e., IV, 706. 646 Bardakoğlu, Ali, “Gabn”, DİA, İstanbul, 1996, XIII, 268. 647 Bardakoğlu, a.g.e., XIII, s., 269. 648 Bardakoğlu, a.g.e., XIII, 269. 104 gelen daha düşük dereceli aldanmadır649. İslâm hukukçularının büyük çoğunluğuna göre ise bir akidde vukû bulan gabnin fâhiş olup olmadığını belirlemede o akde ve o bölgeye ait örf ve âdetin ölçü alınması gerekir650. Bir malın alım-satım muamelesinde tağrîr (aldatma) bulunmaksızın gabn-i fâhiş bulunsa, aldatılan taraf gerek bayi ve gerekse müşteri olsun alış-verişi feshedemez. Böyle bir bey sahih olmakla birlikte İmam Muhammed’e göre mekruh, İmam Ebu Yusuf’a göre ise mekruh değildir. Ancak yetimlerin, mecnûnların, matuhların, vakıfların ve beytülmalın malları müstesnadır. Dolayısıyla bu gruba giren mallar gabn ile düşük fiyata satılamaz. Yetim malının gabn-i fâhiş ile satışının fasid olduğu hususunda görüşler bulunmaktadır. Bir başka görüşe göre tağrîr bulunmasa bile mücerred gabn-i fahiş dolayısıyla her türlü bey feshedilebilir. Bu görüş ile fetvâ verenler de olmuştur651 ki Mecelle de kabul edilen görüş de budur. İlgili maddeler şöyledir: “Bey’de bilâ tağrîr gabn-i fâhiş bulunsa mağbûn olan kimse bey’i fesh edemez. Fakat mâl-i yetimi bilâ tağrîr alsa dahi gabn-i fâhiş ile bey’ sahih olmaz; mâl-i vakıf ve beytül-mal dahi mâl-i yetim hükmündedir. Mütebayiandan biri diğerini tağrîr edip de bey’de gabn-i fâhiş olduğu tahakkuk ettikde mağbun olan kimse bey’i fesledebilir652”. Alış-verişlerde gabn-i fâhişin sınırları müsteftilerin sorularına konu olmuş, bunun üzerine Ebussuûd Efendi şu tanımlamayı getirmiştir: “Akârda on iki akçelik ona, urûzda on buçuk akçelik on akçeye, hayvanda on birlik ona bey’ olunsa gabn-i fâhişdir 653”. Başka bir meselede piyasa fiyatının %100 fazlasıyla satış yapan kişinin bu işlemini, müşterinin hür iradesine bağlayarak fetvâ vermiştir. İlgili mesele şöyledir: “Bir bıçağın harcı yirmi, nihâyet otuz akça olup, üstadlar bir günde düzmeğe kâdir olup, ve cümle üstadlar bir filoriye verirlerken, içlerinden Zeyd iki filoriye verse, ziyâdesi Zeyd’e helâl olur mu? el-Cevâb: Alan ihtiyâri ile alıcak haram olmaz 654”. Bir meselede ise daha farklı bir konuya temas edilerek şöyle denilmiştir: “Bir bıçağın demürin vesair harcın düzdüren Zeyd verüb sâir üstadlar bu makûle bıçağı cümle harcını kendüler gördügi takdirce dahi seksen akçeye verirler iken zikr olan bıçağı düzen Amr yalnız düzmek içün yüz akçeden eksik almasa ziyâdesi helâl olur mi? el-Cevâb: Ecr-i misilden ziyâdesi haramdır, hâkim ecr-i misilden verüb bıçağı sahibine alıvermek lâzımdır 655”. 649 Bilmen, Hukûk-i İslâmiye, VI, 11. 650 Bardakoğlu, a.g.e., XIII, 270. 651 Bilmen, a.g.e., VI, 79. 652 Mecelle, md. 356 ve 357. 653 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 110a. 654 Düzdağ, a.g.e., s. 160-161; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 171b. 655 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 171b; Bozanzâde, Resâil, vr. 280a-b. 105 g- Gasb Gasb’ın kavram boyutunun fetvâlara konu olması, problematik boyutunu da ifade etmektedir. Nitekim gasbın metinlerdeki tanımı, şerhlerde uzun tartışmalara neden olmuştur. Şemsüleimme es-Serahsî’nin el-Mebsût’u 656 başta olmak üzere, el-Merğînânî’nin elHidâye’sinde657, el-Mavsılî’nin (ö. 683/1284) el-Muhtâr’ında658 , el-Fetâvâ’l-Hindiyye’de659, Molla Hüsrev’in Dürer ve Gurer’inde660 , Şeyhülislâm İbn Kemâl el-İslâh ve’l-İzâh’ında661, Atâullah Muhammed Hızır (ö. 1127/1715)’ın, Mecmûa-i Atâiyye’sinde662 ve nihayet Mecelle’de663 Qe FD= =!= & 4v ' +c +, Bsp (hukuki değere sahip değerli bir malı, sahibinin elinden çıkarıcı bir şekilde izinsiz almaktır), şeklinde tarif edilmiştir. Ancak bu tarifin özellikle fetvâya da yansıyan boyutu “ Bsp” cümlesidir. “Almak” ve alınan şeyin “mal” olmasının hukukî sonuçları ile ilgili olarak, fıkıh kaynaklarındaki tartışmalara Ali Haydar Efendi Mecelle şerhinde geniş olarak yer vermiştir664 . el-Bezzâzî (ö. 827/1424) 665 ve es-Sâkızî (ö. 1099/1688) 666 gibi bazı müellifler ise bu tartışmaları dikkate alarak gasbı “&, w @# x ? l ,= Z5 M” (nakli mümkün olan bir şey üzerinde tasarrufta bulunmaktır) şeklinde tarif etmeyi tercih etmişlerdir. İbrahim el-Halebi667 daha da özel bir şekilde “^UM D@ $ My ^,x D@ ^ [v” (bir malın üzerinden gerçek hak sahibinin mülkiyetini izale edip, hak sahibi olmayan birinin eline teslim etmektir) şeklinde tarif etmiştir. Kâsâni (ö. 587/1191)668 ise net bir tarif yapmak yerine konu hakkındaki görüşleri naklederek konuyu tartışmıştır. Ömer Nasuhi Bilmen’de bütün bu tarifleri özetler mahiyette şunları kaydetmiştir: Gasbın rukünleri, bir malın ayninde yapılan bir fi’il ile muhik eli izâle ve mubtil eli isbatdan ibaretdir. Böylece izâle ile beraber isbat tahakkuk etmedikce gasb vücuda gelmiş 656 el-Mebsût, XI, 49. 657 el-Hidâye, Kahire, ts., IV, 11. 658 el-Muhtâr li’l-fetvâ, (thk. Abdüsselam b. Abdülhadi Şinnâr), Dımaşk, ts., s. 161. 659 el-Fetâvâ’l-hindiyye, Beyrut, 1986, V, 119. 660 Dürer ve Gurer, II, 262. 661 el-Islâh ve’l-izâh, Slm. Ktp., Fatih, 1485, vr. 193b. 662 Mecmûa-i Ataiyye, Slm. Ktp., Esad Ef., 920, vr. 359b. 663 Mecelle, md. 881. 664 Dürerü’l-hukkâm, II, 749-764. 665 el-Fetâvâ’l-hindiyye kenarı, Beyrut, 1986, VI, 167 666 Surratü’l-fetâvâ, Slm. Ktp., Esad Ef., 797, vr. 182b. 667 Mültekâ’l-ebhur, İstanbul, 1310, s. 174. 668 Bedâiu’s-sanâi, Beyrut, 1986, VII, 143. 106 olmaz. Bu, İmam Âzam ile İmam Ebû Yusuf’a göredir. Fakat İmam Muhammed’e göre gasb, yalnız muhik eli izâle ile de vücuda gelir, velev ki mubtil eli ispat bulunmasın. Eimme-i selâseye göre ise gasb, yalnız yed-i mubtileyi isbat ile de tahakkuk eder, velev ki yed-i muhikkayı izâle bulunmasın669 . Ebussuûd Efendi, konu ile ilgili bir soruya verdiği cevapta, İmam Muhammed’in görüşünü tercih etmiştir. Nitekim o, fıkıh kitaplarında yer alan & 4 ' +c +, Bs Qe FD= =!= tarifi ile ilgili olarak, “gasbdan murâd isbat-ı yed-i mubtıledir. Akarda gasb mütehakkak olmak dahi buna dairdir, hürrün menâfii asla zamâna kâbil değildir 670” demiştir. ğ- Habs-i Medîd Fetvâ metinlerinde cezâ hukuku alanında sıkça vurgu yapılan habs-i medîd tabiri, müsteftîler tarafından sorulmuş, Ebussuûd Efendi bu hususta net bir tarif ve sınırlamada bulunmamıştır: “Habs-i medîd için bir hadd-i mu’ayyen var mıdır? el-Cevâb: Yoktur, re’y-i hâkime müfevvazdır.Ve mahbûsun sebeb-i habsine göre takdîr olunur 671”. h- Hüsn-i Savt / Lahn Özellikle mûsiki sanatı açısından önemli olan ve bir yönüyle de tartışmaların merkezinde bulunan “hüsn-i savt” (güzel ses) kavramı İslâm hukuk ve ahlak kaynaklarında üzerinde önemle durulan kavramlardan biridir. Uygulamanın içinde bir kişi olarak Ebussuûd Efendi’nin bu husustaki tahlil ve tespitlerinin ayrı bir yeri olacaktır. Fetvâlarda güzel ses problemi vakfiyelerde görülen şartnameler ile camilerde uygulanan ezan ve Kur’ân-ı Kerîm tilâveti konularında gündeme gelmiştir. Vâkıflar, vakfiyelerinde cami hizmetlerinde bulunacak kişilerde güzel ses şartına ayrı bir önem vermişler, bu hizmeti yapacak kişiler için “hâfız olub Kur'ân-ı Azîmi tecvîdü tertîl ile ve hüsn-i savt ile okuya” şartını koşmuşlar, Ebussuûd Efendi de bu şarta riâyet için şarttan maksadı, “meşrût olan hıfz-ı tecvîd ise 672 ” diyerek yorumlamıştır. Bir başka vakfiye şartının yorumunda Ebussuûd Efendi “Zeyd’in hüsn-i savttan murâdı zemane mu’tâd olan hılâf-ı Şer’-i Şerîf tegannî ve terennüm ise ol şart lağvdir, Amr’ın savtı mekrûh ve menfûr ve münker olmayıp tamam edeb-i Şer’-i Şerîf üzerine okursa ibkâ olunur 673” diyerek daha bir açıklık getirmiştir. 669 Hukûk-i İslâmiye, VII, 330. 670 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 178a. 671 Düzdağ, a.g.e., s. 141; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 123a. 672 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 19b. 673 Düzdağ, a.g.e., s. 71; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241; vr. 9a. 107 Vakıf kayıtlarının dışında, “Kur'ân-ı azîmî namaz içinde teğannî ile tilâvet eden Zeyd-i imâmın salâtı câiz olur mu?” şeklindeki bir soruya da önce “amel-i kesîr” ve “amel-i kalîl” kavramları ile cevap vererek “amel-i kesîr add oluncak kadar teğannî ederse yahud üç harf ziyâde hâsıl olursa fâsid olur” demiş, ardından gelen “bu sûretde teğannî nedir ve nice etmek ile hâsıl olur?” sorusuna da “teğannî (emr-i şâyi'dir) 674 . Savtinde hanceresinden terdîd edüb indirüb çıkardub dürlü dürlü savtler ile (tasvîd) 675 etmekle hâsıl olur 676” açıklamasını yapmıştır. Güzel sesin fıkhî sonucunu belirleyen temel kavramlardan olan “lahn” kavramı konusunda Ebussuûd Efendi’nin iki yorumu olmuştur. Birincisi “tecvid kurallarına aykırı olan telaffuz yanlışlığı", bir diğeri de “mûsiki bestesi”dir. Birinci şekliyle lahn kavramına temas edilen fetvâ şöyledir: “Zeyd-i imâmın yüzi çalınmış olub ön dişleri olmayub Kur'ân-ı Azimü'ş-şân’ı lahn ile okusa azle müstahik olur mu? el-Cevâb: Olur lahn edicek 677”. İkinci şekliyle geçtiği yer Cuma hutbeleridir. Nitekim Cuma hutbelerinde “müezzinler ve gayri kimesneler cihâryâr zikr olundukda “radıyallâhu anhu” demekde ve Hasan ve Hüseyin zikr olundukda “radiyallâhu anhumâ” demekde ve bazı mevâzıda dahi sâlavât getürmek…” konusunda Ebussuûd Efendi şu fetvâyı vermiştir: “Hatîb ol mevâzi'de sekte ettirüb asla lahn ve tasannu' etmedin sünnet üzerine dimek câizdir. Zamâne müezzinlerinin ettügi elhân-ı bârdiyye asla ruhsat ihtimâli yoktur. Hacirleri mevâcib-i dîniyyedendir 678. Fetvânın diğer bir versiyonundaki benzer yorum da şöyledir: “..Ammâ zamâne müezzinleri neğamât ve elhânla ettikleri aslâ câiz olur değildir. Hatîb tasliye ve tardiye mahallinde sekte-i hafîfe edüb müezzinler asla nağmesiz gâyet sür'atle tasliye ve tardiye edüb kendülerin ve cemâatin istimâ-ı hutbelerine kat'a halel vermemek gerekdir 679 ”. Lahnin bu çeşidi konusunda oldukça olumsuz bir tavır sergileyen Ebussuûd Efendi, farklı ve güzel nağmeler dinlemek için mahalle camisinde Cuma kılmayıp başka bir camiye gitme hususunda “Kıldığı câmi’in hatibinin yahud devirhanlarının elhânın dinlemek için ise âsimdir 680 ” demiştir. İlgili diğer bir fetvâ şöyledir: “Envâ'-ı teğannî her yerde nâ meşrûdur. 674 “ırlamakdır” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 27b. 675 “tasvîr” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 27b. 676 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 21a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 27b. 677 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 10a. 678 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 6b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241; vr. 8b-9a. 679 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 11a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 9b. 680 Düzdağ, a.g.e., s. 60; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 11b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 21a. 108 Hutbe-i şer'iyyenin kat’ını icâb etmek ile nâ meşrûluk mütedâıf olur. Hatîb sekte ettikde gâyet sur'atiyle tardiye eylese beis yokdur, asla kırâat-i hatîbe ve insât-i cemâate halel vermeyicek 681”. ı- İbrâ Yemîni İbrânın sıhhat şartlarından birisi de şüphe ifade eden bir lafız ya da kayıt ile mukayyed olmamasıdır682 . Buna binaen Ebussuûd Efendi bir fetvâsında, alacak-verecek davalarından ibrâ için yapılacak yemin şeklini açıklamıştır. “Eytâma vasî olan Zeyd, eytâm buluğa erdüklerinden sonra Zeyd’den bazı bekâyâ da’vâ etdüklerinde Zeyd’in metrûkâtı habbe göze tama’ etmedüm deyû yemînle halâs olur mi? el-Cevâb: Yemîn bu ibaretle olmaz, kabz ettügi mallarının bazısın size sarf etdüm deyüb israf etmeyüb va zâhir-i hâl tekzib etmeyüb baki şu vardır deyû teslîm edüb bir habbe göz almadım ve itlaf etmedim deyû yemîn eder ise halâs olur 683 ”. Bu açıklama ibrânın açık ve kesinliği kuralının bir konudaki uygulamasıdır. i- İkrâr Tabirleri Hırsızlık suçunun tespitinde itirafda bulunan bir kişinin, suçun sabit olabilmesi için kullanacağı tabir şu şekilde açıklanmıştır: “Zeyd gece ahurundan sirkat olunan katırını Amr ayni ile ben aldım deyû ikrâr edicek şer’an Amr’a ne lâzım olur? el-Cevâb: Aldım demekle hükm-i sirkat icra olunub eli kesilmez. Sirkat ettim demiyecek 684”. j- Kınlık Akçesi “Tazminat” ve “diyet” manasına gelen “kınlık akçesi” “öldürme veya yaralama ile sonuçlanan bir suç işlendiği zaman kısas istenmediği veya kısasın olanaksız olduğu durumlarda mal olarak verilmesi gereken bedel” olarak tarif edilmiştir 685 . Kavram bir meseleye konu olmuş ve Ebussuûd Efendi bu tabiri Osmanlı hukuk-kültür tarihi içerisindeki yerini açıklamıştır: “Zeyd gece ile taşradan içeru evine geldikde bir hırsız bulub, çıkub, kaçsa, esbâb serikasına veya hatununa geldügi malum olmasa, ehl-i örf ‘hatununa gelmişdir’ deyû Zeyd’den tutub kınlık akçesi almağa müstahık olur mi? el-Cevâb: Olmaz. Kınlık akçesi ehl-i şer’ huzurunda sâbit olan cürmün ukûbet-i örfîyyesidir. Zeyd’in ve hatununun üzerine sabit oldi ki ukûbete müstahık olalar. İhtimal ile adam kınanmaz 686”. 681 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 6b. 682 Bilmen, Hukûk-i İslâmiye, VIII, 31. 683 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 211b. 684 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 71b. 685 Akgündüz, Ahmed, Osmanlı Kanunnameleri, İstanbul, 1990, I, 126; Avcı, Mustafa, “Osmanlı Hukukunda Para Cezaları”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, X, 92. Bu tabir kimi kaynaklarda “kanlık” olarak okunmuştur. Bk.: Tarama Sözlüğü, TDK, Ankara, 1995, IV, 2236; Üçok, Coşkun – Mumcu, Ahmed – Bozkurt, Gülnihal, Türk Hukuk Tarihi, Ankara, 1999, s. 70. 686 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 71b; 72b. 109 k- Mâ-i Azîm / Kalîl Fıkıh kaynaklarında özellikle “kuyular” bahsinde temas edilen “mâ-i azîm/kalîl” kavramlarını Muhammed Muhyiddin Abdülhamid şöyle açıklamaktadır: “Bil ki, su ya kare, ya silindir ya da dikdörtgen şeklindeki bir kuyuda bulunur. Kare şeklinde olanın her bir kenarı on zira veya daha fazla olursa bu su çok sayılır. On ziradan az ise az sayılır. Silindir şeklinde olan kuyunun yüzeyi otuz altı zira olursa su çok, bundan az olursa su az sayılır. Sonuçta her halukarda suyun çok sayılabilmesi için, içine el daldırıldığında dibi açılmaması gerekir. Sahih olan budur” 687 . Ebussuûd Efendi, bir fetvâda, “Kadîmü'l-eyyâmdan debbağlar azîm bir mâ-i cârîde deri temizleyegelseler hâlen bazı kimesneler ‘Suyı murdâr edersiz’ deyû men'a kâdir olurlar mı?” sorusuna “Mâ-i azîm olıcak murdâr olmaz 688 ” diyerek cevap vermiş, ancak “mâ-i azîm”i açıklamamıştır. “Azîm” kavramını tanımlamadan geçen Ebussuûd Efendi “kalil / kesîr” (azlık ve çokluk) konusunda açıklama yapmıştır: “Zeyd bir hamamda gusl ederken … gusli lazım olur mu? el-Cevâb: Kalil ise câizdir. Mevzii hafr zahir ise kesirdir. Ve illa kalildir 689”. l- Maraz-ı Mevt Hacr hukuku açısından önemli olan “Maraz-ı Mevt” kavramı, Hanefî fukahasının hemen bütünü tarafından “sahib-i firâş” olmakla tanımlanmış 690, Nâtıfî (ö. 446/1054) ve Kadıhan (ö. 592/1196) ise uzun süreli hastalıklar sözkonusu olduğunda, “uzun süre” tabirine açıklık için bir yıllık bir süreden söz etmişlerdir691 . Mecelle’de (md. 1595) şöyle tarif edilmiştir: “Maraz-ı mevt, ol hastalıktır ki, ekseriya anda ölüm korkusu olduğu halde, hasta zükûrdan ise hanesi haricinde ve inâsdan ise hanesi dahilinde olan mesâlihini görmekten aciz olub bu hal üzere bir sene murûr etmeden vefât eyleye, gerek sahib-i firaş olsun ve gerek olmasın”. “Ve eğer merîzin marazı mümted olub da dâima bir hal üzere bir sene geçer ise marizin marazı müştedd ve hali mütegayyır olmadıkca sahih hükmünde olub tasarrufatı, sahihin tasarrufatı gibidir. Amma maraz, müşted ve hali mütegayyir olub da bir sene geçmeden vefât ederse vakt-i tegayyürden itibaren vefâtına dek olan hali, maraz-ı mevt addolunur”. Tarifden anlaşıldığı kadarıyla bir hastalığın “maraz-ı mevt” olabilmesi için şu üç şart gerekir: Hasta kendisinde ekseri ölüm korkusu bulunur bir halde olmalı; erkek ise harici 687 Sebîlü’l-felâh Şerh-u Nûri’l-izâh, Kahire, 1966, s. 7. 688 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 2b; Mecuatü’l-Fetâvâ, Slm. Ktp., Esad Ef., 914, vr. Ia. 689 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 151a. 690 Bk. Atâullah Muhammed Hızır, Mecmûa-i Atâiyye, Slm. Ktp., Esad Ef., 920, vr. 283b. 691 Bk. Atâullah Muhammed Hızır, a.g.e., vr. 283b 110 işlerini, kadın ise dahili işlerini tabii bir surette görmeğe kadir olmamalı; hasta bu hal üzere bulunarak aradan bir sene geçmeden vefât etmelidir692 . Ebussuûd Efendi ise fetvâlarında iki hususa dikkat çekmiştir: Birisi “kırk gün 693” gibi bir süre, diğeri de “iştidâd (hastalığın şiddetlenmesi)” niteliği: “…bir karara yatub dört yıl sonra marazı müştedd olub fevt oldi ise olmazlar, maraz-ı mevti heman ol iştidad zamanıdır 694”, “mevtine karîb marazı müştedd olub fevt olıcak .. iştidâd üzerine ölüb sâbıkan bir hâl-i müstemirr olıcak maraz-ı mevt hemân ol iştidâd hali olur 695” , “maraz-ı mevt iştidâda başlayub yevmen fe yevmâ olunca ziyâde olduği vakitdir 696 ”, “maraz-ı mevtî hemân iştidâdı mevte varıncadır 697 ”. Süre konusunda önceki kaynaklardan farklılık arzetse de, “işdidâd” konusu, kaynaklarda yer alan “sahib-i firâş” olmakla eş anlamlı gözükmektedir. m- Muâmele-i Şer’iyye Muâmele-i şer’iyye, Osmanlı döneminde özellikle para vakıflarına ait paraların, karz verenin alacağını her an talep edebilmesi hükmüne takılmadan ve faiz yasağını açıktan ihlal etmeden belli oranda bir fazlalıkla ödünç verilmesine imkan sağlamak üzere uygulanan fıkıh literatüründe “îne satışı” olarak da bilinen bir formüldür. Buna göre, önce vâkıf, borç vereceği kişinin sembolik değere sahip bir malını kredi vereceği para kadar bir bedel karşılığında peşin olarak satın alır; hemen ardından bu mal, vakıf tarafından belli bir yüzde eklenmiş bedelle vadeli olarak aynı kişiye satılır. Bu formül aynı sonucu verecek şekilde kendi içinde başka türlü de düzenlenebilir. Mesela vakfa ait sembolik değere sahip bir mal önce vadeli işlemle satılır, ardından daha düşük bedelle peşin olarak geri alınır. Muâmele-i Şer’iyye veya kısaca muâmele adı verilen bu işlemle bir yandan karzdaki vade belirsizliği sorunu aşılmış, öte yandan kredi ihtiyaçları vakıflara belli bir gelir sağlayacak şekilde karşılanmış oluyordu698 . Daha çok para vakıflarında görülen bu uygulama hakkında ilk olarak İmam Züfer’in fetvâ verdiği ve uygulamanın şekil ve şartlarını da açıkladığı, bu uygulamanın 12’inci yüzyıldan 692 Bilmen, Hukûk-i İslâmiye, VII, 310. 693 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 64b. 694 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 211a. 695 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 8a. 696 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 164b. 697 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 98a. 698 Aybakan, Bilal, “Muâmele”, DİA, XXX, 320. 111 itibaren daha çok yaygınlaştığı, 14-15’inci yüzyıllardan itibaren “muâmele-i şer’iyye”, “murâbaha-i mer’iyye” gibi terimlerle vakıfnamelerde yer aldığı 699 kaydedilmektedir. Bu çeşit vakıfların meşruluğu ve faiz ile olan ilişkisi ayrı bir tartışma konusudur. Özellikle Osmanlı dönemi uygulaması Osmanlı müftüleri arasında ciddi tartışmalara neden olmuştur. Nitekim Şeyhülislâm Çivizâde Muhyiddin Mehmed Efendi “vakf-ı nükûdun butlânına” fetvâ verip bunu Osmanlı topraklarında men’etmiş, bu cins vakıfların iptali yüzünden, evvelce kurulmuş müesseselerin yıkılacağını gören Ebussuûd Efendi’nin bir reddiyye yazarak, “evkâf-ı müslimînin ibkâsına ve hayrât-ı celîlenin ihyâsına” muvaffak olduğu kaydedilmiştir700. Çivizâde daha sonra Ebussuûd Efendi’nin reddiyesine, cevap yazarak, ileri sürdüğü gerekçeleri onyedi başlık altında tek tek cevaplamıştır 701. Bundan başka İmam Birgivî de bu uygulamaya karşı çıkarak Ebussuûd Efendi’ye, “es-Seyfü’s-sarîm fî ademi cevâzi vakfi’l-menkûli ve’d-derâhim 702” adıyla bir reddiye yazmıştır. Muâmeleyi savunur mahiyetteki ifadelerinde Ömer Nasuhi Bilmen şu hususlara dikkat çekmiştir: “Bu, bir mahlas-ı şer’îdir. Bununla haramdan ihtiraz edilmiş olur. Yetimin veya vakfın malını veli veya mütevelli, bir kimseye ribihsiz ikrâz edemez, faiz alması ise haramdır. O halde meşru bir bey’ ve şira vâsıtasıyla bunların menfaatleri temin edilmiş, riba suretiyle bir muâmele yapılmamış olur. Bu, din-i hikmet-i karînde gösterilen bir vüs’at, bir sühûlet, bir müsâade demektir. Rasûl-i Ekrem (s.a.v.) Efendimizden bunun bir misli mervîdir. Bununla emir buyurmuş oldukları rivâyet edilmiştir. Artık bu muâmeleyi, gayr-i meşrû bir hîle telakkî etmek doğru değildir…703 ” Barkan, Mardaville ve Yaman gibi kimi iktisat ve hukukçu bu vakıfların faizle para işlettiklerini ileri sürmüşler; Döndüren gibi fıkıhçılar da iktisat tarihçilerinin fıkhın karmaşık terimlerini anlamadıklarını ileri sürerek uygulanan yöntemin faiz olmadığını iddia etmektedirler. Bu son grubun görüşlerine göre bir para vakfı üç şekilde para plase edebilir: a) Mudareba, b) Bidâ’a, c) “Muâmele-i Şer’iyye”, “Bey’u’l-îne”, “Muâmele” veya “Murâbaha”. Çizakça’ya göre ise para vakıfları Anadolu halkını faize hazırlayan bir etken olmuştur 704 . 699 Döndüren, Hamdi, Risk Sermayesi, Özel Finans Kurumları ve Para Vakıfları, (Derleyen; Murat Çizakça), İstanbul, 1993, 27-29 700 Baysun, “Ebussuûd”, IV, s. 95. 701 Slm. Ktp., Şehit Ali Paşa, 2766, vr. 103b-108a. 702 Slm. Ktp., Esad Ef., 615. 703 Bilmen, Hukûk-i İslâmiye, V, 47-48. 704 Risk Sermayesi, s. 69-70, 72; Yaman, Ahmet, Siyaset – Hukuk İlişkisi, Konya, 1999, s. 169-170. 112 Osmanlı döneminde para vakıfları Fatih Sultan Mehmed Han döneminden itibaren uygulanmaya başlamış 705 , tartışmalardan anlaşıldığına göre Kanuni Sultan Süleyman zamanına gelinceye kadar yerleşmiş, Çivizâde’nin para vakıflarının caiz olmayacağı yönünde fetvâ yayınlaması üzerine uygulamadan vazgeçilmiş, ancak Sofyalı Bâlî Efendi’nin (960/1152) uygulamadan kaynaklanan sıkıntıları gündeme getirmesi ile konu tekrar tartışmaya açılmış 706, yapılan müzakereler sonucunda devrin önde gelen alimlerinin ittifakla para vakıflarının lehine görüş bildirmeleri707 sonucunda da uygulama tekrar başlatılmıştır. İbn Kemal ile başlayan eser telifi, Ebussuûd, Çivizâde ve Birgivî’nin karşılıklı risâleleri ile canlılığını uzun zaman sürdürmüştür708. Tartışmalarda Ebussuûd Efendi’nin özellikle teâmüle vurgu yaparak konuyu ele aldığı, Bâlî Efendi’nin konunun iktisâdî boyutlarına ve zaruretlerine dikkat çektiği, buna karşılık Çivizâde ve Birgivî gibi alimlerin faiz problemi açısından konuya yaklaştıkları ve faiz sakıncasına binaen yasakta direttikleri görülmektedir. Yine burada dikkati çeken bir diğer husus tartışmalarda siyasi iradenin genelde çekingen kalarak alimlerin tartışmalarını yönlendirici bir tavır takınmadığıdır. Tavır olarak da İbn Kemâl ve Ebussuûd Efendi bir fakih rolü oynarken, Çivizâde ve özellikle de Birgivî müceddid tavrı sergilemektedirler. Birgivî dinin temel dinamiklerine bağlı kalmayı ve toplumun ahlâkî gelişmesini esas alırken, hukukçular toplumun varlığını tehlikeye sokmamak için ekonomik ihtiyaçları karşılamaya çalışmışlardır. Diğer bir ifadeyle “nakit para kıtlığının olduğu Anadolu’da bu uygulamanın kaldırılması yönündeki bir hüküm toplum tarafından büyük oranda kabul görmeyecekti. Ticaret için nakit paraya ihtiyaç vardı ve insanlar zaten az olan bu parayı birbirlerine borç vermek istemiyorlardı. Üstelik nakit paranın azlığına bağlı olarak tefecilik yaygınlaşmıştı. Buna cevaz vermemekle, tefeciliğin önü alınamaz boyutlara varması söz konusu olabilirdi. Bu durumda hukukçular zaten şekil olarak dine muhalif olmayan bu uygulamayı kabul etmişler, ancak buna resmî bir sınır çizmişlerdir709”. Ebussuûd Efendi, genelde borç ilişkileri, özelde de para vakıfları konusunda gündeme gelen “muâmele-i şer’iyye”nin tarifi hususunda bir fetvâda şöyle demiştir: “Zeyd kendi malından üçyüz akçeyi dört aylığına üçyüz onbeş akçeye Amr ile muâmele-i şer'iyye ile muâmele eylese dört ay tamam olıcak Zeyd Amr'dan mezbûr akçeyi onbeş akçe ribhi ile almağa kâdir olur mu? Beyân 705 Kurt, İsmail, Para Vakıfları, İstanbul, 1996, s. 178. 706 Kurt, a.g.e., s. 15; Özcan, Tahsin, Osmanlı Para Vakıfları, Ankara, 2003, s. 38-46. 707 Özcan, a.g.e., s. 45. 708 Kurt, a.g.e., s. 12-33; Özcan, a.g.e., s. 28-47. 709 Bilgin, Vejdi, Fakih ve Toplum, İstanbul, 2003, s. 44-45. 113 buyurulub müsâb oluna. el-Cevâb: -Allah-u a'lem- Muâmele-i sahîha ettiler ise olur. Yılda on bir buçuk hesâbıncadır 710“. “Milki olan malı onun on bir buçuk hesâbı üzere muâmeleye verilmek meşrû' 711” olduğu gibi, “on'un (on bir buçukdan) 712 ziyâdeye verilmemek üzere tenbîh olundukdan sonra, isğâ etmeyüb ısrâr” edenlere “ ta'zîr-i şedîd ve habs-i medîd lâzımdır. Tevbesi ve salâhı zâhir olıcak ıtlâk olunur”. Bu gibi durumlarda alınan rıbhin “terâdî ile haklaşılacak alı-verilmeye deyû hukkâm me'mûrlardır”. Ancak bu uygulama, aşırılıklar dolayısıyla toplum içinde büyük problemlere neden olup, “hatta bazı köyler, bu husus içün harâb” olunca bunun daha pratik ve kolay uygulaması sorulmuş, Ebussuûd Efendi de şu cevâbı vermiştir: “Gerçi Kâdîhân’da birkaç tarîk yazılmışdır. Amma tarîk-i esheli mesela Zeyd Amr’a bin akçe idâne edüb ve yüz elli akçe kıymetlü bir meta’ı Amr’a üç altmış ecel ile bey u teslîm edüb Amr dahi ol metâ’ı Bekr’e hibe ve teslîm eder. Bekr dahi Zeyd-i dâyine hibe ve teslîm eder 713”. Konuyla ilgili diğer bazı meseleler şöyledir: “Zeyd Amr’a onun on ikiye elli altın verip, yıl tamam oldukda, Zeyd-i mezbûr mezkûr akçesinin ribhini elli altının üzerine hesap edip, kabz etmedin yine Amr’a hisâb-ı mezbûr üzere verip, sene tamam oldukda, Zeyd Amr’dan onun on bir buçuktan ziyâdesin almağa kâdir olur mu? el-Cevâb: Olmaz 714 ”. Zeyd onun onbir hesabı üzre muâmele-i şer’iyye etmek istese şer’an ne vechile olur, beyân buyurula. el-Cevâb: Zeyd Amr’a bin akçe karz verüb alsa bu akçenin Amr’da durması mulahaza olunmadın Zeyd Amr’a yüz elli akçeye yıl veresiye bir meta satub Amr dahi kabul ve kabz ettikden sonra metaı elli akçeye Bekr’e bey edüb Bekr dahi kabulden sonra elli akçeye tutan metâ’ı Zeyd’e verse Zeyd’in Amr üzerinde meta behasından yüz akçesi kalur, yıl başında alur 715“. n- Müddet-i Tekâdüm Fetvâlara konu olan diğer bir problem “müddet-i tekâdüm”, “murûr-i zaman”, başka bir ifadeyle “zaman aşımı” problemidir. Rasûl b. Sâlih el-Aydînî el-Fetâvâ’l-Adliyye’sinde, Fetâvâ-yı Attâbiyye’den naklen, zaman aşımının otuz altı yıl olduğunu ifade ettikten sonra, tercih edilen görüşün 15 sene olduğunu, 710 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 102b. 711 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 1072, vr. zahriye öncesi. 712 “on buçukdan” Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 249b. 713 MTM. s. 344; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 274b; 585, vr. 249b; 892, vr. 289a; 3809, vr. 138a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 105a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 141b; Düzdağ, a.g.e., s. 161. 714 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 106b. 715 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3713, vr. 141a. 114 ancak padişahın emri ile bu sürenin değişebileceğini, fetvânın da buna göre olduğunu kaydetmiştir716 . Ömer Nasuhi Bilmen, murûr-i zamanı iki kısma ayırmıştır: Hükm-i ictihad olan ile veliyyü’l-emrin tayinine bağlı olan. Hükm-i ictihad olanın müddeti otuz altı yıldır. Bu kadar müddet terk edilen bir dava artık dinlenemez. Veliyyü’l-emrin tayinine bağlı olan ise on sene ve onbeş sene gibi muhtelif olabilir. Artık böyle bir müddet terk edilen bir hakka ait davayı dinlemekten hâkimler men olunmuşlardır717 . Konuyla ilgili olarak Ebussuûd Efendi’den nakledilen fetvâlar şöyledir: “Müddet-i tekadüm ne mikdardır, beyân buyurula. el-Cevâb – Allahu alem- : Bir aydır 718 ”. Fetvâlarda bu sürenin konulara göre değişken olduğu görülmektedir. Nitekim mîrî arâzî konusunda zaman aşımını otuz altı yıl ile sınırlayan bir fetvâ şu şekildedir: “Arz-ı mîrîye müteallik olan dâvâdan gayrı dâvâ ne miktar zamandan sonra istimâ olunmaz? el-Cevâb: Fetâvâ-yı Attâbiyye’de: “ Otuz altı yıl bilâ özür sükût eylese, istimâ olunmaz” deyû kîl olunur. Dahi eksik ile dahi takdîr menkûldür. Amma re’y-i hâkime tefvîz olunup, husamânın ve dâvâ olunanın hâlini teemmülden sonra re’yi müeddâsı ile amel eylemek eslemdir 719”. İki mesele arasında açık bir fark göze çarpmaktadır. Ancak birinci fetvâ, fetvâ ağırlıklı muhtelif alıntılardan oluşmuş bir mecmûanın içerisinde geçmekte, ikinci fetvâ ise bizzat Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarını derleyen Velî b. Yusuf’un mecmûasında geçmektedir. Buna göre birinci mesele, kaynak bakımından ikinci meseleden daha zayıf durumdadır. İkinci husus, Ebussuûd Efendi birinci meselede doğrudan ve net olarak bir rakam verirken, ikinci meselede Attâbiye’nin görüşüne yer vermiş ardından Aydînî’nin de kaydettiği hususlara temas etmiştir. o- Nişan Nikâhdan evvel yapılan ve bir evlilik vadi niteliğinde olan nişan esnasında, tarafların birbirlerine alıp-verdikleri şeyler üç kısımdan birine girer: Mehir, nişan ve hediye. Bunların yanında bir de, özellikle kız tarafının ailesine verilen ağırlık, kaftanlık gibi şeyler vardır ki, bunlar “rüşvet” kapsamında değerlendirilmektedir. Nişan ile nikâh tahakkuk etmediğinden alıp verilenlerin hükmü de buna göre şekillenir. Nişan ile ön sözleşme yapanlar daha sonra nikâhtan vazgeçerlerse, erkek tarafı mehir namına 716 el-Aydîni, Rasul b. Sâlih, el-Fetâvâ’l-adliyye, Slm. Ktp., Esad Ef., 1063, vr. 56a. 717 Hukûk-i İslâmiye, VIII, s. 109. 718 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 124a-b. 719 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 140a. 115 vermiş oldukları şeylerin, kullanılmış ve değişkenliğe uğramış olsalar dahi, elde mevcut ise kendisini, elden çıkmış ise bedellerini geri alabilir. Vefât halinde de durum böyledir. Hediyyeler, hibe ahkâmına tabidir. Buna göre taraflardan birinin vefâtı ile hediyeler geri alınamaz, ancak nikâhdan vazgeçme durumunda, başka bir hukukî mani oluşmamış ise, hediyeler geri alınabilir. Kızın ailesine verilen ağırlık, kaftanlık gibi şeyler ise rüşvet sayıldığından, evlilikten vazgeçme durumunda mevcut ise aynen, değil ise bedeli geri alınır720 . Konuyla ilgili bir fetvâsında Ebussuûd Efendi’nin yorumu şöyledir: “Zeyd Hind’in kızı Zeyneb’e birkaç yıl nâmzed oldukdan sonra Hind Zeyneb’i Zeyd’e vermez olıcak Zeyd-i mezbûr nişan deyû ve bayramlık deyû Zeyneb’e verdügi esbâbın kıymetin Zeyd almağa kâdir olur mu? elCevâb: Nişan kalın makûlesindendir, kalanı dahi öyle ise olur. Hediye makûlesinden olanın bâkî olanı iki tarafdan alınur. Hâlik tazmîn olunmaz 721 ”. Fetvâda “nişan” ve “bayramlık” problem olmuş, Ebussuûd Efendi ise fetvâyı biraz daha genişleterek, “kalın” ve “hediye” meselelerine de temas etmiştir. Fetvâda yaptığı yorum, kaynaklarda yer alan meselelerle örtüşmektedir. ö- Nüşûz Süresi Fıkıh kaynaklarında “nüşûz”, "bir kadının kocasının hanesinden izni olmaksızın çıkıp kendisini kocasından haksız yere men etmesi 722” olarak tarif edilmiştir. Kâsâni nikâh ile iddette olmak üzere iki kısma ayırmış ve nikâhda nüşûzu “kadının evinden izinsiz çıkması, kaybolması, uzak yolculuğa gitmesi gibi tavırlarla kocasına itaat etmemekte direnmesi”; iddet esnasındaki nüşuzu da “kendisine yeni bir eş arama veya kendisinden kaynaklanan bir sebeple iddet beklediği evi terketmesi” olarak tarif etmiştir 723 . Ancak kaynaklarda evden ayrılışın süresi ile ilgili bir tahdide rastlanmamıştır. Ebussuûd Efendi, bir kişinin evini terkeden eşinin nafakasını otuz gün süre ile sınırlamış, bunu aşan sürenin nafakayı düşüreceği söylemiştir. İlgili fetvâ şöyledir: “Hind zevci Zeyd’e “yine gelirim” deyû kardeşlerin görmeğe izin alıp, nice zaman gelmeyip, kardeşleri katında sâkin olup, Zeyd’den bu kadar zamanın nafakasını almağa kâdire olur mu? el-Cevâb: “Gel” deyip gelmedi ise nafaka lâzım olmaz ve illa otuz günden ziyâde oturdu ise yine sâkıt olur” 724 . 720 Bilmen, Hukûk-i İslâmiye, II, 12-13. 721 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 43b. 722 Bilmen, a.g.e., II, 445. 723 Kâsânî, Bedâi, IV, 22. 724 Düzdağ, a.g.e., s. 55 116 p- Rüşvet Rüşvet sözlükte “bir şahsa gördüğü iş mukabilinde verilen ücret, ayak teri” demek olup, terim olarak, “bir hakkı iptal, tervic ve teşmiyet veya bir haksızlığı hak haline getirmek için yapılan ödeme 725” şeklinde tarif edilmiştir. Fıkhî hüküm olarak dört çeşit rüşvetten söz edilmiştir: Para ile hâkimlik elde etmek –verene de alana da haram-; istediği hükmü elde etmek için hâkime para vermek –alana da verene de haramdır-; can ve mal güvenliği için verilen rüşvet –alana haram olmakla beraber verene haram değildir- ve devlet dairelerinde hakkı olan işlerini gördürmek için verilen rüşvet –bu da alana haramdır, verene haram değildir-726 . Rüşvet konusu Osmanlı kaynaklarında üzerinde önemle durulan hususlardan biridir. Osmanlı yargılama hukuku sözkonusu olduğunda özellikle gündeme gelen rüşvet, fetvâlara da konu olmuştur. Fetvâlarda yer almakla da kalmamış, özel risâleler telif edilerek detaylı tartışmalara konu edilmiştir. Nitekim müellifi tespit edilemeyen “Risâletü’r-rüşvet” adlı bir eserde, bir fetvânın nakli hususunda yapılan yanlışlık üzerinde detaylı bir şekilde durulur727 . Ebussuûd Efendi bir fetvâsında “rüşvet 728 ” gerekçesi ile sorulan soruya olumsuz fetvâ verdiği gibi, evlilik esnasında kadının kocasına “ergenlik 729 ” olarak verdiği şeyin rüşvet olması hasebiyle boşanma durumunda bizzat kadının kendisine 730 veya varislerine 731 iâdesini câiz görmüştür. Bir diğer fetvâsında “icâre” ile “rüşvet” arasındaki farka dikkat çekerek fetvâyı buna göre şekillendirmiştir732. Rüşvet hükmüne giren ödeme ve teslimatların gerektiğinde geri alınabileceğini ifade ederek733 bu gibi işlemlerin herhangi bir hukukî sonuç ve sorumluluk getirmeyeceğini ifade etmiştir. Evlilik esnasında damadın gelinin kız kardeşine verdiği “ağırlık 734 ” da rüşvet olarak verildi ise her hangi bir hukukî bağlayıcılığı olmadığından gerektiğinde geri iâde edilebileceği 735 , evlilikte verilen “ağırlık”ın, rüşvet olup olmadığının ölçüsü de “vermediği takdirde tezvic 725 Bilmen, a.g.e., VIII, 208. 726 Kasım el-Konevî, Enîsü’l-fukahâ, Cidde, 1987, s. 230. 727 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 87a-88b. 728 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 106b. 729 “Ergenlik”, “bir bekarla evlenen dul kadının, bekarlık hakkı olarak erkeğe verdiği hediye, armağan”. (Örnekleriyle Büyük Türkçe Sözlük, I, 845) 730 Düzdağ, a.g.e., s. 37 731 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 56b. 732 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 171b. 733 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 163b, 138a. 734 “Ağırlık” “çeyiz düzmesi için damadın geline verdiği para” şeklinde de tanımlanmıştır. (Örnekleriyle Büyük Türkçe Sözlük, I, 42) 735 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 43b. 117 etmemek mukarrer olıcak, ağırlık olmaz rüşvet olur 736” şeklinde açıklanmış ve rüşvet kapsamına girdiği takdirde geri iâdesi câiz görülmüş, hibe kapsamına girdiği takdirde iâdenin câiz olmayacağı 737 ifade edilmiştir. Bir kişinin, ücret karşılığı Padişah’a aracılık yaptırarak kendisini hâkim tayin ettirmesi “rüşvet” sayılacağından câiz görülmemiş, tayin edildiği an hükmen ma’zül sayılmış, ancak bu esnada verdiği hükümler geçerli kabul edilmiştir 738 . Hâkimlere, hüccet karşılığında tespit edilen resmi ücretin dışında, sanıklardan birinin gönlünden koparak verdiği fazlalık da rüşvet kapsamında değerlendirilmiş, bunu âdet edinen hâkimlerin azline fetvâ verilmiştir739. Ancak, hâkimlerin, şehir dışında gördükleri mahkemeler için aldıkları özel ücret (ücret-i kadem) rüşvet sayılmayıp câiz görülmüştür 740 . Hâkimlerden rüşvet yiyenlerin verdikleri hüküm geçersiz sayılmış “rüşvetle hüküm, Şer’a muvâfık olsa dahi nâfiz değildir” 741 prensibine özel olarak vurgu yapılmıştır. Rüşvet konusunda gündeme gelen diğer bir husus da, meşrû sebebe dayalı rüşvetin rüşvet sayılmayacağıdır. Nitekim, hastalığı dolayısıyla savaşa çıkma imkânı olmayan bir kişinin, bu mazeretine binaen savaşa çıkmamak için birisine rüşvet vermesi, “rüşvet” kapsamında değerlendirilmemiştir742 . r- Sıla, Sadaka ve Vazife Medrese kadrosunun ücretleri konusunda bu üç kavramın, Ma’rûzât maddelerine konu olacak seviyede problem oluşturdukları anlaşılmaktadır. Esasen her üç kavram da vakıf hukukuyla ilgili olduğundan Bilmen üçünü birlikte değerlendirerek özetle şu malumatı vermiştir: Vakıf gelirlerinden yapılan ödemeler bir hizmet karşılığı ise, “sıla”ya benzemekle birlikte bunlar “ücret” sayılır. Binaenaleyh buna istihkak hizmet iledir. Hizmet karşılığı olmayan ödemeler ise meşrûtun lehleri zengin ise “sıla” ve “atıyye”; fakir ise sadaka sayılır743 . 736 Düzdağ, a.g.e., s. 37; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 56b. 737 Düzdağ, a.g.e., s. 37 738 Düzdağ, a.g.e., s. ; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 118b. 739 Mecmûatü’l-fetâvâ, Slm. Ktp., Antalya -Tekelioğlu, 370, vr. 40 (Yapıştırma varak) 740 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3697, vr. 18a; Mecmûatü’l-Fıkıh, Slm. Ktp., Esad Ef. 943, vr. 132a. 741 Düzdağ, a.g.e., s. Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 120b. 742 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 26b. 743 Bilmen, Hukûk-i İslâmiye, V, 63. 118 Ebussuûd Efendi, özellikle medrese ve vakıflarda önemli bir problem kaynağı olan bu kavramları tanımlamış ve yapılacak ödemelerin niteliklerini netleştirerek problemleri çözmeye çalışmıştır. İlgili fetvâ şöyledir: “Menâsib ve cihât babında sadaka ve sıla zikr olunur. Mâbeynlerinde fark var mıdır? Ve zikr olunanlarda müsâmaha mümkün müdür? el-Cevâb: Sadaka, fukarâya mahsûsdur. Hizmet-i evkâf-ı âmme ol kabildendir. Ol cihâtın gallesi ağniyâya haramdır. [Sıla, atiyyedir; (ol ağyâra) 744 dahi helâldır. Vakf-ı evlâd ve akraba ol kabildendir; ağniyâ dahi olursa helâldir. Ve bazı menâsıb ve cihât ki, tedrîs ve tevliyet ve hitâbet ve imâmet gibi, bunların vazîfeleri ne sadaka ve ne sıladır; belki hizmetleri mukâbilinde ücretdir. Eğer ki, mütekaddimîn ta'lîm-i ilim ve hitâbet ve imâmet, ibâdât ve ta'ât makûlesindendir; anın mukâbelesinde ücret alınmak câiz değildir; anlara verilen sadaka kabilinden olmak gerekdir demişler. Amma müteahhirîn ücretsiz kimesne ta'lîm-i ilim ve hitâbet ve imâmet etmediğini müşâhede ettiklerinde, ücreti tecvîz etmişlerdir. Cemî' vâkıflar, vakıfların 745 ücret olmak üzre tertib eylemişlerdir. Menâsıb ve cihât berâtlarında dahi, kemâ yenbağî hizmetin edâ eyledikten sonra vazîfe-i mu'ayyenesin ala deyû ta'yîn 746 olunur. Aslâ müsâmaha mümkün değildir. Hizmet etmeden ücret almak mümkün değildir. Husûsan sılanın bir hükmi dahî budur ki, hizmeti itmâm eylese, vazifeleri cebr ile alınmaz; zira ücret değildir, 747 verilmesi ve verilmemesi bâbında câizdir. Hatta bir müderris bir yıl hizmet eylese, yıl başında sılası verilmeden fevt olsa, vazife sâkıt olur. Veresesi bir habbe alamazlar, zira sıladır, 748 ücret değildir. (Ma'lûm ola. Ketebehû Ebussuûd 'Ufiye anhu) 749 . Ebussuûd Efendi’nin bu tanımı hukuk kaynaklarında yer alan tanımlamalar ile aynilik arzetmektedir. s- Şâhitlik ve Yemin Lafızları Şâhitlik “bir kimsenin bir şahısda olan hakkını ispat için şehâdet lafzıyla hâkimin huzurunda ve hasmın muvâcehesinde vaki olan doğru ihbarı” olarak tarif edilmektedir750. Bir hadise hakkında şahitlik eden kimselerin bu şehâdete ehil olduklarını başkalarından sırren ve alenen sorularak 744 "ağniyâya" İÜİFK. 01, vr. 97b; Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 254b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 87a. 745 “vakıfnâmelerinde” Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 254b. 746 “tahrir” Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 254b. 747 "atâiyyedir" İÜİFK. 01, vr. 98a; "atâdır" Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 79a; Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 254b. 748 “atâdır” Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 87a. 749 İÜİFK. 01, vr. 98a; bazı farklılıklarla, Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 79a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 87a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3665, vr. 132a; 585, 254b; Düzdağ, a.g.e., s. 80; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 100b-101a. 750 Bilmen, Hukûk-i İslâmiye, VIII, 118. 119 tespit edilmesine “tezkiye” denilir751. Şahitlerin şehâdete ehil olmadıklarının ispatına da “cerh” denilir752 . Mahkemede şâhitler tezkiye edilirken, cerh edilmeleri halinde hangi cümlelerin geçerli olduğu hususunda Ebussuûd Efendi, “Yaramazdır” demek şehâdât-ı şer’iyyede değildir. Husus ile bir fesâdına şehâdet ederlerse kabul olunur 753” diyerek şâhitliklerde kullanılması geçerli olan tabirlere temas etmiştir. Ebussuûd Efendi’nin bu yorumu, esasen hukuk kaynaklarında yer alan açıklamalarla benzerlik ifade etmektedir. Nitekim Ömer Nasuhi Bilmen bu hususta şu tespitlere yer vermektedir: Şâhitler hakkında cerh iki kısımdır. Birisi cerh-i mücerred ki, hukukî bir değere sahip olmayan iddialardır. “Şâhitler fesekadandır” veya “âdetleri zinadır ve şürb-i hamrdır” kabilinden olup, ne Allah hakkı ne de kul hakkı ifade etmeyecek sözler gibi. İkincisi hukukî değer ifade eden ve sorumluluk gerektiren iddialardır. “Bu şâhitler benim şu kadar paramı çaldılar” veya “bu şâhitler benim aleyhime şâhitlik etmemek üzere benden şu kadar meblağ rüşvet aldılar” diye iddia etmek gibi. Çünkü bu iddialar ispat edilebilir niteliktedir, ispat edildikleri takdirde de gerekleri icrâ edilir754 . Yemin, sözlükte “kuvvet” demektir. İslâm hukukunda ise “bir haberin iki tarafından birini Allah Teâlâ’nın mübarek ismini zikr ile veya bir şeye talik suretiyle takviye etmektir”. Mesela “Vallahi şu iş şöyledir” sözü bir yemin olduğu gibi, “şu iş şöyle değilse kölem azad olsun” denilmesi de bir yemindir. Hak Teâlâ’nın mukaddes ismine yapılan yemine “kasem” de denilir755 . Fetvâlarda yemin esnasında kullanılan “Tanrı hakkı içün” tabirinin yemin sayılıp sayılmayacağı problem olmuş, Ebussuûd Efendi de bunun yemin olamayacağını gerekçesi ile açıklamıştır: “Vallahi” yemîn olup “tanrı hakkıyçün” demek yemîn olmamanın vechi nedir? elCevâb: “Tanrı hakkıyçün” Türk dilinde ma’nâ-i kasem ifâde etmediği içindir 756 . ş- Şer’î Ölçüler Şer’î ölçüm birimlerinden olan dönüm metre sisteminin uygulandığı döneme kadar adım, zira ve arşın gibi yöntemlerle ölçülürdü. Metre sistemine kadar ki dönemde örfî dönem ve 751 Bilmen, Hukûk-i İslâmiye, VIII, 118. 752 Bilmen, a.g.e., VIII, 119. 753 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 129a. 754 Bilmen, a.g.e., VIII, 157. 755 Bilmen, a.g.e., VIII, 121. 756 Düzdağ, a.g.e., s. 138; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3406, vr. 50a. 120 şerî’ dönüm olmak üzere iki kısım dönüm tanımı yapılmıştır. XV-XVI. Yüzyıl Osmanlı sancak namelerinde “hatavât-ı mütearife ile 40 hatve yerdir tûlen ve arzan” veya “yürümek adımıyla eni ve uzunu kırkar adım yer” olarak tarif edilen örfî dönüm geniş adımlarla yürüyen dönümcünün adımı ile 1600 adımkare; şer’i dönüm ise 1600 mimar arşını kare yani 916.8 m2 veya 919.302 metrekare olarak kabul edilmiştir. Bu tanımlamalara rağmen dönüm miktarı yörelere göre değişiklik arzetmiştir. İstanbul ve yöresinde bir dönüm 1225 mimar arşını kare (701.9 m2 ), Anadolu’da 2025 mimar arşını kare (1160.4 m2 ), Mısır, Irak ve İran’da 3600 mimar arşını kare (2062.9 m2 ) olarak uygulanmıştır. 1881’de metre sisteminin uygulanmasından itibaren adı “cedid dönüm” olan ölçü bu tarihte 2500 m2 olarak kabul edilmiş, 1945’den beri de 1000 m2 kabul edilmektedir757 . Zirâ’ tabiri mimar arşını için kullanılan bir tabirdir. Osmanlıda arşın, parmak ucundan dirseğe kadar olan kol boyundan alınmıştır. Çarşı arşını ve mimar arşını olmak üzere iki türlüdür. Çarşı arşını kumaş ölçmek için kullanılırdı ve 68 santimetre boyunda idi. Bunun sekizde birine Rubu, on altıda birine Kerah denilirdi. Daha pahalı olan ipekli kumaşlar içinse Endâze adlı 60 santimetrelik bir ölçü kullanılırdı. Mimar arşını ise 75.8 santimetre olup, Zira veya Zirâ-ı Mimarî olarak bilinirdi. Karın karına verilmiş altı arpa bir parmak, on iki parmak bir kadem, iki kadem bir zira’ idi. İki buçuk zirâ’ ise bir kulaç sayılırdı758 . Sancaknamelerde tanımlanmış olan dönüm-i şer’î Ebussuûd Efendi fetvâlarına da yansımış, o da: “Kütüb-i fetvâda mestûr olan cerîb-i zirâ milk ile eni uzuni altmış zirâ'dır. Zirâ-ı milk racül-i vasat kabzasıyla yedi kabzadır. Zirâ-ı âmmeden bir kabza zâiddir ve bazı meşâyih kendi diyârları cerîbin beş kabza zirâ'la yüz zirâdır, taayyün etmişlerdir. Bazı dahi altmış menn tohum ekmeğe kâbil olandır demişler, bazı dahi elli menne mütehammil olandır demişler” diyerek fukahânın görüşlerini naklettikten sonra: “Amma Şeyhülislâm Hâherzâde ‘sahîh budur ki, her diyârda mu'tâd-ı kadîm olan ma'rûf olan mikdardır. Zikr olunan mekâdîrin birisi mukarrer ve lâzım emir değildir’ deyû tahkîk etmiştir. Muhtâr dahi oldur 759” diyerek bu konuda örfü hakem kabul eden görüşü haklı bularak tercih etmiştir. Zira’ konusunda da “Zirâ-ı şer'î ne mikdardır?” sorusuna şu Cevâbı vermiştir: “Zirâ-ı kirbâs yedi kabzadır. Zirâ-ı mesâha yedi kabza bir ısba' kâimedir 760”. 757 Emecen, Feridun, “Dönüm”, DİA, IX, 521. 758 Sertoğlu, Mithat, Osmanlı Tarih Lugatı, İstanbul, 1986, s. 19. 759 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 29b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 106a. 760 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 29b. Slm. Ktp., Esad Ef., 800, vr. 235b; el-Vikaye kenarı, Slm. Ktp., Esad Ef., 800, vr. 235b. 121 t- Talâk-ı Bâin Sözlük manası “boşamak, maddi ya da manevi bir bağdan kurtulmak” manasına gelen Talâk bir fıkıh terimi olarak şu şekilde tanımlanmıştır: “Akd-i nikâhı lafzı mahsus ile filhâl veya filmeâl ref ve izale etmektir” 761. Ric’î ve bâin olmak üzere iki kısma ayrılmaktadır. Geri dönüş imkanı vermesinden dolayı bu ismi alan ric’î talâk “Zevceye takarrubden sonra vaki olub sarahaten veya işareten üç adedine veya bir i’vaza mukarin olmayan ve beynûnete delalet eder bir vasıf ile mevsuf ve bir şeye teşbih edilmiş bulunmayan talâk” 762 olarak tarif edilirken bâin talâk şu şekilde tanımlanmıştır: “Zevceye takarrubdan evvel vaki olan veya tekarrubdan sonra beynûneti ifade eder kinâî bir lafız ile ikâ edilen veya sarih bir lafız ile yapılıp da sarahaten veya işareten üç adedine veya bir i’vaza mukarin bulunan veya beynûnete delalet eder bir vasıf ile tavsif veya bir şeye teşbih olunan talâkdır” 763 . Tanımlardan da anlaşılacağı üzere bâin talâkı ric’îden ayıran önemli farklardan birisi boşama lafızlarının şiddet vb. beynûnete delâlet eden nitelikte olmalarıdır. Ebussuûd Efendi özellikle Osmanlı halk dilinde hangi vasıfların beynûnete delalet edip etmeyeceği hususunda şu ifadelere yer verir: “…’Keffâretsiz fetvâsız’ demek talâkı şiddet ile vasf etmektir talâk şiddet ile boş ol deyicek talâk -ı bâin vâki olur, ric'î olmaz 764”. u- Ta’zîr-i Belîğ Ta’zîr cezâları “hakkında muayyen bir ukubet, bir hadd-i şer’î mevcud olmayan cürmlerden dolayı tatbik edilecek te’dîb ve cezâ” şeklinde tanımlanmaktadır765 ve onyedi çeşit olduğundan söz edilmektedir 766 . Yapılan tarif tazir cezalarınnın bu sayı ile sınırlı olmadığını göstermektedir. Kırpaç, hapis, sözlü ihtar ve tevbih şeklinde sınıflandırılan bu cezalarda, suçlunun sosyal konumunun ve cezanın tesirinin göz önüne alınması gerektiğini söyleyenler de olmuştur767. Bu çeşitlerden birisi de “darb” (dayak)’tır. Bu, suçlunun el ile veya bir değnek ile dövülmesinden ibarettir 768 . Değnekle dövmenin alt miktarı hâkimlerin takdirine bırakılmıştır. Bazı kaynaklarda ise alt miktarın üç darbeden aşağı olmayacağı ifade edilmiştir. 761 Bilmen, Hukukî İslâmiye, II, 175. 762 Bilmen, a.g.e., II, 175. 763 Bilmen, a.g.e., II, 175. 764 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 43a. 765 Bilmen, a.g.e., III, 305. 766 Bilmen, a.g.e., III, 306. 767 Karaman, Hayreddin, Mukayeseli İslam Hukuku, İstanbul, 1991, I, 148. 768 Bilmen, III, 307-308. 122 Üst miktarı ise İmam-ı Âzam’a göre otuz dokuz, İmam Ebû Yusuf ve Züfer’e göre ise yetmiş dokuzdur769 . Fetvâlarda ta’zîr konusu yalın halde “ta’zîr” olarak geçtiği gibi, “ta’zîr-i belîğ”, “ta’zîr-i şedîd” gibi tabirlere yer verilmiş ancak tanımlayıcı herhangi bir açıklamaya rastlanmamıştır. Ebussuûd Efendi’den nakledilen fetvâlarda onun bu konuda, fıkıh kaynaklarında geçtiği şekliyle fetvâ verdiği gibi, kaynakların dışına çıktığı da görülmektedir. Nitekim o: “Ta’zîr-i şedîd ne mikdarı değenek olur, habs-i medîdin zamanı ne mikdar olur, beyân buyurula?” şeklindeki bir soruya “Re’y-i hâkime mufavvazdır 770” Cevâbını vermiştir. Kaynaklar darb ile olan ta’zir için üst sınır belirlemiş iken, Ebussuûd Efendi burada, konuyu hâkimlerin görüş ve takdirine havale ederek bu anlayışın dışına çıkmıştır. Aynı husustaki diğer bir fetvâsında da İmam Ebû Yusuf ve Züfer’in görüşlerini esas almıştır: “Ta'zîr-i belîğ kaç değenektir? el-Cevâb: Yetmişdokuz değenekdir 771 . ü- Vakıf Senetlerindeki “Batnen ba’de Batnin” vb. Tabirler Özellikle vakfiyelerde problem olarak ortaya çıkan “nesil” ve “batn” tabirleri ile ilgili olarak Ebussuûd Efendi “Neslen ba’de neslin” tabiri ile “ batnen ba’de batnin” tabirinin birbirinden farklı olduklarını kabul ettikten sonra “ Nesil” butûn-i müteaddideye maiyyetle Şâmildir, amma fark etmeyen avâm ve kudât ibaretlerinde, fark ile cevap verilmek müşkildir 772” demiştir. Ayrıca, “Zeyd-i Vâkıf, vakfiyyesinde “ ( A Z5! N A} = C > L 4p &I )p Fz )p {, |# , 9# {, |# r& $ )M 9 )” (oğulları ve oğullarının oğulları tükenirse –ki bundan Allah’a sağınırız- adı geçen vakıf oğlunun neslinden olan kızlarına olur, onlar da tükenirse o zaman fakirlere olur) deyû kaydetse, hâlen ebnâ ve ebnâ-i ebnâ olmayıp, benât ile ebnâ-i benât bile müstahik olur mu?” şeklindeki bir soruya, “Benât-ı sulbiyye olmayıcak olurlar. Neslinden benât ile neslinden ebnâ beraberdir. “ Nesil” evlâd-ı zükûr ile evlâd-ı benâta mütenâvildir 773 ” Cevâbını vermiştir. Konuyla bağlantılı bir diğer meselede de şu açıklamaları yapmıştır: “lafz-ı “ nesil” , “ batın” gibi tabaka-i vâhideye munhasır değildir. Butûn-i müteaddidey-i muayyenle muntazımdır. Vakfiyyede: “alâ neslin” dese evlâd-ı sulbiyyesi ve ahfâdı ve onların evlâdı ve in-sefelû maiyyetle galle-i vakfa müstahıkdır. “Ba’de neslin” ibareti, “karnen ba’de karnin ve cîlen ba’de cîlin” kaydı gibi te’bîd-i âdîye mahmûldür. Aslah olanlar cümle dâhillerdir. Mukaddem ve muahhar cümle müsâvilerdir 774”. 769 Âlim b. Alâ el-Hindî, el-Fetâvâ’t-tatarhâniyye, (thk. Kadı Seccâd Hüseyin), Beyrut, 2004, V, 98. 770 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 69a. 771 Mecmûatü'l-fıkh, Slm. Ktp., Esad Ef., 943, vr. 66a (Kenar kayıt) 772 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 95b. 773 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 95a. 774 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 95a. 123 “Batnen ba’de batnin” tabiri ile ilgili olarak bir diğer fetvâda “Batnen ba’de batnin kaydı olıcak batn-ı evvel var iken sânî ve sâlis nesne alımaz” demiş, ardından “Bu sûrette lafz-ı sümme’de ihtilaf olsa mânâ-yı sahîh nedir?” şeklindeki bir soruya da “Sümme lafzında ihtilaf mümkin değildir. Manası ‘sonra’ demekdir. Amma bu maddede tertibe medar olan ‘batnen ba’de batnin’ kaydıdır. Zürriyyet batn-ı vâhide mahsus değildir. Lafzı ‘nesil’ gibi, butûn-i müteaddideye ıtlak olunur. Sümme lafzı âhâd-ı butûnda tertibe delâlet edemez 775”. v- Zamân-ı Medîd Fetvâlarda bir kişinin lûtîlik ile meşhur olduğu, ancak bu günahından tevbe edip kendisini düzelttiği ifade edildikten sonra bu haliyle imâmet görevine talib olması halinde bu talebinin yerine getirilip getirilemeyeceği sorulmuş, Ebussuûd Efendi de tevbesinin üzerinden “zamân-ı medîd geçti ise olur” Cevâbını vermiştir. Bunun üzerine müsteftî, tevbenin üzerinden altı ay veya bir yıl geçmesinin zamân-ı medîd’den sayılıp sayılmayacağını sormuş, Ebussuûd Efendi önce “olunur” demiş, ardından “tamam salah ve takva üzere mukarrar ise 776” diyerek belirli bir süre geçmesinin de yeterli olmayacağını ifade etmiştir. Zamân-ı medîd kavramı ile bağlantılı kavramlardan bir diğeri “nice yıllar 777 ” tabiridir. Tabirin geçtiği fetvâda bir açıklamaya yer verilmemiş ise de aynı konudaki diğer fetvâlarda bunu açıklayıcı tabirlere yer verilmiştir: “Muhalled (ömür boyu) 778“ , “üç yıl mikdarı 779”, “birkaç yıl 780”. y- Zekat / Cizye Nisabı Müslümanlara zekatın vücûbiyeti için gerekli olan nisab miktarı fetvâda şöyle ifade edilmiştir: “Zeyd havâic-i asliyyesinden fazla sekiz yük akçeye kadar olsa, üzerine yıl geçmek ile şer’an zekat lâzım olur mu? el-Cevâb: Sekizyüzkırk olıcak olur 781”. Zimmilerden alınan cizye konusundaki fakirlik / zenginlik kriterine önceden temas edilmişti. Alınacak miktar konusuyla ilgili fetvâlar ise şöyledir: “Zimmîlerden cizye almakda mal cihetinden a’lâ ve ednâ ve evsat olanlar ne makûle kimesnelerdir. Her birinin bi hasebi’ş-şizyeleri ne mikdar olur? el-Cevâb: Amele kâdir olan kâfirin ikiyüz dirhemi şer’îye kâdir olmaya, ol makûle ednâdır, on iki dirhem-i şer’î cizye alınub; ikiyüz dirhem şer’iye kâdir olub amele kâdir olan 775 Fetâvâ-yı Ali Efendi, Slm. Ktp., Esad Ef., 1082, vr. 53b (Kenar kayıt) 776 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 30a. 777 Düzdağ, a.g.e., s. 153 778 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 203a. 779 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 206a. 780 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 206b. 781 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 22a; Düzdağ, a.g.e., s. 63; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 38b. 124 evsat makûlesidir olunca anlardan (yigirmi dört) 782 dirhem-i şer’î cizye alınur. Onbin dirhem-i şer’îye mâlik olan a’lâ makûlesidir, anların cizey-i şer’iyyeleri (kırksekiz) 783 dirhem-i şer’îdir. Ebussuûd. Cevâb-ı şerîf olan on bin dirhem kaç bin akçe olur? el-Cevâb: Şimdiye değin cari olan akçe ile kırk iki bin eder, yeni akçe ile kırkbeş akçe olur 784”. Dirhem ağırlık ölçüsü ve para birimi olarak kullanılmış bir birimdir. Ağırlık birimi olarak bir okkanın dörtyüzde biri, 3.148 gramlık veznin adı idi. Şer’an yetmiş tane ortay boy arpanın ağırlığından ibaret idi. Sultan Orhan zamanında verilen bir karar mucibinci şer’î dirhemin dörtte biri olmuştur 785 . İslâmî dirhemin teorik ağırlığı 2.97 gramdır (14 kırat)786 . Osmanlı dönemi uygulamasında dirhem örfî ve şer’î olmak üzere iki kısma ayrılmıştır. Örfî dirhem 16 kırattan ibaret gümüşe denilmiştir787 ki bu da 2.30 grama tekabül etmektedir788 . Din âlimlerinin bazılarına göre zekatta, diyette ve sâir hususlarda her yerin örfi dirhemi muteberdir. Ancak bu dirhemin dirhem-i şer’î’den noksan olmaması gerekir. Noksan olduğu takdirde dirhem-i şer’î geçerli olur. Dirhem-i şer’i ise 14 kırat gümüşe denilir. Orta büyüklükte yetmiş arpa tanesinin ağırlığıdır. Zekatte, mehirde, diyette, hırsızlık nisabında muteber olan bu dirhemdir. Hz. Peygamber zamanında 20, 21, 10 kırat ağırlığında üç türlü dirhem vardı. Halife Ömer (ra) zamanında bunlar birleştirilerek ortası olan 14 kırat bir dirhem kabul edilmiştir789 . Akçe Osmanlı Devleti’nin ilk zamanlarından 1687 yılına kadar kullandığı para birimidir. Rumca Aspro kelimesinin Türkçeye aktarılmış halidir. Osmanlı döneminde muhtelif şekiller alan akçe Kanuni döneminde 3.75, 3.50, 2.75 ve 2.5 kırata kadar düşmüş, sonra da yüz dirhem gümüşten beşyüz akçe kesilerek uygulamada istikrâra gidilmiştir790. Yapılan tespitlere göre yüz dirhem gümüşten XVI. yüzyılda âdet, ağırlak ve gram karşılığı şöyledir: 1572 yılında 450 âdet ve 0.682 gr.; 1584-1586 tarihlerinde 800 âdet ve 0.384 gram791 . Fetvâ metninde dirhemin örfî ya da şer’î olduğu yönünde bir açıklama yer almaktadır. Şer’i kabul edildiği takdirde Ebussuûd Efendi zamanında gayr-i müslimlerden, 594 gram 782 “yigirmi” Düzdağ, a.g.e., s. 97 783 “kırk” Düzdağ, a.g.e., s. 97 784 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 77b; Düzdağ, a.g.e., s. 97 785 Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri, I, 454. 786 Sahillioğlu, Halil, “Dirhem”, DİA, IX, 370. 787 Pakalın, a.g.e., I, 454. 788 Sertoğlu, Osmanlı Tarih Lugatı, s. 86. 789 Pakalın, Tarih Deyimleri, I, 454. 790 Sertoğlu, a.g.e.., s. 11-12. 791 Sahillioğlu, Halil, “Akçe”, DİA, II, 226. 1 126 Ebussuûd Efendi’ye göre, “dîn-i islâm ve millet’den olabilmek için ‘Hak Teâlâ’nın vahdaniyyetine ve Rasûlullah’ın (sallâllâhu aleyhi ve sellem) nübüvvetine ve şerîat-i şerîfenin hakîkatine itikâd etmek avâma kifâyet eder. Mefhumlarına ve tefâsîli ahkâmına vukûf-i tafsîlî lâzım değildir 793 ”. “Hakikat-ı İslâm nedir bilmeyenler Müslüman olur mi? el-Cevâb: Tabirine kâdir olmayub icmâl üzere tevehhüdde ve nübüvvüte kail olan kâfir değildir 794”. Ebussuûd Efendi bu fetvâlarda taklîdî imânı yeterli görüp tahkîkî imânı zorunlu görmemektedir. Hangi dinden olduğunu bilmeyen kişinin Müslüman sayılıp sayılamayacağı hususunda “Din u imân bilmemek ile kâfir olur 795” diyen Ebussuûd Efendi, peygamberini bilmeyen kimseler için de aynı fetvâyı vermiştir796. Tasdik ve ikrârı olduğu halde, “Müslim” kelimesinin “Tasdîk bi’l-cinan ve ikrâr bi’l-lisan idügin bilmeyüb ve Zeyd’e imân ve İslâm’dan sual olundukda bilmezin” diyen bir kişiye “ta’zir lâzımdır. Tecdîd-i imân ettirilür” diyen Ebussuûd Efendi, “bu sûretde Zeyd’e küfür lâzım olmaz, diyene nesne lâzım olur mi?” sorusuna “ihtiyât ol dahî tecdîd-i imân etmek gerekdir 797” demiştir. İman-Amel ilişkisi konusunda da, ameli imânın cüz’ü sayan bir müsteftî’nin, “Hakk Sübhanehu ve Teâlâ’nın vahdaniyetine ve Rasûlullâh sallellâhu aleyhi ve sellem’in risâletine ve getürdügi ahkâm-ı şer’iyyenin cem’îsine ikrâr ve tasdîk edenin imânı şeytan aleyhilla’nenin imânına benzer, belki amel vücud bulmak gerekdir, imânı sahîh ola” şeklindeki bir iddiasına, “terk-i amel üzerine musırr olıcak şeytanın imânının ayni olmaz, amma çok farkı yokdur 798” şeklinde cevap vermiştir. Böylece o, ameli imânın bir cüzü saymayarak, amelsizliğin imânı zayıflatacağını ifade etmiş olmaktadır. a- Aslah Alellah Kelâm kaynaklarında “aslah alellah” olarak bilinen, insan için en hayırlısını yaratmanın Allah’a zorunlu olup olmadığı meselesi Ebussuûd Efendi’ye sorulmuş, o da “Bârî Teâlâ hazreti üzerine asla bir nesne vâcib olmak yokdur, her hayr ve salâh ki aleme fâyızdır, mahz tefaddul ve ihsan ile fâyızdır 799” diyerek kaynaklarda yer alan temel prensibi tekrarlamıştır. b- Cennet ve Cehennem Fetvâlarda Cehennem azabı, Cennet ile Cehennem arasındaki Arâf, Cennet hurileri ve Cennet’te konuşulacak dil konularına temas etmiştir. Ona göre müslümanlar cehennemin 793 Düzdağ, a.g.e., s. 176; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214a. 794 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214a. 795 Düzdağ, a.g.e., s. 112; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214a. 796 Düzdağ, a.g.e., s. 112. 797 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214a. 798 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214a-b. 799 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 218b. 127 üzerinden geçerken cehennemin ateşi söner800. Cennet ile cehennem ortasında olan “Araf”, “bir sûr-i refi’ ya da bir derece-i mütevessıtadır”. Burada birinci manaya göre “enbiyâdır”, ikinci manaya göre ise “hasenâtı ve seyyiâtı beraber olanlar” duracak, sonra “Bârî Teâlânın fazlı rahmeti ile cennete girerler” 801. Cennetin anahtarı “eşhedü en lâ ilahe illallah ve eşhedü enne Muhammeden Rasulullah” sözüdür802. Cennet hurileri dünyadaki insanlar gibi nefes alırlar803 . İnsanlar cennete damarlarındaki kanları ile girerler804, dil olarak Farsça konuşurlar805 . Ebussuûd Efendi burada âhiret hayatının cismânî ya da rûhânîliği gibi önemli bir konuya temas ettiği ve bu hayatın cismânîliği yönünde bir anlayışa sahip olduğu görülmektedir. c- Elfâz-ı Küfür Osmanlı fetvâ mecmûalarının hemen bütününde görülen, Ebussuûd Efendi fetvâlarında da ayrı bir yer işgal eden önemli bir problem elfâz-ı küfür, diğer bir ifade ile dinden çıkarıcı, irtidadı gerektiren söz ve davranışlardır. Bu gibi sözleri söleyen ya da davranışlarda bulunan kişilerin tecdîd-i imân ve tecdîd-i nikâh etmeleri gerektiği bilirtildiği gibi bazı fetvâlarda ta’zîr-i belîğ gerektiğinden de söz edilmiştir. Bu kelimelerin hataen söylenmiş olması durumu değiştirmediği gibi, 806 tecdîd-i imân konusunda kişinin yalnız başına imânını tazelemesi yeterli olmayıp, bunun hâkimin huzuruna çıkarak yapılması gereken bir işlem olduğu da “ismden halâs da yoksa hâkimü’l-vakte iletüb elbette tecdîd-i imân ettirmek lâzımdır 807” şeklinde bir fetvâ ile açıkça belirtilmiştir. İbâdetlerinden “salatın iâdesi lâzım değildir, haccın iâde lâzımdır 808” denilmiş, guslün gerekmeyeceği 809, irtidât ile meydana gelen boşanmanın “talâk” olmayıp “fesih” sayılacağı 810 dolayısıyla bunda üç defa tekrarlanması halinde “hulle”ye ihtiyaç duymadan nikâh yenilemenin mümkün olduğu, ancak erkeğin irtidadı sebebi ile boş olan kadının rızâsı ile nikâh tazelenebileceği dolayısıyla nikâha zorlanamayacağı; bunun aksine kadın “kasd ile küfür söyledikde” kadın “fesh-i nikâhla bâin” olacağından, “ta’zîr-i belîğ ile İslâm’a getürdükden sonra Zeyd cebr ile tecdîd-i nikâh eder” dolayısıyla “İslâm’a geldikden sonra hâkim 800 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 19a. 801 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3341, vr. 168b. 802 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 1074, vr. 2a; vr. 1a. (Kenar kayıt). 803 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 18b. 804 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 18b. 805 Mecmûa, Slm. Ktp. Esad Ef., 3463, vr. 1a. 806 Düzdağ, a.g.e., s. 46 807 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 215a. 808 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 215a. 809 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 6a 810 Düzdağ, a.g.e., s. 46 128 iki şâhid mahzarında Zeyd’e nikâh etmekle Zeyd’in menkûhesi olur, cebr ile evine alur gider” denilmiştir. Yine talâk ile ilgili olarak, kadının mürtedde olması ile “Rivâyât-ı zâhirede bi-lâ talâk firkat vâk’i olub avret habs olunub tecdîd-i îmân ve tecdîd-i nikâh lâzım 811” olduğu özellikle belirtilmiştir. Mürted olan bir kişinin “tecdîd-i imân ve tecdîdi nikâh etmedin zevcesini üç talâk” boşaması da geçerli sayılmıştır 812.” İrtidadı gerektiren söz ve davranışlar Cami görevlilerinin görevlerine devam edebilmeleri için “izn-i cedîd 813 gerektirdiği gibi, kadılar için de “tecdîd-i berât” 814 gerektirdiği ifade edilmiştir. Bir fetvâda öfke halinde “filân kadılığı taleb edersem, dahi verdiklerinde kabûl edersem, Allahu Teâlâya şirk getirmişlerden olayım” diyen bir kadıya “tecdîd-i îman ve azl-i ebedî” gerektiği belirtilmiş, gerekçe olarak da “bu makûle söz söyleyen kazâya lâyık olmaz 815 ” denilmiştir. İrtidât suçu sebebiyle görevinden azl edilen bir kişinin, izn-i cedîd olmaksızın imâmete geçip namaz kıldırması da mekrûh kabul edilmiştir816 . Elfaz-ı küfürden Peygambere hakaret ya da sövmenin hükmü diğer meselelerden ayrı olarak ele alınmış ve zındıklık derecesinde olan söz ve davranışlarda Hanefî mezhebinde hâkim görüşün dışına çıkılmıştır. Fetvâlarda “Tecdîd-i imân ve tecdîd-i nikâh” gerektiren hususlardan tespit edilebilenler şunlardır: Evlilik ile ilgili olarak “Evlenmek te’lîf edenin evi yıkılsun” 817 demek, hîle-i şer’iyyeler için “Hîledir, … aldatmaktır” 818 demek, Müslüman oldukdan sonra zarûret olmaksızın “Daima kâfir şapkasın ve libasın” giymek819, bir köy halkının toplu olarak namazı terk edip bunda ısrarcı olmaları820 ; “Bismillâh, Allah-u ekber” diyerek domuz kesmek821 ; “Her bar ki namaz kılsam işim olmaz, nice kılayın şul tükenmez namazı” 822demek; bir kadının kocasını “Can alıcı”ya (Azrail a.s.) benzetmesi –ki bu davranışın irtidâdı gerektirdiği gibi, nikâhın talâk-ı bâin ile düşeceği ve de “darb-ı şedîd ile tecdîdi imân ve tecdîd nikâh” 823 gerektirdiği belirtilmiş-; bir müslümanın bir 811 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 61a 812 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 61b. 813 Düzdağ, a.g.e., s. 67; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 24a. 814 Düzdağ, a.g.e., s. 176-177 815 Düzdağ, a.g.e., s. 134. 816 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 109b. 817 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 61a 818 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 106b. 819 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 187a. 820 Düzdağ, a.g.e., s. 60; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 27a. 821 Düzdağ, a.g.e., s. 113. 822 Fetâvâyı Abdurrahim, Slm. Ktp., Aşir Ef., 137, vr. 38a. (Kenar not, Min hattihi kayıtlı) 823 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3341, vr. 168b. 129 papaza “Sen ben papas” 824 demesi; âyet-i kerimelerin maksadına ve manasına aykırı yorumlarla yorumlanması825 ; “Müslim lafzının manasını tasdîk bi’l-cinân ve ikrâr bi’l-lisân idügin bilmeyüb” ve “imân ve İslâm nedir” diye sorulduğunda “Bilmezin” demek -bu gibi durumlardaki kişiler için “küfür lâzım” diyenler de ihtiyât ile tecdîd-i imân etmelidir- 826 ; “Kafir olma” cümlesini şart koşarak bir şey söyleyip, sözünü yerine getirmemek827 ; “Gel şerîate gidelim” denildiğinde “Varmazın” diyerek itiraz etmek828; bir kişinin alacaklısına “Malım yokdur malım alasın imânım yokdur, imânım alasın 829” demesi; “Amr’dan akça alınmak değil veren tanrı canın almaya 830” demek; yaptığı bir işe pişman olan bir kişinin tevbe sadedinde “Estağfirullah kâfir idim Müslüman oldum 831” demesi; bir kötülüğü engellemeye çalışan bir kişinin nehy-i ani’lmünkerini kabul etmeyerek “Dininüz gitdi” demek, “Nehy-i münker etmekle din gider demekdir” manasına geldiği için açık küfür sayılıp, tecdîd-i imân ve tecdîd-i nikâh gerektirdiği 832 ifade edilmiştir-; “Şeriat-ı şerîfeye mütenâkız kelâmın küfür idügine tereddüd” etmek833 ; “Fülân fiili fülân gün etmezsem kılblem şuna dönsün deyüb işlememek” -“kâfir olayın demekden kinâye” olduğu için küfrü gerektirmiştir- 834 ; “Fülân fiili işleyicek olursam Ka’be’ye taş atmışlardan olayın” dedikden sonra o işi yapmamak835; Allah Teâlâ’nın melek gibi insan suretinde görünmesinin mümkün olduğunu ve hatta gördüğünü iddia etmek836; hakkı olmayan aldığı akçaya “Haramdır” diyen kimselere “Haram taştır” demek837 ; “Arakın sekri haramdır, katrası değildir” 838 demek; “Kahveyi fısk-ı hamri içdikleri üslub üzerine kahvehanelerde yahud müstakil meclisde telehhi içün evza-ı mutad üzerine içmeyi” helâl kabul etmek839; bir kişinin eşine “Min ba’d seninle bir döşeğe girüb yatursam dinim kafirün olsun” dedikten sonra aynı döşeye yatması 840. Bunların yanında 824 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225b. 825 Düzdağ, a.g.e., s. 85-86 826 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214a. 827 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 66b. 828 Düzdağ, a.g.e., s. 113. 829 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 215a. 830 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225b. 831 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 215b. 832 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 220b; Düzdağ, a.g.e., s. 200. 833 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 227b. 834 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 66b. 835 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 66b. 836 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225b-226a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 117a. 837 Düzdağ, a.g.e., s. 114. 838 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 190b; Fetâvâ-yı Ali Efendi, Slm. Ktp., Aşir Ef., 138, vr. 190b (kenar kayıt); elHalebî, Mültekâ’l-ebhur, Slm. Ktp., Esad Ef., 994, vr. VIa. 839 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3697, vr. 17b. 840 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 109b. 130 “Mümkinat ayn-i bârîdir” demek küfür, “Sıfâtullah zâtullâhın aynidir” demek ise bid’at841 kabul edilmiştir. Semavi dinlere küfretmenin tecdd-i imânı gerektirdiği ancak “Ağıza şetmde ta’zîr-i beliğ ile iktifâ olunup ve tevbe teklif”i ile yetinileceği ayrıca, “Din ve îmâna şetm olunduğuna râzı olan dahi 842 ” kafir olacağı söylenmiştir. Bir kişinin “Allah Teâlâ sağ olsun” şeklindeki sözü ile ilgili olarak, “Eğer karîbinin veyahud istinâd ve itimâd etdügi kimesnenin fevtî esnâsında Hak Sübhanehu ve Teâlâ hazreti ile iktifâ edüb sâir mevcudâtdan istiğnâ göstermek tarîki ile söyledi ise olmaz, bazı mütevekkilînden ve $ @ ~ ` E L , ~ / (@ E L beyti kütüb-i muteberede min gayr-i nekir menkûldur, eğer istihfâf ve istihzâ tarîki ile yahud Hakk Sübhanehû ve Teâlâ Hazreti dahi fevt ve fenâya kabil olmağı îhâm etmek vechi ile latife söyledi ise küfürdür, tecdîd-i imân tecdîd-i berat lâzım olur 843 ” denilmiştir. Bunun gibi cahil birisinin “Amr-ı ehl-i ilme senin alacanı karacanı yefalliyeyim” demesi halinde, “Eğer murâdı kitablar ise” 844 tecdîd-i imân ve tecdîd-i nikâhı gerektirdiği ifade edilmiştir. Bir fetvâda birisine “can alıcı” demek meleğe tahkir ifade etmiyorsa küfrü gerektirmediği, tahkir niyeti ile söylenmiş ise o zaman küfrü gerektireceği ifade edilmiş 845 , diğer bir fetvâda da detaya yer vermeden doğrudan bu sözün imân ve nikâhı tecdîdi gerektirdiği 846 söylenmiştir. Tecdîd-i imânın hukukî sonuçlarından birisi yukarıda da ifade edildiği gibi tecdîd-i nikâhın gerekliğidir. Bu husus bir fetvâda daha net olarak ifade edilmiştir ki şöyledir: “Tecdîdi imân lâzım geldügi yerde tecdîd-i nikâh dahi lâzım olur mu beyân buyurulub müsab oluna. elCevâb: Her kaçan tecdîd-i imân lâzım olsa tecdîdi nikâh dahi lâzım olur. Ketebehu Ebussuûd ufiye anhu 847 ”. “Tecdîd-i imân” yanında “ta’zîr-i belîğ”in gerektiği konulardan da söz edilmiştir ki şunlardır: Küfre düşürücü söz ve davranışları birer hîle-i şer’iyye aracı olarak kullanmak - fetvâlarda bu yöntemin özellikle kocalarından boşanmak isteyen kadınların sığındıkları bir yöntem olduğu dikkati çekmektedir848-, kendisine bir konuda bir şey sorulan kişinin “O nesne imânına döndi” demesi849, bir kadı nâibinin şer’i bir konu ile ilgili verdiği hükme “Ben senin 841 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 216a. 842 Düzdağ, a.g.e., s. 101-102; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 116a. 843 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226a. 844 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 227a. 845 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 216b. 846 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 216b. 847 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 164a. 848 Örnek olarak bk: Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 61a; Düzdağ, a.g.e., s. 46 849 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 215a. 131 hükmüne kâil değilin 850 ” demesi; bir kişinin ağzına ve dinine “Cimâ’ lâfzı ile” sövmek -bu sövmeyi kendi eşine yaptığı takdirde kadının boş olup istediği ile evlenme hürriyetinin doğacağı 851 -, “La’net sana da Müslümanlığına da” 852 vb. meseleler. Buraya kadar sıralanan meselelerde tecdîd-i imân ve tecdîd-i nikâh gerektiği ifade edilirken, bazı meselelelerde “ihtiyâten” tecdîd-i imân gerektiği söylenmiştir. Nitekim bir fetvâda, kahvenin telehhî maksadı gütmeden, tıbbi faydaları dolayısıyla içmeyi helâl kabul etmenin ihtiyâten tecdîd-i imân gerektirdiğine yer verilmiştir853. Yine bunun gibi bir kişinin işletmekte olduğu mîrî arazinin boş yerleri için “Kenisenin vakfıdır, biz şehâdet ederiz Hak keşişlerindir” diyen bir kişi için “Neuzu billah-i Teâlâ küfr olmak havfı vardır, ihtiyâtan tecdîd-i imân eylemek evlâdır” 854 denilmiş, eşine “Senin iki tane tanrın var, biris Allah –ki O büyük tanrı-, diğeri de Amr –ki O da küçük tanrıdır” demesi ile “Hâkim tefrîk edüb tecdîd-i imân ve tecdîd-i nikâh etmek ihtiyâta akreb 855” olacağı ifade edilmiştir. Bir fetvâda, elfaz-ı küfrün halk tarafından bilinmediği, bunun da özellikle aile kurumu açısından sakıncalı sonuçlar doğurduğu üzerinde durulmuş, Ebussuûd Efendi de, bu gibi zarûrî bilgilere sahip olmamayı mazeret kabul etmemiş, ancak soruya daha net bir cevap vermeksizin idare-i kelâm etme yolunu tercih etmiştir. “Fî zamânina ümmi tâifesi elfâz-ı küfrün cümlesin ne idügin bilmezler elbette telaffuzdan hali değildir ol ecilden veledleri hâşâ veled-i zinadır, fiileri dahî delâlet eder deyû hükm eylese ana ne lâzım gelür? el-Cevâb: Ğaybete hükm değildir, firasetle söylemiş sözi, gayri vâk’i idügi muhakkak değildir. 856 ç- Gaybiyyat/Cinler Ebussuûd Efendi’ye özellikle bazı mezarlarda meydana geldiği görülen ilginç olayların gerçekliğini kabul etmiştir. İlgili bir fetvâ şöyledir: “Bazı kimesneler fevt olup defn olunduktan sonra, kabrinde kefenin yudup, a’zâsına kan gelip, bedenini humret ihâta etmiş bulunsa, bu vech üzere olmasına bir sebeb var mıdır? el-Cevâb: Vâki ise, müessir Hak Teâlâ hazretinin iradet-i şerîfesidir. ‘Hayatında a’mâl ve ahlâkta kendine müşrik nüfûs-i şerîrenin bazı cesedine ta’llûk edip efa’îl-i dârreye âlet edinir’ demek vardır. Kudret-i rabbaniyyeden ba’îd değildir 857 . Bu sûrette Vech-i 850 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 119b. 851 Düzdağ, a.g.e., s. 57-58; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 116b. 852 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225b. 853 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3697, vr. 17b. 854 Düzdağ, a.g.e., s. 107; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 116b. 855 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 142a. 856 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214b. 857 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214a. 132 meşrûh üzerine bulunduğu takdirce, zikr olunan meyyit nice olmak gerektir? el-Cevâb: Örte konmak gerektir, müslim adına ise zararı olmaz. Bu sûrette Bazı kimseler makberesinden çıkarıp ihrâk etmeğe şer’an kâdir olurlar mı? el-Cevâb: Olmazlar 858 . Taun hastalığının cinlerle ilgisinin olmadığı ile ilgili bir soruya da “Mizac, i’tidâlden keyfiyet-i hassa üzerine münharif oldukta, bi-emrillâhi Teâlâ, cin dahl etmek müsteb’ad değildir 859” şeklinde cevap vermiş ve cin vakıası ile insan hayatı arasındaki ilişkiye dikkat çekmiştir. Bunların yanında yeni doğan bir kız çocuğunun yüzünün sağ tarafında siyah uzun kıllar görüldüğünde bunu cinlerle bağlantılı yorumlayanlara karşı “bâtıl söz söylemişler, alamet-i hayrdır, nice bunun emsali vâk’i olmuşdur öyle diyenlere tevbe ve istiğfar lâzımdır 860” diyerek cin konusundaki hurafeci düşüncelere karşı çıkmıştır. d- Haşr Ebussuûd Efendi fetvâlarında, kelâm kaynaklarında hararetli tartışmalara sebep olan haşrin ruhânî ya da cismânîliği meselesinde fetvâ vermiştir. Nitekim o bir fetvâsında, “Evvel ömürden âhir ömrüne değin bâkî olub münhal olmayan eczâdır ki anâsırdan mürekkebdir 861 ” diyerek haşrin cismani olduğunu kabul etmiştir. e- İman Esasları Fetvâlara göre, Allah Teâlâ’nın “cemîi’ emkineden münezzeh olup, gökler yerler hükmünde ve ilminde ve kudretinde” olduğuna inanıp, “du’âda eli yukarı kaldırmak, cihet-i fevk du’âya kıble kılındığı için 862” olduğunun idrakinde olmak gerektir. Sıfâtullah konusunda Seyyid Şerif Cürcânî’nin Hâşiye-i Tecrid’inin evvelindeki vücub-i zati863 konusunda geniş tahlillerde bulunmuş, “Vücûd-i mümkinât ayn-ı Bârîdir” sözünün küfrü gerektirdiğini, tecdîd-i imân ve nikâh edilmediği takdirde katli gerektireceği, “Sıfatullah zâtullahın aynıdır” sözünün ise “bid’at” 864 olduğunu ifade etmiştir. f @` > & d s f & (ne sensiz bir mekan var, ne sen bir yerdesin) mısraı kütüb-i fetâvâda kelimât-ı küfürden maduddur 865” diyerek elfaz-ı küfürden saymış; Allah Teâlâ’nın her yerde hazır ve nazır olma 858- Düzdağ, a.g.e., s. 197; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 17a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3762, vr. 25b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 37b. 859 Düzdağ, a.g.e., s. 182 860 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 213b-214a. 861 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 18b. 862 Düzdağ, a.g.e., s. 176; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3406, vr. 49a. 863 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214b-215a. 864 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225a, 227a. 865 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b. 133 inancını “ilmen kudreti hazırdır der ise olmaz, mekanen hazırdır dese küfür lâzım olur 866” şeklinde yorumlamış; “Allah-u sübhanehu ve Teâlâ hiçbir mekandan hali değildir” sözü için “nesne lâzım olmaz, mümkünden hali olmak manasına değil ise murâdı 867 ” şartı ile cevâz vermiş; Allah Teâlâ’nın mekandan münezzehliği hususunda ki doğru inancın “cemî’ emkineden münezzeh olup, gökler yerler hükmünde ve ilminde ve kudretinde deyû i’tikâd etmek lâzımdır” şeklinde olması gerektiğini, “Du’âda eli yukarı kaldırmak, cihet-i fevk du’âya kıble kılındığı için 868 ” olduğunu söylemiştir. ` lafzı ile zikr etme hususunda “esmâ-i hüsnâ meydanda okunub ism-i müstakill etmemek lâzım olur 869” ` zamirdir, neye ircâ eylesen ana raci olur 870” fetvâların vermiş; “el-Mâcid” isminin Allah’tan başkasına isim olarak verilmesini câiz görmüştür 871 . Ruyetullah konusuna da temas edilen fetvâlarda, Allah Teâlâ’yı dünya gözü ile görme iddiasında bulunanlar olmuş, Ebussuûd Efendi ise bunları imân ve nikâhlarını tazelemeye davet etmiştir. “Hakk sübhanehu ve Teâlâ el-iyaz-ü billah-i bir şekle mütemessil olub âşikâre görünmek câizdir, Cebrail aleyhisselam gibi ki şekl-i insana mütemessil olub göründi deyû itikâd üzerine musırr olub … Zeyd’e ne lâzım olur? el-Cevâb: Tecdîd-i imân ve nikâh lâzımdır 872”. Dua ederken, “Mahall-i duada ya Allah senden inâyet ve ınâyet eyle demek cayiz olur mi?” sorusuna, “Manâ-yı luğavî melhûz değildir, olur” demiş; “Hazret-i Bârî Teâlâ’dan inâyet recâ etmek nâ meşrûdur, zira ki manası bizim içün bir mikdar zahmet ve ta’b çek demekdir, Allah Teâlâ zahmetden münezzehdir dese isâbet etmiş olur mi?” sorusuna da, “Asla mebâdîsi melhûz olmayub tevkîf şayi ve zâyi’dir, bunda ol mikdarı değildir 873” şeklinde yorumlamıştır. Meleklere imân konusunda özellikle, can alıcı özelliğinden dolayı Azrail’in (a.s.) halk arasında bazı değimlere konu edildiği ve bunların hükmü üzerinde durulduğu görülmektedir. Nitekim fetvâlarda öfkeli halinde hanımına “Can alıcıya benzersin” diyen bir kişi için “Mürteddedir, bâindir, darb-ı şedîd ile tecdîdi imân ve tecdîd nikâh lâzımdır, cebren 874” fetvâsı verilmiş, yine öfke halinde bir insan ya da hayvana “can alıcı” demenin imân ve nikâhı 866 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b. 867 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b. 868 Düzdağ, a.g.e., s. 176; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3406, vr. 49a. 869 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b. 870 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b. 871 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b. 872 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225b-226a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 117a. 873 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b. 874 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3341, vr. 168b. 134 tazelemeği ğerektirdiği halde, tazelemeden kıldığı namazların kaza edilmesi gerektiğini söylemiş 875; bir diğer fetvâda da bu gibi cümlelerde “Meleğ-i kerîme buğz tarîki ile demiyecek küfür lâzım olmaz 876” denilerek, konunun hassas boyutu belirtilmiştir. Kitaplara imân konusunda üzerinde durulan husus, kitapların tahrif olunup olunmadığı, Kur’ân-ı Kerîm konusunda Kur’ân-ı Kerîm’in tefsiri, Kur’ân-ı Kerîm ile ilgili bazı uygulamalara temas edilmiş, Kur’ân-ı Kerîm’in tefe’ül (fal bakma) amaçlı kullanımına fetvâ verilmemiş 877 ve hafife almak küfür sayılmıştır 878 . Gerek doğrudan kaderi konu edinen sorular ve gerekse ilgili meselelerde Ebussuûd Efendi, kader inancına da atıfta bulunarak, yerine göre insanlara kadere boyun eğmeği tavsiye etmiştir. Nitekim taun hastalığı ile igili bir soruya “Hakk Teâlâ hazretine tevekkül edüb, )M@Q= ) L E deyüb oturmak” gerektiğini vurguladıkdan sonra, yapılabilecek diğer işlemin de “çıkarsa Bari Teâlâ Hazretinin kahrından kaçub lutfuna iltica ederin deyû çıkmak 879 ” şeklinde cevap vererek, kadere atıfta bulunmuş ve kadere rızâyı tavsiye etmiştir. Ebussuûd Efendi’nin kader konusundaki görüşünün esası cebriyeci bir anlayışın eleştirisidir. Gelen soruya göre “Zeyd-i âlim nefsine zalim olub rüz-i şeb ol bî edeb fısk u ısyân işleyüb inde’n-nâs nâm bed nâm oldukda”, böyle günahkâr bir âlime “cemâtdan bir bölük alâ vechi’l-levm ana takrî’ât ve teşnî’ât edüb ber mûceb-i emr-i ma’rûf ve nehy-i münker fıskdan zecr u men’ etdiklerinde”, “meyhaneye varacağım ve anda fısk edeceğim, ilmullah’da mukadder ve levh-i mahfuzda musattardır, la cerem benden bu fıskın sudûr-i bir emr-i zarûrîdir, çu takdir etdi Hak kim fısk edem ben ne tedbir ana kim nâ çâr ederun kime ki etdi Hak bir işi takdir olur, nâ çâr ana ol iş ne tedbir, ne kim olursa ilminde mukadder zarûrîdir, kime olur ol müyesser iş bu vechile abd kaza teğâlîb yezdânî ve takdîr-i tesârîf-i rabbâniye mağlub olub muztarr ve mecbur fi’linde mağrur olduğuna akl-i sarih ve nakl-i sahîh bir nice vechile delalet eder” dedikden sonra, tezini deliller ile savunmaya başlar. Delileri üç tanedir: Fahreddin-i Razi’nin “teklif-i mâ lâ yutâk” ile ilgili yorumu, “mesele-i muracciha” ve Hz. Adem ve Hz. Musa’nın (a.s.) karşılıklı konuşmalarıdır. Savunma şöyledir: “Evvela ilmullah… delalet ederler, zira bunlar iki nesneden hali değillerdir, fi’lin ya vücûd veya ademine müteallık olalar eğer teallukları vücûduna oldi ise vâcib olur, eğer ademine ise mümteni olur, vâcib ile mümteni’ hod makdur abd değildir, anınçün ehl-i sünnet ve cemâatın mümeyyiz ve mümtazı a’nî İmâm Fahreddin Razi teklif-i mâ lâ yutâk ale’l-ıtlak vâk’i olduğunun 875 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 216b. 876 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 216b. 877 Düzdağ, a.g.e., s. 199; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 31a. 878 Düzdağ, a.g.e., s. 110-111; (Min Hattihi) Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3713, vr. 270b-271b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3697, vr. 106a. 879 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 186b. 135 takarrur mukarrarın ve tahrîr-i muharrarın bunlar ile edüb buyurur, , D, C > &, ^) ` & F=,> U= T@ 9 i D= (M> &A " &,`5 8 &A C D@ (,s f54 &A )= 1n# 1`E 9 +!= @M, # @MA 1Q D) YB BE DQ L s = +! w &) 5D # ,# = & ]O s ` 1 Z5Q FB` ? EB= DA x T@ c &) w 5DQ# c x C P V> L 9 c ^* 2 no x VA # c x +!= 'n* V> L 1 Y', +!= &) w 5D # = & 1 C > & ve bunlardan gayri dahi bu mevzi’de nice vücuh zikr eyledi ki her birisi ale’l-istiklâl bu tahkikin sıhhatına delil olubdur ve andan sonra bu vücûh-i ma’neviyye hüccet-i kaviye edügine işaret edüb buyurdi FBn# ! +" i +' ` Z5EB F* i’tizâl’dan murâdı abd içün alâ vech-i’t-te’sir ve’t-tahyîr kudret-i câriye ve ef’âl-i ihtiyâriye isbât edenlerdir. Sâniyen mesele-i muracciha delalet eder. Zira muraccihsiz ruchan mümteni’dir, beher hal ehad-i tarafeynin âhar üzerine ruchâni bir muracciha-i mevkufdur ki ol müraccih abdin fi’linden değildir. Bu dahi mucib-i cebr ve mahall-i özürdür bir emirdir. Nitekim Fahreddin Razi 1gA 9 L 1s âyetinin tefsîrinde âyet-i kerimenin ma’nası muktezâsı mesele-i muracciha ile tahkik-i etdikden sonra buyurur MA [ 2 , E B` (My 4 ) , 9 s , ? ^M* ^@ D s E B` (# 4 M* = &Q D ) E * 4 Q w MA & pes bu takdirce insan harekatında heman cemadat varak-ı şecer vesair musahharât ve şems ve kamer gibilerin mesabesindedir, nitekim anlar hayy müteharrik sûretinde emvatün gayr-u ahyâ kabilinden olub hareketlerinde muztarr ve mecburdurlar, insan dahî sûret-i muhtârda muztarr olub zarûrî hareket eyler, İmâm Fahreddin 5 ] Z5 ? U kavliyle bu ma’na-ya işaret eyler. Ve sâlisen münâzara-i Adem ve Musa a.m. delalet eder, nitekim Rasûlullâh sallellah-u aleyhi ve sellem andan haber verüb buyurur &5 @# < FD@ L ,s 3B +"G ( 98 A g5 D) 98 +" E @M> n@# S U & 8 L U 3B 98 +"G ,# a@U ) (UM ^)o ? )8 &I' D_8 A 1 A be# &5 +"G 9Q n@# $D* ` +"G A 5 98 A s MA ^=5 E L $D* ^)8 1@# . . @O 98 +"G k# +' &@ A .^)8 5 -, MA & 9 L E ' ( 9 -#p öyle olsa kavlimiz sıhhatında tashih-i sahîh mesail-i mezkure buna burhan-ı sarih olubdur, ve kavl-i nebevi ve hadis-i mustafavî ki isyanla ma’zur olmağa illet kazâ-u’l-llahı hüccet edinmek babında varid ve müştehirdir, bu da’vâ’ya sened-i kaviyy ve beyyine-i ma’nevîdir.” Fetvâya konu olan âlim kişi hakkında soru şöyle özetlenmiştir: “Anın insan mecbur ve isyanla ma’zurdur deyû kazâullah’ı ve kaderi hüccet edinmek babında vücûh-i selâse ile ihticâcı sahîh olub ol itikâd ile hali üzere terk olunması câiz olur mi, yoksa sahîh olmayub ol itikâddan rucu ile emr olunur mi, sahîh olmaduği takdirce mesail-i mezkureden âmme ve hadis-i rasulden hâsse Cevâb ne vechile olur” beyânın ihsan buyurmağla Hak Sübhanehu ve Teâlâ dünyada devlet ve 136 izzet-i hasenesin ve ukbâda rahmet ve mağfiret-i hasenesin verüb fi’d-dâreyn makziyyü’l-merâm ve mer’iyyü’l-fuâd eyleye. el-Cevâb: Hali üzerine terke mecal ve ihticacında sıhhatına ihtimal yokdur, eğer itikâdi zahir makalatından layih olan üzere insan ef’âlinden bi’l-külliyye mecbur ve ma’zur olub hasenatına sevab ve seyyiatına ıkab olmak üzerine ise zındık-ı mahzdır, tehir olunmayub katl olunmak lâzımdır, eğer hasenat sevaba mufzi ve seyyiatı ıkaba müeddi idügine mu’tekid olub amma ikisinin dahi insandan suduri cebr ve sarf iledir deyub kendünün bunşâide (?) fucura inhimakın ve neş’et-i âhiretde ikaba ibtilâsın takdir bî tağyîre havâle kılub tesessüf ve telehhüf üzerine acz sarf ile hükm kaza-i mübreme istislâm izhâr eder ise ol itikâd-ı bâtıldan rucû’a emr-i ekîd ve hutuvât-ı şeytâna ittibâ’dan zecr-i şedîd olunub hâtıb-ı leyl gibi ale’l-umyâ şundan bundan alub aslın faslın bilmedin söyledügi ekâvîl-i müzeyyefenin habt u halel u kendünün bâtıl-ı müzahrafesinde ki hata ve haleli izhar olunub hakikat-ı hakk mübîne tenbih ve tarîk-i din-i mübîne irşâd ve tevcîh olunmak lâzımdır, şimdiye değin kendüden sadır olan kabâyihin sudûrune ilmullâhî müteallık olduği müsellem amma ibret avâkib-i umûradır. Hazret-i Rasûlullâh (s.a.v.) @ 1ED v nsD@# ^)o ` & 1]@# Y &@ M@# l 54 R n)@ &)@ = h 5 ) ` buyurmuşken min ba’d bu hal üzerine müstemirr olub ömri bununla hatm olacağına bi’l-fiil ilm-i rabbânî müteallık edügin beden …bilindi ki kendüsi ahir ömrine değin fısk u fucura ve seyyiât u şurûra muztarr ve mecbur sanub salâh-ı halden ye’s u kanût üzerine ola, mükabere ve inada nice kendüden eşedd ve ekedd azgun kâfirler zahir halleri küfr-i ebedilerine delalet ederken âhir ömürlerinde mühtedi olurlar, kendi hakkında bu ihtimale niçün vücud verüb ve canib-i salâha teveccüh eylemeye, fısk-ı ebedisine nass hod varid olmadı, hakkında nass-ı kerime varid olan kefere hayatında iken hiç birisinün küfr-ü ebedisine ilmullah müteallık olduğuna bizim cezmimiz yokdur, ale’l-husus ki hakkında nass-ı kerime varid olunan küfri ebedi üzerine vurûd nassla mecburlardır ve anlara imân teklif olunmak teklif-ü mâ lâ yutâk kabilindendir ve kütübde tahrir olunan kelâm-ı müzeyyef ve merdud sözdür, mahallinde redd ve tezyîf olunub tahkik-i hak etmişlerdir ki, ilim ma’lûma tabir ve haber muhberun bih hasebincedir, vakidir. Nikaş sûret-i feresi heykel-i hâs üzerine tasvir etdügi feres hadd-i zatında öyle olduği içündür ne anın feres nefsinde öyle olduği nikal öyle resm etdügi içün ol, Hazret-i Hakk Celle Celaluhu bazı eşhâsın imâna gelmiyeceklerin bildügi ve Kur’ân-ı Kerîm’de ol vechile haber verdügi hadd-i zatlarında ihtiyârları ile küfr-i müstemirr üzerine niyet-i cazime ve azimet-i sâdime idüb asla ihtiyârlarını imân caniniben sarf eylemek katlarında câiz olmaduği içündür, ne anki anların bu haysiyyetden olmalır Hakk Sübhanehu ve Teâlâ hazretinin ilmî ve haberi böyle olduği içün cebr ile ve iztırar ile ola. Eğer tealluk-i ilm-i ilahî malumun vücubini iktiza ede idi kendi ef’âlinde Hakk Sübhanehu ve Teâlâ hazreti fail-i muhtâr olmayub mecbur olmak lâzım gelür idi, Teâlâ an zalike uluvven kebira. Zira mebde-i ezelden müntehâ-yı ebede varınca vâk’i olacak efâî’l-i ilâhiye ezel-i âzâlde ilm-i muhîtde mukarrardır, la cerem mezkûrlar küfür üzerine ısrara muhtârlardır, ne anki vurûd-i nass ile mecbur olalar ve imân teklif olundukda teklif-i mâ lâ yutâk şâibesi yokdur. Zira anlara teklif olunan Kur’ân-ı Kerîm’e imân icmâlîdir, cemî-i tefâsîle imân değildir ki, kendilerin küfrü müstemirrlerine imân etmek lâzım olub cemî-i nakîzine emr olunmuş olsalar, ve ef’âl-i ihtiyâriyenin vücûdin ademinden tercih eylemekde lâzım olan dâiye Hakk Teâlâ Hazretinin mahluki olmak ile hayr-ı mahza istibdal olunmak hata-i fâhişdir, ol dâiye eğerçi halka Hakk Teâlâ hazretine mensubdur, lakin kesb-i abde müntesibdir, ehad-i tarafeyn-i ma’zure bi’z-zât müteallık olub sıfat-ı uhrâya mütevakkıf olmamak irâdet-i kadîme-i müessirenin hasâsiyinden değildir, belki iradet-i hâdisenin dahi hali oldur, evkât-ı muayyene hasebiyle ef’âlin kâh vücûduna ve kâh ademine 137 müteallık olmak şanındandır, lakin bu vechile değildir ki, ol tealluk muktezâ-yı zati olub vücûb-i tarîki ile ola belki her birine tealluk vaktınde cânib-i âhara tealluk etmek câiz olmak tarîki ile tealluk eder, zira efrâd-ı ukalâdan belki sıbyândan dahi bir ferd yokdur ki, ef’âl-i ihtiyâriyesinden bir fi’li işledügin işlememekden kendüsi aciz bile hakikat ihtiyâr budur. Emr u teklif u sevab u ıkâb bunun üzerine dayirdir, Hazret-i Adem Hazreti Musa’nın aleyhimesselam ve alâ sayiri’l-enbiyâi’l-izâm münazalarında insan ef’âlinde mutlaka mecbur ve meâsîde bi’l-külliyye ma’zur olmağa delalet vardır demek bühtan-ı sarih ve iftirâ-i kabîhdir, her birinin mansib-i nübüvvetde, kader şâmihi ve ma’rifet-i şuûn-i ilahiyyede kıdem-i râsihi olubu tefâsîl-i ahkâm-i şerâi’a ve keyfiyyât-i ef’âl-i mükellefîne vukûf-i tâmları var iken mümkin midir ki Hazret-i Musa Hazret-i Adem’in ameli kendiden istiklâl ile sâdır oldi sanub levm eyleye ve Hazret-i Adem dahi kendinin asla dahli olmadın cebr-i mahz ile sadır oldi ben ma’zûr-i mutlakın deyû Cevâb vere hâşâ ve kellâ belki Hazret-i Musa Aleyhisselam kelâmın mu’tadı üzerine var teklifde cârî olan kıyâs şerîatın zahirine binâen edüb Hak Teâlâ Hazreti halk ve ebeden ındehû bunca i’tinâ edüb iscâd-ı melâike ve iskân-ı cennetle bu kadar teşrîf etmiş iken isti’mâl ihtiyâr cüz-îde niçün tamam-ı itina ve ihtimâm etmedin ve imtisâl-ı emirde niçün kemâl-i tehaffuz ve teyakkuz etmeyüb nisyan-ı ahid etdin deyû sevk edüb Hazret-i Adem aleyhisselam dahi insani fi’l-i ihtiyârî sa’yî üzerine levm u teşnî’ etmek ol fi’lin andan ihtiyârı ile sadır olacağına ilm-i rabbânî müteallık olduğundan ğafil olana layıkdır. Teâcîb-i esrâr-ı kazâ ve kadere vakıf olana layık değildir, seni Hak Sübhanehu ve Teâlâ risâleti ve kelâmı ile istifâ edüb cemî’i eşyânın tefâsîlin muhît-i elvâh vermiş iken ve bir amel ki ben anı ihtiyâriyle edeceğim benim halkımdan kırk yıl evvelden üzerime mektub idügin ol elvâhda görmüş iken ve ol amele müterettib olacak âsâr-ı hükmi ve bilmiş (?) iken beni ol amel üzerine levm mi edersin deyû Cevâb vermişdir, vallahu sübhanehu ahlem bi hakayiki’l-umur 880 . $ = R M8 ^ D@ 5 # ^R'M 5 ? M $ MQA != X 3" 2 , XM " )8 r5X) &@ r & FDt C > L + " F"* -= ! -= F"8 : 3B +, m l D@ 'o D $ = Y Q .L &K5 " . $ ."" ^= ) ] =s ^'s ,@ = FD8 " [ 881 Hayır ve şer konusunda “mü’min olan hayr ile şer Allah’dandır deyû itikâd etmek mi gerekdir yoksa hayr Allah’dan şer abdin nefsindendir deyû itikâd etmek mi gerekdir?” şeklindeki bilinen amentü formatında yer alan C" > L FO Fs" ifadesini sorgulayan bir soruya, “hayr dahi şer dahi Hakk Teâlâ Hazretinin halkı ve icadi ile olur, amma hayr Hakk Teâlâ’nın lutfi ile olur, şer abdin sû-i halinden olur 882” diyerek, cümlenin aynen kabulünün ötesinde bir açıklamasının olduğunu belirterek, halk arasında yaygın olan anlayış ve kabulün bir yanlışını düzeltmiştir. Rızık-Kader ilişkisinde, “malı ve kesbi ve ilmî kesb ve sa’y ile ve kesbde ziyâde sa’y etmek ile indallah mukadder olandan ziyâde olur mi?” sorusuna, “kesb u sa’y etmek ile mukadder olandan 880 Mecmûa, Pertevniyal, 893-970, vr. 27b-29b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3677, vr. 145b-146b. 881 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 219a-220a. 882 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 218b; 215a; Düzdağ, a.g.e., s. 176 138 ziyâde olmak muhaldır” diyerek genel manada, mal, kazanç ve ilim gibi rızıkların kadere bağlı olduğunu kabul etmiş, “amma kesb u sa’y etmüdgi takdirce olacağı mikdardan ziyâde olur 883” diyerek de çalışmanın kazancın artmasına etkisine dikkat çekerek, miskinliğe teşvik eden bir kader anlayışı yerine, çalışmaya / tedbire dayalı bir kader anlayışının önüne geçmeye çalışmıştır. f- Mezhep İnancı Osmanlı Devleti’nin hukuk alanında Hanefî mezhebini esas almış, müftülerin fetvâlarında, kadıların da hükümlerinde bu mezhebin en sahih görüşleri ile amel etmeleri emredilmiştir884 . Hukukî alanda başlayan bu uygulamanın zamanla itikâdî esaslar içerisinde de yer aldığı görülmektedir. Nitekim “din-i İslâm nedir ve kanki mezhebdendir bilmese şer’an sahîh Müslüman olur mi?” sorusuna, “Olmaz, din u imân bilmemek ile kâfir olur 885 ” şeklinde cevap vererek yalnızca dinî bilmemenin hükmünü beyân etmiş, mezhebini bilmeme ile ilgili bir açıklama yapmamış, dolayısıyla mezhebi bilip bilmemeyi dinin zarûrîyyatından saymamıştır. Bununla beraber, “dört mezheb üzerine cümle verilen fetvâları bid’attir, Rasûlullah (sallallâhu aleyhi ve selllem) zamanında yok idi” diyenlere de “ta’zîr-i şedîd olunduktan sonra, aklı var ise şüphesiz hallolmak lâzımdır 886 ” gerektir diyerek de mezhepleri yok sayma, ya da hafife almaya çalışanlara sert cevap vermiştir. Benzer bir fetvâ da şöyledir: “Zeyd, Amr ‘ne mezhebdensin?’ dedikde Amr ‘kazğan kaynayan nohud mezhebindenim’ dese ne lâzım olur? el-Cevâb: Zeyd Amr’a mezhebini sormakdan murâdı Amr’ı istihza ve hezl veyahud techil u tahkir ise Amr dahî anınçün hezl tarîki ile Cevâb verdi ise ikisi dahî lağv söylemişler, istiğfar lâzımdır 887 . Mezhep konusunu dinin zarûrîyyatından saymamakla beraber, Ebussuûd Efendi’nin mezhep inancını ince ayrıntılarına kadar tafsilatlandırdığı da görülmektedir. Nitekim O, “Zeyd’e mezahib-i erbaadan İmâm Âzam mezhebin niçün ihtiyâr ettün denildikde ne vechile cevar verilmek gerekdir?” sorusuna, “anun mezhebini cümle mezhebden esahhdır, anun içün ihtiyâr etdim demek gerekdir 888 ” cevâbını vermiş; “Hanefîyyü’l-mezheb olan kendü mezhebine ve gayrilerin mezheblerine ne vech üzerine itikâd eylemek gerekdir?” şeklindeki bir soruya da “avam icmâl üzere kendi İmâmını sâir eimmeden efdal idügine itikâd etmek gerek, havas ahvalini bilmek 883 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 218b; Fetâvâ-yı Yahya Ef., Ef., Slm. Ktp., Esad Ef., 1087, vr. 15b, (Kenar kayıt); Fetâvâ-yı Üskûbî, Slm. Ktp., Esad Ef., 1094, vr. 4b; Düzdağ, a.g.e., s. 176. 884 MTM. s. 344; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 72b; İÜİFK., 01, vr. 94a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 138b; 892, vr. 289b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 118b. 885 Düzdağ, a.g.e., s. 112; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214a. 886 Düzdağ, a.g.e., s. 178; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 121a. 887 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214a. 888 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 185b-186a. 139 murâd eden Muhtasar İbn Hacib şurûhuna nazar ede 889” Cevâbını vererek, mezhep inancının esaslarını ifade etmiştir. Bir fetvâsında da, fıkhî mezhep kabulü ile itikâdî mezhep kabulü arasında bağlantı kurarak, belirli bir fıkhi mezhebi kabullenmenin belirli bir itikâdî mezhebi de kabullenmeyi gerektirdiğine işaret etmiştir: “Furui ilmiyyede Hanefîyyülmezheb olanın itikâdîyatda İmâmı kimdir ve yine furu’da Şâfi’îyyülmezheb olanın itikâdıyatta İmâmı kimdir? elCevâb: Hanefîyyülmezheb olanın Ebû Mansûr Matüridi’dir. Şâfi’îyyülmezheb olanın Ebu’l-Hasan Eş’ari’dir 890”. g- Mukaddesata Saygı Elfâz-ı küfür konularında yer verilen meseleler esasen dinî mukaddesat ile ilgili konulardır. Osmanlı döneminde özellikle “seb (sövme)” konusunun fetvâlara fazlaca yansıdığı, peygamberlere sebb, ulemâyı hiciv ve fetvâ gibi dinî meselelerin hafife alınmasının bu dönemin önemli problemlerinden olduğu iligili fetvâlar belirtilmişti. Bu hususlar zındıklık kavramı çerçevesinde ele alınacaktır. ğ- Sahâbe Sahâbe konusu özellikle sünnî-şii probleminde önem arzetmektedir. Bu meyanda üzerinde durulan hususlar da şüphesiz dört halife, Muaviye vd. sahâbeler olmuştur. Dört halife (çâryâr) konusunda, sebb meselesine temas edilerek, özellikle Hz. Ebubekr, Hz. Ömer ve Hz. Aişe’ye sövmenin Kızılbaşlarla ilgili bir husus olduğuna işaret ile cevap verilmiştir891. Hz. Ali’nin (r.a.) “reîs-i şühedâ” 892 olduğu belirtilmiş, O’nun düldülü, zülfikarı hakkında bilgi verilmiş 893, ona nisbet edilmiş kimi sözler tashih edilmiştir894 . “Hazret-i İmâm Hasan ile İmâm Hüseyin’in radıyallahu anhuma sâdâtdan oldukları Hazret-i Fatıma radıyallahu anhadan mıdır, yoksa Hazret-i Ali kerramallah-u vechehuden midir?” şeklindeki, “sâdât”lık sorgulaması yanında, “Hazret-i Ali radıyallahu anhu dan olan kızının oğli dahi evlad-ı Ali gibi emirler midir?” sâdâttan olmanın siyasi-hukuki sonucu da sorulmuş cevap olarak “Evlâd-ı İmâmeynin radıyallahu anhuma sâir üzerine tefdil ve tefavvukları mezkûrînin 889 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 216b. 890 Fetâvâ-yı Üskûbî, Slm. Ktp., Esad Ef., 1094, vr. 6b. (Kenar kayıt) 891 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 223a-b; Düzdağ, a.g.e., s. 112. 892 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 18a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 106a-b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 38a. 893 Mecmûa, Slm. Ktp. Reşid Ef., 985b. 894 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3752. vr., 179a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3448, vr. 12b. 140 radıyallahu anhuma ebeveyn cihetindendir, radıyallahu anhuma ve anhu ecma’în 895” şeklinde Hz. Ali ile Hz. Fatıma arasında bir ayırım yapılmamış, emirlik konusu ise kapalı bırakılmıştır. Hz. Muaviye’nin kişiliği sorgulanmış, “Muaviye hayırlu kişi değildir dese Zeyd’e ne lâzım olur?” sorusuna “tazir olunur 896” denilerek, O’nun hakkında kötü düşünmenin câiz olmayacağı ifade edilmiş, “şetm ve lan edenlere” “ta’zîri şedîd ve habsi medîd “ 897 lazım geldiği belirtilmiştir. Bu arada Yezid’e lanet konusuna da temas edilmiş ve “Yezid’e la’net ve ana la’net etmeyene dahi la’net dese Zeyd’e ne lâzım olur?” sorusuna “la’net etmeyene la’net na meşrudur, la’net etmemek anın ef’âlin kabul değildir 898” şeklinde cevap verilmiş, Yezid’e lanet etmeğe de cevâz verilmemiştir. Sahâbe-i kiram ile olarak üzerinde durulan diğer önemli bir mesele Hz. Ali ile Hz. Muaviye arasında cereyan eden problemlerdir. Bu hususta ki soru ve Cevâbı şöyledir: Müctehid ictihadında hatasıçün müsab olıcak Hazret-i Muaviye radıyallahu anhu ile Hazret-i Ali kerremallahu vechehu ma beyninde olan vekâyi Hazret-i Muaviye’nin ictihadında hatasına mahmul olıcak mukabelede Hazret-i Muaviye’ye sevab var mıdır? el-Cevâb: Müctehid ictihadında hatasıçün müsab olmak ihtimâlât-ı akliyeden değildir, mebadi-i ictihad vüs’unda olan mikdarca tertib edicek ictihadı içün … sevab vardır, hatası mafuvdur, bu maddede tertib-i mebâdîde bezl-i mechud vâk’i olduği takdirce mukabelesinde sevabdan hali olmaz vâk’i olan hatası ve ana binaen cereyan eden vekâyii afv buyurmağa Hakk Sübhanehu ve Teâlâ kâdirdir 899 ”. Ebussuûd Efendi bu konuyu, bütünüyle ictihad kapsamında değerlendirmiş, yorumunu da buna göre yapmıştır. h- Sıfatullah Sıfâtullah konusunda ki bazı meselelere önceden temas edilmişti. Burada bunları tekrar etmeden bir meseleye yer vermekle yetinilecektir. O da duâ ederken yardım isteme konusudur. Bu hususda “mahall-i duada ya Allah senden inâyet ve ınâyet eyle demek cayiz olur mi?” sorusuna, “manâ-yı luğavî melhûz değildir, olur” demiş; “Hazret-i Bârî Teâlâ’dan inâyet recâ etmek nâ meşrûdur, zira ki manası bizim içün bir mikdar zahmet ve ta’b çek demekdir, Allah Teâlâ zahmetden münezzehdir dese isabet etmiş olur mi?” sorusuna da, “asla mebâdîsi melhûz olmayub tevkîf şayi ve zâyi’dir, bunda ol mikdarı değildir 900” şeklinde yorumlamıştır. 895 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 224a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3463, vr. 12a. 896 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 224b. 897 Düzdağ, a.g.e., s. 112; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3341, vr. 168b. 898 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 224b. 899 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 224b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3677, vr. 144b. 900 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b. 141 ı- Önceki Kitaplar Kur’ân-ı Kerîm’den önce indirilmiş kitaplar tahrif edilmiş ve bozulmuştur. Bunun açık göstergesi özellikle bu kitaplarda Peygamberlere isnad edilen ahlak dışı davranışlardır ki, bu iddialar Kur’ân-ı Kerîm’e açıkça aykırıdır. Bu aykırılık önceki kitapların bozulmuş olduğunun ispatıdır. Nitekim hâkim İshak fetvâsında konuya bu açıdan bakılmış, soruyu hazırlayan kâtip bu hususlara açıkça vurgu yaparak soruyu sormuş, cevap da buna göre verilmiştir901 . j- Şahsiyet ve Fırkalar 1) Hubmesihçiler Osmanlı Devleti kuruluşundan beri, fethettiği yerlerde gayr-i müslim teb’a ediniyor ve bunlarla ilişkilerini belirli bir düzene koyuyordu. Bu ilişkilerden birisi de dinî tartışmalardır. Nitekim 1354 yılında Osmanlılara ait Biga, Bursa ve İznik’te kalan Selanik Başpiskoposu Grigorios Palamas, Sultan Orhan, Osmanlı yöneticileri ve Osmanlı ulemâsı ile rahatça Hıristiyanlık-Müslümanlık üzerine tartışmalar yaptığını mektuplarla anlatmıştır 902 . Ancak zamanla bu tartışmalar belirli bir ideolojinin propagandası, ardında da devlete karşı bir başkaldırı olarak gelişme göstermiş ve devlet içinde düşünce özgürlüğünün ötesine geçerek sosyal-siyasal bir problem halini almıştır. Bu problemin bir yansıması da kimi kaynaklarda “Hubmesihcilik” olarak ifade edilen boyuttur. Hubmesihcilik, başkent ulemâsı arasında “İsevi Müslümanlık” yahut Müslümanlar arasında “Hz. İsa Kültü” demektir. Bunların, Hz. İsa’ya olağandan fazla ağırlık veren değişik bir Müslümanlık anlayışını temsil ettikleri gözleniyor. İstanbul’da böyle bir Müslümanlık anlayışının 17. yüzyılda bile oldukça yaygın bulunduğunu, İngiltere Kralı II. Charles adına IV. Mehmed nezdinde fevkalade elçi olarak gönderilmiş ve bu sebeple İstanbul’da epeyce kalarak saray mensuplarını, yüksek bürokratları ve halkı tanıma imkanı elde etmiş bulunan Paul Ricaut’tan öğreniyoruz903. T. Houtsma, Molla Kabız’ı Hubmesihciliğin kurucusu olarak kabul eder904 . Michel Balivet’e göre bu anlayış, genelde sûfi çevrelerle ve özellikle de Hurufilik’le ilgilidir. Gerçekten de Hurufilik’de Hz. İsa’nın güçlü bir yeri olduğu bilinmektedir. Gerek 901- Düzdağ, a.g.e., s. 195-196; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 229a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 111a-b. 902 Oğuzoğlu, “Osmanlı Kuruluş Dönemi…”, Osmanlı, VII, 25. 903 Ocak, Zındıklar, s. 228. 904 Ocak, a.g.e., s. 229. 142 Fazlullah Esterabadi’nin eserlerinde ve öğretilerinde, gerekse onun en önde gelen halifesi İmadeddin Nesimi’nin Divan’ında bunu tespit etmek mümkündür905 . Fetvâlarda Hz. İsa konusunun özel bir yer teşkil ettiği, Osmanlı toplumunda tartışmalara konu olduğu görülmektedir. Nitekim İbn Kemâl fetvâlarında konuya mesned teşkil edecek ilgili bir fetvâ şöyledir: “Zeyd ‘Hazreti İsa peygamberlerin hatemidür’ dese şer’an ne lazım olur? El-Cevap: Ondan sonra nebî gelmedi diyup bu itikatdan rücu itmezse katli lazım olur. 906 Ebussuûd Efendi fetvâlarında da benzer bir meseleye yer verilmiştir ki şöyledir: “Dese ki, Hazret-i Rasûlullâh sallellâhu aleyhi ve sellem hatemünnebiyyîn değildir, belki Benîismâil’den hatemünnebiyyîndir, Benîishak’dan hâtemünnebiyyîn İsa’dır, mehdi zamanında gelse gerekdir, mehdi zamanında gelen İsa b. Meryem değildir ve Mehdî zamanında gelen İsa a’lem-i enbiyâdır dese Zeyd’e ne lâzım olur? el-Cevâb: Zındıkdır, katl lâzımdır 907”. Her iki fetvâda da Hz. İsa (a.s.) ile Hz. Muhammed (a.s.) arasında bir mukayese yapıldığı ve Hz. İsa’nın Hz. Muhammed’den (a.s.) üstünlüğü en azından eşitliği iddia edildiği görülmektedir ki bu iddialar Hubmesihçilerin iddiaları ile örtüşmektedir. Hubmesihçilerle ilgili bir diğer mesele Hz. Muhammed’e (a.s.) hakaret ifade eden sözlerdir. Nitekim bir fetvâda “Zeyd Hazret-i Rasule –hâşâ- zanbaraca imiş dese ne lâzım olur? el-Cevâb: Kâfirdir, katl olunur 908” Bu konu özellikle Hıristiyanların ötedenberi Peygamber’nin (a.s.) evlilikleri hususundaki asılsız iddiaları ile örtüşmektedir909 . Dolayısıyla bu fetvâ da muhtemelen bu mesele ile bağlantılı bir gündem maddesi olabilir. Bu bağlamdaki diğer bir fetvâ da şöyledir: “ n=D` H E )@> )aO (dileseydik herkese hidayet verirdik) âyetinin hükmünde evliyâ ve enbiyâ dahildir dese ne lâzım olur? el-Cevâb: Ahlâf dahillerdir der ise hâşâ ve kellâ kâfir olur sebb etmiş olur 910 ” Bu fetvâ da sözü edilen mesele de, Hıristiyanların Rasulullah’ı (s.a.v.) günahkarlıkla itham etme gelenekleri ile örtüşmektedir911 . Konu ile ilgili diğer bir mesele Hz. İsa’ya (a.s.) sövmektir ki, bu Yahudiler ile Hıristiyanlar arasındaki bir mesele olarak nakledilmiştir. Fetvâ şöyledir: “Zeyd-i yahudi, cimâ’ ile Hazret-i İsâ’ya ve Meryem’e -hâşâ- sebb eylese, şer’an ne lâzım olur? el-Cevâb: Bir mertebe 905 Ocak, Zındıklar, s. 230. 906 Slm. Ktp., Dâru’l-Mesnevî, 118, vr. 33b ; Slm. Ktp. Cârullâh., 971, vr. 6b ; Nuruosmaniye, 1967, vr. 29b 907 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 227b-228a. 908 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 217b. 909 Bk. Rahmetullah el-Hindi, İzharu’l-hak, (trc. Abdulhadi Sıddık), İstanbul, 2005, I, 313-332. 910 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 229b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 112b. 911 Bk. Rahmutllah el-Hindi, a.g.e., I, 332-341. 143 darb-i şedîd ve habs-i medîd olunur ki, sâirlerine mûcib-i ibret ola 912 ”. Bu ve benzeri fetvâlarda Osmanlı müftüleri İslâm inancının gereği olarak bütün peygamberleri savunucu konumda durmuşlardır. İlgili diğer bir fetvâ şöyledir: “Bekr-i Yahudi Bişr-i Nasrânîye sizin peygamberiniz İsa aleyhisselâm –hâşâ- veled-i zinâdır dese mel'ûna şer’an ne lâzım olur? el-Cevâb: Enbiyâya salavâtullâhi ve selâmühû aleyhim i'lâm-ı sebb eyleyen ehl-i küfr katl olunur. Ketebehû Ebussuûd 'Ufiye anhu 913 ”. 2) Kızılbaşlar Kızılbaşlık Erdebiliyye tekkesine dayanmaktadır. Erdebiliyye tarikatının ilk kurucuları ise esasen Şiî olmadıkları halde, bu hanedanın Şiîliği benimsemesi, bu sülaleden ilk saltanat davasına kalkışan ve Safiyyüddin el-Erdebili’nin (ö. 735/1334) torununun torunu olan Şeyh Şah İbrahim’in (ö. 850/1447) oğlu Şeyh Cüneyd (ö. 865/1460) zamanındadır. Zaten Şeyh Cüneyd’in her halde Suriye, Anadolu ve Azerbaycan’daki Şiî-Bâtınî beyleri elde etmek, hatta Sımavna kadısıoğlu Bedreddin’in yoluna mensup sûfileri yanına toplamak için, Şiîliği kabul ettiğini bu yüzden Osmanoğullarına ülkesinde ve Karaman’da kalamadığını Aşıkpaşazade ifade etmektedir. Şeyh Cüneyd’in öldürülmesinden sonra, Erdebil sûfileri tarafından pir, hatta “Tanrı’nın zuhuru” olarak tanınan Şeyh Haydar, 12 dilimli kızıl tac giymeğe, kızıl sarık sarınmağa başlamış, müridlerine de, derecelerine göre aynı tacı, sarıklı veya sarıksız olarak giydirmiştir 914 . Kızıl tac kabul edildikden sonra, İran’daki Safevi şahlarına tabi olan bu zümreye Sünnîler tarafından kızıl-baş denilmiştir915. Kızılbaşlık bir tarikat değil, bir din ve bir mezhep mahiyetini taşır 916 . Kızılbaş-Safevi münasebetinin Osmanlı devletini sarsacak derecede vahim bir tehlike olduğunu iyi anlayan Yavuz Sultan Selim, Şah İsmail üzerine yürümesinden önce, Kızılbaşlara şiddetli bir darbe indirmiş, Kanûnî Sultan Süleyman zamanındaki bir Kızılbaş isyanın da Sadrazam İbrahim Paşa epey güçlükle bastırabilmiştir. Müteakip yıllarda Anadolu’da çeşitli amillerin tesiri altında zuhur eden isyanlarda da kızılbaşlığın mühim bir rolü olduğu muhakkaktır917 . Kızılbaşların itikatlarında esas Ali’yi tanrı tanımaktır. Şehâdetleri olan “la ilahe illallah Muhammed Rasulullah Aliyyün Veliyyüllah, Veliyyün Ali Allah” sözleri de bunu açıkça bildirir. 912 Düzdağ, a.g.e., s. 102. 913 İÜİFK., 01, vr. 91b; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 68b; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 273a; 585, vr. 246b. 914 Gölpınarlı, Abdülbaki, “Kızılbaş”, İA, VI, s. 789. 915 Gölpınarlı, a.g.e., VI, s. 789. 916 Gölpınarlı, a.g.e.,VI, s. 790. 917 Gölpınarlı, a.g.e., VI, s. 791. 144 Mamafih aralarında dilden dile nakledilen ve Menâkıbu’l-Asrâr, Bahcatu’l-Ahrâr ve Faziletnâme gibi mukaddes kitaplarında, yazılı hikayelerde, Ali’den başka bir Allah da vardır. Fakat Kızılbaşlar bunları tevil ederler. Ali onlarca, bin bir “dondan” (libastan) baş göstermiştir. Onun için halkı şüpheye düşürmüştür. Zaten Allah, Muhammed ve Ali, üçü birdir. Tanrı, Muhammed ve Ali suretinde görünmüştür. Fakat bütün hikayelerde Ali daima Muhammed’den üstündür. Hatta onlarca Mir’ac bile Peygamberin Ali sırrına ermesidir ve ayin-i cemleri de onlarca inanılan bu Mi’rac hikayesinin temsilinden başka bir şey değildir. Ali’yi bir yandan Peygamber’in vasîsi ve ümmetin imâmı tanıyan, bir yandan Muhammed’in mürşidi sayan, bir yandan da tanrı bilen bu zümre, ibâdetleri tevil etmek ve mezhepte dereceler kabul eylemek hususunda İsmailiyye’nin tesiri altında kalmakle beraber, 12 imamı kabul ettiklerinden dolayı İmamiyye mezhebinin müfritlerinden addedilebilir918 . Bu mezhepte 3 sünnet, 7 farz vardır. Sünnetler dilden tevhid kelimesini bırakmamak, kalpten düşmanlığı atıp, kimseye karşı kibirlenmemek ve kin tutmamak, gönül kırmamak ve kimseye düşmanlık etmemektir. Farzlar sırrını saklamak, mezhepdaşları ile birlikte olmak, yalan ve gıybetten kaçınmak, hizmette bulunmak, mürebbisine, halifeden taç ve kisve giymektir. Bunları yapmayanların cezâsı ise, ihvan topluluğundan tarik, yani sopa yemek ve halife ile mürşide para cezâsı vermektir. Kızılbaşlar ibâdetleri tevil ederler; fakat bu dinî hükümlere karşılık mezhebin hükümlerini yerine getirmede fevkalade bir tassup gösterirler. Bilhassa “tevellâ” ve “teberrâ”da, yani Ali ile evladını sevmede, sevenleri sevmede ve sevmeyenleri sevmemede, sevmeyenleri sevenlere düşmanlık etmede pek ileri giderler ve bu hususta son iki sünnet ile farzların ikincisini ve üçüncüsünü tutmakla tenakuza düşerler. Alışverişte doğruluktan hiç ayrılmazlar. Bu mezhepte sakal bıyık kesmek yoktur. Mezheplerinde kadın boşamak haramdır, boşanmış kadın alan, yahut karısını boşayan zina etmiş ve zina ettirmiş sayılır ve düşkün olur, yani cemiyet haricine atılır. Ancak karısını, pek kötü bir vaziyette görürse, dedenin tasvibi ile bırakabilir ve kadın düşkün olur919 . Kızılbaşlarda dereceler vardır, bu derecelerin yalnız üçü, birer yükseliş derecesi olup, diğerleri doğuştan, atadan elde edilir. Bunlar: Halife, dede, mürebbi, rehber, muhasip ve talip’dir920 . Kızılbaş meselesi yukarıda da ifade edilidiği gibi özellikle XVI. yüzyılın en önemli meselelerinden birisidir. Problemin temelini de Safevî devleti oluşturmaktadır. 918 Gölpınarlı, “Kızılbaş”, İA, VI, s. 791. 919 Gölpınarlı, a.g.e., VI, s. 791. 920 Gölpınarlı, a.g.e., VI, s. 792. 145 Fetvâlarda Çaryâre (dört halifeye) söven bir kişinin Kızılbaş olduğu tescil edilmiş olup, sövme anında birisi tarafından öldürülmüş olursa, öldüren kişiye cezâ gerekli görülmemiş 921 , Kızılbaşlık bir mezhep olarak kabul edilip, bu mezhebe girenler mürted olarak kabul edilmiş ve “Avreti tezevvüce kâdiredir, irtidâdına şer’le hükm olıcak, amma dar-ı harbde olmamağın emlâki kısmet olunmaz 922” hükmü verilmiş, Kızılbaşlarla savaşmak “Gazâ-yı ekber”, bu uğurda ölmek “Şehâdet-i azîme” telakki edilmiş ve sebep olarak da şunlar üzerinde durulmuştur: “Hem bağilerdir ve hem vücûh-i kesîreden kâfirlerdir 923”. Kızılbaşların reislerinin “seyyid”lik iddiasına önce tarihi bir malumat ile cevap verilerek nesep problemi üzerinde durulmuştur: “Ef’âl-i şenîaları o neseb-i tahira alakaları olmamağa şehâdet etdügünden gayri sikâtdan menkûldur ki, babası İsmail habîs ibditâ-i hurûcunda İmâm Ali b. rızâ meşhedinde vesâir emâkinde olan sâdât-ı izâmı kendünün nesebini bahr-i ensâba derc eylemeğe ikrâh edüb iftiraya cür’et edemiyenleri katl-i âm edicek bazı sâdât katlden halâs içün imtisal-i sûretin gösterüb dedügin eylemişler, amma bir mikdar tedârük eylemişler ki bunun nesebini ulemâ-i ensâb-ı şerîfe mâ beynlerinde akîm olub aslı nesli kılmamağla ma’rûf bir seyyide müntehî kılmışlar ki, nazar edenler hakikat-ı hâle vâkıf olurlar”. Ebussuûd Efendi bundan sonra “…Faraza sıhhat-ı nesebi mukarrar olsa” diyerek nesep konusunda farklı bir konuya temas etmiştir: “Dahi bî dîn olıcak fayide vermez. Âl-i Rasul şeâir-i şer-i mübini himâyet edenlerdir. Hazret-i Nuh’un aleyhisselam Ken’an sulbi oğli iken dinî üzerine olmaduği içün ehlimdendir deyû necâtı içün Rabb-i İzzet’e dua etdikde ` H@ & deyû buyurulub sâir kefere ile bile tazîb ve iğrâk buyurulmuşdur. Enbiyâ-i izam aleyhimüssalat-ü ve’s-selam neslinden olmak dünyevi ve uhrevi azabdan necâta sebeb olaydı, Hazret-i Adem neslinden olmağla esnâf-ı kefereden bir ferd asla dünya ve âhiretde muazzeb olmaz idi. Vallah-u Teâlâ a’lemu ve ahkem 924”. Kızılbaşların Şiîlik, dolayısıyla hem L & demeleri hem de ehl-i kıble oldukları için tekfir edilmemeleri gerektiği iddialarına verilen cevap da şöyledir: “Şi’adan değil yetmiş üç fırka ki içinde ehl-i sünnet fırkasından gayri nârdadır deyû Hazret-i Rasûlullâh sallellâhu aleyhi ve sellem tasrih buyurmuşlardır, bu tâife yetmiş üç fırkanın halis birinden değillerdir, her birinden bir mikdar şirk u fesâd alub kendüler hevalarınca ihtiyâr etdükleri küfür ve bid’atları ilhak edüb bir mürekkeb küfür ve dalalet ihtira’ eylemişlerdir dahi durub gün günden arturmak üzerinedirler” 925 . Bu tahlilden sonra Kızılbaşlar’ı o günkü inanç ve uygulamaları bu inanç ve uygulamanın hükmü konusuna temasle şu tespitlerde bulunulmuştur: “Ol zalimler Kur’an-ı Azîm’i şeriat-ı 921 Düzdağ, a.g.e., s. 112. 922 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 223b. 923 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 223a; Düzdağ, a.g.e., s. 109; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3341, vr. 153a. 924 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 223a-b. 925 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 223a-b. 146 şerîfeden İslâmı tahfîf eylemekle ve kütüb-i şer’iyye-i tahkir edüb oda yakmak ile ve ulemâ-i dinî ilimleri içün ihanet edüb kırmak ile ve reisleri olan fâcir mel’ûni ma’bud yerine koyub ana secde eylemekle ve dahi hürmeti nusûs-ı kat’iyye ile sabit olan muharremât-ı diniye-i istihlal etmekle ve Hazret-i Ebibekr ile Hazret’i Ömer’e radıyallahu anhumaya la’n eylemekle kâfir olduklarından sonra Hazret-i Aişe-i sıddıkanın radıyallahu anhâ berâeti ve nezâheti bunca âyât-ı azîme nâzil olmuş iken anlara itâle-i lisan eylemekle Kur’ân-ı Kerîm’i tekzîb edüb kâfir olduklarından gayri Hazret-i Risâletin sallellâhu aleyhi ve sellem cenab-ı azizlerine şîn getürdükleri ile sebb-i nebi eylemiş olub cumhûr-i ulemâ-i a’sâr ve emsâr icmâ’ı ile katilleri mübah olub küfürlerinde şek edenler kâfir olurlar 926”. Bu noktadan sonra İbn Kemâl’in zındıklarla ilgili risâlesine de konu olan zındıkların tevbesi meselesine geçilmiş ve bu konuda başta Hanefî mezhebi olmak üzere diğer sahâbe ve âlimlerin görüşlerine yer verilmiştir: “İmâm-ı Âzam ve İmâm-ı Süfyan-ı Sevri ve İmâm Evzâ’î katlarında tamam-ı sıhhat üzerine tevbe edüb İslâm’a gelicek eğerçi bu küfürleri dahi sâir küfürleri gibi afv olunub katlden necât bulurlar, amma İmâm Mâlik ve İmâm Şâfi’î ve İmâm Ahmed b. Hanbel ve İmâm Leys b. Sa’d ve İmâm İshak b. Rahuveyh vesayir ulemâ-i dinden cem-i kesir katlarında asla tevbeleri makbul olmayub ve İslâmları mu’teber değildir elbette hadden katl olunurlar. Hazret-i İmâm-ı din-i penâh eyyedallah-u ve kavvâh zikr olan eimme-i dinden kanki canibin kavli ile amel ederlerse meşrudur, ol kabâyih-i ma’dûde ile ittisafları cemî’i ehl-i İslâm içinde tevâtür ile muayyenen malum olmuşdur, hallerinde tereddüd ve iştibâh yokdur” 927 . Haklarındaki hüküm netleştirildikten sonra Kızılbaşlarla yapılacak savaşın fıkhına geçilmiştir: “Askerlerinde bulunub kıtâle mübâşeret edenler ve binüb inüb etbâından olanların şanında asla tevakkuf … değildir. Ama şehirlerde ve köylerde kendü halinde salâh üzerine olub bunların ikablarından ve ef’alinden tenezzühî olub zahir halleri dahi sıdklarına delalet eyleyen kimesnelerin kezibleri zahir olmayınca üzerlerine bunların ahkâmı ve ukubatı icrâ olunmaz”. Ardından Kızılbaşlarla yapılacak bir savaşın İslâm tarihindeki savaşlar içerisinde hangi sınıfa girdiği konusuna temasla örneklemelerde bulunulmuştur: “Bu tâifenin kıtâlı sâir kefere kıtâlından ehemdir, anıniçün Medine-i Münevvere etrafında kefere çok iken ve Bilâd-ı Şam feth olunmamışken anlara gaza eylemekden Hazret-i Ebibekr-i Sıdık hilafetinde zuhur eden Müseylime-i Kezzâba tabi olan tâife-i mürtedde üzerine gaza eylemeğe ashâb-ı kiram icmâ’ları ile tercih ve takdim buyurmuşlardır. Hazret-i Ali kerremallah-u vechehu hilafetinde havâric kıtâli böyle olmuşdur. Bu tâifenin şerr-u fesâdları dahi azimdir, yer yüzünden fesâdların ref’ eylemek içün mücahede eylemek dahi ehemdir. 9 Q ) DA (My ? )# 8 )4 ) R )5 ' &@ L ." .=# +, 928 926 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 223a-b. 927 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 223a-b. 928 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 223a-b. 147 Ebussuûd Efendi ayrıca, “Kızılbaş sâdâtındandır, anlara kılıç çekmek yokdur, ehl-i İslâm Pâdişâhı öldürdü” diyerek bu savaşa karşı çıkanlar hakkında da “Katle müstahak olur 929 fetvâsı vermiştir. Savaş hukukunun tabii meselelerinde olan kölelik ve ganimet meselesi gündeme gelmiş ve bu hususta uyulacak hükümler üzerinde de durulmuştur: Kızılbaş çocuklarının köleleştirilmesi hususunda İbn Kemâl “Bu rivâyet-i sâbıka üzre esir olan avretlerin din u millet taakkul etmedin evlad-ı sığarını dahî anaları ile bile esir eylemek” konusunda “Olur” 930, Ebussuûd Efendi biraz daha detaya inerek, “Babası ve anası ol mezheb-i bâtıla üzerine olub eshab rıdvanullahi Teâlâ aleyhim ecmain ettikleri ve Hazret-i Aişe’ye radıyallahu Teâlâ anha dil uzattıkları şer’le sabit olub evlad-ı mezbûre din taakkul eylemez ğâyet sağîrler olıcak rakik olmalarına bir kavl-i zaif vardır, beş altı yaşında olub kelime-i şehâdet telaffuz edenleri asla rakik olmazlar. Müslimlerdir. Babalarının küfri anlara sirâyet eylemez 931” demiştir. Ancak Nahcivan savaşında esir edilenler hakkında daha kısa olarak şöyle denilmiştir: “Nahcivan seferinde tutulan kızılbaş evlâdı kul olur mu? elCevâb: Olmaz 932” Kızılbaş mezhebine giren kadınların mürtedde olmaları, mürtedde olanların ise normalde daru’l-harbe iltica etmeden yakalanmaları halinde esir edilerek cariyeleştirilmeleri imkanı hakkında İmam Âzam’dan bir rivâyet bulunduğu hem de böyle bir uygulamanın “asker-i İslâma Kemâl-i kuvvet ve şevket gelüb a’d-ai dîne nihâyet za’f ve zillet” sebep olacağı gibi bir faydası da olsa, “ol rivâyet ile amel olunmak câiz olur mi?” sorusuna “Caizdir” denilerek Kızılbaş mezhebine giren kadınların esir edildikleri takdirde cariye olabileceklerine fetvâ verilmiş, ardından “Bu rivâyet ile evvel alunan avretlerin hizmetleri ve vat olunmaları” dahil, “Cümle hizmetleri helâl” kabul edilmiş, bununla beraber bir farka da dikkat çekilmiştir: “Amma mürteddelerdir. İslâm’a gelmedin vatları helâl değildir 933 ”. Burada Ebussuûd Efendi farklı ve ilginç bir konuya temas eder ki o da Kızılbaş savaşında esir olan Ermeniler meselesedir. Bu husustaki fetvâ şöyledir: “Pâdişah emriyle kızılbaş tâifesi vurulup, sagîr ve kebîri esir olanlardan bazı Ermeni olduklarında, ol takdirce halâs olurlar mı? el-Cevâb: Olurlar, Ermeniler kızılbaş askeri ile asker-i İslâm üzerine gelip muhârebe etmiş olmayıcak, şer’an esîr olmak yoktur 934 . 929 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 223b. 930 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 77a. 931 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 77a. 932 Düzdağ, a.g.e., s. 111. 933 Düzdağ, a.g.e., s. 112; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 77a. 934 Düzdağ, a.g.e., s. 111-112 148 3) Molla Kabız Molla Kabız’ın hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Kaynaklarda “Kabız-ı Acem, Kabız-ı Acemî, Kabız-ı Mülhid, Kabız-ı Fâsid” gibi lakaplarla anılır. Aslen İran meşeli olduğu anlaşılmakta, ancak Anadolu’ya ne zaman geldiği bilinmemektedir. Yine kaynakların verdiği bilgi, O’nun medrese tahsili görmüş bir ilim adamı olduğunu ifade etmektedir. Hz İsa’nın, Hz. Muhammed’den (s.a.v.) üstün olduğu inancını halk arasında yayarak, halkın zihinlerini karıştırması sebebiyle ulemâ harekete geçmiş, 934/1527 tarihinde Divan-ı Hümayun’a sevkedilmiştir. Rumeli Kazaskeri Fenârîzâde Muhyiddin Çelebî ile Anadolu Kazaskeri Kâdirî Çelebî, meseleyi çözmeleri için görevlendirilmiş, Kabız Kazaskerlere âyet ve hadisler çerçevesinde iddiasını tekrarlamış, fakat kazaskerler bu iddiaları tatminkar bir şekilde cevaplandıramamış, aksine öfkelenerek onu tehdit etmişlerdir. Ertesi gün, Veziriazam yeni bir mahkeme kurarak, Şeyhülislâm İbn Kemâl ve İstanbul Kadısı Sâdeddin Efendi tarafından yeniden yargılanmasını temin etmiş ve mahkeme sonucunda İbn Kemâl’in fetvâsı üzerine boynu vurulmuştur. İbn Kemâl bunun üzerine zındıklık konusunda “Risâle fî tahkîk-i lafzi’zzındık” eserini, Molla Kabız’ın iddialarına cevap olarak ta “Risâle fî efdaliyyeti Muhammed aleyhisselam” eserini telif etmiştir. İkinci eserinde İbn Kemâl Molla Kâbız’ın fikirlerine cevap mahiyetinde şu konuları işlemiştir: Rasulullah (s.a.v.) âlemlere rahmet olarak gönderilmiş, son peygamber, ümmetinin en hayırlı ümmet olduğu, dolayısıyla bu ümmetinin peygamberinin de diğer ümmetlerin peygamberlerinden daha üstün tutulduğu, kıyamet gününde onun kendi ümmetine, ümmetinin de bütün insanlara şâhitlik yapacağı ile Hz İsa’nın semada hayat sahibi olmasının onun üstünlüğünü gösteremeyeceği, zira bir gün nüzul ederek ümmetini hakka davet edeceği üzerinde durulmuştur 935 . Molla İshak ile ilgili açık bir fetvâya rağmen, Molla Kabız ile ilgili açık bir ifade Ebussuûd Efendi fetvâlarında rastlanmamaktadır. Esasen İbn Kemâl dönemi problemi olan bu mesele hakkında İbn Kemâl fetvâlarında da bir fetvâ görülmemiştir. İbn Kemâl’in bu konudaki görüşünü risâlesi ile daha netleştirdiği görülmektedir. 4) Şiîlik Ebussuûd Efendi’nin Şiîlikle ilgili yorumları Kızılbaşlar konusunda geçmektedir. Burada bu zümre ile tanımlarda bulunmaktadır ki, bunlara önceden temas edildiğinden burada tekrar etmeyeceğiz. 935 Üzüm, İlyas, “Molla Kabız”, DİA, XXX, s. 254-255. 149 2- Kavramlar a- Bid’at Fetvânın üslubundan anlaşıldığına göre, zikir meclislerinde çalgı aleti kullanan bir kişi için “ehl-i bid’at” tabiri kullanılmış ve böyle bir kişinin elindeki sazını savunan bir kadı için Ebussuûd Efendi “Elbette azl lâzımdır, ilmî ve dinî bu mertebe olanın hükümeti şer’an layık olmaz” 936 demiştir. Tarikat grupları içerisindeki bid’atçilerden “Fi zamanina mübtediîn ki kimi bir hafta ve kimi on gün ve kimi kırk günde yetişdik deyû da’va ederler… 937” şeklinde söz etmiş, bir mahkeme şâhitliğinde “ehl-i bid’at taze sakallı oğlanlar” dan söz edilmiş ancak tamınlayıcı bir bilgi verilmemiş 938 ; yine aynı konudaki bir başka fetvâda mahiyetine temas edilmeksizin “ehl-i bid’at” diye bir zümreden söz edilmiştir.939 Bunun yanında bir meselede farz, sünnet ve müstehapların bütününü farz kabul etmenin bid’at sayılmayacağını ifade eden bir fetvâ vermiştir: “Zeyd kıldığı namazların farzlarını ve vâciblerini ve sünnetlerini biri birinden temyîze kâdir olmayıcak namazı câiz değildir deyû bazı kimesneler nakil yazmışlar câiz midir değil midir? el-Cevâb: Değildir. Ehl-i ilim olan temeyyüz etmek gerekdir. Ümmîler tefâsîl-i mezbûreyi bilmeyüb icmâl üzerine farzını farz, sünneti sünnet i'tikâd etmek kâfîdir. Ef'âl-i vuzûnun cümlesine farz itikâd etmek mestûrdur 940 . Ebussuûd Efendi’nin, meselenin sonunda bu durumu “mestûrdur” diyerek biraz da kapalı bir üslup ve sahiplenmeme duygusu ile ifade etmiş olması, kaynaklarda bu yönde görüşlerin bulunduğunu ancak bunun tartışmalı olduğu düşüncesini hissettirmektedir. Fıkhî meselelerde bid’at kavramına “ihdâs” tabiri ile de temas edilmiş ve “tahâreti kâmile ile iç edik giydikde kable’l-hades üzerine mesh etmek lâzım olur mu?” şeklindeki bir soruya, “Caiz değildir. Cehele ihdâs etmişlerdir, lağv ve bid’attır” 941 diğerek fıkıh kaynaklarında olmayan bir hüküm icadını “bid’at” kapsamında değerlendirmiştir. Yine ücretle imâmet-müezzinlik gibi dinî görev yapmayı câiz görmeyenler, bunun Kur’an ve hadiste olmadığını, dolayısıyla “ücreti kadem” olarak değerlendirerek “Bid’at-ı hasene” saymışlar; “Bu âlimler bid’at-i hasene ederiz sandılar vardılar şu asl-ı dalâle ve müfsideye bais oldiler” diyen vaizler hakkında “Cahil ancak 936 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 221a. 937 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 231b-232b. 938 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 118b. 939 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 133a. 940 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8a; kısmen eksik olarak, Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 10b. 941 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 4b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 6a; Mecmûa, Slm. Ktp., Antalya Tekelioğlu, 852, vr, 113a. 150 hacr olunub va’z etdirmemek lâzımdır” 942 fetvâsını vermiştir. Yine fıkıh ile ilgili olarak “Dört mezheb üzerine cümle verilen fetvâları bid’attir, Rasûlullah (sallallâhu aleyhi ve selllem) zamanında yok idi” diyerek, mezhepleri bid’at sayanlar hakkında, “Ta’zîr-i şedîd olunduktan sonra, aklı var ise şüphesiz hallolmak lâzımdır 943“ demiştir. Kelam konularından sıfâtullah meselesinde “sıfâtullah zâtullâhın aynidir” sözünü “bid’at” olarak değerlendirmiştir944 . Rasulullah’ın (s.a.v.) davranışlarına aykırılıkla ilgili olarak da şöyle bir fetvâ nakledilmektedir: “Öylede ve ahşamda ve yatsıda farzdan sonra sünnet kılmak mı evlâdır, yoksa arada baz’ı ed’iye mi okumak evlâdır? el-Cevâb: Ed’iye sonra okumak gerektir. Bu sûretde sûfiyyeden bazı ‘bize şeyhimiz öyle emr etti’ deyû ed’iyeye meşgul olsalar anlara ne lâzımolur? elCevâb: Şeyhleri olan mudilli, Rasûlullahın (sallâllâhu aleyhi ve sellem) cenâb-i şerîfinden tercîh ederlerse cümle katl olunmak vâcibdir 945 . Ve illâ sünnet-i Rasûli takdîm etmek lazımdır 946”. Toplum arasında yaygın olan ancak, akaid ve ahlak kitaplarında bid’atlerden sayılan kimi uygulamalar hakkında Ebussuûd Efendi sünnet yerine geleneğe atıfta bulunmuş ve “İsteme içün iplik dikmek ve bazı emraz şifasıçün nusha yazmak câiz olur mi?” şeklindeki bir soruya, “Edili gelmiş işdir, tağayyür olunmamakda beis yokdur 947 ” şeklinde onaylayıcı bir cevap vermiştir. Bununla beraber, müsamaha göstermeyip, tenkit ettiği bid’atler de olmuştur. Nitekim bir fetvâda “Nâs mâ beyninde mâh-ı zilkâde boş âyıdır deyû imtinâ'dan ve akd-i nikâhdan ettiklerine ehâdîs-i şerîfeden ve ashâb-ı kirâmdan rivâyet var mıdır? İ'tibâr-ı avâm mıdır?” şeklinde sorulan bir uygulama ve anlayış hakkında şu cevâbı vermiştir: “Ehl-i câhiliyyet eşhür-i hacda tezvîce müteyemmen görmeyüb avâm andan galat ederler imiş. Hazret-i Aişe radıyallâhu Teâlâ anhâ anları red içün “ - n@ TU E &I C|# O ? -#[ O ? 18 &@ C > L 9 L 85 -*!>” (Rasulullah (sav) benimle Şevvâl ayında evlendi, Şevvâl ayında gerdeğe girdi. Hanımları içerisinde de ençok bana ilgi duyardı) deyû buyurmuşlardır 948”. 942 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 220a. 943 Düzdağ, a.g.e., s. 178; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 121a. 944 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 216a, 225a, 227a. 945 Düzdağ, a.g.e., s. 88; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 17a. 946 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 17a. 947 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 185a. 948 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 36b; Fetâvâ-yı Üskûbî, Slm. Ktp., Esad Ef., 1094, vr. 25b, (Kenar kayıt). 151 b- Ehl-i Sünnet Ebussuûd Efendi fetvâlarında “Ehl-i Sünnet ve’l-cemaat” kavramına yer vermiş, İbrahim Gülşeni 949 meselesi, Cuma ibâdetlerinde icra edilen bazı uygulamalar 950 gibi özellikle tasavvufî problemlerde olduğu bazı önemli dinî konuları bu kavram ile açıklamaya ve çözümlemeye çalışmıştır. Ancak İbrahim Gülşeni fetvâsının dışında bu kavramı açıklayıcı bir yoruma rastlanmamıştır. Konu hakkında yeterli açıklama Şeyhülislâm İbn Kemâl’de görülmektedir. Şeyhülislâm İbn Kemâl’e göre ehl-i sünnet ve’l-cemaat veya diğer bir tabir ile Ehl-i Hakk’ın tarifi şöyledir: “İtikâd-ı zâhir ile sünnet üzere hareket eden, Rasulullah’ın (s.a.v.) cemaatı (sahâbesi) yolunda gidenlere Ehl-i Hakk ve Ehl-i Sünnet denir. Bu yola muhalefet edip, zahiri terk edenlere taife-i muhalifin adı verildiği gibi, Ehl-i Bid’at ve Dalâlet dahi denilmektedir 951”. İbn Kemâl dalalet fırkalarını açıkladığı bir risâlesinde, Ehl-i Sünnet’in görüşlerine temas ile, şunları söylemektedir: Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat kelâmcılarının itikatları şöyledir: Allah’ın zatının ve ezeli sıfatlarının birliğini söyleyen, bunları inkar etmeyen, Muhammed’in (a.s.) şeriatının kıyamete kadar devam edeceğini kabul eden, kıyamet gününde Allah Teâlâ’nın görülmesini câiz görmekle beraber, görmeğe hak kazandığı iddiasında bulunmayan, kıbleyi hakkı ile bilen, kıyameti, cenneti, cehennemi, havzı, mizanı, kabir sualini kabul edenler Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat’tır. Kim de bu din ve itikâd üzerin olursa o Sünnî’dir. Kim de herhangi bir tarzda, ona karşı gelirse o bid’atçıdır ve Ehl-i Sünnete muhalefet etmiş olur. Zira Ehl-i Sünnet, tevhid ve onun usûl ve şartları konusunda ittifak etmişlerdir952 . c- Kafirlik Ebussuûd Efendi, fetvâlarında “zındık” ve “kâfir” kavramlarını ayrı telakki etmiştir. Zındıklık ile ilgili tanım ve hukukî sonuçlara ileride temas edilecektir. Kafirlik kavramı ile ilgili olarak ise Karamanlı Şeyh’in idamı konusunda “Şer’le zuhûr eden umûrın mûcibi katl etmek zulumdür derler ise kâfirlerdir” ifadelerine yer vermiş ve bunun hukukî sonucu olarak ta “Zevceleri bâinlerdir, imâna gelmezler ise katilleri mübahdır 953” açıklamasını yapmıştır. Kâfirlik kavramına daha çok elfâz-ı küfür bahsinde yer verilmiştir. Elfâz-ı küfür ile ilgili tespitlere ise önceden yer verildiğinden burada tekrar etmeyeceğiz. 949 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 229b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 266a. 950 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 6b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241; vr. 8b-9a. 951 Dalkıran, İbn Kemal ve Düşünce Tarihimiz, s. 77. 952 Dalkıran, a.g..e., s. 77-79. 953 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 228b-229a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 110a-111a. 152 ç- Mukaddeslik Ahlak ve itikâd kaynaklarında üzerinde pek de durulmayan bir kavram olarak “mukaddes” kavramına bir fetvâ münâsebetiyle temas edilmiş ve açıklayıcı bilgiler verilmiştir. Fetvâ şöyledir: “Cemî’i diyâr-ı Arab arz-ı mukaddeseden midir, yoksa hudûd-i muayyenesi var mıdır, arzı mukaddesenin sâir arâzîden farkı var mıdır? el-Cevâb: Mutlaka diyâr-ı Şâmiye arz-ı mukaddes derler. Beyt-i Mukaddes ve Haleb ve sâir nevâhî, Dımışk andandır. Ba’zıları hemen Eriha’dır derler. Ba’zıları Dımışk ve Filistindir derler 954 . Bu sûrette: Arz-ı mukaddesenin sâir arâzîden rüchânı olup, şerefi ne vechedir. Ve anda sâkin olan halka sevâbın meziyeti ne cihettendir. Ve bir kimse arz-ı makbûlede sâkin olmak için vatan-ı aslîsini terk etmekle âsim olur mu? el-Cevâb: Hak Sübhânehu ve Te’âlâ, bikâ-‘ı arzın her birini bir keyfiyet-i hâssa üzerine ibdâ’ buyurmuştur. Nebât, hubûd ve simâr, sâir âsâr-ı zâhirede birbirine muhâlif ve mubâin olduğu gibi, âsâr-ı bâtınede dahi birbirinden tefâvüt-i kesî resi vardır. Arâzî -i mukaddese, safâ-i cevâhir ile sâir bikâ’dan mümtaz olmağın, menâzil-i enbiyâ (aleyhimü’s-salâtü ve’s-selâma) mehbit-i vahiy olmuştur. Anda vâki’ olan ibâdâtın sevâbı anın için ekserdir. Vatan-ı aslî sinde sılası vâcib olur erhâmı olmayıp, anda muhâceret etmekle ibâdete teveccühü ve kalbinin rikkati artık olucak, varmak efdaldir. Ve illâ vatanında olup uhdesinde olan hukûk-i erhâmı murâ’at edip, ibâdete teveccüh ve ikbal tahs îline sa’y etmek evlâdır. Vallâhu a’lem 955 . d- Zındıklık Özellikle itikadi ve tasavvufî meseleler söz konusu olduğunda gündeme gelen zındıklık konusunda Ebussuûd Efendi fetvâlarında bir açıklamaya rastlanmamıştır. Bu konudaki geniş açıklamalar İbn Kemâl’de görülmektedir. Şeyhülislam İbn Kemal’e göre zındık, Allah Teala’yı yok sayan, O’na şirk koşan, hikmetini yok sayan, inkarcılığını gizleyen, Peygamberimiz’in (sav) nübüvvetini açıkça kabul eden956 kişidir. Zındık üç çeşittir: Aslen zındık, Müslüman olduktan sonra zındıklaşan, zimmi iken zındıklaşan. Bunlar da iki kısımdır: Dalâlete davet eden ve etmeyen. Aslen zındık olan Arap değil ise kendi haline bırakılır, çünkü o aslen kafirdir. İkinci gruba girenlere İslam teklif edilir. Kabul ederse bırakılır, kabul etmez ise öldürülür. Çünkü o mürteddir. Üçüncü gruba girenlere karışılmaz, çünkü küfür tek millettir957 . Şeyhülislam İbn Kemal, aslen zındıklar ile zimmilerden zındık olanlara karışılmayacağını ifade etmiş, Müslüman iken zındıklaşanlara tevbe teklif edileceği, kabul etmedikleri takdirde 954 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 34b. 955 Düzdağ, a.g.e., s. 171; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 34b. 956 İbn Kemal, Risale fîmâ yetallaku bi lafzi’z-zındık, (nşr. Ahmed Cevdet), İstanbul, 1316, s. 243. 957 İbn Kemal, a.g.e., s. 246. 153 öldürüleceklerini genel bir kural olarak belirtmiş, fıkıh kaynaklarında zındıklarla ilgili tartışmalara temas ettikten sonra Âmidî’den naklen konuyu özetlemiştir. Buna göre: Zındıklara mürted hükmü uygulanır. Onlardan cizye kabul edilmez, kestikleri yenilmez, kadınları ile evlenilmez, onları öldürenlere diyet ödettirilmez, onlardan biri dâr-ı harbe iltihâk ettikten sonra esir edilse köleleştirilmez; tevbe ederse bakılır: Eğer herhangi bir korkudan dolayı olmayıp da kendi isteği ile tevbe etmiş ise tevbesi kabul edilir, kendi haline bırakılır. Eğer bid’atı ispat edildikten sonra ölüm korkusu ile tevbe ederse o konuda alimler farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. Şâfiî ve Ebu Hanife bunun tevbesinin kabul edilmesini, Mâlik ve bazı Şâfiî alimleri ise kabul edilmemesi gerektiğini söylemişlerdir ki Ebu İshak’ın tercihi de budur. Onlardan birisi ölür ya da öldürülürse Şâfiî ve Ebu Hanife’ye göre malı beş hisseye ayrılır. İmam Malik’e göre ise malının bütünü ganimet (fey)’dir, beşe ayrılmaz.958 C- TASAVVUF Osmanlı dinî düşüncesinin en problemli döneminin Kanûnî dönemi olduğu görülmektedir. Bu dönemde kimi hareketlerin ortadan kaldırılmasına çalışıldığı gibi, kimi hareketlerin de ıslahına çalışılmış, bir yandan devletin kanun, kural ve kurumlarını kemâle erdirmeğe çalışırken, bir taraftan da özellikle Şeyhülislâm İbn Kemâl ile başlayan, dinî düşüncenin tashihi ve tekmili çalışmalarına Ebussuûd Efendi ile devam etmiştir. Bu meyanda çeşitli eserler yazılıp, fetvâlar yayınlandığı gibi, içkili, çalgılı gizli tarikatlara karşı cephe alınmış ve Kadiri, Rufai, Mevlevi, Bektaşi ve Nakşibendi gibi on iki tarikattan mâ adâsı yasak edilmiştir959 . Tarih kaynaklarının naklettiğine göre bu dönemin başlıca problemleri şunlardır: Melametçi isyanları, İbnü’l-Arabî tartışmaları, Raks ve Devrân ve Kabz-ı Acemi, Behram Kethüda Medresesesi Müderrisi Nadajh Sarı Abdurrahim, Hamza Bâlî960 ; Molla Kabız961 , Hubmesihiler, Gülşenilik - Bayramiye Melamiliği, Hulûliyye akımları, Bünyamin Ayaşi, Pir Ali Aksarayi, İsmail M’aşûkî, Muhyiddin Karamani ve Hüsameddin Ankaravî 962 ile ilgili olaylar. Fetvâlara konu olan problemlerin ise şunlar olduğu görülmektedir: Şehzâde Bayezid dönemi ayaklanmaları, Hallâc-ı Mansûr, İbrahim Gülşeni, Bedreddin Simavi, Karamanlı Şeyh, Oğlan Şeyh, İbnü’l-Arabî, Hâkim İshak, Hubmesihçiler, Kızılbaşlar, Halvetiler, Aşıklar 958 İbn Kemal, Risâle., s. 247-248. 959 Yörükan, Turhan, Müslümanlık ve Kur’an ı Kerim’den âyetlerle İslâm Esasları, Ankara, 2002, s. 159-160. 960 Sakaoğlu, Necdet, Osmanlı Eğitim Tarihi, s. 34. 961 Dânişmend, Osmanlı Tarihi., II, s. 125-126. 962 Ocak, “İbn Kemal’in Yaşadığı VI ve XVI. Asırlar Türkiye’sinde İlim ve Fikir Hayatı”, s. 32-34. 154 ve diğer tasavvufî konular. Burada bu meseleleri konular ve şahsiyetler olmak üzere iki kısımda değerlendirmeğe çalışacağız. 1- Konular Fetvâlarda yer alan tasavvufî konuları alfabetik bir sıralama ile şu şekilde ele alabiliriz: a- Allah’ı Bulmak Tasavvufî fetvâların başında “Allah’ı bulmak” meselesi gelmektedir. İlgili fetvâda, “Bana Tanrıyı buluver”, diyen birisine cevap olarak “Kur’an ile âmil olup, Peygambere iktidâ edicek, bulursun” denilmiş, ancak bu kişi cevâba “Anlara ne amel, ben anlarsız bulurum yahut buldum” diğerek itiraz etmiş, bunun üzerine Ebussuûd Efendi bu kişi hakkında “Katli lâzımdır, zındıktır 963 ” hükmünü vermiştir. Fetvâda yer alan konu ve iddialar Kalender meşrep tarikat müridlerini hatırlatmaktadır. b- El Alma / Tevbe Alma Tarikata girme, tasavvuf yoluna sülûk etme, bir diğer ifadesi ile tevbe için el alma olarak bilinen mesele hakkında Ebussuûd Efendi şu fetvâyı vermiştir: “Li ecli’t-tevbe meşayih yedin ahz müstahab midir, yoksa bid’at olub böyle edenler mübtedi olur mi? el-Cevâb: Mütedeyyin ve müteşerri şeyh olıcak müstahabdır 964”. “Tefsîr-i şerîf ve hadis-i münif ve ilm-i fıkıh bilmiyen Zeyd ilm-i meşâyiha ve ilm-i bâtına şurû” eylemesi hususunda ise “evvel İslâm ve imân öğrenüb, ilm-i batına andan şurû’ etmek gerekdir, muvahhid ola, mülhid olmaya 965 ” uyarısında bulunmuştur. Ebussuûd Efendi bu fetvâsında yeterli dini bilgiye sahip olmayan bir kişinin tarikata girmesine cevaz vermemektir. c- Ermek / Hırka Giymek Tasavvufî eğitimde “belli bir mertebeye çıkmak, ilâhî sırlara mazhar olmak966” şeklinde tanımlanan “erme” ya da “yetişme” konusunda Ebussuûd Efendi, bir hafta, on gün ya da kırk gün gibi bir zamanda yetişmiş olmayı kabul etmemiş, yetişmiş sayılarak hırka ve tac giydirmenin de dinî her hangi bir değerinin olmadığını ifade etmiştir967. Ayrıca “Meşayihden kisve giymek farz mıdır, vâcib midir, sünnet midir, müstahab mıdır” sorusuna, “Şeyh sâlih ve 963 Düzdağ, a.g.e., s. 113. 964 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 222b. 965 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 227a. 966 Örnekleriyle Türkçe Sözlük, I, 849. 967 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 231b-232b. 155 müteşerri ise müstahab olur, eğer şâibe-i riyâ olursa m’asiyet-i azîmedir 968 ” şeklinde cevap vermiş; “Sûfilerin enva dürlü giydikleri hırka ve tâc sünnet-i Rasûl midir, değil midir, sünnet itikâd edenlere ne lâzım gelür? sorusuna ise, “Sünnet olduği sabit değildir, itikâddan rucu lâzımdır 969” diyerek bunların dinî herhangi bir özelliğinin olmadığını söylemiştir. ç- Evliyâ Kültü “ n=D` H E )@> )aO (Eğer dileseydik her nefse hidayetini verirdik)970 âyetinin hükmünde evliya ve Enbiyâ dahildir dese ne lâzım olur?” sorusuna, “Ahlâf dahillerdir der ise hâşâ ve kellâ kâfir olur sebb etmiş olur 971 ” diyerek hidâyet konusunda evliyânın enbiyâ ile birlikte değerlendirilmesini eleştirmemiş, evliyânın, normal insanlardan ziyade enbiyâ ile ayrı bir zümre olarak değerlendirilmesini onaylamıştır. Veli-Nebî mukayesesi yaparak, velîlerin nebîlerden üstün olduğunu savunan ve “Rasûlullâh sallellâhu aleyhi ve sellem beş on kişiye hidâyet eyledi şeyh 972 bütün dünyaya hidâyet eyledi” diyen kişiler hakkında ise “Sebb-i sarihdir, katli helâldır 973” fetvâsını vermiştir. d- Hızır Osmanlı döneminin önemli meselelerinden olan 974 Hızır (a.s.) konusu Ebussuûd fetvâlarına da yansımıştır. Ebussuûd Efendi “Hazret-i Hızır Nebi midir yoksa velî midir?” sorusuna, “nebidir ve velîdir 975 ” diyerek herkesi memnun edici bir cevap vermiştir. Yine Hızır’ın (a.s.) hayatta olup olmadığı ile ilgili olarak, “Hazret-i Hızır zümre-i ahyâdandır, eğer böyle değil ise kulum âzâd olsun” diyen bir kişinin “âzâdldığına hükm olunmaz 976 ” diyerek, Hızır’ın (a.s.) hayatta olduğu yönünde bir fetvâ vermiştir. 968 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 222b; Düzdağ, a.g.e., s. 87-88; Fetâvâ-yı Üskûbî, Slm. Ktp., Esad Ef., 133, vr. 343b, (Kenar kayıt) 969 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 222b. 970 Secde, 32/13. 971 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 229b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 112b. 972 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 117b. 973 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 229b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 112b; 117b. 974 Kâtip Çelebi, Mîzânü’l-hak fî ihtiyâri’l-ahak, (trc. : Orhan Şaik Okyay), İstanbul, 1993, s. 14. 975 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 218a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3677, vr. 144b. 976 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 218a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3677, vr. 144b. 156 e- Raks, Devrân ve Cezbe Osmanlı Tasavvuf tarihinin en önemli ve tartışmalı konusu, tarikatların zikir esnasında sema, raks ve devrân icra etmeleridir 977 . Çivizâde 978 , İbn Kemâl 979 ve Ebussuûd Efendi fetvâlarının ana konularından olan bu meselede yapılan tespitleri şu şekilde özetleyebiliriz: Raks ve devrân fetvâlarında Halvetiye ve Zeyniyye tarikatlarının isimlerine yer verilmiştir 980 . Dolayısıyla burada özetlenecek konular özellikle bu üç tarikatı ilgilendirmektedir. Bir hareketi raks yapan ayakların oynamasıdır, zikir esnasındaki hareket halinde ayaklar sabit olduğu takdirde baş ve bel hareketleri raks kapsamına girmez. 981 . Bununla beraber oturarak zikretmek ayakta zikretmekten evlâdır982. Zikir esnasında başı sağa ve sola çevirmek, "başların sağ cânibe tahrik ettiklerinde kalbinden mâsivayı tarh ve sol canibe tahrik ettiklerinde tevhîd-i hakkı idhal kasd etmek" niyyetiyle olursa câiz, olmazsa lağv ve abes olduğundan mekrûh ve haramdır983. Raks ve devrân bî ihtiyâr olursa haramiyete konu olmaz. "Bî ihtiyâr" olmanın ölçüsü de şudur: "Cezbe-i ilâhiyye ile âlem-i tekliften münselih olanların ’âlem-i şehâdete müte’allik umûra aslâ şu’urları kalmaz, nefs-i zekiyyeleri, âlem-i rûhânîde olan şu’ûn mutâla’asında müstağrak olup, tedbîr-i bedene müştegil olmaz, hatta ba’zı a’zâ kanatılsa duymaz, onlardan hareket ve ızdırap vâki’ oluncak harekât-i mürte’iş gibi gayri muntazam vâki’ olur. Bu halle muttasıf olanların harekâtı hurmet ve kerâhet ile vasf olunmaz, mukâbelesinde ne’ikâb vardır ne sevâb. Amma ol tâifeden sâdır olan harekât-i mevzû’a ve evzâ’-i masnû’a, ehl-i salâhtan sâdır olmak mümkün değildir. İhtiyâriyyedir, “ıztırâriyye’’ demek ma’siyet-i âhardır. Bu makûle işinde gücünde gezip, tegannî ile usûlle ettikleri evzâ’-i masnû’a “ihtiyârî değildir’’ demek mü’minden sâdır olur mânâ değildir. 984 Devrân ibâdet sayılmadıkça küfrü gerektirmez, mübah saymak ise ancak fıskı gerektirir985 . Raks ve devrânı ibâdet saymanın küfrü gerektirmesi bunların lehv, laib ve abes kapsamına girmesi halindedir. Çünkü bu kavramların kapsamına giren bir davranışı ibâdet saymak Allah Teâlâ'ya iftiradır, bu da küfrü gerektirir 986 . "Devrân insan kalbini değiştirir ve insanları tevbeye teşvik eder" görüşü doğru değildir987. Raksa helâl diyen imamın arkasında kılınan 977 Kâtip Çelebî, Mîzân, s. 22-26. 978 Çivizâde, Risâle-i Devrân, Slm. Ktp., Pertev Paşa, 621, vr., 94b-98a. 979 İbn Kemal, Kitâbu’l-fetvâ, Slm. Ktp., Dâru’l-Mesnevî, 118, vr. 19b-28a. 980 velî-1, vr. 230a, 231b-232b; Mecmûa, SMK, Esad Efendi, 918, vr. 362a. 981 Düzdağ, a.g.e., s., 83 982 Düzdağ, a.g.e., s., 83-84 983 Düzdağ, a.g.e., s., 84. 984 Düzdağ, a.g.e., s., 84. 985 Düzdağ, a.g.e., s., 85. 986 Düzdağ, a.g.e., s., 85 987 Düzdağ, a.g.e., s., 86-87. 157 namazın iâdesi gerekir988. Vali ve hâkimlerin raks ve devrânı menetmeleri gerekir, bu emr-i bi'l-ma'rûf ve nehy-i ani'l-münker görevinin gereğidir989 . Halvetîlere direk kafir denilmez, içlerinde iyi insanlar vardır. Kendi iradeleri ile isteyerek ve özel gayret sarfederek (mahza ıztırarsız) devrân yapmak günah işlemektir, küfrü gerektirmez990 . Devrân'a fetvâ verenler Ali İmran 3/191 âyet-i kerimesi991, Zümer 75. âyet-i kerîmesi992 , Rasulullah'ın raksı993, Ashâb, İmam Şâfiî ve Gazzâlî'nin fetvâsına dayandıkları fetvâlarda dile getirilmektedir 994 . Haram diyenler ise müftilerin fetvâlarına dayandıkları gibi, âyet ve hadislerin yorumu ile âlimlerden nakledilen görüşlere itiraz etmekte ve âyetlerin bu şekilde yorumlanamayacağını, yorumlansa bile insanların meleklerin yaptıklarına bakarak ibâdet ihdas edemeyeceklerini, bugünkü raksın meleklerin tavafınadan çok kafirlerin horon tepmesine daha çok benzediğini ifade etmektedirler. Ayrıca Rasulullah'a "raks etti" demenin küfür olacağını, sebep olarak da raks gibi sefihçe bir davranışın, sefihlikten münezzeh olan peygamberlere nisbeti olduğunu iddia etmektedirler. Yine ashâb ve âlimlerin cevâz verdikleri yönündeki iddianın bir iftira olduğunu, çünkü âlimlerin raksın haramiyetinde ihtilaf etmediklerini, ihtilafın semâ'da olduğunu da kaydetmişler, ictihâdî konularda müctehidlerden başkasının görüşüne itibar edilemeyeceğini, İmam Gazzâlî'nin de müctehid olmadığından bu gibi konularda delil olamayacağını savunmuşlardır.995 Burada üzerinde durulması gereken bir husus ta, fetvâ mecmûalarında yer alan bu fetvâlardan farklı olarak, özellikle Şeyhülislâm İbn Kemâl ve Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi'nin, mecmûalarda yer alan semâ, raks ve devrân ile ilgili sert fetvâlarından vazgeçtikleri ile ilgili iddialardır. Bu hususta Ögören şu tespitleri yapmaktadır: Ebussuûd Efendi'nin devrâna karşı tavrı, İbn Kemâl'in ilk dönemlerindeki tavrı kadar katı olmasa bile, yine de serttir. Ancak İbn Kemâl gibi onun kanaatinin de daha sonra değiştiği görülmektedir. Bu değişimin meydana gelmesinde ise, bu defa Halvetiyye meşayihinden bir başka Sinan'ın; 988 Düzdağ, a.g.e., s., 87 989 Düzdağ, a.g.e., s., 87. 990 Düzdağ, a.g.e., s., 85. 991 "Onlar ayakta iken, otururken, yan yatarken Allah'ı anarlar; göklerin ve yerin yaratılışını düşünürler: "Rabbimiz! Sen bunu boşuna yaratmadın, Sen münezzehsin. Bizi ateşin azabından koru" , derler". Devrân âyet-i kerîmede geçen "ayakta zikir" kapasıma girmektedir. 992 "Melekleri, arşın etrafını çevirmiş oldukları halde, Rablerini hamd ile överken görürsün. Artık insanların aralarında adaletle hüküm olunmuştur. "Övgü, alemlerin Rabbi olan Allah içindir" denir. " Devrân âyette geçen meleklerin tavafına benzetilmektedir. 993 Düzdağ, a.g.e., s., 85-86. 994 Düzdağ, a.g.e., s., 85-86. 995 Düzdağ, a.g.e., s., 85-86. 158 Kanûnî Sultan Süleyman tarafından adına tekke kurulan İbrahim Ümmî Sinan'ın (ö. 976/1568) etkili olduğu kaydedilmektedir. Hacı Evhad Sünbülî Dergahı şeyhlerinden Seyyid Hüseyin b. Abbas Efendi'nin (ö. 1105/1693-94) 1092'de kaleme aldığı Risâle-i Devrâniyye'de ve Harîrîzâde'nin Tibyan'ında kaydedildiğine göre, Ebussuûd Efendi bir gün Ümmî Sinan ile bir araya gelerek devrân meselesini tartışmaya başlarlar. Tartışmanın sonunda sinirlenen Şeyhülislâm "Yâ şeyh, Eğer bu devrândan vazgeçip müridlerini de bundan alıkoymazsan ve ben de sen vefât ettiğinde hayatta olursam, halkı cenazeni kılmaktan menederim" der. Bunun üzerine Ümmî Sinan da "inşaallah benim cenazemi sen kıldıracaksın" diye mukabele eder996 . Ümmî Sinan bir müddet sonra vefât ettiğinde, Ebussuûd Efendi'nin bundan haberi olmaz. Şeyhin tabutu hazırlanıp namazı kılınmak üzere Fatih Camii'ne götürülür. Aynı gün saraydan bir kız vefât etmiş ve bunun cenazesinin de Fatih Camii'nden kaldırılmasına karar verilmiştir. Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi, saraylı kızın cenaze namızını kıldırmak üzere cemaatin başına geçtiği sırada, kızın tabutunun yanı başında bir de erkek tabutunun olduğunu görür ve önce er kişinin namazını kılmak gerektiği için, kim olduğunu bilmeden "Er kişi niyyetine.." deyip Ümmî Sinan'ın namazını kıldırır. Namazdan sonra müridlerin hücumu ile eller üzerine alınarak tabutun taşındığını gören Şeyhülislâm, etrafındakilere mevtânın kim olduğunu sorunca "Ümmî Sinan" olduğunu öğrenir.997 Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi'nin bu hâdiseden çok etkilendiği ve ondan sonra kendisine devrân meselesi sorulduğunda şu şekilde cevap verdiği rivâyet edilmektedir. "Erbâb-ı tarîkat olan ehl-i tevhîdin, mescidlerinde ve sâir davetlerinde devrânla zikrullah etmeleri helâl olur mu? el-Cevâb: Hak Teâlâ'nın ilm-i şerîfi bir deryâ-yı bî-pâyândır. Şeriat onun sâhilidir. Biz ehl-i sâhiliz. Meşâyih-i izâm ol deryâ-yı bî-pâyânın gavvâslarıdır. Bizim onlarla bahsimiz yoktur." 998 Bu fetvânın yanısıra, Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 438'de kayıtlı, biri Şeyhülislâm Zenbilli Ali Efendi'ye diğeri Hamîdüddin diye bir zata ait devrânla alakalı müsbet iki fetvânın sonundaki kayıtlardan anlaşıldığına göre, bu fetvâlar Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi'ye arzedilmiş, o da bunları kabul ve tasdik etmiştir.999 Ne varki Ebussuûd Efendi’nin tarikat erbabıyla olan ilişkisi hususunda oldukça önemli sayılan bu fetvâya, bizzat Ebussuûd Efendi fetvâlarının derlendiği eserlerde şu ana kadar rastlanmamıştır. Fetvâ kaydı genelde Ebussuûd Efendi ile doğrudan ilişkisi olmayan, özellikle 996 Öngören, Osmanlılarda Tasavvuf, s. 382-383. 997 Öngören, a.g.e., s. 383. 998 Öngören, a.g.e., s. 384; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3463, vr. 60a; Fetâvâ, Millet Ktp. Ali Emiri Efendi, Şry. 1336/3, vr. 79a, (kenar kaydı). 999 Slm. Ktp., Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 438, vr. 75b-76a; Öngören, a.g.e., s. 384, 173 nolu dipnot. 159 de raks ve devrânı savunan eserlerin zahriyeleri, kenar kayıtları ya da ana metinlerinde geçmektedir. f- Rüya Rüya konusu başta Kur’ân-ı Kerîm olmak üzere hadis-i şeriflerde de önemsenen bir konu olmuş, bu vb. sebeplerle toplum içerisinde de önemli meseleler arasında yerini almıştır 1000 . Fetvâlara da yansıyan rüya konusunda Ebussuûd Efendi açıklamalar da bulunmuştur. Rüyanın hem mahiyeti hem de dinî hükmü ile ilgili özet açıklamaların yer aldığı fetvâ şöyledir: “Rü’ya-yı sâliha fi zamânina sulahâda vâk’i olur mi, yoksa Enbiyâ aleyhimüssalatü ve’sselama mı mahsusdur, ve rüyâ-yı sâliha ifâkada olıcak nesne-i ayni ile görmekdir, yoksa kendi nefsine müteallık olan âmâl-i sâlihayı iyü görüb ibâdetde ve gayri nesnede habt ve hata etdügi vaktın köti görmek midir? el-Cevâb: Ale’l-ıtlak rü’yâ-yı sâlihanın Enbiyâya aleyhimüssalatü ve’ssealm ihtisâsı yokdur, sulahâullâha dahi vâk’i olur. Her nefsin bir vakitde isti’dâdına ve cenâb-ı kudsden münâsebetine göre mebâdi-i âliyede muntabi’ olan âfâka ve nefsine müteallık olan suver-i havâdis mir’âtına mün’akis olur, amma nefs-i müdrikatını âlât-ı vâsıtasıyla idrak etmeğe mu’tad olmağın mebâdi-i âliyeden hiss-i müşterek mün’akis olan suveri havâss-ı zâhireden gelür gibi telakki eder isti’dâdı kavî olduği vakitlerden havâdisi suver-i ayniyyesiyle müşahede eder. Nev’i noksan vaktında tağyire muhtac misl ve eşbâh tarîki ile müşahede âhâd-ı ümmetin her biri meratib-i isti’dâdda bir değillerdir. Ve necîbü’l-evkât dahi bir değillerdir, amma cümlesinin meratibinin üçi muteayyindir, hiç biri andan tecâvüze kâdir değillerdir. Anın mâ fevki mecâl-ii nüfûs-i felek-i küllün ibâret-i kudsiyye-i Enbiyâdır, salavatullahi Teâlâ aleyhim ecmain. Ol müş’irin vüs’atini ihâta edemez, hasîs anların rü’ya-yı sâlihaları mir’âtıdır, üç mearic Vehbi (?)dir ki, anın verâsında ğaybu’l-guyûbdan gayri nesne yokdur. Vallah-u Teâlâ a’lem. 1001” g- Şeyhlere Tazim Tarikatlarda görülen şeyhlere tazim amacıyla yapılan uygulamalardan birisi de şeyhlere secdedir. Böyle bir secedeye hiçbir şekilde cevâz vermeyen Ebussuûd Efendi’nin ilgili fetvâsı şöyledir: “Sûfiyyeden bir tâife şeyhlerini ta’zîmen önüde secde eylemeğe şebîh başlarını yere kosalar, gâh abdest ile gâh abdestsiz, tâife-i mezbûreye ne lâzım olur? el-Cevâb: Secde-i tahiyyet ve selâm ederse kebâirdendir. İbâdet için ederse küfr-i mahzdır bi-l-ittifak. Ta’zîm için Bazı eimme katında küfürdür. Hiç niyet eylemese bazı eimme küfür demişler, bazı eimme kebîre 1002”. ğ- Şeyh ya da Seccadenişîn Olmak Ebussuûd Efendi fetvâlarında şeyhlik makamı ile ilgili sorulara da yer verilmiştir. Bir fetvâda “ümmi” olandan şeyh olur mi şeklindeki bir soruya “tarîk-i şeriat-i şerîfeyi bilmeyen ve 1000 Geniş bilgi için bk., Yüksel, Hasan Avni, Türk-İslâm Tasavvuf Geleneğinde Rüya, İstanbul, 1996. 1001 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 222b-223a. 1002 Düzdağ, a.g.e., s. 88; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 184b. 160 ala nehci’ş-şer salik olmayan halkı neye irşad eder? 1003” diyerek şeyhlik makamının öncelikle ilimden geçtiğine vurgu yapmıştır. h- Şahsiyetler 1) Bedreddin Simavi Bedreddin Simavi, Edirne yakınlarında, bugün Yunanistan topraklarında bulunan Simavna kasabasında doğdu. Doğum yılı olarak 740/1339 ile 770/1368 yılları arasında muhtelif tarihler söylenmektedir. Babası Selçuklu Sultanı II. İzzeddin Keykavus’un torunu olduğu söylenen Abdülaziz’in oğlu İsrail, annesi ise Rum asıllı bir Hıristiyan iken ihtidâ etmiş olan Melek Hatun’dur. Babasının mesleği dolayısıyla Simavna Kadısı oğlu (İbn Kadi Simavna) diye tanınmıştır. İlk tahsiline babasının yanında başlayan Bedreddin, İbn Hacer el-Askalânî’den ders okumuş, Seyyid Şerif Cürcanî’nin ilim sohbetlerinde bulunmuş, Sultan Berkûk’un takdirini kazanmış, onun cariyesi ile evlenmiştir. Bu evlilik ile hayatı değişmiş, önceleri tasavvufun aleyhinde iken, baldızı Meryem ile yaptığı tasavvufî sohbetler üzerine tavrını değiştirerek Ahlatlı Şeyh Hüseyin’e intisap etmiştir. Seyr-i sülûkunu onun yanında tamamlayıp, şeyhinin vefâtı üzerine yerine Şeyhlik makamına geçmiştir. Altı ay sonra, Filistin, Şam, Halep ve Konya üzerinden memleketi Edirne’ye döndü. Bu yolculuğu esnasında ileride isyan hareketinin liderleri olacak olan Dede Sultan diye anılan Börklüce Mustafa ve Torlak Kemâl ile tanıştı. 814/1411’de Kazaskerliğe tayin edildi, 1413’de de ailesiyle birlikte İznik’e sürülerek göz hapsine alındı, kendisine 1000 akçe de maaş bağlandı. Bunun üzerine Börklüce Mustafa ve Torlak Kemâl’in yardımı ile isyan hareketini başlattı. Kendisi de, göz hapsinde iken İznik’ten kaçmayı başararak Rumeli yakasında propagandaya başladı. Şeyh Bedreddin ve müridlerinden Börklüce Mustafa, Torlak Kemâl gibi ihtilalcilerin başarılarından kaygılanan Çelebî Sultan Mehmed şeyhin üzerine büyük bir kuvvet gönderdi. Bayezid Paşa kumandasındaki devlet güçleri şeyhin adamlarını dağıtmaya ve kendisini de ele geçirmeye muvaffak oldular. Şeyh Serez’de bulunan Padişahın huzuruna götürüldü. Padişah, onun aynı zamanda bir din âlimi olduğunu ve hareketinin de bir yönüyle dinî nitelik taşıdığını göz önüne alarak hakkında hüküm vermek üzere ilim adamlarından bir heyet kurulmasını sağladı. Bu heyet şeyhin faaliyetlerinin ve görüşlerinin dinî hükümlerle bağdaşmadığına, isyan sayıldığına, malı ve ailesi korunmak şartıyla kendisinin idam edilmesi gerektiğine karar verdi. Heyet üyelerinden Mevlânâ Haydar Acemi tarafından açıklanan bu kararın isabetli olduğunu bizzat şeyhin de kabul ettiği rivâyet edilir. Bu fetvâ üzerine Bedreddin Simavi 1420’de 1003 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 222b. 161 Serez’de idam edilerek burada defnedildi. Kemikleri 1961 yılında Sultan Mahmud’un divan yolundaki türbesi haziresine defnedildi1004 . Bedreddin Simavi’nin dinî düşüncesi, vahdet-i vücûd, haşr-i cismânî’nin (bedenlerin yeniden diriltilmesinin) inkarı, cennet ve cehennem ile melek ve şeytan konularını Ehl-i Sünnet anlayışı ötesinde tevil etmesi şeklinde özetlenebilir ki bu görüşlerini Vâridât adlı eserinde geniş olarak anlatmıştır. Şeyhin eleştirilmesine yol açan sebeplerden birisi de kendi eserlerinde açıkça görülmemekle birlikte, başta Börklüce Mustafa olmak üzere taraftarlarının özel mülkiyeti reddetmeleri, her türlü mülkün halkın ortak malı olduğunu savunmaları, kadın erkek bir arada sazlı içkili ayinler düzenlemeleri ve umumiyetle ibâhîliği savunmalarıdır1005 . Bedreddin Simavi’nin idam edilişi, çeşitli kesimlerde farklı yorumlara sebep olmuş, kimisi idamını haklı bulurken, kimisi de haksız bulmuş, Ebussuûd Efendi fetvâlarına da konu olmuştur. Nitekim torunu Halil b. İsmail onun başına gelenlerin asıl sebebinin Böklüce Mustafa, Torlak Kemâl gibi yandaşlarıyla ulemânın kıskançlığı vb. sebepler olduğunu ileri sürmüş; Taşköprüzade, “yakalandı ve haksız yere öldürüldü” demiştir. Bursalı Mehmet Tahir de şeyhe yöneltilen ithamların Varidat’ı iyi anlayamamaktan kaynaklandığına işaret etmiştir 1006 . Şurası da bir gerçektir ki, Şeyh Bedreddin’in Varidat’ı, Osmanlı Devleti’nde özellikle XVI. ve XVII. yüzyıllarda ulemâ ve sûfi çevrelerinde önemli ölçüde etkilerini sürdürebilmiş, XIX. yüzyıl sonlarında da tartışılmaya devam etmiştir1007 . Börklüce Mustafa ve Torlak Kemâl’in kendisinin halifesi olmalarından hareketle Ahmet Yaşar Ocak, Bedreddin’in de onların düşüncelerini paylaşmış olabileceğini ifade etmiş ve Börklüce Mustafa ve Torlak Kemâl’in iki kalenderi şeyhi1008 olduklarını belirttikten sonra şu tespitlerde bulunmuştur: Börklüce Mustafa bir Hıristiyan mühtehidisi, Torlak Kemâl ise bir Yahudi mühtedisidir. Ducas, Dede Sultan adıyla andığı Börklüce Mustafa’nın Sakız adasındaki rahiplerle sıkı ilişkiler içinde olduğunu, Hıristiyanlıkla Müslümanlık arasında bir dinî syncresisme’den yana olduğunu ve paylaşmada eşitlik fikrini savunduğunu belirterek 1004 Dindar, Bilal, “Bedreddin Simavi”, DİA, V, s. 331-333; Ahmet Yaşar Ocak, bazı kaynaklarda şeyhin ölüm fetvâsını kendisinin verdiğini ifade etmiştir. (Ocak, “Din ve Düşünce”, a.g.e., I, s. 139). 1005 Dindar, “Bedreddin Simavi”, a.g.e,, V, s. 333-334. 1006 Dindar, a.g.e., V, s. 334. 1007 Ocak, “Din ve Düşünce”, I, s. 139. 1008 Ocak, a.g.e., I, s. 138. 162 meseleyi biraz daha açığa çıkarmaktadır1009. Üç kitabi din arasında böyle bir telfikçi yaklaşım, Osmanlı tarihinde ilk defa bunlarla gündeme gelmiştir1010 . Ebussuûd Efendi, fetvâlarında Şeyh Bedreddin’den yana tavır koymuş, o da Bedreddin’in torunu gibi, aslen kendisinin masum olduğunu ima etmiştir. Nitekim bir fetvâ da “Şeyh Bedreddin Simâvî ki ‘Vâridât’ sahibidir, ‘tekfir etmeyip lâ’net etmeyen kâfirdir’ diyen Zeyd’e ne lâzım olur?” şeklindeki bir soruya “Anın müridlerinden olan kâfirlerdir” demek lâzımdır. Sâir kefere gibi adın anmayıp lâ’net etmeyip kendi hâlinde olan müslüman kâfir olmaz 1011 ” şeklinde Bedreddin’i savunucu bir cevap vermiştir. Şeyhin vefâtından sonra adına nisbetle “Bedriye” adıyla tarikat kurulmuş, “Bedreddin Sûfileri” diye anılan bir zümre ise zamanla Alevi-Kızılbaş kesime karışarak erimiştir. Gölpınarlı’nın bildirdiğine göre bu kesim içinde bir de “Bedreddin Ocağı” geliştirilmiş olup, bu ocağa mensup olanlar Bedreddin’in ölmediğine, günün birinde tekrar gelerek alemi nizama sokacağına inanırlarmış. Bununla birlikte şeyhin Şiîlik ve Alevilikle hiçbir ilgisi yoktur1012 . Ebussuûd Efendi’ye bu zümre ile ilgili olarak “Zeyd-i nâibin ‘Ehl-i Sünnet ve’l-Cemâ’atten olan, şeyh Bedreddin dervişlerini, kim ki evine kondurup konuk edinirse ta’zîr edip cerîme hükm edin’ dese şer’an dürüst olur mu?” şeklinde gelen bir soruya “Bed-nâmlık ile meşhûr olan Semâvenli tâifesinden ise, anlara meşrûdur. Amma konağı tâ’zîr olunup cerîme alınmak meşrû’ değildir 1013” demiştir. Yine bu zümrelerin inanç ve davranışları ile ilgili olarak “Simavnalu tâifesinden bir tâife şurb-i hamr etdüklerinde biri birinin hatunların icâzetleri ile tasarruf etseler mezbûrlara ne lâzım olur?”şeklinde bir soru sorulmuş cevap olarak da “katl lâzımdır 1014” denilmiştir. 2) Dâvud-i Kayserî Osmanlı Devleti’nin kuruluş yıllarında yaşayan mutasavvıf ve ilk Osmanlı müderrisi. Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Kaynaklar, hocaları arasında gösterilen Kadı Sirâceddin el-Urmevî’nin Kayserî’den Konya’ya başkadı olarak tayin edildiği 672/1273’de Dâvûd-i Kayserî’nin on iki onbeş yaşları arasında olduğunu bildirdiklerine göre 659/1260 yılı civarında doğduğu söylenebilir. Bazı eserlerde Karaman’da dünyaya geldiği kaydedilmekle birlikte çoğunda doğum yeri olarak Kayseri gösterilmiştir. Nitekim kendisi de nisbesini “er- 1009 Ocak, a.g.e., I, s. 138. 1010 Ocak, a.g.e.,, I, s. 138. 1011 Düzdağ, a.g.e., s. 193; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 221b-212a. 1012 Dindar, “Bedreddin Simavi”, DİA, V, s. 334. 1013 Düzdağ, a.g.e., s. 193 1014 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 221b; Düzdağ, a.g.e., s. 193 163 Rûmî el-Kayserî” şeklinde verir. Tahsilini Kayseri ve Mısır’da; tasavvufî eğitimini de İran’ın Sâve şehrinde Abdürrezzâk el-Kâşânî’den (ö. 730/1329) tamamladı. Orhan Gâzî zamanında ilk Osmanlı medresesinin müderrisliğine tayin edildi. Kaynaklarda Şeyh Edebâli, Yunus Emre, Geyikli Baba ve Hacı Bektâş-ı Velî’nin çağdaşı olarak gösterilir. 745/1344 tarihinde vefat etmiştir. Mezarının İznik’te Çandarlı Kara Halil Paşa Camii’nin karşısında bugün Çınardibi denilen yerde olduğu rivayet edilmektedir1015 . Dâvûd-i Kayserî daha ziyade tasavvuf, kelâm ve felsefe alanlarındaki dirayetiyle temayüz etmiştir. Zahiri ilimlerle tasavvufu kendisinde birleştiren Dâvûd-i Kayserî özellikle İbnü’lFârız, İbnü’l-Arâbî ve Abdürrezzâk el-Kâşânî gibi büyük sûfîlerin geliştirip sistemleştirdikleri vahdet-i vücûd nazariyesini benimsemiştir. Ayrıca Aristo gibi Yunun filozoflarıyla Ebu’lBerekât el-Bağdâdî gibi İslâm filozoflarını tenkit edebilecek seviyede felsefe bilgisine sahipti. Vahdet-i vücud nazariyesini felsefî mahiyette yorumlayan ve savunan ilk sûfî müelliftir. Tabiatta var olan her şeyin esasını ve bütün tabiat olaylarını enerji ve enerji değişimiyle açıklayan fizik ve felsefe doktrini enerjetizmi temellendirmiştir. Ona göre tabiatın da içinde yer aldığı görünür görünmez maddi ve ruhi bütün varlıkların toplamı olan âlem Allah’ın isim ve sıfatlarının tecellisidir. Dâvûd-i Kayserî’nin düşünce sisteminde metafizik ve fizikî açıdan suyun özel bir yeri vardır. Rahmânî nefes, küllî madde ve asıl olarak nitelidiği su, hayat sırrının kendi içinde eridiği temel bir unsurdur; hayatın sırrıdır. Kainatta var olan her şeyin canlı olduğunu kabul eden tümcanlıcılık (panbioizm) düşüncesini savunur. Nihâyetü’l-beyân fî dirâyeti’z-zamân adlı eserinde zamanın mahiyetini araştırarak bir zaman felsefesi temellendirmeye çalışmıştır. Ona göre ilahi aşk, insanın Allah’ın cemâl ve celâl sıfatının karşısında duyduğu heyecan ve derin sevgidir. Tevhid konusunu avamın ve havassın tevhidi şeklinde ikiye ayırarak inceler. Fusûsu’l-hikem’e yazdığı şerh, kendisinden sonra Molla Fenârî, Kutbuddin İznikî, Sofyalı Bâli Efendi, Abdullah Bosnevî ve İsmâil Hakkı Bursevî gibi Osmanlı âlim ve mutasavvıflarını etkilemiştir1016 . Ebussuûd Efendi fetvâlarında Dâvûd-i Kayserî’nin raks ve devrân konusundaki görüşü ile ilgili bir fetvâ yer almıştır ki şöyledir: “Ulemâdan bazı halaka-i zikirde darb-ı arz ve devrân eden tâifeye ber mukteza-yı emr-i bi’l-maruf ve nehy-i münker bu harekât-i şenîa hılâf-ı şer’dir, bundan imtina lâzımdır dediklerinde tâife-i merkûme Davud-i Kayseri ulemeâ-i Hanefîyyeden ve meşâyih-i kadîmeden iken bu evzâı istihsân edüb ve inkarını inkâr edüb I , T) ) A =) 1 A , A D* l )='# T)Q # . n, ME 2 l =) _x T) l 1015 Bayraktar, Mehmet, “Dâvûd-i Kayserî”, DİA, IX, s. 32-33. 1016 Bayraktar, a.g.e., IX, s. 33-34. 164 * Y k 9` ZD * nM {5 b> 1n '> E &k*= D* # x D kQ B ) & Q 3B ` ^=@D $ nX ? 1@nME # ^@ $ 8x 1i eO nR 1nM_ Z# f T)Q .l # = <@O A M A A D D* X 1i Q l D* FD D ^@ $ , ^MA 5 D EB= =) ` 1[ "5 ^@,) A ,= &)@# @D Y 5 5 A @# ) ) demişdir, pes anın ve âharının sözi ile amel ederiz deseler kavilleri makbul olur mi? el-Cevâb: Olmaz, Davûd-i Kayserî raksa münkir olanları iki sınfa kasr etdügi kusûrundandır. Ol Vaz’-ı şenîa tehârîr-i ulemâ-i râsihînin inkârlarının menâtı erbâb-ı lehv ve fücûrun teâtî etdikleri efâîl-i kabîha kabilinden olan harekât Hak Sübhânehû ve Teâlâ hazretinin zikr-i celîlinin i’zâm ve iclâline halel verdügidir, murâatda icâb etdikleri temekkün ve vakâr esâtî-i etkiyânın nüfûs-i kudsiyyeleri meâric-i rûhâniyyede şuûn-i rabbâniyyede münkalib iken iberât-ı uyûn ve haserât-ı kulûb ile mülâbis oldukları sekinet ve vakar ve huşu ve tumaninet ve huzudur. .1 > L .5 & # 5 & L q Ebussuûd 1017. Ebussuûd Efendi bu fetvâsında “Davûd-i Kayserî raksa münkir olanları iki sınfa kasr etdügi kusûrundandır” diyerek Dâvûd-i Kayserî’yi eleştirmiştir. 3) Gazzâlî ve Celâleddin Rûmî İmam Gazzâlî 450/1058 yılınta Tus şehrinde doğdu. Ahmed b. Muhammed erRâzekânî’den fıkıh okudu. Cürcân’da Ebu Nasr el-İsmâîlî’den ders aldı. Sonra Nisabur’a gitti ve meşhur Nizâmiye medresesinde İmâmu’l-Harameyn el-Cüveynî’den derslerine devam etti. Hocasından sonra Horasan ve Irak muhitinin fıkıh, usûl, mantık, kelâm, cedel ve hilâfiyatta en büyük siması oldu. Bağdat Nizâmiye medresesinde hocalık yaptı. Fikrî ve rûhî bir takım sebeplerle 488/1095 yılında eğitim ve öğretimi bırakarak tasavvufa sülûk etti. On yıl kadar Şam, Hicaz, Kudüs gibi yerleri dolaşan Gazzâlî felsefenin dalâlet olduğunu ileri sürerek, eser ve münazaralarıyla felsefecilere hücum etti, görüşlerini çürüttü. Bu sebeple “Hüccetü’l-İslâm” diye anılan Gazzâlî bu fetret devresinden sonra Bağdat’ta tekrar tedrise döndü. Daha sonra Tûs’a gitti ve bir süre orada ikamet ettikten sonra 505/1111 tarihinde Tûs’ta vefat etti1018. Mevlânâ Celâleddin-i Rûmi, mevleviye tarikatının kurucusu, mutasavvıf, âlim ve şâir bir zattır. 604/1207’de Horasan’ın Belh şehrinde dünyaya geldi. Babası Bahâeddin Veled, Belh’e yerleşmiş bir ulemâ ailesine mensuptu ve “sultânu’l-ulemâ” unvanıyla tanınmıştı. Yedi yıldan fazla Lârende’de dini tahsil gördü. Daha sonra Halep’de Kemaleddin İbnü’l-Adîm’den ders aldı. Arap dili ve edebiyatı, lugat, fıkıh, tefsir ve hadis gibi ilimler başta olmak üzere aklî ve nakli ilimlerden icazet almıştır. Nişabur’da Feridüddin-i Attâr ile görüştü. 24 yaşında Konya Altıntapa Medresesi’nde müderrisliğe başladı. Seyyid Burhaneddin’de tasavvufî eğitimine 1017 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 230b. 1018 Özel, Hanefî Fıkıh Âlimleri, s. 171-172. 165 başlayarak, dokuz yıl ona hizmet etti. Şam’da Muhyiddin İbnü’l-Arabî, Sa’deddîn-i Hammûye, Osmân-ı Rûmi, Evhadüddin-i Kirmânî ve Sadreddin Konevî ile uzun müddet sohbetlerde bulundu. Seyyid Burhaneddin’in vefatından beş yıl sonra Konya’da Şems-i Tebrîzi ile karşılaştı. Bundan sonra onun etkisinde kalarak kitap mutalaa etmekten ve ders okutmaktan vazgeçip sürekli Şems ile birlikte olmuştur. Şems-i Tebrîzî’nin Konya’dan birinci ayrılışından sonra altı haneli rebabı ile sema meclislerini başlatmıştır. Hüsâmeddin Çelebî’nin teşvikiyle Mesnevî’yi yazmıştır. 672/1273 yılında vefat etmiştir1019 . Mevlânâ kâmil manada âlim, sûfî ve şairlik özelliklerin sahip bir şahsiyettir. Ona göre her ne kadar görünüşte ayrılık olsa da varlıkta birlik (vahdet-i vücûd) esastır. İman-küfür, hayırşer gibi ayırımlar bize göredir. Allah’a nisbetle hepsi birdir. Ona göre ikilikten kurtuluş kulun kendi varlığından soyulmasıyla gerçekleşir. Birlik ittihat ya da hulûl değil, kulun kendi izâfî varlığından geçmesidir. Yalnız akla önem verdikleri için filozofları ve onların etkisinde kalan kelâmcıları noksan gören Mevlânâ kıyasın ve istidlâlin insanı hatalara düşüreceğini belirtir1020 . İmam Gazzali, Celaleddin-i Rumi ve İbnü’l-Arabî’yi tekfir edenler olmuş, Ebussuûd Efendi ise tekfir olayına sert tepki göstermiş, tekfir düşüncesine mesned teşkil eden Çivizâde fetvâsını da yorumlamıştır. “Bir kimesne İmâm Gazali ve Şeyh Muhyiddin Arabi ve Celalüddin Rumi vesayir Meşâyih-i izâm-ı sâlife kaddesallahu ervâhahum onları tekfir eylese ne lâzım gelür? Ve bi istifsâr olundukda tekfirin vechi beyân etmek lâzımdır deyû buyurulmuş, bunların tekfirinin bir vechi olmak ihtimali var mıdır, beyân oluna. Selâtîn-i İslâm ve ulemâ-i kiram belki havâs ve avâm katında bunlar makbul ve ervâh-ı tayyibelerinden istimdâd olınıgelmişdir. Bunların küfrüne vech olıcak Müslüman kim olur? el-Cevâb: Ol asl dâhiye-i azîmeyi tefevvüh eden bî dîn ortaya getürilüb hali bildirilüb verilen ecvibe mehâmil-i gayr-i makhûreye haml olunub ehl-i İslâm içinde fitne ilkâ etmek ehl-i islâma layık değildir. Çivizâde taarruz etdikde hakikat-i hal mufassalan Hazret-i merhûme kaddesallahu sübhanehi ruhahu’l-aziz beyân olunmuşdur, hâkim İshâk sâbıka zu’munca bazı kelimât-ı bâtıla söylediğiçün ortaya getürilüb tecdîd-i imân etdirilmişdir 1021”. Raks ve devrân konusunda İmam Gazzâlî’yi kaynak gösterenler hakkında da “mesail-i ictihadiyyede müctehidden gayri İmâm Gazzali ve anın emsâli kimesnelerin kavillerine itimâd câiz değildir 1022 ” diyerek İmam Gazzâlî’nin kaynak gösterilmesini eleştirmiştir. Bunun yanında “İmâm Gazzali mülhiddir diyen Zeyd’e ne lâzım olur? el-Cevab: Ta’zîr olunur 1023” şeklinde geçen 1019 Öngören, Reşat, “Mevlânâ Celâleddin- Rûmî”, DİA, “XXIV, s. 441-445. 1020 Öngören, a.g.e., XXIX, s. 445-446. 1021 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 227a. 1022 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 231a; Düzdağ, a.g.e., s. 85-86 1023 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 227a. 166 bir fetvâda Gazzâlî’yi ilhad ile suçlayanlar da olmuş ancak Ebussuûd Efendi bu ithama cevaz vermemekle kalmamış, iddia sahiplerine ta’zîr cezâsı ile hükmetmiştir. 4) Hâkim İshak Hakkında kaynaklarda fazla bilgi yoktur. Bütün bilgi Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarında adının geçmesinden ibarettir1024. Ebussuûd Efendi’nin ilgili fetvâsı şöyledir: U@X L 4 .^= L ! 1n)@ 1 # &@ )@n Y &=D= ADQ 2 Y @ )! 1@ K L 1 1@* Hâkim İshak ehibbâsından olan Zeyd ve Amr ve Bekr âyet-i kerîmede zikr olunan )@n ibâreti ile istidlâl edip ‘hâliyâ, yehûd ve nasâra ellerinde Tevrât ve İncil inzâl olunduğu üzerinedir, aslâ tağyîr olunmaz 1025 “ itikâd eyleseler, Tevrât adına hâliya yehûd ellerinde olan kitabda hazret-i Lût (aleyhisselâm) hakkında -hâşâ- ‘sekrân olup kendini bilmez iken kızlarına zinâ eyledi” deyu mestûr olup, Kur’an-ı Azîm’e muhâlif ve münâkız nice nesneler olsa, vech-i meşrûh üzere i’tikâd edip musır olan kimselere ne lâzım olur? el-Cevâb: Sebb-i sarîh ve cehl-i kabîhdir. Israr ederler ise bi’l-ittifak katilleri lâzımdır. Tevbe-i sahîha edip imânlarını tecdîd edicek bizim eimme katında katilden halâs olurlar, sâir eimme mezheblerince hadden katl olunurlar. Bu sûretde tâife-i merkûmdan Zeyd şeyhimiz böyle dedi ana itikâd eyledin haliyyen Yahudi ellerinde Tevrâtdan ne var idügin tafsilen bilmeziz deyû Cevâb verüb yahud Hazret-i Lût aleyhisselam kendüzin bilmez iken etmiş deyû Cevâb verse mezbûr Cevâblar ile küfürden halâs olur mi? el-Cevâb: Olmaz, (birebir Ta’zîr-i) 1026 sebb-i nebîdir aleyhisselâm. İcmâl ile tafsîl mâ beyninde olan tefâvüt hükm-i seby-i iskât edemez, keyfiyet-i hükm beyân olunmuşdur 1027 ”. Fetvâya göre, bu zümre, Mâide suresi âyetine dayanarak, Tevrât ve İncil’in değişmediklerini savunmakta, bu kitaplarda Peygamberler ile ilgili yakışıksız iddiaları da sahiplenmekdirler. 5) Hallâc-ı Mansur Ebu’l-Muğis el-Hüseyn b. Mansur el-Beyzavi 244/858 yılında İran’ın Fars eyaletinde bulunan Beyzâ’nın kuzeydoğusundaki Tûr’da doğdu. Annesi tarafından Ebû Eyyub el- 1024 Ocak, Zındıklar, s. 238. 1025 “olunmamışdır min ba’d dahi tağyîr olunmaz” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 111a. 1026 “Ber her takdir” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 111a. 1027 Düzdağ, a.g.e., s. 195-196; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 229a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 111a-b. 167 Ensarî’nin neslinden geldiği söylenerek Ensârî, babasının mesleği, insanların gönüllerindeki sırları pamuk gibi altüst ettiği vb. çeşitli gerekçelerle Hallâc, Hallac-ı Esrâr, davasının zafere ulaşmış olması vb. yorumlarla Mansûr, melâmet ehli arasında Sultanü’l-Melâmetiyye gibi lakablarla anılmıştır. On iki yaşında hıfzını tamamlayarak, Sehl et-Tüsterî, Cüneyd elBağdâdî, Amr b. Osman el-Mekkî, Ebu’l-Hüseyin en-Nûrî gibi dönemin ileri gelen tarikat büyüklerine öğrencilik yaptı. Amr b. Osman el-Mekkî’den hırka giydi. Hiçbir mezhebe bağlanmadan, her mezhebin en zor hükümlerini uygulamayı esas alarak yaşadı. Küfür ve şirk beldelerini Allah’ın dinine davet etmek için Hindistan’a gitti. Horasan, Talekan, Mâverünnehir, Türkistan, Maçin, Turfan ve Keşmir’i dolaştı. Bu bölgelerde onun tesiriyle müslüman olanlara Mansûrî denildi. Ziyaret ettiği yerlerin insanları kendisine “muğîs, mukît, mümeyyiz, zâhid, mustalem, muhayyer” gibi ünvanlarla hitap ediyorlardı. 290/903’de üçüncü kez hacca gidişinden sonra Hallâc’da değişiklikler görülmüş ve hakkındaki olumsuz süreç başlamıştır 1028 . Sonunda Abbasiler’e karşı ayaklanmış olan Karmatîler’le gizlice mektuplaştığı, “ene’l-hakk” sözüyle ulûhiyet iddiasında bulunduğu, haccın farziyetini inkar edip, yeni bir hac anlayışı ortaya koyduğu şeklindeki çeşitli iddialar gerekçesiyle 309/922 tarihinde Bağdat’da idam edilmiştir1029 . Hallacı-ı Mansur’un tasavvufî – dinî görüşleri Nur-i Muhammedî, Adem-İblis ve MusaFiravun değerlendirmeleri, “ene’l-hak” sözüyle hulûl ve ittihâd düşüncesi, Hıristiyani tabirlerini – nâsût ve lâhût tabirleri- tasavvufî terimler arasına katıp, haç dinî üzerine öleceğini söylemesi ve Hac konusunda Kabe’ye alternatif hac şekli ihdâs etmesi olarak özetlenebilir. O, İblis ve Firavun’u secde ve imân etmeme hususunda haklı bularak, yaptıklarını tevhid, aşk ve fütüvvet açısından savunmuş; meydana gelen olayların bütünüyle bir kader tecellisi olduğunu, İblis’in esasen büyük Allah aşığı olduğu ve bu aşkından dolayı Allah’tan başkasına secde etmediğini, Firavun’un da benzer anlayışlardan dolayı Musa’ya imân etmediğini ifade etmiştir. Yine ona göre hac için Kabe’ye gidemeyenler evlerinde temiz bir odayı hac için ayırır, hac mevsimi gelince içine kimsenin girmediği bu odada Kabe’yi tavaf eder gibi tavaf eder, haccın diğer menasikini yerine getirdikden sonra otuz yetimi toplayarak yemek yedirip elbise giydirir, sonra da her birine 7’şer dirhem para verirse bu hac yerine geçer1030 . 1028 Uludağ, Süleyman, “Hallâc-ı Mansur”, DİA, XV, s. 377-378. 1029 Uludağ, a.g.e., XV, s. 378. 1030 Uludağ, a.g.e., XV, s. 378-379. 168 Hallâc-ı Mansûr konusunda İslâm âlimleri dört kısma ayrılmışlardır. Bunlar Hallâc’ı haklı bularak savunanlar, kafir ve zındık sayarak şiddetle reddedenler, mazur görüp acıyanlar ve hakkında bir hüküm vermekten sakınanlar. 1- Hallac’ı reddedenler: Genel olarak zahir ulemâsı Hallacı bir zındık, hokkabaz, gözbağcı, sihirbaz, hilekar ve şarlatan; haram-helâlı bilmeyen, her şeyi câiz gören bir ibâhiyyeci ve mülhid; tanrılık iddia eden bir sapık, aşırı Şiî, Karmatî, mehdilik iddiasında bulunan bir kişi olarak telakki ederler. Bakıllânî, İmâmü’l-Harameyn el-Cüveynî, İbn Hacer el-Askalânî, Ebu’l-Ferac İbnü’l-Cevzî, İbn Teymiyye, İbn Kayyım el-Cevziyye, İbn Haldun, İbn Kesir, Kadı İyaz ve Zehebî başta olmak üzere bir çok hadis, fıkıh ve kelâm âlimi bu görüşlerden birine katılır. 2- Savunanlar: Hallac-ı Mansûr tarikat zümrelerin hemen bütünü tarafından kabul görmüş ve savunulmuştur. Onu en çok tenkit eden Ahmed er-Rifâî bile “ene’l-hak” sözünü sadece hata olarak görmüştür. Nasrâbâdî, Sülemî, Ebû Nasr es-Serrâc, Kelabâzî, Kuşeyrî, Hâce Abdullah Herevî, Hucvirî, Ebû Said Ebu’l-Hayr, Gazzâlî, Abdülkadir Geylani gibi mutasavvıflar onun bir veli olduğunu kabul etmiş, Aynulkudât el-Hemedânî, Ahmed el-Gazzalî, Ruzbihan-ı Baklî, Senâî, Attâr, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Ahmed Yesevî, Muhyiddin İbnü’l-Arabî gibi mutasavvıflar ise Hallâc’ı ve düşüncelerini benimseyerek onun ateşli taraftarları olmuşlardır. İran ve Türk sûfi şairlerin özünü onun görüşleri oluşturmuştur. Yeseviyye, Mevleviyye ve Kadiriyye gibi tarikatların mensupları ve melâmet ehli sürekli Hallâcî düşünce tarzını canlı tutmuş ve ve tasavvufun en önemli dinamiklerinden biri haline getirmişlerdir. Mutasavvıflardan başka sünnîlerden Fahreddin er-Râzî, şiîlerden Nâsıruddin et-Tûsî gibi bazı kelâmcılar, Şehâbeddin es-Sühreverdî, İbn Tufeyl ve Molla Sadra gibi filozoflar da Hallâc’ı savunanlar arasındadır. 3- Hakkında bir hüküm vermeyenler. Bunlar da Hanbelilerden Ebu’l-Vefâ İbn Akîl, Hanefîlerden İbn Bühlül, Şâfiîlerden İbn Süreyc, İbn Hacer el-Heytemî ve Suyûtî’dir1031 . Osmanlı ulemâsından İbn Kemâl Hallâc’ı savunurken1032 Ebussuûd Efendi idam hükmünü yerinde ve haklı bulmuştur. Bu hususta ki fetvâları şöyledir: Ebussuûd Efendi “Zeyd-i İmâm ‘mansûr bi hasebi’ş-şer’ kâfir oldu ise, bi hasebi’l-hakîka mü’min-i kâmildir, inde’l-hakîka da’vâsı sâdıktır’ dese itikâdı bunun üzerine olduğu takdirce şer’an Zeyd’e ne lâzım olur?” şeklindeki bir soruya “Mansûra lâzım olan lâzımdır” şeklinde cevap 1031 Uludağ, “Hallâc-ı Mansur”,, DİA, XV, s. 380. 1032 Uludağ, a.g.e., XV, s. 380. 169 vermiş ve bu düşüncede olan bir imâm için de “Zeyd-i imâmın kılıverdiği salât i’âde olunmak lâzım olur mu? el-Cevâb: Olur 1033” fetvâsını vermiştir. 6) İbnü’l-Arabî İbnü’l-Arabî, dönemin belli başlı Selçuklu yerleşim bölgeleri olan Malatya-Konya ekseninde bir süre ikamet etmiş, dört yıla yakın bir süre Malatya’da bir o kadar da Konya’da kalmıştır. Buralarda ilim ve irfan meclisleri düzenlenmiş, istidat gördüğü bazı kimseleri talebeliğe kabul etmiştir. Selçuklu sultanlarına nasihatlerde bulunan ve onlardan hüsnü kabul gören İbnü’l-Arabî’nin Selçuklular’dan sonra kurulacak olan Osmanlı Devleti’nin doğuşunu ve çöküşünü önceden haber verdiğine dair rivâyet büyük ilgi görmüştür. Bu konuda kendisine ilm-i cifre dair eş-Şeceratü’n-Nu’mâniyye adlı eser izafe edilerek bu devletle mistik bir irtibatı sağlanmıştır. Diğer taraftan devletin manevi kurucusu Şeyh Ebebali’nin Dımaşk’ta öğrenim görürken İbnü’l-Arabî’nin sohbetlerine katılarak müridi olduğu rivâyetiyle bu durum fiziki olarak da perçinlenmiştir. Bunun yanında Fusûsu’l-Hikem şârihi Dâvûd-i Kayserî’nin devletin ilk resmi başmüderrisi ve onun talebesi Molla Fenârî’nin ilk Şeyhülislâm olması da mektep ile Osmanlı Devleti arasındaki irtibatın ilginç delilleridir. Yavuz Sultan Selim’in Mısır seferi dönüşünde uğradığı Şam’da ilk iş olarak İbnü’l-Arabî’nin kabrini aratması ve bulunan yere derhal mescid, medrese ve tekkeden oluşan bir külliyenin yapılmasını emretmesi bu irtibatın önemli tezahürlerindendir. Her ne kadar bazı zahir ulemâsı, “nehre atılmalı ve atılırken de suyun üzerine sıçramamasına dikkat etmeli” fetvâsını verdiyse de Fusûsu’l-Hikem’i bizzat Sultan III. Murad tercüme ettirmiş ve tercümenin adını dahi kendisi koymuştur. Yine sultanların emriyle bazı âlimlere onu müdafaa eden risâleler yazdırılmıştır. Osmanlıların duraklama dönemine gelinceye kadar devlet ricâli ve ilmiye sınıfı katında kendisinden hep hürmetle bahsedilen İbnü’l-Arabî’nin bu konumunun duraklama dönemiyle beraber bozulmaya başlaması bir karşılıklı sebep-sonuç ilişkisini zihinlere getirmektedir. Bazı ulemânın takındığı aşırı tavra rağmen İbnü’l-Arabî Osmanlı ârifleri, âlimleri ve şairleri arasında övgüyle anılan bir şahsiyet olmaya devam etmiştir1034 . Gerek İbn Kemâl ve gerekse Ebussuûd Efendi’nin İbnü’l-Arabî konusundaki fetvâları, genelde İbnü’l-Arabî’yi savunma şeklindedir. İbnü’l-Arabî hakkında sert fetvâ verdiği rivâyet edilen Çivizâde’nin bu fetvâlarına henüz rastlanmamıştır. 1033 Düzdağ, a.g.e., s. 192 ; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 117a-b. 1034 Kılıç, M. Erol, “İbnü’l-Arabî”, DİA, XX, s. 513-514. 170 Ebussuûd Efendi, İbnü’l-Arabî’nin, Fusûs adlı kitabında Firavun’un imân ile gittiği yönündeki bir ifadenin, İbnü’l-Arabî’ye ait olmadığını ifade etmiş ve gerekçe olarak da yine Fusûsu’l-Hikem’den şu alıntıyı yapmıştır: “Futûhat’dan altmış ikinci babda mücrimîn dört kısım üzeredir, biri nârdadır, nâr diyen hakkımızdır, anlar şol mütekebbirlerdir ki kendüler rubûbiyet davâsın idüb rabbü’l-âlemînden nefy eylemişlerdir, Firavun ve Nemrud gibi r3R & 1 ( 9 15 demişlerdir, ikincisi müşriklerdir, üçüncisi muattaldır, dördüncisi münafıklardır demişler’ dedikten sonra, “Pes bu muhâlefet şehâdet eder ki, Fusûs Hazret-i Şeyh’in olmaya bazı kimesneler tevfîk edüb imânı Firavun hakkında söyledügi münâda kabilindendir, imânsız gidüb muhildir dedügi itikâd kabilindendir deyû tevcîh vech-i tevcih olmayub şeyha layık söz değil idügi zahir vazıhdır, Vallah-u alem 1035” sonucuna varmıştır. Ma’ruzât’ına da konu olan bir fetvâda, İbnü’l-Arabî’nin Futûhat’ı ile ilgili bir soruya aynı üslup ile, “Şeyh Muhyiddin-i Arabî Hazretlerinin Fusûs adlı kitabı şerî'at-ı şerîfeden taşradır; halkı idlâl içün te'lîf olunmuşdur. Anı her kim mütâla'a ederse, mülhiddir” diyen Zeyd'e şer’an ne lâzım olur?” şeklindeki bir soruya, “ol kitabda şerî'at-ı şerîfeden ve tarîk-i sahîhden tevfîki mümkün değil kelimât olmak ma'rûfdur” diyerek önce, Fusûs ile ilgili bazı iddiaları kendisi de kabul etmiş, ardından, “bazı menâhic-i şerî'at-ı şerîfeden gâfil cehele tevfîke tasaddî edüb yazdıkları hurâfât-ı bâtılaya i'timâd ve i'tibâr yokdur” diyerek, bu hataları tevil ederek savunanları eleştirmiş, sonra da “tedâ'îfinde muntavî olan bazı makâlât-i hakka Hazret-i Şeyhin idüğüne iştibâh yoktur. Amma vücûh-i delâlâtdan bir vechile şer'-i şerîfe tevfîki mümkün değil kelimât anda iftirâ idüğüne, uluvv-i şânı ve sâir kütüb-i meşhûresindeki tahkîk ve beyâni şâhid-i adldir” diyerek, kendi eserlerini ve eserlerinde yer alan bazı beyânâtından hareketle İbnü’l-Arabî’yi aklamaya çalışmış, bütün bu tartışmalara sebep olan ifadelerini de “ol kelimâtı idlâl içün bir Yahudi ilhâk etmek ma'rûfdur” diyerek Fusûs’da rastlanılan şer-i şerif ile uyumsuz iddiaların kendisine ait olmayıp onun adına başkası tarafından uydurulduğunu, “ma’ruftur” diyerek yaygın kanaata atıfla ifade etmiştir. Böyle olunca da “ol asıl kelimâtın mütâla'asından kemâl-i ihtiyât üzerine olmak mevâcib-i İslâmiyedendir” hükmüne varmıştır. Burada Ebussuûd Efendi bir başka hususa da dikkat çekmiştir ki, o da konunun resmi boyutu ve devletin bu konudaki resmi görüşüdür: “Nehy-i sultânî dahî sâdır olmuşdur. Her vechile ictinâb dahi lâzımdır” 1036 . Bir mecmuada yer alan bir fetvâda, Ebussuûd Efendi, yukarıda sözü edilen, İbnü’lArabî’nin bu iddiaların tevil ederek savunan “Şeyh Mekkî” adından bir kişiden söz etmiş ve, “Sultan Selim Han ol merhûm zamanında” yaşadığı ve “Fusûsun zahiran şer’a muhâlif kelimâtın 1035 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 227b. 1036 SÜİFK., 1762, vr. ; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 70a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3487, vr. 74a; 3612, vr. 273b; 585, vr. 247b; 892, vr. 287b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 227b. 171 cem’ edüb cevâblar verüb tahmînen yigirmi cüz kadar bir mücelled telif eylemiş” olduğunu, kendisinin de eseri görüp bizzat incelediğini ancak “vel vâk’i ihtidâ (?) olınacak hali yok gibi” bir durumda olduğunu belirtmiştir. Adı geçen fetvânın sonunda diğer fetvâlarda olduğu gibi, Fusûsu’l-Hikem’e başkaları tarafından ilaveler yapıldığı iddiâsını tekrarlamıştır 1037 . İbnü’l-Arabî konusu halk arasında da tartışmalara konu olmuştur. Nitekim bir fetvâda “Fusûs içinde vâk’i olan kelimât şerî’at-ı şerîfe muhâlif olub küfürdür” diyen bir kişinin hükmü sorulunca Ebussuûd Efendi, önceki fetvâlarında gösterdiği savunmacı tavrının aksine açık bir biçimde “Şerîat-ı şerîfeye muhalif olan kelimât küfürdür demek müslime lâzımdır” demiş, bu gibi durumlarda “tereddüdd” etmenin de “tecdîd-i imân” gerektirdiğini ifade etmiştir. “Ben Şeyh Muhyiddin Arabi’nin kerâmâtın görüb tuturin” diyerek onun kerâmetlerini doğruluk sebebi sayarak, “Fusûs’da vâk’i olan kelimât-ı küfürdür demezin” düşüncesiyle Fusûs’daki her şeyi doğru kabul edenler hakkında da “Ayni ile şerîat-i şerîfeye mütenâkız kelimâtın küfür idügine tereddüd edüb küfür demez ise küfür lâzımdır 1038” şeklinde sert bir fetvâ vermiştir. İbnü’l-Arabî tartışmalarının tarihine de değinen Ebussuûd Efendi, bu konuda Osmanlı coğrafyasında belki de ilk muhâlif kişi olarak Çivizâde’ye atıfta bulunmuş ve bu süreç hakkında şu tespitlere yer vermiştir: “Çivizâde yalnız anın hakkında bed-gümân olmamıştır, şeyhi ekber Muyiddin-i Arabî ve Şeyh Ömer İbn-ül Fârız ve Molla Hudâvendigâr (kaddesallahu esrârahum) ve sâir meşâyihten çok kimselere sû-i zan etmiştir, anın re’yi bize delil olmasa olur, zirâ mutlak söyleyip, selb-i küllî eylemiştir 1039” 7) İbrahim Gülşeni Halvetiye-Gülşeniyeyye tarikatının kurucusu ve şair. Amid’de (Diyarbakır) dünyaya geldi. Doğum tarihi kesin bilinmemekle beraber, 940/1534’de vefât ettiği zaman 114 yaşında idi. İki yaşında babası vefât edince, kendisi de bir tarikat şeyhi olan amcasının himayesine girdi ve öğrenimine onun yanında başladı. İlim tahsilini Uzun Hasan’ın kazaskeri, Molla Hasan’ın yardımıyla Tebriz’de tamamlamıştır. Uzun Hasan ile tanışarak onunla iyi münasebetler kurdu. Bu arada Abdurrahman Câmî ile de tanıştı. Halvetiye tarikatının ikinci piri Seyyid Yahya-yı Şirvânî’nin halifelerinden Dede Ömer Rûşenî ile de tanışarak ona intisap etti. Bunun ardından sıkı bir zühd ve riyâzât hayatı yaşamaya başlayan İbrahim Gülşeni, seyr-i sülûkunu ertesi yıl Tebriz’e gelen Dede Ömer’in gözetiminde sürdürdü. İbrahim Gülşeni bu 1037 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3487, vr. 74a. 1038 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 227b. 1039 Düzdağ, a.g.e., s. 192-193; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 111b-112a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 266a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr, 229b. 172 dönemde şiddetli bir cezbe haline girerek elinde şarap şişesiyle çarşıda dolaşmaya başlamıştır. Dede Ömer Rûşenî vefâtından birkaç gün önce kendisini halife ilan etti. Akkoyunlu ailesinde meydana gelen taht kavgalarından rahatsız olan Gülşenî bundan sonra Diyarbekir, Maraş ve Kudüs’te bulunduktan sonra Mısır’a gelerek oraya yerleşti. Yavuz Sultan Selim Mısır’ı fethedip Kahire’ye girdiğinde onu ziyaret edip bir ihtiyacının olup olmadığını sordu. Gülşenî de Müeyyediyye Camii’nin yanında bulunan arazinin kendilerine bağışlanarak bir dergâh yapılmasını istemiş ve bu isteği yerine getirilmiştir. Kanûnî Sultan Süleyman zamanında, Mısır Valisi Hain Ahmed Paşa’nın isyanı bastırıldıktan sonra 931/1525 yılında bölgeye gönderilen Sadrazam İbrahim Paşa, İstanbul’a döndüğünde, şeyhden söz ederek, mevcut durum itibarıyla bir isyan çıkarmasından endişe ettiğini, dolayısıyla İstanbul’a celbedilmesi gerektiğini bildirmesi üzerine Kanûnî İstanbul’a davet etmiştir. Gülşenî İstanbul’a geldiğinde, İbrahim Paşa onu Padişahın huzuruna çıkarmayıp, durumunu araştırmaya koyuldu. Bu amaçla Şeyhülislâm İbn Kemâl, Fenârîzâde Muhyiddin Efendi ve Kâdirî Efendi’yi görevlendirdi; ayrıca bazı âlimleri tebdili kıyafet meclisine göndererek sohbetlerini dinletti. Yapılan araştırma sonucu Şeyhülislâm İbn Kemâl’in, Şeyh hakkında olumlu görüş bildirmesi ile şeyh serbest bırakıldı. Daha sonra Şeyh Kanûnî ile görüşmüş, Kanûnî kendisine saygı göstermiş, ikramlarda bulunmuş ve İstanbul’da kalmasını teklif etmiş, Şeyh yaşının ilerlemesini sebep göstererek kalmak istemeyince, yerine bir halife bırakmasını istemiş, bunun üzerine Şeyh yerine halife olarak Hasan Zarîfî’yi bırakmıştır 1040 . Gülşeni, tasavvufî hayatında Muhyiddin İbnü’l-Arabî ile İbnü’l-Farız’dan etkilenmiştir. Tebriz de İbnü’l-Arabî aleyhinde olan zahir âlimlerine karşı onu savunmuş ve Fusûsu’lHikem’in önemli meselelerini onlara açıklamıştır. Gülşeni’nin ayrıca Mevlânâ ve Yunus Emre’nin de etkisinde kaldığı Farsça Divan’ından anlaşılmaktadır1041 . Şeyh, Mevlânâ’nın Mesnevî’sine nazîre olarak yazdığı Ma’nevi adlı eserini Şeyhülislâm İbn Kemâl’e sunmuş, İbn Kemâl eseri incelemiş ve zahir ehlinin bunun manasına vakıf olamayacağını, eserin birçok ilahî sırrı ihtiva ettiğini söylemiştir1042 . Gülşeniye tarikatının seyr-i süluk adabı, namaz, evrâd ve ezkârın yanında sesli, toplu ve devrân ve rakslı zikir halakalarından ibarettir. Zikir meclislerinin sesli olması sebebiyle şiir ve mûsikiye önem verilen Gülşeniyye tekkesinden birçok zâkirbaşı ve bestekârlar yetişmiştir1043 . 1040 Âzamat, Nihat, “İbrahim Gülşeni”, DİA, XXI, s. 301-303. 1041 Âzamat, a.g.e., XXI, s. 304. 1042 Âzamat, a.g.e., XXI, s. 304. 173 Osmanlı döneminde bu tarikat mensupları vahdet-i vücud anlayışını benimsediklerinden hem ulemâ hem de merkezi yönetimce zındık ve mülhid telakki ediliyorlardı. Şeyhülislâm Çivizâde Muhyiddin Mehmed Efendi Mısır kadısı iken Gülşeniler aleyhinde verdiği bir fetvâsında onların sapık, mülhid ve zındık olduklarını, kestikleri hayvanların yenmeyeceğini, imâmlıklarının câiz olmadığını beyân edince sıkıntıya sebep olan bu mesele Ebussuûd Efendi’ye arzedilmişti1044. Ebussuûd Efendi Çivîzâde’nin görüş ve davranışlarını eleştirmiş ve yerinde bulmamıştır. İlgili fetvâsı şöyledir: “A’zam-i’ ulemâ-i dîn ve a’lem-i fuzelâ-i râh-i yakîn, bu mesele tahkîkinde ne buyururlar ki: Zeyd dese ki ‘Mısır’da, Câmi’-i Müeyyediye kurbunda medfûn olan şeyh İbrâhim Gülşenî ve ana mürid olanlar, ve itikâd edip muhabbet eyleyenler külliyen mülhidlerdir ve zındıklardır. Merhum Çivizâde fetvâsı bu hususta bize kâfidir. Anların imâmetleri câiz değildir ve anlara i’tikâd eylemek hatâdır ve ana mensûb olanlar dâll ve mudill ve zebîhaları haramdır’ dese, Amr mukâbelede dese ki ‘bu sözü mutlak söyleme, beyt: Ds FD) ` " 8 &MA (,,O `“ r [ M & @ =5"> 5"s D D@” hadîs-i şerîfiyle amel evlâdır. Bu kavmin küllîsi sen dediğin gibi değildir. Zirâ şeyh İbrâhimi gördüm, 1045 mirâren nasîhatını dinledim. Ol azîz Ehl-i Sünnet i’tikâdı üzre idi. Ve âbid ve zâhid ve ehl-i takvâ ve hak yolunda âşık ve sâdık idi. Ve müslümanları hevâ-i nefse tâbi’ olmadan nehy edip, şer’-i serîf muktezâsı ile’amel eyleyip, selef-i sâlihîn tarîki üzre halkı doğru yola irşâd eylemekte cidd-ü 1046 himmetin sarf eder kimse idi. Hattâ Pâdişâh hazretleri (zâdellâhu ömrehu) cânibinden ol azîzi Mısır’dan İstanbul’a getirdiler, ahvâli kemâyenbagî tefahhus olunup cemî’i etvârı şer’-i şerîfe muvâfık bulunmuştur. Çivizâde yalnız anın hakkında bed-gümân olmamıştır, Şeyh-i Ekber Muyiddin-i Arabî ve Şeyh Ömer İbn-ül Fârız ve Molla Hudâvendigâr (kaddesallahu esrârahum) ve sâir meşâyihten çok kimselere sû-i zan etmiştir, anın re’yi bize delil olmasa olur, 1047 zirâ mutlak söyleyip, selb-i küllû eylemiştir. Bu tâifenin içinde hod zâhiri ve bâtını şer’i şerîfe muvafık, sünnî ve dindar ve ehl-i sülûk ve perhizkâr nice ’âbid ve zâhid ve âlim ve nâsih mü’min ve müttaki kimseler vardır. Ve anlara itikâd edip muhabbet eden müslümanlar hadden bîrûn ve adeden efzûndur. Eğerçi ol azîze mensub, geçinenlerin arasında mülâhide var ise, anlara ne i’tibar, şeyh İbrâhim kendi ’ârif ve kâmil ve vera’ ve takvâya ve ilm-i ma’rifete mâil olmakla, mürid olanlarda akîdesi pâk kimseler çok, ve zâhir-i şer’a muhâlif kavilleri ve fi’illeri olmayan halîfelerine ve muhiblerine ve müridlerine (sû-i zan) 1048 etmek lâyık değildir’ dese bu hususta Amr’ın sözü 1049 Şeyh İbrâhim ve ana mensub olanlar bi-l-külliyye tarîk-i sedâddan ve istikâmetten ma’zûl müdür, bu hususta re’y-i sâ’ibiniz ne vechiledir? Şâfi Cevâb buyurup, indallah me’cûr ve müsâb 1043 Kara, Mustafa, “Gülşeniyye”, DİA, IV, s. 257. 1044 Kara, a.g.e., IV, s. 258. 1045 “Meclis-i va’zında” Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3718, vr. 266a. 1046 “Cüllü” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 111b. 1047 “Mesh/mesih hususunda meşhur olan meselede cumhur-i ulemânın ana muhalefeti bize mesil olmağla kifayet eder ki, bu meselede dahi hata etmiş ola”. Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3718, vr. 266a. 1048 “Suâl etmişdir”, Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 229b. 1049 “Ma’kul ve makbul müdür, veyahud Zeyd’in sözi hak olub Şeyh …” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 112a. 174 olasız”. el-Cevâb: “Ehl-i sünnet ve cemâ’at i’tikâdı üzre olup, şer’i şerîf muktezâsınca’amel edip, selef-i sâlihîn tarîkine sâlik olan kâinen mâ kân makbûldür. Şeyh İbrâhimlidir demekle anlara dahi ve ta’arruz câiz değildir 1050 ”.

Karaca Ahmet Abdâlânı-ı Rum zümresine mensup Türkmen dervişi ve halk hakimidir. Orhan Gazi devrinde yaşamıştır. Rivayete göre Acem diyarında hükümdarlık yapan Süleyman elHorasânî’nin oğludur. Başlangıçta zevk ve safa içinde bir hayat sürerken bir vesileyle dervişliğe yönelmiş, Anadolu’ya gelerek Geyve Akhisar’ının fethine katılmış, fetihten sonra da buraya yerleşmiştir. Osmanlı topraklarında büyük şöhrete kavuşan ve tarihçi Âlî Mustafa’nın ifadesiyle Rum abdallarının “kutb-ı nâmdâr”ı haline gelmiştir. Karaca Ahmed, Rumeli’deki fetihlere katıldıktan sonra Anadolu’nun pek çok yöresini dolaşarak hem hastaları tedavi etmiş, hem de kurmuş olduğu tekkeler vasıtasıyla Anadolu’nun İslâmlaşma’sına katkıda bulunmuştur. 1371-1390 yılları arasında vefât ettiği tahmin edilmektedir1051 . Karaca Ahmed’in Bektaşiliğe intisabı ve daha sonra bu tarikatın en önemli şahsiyetlerinden biri haline gelmesi Hacı Bektaş’tan ziyade Abdul Musa ile ilişkisinden kaynaklanmaktadır. Onun ruh hastalarını tedavi eden bir hekim olduğu inancı, “Karaca Ahmed ulu veli / Uslu olur gelen deli” beytiyle gönümüzde de devam etmektedir1052 . Tarihteki bu ünü sebebiyle olsa gerekir ke, halk arasında onun türbesinde şifâ olduğu inancı yayılmış, türbesi bir ziyaretgah haline gelmiş ve kimi uygulamalar orada yerleşmiştir. Bunların bazılar Ebussuûd Efendi fetvâlarına da konu olmuştur ki, şöyledir: “Karaca Ahmed tekkesine hasta ve kurban ileten kimesnele hasta anda varmakda şifa gelür deyû itikâd eyleseler şer’an ol kimesnelere nesne lâzım gelür mi? el-Cevâb: Şifâyı Hakk Teâlâ hazreti cânibinden bilüb Karaca Ahmed’i bir abd-i sâlih itikâd ederse nesne yokdur 1053”. 9) Muhyiddin Karamanî Halvetî-Gülşenî tarikatına mensup bir şeyh olan Muhyiddin Karamânî’nin, hakkında hazırlanan mahkeme sicil zaptındaki adı Mehmed, babasının adı Hızır’dır. Memleketi Karaman’a nispetle Karamanlı Şeyh diye meşhur olmuştur. Dini ilimleri tahsil edip etmediği bilinmeyen şeyhin aynı sicilde ümmi olduğuna vurgu yapılmıştır. Mısır’da İbrahim 1050 Düzdağ, a.g.e., s. 192-193; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 111b-112a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 266a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr, 229b. 1051 Şahin, Haşim, “Karaca Ahmed”, DİA, XXIV, s. 374. 1052 Şahin, a.g.e., XXIV, s. 375. 1053 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 186b; Düzdağ, a.g.e., s. 174-175 175 Gülşenî’de tasavvufî eğitimini sürdürürken Mısır Valisi Çoban Mustafa Paşa tarafından İstanbul’a davet edilmiş ve Gebze’de yaptırdığı hankahda şeyh olarak görevlendirilmiştir. Bazı görüşleri sebebiyle de 957/1550 tarihinde idam edilmiştir1054. Onun idamına sebep olan görüşleri ise özetle şöyledir: Allah’ın vücûdandan başka varlık yoktur. Allah ile mahluk arasında hiçbir fark yoktur. Zat bir, isimler ise farklıdır. Ulûhiyeti bütün eşyaya nispet etmeyen kafirdir. Hıristiyanlar uluhiyeti üçe hasrettikleri için küfre düşmüşlerdir. Şeriatın emirleri itibaridir, dolayısıyla bir şeyi haram kabul edersen haram, helal kabul edersen helaldır. Esasen dünyada haram diye bir şey yoktur. Öldükten sonra dirilme diye bir şey yoktur. Zina ve livâta helaldır. Bütün enbiyâ ve evliyâya verilenler kendisine verilmiştir. Rasulullah, Ali, Şeyh Attâr ve sâhib-i Fusûsu’l-hikem’nin (İbnü’l-Arabî) dışında kendisinden üstün bir kimse yoktur. Allah ne dünyada ne de ahirette görülebilir, görülebilir diyenler yalancıdır1055 . Şeyhin bu görüşlerinin kendisinden önce idam edilen Oğlan Şeyh’in görüşleri ile paralellik arzettiği görülmektedir. Ebussuûd Efendi mahkeme sicilinde zikredilen bu görüşleri sebebiyle onu zındıklık ve ilhâd suçundan dolıya idama mahkum etmişti1056. Ancak Ebussuûd Efendi’nin bu fetvâsının soru kısmında yer alan ayrıntı ve ifadeler, bu meselenin halk arasında büyük tartışmalara sebep olduğunu, bundan dolayı da konunun bütün ayrıntıları ile fetvâ edilmesi gerektiğini göstermektedir. İlgili fetvâlar şöyledir: “Bemahrûse-i Kostantınıyye’de emr-i şer’i şerîf üzerine katl olunan Karamanlu Şeyh demekle maruf olunan 1057 şeyhin katlın icâb eden sebeb-i şer’î ne idügin hîn-i teftîşte hazır olmayan ehl-i İslâma beyân buyurula1058 ”. el-Cevâb: “Zarûrîyyât-ı dinden olub nusûs-ı kâtı’a ile sabit olan ahkâm-ı şerîatı şerîfeye inkar eylemek ile zındık idügi ve Hazret-i Rasûlullâh sallellah-u aleyhi ve sellem cenab-ı refi’lerini izdirâ ve tahkîr ile zikr etdügi tarîk-i şer’ ile sabit olduği içün katl olunmuşdur. Ebussuûd 1059”. “Zındık olanın ve sebbedenin İslâm'ı ve tevbesi İmâm-ı Âzam katında makbul olub katlden halas olur. Şahs-ı mezkûr mirâren tecdîd-i imân ve tevbe etmiş iken halâs olmadığının bâisi nedir?” el-Cevâb: “Zındık'ın tevbesi kabul olunmak kable'l-ahz vâki olıcakdır. Tutulduktan sonra vâk’i olan tevbeye itibar yoktur. Şahs-ı mezbûrdan ne ki vâk’i olmuştur, b'ade'l-ahz vâki olmuştur. Sebbedenin eğerçi İmâm-ı Âzam katında İslâmı ve tevbesi ile vücûb-i katl sakıt olur, amma sâir eimme-i din katında hali üzerine bakidir, kuzât-ı memâlik-i mahmiyye umûr-i dinde mübâlât etmeyenlerin tevbelerine itibar etmeyub, sâir eimme mezheblerince katillerine hükm etmeğe 1054 Öngören, “Muhyiddin Karamânî”, DİA, XXXI, s. 82. 1055 Öngören, “Muhyiddin Karamânî”,, XXXI, s. 82. 1056 Kara, “Gülşeniyye”, DİA, IV, s. 258. 1057 “Mülhidin salbin” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 110a. 1058 “Buyurulub müsab oluna” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 110a. 1059 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 228b. 176 memûr ve mezûnlardır. B'ade'l-hükm ol cihetten dahî vücûb-i katl ittifâkî olur”. Ebussuûd. “Bu hususta hükm eden hâkim Hanefîyyü'l-mezheb olub, kendi mezhebin âmiden terk idüb, sâir eimme mezhebleri ile hükm edicek nâfiz olub, bi’l-ittifâk katli vâcib olur mu?” el-Cevâb: “İmâm-ı Âzam katında tevbe ve İslâmı sâkıt olan vücûb-i katildir, cevâz-ı katl değildir. Sâir eimme reyleri ile amden katl olunmak câiz idüğü ve hükm olunduktan sonra hatmen vâcib idügi İmâm-ı Âzam katında mukarrer ve müsellemdir. Hükm eden hâkim Hanefî olmak zarar eylemez. Hatta hâkim Hanefî müctehid olub İmâm-ı Âzam re'yinin sıhhatına itikâd ve kuvvet-i deliline kemâl-i itimâd üzerine iken dahi sâir müctehidîn kavli ile amel idüb, kendi mezhebinin hilâfına hükm eylese, İmâm Ebû Yusuf katında eğerçi hüküm nâfiz değildir. Amma İmâm-ı Âzam'dan azhar-i rivâyât üzerine nâfizdir. Kibâr-ı meşâyih-i Hanefîyyeden İmâm-ı Celîl Ebû Bekr Muhammed b. el-Fadl el-Buhârî ve İmâm-ı Mecîd Sadr-ı Şehîd bunu ihtiyâr etmişlerdir. Meşâhîr-i kütüb-i fetâvâda fetvâ bunun üzerinedir”. Ebussuûd. “Şahs-ı mezbûr isnâd olunan ekâvîl-i bâtılanın her biri birer zamanda sadır olmak üzerine şehâdet olundi meşhûdun zamanda ve mekanda birbirine muhalefetleri şehâdetlerine halel vermez mi?” el-Cevâb: “Zamanda ihtilaf şehâdete halel vermek şehâdet olunan nesne darb u katl u gasb gibi ef’âl kabîlinden olıcakdır, akvâl makûlesinden olıcak zamanda mekanda ihtilâf meşhûd şehâdetlerinde hâriç değildir”. Ebussuûd. “Ol ekâvîl-i bâtılanın şahs-ı mezkûrdan sudûrî ile edâ-i şehâdet mâ beyninde çok zaman geçmişdir, şâhidin hudûda tekâdümle şehâdeti kabul olunmaz, bu maddede kabul olunmağın vechi nedir?” el-Cevâb: “Şahs-ı mezbûrun katli eğer sebledir, eğer zendaka iledir, eğerçi İmâm Şâfi’î mezhebince hadden katldır. Amma anın katında tekâdümle şehâdete halel gelmez, zendaka ile katl İmâm Âzam katında hadden katl değildir ki tekâdüm şübhesi ile sâkıt ola. Belki irtidâd iledır, tevbesi ba’de’l-ahz olmağın menzile-i ademde kılınmışdır, tehir-i şehâdetle meşhûdun adaletlerine halel gelmek eğerçi kütüb-i fetâvâ mestûrdur amam kibâr-ı meşâyih-i Hanefîyyeden İmâm Ebu’l-Kasım es-Saffârî tehir ile şehâdetlerine halel gelmez, makbuldur deyû ihtiyâr etmişdir. Hususan şâhidler bu babda tehîr-i şehâdete a’zâr-ı makbûle beyân etmişlerdir”. Ebussuûd. “Bu husûsda bazı kimesneler ulemâ taassub etdiler, zulmen katl etdiler deseler, anlara ne lâzım olur?” el-Cevâb: “Eğer ol kimesneler ol şahsın meslekini hakk itikâd edüb ulemâ sülûk ettikleri tarîk-i hakki zulm itikâd etdiler ise zındıklardır, tevbeleri kabul olunmaz, reislerini ahz kendülerini ahz hükmünde ve cemî’an katl olunmak lâzımdır. Eğer öyle itikâd etmeyüb amma şer’le zuhur eden umûrın mûcibi katl etmek zulumdür derler ise kâfirlerdir, zevceleri bâinlerdir, imâna gelmezler ise katilleri mübahdır. Eğer böyle demeyüb şuhûd gayri vâk’i zulmen ve taassuban şehâdet etdiler derler ise tezkiye u ta’dil olunub şeriat-ı şerîfe kabul etdikden sonra anlara ta’n etmekle ta’zîr-i beliğ ve habs-i medîd lâzım olur 1060”. 10) Oğlan Şeyh 914/1508 tarihinde Aksaray’da doğdu. Bayrâmî-Melâmî kutbu Pîr Ali Aksarâyî’nin oğludur. Tarikat mensupları arasında aşk yolunda hayatını verdiği için Ma’şukî, babası şeyh olduğu için Çelebî Şeyh, halk arasında ise genç ve güzel olduğundan Oğlan Şeyh diye tanınır. Çok genç yaşta, Kanûnî’nin Irakeyn seferinden dönerken, babası Pîr Ali’den ricası üzerine, İstanbul’a gelerek irşâd faaliyetlerine başlamıştır. Vaazlarındaki bazı şatahatlarından dolayı 1060 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 228b-229a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 110a-111a. 177 şikayet konusu olmuş, bu konuda Sahn Müderrisi Çivizâde Muhyiddin Mehmed Efendi’ye başvurularak, kendisinden katlini sağlamaları istenmiş, Kanûnî Sultan Süleyman idamdan kurtulması için memleketine dönmesini istemiş ancak dönmemiştir. Sonunda İstanbul’a gelişinden bir yıl sonra, Padişah divanında kurulan mahkemede yargılanarak 935/1529’da İstanbul’da idam edilmiştir1061 . İdam fetvâsını kimin verdiği konusu tartışmalı olmakla beraber genelde Şeyhülislâm Çivizâde Muhyiddin Mehmed Efendi üzerinde durulmaktadır1062 . Kurulan komisyonda isimleri belirtilen dokuz kişinin şâhitliği ve bazı müridlerinin de tasdîk ve şehâdetleriyle şeyhin görüşleri özetlenmiş ve idam kararı verilmiştir. İstanbul Şer’iyye Sicilleri Arşivi, Evkaf-ı Hümâyun Müfettişliği Mahkemesi 4/2 numaralı sicil içinde 35. sayfada yer alan metinde kaydedilen görüşleri özetle şöyledir: “Herkes Tanrı’dır; her sûretden gözüken O’dur. İnsan kadîmdir ve insan insan oldukdan sonra ona hiçbir şey haram değildir. Şeriatın haram dediği şeyler helâldır. Zina ve livatada nesne yoktur (helâldır). Toprak toprağa girmektedir. Bunlar aşkın lezzetidir. Müridlerin karıları ve oğlanları ehlullâha helâldır. İnsanı yaratan sensin; bir kadına yaklaşırsın, doğurdukdan sonra da Allah yarattı dersin. Kabir azâbı, hesap vb. yoktur. Ruh bir bedenden çıkar, diğer bir bedene girer. Babam Kutup, ben ise Mehdiyim. Bize uymayanın imânı dürüst değildir. Kutbun başı arştı, ayağı ferşte, onsekiz bin alemi kaplamıştır. Kelîmullah Musa küstahtır. Üstesinden gelebilirsen ye, iç, yat, uyu. Hepsi ibâdettir. Oruç, zekat, hac Yezid’e cereme için gelmiştir. Mü’min olana yılda iki bayram namız vardır. O iki bayram namazında secde yerinde bizi görün. Diğer ibâdetler avam içindir. Onları meşğul etmek, birbirleriyle uğraşmasını önlemek içindir. Ehlullâhtan birisi misafir olarak imâm olsa, onun arkasında iki rek’at namaz kafidir. Mukîm olan cemaatin namazını dörde tamamlamasına gerek yoktur 1063 ”. Ebussuûd Efendi fetvâlarında Oğlan Şeyh ile ilgili fetvâ şöyledir: “Sâbıkan katl olunan Oğlan Şeyh dedikleri şahs zulmen katl olındi diyen Zeyd’e ne lâzım olur? el-Cevâb: Anın mezhebinde ise katl olunur 1064”. Kaynaklarda yer alan bigilere göre Ebussuûd Efendi bu olayda Kazasker olarak Divân üyesidir. Atâî’nin naklettiğine göre Gazanfer Dede ile ilgili mektubunda Ebussuûd Efendi bu mahkemeden şöyle söz etmektedir: “… Şol mertebe var ki, Oğlan Şeyh silsilesindendir dedikleri vâki ise hayır yokdur. Anın katli emrinde fakir hadd-i mu’taddan hâric tevakkuf ve teennî etmişimdir. Merhum Mevlânâ Şeyhi Çelebî ilhâdına hükm ettikden sonra iki üç meclis dahi tevkkuf edüb asla tevcihe mecâl kalmayub ihtimâl munkati olmayınca hükm olmamışdır… 1065” Ebussuûd 1061 “İsmail Ma’şuki”, DİA, XIII, s. 112-113. 1062 Atâî, Hadâik, s. 89; “İsmail Ma’şûkî”, DİA, XIII, s. 112-113; Öngören, Osmanlılarda Tasavvuf, s. 296-297. 1063 Öngören, Osmanlılarda Tasavvuf, s. 293-294; “İsmail Ma’şuki”, DİA, XIII, s. 114. 1064 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 229b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 112b; Düzdağ, a.g.e., s. 196 1065 Atâî, Hadâik, II, s. 88. 178 Efendi bu ifadelerinde Oğlan Şeyh hakkında karar vermede ne kadar zorlandıklarını ve ince eleyip sık dokuduklarını ifade etmektedir. ı- Zümreler 1) Aşıklar Fetvâlarda “aşıklar” diye bir zümreden söz edilmektedir. Bu zümrenin dinî inanç ve anlayışları hakkında da fikir veren fetvâ şöyledir: “Aşıklar Müslüman mıdır, kâfir midir? elCevâb: Namazın farziyyetine mu’tekid olmayub müstehillen terk etmekle ve bizim namazımız kılınmış demekle kâfirlerdir ve küfürlerinde şübhe eden dahî Müslim olmak ba’îddir 1066”. Diğer bir fetvâda da bu zümre ile ilgili şu problemlere temas edilmiştir: “Zeyd-i vâiz aşıklara sadaka vermek câiz değildir .. fâsiddir dedügin Amr-ı âşık istimâ edüb dahi hâşâ okuduğu ve yazduği kitaplara kendüye el-iyâz-ü billâh ve kelâm-ı kadîme la'net dese mezbûr aşka şer’an ne lâzım olur? Beyân buyurulub müsâb oluna. el-Cevâb -Allah-u a'lem- : Asla te'hîrsiz katl lâzımdır 1067”. 2) Fukara İcraatlarından Kalendermeşrep bir zümre olduğu anlaşılan ve kendilerine “fukarâ” diye adlandırılan bir zümrenin inaçlarını da yansıtan fetvâ şöyledir: “Bir tâife namaz kılmayıp ve şehr-i Ramazanın farziyetine inkâr edip, Ramazan ayı geldikte sâim olmayıp, ve su’al olundukta ‘Biz fakirleriz, bize beş altı gün tutmak yeter’ deyip ve ‘hamr bağına biz timar ederiz, kendi elimiz emeğidir, bize helâldir’ deyip, istimrârî avratları ile şurb-i hamr edip ve keferenin cemiyeti günü geldikte mezkûr günlere kefere gibi ri’âyet ve hürmet edip ve nice bunun gibi hılâf-i şer’ fi’illeri olsa, şer’an bu makûle tâifeye ve bunları müslim itikâd edip, ef’âl ü akvâllerine râzı olup, tehâlut olanlara şer’an ne lâzım olur? el-Cevâb: Kâfirler, katilleri Mübahtır 1068” Diğer bir fetvâda da zümre ismi verilmeksizin yalnızca davranışlarından söz edilmiştir ki, hal ve tavırlarından bunların da kalendermeşrep bir tarikat grubu olduğu anlaşılmaktadır. “Bir zâviyenin mescidinde eşhâs-ı muhtelife ile müştehâ oğlanlar muhtalit olub envâ-ı teğanniyat ile tevhid ederler iken kelime-i tevhidi tağyir edüb kah “ " ve kah * ve kah, sen bir uli sultansın canlar içinde cansın / çun ıyân gördüm seni pünhân kapusi açıldı” deyub ve kah “cennet cennet dedükleri bir tam imiş, / birkaç huri istiyene vergel anı / bana seni gerek seni” deyû göğüslerin döğüb evzâ-ı garîbe etdiklerinde ehâli-i mahalleden bazı kimesneler zâviye-i mezbûrede şeyh olan Zeyd’e bu makûle evzâa niçün razı olursın dediklerinde Zeyd ne lâzım gelür, H o (,s DM@ demekle Cevâb verse şer’an Zeyd’e ne lâzım gelür? el-Cevâb: Evzâ-ı mezbûre ve akvâl-ı mezbûre Kemâl mertebe fuhş olduğundan gayri cennet hakkında söyledikleri kelime-i şenîa küfr-i 1066 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 222a. 1067 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 7b. 1068 Düzdağ, a.g.e., s. 114; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 222a. 179 sarîhdir, şeyhleri olan bî dîn hikâyet olan (?) ef’âl ve akvâla mübâşeret etmez ise dahî ne lâzım gelür demekle kâfir olduğundan gayri ol kabâyihi ibâdet kabilinden add edüb âyet-i kerime ana delil getürmekle kâfir olur, bu itikâddan rucû etmezler ise katilleri vâcib olur 1069”. 3) Halvetiler Ömer el-Halveti (ö. 800/1397-98) nisbet edilen İslâm dünyasının en yaygın tarikatıdır. Harizm’de başlayıp, Azerbaycan’da gelişimini sürdüren ve olgunlaşan tarikat Anadolu’ya Amasyalı Pîr İlyas tarafından getirilmiştir. Habib Karamânî vasıtasıyla oluşan kolu, Cemal Halîfe diye bilinen Cemaleddin İshak Karamanî (ö. 933/1527) eliyle İstanbul’da yayılmıştır 1070 . Mevlevilik ve Bektaşilik gibi merkeziyetçi bir yapıya sahip olmadığı için kısa zamanda bir çok kollara ayrılan ve XVI. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin hemen her tarafından görülen Halvetiliğin, Kanûnî Sultan Süleyman zamanında Gülşenî’ye kolunun kurucusu İbrahim Gülşenî sebebiyle bir takım olaylara sebebiyet verdiğini, bu yüzden takibata uğratılmıştır ki meşhur Şeyh Muhyiddin Karamânî Halvetiliğin bu devirdeki ileri gelen şahsiyetlerinden birisidir1071 . Tarikatın esası, kelime-i tevhid zikri, açık ve gizli yedi isimle (La ilahe illallah, Allah, hu, Hak, Hayy, Kayyûm, Kahhâr) meşgul olma, vekâyi’ ilmiyle kalbi tasfiye ve tabirle te’vil şeklinde özetlenebilir. Halvetiye tarikatında müridin her gün tek başına okuduğu zikirler, dualar ve virdler vardır. Bunların haftanın günlerine göre değişir. Yahya-yı Şirvânî’nin Virdü’s-settâr’ının okunmasına önem verilir. Ayrıca haftanın belli günlerinde tekkelerde cehri olarak topluca icra edilen zikre “darb-ı esmâ, devrân, hadrâ” gibi isimler verilir. Devrânda ilahiler okunur. Oturarak bir halka oluşturan müridler zikre ayakda devam eder, daha sonra da devrâna başlarlar. Zikir yapılırken mûsikiye önem verilir ve başta ney, kudüm ve def olmak üzere çeşitli musiki aletleri kullanılır. Bundan dolayı kendilerine karşı çıkan bazı âlimlerin itirazlarını reddetmek için Halvetiler devrânı savunan eserler yazmışlardır1072 Halvetiyyenin birçok kolu Muhyiddin İbnü’l-Arabî’nin vahdet-i vücûd görüşünden etkilenmiş, bu etki Ahmediye kolunun Mısriyye şubesinin kurucusu Niyaz-ı Mısrî’de en ileri dereceye ulaşmıştır 1073 . 1069 Düzdağ, a.g.e., s. 87; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 231a-b 1070 Uludağ, Süleyman, “Halvetiyye”, DİA, XV, s. 394. 1071 Ocak, Din ve Düşünce, a.g.e., I, 133. 1072 Uludağ, a.g.e., XV, s. 394. 1073 Uludağ, a.g.e., XV, s. 394-395. 180 Gerek İbn Kemâl ve gerekse Ebussuûd fetvâlarında Halvetilerin zikir meclisleri hakkında çok sayıda fetvâ bulunmaktadır. Fetvâlarda, Halvetî tâifesini, devrân ile zikretmeleri sebebiyle tekfir edenler olmuş ancak Ebussuûd Efendi “Kizb ü iftirâdan, ve bilmediği yerde mücâzefe etmekten tamam ihtirâz etmek lâzımdır. Ol tâifede yarar kimseler vardır. Mahzâ iztırârsız ettiklerinin mûcibi ma’siyet irtikâbdır. Anın ile küfür lâzım gelmez. Müsâhabet edenlere mücerred müsâhabet etmekle nesne lâzım olmaz. ‘Kâfirdir’ demekle Zeyd’e ta’zîr lâzımdır 1074” diyerek böyle bir anlayışa karşı çıkmıştır. Bir fetvâda da konunun tafsilatlı bir şekilde ele alınması ve müdellel olarak tahlil edilmesi istenmiş bunun üzerine Ebussuûd Efendi geniş bir fetvâ yayınlamıştır. Fetvâda karşılıkla görüşler tartışılmıştır. Buna göre Halvetilerin zikirlerine karşı çıkanlar bunun ibâdet olarak telakki edilmesini sebep olarak göstermişler, Halvetiler ise “teslîm etmeziz inde halakati’z-zikr ve mededi’l-fikr devrân ve darb-ı arzın hurmet idügin zira Hak Sübhanehu ve Teâlâ buyurur =B 1g)* 9 "A @A L EB= Kıyâmen her vechile kıyâma şâmildir, pes devrân ve darbın kıyâm anda dâhildir ve hem nazm-ı kerîmde zikr olan ahvâl-i selâse cemî’i ahvâlden ibâretdir, pes devrân ve darbın ol halde duhûlune delâlet eder. Amma kütüb-i fetâvâda mezkûr ve bazı tefâsîrde mestûr olan hürmet raks mahza devrân ve darb-ı arz olduği içün değildir, bel bi sebili’t-teşehhî ve’t-telehhî ashâb-ı şehevât ve erbâb-ı menhiyyât işleyüb melâhiye mukâranetle bulundği içündür, bizim bu kelâmımıza delâlet eder kim, uzemâ-i ulemâ ve hukemâ-i küberâ ol husûsi tahrîr ve takrîr etdiklerinde sıfât-ı mübtediîn ve evsâf-ı lâibin üzere zikr ederler, ve la’ib ve lehv ve menâhî ve melâhiye mukâranetle eğerler, nitekim sahibi’l-Kamûs b A A5 ve Bezzâzî !e C `4 5 ! ND l 8 &mR '# ¢ '# 9= U@O . . 52 B` )¡ # ZME ^I VM8 >5 D,# Z &> # 5 s & D* '_ 1i £s 3 &yD 3B A Ve bazı kütüb-i fetâvâda ; ^@#Q ? E4 A n eO ^M l) Qs buyurmuşdur. Öyle olsa bu kelimâtın hükmi ehl-i lu’b ve lehv ve menâhî ve anların tarzında olan harekât-ı şenîaya müteallıkdır, sulehâ-i zâkirîn ve fukarâ-i muvahhidîn ve anların harekatlarına sıdk-ı niyyet ve hulûs-i taviyyet birle tevâcüdlerine teallukları yokdur” diyerek haklarındaki iddiaları reddettikten sonra, “teslîm edelim mutlaka devrân ve darb-ı arz ve raks idügin ve la’ib-ı mezkurede vâk’i olan anlara dahi şâmil olduğin ve lakin hurmeti ittifâki değildir. Fukahâ-i meşâyihin bazı mücevvizdir, nitekim furû-i Şâfi’îyyede buyurulmuşdur )e (My DA ^ ,8 9 $ E "t & A BE +c R F @, Ym c R ` & : ^ R $Q "_ QA= b #D= 1` ^XM2 )> 9` `@ ^XI TA 18 &@ L 9 ~) ve İmâm Ali Hümâm Gazzâlî buyurmuşdur ki ^XM2 C ) Y 2 5D ND Ym A )e ^ 9 D> Q) HI , FBn# 1074 Düzdağ, a.g.e., s. 85; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 230a. 181 £! Pes imdi bu tecvîz edenlerin kavli ile amel ederiz ve bu husûsda anların sebiline gideriz, nitekim Zeynülarab demişdir ki I l ? =D " , ? n# l M> Y* E4 1 &MA ^M n, FD ^ ^I &K5 ^@) E & [ Dnt q & h# E ^ ¤ l ¤ C ^* '# &, Ve sâlisen deseler kim, teslîm edelüm hürmeti ittifâkîdir ve ol asl hareketden men vüfâkidir ve lakin cihet-i ihtiyâriyle oluncakdır ve tesannu ve tekellüf bulunacakdır, amma biz ol mevazi’i mezbûre ve mecâmi’i mestûrede ittihâz âdet bel niyyet tâat etdügümüz harekâtınde tafsili’l-hâlât ve ictilâbi’lvâridât alâ sebîli’l-ıztırâr ve mağlubiyeti’l-ihtiyâr zikrullah ede şevka gelüb devrân tarîkini ihtiyârdır. Nitekim Tuhfetü’-s-Sefer adlu kitabda buyurmuşdur kim , Ht ? E + A l ^o U 1n# X 5 @s 4 E 4 ¥ Ve sahib-i Keşşâf itizâline binâen mahabbetullah inkâr edüb ehl-i mahabbetin harekâtına ve sıfâtına dahl etdügi içün Mevlânâ Sâdeddin ve İmâm Fahreddin Râzî ve Şeyh Ali Semerkandî ana ne tefri’ler ve ne teşni’ler edüb kelimâtını ehlullâh buğzuna ve adavetine haml ederler” diyerek karşılaşacakları muhtemel itirazları da gündeme getirmiş ve değerlendirmelerini yapmışlardır. Ebussuûd Efendi ise böyle uzun bir soruya cevap vermenin, fetvâ makamında ve fetvâ sisteminde pek uygun olmadığını ifade ettikten sonra “… teati etdikleri emr-i habil emirdir hüccetü’l-hakk ale’l-halk ecmaîn ki Kitâb-ı mübîn ve Sünnet-i Seyyidi’lmürselîndir aleyhimüssalatü ve’s-selâm tezâîf-i şerîfelerinde olan mevârid-i ruhası ve azâyim ve mezânni mehâbil ve alâyim-i cedd-i enîk ve keddi hakîk ile tetebbu ve istiksâ olunub esâtîn-i eimme-i irşâd ve sanâdîd-i üsre-i istinbât ahkâm-ı şer’iyyede yakîn etdikleri vücûh-i delâlâtdan bervechile cevâzına delâlet eder nesne bulunmamışdır. Delâil-i hatar ve hurmet-i kemâl-i teâzud ve teâhuz üzerinedir. İnâda yol yokdur ve illâ E ¦ ) “ diyerek önce kendi görüşünü özetle sunmuş ardından ileri sürülen delilleri değerlendirmeye başlamıştır. Değerlendirmeye, iddialara mesned teşkil eden şahsiyet ve eserler hakkında tahlillerde bulunarak başlamıştır. Burada değerlendirilmeye tabi tutulanlar ise Zemahşeri ve İmam Gazzali’dir. “Sahibü’l-Keşşaf eğerçi esrar-ı a’câz-ı tenzil-i celîlden taraf-ı sâliha olmuş kimesnedir. Amma hakâyik-i melekât-ı kudsiyye ve dekâyik-i meârif-i ünsiyyede anın ve nezâyirlerinin makâlâtına nefyen ve isbâtan cerhan ve ta’dilen ta’dil olunmaz. Hüccetü’l-İslâm eğerçi uzemâ-i ulemâ-i hakikatdır, lakin makâlâtı kat’ı vüsûk etmeli değildir ve kütüb-i mevâizde terhîb ve terğîb edüb ednâ emârât ve mehâyile vücud verir. Ol ecilden İmâm İbnü’l-Cevzi İhyâ’da vâk’i olan müsâhelâtı nakz ve ibrâm içün mücelledât tasnîf etmişdir. Andan gayri kâffe-i enâma icâb-ı amel içün telîf etdügi meşâhir-i kütüb-i fıkhiyyesindeki kelimâtı dahi kâtî râsih değildir. Şâfi’î mezheb-i ilel-i kâsıra ile talîl m’utâdları olub ve ilel-i şer’iyyede bizim eimmemiz gibi tesîr şart etmeyüb heman mücerred ihâle ile iktifâ etmeğin az mesele vardır ki ekâvîl-i müteârızâ yazub halkı tahayyur sûretinde tahayyur eylemeye kişi bu makûle metâlib-i dîniyyede dökmeler nesne-i medâr-ı emr edinmek revâ değildir. Bir zeki râşide itimâd sedd-i sedîde istinâd eylemek lâzımdı 1075”. 1075 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 231b-232b. 182 Şahsiyetler ve eserlerden sonra delillerin tahliline geçer. Burada tartışmaya konu olan âyet-i kerimeler ise Al-i İmran 3/190-191 âyet-i kerimeleridir. “Melekût ve semâvât-ı arâzîde tedebbür ve tefekkür eden ülü’l-elbâb hakkında vârid olan âyet-i kerime raks ve devrân hilline temessük ve istidlâl etmek müslime lâyık nesne değildir ve madde-i nizâ’a ism-i raks ıtlâkında bahs ve nezâyiri tazyî-i vakitdir. Ne’am âhir zikr olunan söz hakk-ı nâsı’dır, anda karar etmek revâ değildir, hill ve hürmet vesâir ahkâm-ı şer’iyyenin menâtı ihtibardır. Cezbe-i ilâhiyye ile âlem-i teklîfden münselih olan abd-i sâlihin efâili hurmet ve kerâhiyet ile vasf olunmaz 1076”. Burada Ebussuûd Efendi tarikat gruplarının diğer bazı düşüncelerini ele alır ki bunlar, “yetişme” ve “hırka giyme”dir: “Fi zamanina mübtediin ki kimi bir hafta ve kimi on gün ve kimi kırk günde yetişdik deyû da’va ederler el-iyaz-u billah heman reisleri olan dall ve mudıllın murâdı el içinde taayyun bulub müteayyin olmakdır. Evvela tâife-i sûfiyye sûfi cem edüb tac urub halvete koymak şer’an memurun bih emir değildir. Vallah-u sübhanehu ve Teâlâ alem 1077”. Müstefti burada konuyu biraz da derinleştirmekte ve sûfilerin cezbe halleri ve cezbe halinde meydana gelen davranışları sormaktadır: “Bu sûretde cezbe-i ilâhiyye ile âlem-i teklîfden münselih olan abd-i sâlih ihtiyârsız sâdır olan efâîl ve harekat birrle müsâb olur mi?” Ebussuûd Efendi’nin bu soruya Cevâbı olumsuzdur: “el-Cevâb: Olmaz, medâr-ı sevâb mükellefin ihtiyârı ile işledügi ibâdât-ı meşrûadır, gayri mükellefden ittifâkı bila reviyye bazı ef’âl-i meşrûa sâdır olsa dahi mukâbelesinde sevâb yokdur, fe keyfe ki sâdır olan ol asl harekât-ı şenî’a ve evzâ-ı münkere evvelâ nihâyet-i emir budur ki ol asl evzâı ihtiyârı ile eden süfehâ gibi mu’âkab olmaz 1078 ”. Ebussuûd Efendi’nin fetvâsı cezbe ve ilgili konular üzerinde soru-cevâb üslubu ile devam etmektedir: “Bu sûretde tâife-i mutasavvıfa-ı mezbûreden bâzı zikrullah ederken etdügümüz evz’â ve harekât ihtiyârî değildir. Zikrullah ederken cezbe-i ilâhiyye yetişüb âlem-i teklifden münselih oldukdan sonra sâdır olur deyû iddiâ eyleseler bir abd-i âlim teklîfden ne dâyirede münselih olur ve ol mertebenin alâmeti nedir, beyân buyurulub ta ki sâlih talihden sâdık kâzibden leyl-i nehâr gibi mümtâz olub müsâb oluna. el-Cevâb: Ol tâifeden sâdır olan ef’âl ve harekât-ı müntazime-i mevzûa ve evzâ-ı mütenasibe-i masnûa ise asla ihtiyârsız sâdır olmak ihtimali yokdur. Eğer gayr-i munazzama olub harekât-ı murtaişe kabîlinden ise ol bir gayri ihtiyâr sâdır olmak ihtimali vardır. Anın m’iyârı budur ki, azasına cerh ve ferec isâbet eylese duymaya bu mertebeye varıcak ol herekat ile mu’âkab olmaz, amma abdesti kalmaz. Tecdîd-i vuzû etmedin namazı mümkin olmaz 1079” Halvetiler hakkında toplum içerisinde oluşmuş, devrân ile zikretmelerini gerekçe göstererek, “Halveti tâifesinin şeyhi ve müridi ve bunlar ile musâhebet eden kimesneler dahi 1076 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 231b-232b. 1077 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 231b-232b. 1078 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 231b-232b. 1079 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 231b-232b. 183 kâfirdir” diyenler olmuş ancak Ebussuûd Efendi bu anlayışa “Kizb u iftirâdan ve bilmedügi yerden mücâzefe etmekden hazer etmek lâzımdır. Ol tâifede yarar kimesneler vardır, mahza ızdırârsız etdiklerinin mûcibi m’asiyet irtikâbdır, anın ile küfür lâzım gelmez, musahâbet edenlere mücerred musahâbet ile nesne lâzım olmaz, kâfirdir demekle Zeyd’e Ta’zîr lâzımdır 1080” diyerek, Halvetileri bütünüyle dışlayıcı bir anlayışa izin vermemiştir. 2- Kavramlar a- İstimdâd Evliya konusunda fetvâlarda yere alan meselelerin başında “istimdâd” konusu gelmektedir. Hastalara şifa, belalardan korunma, şeytanın şerriden korunma gibi konularda, salihler ve velîlerden istimdâd anlayışı fetvâlara da konu olmuş ve Ebussuûd Efendi bu hususlarda da açıklamalarda bulunmuştur. Hastalara şifa konusunda, “Evliyâullahtan veya şühedâdan bir kimsenin mezârına, anlardan istimdâd için bir marîz iletip, anların ruhları için koyun kurban eyleyip, fukarâya tasadduk eylese şer’an Zeyd’e nesne lâzım olur mu?” sorusuna, “Kurbanı Hak Te’âlâ ta’zîmi üzerine eyleyip, sevâbını anların ruhlarına ihda edip, istimdâd ederse nesne lâzım gelmez 1081 “ diyerek, genel olarak istimdâdı kabul etmiştir. Belalardan sığınma konusunda “Zeyd yerinden kalktıkta, yâ bir belâya giriftar oldukta, evliyâ ismin çağırsa şer’an ne lâzım olur?” sorusuna, “nesne lâzım gelmez 1082” cevabını vermiştir. Hastalıklara şifâ kapılarından birisi de Karaca Ahmet tekkesi olmuştur ki, bu hususa önceden temas edilmişti. b- Keramet Tasavvufun temel konularından olan kerâmet konusuna temas eden Ebussuûd Efendi bir fetvâsında, “Bana Hazret-i İsâ aleyhisselam gibi gökden mâide iner ve nice kimesneleri tâundan ve gayri belâdan kurtarırın diledügimi rif’at eyletüb döledügimi zillete düşürürin” iddiasında bulunan birisi için “Velî değil, zındıkdır ve ilhâda delalet eder ebâtîldır, ahz-i şedîd olunub serâyir keşf olundukdan sonra hakkından gelmek lâzımdır 1083 ” şeklinde sert bir cevap vermiştir. Bunun yanında keramet-mucize farkı meselesi de gündeme gelmiş, gündemde önemli bir yer de işgal etmiş olmalı ki, Ma’rûzât maddeleri içerisine girmiş, bizzat Padişah fermanı ile konu etrafındaki tartışmalar engellenmeye çalışılmıştır. İlgili madde şöyledir: “Zeyd bir meclisde kerâmet ile mu'cizenin farkı nedir deyû Bekr'e suâl edüb, Bekr dahi ‘da'vâ-yı nübüvvete mukârin 1080 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 230a. 1081 Düzdağ, a.g.e., s. 174; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 184a. 1082 Düzdağ, a.g.e., s. 174 1083 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 228a. 184 olursa mu'cize ve illâ kerâmetdir’ deyû cevâb verüb, Zeyd-i mezbûr ‘senin kelâmın muktezâsı üzre da'vâ-yı nübüvvet eden velî nebî olmak lâzım gelir’ deyû mezbûra (suâl eyledikde) 1084 , Bekr-i merkûm dahî ‘lâ nebiyye ba'dî hadîs-i şerîfi ol asıl da'vâ eden kimesneyi tekzîb eder’ deyû cevâb vericek ‘Zeyd-i merkûm dahî bu mukâbelede nebînin her sözü gerçek midir’ deyû hitâb eylese, Zeyd-i mezbûr takrîr olunan kelimât muktezâsıyle el-iyâz-ü billâh sebb-i nebî mi etmiş olur veyahud küfri mi lâzım olur ve sebb-i nebbî olduğu takdirce, mûceb-i şer'îsi nedir ve bu makûle kelâm te'vîl olunmak kâbil midir?” el-Cevâb: “Hadîs-i şerîfin mazmûnu nass-ı kât'î sarîh ve icmâ' ile müeyyed iken anı istifhâm-ı inkârî ile reddettiği ile küfür lâzım geldügünden gayrı, 'ırz-ı nübüvvete şîn-i şenî' vermekle sebb eylemiş olur. (Küfr-i velî) 1085 'an 'itikâdin değil ise, tecdîd-i imân ile katlden halâs olur. 'An i'tikâdin ise zındıkdır. Ba'de'l-ahz tevbesi kabul olunmaz, bil-ittifâk katl olunur. Sebbin mûcebi bi’l-ittifâk katl-i mübâh olmakdır. Amma İslâm'a gelicek İmâm-ı A'zâm katında (katlden) 1086 halâs olur. Ve İmâm-i Şâfi'î ve İmâm Mâlik ve İmâm Ahmed bin Hanbel ve ulemâ-i izâmdan cem'-i kesîr katlarında aslâ İslâmı ve tevbesi kabul olunmayub hadden katl olunmak lâzım olur. Ekâbir-i selef ve halefden bu re'y üzere çok kimesneler (ittifâk etmeğin) 1087 , iki cânibin reyleri ri'âyet olunmak içün, sene (erba'in ve erba'îne ve tis'i-mi'etin) 1088 tarihinde kuzât-ı Memâlik-i Mahmiyye me'mûr olmuşlardır ki, bu makûle kelâm-ı habîs sâdır olan kimesneden salâh-ı hâl ve hüsn-i İslâm ve sıhhat-i tevbe fehm olunursa, İslâm ve tevbesin kabûl edüb ta'zîr 1089 ve habs ile iktifâ İmâm-ı A'zâm kavliyle amel eyleyeler, eğerçi1090 fehm olunur kimesne değil ise, sâirlerin re'yleriyle amel edüb tevbe ve İslâmına i'timâd etmeyüb hadden katl eyleyeler. Bu emre nesh târî olmamışdır 1091 deyü (sene hamsin ve hamsîne ve tis'i-mi'etin Muharrem'inde tezkire ile ârâ-yı aliyye-i sultâniyyeye arz olunub emr-i mâzî 1092 müstemirr ve bâkidir deyû tecdîd-i emr-i şerîf sudûr eylemişdir. Zeyd, iki ferîkin kangısından ise, hâkimü'ş-şer'-iş-şerîf ana göre amel eder. Ketebehû Ebussuûd 'Ufiye anhu 1093 . c- Keşf Tasavvufun önemli konularından olan Keşf konusunda Ebussuûd Efendi’ye “Dânişmend oldukdan sonra tefsîr ve hadis ve usûl ve furu’ ve meânî okumadın bana keşf olmuşdur deyû da’vâ edüb va’z edüb ve tefsîrde ve hadisde yanlış mana vermeği âdet edinse” diye sorulan bir soruya 1084 "Cevâb ettikde" MTM, s. 341; “tekrar suâl eyledikde” Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 246b. 1085 "Küfr olduğunu" MTM, s. 342; “küfr-i ûlâ” Slm. Ktp., Esad Ef., 892, vr. 287a. 1086 "Tevbe ve tecdîd-i imân ile katlden" MTM, s. 342. 1087 “Bu hususda iki cânibin" İÜİFK., 01, vr. 92a; “Ekâbir-i selefden çok kimesneler bu re’y üzerine ittfak etmeğin” Slm. Ktp., Esad Ef., 892, vr. 287b; “çok kimesne iftâ etmeğin” 1088 “Erba’în ve tis’imietin” Slm. Ktp., Esad Ef., 892, vr. 287b. 1089 "Şedîd" İÜİFK, 01, vr. 92b. 1090 "Eğer hayr" MTM, s. 342; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 273a; vr. 287b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 218a. 1091 "Olmamış mıdır" MTM, s. 342; “olmuş mudur?” Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 247a. 1092 "Hâlen" İÜİFK, 01, vr. 92b. 1093 MTM, s. 342; İÜİFK, 01, vr. 92b; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 69a; Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 247a; 892, vr. 287b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 218a. 185 “ta’zir dahi olunur 1094” diyerek bu gibi kişilerin vaazlarının engellenmesi hatta cezâlandırılması gerektiğine de işaret etmiştir. Ayrıca zâhir-bâtın konusunda da temas edileceği üzere, ilm-i zâhirin, ilm-i bâtın ile meşgul olma sonucu keşif ile elde edileceği iddiasında bulunan bir kişi hakkında da Ebussuûd Efendi şu fetvâyı vermiştir:”Ol melâhidendir ve zenâdıkadandır, anın hükmi mürted hükmi gibidir. Ol itikâd-ı bâtıldan rucû etmezse katl lâzımdır 1095” ç- Ma’rifet – Marifetullah Fetvâlarda ma’rifet konusuna da temas edilmiştir. Nitekim “Efdal-i ibâdet nedir?” sorusuna, “Ma'rifetullâhdır” denildikden sonra delil olarak “ DM@ H o (,s ” . Yani beni tanısınlar “§ #@” 1096 âyet-i kerimesi zikredilmiş, “&5 N D,# & N " hadisi hakkında şu tahliller yapılmıştır: &5 N D,# & N hadis-i şerîf sallellâh-u aleyhi ve sellemin midir? el-Cevâb: Bazı kütübde öyledir. Ebussuûd 1097 . &5 N D,# & N hadis-i şerîf olduğu takdirce mezkûr hadisde ma’rifet-i nefsden ve ma’rifet rabden murâd nedir? el-Cevâb: Zâhir-i mana nefsinin vücûdunda vesâyir ahvâlinde aczini ve asla bir nesneye adem-i istihkâkı bilen kimesne vücûdini ve ana müteferr’i olan fünûn-i na’mâtî in’âm eden rabbini bilür demekdir, lakin İmâm Gazzâli bir kimesne ki nefsi nâtıka-ı mücerredesini bilüb bedenin dahilinde ve haricinde (değil iken bedeninde ki tasarruf etdügi fehm ile rabb-i izzet dahi cism u cismânî olmayub ve âlem-i ulvînin ve süflînin dahilinde ve hâricinde olmayub zaman ve mekanda hudûd-i cihâtdan bilkülliyye münezzeh iken cemî’i avâlim-i rûhâniyyet ve cismâniyyetde ve ecrâm-i aleviyyede ve süfliyyede tasarruf etdüginin keyfiyet bilür deyû tahkik etmişdir.) 1098 Ebussuûd 1099 . Diğer bir meselede konu hakkında şu görüşlere yer verilmiştir: “Nefsini bilmiyen rabbini bilmez derler mü’min kendüyi nice bilmek gerekdir ki, rabbini bile? el-Cevâb: Nefsini ve nefsine cismânî ve rûhânî fâyız olan kuvâ-yı zâhire ve bâtına ve anlar vâsıtasıyla fâyız olan ulûm u meârif ve idrâkât ve anlar visâtatıyle tahsîl olunan kemâlât-ı rûhâniyye ve ef’âl-i cismâniye cemî’an rabbü’l-âlemînin mahlûkidir, kendünün tevcîh-i irâdât ki andan kesble tabir olunub menât-ı cezâ kılınmışdır, andan gayri kat’an dahli olmayub kendiden zuhûr eden hayrât-ı murâd bizzat ve merzâ ve şurûr-i kabâyih kendünün hevâ-yı ihtiyârı ile vukû bulub murâd bi’l-araz ve gayr-i merzâ idügine itikâd edicek kendüsi bu mikdar bilmek kifâyet eder 1100 . 1094 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 220b. 1095 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 222b. 1096 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8a. 1097 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226a. 1098 “Olmayub zamandan ve mekandan ve hudud-i cihatından münezzeh iken cemi alem-i ruhaniyyeden ve cismaniyyeden ve ectiram-ı ulviyyede ve süfliyyede tasarruf etdügünün kefiyetin bilür deyû tahkik etmişdir. ” Mecmûa, Pertevniyal, 893-970, vr. 188a. 1099 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3762, vr. 74a; Mecmûa, Pertevniyal, 893-970, vr. 188a. 1100 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b. 186 d- Nûr-i Muhammedi Nûr-i Muhammedî, Hz. Muhammed’in (s.a.v.) rûhunun âlemin yaratılmasından önce mevcut bir varlık olduğunu ifade için kullanılan bir tabirdir. Son Peygamberin mukadder cevheri, her şeyden önce ve kesif parlak bir nokta halinde yaratılmış olup, diğer bütün mümtaz ruhlar ondan çıkmıştır. Sünnî mutasavvıflar arasında bu tasavvur III / IX. asırdan itibaren meydana çıkmış ve sonra yavaş yavaş halkın dini duygularına hakim olmuştur 1101 . Bazı kaynaklarda Hallâc-ı Mansûr tarafından ortaya atıldığı iddia edilen bu felsefenin İbnü’l-Arabî’deki karşılığı Hakikat-ı Muhammediyye’dir. Ebussuûd Efendi bu konuda da fetvâlar vermiş, yorumlarda bulunmuştur. Nitekim o, “&) Dc (,s Pn* 5 ^MA (MA C > L A âyet-i kerimesi ile '# (s şeklinde rivâyet edilen metinlerin birer hadîs-i kudsî olduğunu kabul etmiştir. Ancak birinci metnin yer aldığı soruda bunun sahih olduğu takdirde metinde geçen “vecihden murad nedir?” sorusunu cevapsız bırakmıştır. Aynı soruda yer alan @I 8 - @M E ; metninin hadis olduğunu kabul etmiş ardından, “murâd bekâ-i şerîat-i sabıka teşbîhdir keyfiyet-i ibkâda teşbih değildir, müşebbehün bih cânibinden ibkâ-i vahy ile olmak teşbîhe halel vermez” diyerek hadis-i şerifi yorumlamış, sonra da “Evvelin hadis idügi eğerçi meşhûr değildir, amma mânâsı ve meâli 1= 1EM@ 9 &O E + = ^8 ? {5 $ s 3B ` ' âyet-i kerimesi fehvâsıdır, irâdeti ezeliyye Râsûlullâhın sallellâhu aleyhi ve sellem bi aynihî ve Kur’ân-ı Azîm’in tenzîline müteallık olmaya idi, âlem-i halk olmayacağı mukarrardır 1102” diyerek “levlâke…” cümlesinin senet olarak hadis olmadığını ifade etmiş, ancak metin olarak doğruluğu üzerinde durmuştur. Bu şekliyle Ebussuûd Efendi, dayanakları hususunda kendisinin de şüpheleri olmakla birlikte, genel olarak Nûr-i Muhammedî felsefesini kabul etmiş görünüyor. e- Ricalü’l-Gayb, Kutup Velîler zümresinin başkanı ve insân-ı kâmil anlamında bir tasavvuf terimi olan Kutub kelimesi sözlükte “değirmenin mili, eksen demiri, eksen; gökyüzünün kuzey yarım küresinde bulunan yıldız; bir topluluğun yöneticisi” gibi manalara gelir. Tasavvuf dilinde ise “velîler zümresinin başkanı, dünyanın ve âlemin mânevî yöneticisi olduğuna inanılan en büyük velî” manasında kullanılmış, onun işgal ettiği makama da kutbiyyet denilmiştir. Ayrıca kutbiyet yönetimi altında bulunduğunda inanılan çeşitli velî gruplarının her birinin başkanına da kutub 1101 Louıs, Massıgnon, “Nûr-i Muhammedî”, İA, IX, s. 362. 1102 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b. 187 adı verilir. Bu durumda birinci anlamdaki kutbu öbürlerinden ayırmak için ona kutbu’l-aktâb denilmiştir. Fakat tasavvufta mutlak olarak kutub denildiği zaman en büyük velî, insân-ı kâmil ve hakîkat-ı Muhammediyye anlaşılır. Kutub derecesine eren en büyük velîye kendisinden mânevî yardım istendiği için gavs da denilir. Gavs-ı â’zam tabiri de kutb-u ekberi karşılar1103 . Kutub inancına ilk defa Muhammed b. Ali el-Kettânî’de (ö. 322/934) rastlanır. Hücvîrî’ye göre kutub, zâhir ve bâtın, maddî ve mânevî bütün varlıkların eksenidir, yani her şey onun üzerinde ve çevresinde döner, ona dayanır. Onun her şeye feyiz veren bir özelliği vardır. Allah âlemi ve âlemdeki düzeni onun araclığı ile devam ettirir. İbnü’l-Arabî’ye göre her eksen, çevresinde dönen şeylerin kutbudur. Diğer varlıklar gibi kutbun da ruhu ve sûreti vardır. Rûh eksen, sûret ise onun çevresinde dönendir. Resûl-i Ekrem’e vahiy gelmeden önce ve sonra olmak üzere iki kısım kutub vardır. Peygamberlerden oluşan önceki kutubların sayısı 313, sonrakilerin sayısı on ikidir. Mektûm kutublar olan Hz. İsâ ile Mehdî bu sayıya dahil değildir. Bunların dışında umûmî velâyetin hatemi ile husûsi velâyetin hâtemi olan iki kutub daha vardır. Her bir iklimde bulunan yedi kutba “abdâl”, yine her biri bir yönde bulunan dört kutba “evtâd” denilir. İster kâfirle, ister müslümanlarla meskûn olsun her yerleşim biriminin mutlaka bir kutbu vardır. Allah bu beldeyi o kutub vasıtasıyla korur. Tasavvufî makamların da birer kutbu vardır. Bütün kutublar kutbü’l-aktâbın emri altındadır. On iki kutubdan yedisine iklim kutubları, beşine velâyet kutubları denir 1104 . Kutub silsilesi ve mertebeleri daha derinleşerek kısımlara ayrılır. Ricâlü’l-gayb ise gayb erenleri manasında kullanılan bir tabirdir. Üçler, yediler, kırklar bu cümledendir. Sûfiyyeye ait eserlere göre her biri Allah tarafından mânevî idareye memur olan bu gayb erenleri, biribirinin emir ve iznine tabi bulunanları, halktan gizli olanları, halk ile beraber bulundukları halde tanınmayan, bilinmeyenleri, derce cihetiyle birbirine nispetle aşağı ve yüksek derecede bulunanları vardır. Bu mânevî derecelerin yükseği “kutbiyyet”, onun da üstü “kutbiyyet-i kübrâ” dahi denilen “gavsiyyet”dir1105 . Ebussuûd Efendi kutub ve ricâlü’l-gayb ile ilgili olarak, “Dünyada ricalü’l-ğayb ve kutub vardır denildikde Zeyd inkâr edüb ‘yokdur, hemân bu sözdür’ dese Zeyd’e nesne lâzım olur mu?” sorusuna, “zarûrîyyat-ı diniyyeden olmayan bahs zarûrîyyat fehm tahsilinden hirmana müeddidir, 1103 Ateş, Süleyman, “Kutub”, DİA, XXVI, s. 498. 1104 Ateş, “Kutub”, DİA, XXVI, s. 498. 1105 Pakalın, Tarih Deyimleri, III, 38. 188 sübutü nusus-i kâtı’a ile olmayanın cühudi küfür icab eylemez 1106” diyerek bu gibi iddiaları inkar etmenin bir sakıncası olmadığını ifade etmiştir. f- Vahdet-i Vücud “Bütün varlık mutlak varın yani Allah Teâlâ’nın isim ve sıfatlarından olmuş ve onda yok olmaktadır” şeklinde tarif edilen Vahdet-i vücûd esasen Hindistan’da ortaya çıkıp, oradan Yunanistan’a, oradan da bütün dünyaya yayılmış bir düşüncedir1107 . İslâm tasavvuf tarihinde bu konu Hallâc-ı Mansûr ve İbnü’l-Arabî ile ünlenmiştir. Ebussuûd Efendi fetvâlarında insan-tanrı ilişkisi üzerinde durulmuş, Vahdet-i Vücud’cu düşünlerle açıkça bağlantısı olan sorulara cevaplar verilmiştir. Örneğin “hâşâ ben tanrıya beraberin” diyerek Allah ile birliktelik iddiasındaki bir kişinin önce “küfrüne fetvâ-yı şerîf” edilmiş, bu iddiada bulunan kişinin fetvâyı dikkate almayarak “fetvâya ne itibar ulemâ yalan söyler” demesi üzerine de, “öyle söyleyeni fetvâ hakkında eğlemek cehldendir, heman katl etmek lâzımdır 1108 ” şeklinde sert bir fetvâ verilmiştir. g- Zâhir-Bâtın Ebussuûd Efendi döneminde, özellikle Kalendermeşrep tarikat gruplarında görülen dinî sorumluluklardan kaçma eğilimi konusundaki önemli bir problem de zâhir-bâtın ayırımıdır. Dinin temel prensiplerini esasından yok edici bu anlayışlarla ilgili olarak Ebussuûd Efendi’nin bir fetvâsı şöyledir: “Meşâyihden sûfilerden bazına Zeyd ‘siz niçün salât ve zekâta müte’allık mesâil-i talîm etmezsiz’ deyicek ‘ilm-i zâhir ilm-i bâtına hicabdır, ilm-i bâtına meşğul olıcak ilm-i zâhir keşf olur’ dese ana ne lâzım olur? el-Cevâb: Ol melâhidendir ve zenâdıkadandır, anın hükmü mürted hükmi gibidir. Ol itikâd-ı bâtıldan rucû’ etmezse katl lâzımdır 1109” 1106 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 222b. 1107 Pakalın, a.g.e, III, s. 563-564. 1108 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 222b. 1109 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 222b. 189 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM FETVÂLARINDA TAKİP ETTİĞİ USÜL 190 I- FIKIH USULÜ Fıkıh usûlünün çeşitli tarifleri yapılmıştır 1110 . Yaygın tariflerinden birisi şöyledir: “Müctehidin şer’-î amelî hükümleri tafsîli delillerinden çıkarabilmesine yarayan kurallar bütünüdür 1111 ”. Fıkıh usûlünün konuları da yapılan tariflere göre değişiklik arzetmiştir ki bunlar birer ekol olarak beş çeşittir1112. Biz bu çalışmada bunlardan yaygın bir tasnif olması bakımından Zekiyyüddin Şaban’ın tasnifini esas alacak, bir fetvâ mecmûasının tahlilinde gerekli olan başlıkları kullanacağız. Şaban’ın eserinde fıkıh usûlü konuları şer’î hükümlerin delilleri, şer’î delillerden çıkarılan hükümler, kaynaklardan hüküm çıkarma ile ictihat ve taklit şeklinde sıralanmıştır. Bu eserde fetvâ konusuna doğrudan yer verilmediğinden biz fetvâ usûlünü müstakil bir başlık halinde ele alacağız. Şaban’ın eserindeki başlıkları, fetvâların incelenmesinde gereklilik, kolaylık ve verimlilik açısından deliller, hükümler ve kaynaklar olmak üzere üç kısma ayırarak başlıklandıracağız. Bunlardan kaynaklar kısmı, usûl kaynaklarının esasen ictihad-taklit bölümlerinde yer alan konularının, mezhep uygulaması zemininde ele alınmasından ibaret olacaktır. A- DELİLLER Delil sözlükte, “yol gösterici” demektir. usûlcülerin büyük çoğunluğuna göre ise “üzerinde doğru düşünmek suretiyle kat’î ya da zanni bilgiye götüren şeydir 1113 ”. Fakat usûlcüler arasında yaygın olan tarif birinci tariftir. Buna göre delil “üzerinde sağlıklı bir tahlil yapıldığında, kat’î ya da zannî, şer’î ve amelî bir hükme götüren şeydir 1114 ”. 1110 Sabrî Muhammed Abdullah Meârik-Muhammed Muhammed Abdullatif Hasâneyn, Buhûs fî usûli’l-fıkh, Kahire, 1988, s. 169-170. 1111 Zekiyyüddin Şaban, İslam Hukuk İlminin Esasları, (trc. İ. Kâfi Dönmez), Ankara, 1990, s. 24. 1112 Hudarî Bey, Usûlü’l-fıkh, Mısır, 1969, s. 14-15; Meârik-Hasâneny, Buhûs, s. 213. 1113 Emir Badişah, Teysirü’t-tahrir, Beyrut, ts., I, 33 1114 Meârik–Hasaneyn, Buhûs, s. 150. 191 Usulcüler delilleri iki kısımda değerlendirmektedirler: İcmâlî / küllî ve tafsîlî / cüz’î deliller. Şer’î hükümle şer’î delil arasında sıkı bir bağ mevcut olup dini titeratürde şer’î delil deyince İslâm şeriatına ait hükümlerin doğrudan veya dolaylı olarak elde edildiği tafsîlî ve icmâlî deliller anlaşılır. Esasen İslam hukukunun da ana konusu, bir bakıma şer’î hükümle şer’î delilden ve bu ikisi arasındaki bağdan ibarettir. Tafsîlî, diğer bir ifadeyle cüz’î deliller, özel bir meseleyle ilgili belirli bir şer’î hükmü bildiren delillerdir. İcmâlli deliller ise şer’î hükümlerin genel kaynaklarıdır. Bunlar da ilk planda “edille-i erbaa” veya “edilletü’l-ahkâm” denilen kitap, sünnet, icmâ ve kıyastır. Sahabe sözü, istihsân, istislâh gibi diğer icmâli deliller bu dört ana delilin kapsamına dahil edilir. Söz konusu dört delil, bir bakıma bütün şer’î hükümlerin kaynağını oluşturan bir konumda görüldüğünden, İslam hukukunda ele alınan her konu ve varılan her hüküm mümkün olduğu ölçüde bu dört delille ayrı ayrı desteklenmek istenir1115. Usûlcüler icmâlî / küllî delilleri “müttefakuh aleyh (bütün fakihlerce delil kabul edilen)” ve “muhtelefun fîh (fakihlerin bir kısmının delil kabul edip, bir kısmının ise delil saymadığı) ” olmak üzere iki kısma ayırmışlardır. Delillerden muttefekun aleyh olanlar Kitap, Sünnet, İcmâ ve Kıyas olarak sıralanmakta, muhtelefun fih olan deliller konusunda ise farklı tespitler bulunmaktadır. Bunlar esasen zamanla gelişen ve sürekli de gelişme eğiliminde olan delillerdir. Kaynaklarda yer alan bu delilleri yirmibeşe kadar çıkaranlar olmuştur ki şunlardır: 1-Geçmiş peygamberlerin şeriatları, 2- Teharrî, 3- Örf ve âdet, 4- Teâmül, 5- İstishâb, 6- ihtiyât, 7- Kur’a, 8- Sahâbe mezhebi, 9- Tabiinin büyüklerinin mezhebi, 10- İstihsân, 11- Asl (ibâha-i asliye), 12- Kavâid-i külliyye, 13- Ma’kulu’n-nas, 14- Şehâdet-i kalb, 15- Tahkîm-i hal, 16- Umûm-i belvâ, 17- Amel bi’şşebeheyn, 18- Berâet-i asliye, 19- İcmâ-ı (amel-i) ehli’l-medine, 20- Kûfe ehlinin icmâ’ı, 21- İsmet, 22- Amel bi’l-aheff, 23- Dört büyük halifenin uyguluma ve icmâı, 24- Hz. Ebubekir ve Hz. Ömer’in uygulamaları, 25- Sahâbe uygulamaları 1116 . Bunlara Muhammed Hamidullah muâhedeler, mahalli kanunlar, hudut ve gümrük idarelerine ait hükümler ve faraziyeleri ilave etmektedir1117 . Fetvâ usûlcüleri, fetvâlarda fıkıh usûl kurallarını kullanmanın yöntemlerinden de söz etmişlerdir. Bu konuda ileri sürülen bazı görüşler şöyledir: Müftüler fetvâlarında, fetvâlarını destekleyecek açık ve net bir nas bulmuşlarsa yazmalarında bir beis yoktur, ancak kıyas vb. detaylı ve yoruma açık delillere yer vermeleri 1115 Bardakoğlu, Ali, “Delil”, DİA, IX, 138-139. 1116 el-Karâfî, el-Furûk, Beyrut, ts., I, 128; Mahmud Esad, Telhîs-u usûli’l-fıkh, s. 14, 15. 1117 Gör, A. Refik, “İslâm Hukuku ve Sava Paşa”, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, 1975, VI/ 1-2, s. 6. 192 doğru olmaz. Ancak verilecek fetvâ, yargıda kullanılacaksa, kadıyı ilgilendirecek delillere yer verilmelidir. Yine başka bir müftünün fetvâsına aykırı bir fetvâ verecekse, fetvâsının farklılığına sebep olan delilleri ve ictihad gerekçelerini ortaya koyması gerekir. Ancak elMâverdî, bu durumda bile eser telifi ile fetvâyı birbirine karıştırmamak için fetvâlarda delillere yer verilmesini uygun bulmaz. Aynı şekilde müftünün fetvâsı kapalı olup, açıklama gerektiriyorsa o zaman da delile yer vermesinde bir sakınca olmaz. Eğer müftü fetvâsında, “bu konuda icmâ vardır” gibi fetvânın önemine özel bir vurgu yapmak isterse bunda da bir sakınca yoktur1118 . Fıkıh usûlü açısından fetvâların tahlili, aynı zamanda fetvâların ictihad açısından taşıdıkları önemle de ilgilidir. Fıkıh usûl kaynaklarına doğrudan mürâcaat ederek verdiği fetvâ, müftînin yapılmış bir ictihadı naklederek değil, bizzat kendisinin nas-olay ilişkisi üzerinde ictihad ederek vardığı bir sonuçtur. Dolayısıyla bu bölüm, Ebussuûd Efendi’nin müctehidlik özelliğini de yansıtması bakımından önemlidir. Biz burada, bu dellillerle bağlantılı fetvâları ele almaya çalışacağız. Fetvâlarda hâkim üslûp “olur / olmaz” şeklinde cevapları kısa tutmaktır. Ancak açıklamalı fetvâlara da rastlanmaktadır. Bu açıklamalı fetvâlarda, fetvânın detaylarına, dayandığı delil, kaynak, kavram ve hakkındaki farklı görüşlere yer verilmiştir. Fevtânın dayanağını belirtirken delillerin yanında delilerin yorumlarıyla ilgili problemlere de temas edilmiştir. Bunların başında da Kitap ve Sünnetten hüküm çıkarma yolları gelmektedir. Temelde Kitap ve Sünnetten hüküm çıkarmada Arapça dil kurallarının uygulandığı bu hususa fetvâlarda şöyle yer verilmiştir. Nitekim bir fetvâda “nikâhda tesâmu’la şehâdet kabul olunur mu?” şeklindeki bir sorunun Cevâbında: “Tesâmu’ ‘tefâul’ bâbındandır. İki dahi ziyâde ortasında müşâreket içündür. Kâh olur bir cânib içün tahrîr olunur, lâkin çok kimesne olmak gerek. Meselâ: ('i > ) derler. Kâh olur yalnız bir kişi içün isti’mâl olunur, lâkin fiil mükerrer olmayıcak, olmaz. Meselâ: (b5 > 5 G 3¨M#). zan müteazzir gerek. Ve bilcümle tesâmu’da şöhret-i şâyia elbette lâzımdır” deyû buyurdular 1119” şeklinde bütünüyle gramere dayalı bir cevap verilmiştir. Arap dili gramer kurallarının fetvâ konusu olduğu bir diğer husus, fetvâ kaynaklarında bazı fıkhî tabirlerin yazılım biçimidir. Nitekim “medyûn” tabirinin “i’lâlı muktazî olub medîn” 1118 İbnü’s-Salâh, “el-Fetvâ ve’htilâfu’l-kavleyn”, el-Mevsû’a fî âdâbi’l-fetvâ, (Cem ve thk. Ahmed Bedrüddin Hassûn), Haleb, 1999, s. 204-207; en-Nevevi, “Âdâbü’l-fetvâ ve’l-müftî ve’l-müsteftî”, el-Mevsû’a fî âdâbi’l-fetvâ, (Cem ve thk. Ahmed Bedrüddin Hassûn), s. 204-207 1119 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 133b. 193 şeklinde yazılması gerekirken, “fukahâ kütüb-i Fetâvâda hatayı kabul edüb cümlesi medyûn” şeklinde yazmıştır denilmiştir. Bunun sebebi sorulduğunda Ebussuûd Efendi şu cevâbı vermiştir: “Medîn yazmış dahi olmasa bu hata değildir. Benû Temîm kavlidir. Hata olsa da fukahâ katlarında hata-i müst’amel savâb-ı nâdirden hayırlıdır” 1120 . 1- Kur’ân-ı Kerîm Müfessirliği ile ünlü Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarında daha çok âyet-i kerîmelere dayalı fetvâ vermesi umulmakla birlikte, fetvâlarında görülen bunun aksinedir. Ebussuûd Efendi, beklenin aksine fetvâlarında nerede ise âyet-i kerimelere yok denecek kadar az yer vermiştir. Bu fetvâlarından tespit edilebilenler ve konuları şöyledir: Taun hastalığının yaygın olduğu bir bölgeden kaçıp gitmeyi “hata-i azime” olarak niteleyen Ebussuûd Efendi, bunun yerine “Hakk Teâlâ hazretine tevekkül edüb, ) L E )M@Q= deyüb oturmak” gerektiğini vurguladıkdan sonra, yapılabilecek diğer işlemin de “çıkarsa Bârî Teâlâ Hazretinin kahrından kaçub lutfuna iltica ederin deyû çıkmak 1121 ” olduğunu da kaydetmiştir. Bu fetvâda Ebussuûd Efendi Tevbe suresi 51. âyet-i kerimesini, hem felaketlerden korunma yolunda bir sığınma duası olması, hem de felaketlerin itikâdî boyutları hakkında bir bilgi verme amacı ile naklettiği görülmektedir. Bir müfessir olan Ebussuûd Efendi’nin hayli dikkat çekici bir fetvâsı da kadıların tefsir okutmaları ile ilgilidir: “Ehl-i ilim olan Zeyd-i kâdî kendi kadılığında Müslümanlara Tefsîr-i Kâdî nakleylese, şer’an câiz olur mu? el-Cevâb: Sahîh nakle kâdir ise olur, amma lâyık budur ki, fetâvâ mütâlaasına müdâvim ola. Ebussuûd 1122 . Bu sûrette Amr, Zeyd içün: “Irz-ı kazâya halel verdi” dese, tahkîr eylese, şer’an ne lâzım olur? el-Cevâb: Ta’kîs etmiş. Tefsîr-i Kâdî kemâ-yenbağî nakl olıncak, ırz-ı kazâyı tekmîl eder. Meğer Zeyd, cehele-i vu’âaz gibi minberlere çıkıp, hıffet edip, nâhemvâre evzâ’ eyleye 1123”. Kur’ân-ı Kerîm konusunda ilgi çeken bir diğer husus tefsir ile ilgili sorulardır. Nitekim Ebussuûd Efendi’ye Kur’an-ı Azim’de “sure-i Burûc’da vâk’i olan lafz-ı muhîtden murâd nedir?” 1124 şeklinde soru sorulmuş o da şu cevâbı vermiştir: “İhâta-i cismiyye olacağı yok Hak 1120 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3735, vr. 88a. 1121 “Bir kasaba halkı tâ’ûn oldukda kasabada turursan fevt oluruz, firar edersen halâs oluruz deyû itikâd etmek ile mezbûrlara küfür lâzım olur mi? el-Cevâb: Hata-i azimedir, Hakk Teâlâ hazretine tevekkül edüb, ) L E )M@Q= deyüb oturmak gerek, çıkarsa Bari Teâlâ Hazretinin kahrından kaçub lutfuna iltica ederin deyû çıkmak gerekdir. Ebussuûd”. (Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 186b) 1122 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 118a. 1123 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 118a. 1124 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226a. 194 Teâlâ Hazretinin kudreti ve melekûti anlara şâmil olması muhîtin muhâtı ihâta etmesine teşbîh olunub istiâre-i teb’iyye tarîki ile ıtlâk olunmuşdur. Yahud şumûl kudretinden hasıl olan hey’et-i hissiyyeye teşbih olunub temsil tarîki ile ıtlak olunmuşdur 1125”. Bizzat kendi tefsirindeki surelerin sonunda naklettiği hadislerin sıhhat derecesi ve uygulaması fetvâlara konu olmuş, o da bu hususlarda açıklamalarda bulunmuştur: İlgili bir fetvâ şöyledir: “Tefsîr-i bî nazîr muhtevî olduğu sûrenin âhirinde ehâdîs-i sahîha rivâyet olunur her birinin evvelinde vâki olan “men karae” ibâretinden mefhûm olan kırâatden murâd istiklâlen ele mushaf olub her sûre-i kıraate niyyet edüb kırâat eylemek midir yoksa kırâate niyyetsüz tahâret-i kâmile üzerine kibâte eylerken vâki olan kırâat dahi kifâyet eder mi? Ziyâde şübhe olunan mevâddendir. el-Cevâb: Kâfîdir. Tâ iki sûretde bile tezâîf-i sûre-i kerîmeden olan şerâyi-i ve ahkâm vesâir kitâbet ibâdeti ihtimâmiyle fazl zâid ve asl ola bi fadlillâh 1126 ”. Tasavvufî virdlerden “# )# kM8” virdini “1@2 1@ (p v ) v ) 1 kM8” 1127 âyet-i kerimesi ışığında açıklamıştır. Firavun’un ölüm şekli hususunda Zs© L FBs¨#" d" } âyet-i kerimesini 1128 ; “Efdal-i ibâdet nedir?” sorusuna, “marifetullahdır” cevâbını verdikden sonra delil olarak DM@ v Hª o (,s âyet-i kerimesini zikretmiş 1129, miras taksiminde ")} ¥ EB" âyet-i kerimesi1130 üzerinde durmuştur. “Şeref-i ilim şeref-i neseb beraber olur mi?” sorusuna, “Olmaz” dedikten sonra delil olarak şu âyet-i kerimeyi zikretmiştir: = =B = =B 3= ` 1131“. Bazı âyet-i kerimeler, çeşitli kişi ya da zümreler tarafından, farklı ve hatalı yorumlanmış, Ebussuûd Efendi bu konuda da açıklamalarda bulunmuştur. Nitekim, gayr-i müslim tebanın yoğun olduğu bölgelerden olan Rumeli’nde, bir müezzin, “Meclis-i fıskda ve sâir meclisde ‘kâfire müslüman gibi mağfiret vardır’ ” demiş, bunu duyan Müslümanlar bir araya gelerek, müezzini mahkemeye çıkarmışlar, mahkemede kadı “Niçün böyle dersin? Bunu bir dahi deme, hatâdır” diye uyarmış, ancak müezzin görüşünde ısrar ederek, “Derin, zîrâ Allah Teâlâ “ e= X= YB= X=” demişdir, manası âmmdır” iddiasında bulunmuştur. Bunun üzerine, mahkeme müezzine ta’zir cezâsı vermiş, buna rağmen müezzin iddiasında ısrar edince konu Ebussuûd 1125 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226a. 1126 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 20b. 1127 el-Bakara, 2/32; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 20a. 1128 en-Nâzi’ât, 79/25; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3487, vr. 74a. 1129 ez-Zâriyât, 51/56; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8a. 1130 en-Nisâ, 4/11; Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 84a. 1131 ez-Zümer, 39/9; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 22a, 224a. 195 Efendi’ye sorulmuş, o da cevap olarak şu yorumu yapmıştır: “& X= p e= L v” âyet-i kerîmesine 1132 îmân getürmeyüb tasdîk etmemiş olur. Katli vâcibdir 1133“. Kızılbaşların ehl-i beyt iddialarına, Nuh’dan (a.s) örnek vererek ` H@ & âyet-i kerimesi1134 ile cevap verilmiştir. Kur’ân-ı Kerîm âyetlerine dayalı fetvâlardan birisi de âyetin metnini ya da mealini vermeksizin “nass-ı Kur’an” vb. ifadelerle atıfta bulunulmasıdır. Devlete başkaldıran eşkiyalar1135, namaz fiilleri1136, kader ve kaza1137, “Nebînin her sözü gerçek midir?” sözünün dinî hükmü1138 konularında ayet metnine ya da mealine yer vermeksizin yalnızca “nass-ı Kur’ân” tabiri ile yetinilmiştir. 2- Sünnet Bibliyografik kaynaklarda Ebussuûd Efendi’nin çeşitli alanlarda eserlerine yer verilmekle birlikte, hadis alanında herhangi bir eserine rastlanılmamaktadır. Müderrislik döneminde Buhârî okuttuğu ile ilgili rivâyetler1139, esasen onun hadis ilmî konusunda da bir birikiminin olduğunu gösterdiği gibi, fetvâlarında da bu birikimin izlerine rastlanmaktadır. Bu ve benzeri nakillerden hadis konusunda ehliyeti olduğu anlaşılan Ebussuûd Efendi, hadisleri ehil olmadan yorumlamaya kalkışanların da ta’zir cezâsına çarptırılmaları gerektiği yönünde fetvâ vermiştir1140 . Sünnet konusuna ilgili fetvâlarda hadis, sünnet gibi kavramlarla temas edildiği gibi, “me’sûr” tabiri ile yer verilmiştir. Nitekim namaz için kâmet esnasında salavât getirme ile ilgili bir fetvâda, belirli bir salavât şekli için “me'sûr değildir 1141” tabiri kullanılmıştır. Ebussuûd Efendi, “sünnet” kavramına doğrudan temas ettiği gibi, hadis usûl kitaplarında tanımlarından farklı yorumlarına da rastlanmaktadır. Nitekim o, bazı zikir lafızları ve icrâları 1132 en-Nisâ, 4/116. 1133 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 83b. 1134 Hûd, 11/46; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 223a-b. 1135 Düzdağ, a.g.e., s. 191; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 224b. 1136 Mecuatü’l-fetâvâ, Slm. Ktp., Esad Ef., 914, vr. 2a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 22b-23a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 13b. 1137 Mecmûa, Pertevniyal, 893-970, vr. 27b-29b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3677, vr. 145b-146b. 1138 MTM, s. 342; İÜİFK, 01, vr. 92b; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 69a; Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 247a; 892, vr. 287b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 218a. 1139 Imber, Şeriattan Kanuna, s. 17-18. 1140 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 220b. 1141 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 6b. 196 ile ilgili bir soruya “… demek mesnûndur, selefden menkûldür 1142 ” diyerek, selef âlimlerin uygulamalarını da “sünnet” kapsamında değerlendirmiştir. İlgili fetvâ şöyledir: “Lâ ilâhe illallah Muhammedün Rasûlullah” kelimâtın meyyit önünce ref'-ı savt ile demek câiz midir? el-Cevâb: Kerâhet vardır, bilâ-cehr zikr etmek gerekdir. “ Sübhâne men kahera ibâdehu bi'l-mevt ve teferrede bi'l-bekâi..” demek mesnûndur, selefden menkûldur 1143”. Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarında sünnet-hadis konusu kavramsal yaklaşımların dışında beş şekilde yer almaktadır: 1-Doğrudan hadis-i şerif zikrederek fetvâ verme, 2- Hadislerle ilgili sorularda, hadis kritiği, 3-Bir işin sünnet-i seniyyeye uygunluğu gibi manevi rivâyet, 4- Hadis metinlerinin yorumlamak, 5- Hadise dayalı bilgi isteklerine cevap vermek. a- Doğrudan Hadise Dayalı Fetvâ İbrahim Gülşeni ile ilgili fetvâda, &MA (,,O ` hadisi ile amel etmenin gerekliliği 1144 üzerinde durarak Gülşenî’yi savunmuş, hulle yapana ve yaptıranlara lânet etmenin câiz olacağına L & ¬x «§x hadisini delil getirmiştir1145 . Değersiz bir işe besmele ile başlama konusunda, “mehmâ emken Teâlâ hazretlerinin ismi şerîfin umûr-i hasîseye mübâşeret esnâsında zikr etmekden tehâşî gerekdir, eğerçi mübâh ise de” dedikten sonra konuyu şu hadis-i şerif ile temellendirmiştir: “ ‘Küllü emrin zî bâlin…’ tahsîs bi'zzikr olunmak ânı müş'irdir 1146”. b- Sened Tenkidi Ebussuûd Efendi’nin hadislerle ilgili kritikleri, doğrudan senet yorumu veya senet hakkında yorumda bulunmadan metinle ilgili yorum şeklinde olmuştur. Kaynak kullanımında ise doğrudan belli bir eserin ismini verdiği gibi, “meşâhîr-i kütüb-i hadis” gibi genel ifadeler kullandığı da görülmektedir. Ancak bu “meşâhîr”den maksadın ne olduğu ile ilgili bir açıklamaya rastlanmamıştır. İlgili bir fetvâ şöyledir: “el-Iyâzü billâh-i Teâlâ müslümandan imânsız gideni kâfir mekâbirine ve kâfirden imâna gelüb imânla gideni müslüman 1142 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 16b. 1143 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 16b. 1144 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 266a. 1145 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 45b. 1146 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 19b. 197 mekâbirine nakl eder kudret develeri vardır, derler vâk'i midir?” şeklindeki bir soruya “Rivâyet olunur, meşâhîr-i kütüb-i ehâdîsde yokdur 1147”. Akik yüzük kullanımı ile ilgili bir soruya “Akik hâtem istimali şer’an câizdir, amma ‘anınla namaz kılmağın şa’r mikdarı sevabı vardır’ deyû nakl olunan hadis-i şerîf değildir 1148 ” şeklinde cevap vererek manevi rivâyete dayalı bir hadis hakkında yorumda bulunmuştur. “Seksen yaşında ölen kimesnenin günahı olmaz” şeklindeki bir iddia ile “Günah işlemeğe kudreti kalub işledügi takdirce mektûb olmaz” şeklindeki bir iddiaya “Bâtıl i'tikâddır, tevbe ve rucû' lâzım olur. Ol bâbda işidilen ahbâr, ‘şeyb döküb meâsîden nâhî olmağla ve mazınna-i adem-i istitâ'at olmağla günah işlemez, anın çün mektûb olmaz’ demeğe mahmûldur. Ol vechile tasrîh olunmuşdur” diyerek doğrudan hadis-i şerife atıfta bulunmuş, yaptığı yorumu kuvvetlendimek için de “ 4 4 F= q DM L ” hadis-i şerifini gündeme getirerek “Hadîs-i şerîfinin ma'nâsı ‘zenb işlemez, zarar eylemez’ demekdir. Ve illâ yevm-i kıyâmetde azâb bundan eşeddi olan şeyh-i fânî idügi hadîsi sahîhde tasrîh olunmuşdur” demiş, ardından her iki hadis arasında bir kıyas yaparak “ber muktezâ-yı kıyâs dahi ol idügine iştibâh yokdur. Meğer ki bulmayub dâire-i teklîfden hâric ola. Ol vakit hayır ve şer yazılmaz 1149 ” fetvâsını vermiştir. '#} (s sözünün hadis olup olmadığı ile ilgili bir soruya “Hadis idügi eğerçi meşhûr değildir. Amma manası ve meâli 1=p 1EM@ 9 &O E + p= ^8 ? {5} $ s 3B ` ' p âyet-i kerimesi 1150 fahvâsıdır, iradet-i ezeliyye Rasullâh’ın sallellâhu aleyhi ve sellem bi aynihi ve Kur’an-ı Azim’in tenziline müteallık olmaya idi, âlemi halk olmayacağı mukarrardır”, “Çok nesne lâzım, ‘sıhhatı malum değildir’ dese dahî evlâydı 1151” diyerek bir kabulde bulunduğu gibi, @I 8v - @M¨E ;p sözü ile ilgili olarak da “Hadisdir, murâd bekâ-i şeriat-i sâbıkada teşbîhdir; keyfiyet-i ibkâda teşbih değildir, müşebbehün bih cânibinden ibkâ-i vahy ile olmak teşbîhe halel vermez” şeklinde bir kabulde bulunmuştur 1152. Fiten ile ilgili bir hadisle ilgili olarak “Kütüb-i mu’teberede bu manaya karib ehâdîs-i şerîfe vardır’ bu dahi olsa baîd değildir” 1153 yorumunu yapmıştır. 1147 Düzdağ, a.g.e., s. 174; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 18b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 37b. 1148 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 187b. 1149 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 19a. 1150 Hûd, 11/7. 1151 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b. 1152 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b. 1153 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 224a. 198 Mevzu hadisler: )y ^@ PQ# > 1E 35D= Y > +D no ZQ > 18 &@ L 9 L 85 A (&M8 ) Z ^I L e8p Z 'sª Z58 Z Y ^ # ^E5 1154 ^@, += C > L şeklinde nakledilen hadisin mevzu olduğunu 1155 # E n# 1# 9 1O şeklinde bir hadis bulunmadığını bildirmiştir1156. Zilkâde ve Şevvâl gibi belirli aylarda evlenmenin sakıncalı olduğuna inanan ve bu hususta bazı hadisler de nakleden anlayışlara karşı, Hz. Aişe’den (r.a.) L 9 L 85 -*!> .. O ? -#[ O ? 18 &@ hadisi ile cevap vermiştir1157 . # E ZMe E Y5 O hadisinin sahih olmadığını söylemiştir1158 . = = Dc = >M) P_)@8 1R 1` E I ) ? FD® = _ n @ " P şeklinde nakledilen sözün hadis olmayıp “Şuara-i şianın muhtârii recezleri” olduğunu ifade ettikten sonra şiir ile ilgili tamamlayıcı bilgiler vermiş, ardından Hz. Ali (r.a.) ile ilgili sahih hadisleri nakletmiştir.1159 Yine Receb ayının ilk cuma gecesi Reğâib namazı, şaban ayının on beşinci gecesinde de Berât namazının cemaat ile kılınması hususunda “İmâm Gazzâlî hazretleri İhyâ'da zikr eder. Sâir ulemâ bu namazlar hakkında zikr olunan hadisin isnadı sahîh değildir, mevzûdur derler 1160” diyerek, dolaylı yoldan bu hadisin mevzu olduğunu ifade etmiştir. 5 ) s" C > L `p C > L `p D,# - `p - `p D,# `p +' &@ A E şeklinde rivâyet edilen ve üzerine fıkhî hüküm terettüb ettirilen metnin hadis olup olmadığı hakkında Ebussuûd Efendi, “Değildir, bir gayr-i müstahric câhil düzmüş… 1161” demiştir. Hadis kaynağı olarak Sihâhi'l-mesâbîh 1162 ve Sahîh-i Buhârî’nin1163 isimleri geçmektedir. c- Metin Tenkidi Bazı fetvâlarda müsteftiler bazı hadislerin yorumları hakkında fetvâ sormuşlar, Ebussuûd Efendi de, hadisin senetiyle ilgilenmeden doğrudan hadisin metni ile ilgili istenen bilgiyi aktarmaya çalışmıştır. Örneğin &5 N D,# & N hadisinin sahih olup olmadığı gibi bir soruya “Bazı kütübde böyledir” gibi mübhem bir cevaptan sonra, bu hadisin ne manaya geldiği 1154 "&M8 " Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 16a. 1155 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 9a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 115b; 241, vr. 16a-b. 1156 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225b. 1157 Fetâvâ-yı Üskûbî, Slm. Ktp., Esad Ef., 1094, vr. 25b, (Kenar kayıt). 1158 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191a. 1159 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3448, vr. 12b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad 3752. vr., 179a. 1160 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8b. 1161 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225b. 1162 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 20a. 1163 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b-227a. 199 üzerinde durmuştur 1164. Kızılbaşlar’ın Şiîliği konusunda “yetmiş üç fırka” hadisi ile konuyu tahlil etmiştir1165 . Yine meleklerin devrânı ile ilgili hadis1166 , * # E Ts hadisi1167, raks ve devrân ile ilgili nakledilen 1n) n# +, &XM> hadisi1168 ile kader ve kaza ile ilgili hadislerin yorumu1169 , kendi tefsirinde surelerin sonuna konulan hadislerin sıhhat durumu ve uygulaması 1170 ile ilgili fetvâları da bu kabildendir. Bunun yanında hadis şarihlerinin yaptıkları şerhler de sorulmuş ve Ebussuûd Efendi bu konuda da gerektiğinde eleştirilerde bulunmaktan geri durmamıştır. Örneğin İbn-i Melek (ö. 797/1394-95) ve İmâm Sığnâkî’nin (ö. 711/1311) @# Pk= p 1EDp " 5 ^_2 34 '` 1=p5 4v F5 ¡p FO hadis-i şerîfi ile ilgili bir yorumlarına “sahih değildir, ta’lîkden müstedillin murâdı cevâb-ı şart ta’lik değildir, mef’ul fi’le ta’likdir, eller gibi iradetten murâd “ e@# ^o 1) " 5 p _@# 2 " 5p hadis-i şerîfindeki gibi kasda tesaddidir” deyû def ve red etmek gerekdir 1171” şeklinde bir açıklama getirmiştir. Kadınların akıl ve dinlerinin noksanlığı ile ilgili hadis meselelere konu olmuş, Ebussuûd Efendi de şu yorumu yapmıştır: “Noksân-ı akıl ve din ile vasf buyurmuşlardır. Ve küfrân-ı ni'met ile ayıblamışlardır. Tevbe ve istiğfâr gerekdir 1172 . ç- Hâdise Dayalı Bilgi İsteklerine Verdiği Cevaplar Bu hususta Rasulullah sallallâhu aleyhi ve sellem’in yeşil sarık takmadığı 1173, okuduğu dualar hakkında bilgi verdiği gibi1174 , PO & = q L E hadisi hakkında geniş bilgi isteyen bir müsteftiye bu metnin sahih olduğunu, çok yerde geçtiğini ve Sahîh-i Buhari’de de İmrân b. Husayn’dan nakledildiğini kaydetmiş, rivâyet farklılıklarına yer vermiştir1175. Cennet ehlinin 1164 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3762, vr. 74a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226a. Mecmûa, Pertevniyal, 893-970, vr. 188a. 1165 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 223a-b. 1166 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 18b. 1167 Düzdağ, a.g.e., s. 177; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 10a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 113a-b; 241, vr. 12b. 1168 Düzdağ, a.g.e., s. 85-86 1169 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 219a-220a 1170 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 20b. 1171 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 183b-184a, 220b. 1172 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 19a. 1173 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 187a. 1174 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 20a. 1175 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b-227a 200 dilinin Farsça olacağı konusunda bir hadis olup olmadığı sorusuna: “ Fârisî söyledügi vakidir, ve ehl-i cennet dilidir. .^=5D .^@85 ^@ ^)o `p 18 &@ L 9 8 A E 1176 ” şeklinde cevap vermiştir. 3- İcmâ Fıkıh usûl kaynaklarında icmâ “Rasulullah’ın (s.a.v.) vefâtından sonraki herhangi bir çağda, Müslüman âlimlerin, şer’î bir hüküm üzerinde fikir birliği etmeleri1177” olarak tarif edilmiştir. İcmâ’ın gerçekleşmesi için usûlcülerin çoğunluğuna göre, icmâa katılma ehliyetini haiz bütün müctehidlerin ittifakı şarttır. Azınlığın, hatta bir tek müctehidin muhalefeti icmâın oluşmasına engel teşkil eder. Bununla beraber bütün müctehidlerin fikir birliğini şart koşmayanların yanında, ittifak çevresini belli kişilerle sınırlandıran eğilimler de vardır. Bu görüşte olanların kabul ettikleri çevreler şunlardır: a) Hulefâ-i Râşidîn’in ve Şeyhayn’ın (Ebubekir ve Ömer) icmâ’ı. Bazı âlimler, Hz. Peygamber’in bir hadisine dayanarak Hulefâi Râşidîn ve Şeyhaynın ittifak ettiği konularda icmâ var sayılacağını ileri sürmüşlerse de, sadece bu ittifakın icmâ olarak nitelenmesi usûlcüler tarafından benimsenmemiştir. b) Ehl-i Beyt’in ittifakı –bu görüş Şiîlerin görüşüdür-. c) Sahâbenin icmâ’ı. İmam Şâfiî’nin icmâ kavramını teoride bütün asırlar için düşünmekle birlikte gerçekleştiğine kesin gözüyle bakabildiği icmâın sahâbe dönemiyle sınırlı kaldığı söylenebilir. Zâhirî dorktrininin ünlü siması İbn Hazm, icmâ konusunda uzun bir tartışmadan sonra gerçek icmâın sahâbe icmâından ibaret olduğu sonucuna varmaktadır1178. Bunların dışında “Haremeyn” (Mekke ve Medine) ve “Mısreyn” (Basra ve Kufe) ehlinin ittifakını da icmâdan sayanlar olmuştur. Ebû Hanife ve bir talebesine izafe edilen Kûfe ehlinin icmâının bağlayıcı bir kaynak sayılacağı görüşünün tamamen asılsız olduğu gerek Hanefî ve gerekse Hanefî olmayan usûl âlimlerince belirtilmektedir1179 . İcmâ konusu da Ebussuûd Efendi fetvâlarında çeşitli şekillerde yer almıştır. “İttifak”, “icmâ’-ı sahâbe”, “cumhûr-i ulemâ-i a’sâr ve emsâr icmâ’ı”, “cumhûr-i müctehidînin icmâ’ı”, “mucm’aun aleyh” ve “muttefakun aleyh” gibi tabirler bunların başlıcalarıdır. 1176 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3682, vr. 208b. 1177 Hallâf, Abdülvehhâb, İlm-u usûli’l-fıkh, İstanbul, 1984, s. 49. 1178 Dönmez, İ. Kafi, “İcmâ”, DİA, XXI, 423-424. 1179 Dönmez, a.g.e., XXI, 424. 201 “İttifak” tabiri, Allah yolunda mal ile cihadın fazileti konusunda “kâffe-i tâbi’în ve tebe-i tâbi’în vesâir selef-i sâlihin dahi taburan ba’de taburin bunun üzerine icmâ’ ve ittifak edüb … 1180” şeklinde geçen bir fetvâda kullanılmıştır. Kızılbaşlarla ilgili fetvâda “sebb-i nebi eylemiş olub cumhûr-i ulemâ-i a’sâr ve emsâr icmâ’ı ile katilleri mübah olub 1181” diyerek, ayrıca daha önemli işler var iken Kızılbaşlarla savaşın gerekliliğine “Medine-i Münevvere etrafında kefere çok iken ve Bilâd-ı Şam feth olunmamışken anlara gaza eylemekden Hazret-i Ebibekr-i Sıddık hilafetinde zuhur eden Müseylime-i Kezzâb’a tabi olan tâife-i mürtedde üzerine gaza eylemeğe ashâb-ı kiram icmâ’ları ile tercih ve takdim buyurmuşlardır” 1182 şeklinde delil getirilmiştir. Yine bunun gibi “sebb-i nebi” konusunda “cumhur-i ulemâ-i izâm icmâları 1183”; mezhep âlimleri arasındaki ihtilaflı konularda yargının tavrı hususunda da “Zira cumhûr-i müctehidîn icmâ eylemişlerdir kim, hâkim bir müctehid kavli ile hükmeylese, ol maddede sâirler kavliyle hüküm mümkün olmaz, hükm-i evvel imzâ olunmak vâcib olur 1184” şeklinde aynı tabire yer vermiştir. Cumhûr-i müctehidîn icmâ’ına, mezhep âlimleri arasında ihitlaflı olan meselelerin uygulanması sadedinde yer verilmiştir. Ebussuûd Efendi kaynak belirtmeksizin “…Cumhûr-i müctehidîn icmâ eylemişlerdir kim, hâkim bir müctehid kavli hükmeylese ol maddede sâirler kavliyle hüküm mümkün olmaz, hükm-i evvel imzâ olunmak vâcib olur 1185” diyerek fetvâ usûlü açısından önemli bir kuraldan söz etmiştir. “Müttefekun aleyh” tabirine yer verdiği meselelerde dikkat çektiği ittifakın ise Hanefî âlimlerinin ittifakı olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim o bir fetvâsında, namazda sarığı çıkan bir imamın, düşen sarığını iki eliyle tekrar takması ya da düşmemesi için secdede iki eliyle tutmasının namazı bozup bozmayacağına dair bir soruya şu cevâbı vermiştir: “Sûret-i ûlâda iâde lâzımdır. Sânîde lüzûm mütafakun aleyh değildir 1186 ”. “Mucm’aun aleyh” tabirine bir vakıf fetvâsında yer verilmiştir: “Vakf-ı müseccelin bey’inin adem-i sıhhati mücmeun aleyh idüğü, cemî kütübde mastûrdur, ve bey’inin adem-i sıhhati mücmeun aleyh olana zam olunanın bey’i sahîh değildir, değil idüğü, Zahîre’de mezkûrdur… 1187”. 1180 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 75a-b. 1181 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 223a-b. 1182 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 223a-b 1183 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 66a. 1184 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 99b. 1185 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 99b. 1186 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 9a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 11a. 1187 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 114a-b. 202 4 - Kıyas Sözlükte kıyâs, “bir şeyin başka bir şeyle ölçülmesi” anlamına geldiği gibi “iki şeyi birbirine eşitlemek” anlamında da kullanılır. Usûlcülerin kullandığı bir terim olarak ise kıyas, "Kitab, Sünnet veya icmâda hükmü bulunmayan meseleye, aralarındaki illet birliği sebebiyle, bu kaynaklardan birinde yer alan meselenin hükmünü vermek" demektir1188 . Kıyasın dört ruknü vardır: Asıl, fer’, aslın hükmü ve illet. Asıl, hükmü nass veya icmâ tarafından belirlenmiş mesele demektir. Buna "el-makîs aleyh" ve "el-müşebbeh bih" de denir. Fer', hükmü nass veya icmâ tarafından belirlenmemiş mesele manasındadır. Buna "el-makîs" ve "el-müşebbeh" de denir. Aslın hükmü, asıl hakkında sabit olan ve kıyas yoluyla fer'a da uygulanmak istenen hüküm demektir. İllet ise asla ait hükmün konmasına sebep olan özellik demektir. Bir kıyasın geçerli olabilmesi için bazı şartların biraraya gelmesi gerekir. Bu şartlar çoktur ve çeşitlidir. Bir kısmı "aslın hükmü" ile, bir kısmı "fer" ile, bir kısmı da "illet" ile ilgilidir. Aslın hükmü ile ilgili şartlar: 1- Aslın hükmü Kitab veya Sünnet ile sabit olmuş bir hüküm olmalıdır. Şayet hüküm icmâ ile sabit ise, bilginler bu konuda uygulanamaz veya uygulanabilir şeklinde iki ayrı görüşe sahiptirler. 2- Kıyas yoluyla uygulanacak hükmün, akıl tarafından idrak edilebilecek bir illeti olmalıdır. 3- Aslın hükmü sadece asla (hakkında hüküm sabit olan olaya) mahsus olmamalıdır. Fer’ ile ilgili şartlar da şöyle sıralanabilir: 1-Fer’, hükmün illeti bakımından asıla eşit olmalıdır. 2-Fer' hakkında, naslarda veya icmâda, kıyas yoluyla bulunacak sonuca aykırı düşen bir hüküm bulunmamalıdır1189 . Burada Ebussuûd Efendi’nin kıyasa bakışı ve uygulaması ile kıyasın temel rukünlerinden olan “illet” konusundaki görüşleri ve uygulamaları değerlendirilecektir. a- Kıyas’a Bakışı ve Uygulaması Ebussuûd Efendi, şeyhülislâmların kıyas ile verdikleri fetvâların değerini ifade sadedinde “Mezâr-ı müslimîn üzerinde olan kesb helâl değildir deyu fetvâ-yı şerîfe verilmiş iken, bazı kimesneler ‘bunun fi'li haramdır hürmetine nass-ı kât’ yokdur kıyâsî meseledir. Eğer bu harâm olıcak olursa üç talâk avratım boş olsun’ dese avratı boş olur mu?” şeklindeki bir soruya “Olur, 1188 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 110. 1189 Şaban, a.g.e., s. 121-128. 203 ıtlâk üzerine ‘haram olıcak olursa’ deyû şart etdi ise 1190” diyerek, kıyasa dayalı fetvânın nas ile sabit fetvâ değerinde olduğuna işaret etmiştir. Uygulamada ise, fetvâlarda mîrî arazilerin intikalinde kızlar istisna edilmiş ve kızlara tapu verilmemiş iken, 958/1551 tarihli fermanla kız evlatlar erkeklere kıyas edilerek tapu intikalinde hak sahibi kabul edilmişlerdir1191 . Hz. Ali’nin kılıcı ile ilgili iddialar şahsiyetine kıyas edilerek değerlendirilmiş 1192 , bir kadının mehri “babası cânibinden olan nisâ mehrine” ve “hemşirelerine mukayese ile 1193” tespit edilmiş, ancak eski bir Cezâyir paşası olan ağanın âzâdlısı ve Hayrettin Paşa oğlu Hasan Paşa’nın eşi olan Hind’in mehr-i misli, emsaline değil “Hasan Ağanın şanına kıyas, eshâb-ı vukûf ta’yîn ve ittifakları ile olunur 1194” denilmiş; zayi olan bir rehnin zarar tespitinde “rehnin nisbetleri taz’îf tarîki ile olmayub teslîs ve terbî tarîkî ile ise bu sûretde kıyas 1195 ” ın esas olduğu ifade edilmiş; seksen yaşına girmiş yaşlıların günah işlemeleri ve işledikleri günahlardan hesaba çekilmeleri ile ilgili bir soruya, işledikleri günahlardan hesaba çekilmeleri ile Allah’ın sevdiği kuluna günahın zarar vermeyeceği mealindeki hadisi birbirlerine kıyas ederek fetvâ vermiştir1196 . Buna karşın vakıfların ücretlerinin tespitinde birbirlerine mukayese edilmesinde kıyasın gayr-i şer’î olup, vakıf kiralarında yapılması gerekenin ötedenberi alınagelen kira bedeli olduğu vurgulanmıştır 1197 . “Maktûl bulunan yerden kâimen mi çağırmak gerek, nice gerek” şeklindeki bir soruya ve “vaz’-ı muayyen yokdur, her ne keyfiyet ile çağrılsa âvâz eden yerden olan mahalle ehline diyet lâzım olur” şeklindeki bir değerlendirmeye de “husûs-i diyet hilâf-ı kıyâs üzerine nass ile sabittir, hilâf-ı kıyâs üzerine mülkâttır” denilerek bu konuda bir kıyas yapılamayacağı 1198 vurgulanmıştır. Ebussuûd Efendi fetvâlarında şer’î kıyasın yanında aklî kıyasa da yer vermiştir. Nitekim “Fî-zamâninâ ümmî tâifesi elfâz-ı küfrün cümlesin ve ne idüğün bilmezler, elbette telâffuzundan hâlî değillerdir. Ol ecilden veledleri -hâşâ- veled-i zinâdır, fiilleri dahi delâlet eder” şeklindeki bir 1190 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 17a. 1191 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 67a; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 272a; 585, vr. 245a-b 1192 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 224a. 1193 Düzdağ, a.g.e., s. 41-42 1194 Düzdağ, a.g.e., s. 42-43 1195 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 194a. 1196 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 19a. 1197 Düzdağ, a.g.e., s. 78-79 1198 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 208a-b. 204 iddia için “Gaybete hüküm değildir, kıyasla söylemiş. Sözü gayr-i vâki’ idüğü dahi muhakkak değildir 1199“ diyerek aklî bir kıyasa yer vermiştir. b- İllet Kavramı ve Bazı İlletler Sözlükte "illet" bulunduğu yerde değişikliğe yol açan durum demektir. İslâm hukuku terimi olarak "illet" üç ayrı anlam ifade eder: Hükmün konmasını münasip (uygun) gösteren durum, hükmün konmasından amaçlanan sonuç ve hükmün korumak istediği menfaat ile hükmün konmasını münasip gösteren durumu genellikle ihtiva eden açık ve munzabıt (istikrârlı) vasıf. Bir İslâm hukuku terimi olarak "illet" bu üç anlamdan herbiri için kullanılabilir, fakat usûlcüler bu terimi sadece üçüncü anlam için kullanmışlar, birinci ve ikinci anlamlara ise "hikmet" demişlerdir. Usûlcüler, illet kelimesini kullandıklarında, bununla açık, munzabıt ve hükmün konmasını münasip gösteren durumu genellikle ihtiva eden vasıf kastederler1200 . Fıkıh usûlünün önemli meselelerinden olan illet-hikmet konularına fetvâlarda da temas edilmiştir. Nitekim “Cum'a-yı şerîfin hutbesi mukaddem olub 'îdeyn-i şerîfeynin hutbesi muahhar olduğunun vechi nedir?” şeklinde ibâdetlerin uygulanışıyla ilgili bazı hikmetler sual olunmuş, Ebussuûd Efendi ise: “Bunun gibi umûr-i hafiyyetü'l-esbâb ânın içün teşrî buyuruldu ki ‘semi'nâ ve eta'nâ’ deyub imtisâle müsâraat eden ülü'l-elbâb ‘bunun sır ve hikmeti nedir?’ diyen ashâb-ı zeyğ u dalâlden mümtâz olub cezâların göreler 1201 ” diyerek bu gibi uygulamaların “teabbüd (kulluk denemesi)” kabilinden olduğuna işaret etmiştir. Sorunun diğer bir versiyonunda ise cevap olarak: “Hutbesiz salât-ı Cuma câiz değildir. Salât-ı îd câizdir” denilmiş, ardından fetvâyı kaydeden kâtip –ki adı Velî olarak belirtilmiştir- bu sorunun gündeme gelmesinin sebebine işaretle: “Dürer ve Gurer sahibi bu hususda fark vardır demiştir, anın içün istiftâ olundi 1202” kaydını düşmüştür. Fetvâlarda illet sadedinde yer verilen bazı kavramlar şunlardır: 1199 Düzdağ, a.g.e., s. 117. 1200 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 129-131. 1201 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 14b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 22b. 1202 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 22b. 205 1) Fitne Fitne kelimesi “f-t-n” kökünden olup, sözlükte “denemek, sınamak” manasına gelmektedir1203. Terim olarak: “İnsanın hayırlı ya da şerli olduğunu ortaya çıkaran şey 1204” olarak tanımlanmıştır. Kur’ân-ı Kerîm ve hadis-i şeriflerde üzerinde önemle durulan ve üzerine birçok fıkhî mesele bina edilen “fitne” kavramına1205 İslâm fıkıh kaynaklarında haremlik-selamlık1206 , savaş ve terör 1207, fetvâ usûl ve adabı1208 gibi konularda yer verilmiştir. Fetvâlarda ise zimmîlerin içki satmaları, tasavvuf büyüklerinin aleyhine söylentiler, devlete baş kadırma, haremlik-selamlık, emred (tüyü bitmemiş parlak erkek çocukları), cami görevlerinde halk arasında ortaya çıkan dedikodular, namaz imâmetinde imam seçme gibi hususlarda bu kavrama atıfla fetvâ verilmiştir. İlgili fetvâlardan bazıları şöyledir: “Bir kasabada vâki olan zimmîler, Pâdişâh-ı âlem-penâh hazretlerinin emr-i hümâyûnuna imtisâl (etmeyip) ehl-i İslâm’a her zaman hamr bey’ etmekle fitne ve fesâdetleri münkatı’ olmayıp, hâkimü’ş-Şer’ dahi nice defa tenbih ve te’kid edip memnu’ olduklarında kasaba-i mezbûre sulehâsı, hâkim-i merkûma şikâyet eylediklerinde, ahâli-i memleket ‘tarîk-i men’, ba’zısının şarapların döküp ve küplerin kesr etmekle men’ olurlar, ana münhasırdır’ dedikleri ecilden hâkimü’ş-Şer’, nefislerine kifâyet edecek miktarını ibkâ edip zâidini dökse, şer’an hâkim-i merkûma ne lâzım olur? el-Cevâb: Asla nesne lâzım olmaz. İstihsânen olmuş zararların zamân dahi lâzım idüğüne (imedüğüne?) rivâyet-i sahîha vardır. Bu babda amel mesele-i Kitab-ı Gasbla değildir 1209”. “Bir kimesne İmâm Gazâlî ve Şeyh Muhyiddin-i Arabî ve Celâlüddin-i Rûmî ve sâir meşâyih-i izâm-ı sâlife kaddesallahu ervâhahum onları tekfir eylese ne lâzım gelür? Ve bi istifsâr olundukda ‘tekfirin vechi beyân etmek lâzımdır’ deyû buyurulmuş, bunların tekfirinin bir vechi olmak ihtimali var mıdır, beyân oluna. Selâtîn-i İslâm ve ulemâ-i kiram belki havâs ve avâm katında bunlar makbul ve ervâh-ı tayyibelerinden istimdâd olınıgelmişdir. Bunların küfrüne vech olıcak Müslüman kim olur? el-Cevâb: Ol asl dâhiye-i azîmeyi tefevvüh eden bî dîn ortaya getürilüb, hali bildirilüb, 1203 Fîruzâbâdî, Mecdüddîn Muhammed b. Yakub, el-Kâmûsu’l-muhît, (thk. Mektebetü tahkiki’t-türâs fi Müesseseti’r-risâle), Beyrut, 1987, 1575. 1204 Cürcânî, et-Ta’rîfât, (thk. İbrahim el-Ebyârî), Beyrut, 1405, s. 212. 1205 Bk. Çelik, Ali, “Hz. Peygamberin Hadislerinde Fitne Kavramı ve Sebepleri”, Diyanet Dergisi, Ankara, 25 (2), 1989, 109-118; Aktaş, Cihan, “Kadının Toplumsallaşması ve Fitne”, İslâmi Araştırmalar, Ankara, 5 (4); 1991, 251-259; Kemâlî, Muhammed H., “İslâm’da İfade Hürriyeti: Fitne Kavramının Tahlili”, (Çv. Halim Sırçancı), İslâmi Sosyal Bilimler Dergisi, İstanbul, 1 (2), 1993, 40-61. 1206 Ebu’l-Hüseyn el-Basrî, el-Mu’temed fî usûli’l-fıkh, (thk. Halil el-Meyyis), Beyrut, 1403, II, 231; Ali b. Abdulkâfî es-Sübkî, el-İbhâc fî şerhi’l-minhâc, Beyrut, 1404, (thk. Heyet), III, 46. 1207 Es’ad b. Muhammed el-Kerâbîsî, el-Furûk, (thk. Muhammet Tamûm), Kuveyt, 1402, II, 283; Abdülkadir b. Bedrân ed-Dımaşkî, (thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî), el-Medhal, Beyrut, 1401, 57, 69 1208 İbn Hamdân, “Sıfatü’l-fetvâ ve’l-müftî ve’l-müsteftî”, el-Mevsûa fî âdâbi’l-fetvâ, s. 347. 1209 Düzdağ, a.g.e., s. 97 206 verilen ecvibe mehâmil-i gayr-i makhûreye haml olunub, ehl-i İslâm içinde fitne ilkâ etmek ehl-i islâma lâyık değildir. Çivizâde taarruz etdikde hakikat-i hâl mufassalan Hazret-i merhûma kaddesallahu sübhânehû ruhahu’l-aziz beyân olunmuşdur. Hâkim İshâk sâbıkan zu’munca bazı kelimât-ı bâtıla söylediğiçün ortaya getürilüb tecdîd-i imân etdirilmişdir 1210”. “Bir sultan-ı âdilin ebnâsından biri, tâ’atten hurûc edip, bazı kılâ’a müstevlî olup, ehline mal salıp, cebr ile alıp, asker cem’ edip, gayri tarîk ile ref’i mümkin olmayıp kıtâle mübâşeret eyleseler, ânların kıtâlleri ve sinip cem’iyetleri dağılıncaya değin kıtâlleri şer’an helâl olur mu? el-Cevâb: Helâldir, nass-ı Kur’ân-ı ’Azîm ile sâbit olmuştur. Hükm-i şer’îdir ve icmâ’-i sahâbe-i kiram dahi ânın üzerinedir. Kıtâle kâdir olanlar kıtâlle, olmayanlar kelâm-ı hak ile ve du’â-i hayırla, ref-i fitne ü fesâda sa’y etmek vâcibdir. Vallâhu Te’âlâ a’lem ve ahkem 1211 ”. “Zeyd halasi evine varduği takdirce, ‘nâ mahremsin’ deyû ehl-i örf, dahle kâdir olur mi? elCevâb: Fitne tevakku olunmayıcak olmaz 1212 ”. “Zeyd ile Amr ak sakallu pîrî olub, biri birinin evlerine nâ mahrem avratlar üzerine girmekle, ehl-i örf, ta’zîr bi’l-mal edüb cerimelerin almağa kâdir olur mi? el-Cevâb: Asla fitne tevakku olunmayub, avratları kariler ise olmaz. Amma hâkim, ‘Min ba’d edeb üzerine olun’ deyû tehdid etmek lâzımdır 1213”. “Zeyd mutallakası Hind ile bir evde sâkin olmak câiz olur mu? el-Cevâb: Biri birini görmeyüb fitne tevakku olunmayıcak olur. Evde oda müteaddit beyitler olur 1214 ”. “Zeyd-i müezzin emred ve oğlan olub, kâhî imâm gelmedügi zamanda geçüb halka imâmet ediverse, cemâatten bazı, emred müştehâ olmağın iktidâdan ibâ eyleseler, şer’an imâmeti câiz olur mu? el-Cevâb: Bâliğ ise câizdir. Amma mahall-i fitne ise kerâhiyet vardır 1215 ”. * # E Ts hadîsi sahîh olub etmek ile amel câiz olur mu? el-Cevâb: Câizdir. İmâmınıza 1216 ittibâ edün ‘fâcirdir’ deyû (hal') 1217 edüb isâre-i fitne eylemen demektir 1218 ”. 2) Lehv ve La’ib Lehv kelimesi “l-h-v” kökünden gelmekte olup, “oyun oynamak” manasındadır1219. Terim olarak "eğlenilen, oynanılan ve meşgul olunan herşey"; “bir şeyle meşgul olarak diğer bir şeyle 1210 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 227a. 1211 Düzdağ, a.g.e., s. 191; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 224b. 1212 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 69a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 130b. 1213 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 69a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 130b. 1214 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 40a; Düzdağ, a.g.e., s. 177; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 51b. 1215 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 9a. 1216 “imamınıza ittiba edin” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 12b; Düzdağ, a.g.e., s. 177. 1217 “hulf” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 12b. 1218 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 10a; Düzdağ, a.g.e., s. 177; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 113a-b; 241, vr. 12b. 207 ilişkiyi kesmek.. 1220 ” gibi çeşitli şekillerde tarif edilmiştir. Fıkıh kaynaklarında ise; Hanefî kaynaklarında ağırlıklı olarak müzik hakkında kullanılmış olmakla beraber 1221 , müziğin dışındaki eğlenceler için de kullanılmış, Şâfiî, Hanbelî ve Zâhirî mezheblerinde ise müziğin dışında başka manalarda kullanıldığına rastlanmamıştır 1222 . Bazı fetvâlarda “la’ib” ve “lehv” kavramlarına atıflarda bulunulmuştur. Bu kavramlar üzerine kurgulanmış olan meselelerde ise la’ib ve lehv’in haramlık gerekçesi olarak değerlendirildiği anlaşılmaktadır. Nitekim “çalgılı düğüne varıp, ta’âm önüne giden ve peşkîr çeken kimseler, kendiler kâfir ve avratları bâindir” şeklindeki bir hükmün doğru olup olmadığı yönündeki bir soruya, “çalgılı olduğuyçün der ise, ve çalgı çaldıranlar ve la’ib ü lehv ettirenler, istihlâl tarîki ile ederler ve ettirirler ise” şeklinde cevap verilerek, la’ib ve lehv’in esasen haram unsurlar olduğuna işaret edildikten sonra, bunları “istihlâl” (helâl kabul etme) yoluyla yapanlar için bu yorumun doğru olduğu ifade edilmiştir 1223 . Müzik aleti çalmak “lehv çalma” tabiri ile ifade edildikten sonra, “lehv çalanın…” “eğer müslüman ve eğer kâfir üzerlerine şer’an şehâdetleri makbul olmaz 1224 ” denilmiştir. Güreşçiler güreşirlerken “tasliye” (salavât getirttirmek) “temâşacı teksîr için ve lehve halkı rağbet için tasliye küfürdür 1225 ” denilerek küfür sayılmış, müzikli eğlenceler ve bu eğlenceleri tertip edenlerin “ta’zir-i şedîd ve habs-i medîd ile men u zecr olunub, zecirlerinde müsâhele eden hükkâm azl olunur 1226 ” şeklinde fetvâlar verilmiştir. câiz olup olmayacağı değerlendirilirken “fesaka âlet-i lehv ü fücur ile içdikleri mekrûhi âdem ist’imal mi eder? 1227 denilmiş, sûfîlerin devrân ve raksları hakkında “lehv ü la’ib ve abes olmak ile hurmeti mukarrere olduğundan gayrı…” 1228 , “sıfât-ı mübtedi’in ve evsâf-ı lâibîn üzere zikr ederler, ve la’ib ve lehv ve menâhi ve melâhiye mukârenetle eğerler 1229 ” denilerek “lehv ve 1219 Asım Efendi, Kamûs Tercümesi, IV, 1171. 1220 İbn Manzûr, Lisanü’l-arab, Beyrut, 1994, XV, 259-261. 1221 Mahmûd el-Mavsılî, el-İhtiyâr li ta’lîli’l-muhtâr, Beyrut, 1998, IV, 165; Kâsânî, Bedâî', VI, 269; elMerğînânî, el-Hidâye, Kahire, ts., IV, 80; İbni Âbidîn, Hâşiyetü Reddi’l-muhtâr, VI, 427 1222 es-Sübkî, Tekmiletü'l-mecmû' li'n-Nevevî, Beyrut, 1990, XX, 230; İbn Kudâme, el-Muğnî, (eş-Şerhu'l-kebîr ile beraber), Beyrut, 1984, XII, 40; İbn Hazm, el-Muhallâ, VII, 559. Geniş bilgi için bk. Düzenli, Pehlul, “Klasik Fıkıh Kaynaklarında Müzik Tartışmaları”, Marife, Yıl, 1; sy. 2, s. 27-58. 1223 Düzdağ, a.g.e., s. 202 1224 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3463, vr. 2a. 1225 Düzdağ, a.g.e., s. 202; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 185b. 1226 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191b-192a; Düzdağ, a.g.e., s. 149 1227 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191b; Düzdağ, a.g.e., s. 148 1228 Düzdağ, a.g.e., s. 85 1229 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 231b-232b. 208 la’ib”ın devrân ve raksın haram sayılmasının temel sebeplerinden olduğu vurgulanmış, bir diğer fetvâda lehv’in semâvî dinlerin bütününde haramlık gerekçesi olduğu belirtilmiştir1230 . Bundan olsa gerekir ki diğer bir fetvâda gayr-i müslimlerin, Cuma namazı kılınan bir müslüman mahallesinde la’ib ve lehv özellikli eğlencelerine izin verilmemesi gerektiği ifade edilmiştir1231 . 3) Muhadderelik “Muhaddere” kelimesi esasen, “h-d-r” kökünden Arapça bir kelime olup “görünmemek için çadırın bir tarafına çekilen kadın” ve “mutlak manada örtülen şey 1232” manasında kullanılır. “Ehl-i perde ve afîf kadın 1233” manasına da gelmektedir. Hanefî fıkıh kaynaklarında muhadderelik kavramına çeşitli vesilelerle temas edilmiştir. Kâsânî, “Kadın muhaddere ve mestûredir. Erkeklerin bulunduğu meclislere çıkması örf ve âdette ayıp sayılır 1234 ” genel prensibinden söz ederken, İbn Nüceym kadının “muhaddere”lik özelliğinden dolayı mahkemeye gitmek yerine, hasmının rızâsına gerek kalmadan vekil tayin edebileceği üzerinde durmuştur 1235 . Fetvâlarda, kadınlarla ilgili bazı hükümler “muhadderelik” kavramına dayandırılmıştır. Ebussuûd Efendi, muhadderiliği dinî bir problem olarak değil, sosyal bir konu olarak ele almış ve “Muhadderelikte mu’teber olan, hudûd-i Şerîat-i Şerîfeyi ri’âyet değildir. Anınçün kâfirelerde dahi muhaddere bulunur 1236” demiştir. Ebussuûd Efendi, eğlence programlarına ibtizâl üzerine gitmeyi1237, büluğa ermiş köleler (kebîr) ile bir arada oturmayı1238, köylü bir kadının evinin işlerini bizzat kendisinin görüp, evinin suyunu dışarıdan kendisinin taşımasına muhaddereliği mani kabul etmiştir. Buna karşın hamam veya köylere “ırz ü vakarla ve hadem ü haşem ile gitmek”, eğlence programlarında “haşmetle varmak 1239 ” ise muhaddereliğe mani görülmemiştir. 1230 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 192b. 1231 Düzdağ, a.g.e., s. 96-97; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 189a. 1232 Asım Efendi, Kamus Tercümesi, II, 387-388. 1233 Şemseddin Sami, Kamûs, s. 1308. 1234 el-Bedâi, II, 504. 1235 el-Eşbâh ve’n-nezâir, (thk. Muhammed Mutî’ el-Hâfız), Dımaşk, 1983, s. 386. 1236 Düzdağ, a.g.e., s. 56; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 135a. 1237 Fetâvâ Yahya b. Zekeriyyâ b. Bayram, Nuruosmaniye, 1596/1998, vr. 309b (kenar). 1238 el-Halebî, el-Mültekâ’l-ebhur, Slm. Ktp., Esad Ef., 994, vr. 194b, (kenar not, “min hattihî” kayıt). 1239 Düzdağ, a.g.e., s. 55; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 134b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 135a. 209 Muhaddere olup olmamanın hukukî sonuçları yargıda kendisini göstermektedir. Buna göre muhaddere olan kadınlar “i'zâm-ı şânı olmağın 1240” mahkemelerdeki duruşmalarına bizzat katılmak yerine vekil göndermeleri 1241 zorunlu olup, “vekîl nasbetmemeğe kâdir olmaz” 1242 denilmiştir. 4) Teşebbüh “Teşebbüh” kelimesi “ş-b-h” kökünden gelen “benzemek 1243” manasına gelmektedir. Teşebbüh meselesini iki grupta mütalaa etmek mümkündür: Birincisi, şi’âr sayılan, yani ibâdetle ilgili olan noktalarda teşebbüh ki, bu noktalarda teşebbüh zâhiren küfrü gerektirir. İkincisi, şi’âr sayılmayan noktalarda teşebbüh ki, bunun da fısk ve isâet olduğunda ittifak vardır. Şi’ârlar ise zamanla mahiyet değiştiren ve değiştirmeyen olmak üzere iki grubdur1244 . Teşebbüh aslında haramdır. Fakat İslâm’ın esas nehyettiği ve üzerinde durduğu teşebbüh, sırf gayr-i müslimleri taklit etme veya erkeklerin kadınlara, kadınların da erkeklere benzeme özentisiyle birbirlerinin şekil ve kıyafetlerini taklid etmeleridir1245 . Hadis kaynaklarında olduğu gibi1246 fıkıh kaynaklarında da “teşebbüh” konusuna temas edilmiş, bu esas üzerine kurulu hükümlere yer verilmiştir. Hanefî fıkıh kaynaklarında ise ibâdetler konusunda yahudilere 1247 , ehl-i kitaba 1248 mecûsilere1249 , şintoistlere1250; cenazelerde yahudilere1251, ehl-i kitaba1252, ehl-i cahiliyyeye1253 ve kadınlara 1254 ; kılık-kıyafette yahudilere 1255 , ehl-i kitaba 1256 ; resim ve heykel kullanımında 1240 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 118b, 119a. 1241Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 135b. 1242 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 135a. 1243 Muhammed b. Ebubekr er-Râzî, Muhtâru’s-sıhâh, Beyrut, 1995, s. 354. 1244 Çakan, İsmail Lütfü, “Giyim-Kuşam İle İlgili Sorular ve Cevaplar”, İslâm’da Kılık-Kıyafet ve Örtünme, s. 148; Faruk Beşer, a.g.e., s. 148. 1245 Günenç, Halil, “Giyim-Kuşam İle İlgili Sorular ve Cevaplar”, İslâm’da Kılık-Kıyafet ve Örtünme, s. 147. 1246 Bk. Buhari, el-Câmi’, Kitâbu’l-cemâ’a ve’l-imâme, 28; el-Eşribe, 22; Tirmizî, Sünen, el-Libâs, 25; Ebu Davud, Sünen, el-Libâs, 5. 1247 es-Serahsî, el-Mebsut, İstanbul, 1982, I, 26, 45. 1248 Kâsânî, Bedâi, I, 543. 1249 es-Serahsî, a.g.e., I, 31 1250 es-Serahsî, a.g.e., I, 152. 1251 es-Serahsî, a.g.e., II, 49. 1252 Kâsânî, a.g.e., II, 44. 1253 Kâsânî, a.g.e., II, 71. 1254 es-Serahsî, el-Mebsût, II, 60; Kâsânî, a.g.e., II, 61 1255 es-Serahsî, a.g.e., VI, 144. 1256 Kâsânî, a.g.e.,, I, 503. 210 putperestlere 1257 benzemenin yasaklığı üzerinde durulduğu gibi, erkeklerin kadınlara benzemesi1258 gibi daha bir çok meselede “teşebbüh” kavramına atıfla yorumlar yapılmış ve fetvâlar verilmiştir. Özellikle ahlak kitaplarında önemli yer tutan “teşebbüh” konusu, Ebussuûd Efendi fetvâlarında da dikkate alınmış, kılık-kıyafet başta olmak üzere kimi fetvâlar bu esas üzerine oturtulmuştur. İlgili fetvâlarda “…Hazret-i Rasullah sallellâhu aleyhi ve selleme ulûm ü maârifde ve tâatda ve ibâdetde ve mekârim-i ahlâkda teşebbüh ve iktidâ etmekdir. Farz ve vâcib ve mesnûn ve müstahab olan. Allah Teâlâ alem 1259 ” denilerek teşebbühün esasen Rasulullah’a (s.a.v.) olması gerektiğine vurgu yapılmış; raks ve devrânı “ve dahi 1n) n# +, &MX > hadisi mucebince haval-i arşda devrân eden melâikeye teşebbühdür” diyerek helâl sayanlara “…bunların fiilleri kefereye teşebbühdür… 1260” denilerek Rasulullah’a (s.a.v.) teşebbüh iddiaları reddedilmiştir. Ebussuûd Efendi fetvâlarında teşebbüh kavramı bağlamında verilen fetvâların ise müslimgayr-i müslim ilişkilerinde odaklandığı görülmektedir ki bazıları şöyledir: “Hâccü’l-Haremeyn olub siyah sarınan Zeyd’e ‘Bire Şeytan başındaki şapka gibi yüzün karadır’ diyen Amr’a şer’an ne lâzım olur? el-Cevâb: Ta’zîr lâzımdır, amma kefere dahî sarmağın min ba’d ak sarınmak gerekdir 1261”. “Zeyd bi-gayri zarûretin, başına yahudi şapkasın giyse, şer’an Zeyd’e ne lâzım olur? el-Cevâb: Küfür lâzımdır 1262”. “Bir kâfir imâna geldikden sonra daima kâfir şapkasın ve libasın giyse şer’an ne lâzım olur? elCevâb: Zarûret yok ise tecdîd-i imân edüb bir dahî giymemek lâzımdır 1263”. “Zeyd yanında Şâhdestûr takınan kendü kâfir avreti boşdur dese ne lâzım olur? el-Cevâb: Şâhdestûr nedir, beyân olunmak gerekdir, Cevâb yazıla. Ebussuûd. Sûret-i mezbûrede Şâhdestûr dedükleri bol bol nakş işlenmek yahud dokunmuş rida gibi bir destimaldır, kuşağa sokılub hâcet oldukda kullanılur, Tahmas’ın mutadı bunu kullanmak olmağın adını Şahdestür komuşlardır. Vakıan takınmakda hata var mıdır? el-Cevâb: Eğer anı takınanlar fâcire taklid edüb kendiler dahî anın mezhebi üzerine ise vakıa kâfirlerdir, avretleri boşdur, amma mücerred anı takındıkları çün değil belki anun mezhebi üzerine olduklarıçün kâfirlerdir, eğer ana taklid etmeyüb heman şöyle kullanurlarsa asla sâir destimalden farkı yokdur, eğer Zeyd’in sözü evvelki takdir üzerine ise 1257 Kâsânî, Bedâi’, I, 301. 1258 es-Serahsî, el-Mebsût, I, 40 1259 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 187a. 1260 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 231a; Düzdağ, a.g.e., s. 85-86 1261 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 186b-187a. 1262 Düzdağ, a.g.e., s. 118; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 116a. 1263 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 187a. 211 sahîhdir. Amma küfür takımından değil idügin beyân etmek lâzımdır, eğer sonra ki üzerine ise bâtıldır, bilmedügi sözi söylememek lâzımdır 1264 ”. 5) Tevâtür Esasen hadis usûlü ile ilgili bir terim olan “tevâtür”, İslâm hukukunda da haber ve rivâyete dayalı konularda dikkate alınan bir konu olmuştur. İslâm hukukunu, özellikle de şâhitlik meselelerini ilgilendiren boyutu hakkında Bilmen özetle şunları ifade etmektedir: “Şahidlerin kesreti, medâr-ı tercih değildir. Dolayısıyla iki taraftan birinin şâhitleri, diğer tarafın şâhitlerinden sayıca veya adaletçe ziyade olsa bu ziyade tercihe sebep olamaz. Ancak tevâtür seviyesine çıkarsa durum değişitir. Çünkü tevâtür ilm-i yakîni ifade eder. Akıl bunun hilafını tecviz etmez. Binaenaleyh bir şeyi tevatüren haber vermekte şehâdet lafzı şart değildir. Bu şahidlerde adalet de aranmaz ve bunları tezkiyeye hâcet de görülmez. Artık tevatürün hilafına beyyine de ikame edilemez. Çünkü mütevatiren sabit olan bir şeyde yalan ihtimali düşünülemez. Tevâtürde muhbirlerin muayyen bir adedi de yoktur. Bu sayılar hâdiselere ve haber verenlerin niteliklerine göre değişebilir. Haberin ilm-i yakin ifade etmesi için haber verenlerin yalan üzerine ittifak etmelerine ihtimal verilemez olması yeterlidir. Mülgâ Fetvâhâne-i Alî’de ise zamanın ahvâl-i ahlâkıyyesi nazara alınarak yirmiden noksan kimsenin haberleriyle tevâtür husûle gelemiyeceğine karar verilmiştir”1265 . Ebussuûd Efendi, “haber” özelliği taşıyan, sözlü bilgiler konusunda tevâtür kavramına temas ederek fetvâlarını buna göre vermiştir. Nitekim “Hılâf-ı şâyi’ ve meşhûr” olan bir konuda hâkimin, yaygın olan bilgi yerine beyyineyi dikkate alarak hüküm vermesini “Hılâf-ı mütevâtir olan nâfiz olmaz 1266“ diyerek mütevâtir bilginin, beyyineden öncelikli olduğunu ifade etmiştir. Yine tarlaların sulama günleri ile ilgili âdetlerinde 1267 mütevâtir olan bilginin, beyyineden öncelikli olduğunu belirtmiştir. Kaçkun kulu sahiplenmede 1268 , mecnûn birinden kısâsın düşmesi için aklının olmadığının ispatında 1269 , davalarda ikrâr ve itirafların geçerli olmasında1270 tevâtüre dayalı bilginin öncelikli olduğuna dikkat çekilmiş, tevâtürün aksine yapılan şehâdet1271 ve ikrârların geçersiz olduğu 1272 ifade edildiği gibi, mülkiyet ile ilgili bir 1264 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 187b. 1265 Hukûk-i İslâmiye, VIII, 152. 1266 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 118b. 1267 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 182a. 1268 Düzdağ, a.g.e., s. 130; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 82b. 1269 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 198a. 1270 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 78b. 1271 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 204b. 212 davada mütevâtir olana aykırı olan beyyinelerin mahkemede dikkate alınamayacağı 1273 söylenmiştir. Bu genel anlayış ve uygulamanın dışına çıkıldığı da olmuştur. Nitekim bir borç-faiz meselesinde “beyyine-i âdile”, mütevâtir bilgiye tercih edilmiştir1274 . 6) Zarar Zarar mefhumu, sözlükte “can, mal, makam ve şahsiyete arız olan eksiklik ve herhangi bir kötü duruma maruz kalma” manasındadır. Kelime esasen “ed-Durr” kelimesinden türemiş olup, “nef’ (fayda)”nın karşıtıdır. Zarar (ed-Durr) mefhumu üç kısma ayrılır: 1- Beden ile ilgili kötü durum –bazı organların işlemez hale gelmesi gibi-; 2- Cana ait kötü durum –ilim, fazilet ve iffetin zarar görmesi ve eksilmesi gibi-; 3- Hâlet-i zâhireye ait kötü durum –ki bu da mal ve konumunda düşüklük ve azalma meydana gelmesi gibi. Bu tasnife göre zarar cismânî, ruhânî veya maddî-manevî gibi kısımlara ayrılır1275 . İslâm Hukukunda her zararın kendine mahsus adilane bir tarzda tazmin ve tamir edilmesi mühim bir esastır. “Zararlar izâle olunur”, “zarar ve mukabele bizzarar yoktur”, “bir zarar kendi misli ile izâle olunur”, “zarar-ı âmmı def için zarar-ı hâs iltizâm olunur”, “zarar-ı eşedd, zarar-ı ehaff ile izâle olunur” düsturları malumdur. Şuf’a, hacr, kısâs, hudud, zamân-ı mütlefât gibi hukukî meselelerin bir çoğu da bu düsturlar üzerine bina edilmiştir1276 . Esasen İslâm hukukçuları zararın genel mahiyetini dikkate alarak her zararın kendine uygun bir vechile tazminine ait meseleleri uzun uzadıya, hukukî teorileriyle beraber açıklamışlardır. Ancak zararları maddi ve manevi kısımlarına ayırma cihetine gitmemişler, bu zararlara ait tazminatı da maddi tazminat, manevi tazminat şeklinde adlandırmaya gerek görmemişlerdir1277 . Ebussuûd Efendi “zarar” kavramına dayanarak da fetvâ vermiştir. Bir çok meselede detaya girmeden doğrudan zarar gerekçesine dayalı fetvâlar verdiği gibi, detaya girerek “zarar-ı şer’î” tabiri ile zarar kavramını tanımladığı da olmuştur. Bunun yanında “zarar-ı fâhiş 1278 ”, “zarar-ı küllî 1279 ” kavramlarına da yer vermiş ancak herhangi bir tanımlamada 1272 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 70b. 1273 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 120a. 1274 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 67a. 1275 Bilmen, Hukûk-i İslâmiye, VIII, 271-272. 1276 Bilmen, a.g.e., VIII, 272. 1277 Bilmen, a.g.e., VIII, 273. 1278 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 119b. 213 bulunmamıştır. Zararın kadîm ve hâdis olduğuna temas ederek aradaki farka işaret etmiştir. Ebussuûd Efendi’ye göre bir âbhânenin rahatsız edici kokusunu izâle etmemek için ”kadîmdir deyû taallül mümkin değildir, çünkü ol habisin zararı yevmen fe yevma ziyâde olmağla zarar hâdis hükmünde olur 1280”. Ebussuûd Efendi’nin kullandığı diğer bir kavram “zarar-ı mahz” kavramıdır. Fetvâya göre, “zarar-ı mahz” olduğu için kafir lisanını zarûretsiz tekellüm etmek, kişinin dinine ve nikâhına zarar vermese de “ta’zir-i şedîd ve habs-i medîd” gerektiren davranışlardandır1281. Su ile ilgili zarar “levnî veya râyihası ve tu'mî zâhir” 1282 olmakla, binalar ile ilgili zarar ise fiziksel tahriple1283 açıklanmıştır. Zarar kavramına bahçe sulama1284 , kiliseler1285 , iskân1286 , kaçkun köleler1287 , yetimlerin himayesi1288, vakıf mallarının idaresi1289, halkın gelip geçtiği ana caddelerde seyyar satıcılık yapan işportacıların topluma zarar verdikleri gerekçesi ile engellenmesi 1290 , kefalet 1291 , diyet1292, âbhânelerin seddi1293 konularında da yer verilmiştir. Detaylı fetvâlarda “bağçede havale-i şer’iyye olur mi?” şeklindeki bir soruya, “değirmen tozu zarar-ı şer’i değildir 1294” diyerek bir kişinin bahçesine değirmen inşa edebileceğini, buradan çıkacak tozun çevreyi rahatsız etmesinin zarar sayılamayacağını söylemiştir. Aynı sorunun diğer bir versiyonuna verdiği cevapta da “yemiş ağaçlarına ve havliye gün dokunmamak zarar-ı şer’î değildir” 1295 diyerek bir bahçeye yapılacak evin komşu bahçenin güneşini engellemesini 1279 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 196b. 1280 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 195b. 1281 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 184b. 1282 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 2b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 1b-2a. 1283 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 46b. 1284 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 182a, 195b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 133b. 1285 Vel-1, vr. 79a. 1286 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 77a; Velî b. Yusuf, a.g.e., 30b. 1287 MTM. s. 343; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 70b; İÜİFK. 01, vr. 93b; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 273b274a; 585, vr. 248a; 892, vr. 288a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 81a. 1288 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 81a. 1289 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 167a-169a. 1290 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 197a. 1291 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 115a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 138a. 1292 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 210b-211a. 1293 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 195b. 1294 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 196b. 1295 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 196b. 214 “zarar-ı şer’î” kabul etmemiştir. Aynı konudaki diğer bir fetvâsında ise “eğer zarar küllî ise ref lâzımdır 1296” diyerek önceki fetvâsını açıklar mahiyette bir fetvâ vermiştir. Hıristiyanların yılda üç gün eski âdetlerine göre eğlence ve kutlama (lehv ü la’ib) etkinliklerini “Cum’a kılınır kasabada kefere bu vechile alâim-i küfrü izhâr etmek dîne zarardır” diyerek zarûrat-ı hamsden “dine zarar” kapsamında değerlendirmiş, “(hakim) döğe döğe cem’iyyetlerin dağıtmak lâzımdır, müsâhele ederse azli vâcibdir 1297” diyerek bu gibi etkinliklerin engellenmesini, engelleme konusunda gevşek davranan kadıların azledilmeleri gerektiğini ifade etmiştir. Yine inşaatı bitmiş bile olsa komşusuna zarar veren havlulerin yıkılması1298 , müslüman mahallesinde bulunan “kâfir evleri, meyhane ve envâ-ı fücûra bahane olmağla müslümanlara kavi zararları 1299” olduğu kabul edilerek gerekli tedbirlerin alınması, “def-i zarar-ı âmm içün zarar-ı hâs tahammül olunmak şer’an ma’hûddur” prensibi uygulanarak kamu adına istimlâk yapılması1300, vakıf mallarına zarar durumunda “nukûd akara tebdîl olunmuş” diyerek zararın giderilmesi1301 yönünde fetvâlar verilmiştir. Kefalette tazmin konusunda “zarar” kavramını, “Zarar-ı mal ol vakit olur ki Zeyd’in iflâsına hükmoluna yâhud müflisen fevt ola” 1302 şeklinde tanımlamıştır. İmar ile ilgili bir fetvâsında “İmâm Âzam katında her kişi kendü milkinde nice dilerse tasarrufa kâdirdir. Yanında olana zarar ederse dahi etmez ise dahi men olunmaz. İmâmeyn katında zarar iderse men olunur. Amma meşâyih-i müteahhirîn iki canibi murâât içün fi’l-cümle zarar ederse İmâm-ı Âzam kavli ile amel olunub, zarar-ı fâhiş ederse İmâmeyn kavli ile amel olunmağı ihtiyâr etmişlerdir. Vâki ehak ve elyak dahi budur” diyerek, iki görüşün ortak noktasını bulma yoluna gitmiştir. Ayrıca bu meselede “zarar” kavramını açıklayan bazı detaylara inmiştir. Buna göre “Havasın ve medd-i basarın sedd eylemek asla zarar-ı şer’i değildir. Güneşi sedd eylemek dahi zarar-ı şer’î değildir. Pencerelerin ve camların ziyâsın sedd eylemek ifrâtla olub, tilâvet-i Kur’ân’a ve kitâbete mani ise, zarar-ı fâhişdir. Anlara mani değil ise zarar-ı fâhiş değildir 1303”. Esnaflıkta komşuların, zarar görme ihtimalini gerekçe göstererek yeni açılan bir dükkanı kapattırmazlar 1304 denilmiş; hamamlarda suların yeterli derecede ısıtılmaması sonucu 1296 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 196b. 1297 Düzdağ, a.g.e., s. 96-97; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 189a. 1298 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 197a. 1299 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 79b. 1300 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 197a. 1301 Düzdağ, a.g.e., s. 76 1302 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 116a. 1303 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3713, vr. 99a-b. 1304 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 195b. 215 insanların hasta olmasının “âmme-i nâsa zarar” kapsamına girdiği için, “ta’zir” cezâsı gerektireceği 1305 söylenmiştir. Kuyumculukta mücevheratın değerini düşürücü işlemler zarar kabul edilmiş, dolayısıyla bey’ ikâlelerinde dikkate alınması gerektiği söylenmiş 1306 ; enflasyonist ortamlarda borç ilişkilerinde değeri düşen paranın geri ödemesinde her iki tarafa en az zarar veren şekil esası kabul edilmiştir1307 . Ebussuûd Efendi’ye göre, bir değirmenin su yolunun kenarlarına dikilen ağaçlar suyun “kuvve-i cereyânına noksan verse ve rüzgar ile harkın içinde toprak ve kum cem” etse, bu zarar sayılır ve “vâk’i olan usûl ve furû’î kat’ ve kal’ ettirilir” 1308 . Zararından dolayı yerinden sökülen ağaç vb. şeyler “enfa” ise, zararı sahibine ödenir1309. Bir müslümanın, zarûret olmaksızın kafir dilini konuşması “zarar-ı mahz” olduğundan “ta’zîr-i şedîd ile men u zecr olunur” 1310. Bağ ve bahçelere zarar veren kaz ve tavukların sahibi tarafından engellenmesi istenir, aksi takdirde zararı önlemek için “bağına ve bahçesine kazı ve tavuğu helâk eder nesne saçmak 1311” câiz olur. Çevreye zarar veren kediler öldürülebilir1312; tekkelere zarar veren “tekkenişîn”ler azledilir1313 ; çevreye zarar veren koyun-davarlar da men’edilir1314 . 7) Zarûret “Zarar” kökünden gelen bir kelimedir. “Karşı konulmaz sıkıntı ve problem” manasına gelir1315. Terim olarak İslâm bilginleri çeşitli tanımlar yapmışlar, ancak Vehbe ez-Zühaylî bu tariflerin genelde el-Mâide (5/3) vb. âyetlerde geçen “mahmasa” kelimesi ile bağlantılı olarak yalnızca yeme-içme konusu ile sınırlı olduğunu, dolayısıyla yapılan tanımların maksadı ifadede yetersiz kaldığını belirttikten sonra, şu tanımı tercih etmiştir: “Zarûret, insanın canına ya da organlarından birine eziyet, ırz ve şahsiyetine, mal ve mülküne zarar verici bir tehlike ya da aşırı zorlukla karşılaşması; bunun sonucunda kişinin temel şer’î sınırlamaları 1305 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 119a. 1306 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 111b. 1307 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 112a. 1308 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 182a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 133b. 1309 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 172b. 1310 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 184b. 1311 Düzdağ, a.g.e., s. 177-178 1312 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 184a. 1313 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 35a. 1314 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 182b. 1315 Cürcani, et-Ta’rîfât, s. 55. 216 çiğnemeksizin, bu zarar ya da zorluğun altından ancak bir haramı işleme ya da bir vâcibi terk ya da vaktinden tehir ederek çıkacağı konusunda genel bir kanaatinin oluşması halidir1316”. Zuhaylî’ye göre bir şeyin zarûret kapsamına girebilmesi için şu altı şartın tahakkuk etmesi gerekir: 1- Zarûretin fiilen vuku bulması, 2- Bu zarûretin haramlardan başka hiçbir yolla giderilemeyeceğinin kesinleşmesi, 3- Zarûretin can ya da uzuv kaybına sebep olacak seviyede olması (silah zoru ile haram yemeğe zorlanan gibi), 4- Darda kalan kişinin başkalarının haklarına tecavüz etmeme, adaletten ayrılmama, emanetlere riayet, itikâdî kurallar gibi dinin temel prensiplerine aykırı davranmama, 5- İşlenme zorunluğu oluşan haramları, zarûreti atlatacak miktarda işleyip, bunun dışına taşmama, 6- Haramlarla tedavi olma hususunda olduğu gibi, haram işlemenin zorunlu olduğu müslüman, âdil ve güvenilir tabipler tarafından rapor edilmesi. Bunların yanında Zahirî mezhebinde haram yemeğe zorlanan kişinin, birgün bir gece kadar mübah bir yiyecek bulamaması şart koşulmuş, ancak Zuhaylî, zarûreti zaman ve şahıslarla sınırlandırmayı doğru bulmamıştır 1317 . Ebussuûd Efendi zarûret konusuna “zarûret”, ve “muztarr” gibi tabirlerle temas etmiştir. Nitekim o, din hizmetlerinde “imâmet ile niyâbet ictimâı lâyık değildir” diyerek kadı nâiblerin1318 cami hizmetlerini de yerine getirmesini yerinde bulmamış, zarûret olmadığı takdirde azledilmesi gerektiğini ifade etmiştir 1319 . Vakıf idaresinde “hasbî hıdmet eder kimesne bulunmayub zarûret olur ise, mütevellîye ecr-i misil takdîr 1320 ” etmenin câiz olacağını 1321 ; borçluluk sebebiyle “zarûret”den dolayı bir yerin değerinin altında satılmasının, daha sonra gabin dâvâsını engelleyeceğini1322 söylemiştir. Zarûret prensibine dayalı fetvâların verildiği diğer konular şunlardır: Ezan okunmayan yere nâib nasbı1323, ehl-i bazar olanın imam-hatib nasbı1324, “esammın” imâmete nasbı1325, yetim mallarının vasîler tarafından satışı 1326, meremmetçinin rakabe-i vakfa dahil olması1327, yeni 1316 ez-Zuhaylî, Vehbe, Nazariyyetü’z-zarûreti’ş-şer’iyye, Beyrut, 1985, s. 66-68. 1317 Zuhaylî, a.g.e., 68-71. 1318 Nâib, “vekil” demektir. Daha ziyade bir yere tayin olunan kadıların, kendileri gitmedikleri takdirde yerlerine gönderdikleri kimseye denirdi. (Sertoğlu, Osmalı Tarih Lugatı, s. 236). 1319 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 120a. 1320 “olunmak” Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 253b. 1321 “Ol vakıt yoklanmadın şimdi mütevellîye ecr-i misil verilmez. ” Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 253b; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 77a-b. 1322 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 110b. 1323 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 11b. 1324 Düzdağ, a.g.e., s. 69; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 7a. 1325 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 10a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 113a; 241, vr. 17b. 1326 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 213b. 217 musallâların inşâsı1328, bayram namazının geç kuşluğa tehiri1329, hırsızın ev sahibi tarafından yakalanması durumunda ev sahibi tarafından katl edilmesi 1330 , zarûretsiz Yahudi şapkası giyenin dinden çıkması 1331 , camilerde imâmet ve müezzinliğin tek kişi tarafından icra edilmesi1332, mahkemelerde nakl-i şehâdetin câiz olması1333, yaz günlerinde imam ve cemaat birlikte namazı caminin dışında kılmaları1334, kadın cenazenin erkek tarafından yıkanmasına1335 ve vefât etmiş bir kişinin vereseye ait malının, borç ödenmesi için satılması1336 vs. “Muztar” tabirine de savaştan geri kalmak1337 ile vakıf mallarının satışı 1338 konusunda temas edilmiştir. “Mümkün olmamak” ile ifadesini bulan diğer bir zarûret kavramı, altın ve gümüş ticaretinde gündeme gelmiştir: “Zeyd Hind-i dellâleye ‘bey’ ediver’ deyû bir cevherî bilezik verip, Hind de Amr’a yüz altına satıp, kırk beş altınını yeden bi-yedin verip, bâkîsini vercek olsa, mezkûr bileziğin altını ancak yirmi sekiz altın eder olsa, Hind bâkî semeni talep edicek, Amr, bey’i fesh edip, redde kâdir olur mu? el-Cevâb: Olur, cevâhiri altından zararsız fasl mümkün değildir, veresiye sattı ise, olmaz 1339”. Zarûretlerle bağlantılı diğer bir husus, hastalıkların tedavisinde haramlardan yararlanmadır. Nitekim bir meselede, bir hastaya her türlü ilaç denendikten sonra sonuç alınamamış, son çare olarak tabibler içki ile karışık bir ilaç yapılmasını tavsiye etmişlerdir. Böyle bir uygulamanın câiz olup olmayacağı sorusuna Ebussuûd Efendi, “Aslâ câiz olurlardan değildir, ve ittifâken ettikleri dahi bâtıldır. Hâşâ ki hamrdan devâ ola” diyerek böyle bir uygulamaya temel prensip olarak itiraz etmiş, ardından çaresizlik iddiasına karşı kendisi bir ilaç teklifinde bulunmuştur: “Anın yerine gâyet sıhhat üzerine pişirilmiş müselles halt etmek 1327 Düzdağ, a.g.e., s. 81 1328 Düzdağ, a.g.e., s. 74; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 14a. 1329 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 15a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 14a. 1330 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 72b. 1331 Düzdağ, a.g.e., s. 118; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 116a. 1332 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 16a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 26a. 1333 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 124b. 1334 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 13b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 114a; 241, vr. 19b. 1335 Düzdağ, a.g.e., s. 67 1336 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 109a. 1337 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 26b. 1338 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 102a. 1339 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 111b. 218 lâzımdır 1340”. Esasen Ebussuûd Efendi bu son teklifi ile, içki bağlantılı bir tedavinin son çare olmadığını, dolayısı ile zarûretin gerçekleşmediğini de ifade etmiş oluyor. 5- İstihsân Fıkıh usûlü kaynaklarında, sadece Hanefîlerin delil kabul ettikleri istihsân, “müctehidin bir meselede, kendi kanaatince o meselenin benzerlerinde verdiği hükümden vazgeçmesini gerektiren nass, icmâ, zarûret, gizli kıyas, örf veya maslahat gibi bir delile dayanarak, o hükmü bırakıp başka bir hüküm vermesi” şeklinde tarif edilmiştir1341. Tariften de anlaşılacağı üzere nass, icmâ, zarûret, kapalı kıyas, örf ve maslahat sebebiyle olmak üzere altı çeşit istihsân vardır. Bir mesele hakkında özel bir nass bulunuyorsa ve bu nass genel nass yahut yerleşik genel kural gereğince o meselenin benzerleri hakkında uygulanan genel hükmün aksine bir hüküm ihtiva ediyorsa, o zaman bu çeşit istihsândan söz edilir. Bu özel nassın hükmü, Şâri'in benzerlerine ait hükümden istisna ettiği durumlar hakkında geçerlidir. Müctehidlerin, bir olayda, o olayın benzerlerine uygulanan genel kuralın aksine hüküm vermeleri veya insanların genel bir kurala aykırı davranmaları karşısında sükût etmeleri ve buna karşı çıkmamaları halinde, icmâ sebebiyle istihsândan sözedilir. Kıyas bir zarûret ve ihtiyaca binâen terkedildiği gibi, kapalı bir kıyas sebebiyle de terkedilebilir. Kapalı kıyas sebebiyle yapılan istihsân, hakkında birbiriyle çatışan ve biri açık diğeri kapalı iki kıyas imkânı bulunan meselelerde gerçekleşir. İnsanlar, kıyasla belirlenen bir hükme veya yerleşik bir genel kurala aykırı düşen bir uygulamayı örf haline getirirlerse, örf sebebiyle istihsân söz konusu olur. Bir meselede maslahat düşüncesi, o meseleye genel nassa veya genel kurala göre uygulanacak hükümden istisna yapmayı ve aksi yönde bir hüküm vermeyi gerektirirse, maslahat sebebiyle istihsândan sözedilir. İstihsanın sebepleri, -bazı usûlcülerin ifadelerinde- sadece nass, icmâ, zarûret ve kapalı kıyas olarak sınırlandırılmış ise de, gerçekte başka delillere binaen de istihsâna gidilebilmektedir1342 . Ebussuûd Efendi fetvâlarında istihsân konusuna “istihsân” ve “müstahsen” tabirleriyle yer vermiştir. Bunlardan “müstahsen” tabirine ile alış-veriş, mîrî arazilerin işletilmesi ve intikali ile tilâvet secdesi; “istihsân” tabirine de ıskât-ı salât, para vakıflarının işletilmesi ve zimmîlerin verâset davalarında temas edilmiştir. 1340 Düzdağ, a.g.e., s. 146; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191a. 1341 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları., s. 162. 1342 Şaban, a.g.e., s. 162-173. 219 Tilâvet secdesinde, okuyucu ile dinleyicinin birlikte cemaat halinde secde-i tilâveti, secde ayetinin hemen peşinde yapmaları 1343 “müstahsen” kabul edilmiştir, ancak burada geçen müstahsen tabirinin terim manasındaki istihsandan çok, evleviyet manasında olduğu anlaşılmaktadır. Bir cariye kızı ile birlikte satılıp, satış sonrası cariyede alış-verişi bozucu bir kusur ortaya çıksa, kusurlu olanı tek başına iâde yerine, anneyi kızından ayırmamak için İmâmeyn görüşü ile amel etmek mümkün olduğu gibi, cariyenin kusurunu ücretinden düşürerek sulh yapmakta müstahsen görülmüştür 1344 . Mîrî arâziler ihyâ-ı mevât kabilinden bile olsa, kiracının vefatı ile icâre akdi fâsid olduğundan, vefât eden kişinin ailesinin tasarrufundan çıkmış olur. Padişah Fermanı ile belirlenen bu husus bazı durumlarda problem teşkil edince fetvâya konu olmuş, Ebussuûd Efendi de ilgili kanuna atıfla fetvâyı verdiken sonra “…Lakin fevt olanın oğlu kalıcak yerlerin elinde mukarrer kalmak müstahsen görülüb kanun muttarit kılınmışdır. Vâkı'an makbûl emirdir…” diyerek maslahata dayalı istihsân kuralını devreye koyarak ikinci bir fetvâ vermiştir. Fetvânın sonuna doğru da “Amma fevt olanın küllî harcı ve emeği olan yerler ve cüz'î harcı olan yerler ve zirâatden gayri harcı olmayan yerlerin her birinin şânına lâyık kanun ma'delet üzre bir hükm-i mahsûs taayyun buyurulmak şerî'at-ı şerîfeye akreb ve intizâm-ı ahvâl-i re'âyâya ensebdir…” diyerek kanunun bu maslahat mucibince yeniden düzenlenmesi gerektiğine vurgu yapmıştır 1345 . Ma’rûzât maddeleri arasında yer alan bir meselede, zimmîlerin verâset davalarında zimmîlerin şâhitliklerinin kıyasen câiz olmayıp, istihsânen câiz olduğu, 950/1543 yılına kadar uygulamanın buna göre yapıldığı, bu tarihte Dubrovnik tacirlerinde yaşanan bir problemde, şâhitlerin müslüman olması gerektiği hususunda Padişah Fermanı çıkması üzerine, eskiden beri devam eden uygulamada bir çelişki ve belirsizlik oluştuğu, eski uygulamanın halen devam edip etmeyeceği sorulmuştur. Ebussuûd Efendi de şu cevâbı vermiştir: “İstihsân ile amel olunur. Müslim şâhid getürün denilmek, Duvrovnik'liye mahsusdur. Ol da'vâda tezvîr fehm olunmağın, müslim şâhid görülsün denilmişdir 1346 ”. Ayasofya vakfının, akarlarının kiraya verilmesi hususunda yaşanan bir problem vesilesiyle vakıf mallarının işletilmesi ve para vakıflarının da maslahata dayalı istihsân kuralı 1343 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 13a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 19a. 1344 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 107b. 1345 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 28b. 1346 MTM. s. 346; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 74a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 140a; 3612, vr. 276b; 585, vr. 251b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 129b-130a. 220 üzerine kurulduğunu ifade eden Ebussuûd Efendi1347, ölünün arkasından icrâ edilen ıskât-ı salât uygulaması için de şunları ifade etmiştir: “…mercûvdur ki Hak Sübhânehû ve Teâlâ hazreti afv buyura meşâyih istihsânı ile olmuş hükümdür (?) 1348”. İstihsân tabiri ayrıca sözlük manasında da kullanılmıştır. Nitekim bir fetvâda şu ifadeler yer verilmiştir: “Manav tâifesi mânîden müştâktır mubâhîlerdir” deyu eşkiyâ hicv ettiklerinde, ehl-i ilmden bazı kimseler istihsân eyleseler, mezbûrlara ne lâzım olur? el-Cevâb: Ne ehl-i ilm olanlar ol asıl bâtılı istihsân ederler, ne istihsân edenler ehl-i ilmden olurlar. Sâir tâvâif-i islâmiye gibi anlar da eyilil yaramazlı bir tâifedir 1349”. 6- Maslahat Çoğu zaman, fıkhî olaylara bağlanan şer'î hükümlerin konmasına âmil kabul edilebilecek durumlar bulunur. Bu durumlara usûlcülerin dilinde "hükme uygun düşünen mânalar (vasıflar)” denilir. Şâri'in muteber sayıp saymamasına göre bu vasıflar üç çeşittir: 1- Dikkate alınması gerektiğine dair belirli bir şer'i delil bulunan mânâlar ki usûlcüler buna "mesâlih-i mutebere" (muteber maslahatlar) adını verirler. Aklın, canın ve malın korunması gibi şer'î hükümlerin gerçekleştirmeyi hedef tuttuğu her türlü maslahat (fayda) bu neviye girer. 2- Belirli bir şer'î delilin muteber sayılamayacağını gösterdiği maslahatlara, usûl dilinde "mesâlih-i mülğâ" (geçersiz sayılmış maslahatlar) denir. Bilginler, bu maslahatlara göre ta'lil yapılamayacağı ve bunlar üzerine hüküm kurulamayacağmde ittifak etmişlerdir. 3- Muteber veya geçersiz sayıldığına dair belirli bir delil bulunmayan manalara, usûlcüler "mesâlih-i mürsele" (içtihada bırakılmış maslahatlar) adını verirler. Şâri' ne bunlara uygun ne bunların aksi yönünde hüküm koymuştur. Bir başka ifade ile mesâlih-i mürsele: "Hükmün kendisine bağlanması ve üzerine hüküm bina edilmesi, insanlara bir fayda sağlayan veya onlardan bir zararı gideren; fakat muteber veya geçersiz sayıldığına dair belirli bir delil bulunmayan manalardır (durum veya gerekçelerdir)”. Mesâlih-i Mürseleye göre hüküm verebilmek için şu şartlar gerekir: 1- Maslahat, belirli bir şer'î delil tarafından geçersiz sayılmış olmamalıdır. 2- Maslahatın varlığından emin olunmalıdır. Vehme dayanan maslahatlara göre hüküm verilemez. 3- Mashalat, genel omalıdır; özel ise, ona göre hüküm verilemez. Bir maslahata göre hüküm verildiğinde bu 1347 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 167a-169a. 1348 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 17b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 36b. 1349 Düzdağ, a.g.e., s. 181 221 hüküm İnsanların çoğunluğu için bir fayda sağlıyor veya çoğunluğu ilgilendiren bir zararı gideriyorsa, bu maslahat "genel" sayılır. Böyle değil de, bir kişi veya az sayıdaki kişilerin fayda yahut zararları ile ilgili ise, maslahat ''özel" kabul edilir. 4- Maslahat, mahiyeti itibariyle makul olmalıdır. Yani akl-ı selim sahibi kişilerce kabul görecek nitelikte bir fayda-zarar düşüncesi sözkonusu olmalıdır1
Fetvâlarda toplumsal menfaate atıflara yer verilmiştir. Bu husustaki fetvâları siyasî, idarî ve hukukî maslahatlar olmak üzere üç gruba ayırarak değerlendirmeğe çalışacağız. a- Siyasî Maslahatlar Siyasi maslahat konusunda savaş ile ilgili bir fetvâda “enfa” tabiri ile “maslahat”lara işaret edilmiş ve fetvâlar verilmiştir. Nitekim meşhur Kıbrıs seferi ile ilgili fetvâ şöyledir: “Sâbıkan vilâyet-i dâr-ı İslâm’dan olup, ba’de zamânin küffâr-i hâksâr müstevlî olup, medâris ü mesâcidin harâb ve mu’attal, ve menâbir ü mehâfilin’alâim-i küfrü dalâlet ile mâlâmâl edip, nice türlü ef’âl-i habîse ile dîn-i İslâm’a ihânet kasdın eyleyip, ve etrâf-ı âleme evzâ’-ı kabîhaların işâ’at eyleseler. Padişâh-ı dinpenâh hazretleri, hamiyyet-i İslâm muktezâsınca, diyâr-ı mezkûru küffâr-ı rûsiyâh elinden alıp, dâr-ı İslâma ilhak eylemeğe azîmet ve himmet buyursalar, sâbıkan mezkûr keferenin tasarruflarında olan âhar vilâyetler musâlâha olundukta ellerine verilen ahid-nâmede, mezkûr vilâyet dâhil olmak ile, şerî’at-i mutahhara mucebince, mezkûr ahid-nâme nakzına azîmet buyurmalarına mâni’ olur mu beyân buyurula? el-Cevâb: Asla mâni’ olmak ihtimâli yoktur. Pâdişâhı ehl-i İslâm (e’azzallâhu ensârahu) tevâif-i kefere ile sulh eylemeyi ol vakit meşrû’ olur ki, kâffe-i müslimîne menfa’at ola. Menfa’at olmayıcak asla sulh meşrû’ değildir. Müşâhede olunup müebbed yahud muvakkat sulh olunduktan sonra, menfaat bu zamanda bozulması enfa’ görülse, elbette bozmak vâcib ve lâzım olur. Hazret-i Rasûlullah (sallallâhu aleyhi ve sellem) hicret-i nebeviyyenin altıncı yılında, küffâr-ı Mekke ile on yıl sulh edip, Hazreti Ali (kerremallahu vecheh) müekked ahidnâme yazıp, muâhede mukarrere kılındıktan sonra, gelecek yıl bozmak enfa’ görülüp, hicretin sekizinde üzerlerine varıp, Mekke-i Mu’azzama’yı feth buyurmuşlardır. Hazret-i halîfe-i rabbul’âlemîn M !=! Q) FD=p 5 9 &)U8 '¡ C > L Ds azîmet-i humâyunlarında, cenâb-i Risâlet-penâh (sallallâhu aleyhi ve sellem) hazretlerinin sünnet-i şerîflerine iktidâen buyurmuşlardır. Müstetbi’-i feth-i mübîndir. Bi-‘inâyet-illâhi’l-Meliki’l-Mu’in 1351”. b- İdarî Maslahatlar Fetvâlarda idarî yönleri olan meselelerde, ilgili idarî makamın yetkisine atıflarda bulunulmuştur. İdari yetkili olarak fetvâya mesnet teşkil edenlerin kadılar, vâliler, mâlikü’lumûr, zâbıt, sipahiler, ehl-i örf, ehl-i şer’ ve emr-i sultânî olduğu görülmektedir. Şimdi bunları fetvâlarda geçtiği formlarıyla alfabetik olarak ele alalım. 1350 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 149-153. 1351 Düzdağ, a.g.e., s. 108-109; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 75b-76a. 222 1) Beylerbeyi Osmanlılar memleketi şimdiki vilâyet usûlüne yakın bir surette eyaletlere ayırmışlar ve eyaletlerin başına beylerbeyi ünvanını taşıyan askerî ve mülkî salâhiyetleri haiz birer büyük memur ikame etmişlerdi. Buna göre Beylerbeyi vali demektir1352 . Fetvâlarda eyalet vâlilerinin yetkileri problem teşkil etmiş, Ebussuûd Efendi de bunları devlet kurumlarının işleyiş biçimlerine göre cevaplamıştır. Nitekim eyalet maliyesinin idaresini bizzat yürütmek isteyen Cezâyir-i Arab Beylerbeyi’nin bu davranışı fetvâya konu olmuş, Ebussuûd Efendi bunun doğru olmadığını çünkü bu gibi mali işlerin idaresinin tayin edilecek mübâşir aracılığı ile yapılması gerektiğini ifade etmiştir1353 . Yine eyalet valileri “Serhadde tîmarları olan sipâhilerin sınorı hususunda olan da'vâlarında zimmîlerin şehâdetlerin kabul edesiz deyû Beylerbeği kâdîye mektûb…” göndererek mahkemelerin işleyiş biçimlerine müdahele etmek istemiş, ancak Ebussuûd Efendi bu konunun Padişah’a ait bir konu olduğunu söyleyerek Valilerin bu müdahelelerine fetvâ vermemiştir1354. Fetvâlarda valilerin yargının işleyişine müdahele etmelerine cevaz verilmediği gibi, yargı ile ilgili geçici de olsa atamalarda bulunmalarının da Padişah’ın iznine bağlı olduğu, dolayısıyla bu hususta da yetkilerinin olmadığı ifade edilmiştir1355 . 2) Bürokratik Evraklar Ebussuûd Efendi bürokratik evraklarla ilgili fetvâlar da vermiştir. Bu meyanda, genel olarak “itibar rûznâmeyedir” dedikten sonra1356 , berâttaki bir kayıt ile ruznamedeki bir kaydın birbirleriyle çelişmesi halinde “rûznâme ile amel olunur, ana göre berât tashîh olunur 1357 ” diyerek “rûznâme”yi “berât”a tercih etmiştir. Rûzname, günlük gelir ve giderlerin yahut olayların kaydına mahsus deftere verilen addır. İlk zamanlarda “Rûznâme” denildiği halde, sonraları “Rûznamçe” denilmiştir. Muhasebe kalemi yerinde de kullanılır. Bu defteri tutana “Rûznamçeci” denilirdi. Tanzimat’tan sonra 1352 Pakalın, Tarih Deyimleri, I, 216. 1353 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 83b. 1354 İÜİF, 01, vr. 95b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 140a; 585, vr. 251b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 130a. 1355 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 120a. 1356 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 122a. 1357 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 2b. 223 yevmiye defteri adını almış, bu defterleri tutanlara da “Yevmiye kâtibi”, “Muhasebe kâtibi” gibi adlar verilmiştir1358 . Berât ise, Arapça bir kelime olup “yazılı kağıt ve mektup” demektir. Bu tabir Osmanlı Devlet teşkilatında bazı vazife, hizmet ve memuriyetlere tayin edilenlere vazifelerini icrâ salâhiyetini tevdi etmek üzere, padişahın tuğrası ile verilen mezuniyet veya tayin emirleri hakkında kullanılan bir ıstılahtır. Berât’a “Biti”, “Berât-ı Şerîf”, “Nişân”, “Nişân-ı şerif” ve “Hüküm” de denilmektedir1359 . 3) Ehl-i Örf – Ehl-i Şer’ “Ehl-i Örf” tabiri, idare memurları hakkında kullanılır bir tabirdir. Bu tabir daha ziyade ihtisap ağası gibi kanundan çok idarî tedbirlerle iş gören ve halkın ihtiyaçları ile en çok alâkadar olanlar hakkında kullanılmaktadır1360. Osmanlıların klasik döneminde toplum askerî (yönetenler) ve reâyâ (yönetilenler) denilen iki gruptan meydana geliyor, askerîler de menşeleri, yetişme tarzları ve üstlendikleri sorumluluklar bakımından ehl-i şer’ ve ehl-i örf adıyla ikiye ayrılıyordu. Ehl-i şer’, müslüman aile menşeli olan ve genellikle medreselerde okuyarak icazet aldıktan sonra kazâ, eğitim ve din alanlarında görevlendirilen ulemâ zümresini; “seyfiye ricâli” de denilen ehl-i örf ise daha çok kul menşeli olan ve Enderûn veya Acemi Oğlanları Mektebi’nden yetişerek sipahilikten asesbaşılığa, kethüdâlığa ve sadrazamlığa kadar yükselebilen yöneticileri teşkil ediyordu1361 . Ebussuûd Efendi, fetvâlarına ehl-i örf ve ehl-i şer’a da atıfta bulunarak, yetki sınırları ve alanlarına işaret etmiştir. Nitekim narh konusu ile ilgili bir meselede “Narh ahvâline ehl-i örf karışmaz. Ehl-i şer’ kâdirdir, insâfdan tecâvüz ederlerse 1362” diyerek ehl-i örf ile ehl-i şer’in yetki alanları ve sınırlarına temas etmiştir. Halk içerisinde ehl-i örf ile özel ve kişisel ilişkiler kuran, böylece de bir takım problemlere sebep olan kişiler hakkında Ebussuûd Efendi “Ehl-i örfle ittifak eden âdil olmaz 1363” fetvâsını vermiş, böylece haksızlığa sebep olacak şartların oluşmasının önüne geçmeye çalışmıştır. 1358 Pakalın, Tarih Deyimleri, III, 61. 1359 Pakalın, a.g.e., III, 295. 1360 Pakalın, a.g.e., I, 510. 1361 İpşirli, Mehmet, “Ehl-i Örf”, DİA, X, 519. 1362 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 110b. 1363 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 126b. 224 Ehl-i şer’ ile ehl-i örfün idarî yetki ve sınırları ile ilgili olarak ayrıca kafir köylerinde icra edilen etkinliklerin kontrol ve düzeni 1364 , fail-i mechul cinayetler 1365 , özel mülkiyete tecavüz 1366, toplumsal ahlak kurallarının takip ve kontrolu1367, din hizmetleri1368, ehl-i örfün halk ile olan ilişkileri 1369 , suçluların hapsi 1370 , vakıf hizmetleri 1371 , halka yönelik haksız uygulamalar1372, zina suçlarının tespit ve cezâlandırılması1373, ta’zir cezâları1374, buluntu mallar ve defineler1375, kayıp insanlar1376, aile hukuku –boşama ve sebepleri-1377, ikrâr1378, hırsızlık cezâsı olarak el kesme infazları 1379 gibi konularda çeşitli yorumlara yer verilmiştir. Bu konudaki önemli bir ayrıntı da Ebussuûd Efendi’nin “Nâib hezâr umûr-i örfîyyeye karışır 1380” diyerek ehl-i örf ile nâiblerin idarî yetkileri arasındaki hiyerarşiye dikkat çekmesidir. 4) Emr-i Sultânî (Kanunnâme /Emir, Ma’rûzât Maddeleri) Ebussuûd Efendi’nin Osmanlı fetvâ tarihi açısından önemli olan bir yönü de mezhep içerisindeki farklı görüşler arasında tercihlerde bulunup, bunları padişah onayından geçirerek kanunlaştırması, böylece de Osmanlı coğrafyasında hukuk birliğini sağlamış olmasıdır. Ebussuûd Efendi’nin bu çeşit çalışmaları Ma’rûzât metinlerinde yer almaktadır. Bu bölümde “emr-i sultânî”, “emr olundu” vs. tabirleri ile verilmiş fetvâlara temas edilecektir. Peygambere sövme1381, yargı usûlü1382, nakl-i şehâdet1383, hazine arazilerinin kullanımı1384 , gayr-i müslimlerin vasiyyetleri1385, iskânları1386, içki satışları1387, mahkeme şâhitlikleri1388, kul 1364 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 47a. 1365 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 197b. 1366 Şukka, Slm. Ktp., Fatih, 2419, vr. 19a; Vel-1, vr. 81b. 1367 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 130a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 69a. 1368 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 56a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 16a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 26a. 1369 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 47b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 40a, 49b, 178b. 1370 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 148a. 1371 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 104a. 1372 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 39a, 87b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 51b-52a. 1373 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 71b; 72b. 1374 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 69a. 1375 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 84a. 1376 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 84a. 1377 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191a. 1378 Fetâvâ Ali Efendi, Slm. Ktp., Esad Ef., 1082, vr. 164a. (Kenar kayıt) 1379 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 71a-b. 1380 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 120a. 1381 İÜİFK., 01, vr. 91b, 92b; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 68b, 69a; MTM, s. 341, 342; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 272b-273a; 585, vr. 246b, 247a; 892, vr. 286b, 287b; Düzdağ, a.g.e., s. 102; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 217b, 218a. 225 ve cariye kullanmaları1389 , kilise inşaları1390 ve İstanbul kiliseleri1391 ; vakıf tescili1392 , vakıf mallarının işletilmesi 1393 , vakıf mallarının bey’ ve istibdâli 1394 , muâmele-i şer’iyye uygulamaları1395, müderrislerin ödenekleri1396, tapu ile tasarruf edilen yerlerin intikalleri1397 , kadınların âdet günlerinin tespiti1398, hâkimlerin tayini1399, kaçkun kullar1400, Cuma ve bayram namazlarının idaresi 1401 , mescidler 1402 , nâib tayinleri 1403 , muhtesipler vb. yetkililerin 1382 MTM. s. 346; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 73b, 75a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 139a, 140a; 3612, vr. 275b-276a; 585, vr. 250b, 251a, 252a; Velî b. Yusuf, a.g.e., 95a, 140a-141a; 124a; İÜİFK., 01, vr. 95b. 1383 Düzdağ, a.g.e., s. 135; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 124a. 1384 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 67a; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 272a; 585, vr. 245a-b; Velî b. Yusuf, a.g.e., 27a. 1385 Düzdağ, a.g.e., s. 103. 1386 İÜİFK., 01, vr. 89b; MTM, s. 338; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 66a; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 271b; 585, vr. 244b; 892, vr. 285b; Düzdağ, a.g.e., s. 95; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 14a; 196b. 1387 Düzdağ, a.g.e., s. 96, Velî b. Yusuf, a.g.e., 70a-b. 1388 İÜİF, 01, vr. 95b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 140a; 585, vr. 251b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 130a. 1389 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 68a; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 272b; 585, vr. 246b; 892, vr. 286b. 1390 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 78b. 1391 Ebussuûd" Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 78b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 103a; velî-2, vr. 78a. 1392 Mecmûa, Aşir Ef., 270, vr. 72a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 100a. 1393 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 85a; Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 36b. 1394 MTM. s. 344; İÜİFK. 01, vr. 94a; yok, Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 71a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 137b; 3612, vr. 274b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 96b. 1395 İÜİFK., 01, vr. 94a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 138a; 3612, vr. 275a; 585, vr. 249b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 105a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 141b. 1396 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 100b. 1397 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 26a, 28b; SÜİFK., 1762, vr. ; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 67a; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 272a; 585, vr. 245a-b 1398 “Hind-i mutallaka otuz dokuz günde üç hayız gördüm deyû yemîn eylese tasdîk olunur mi? beyân buyurulub müsab oluna. el-Cevâb: Altmış gün geçmeyince tasdîk olunmaz, otuz dokuzda üç hayız eğerçi mümkindir ğâyet ba’iddir ve nadirdir. Ana hükm-i şer’i bina olunmaz. Emr sultani dahi sadır olmuşdur. Ketebehu Ebussuûd el-Hakir ufiye anhu” (Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 59a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 124a) 1399 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 73a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 138b-139a; 3612, vr. 275b; 585, vr. 250b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 120a. 1400 MTM. s. 343; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 70b; İÜİFK. 01, vr. 93b; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 273b274a; 585, vr. 248a; 892, vr. 288a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 81a. 1401 İÜİFK., 01, vr. 95a, 89b; MTM, s. 338, 339; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 66b; Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 244b, 245a; 3612, vr. 271b; 892, vr. 285b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 12a; Düzdağ, a.g.e., s. 97; Fetâvâyı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 21b. 1402 İÜİFK., 01, vr. 89a; MTM, s. 338, 339; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 66a; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 271b, 271b-272a; 585, vr. 244b, 245a; 892, vr. 285b; Düzdağ, a.g.e., s. 73; Velî b. Yusuf, a.g.e., 14a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 14a-b, 26b; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 66b. 1403 MTM. s. 345; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 72b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 138b; 585, vr. 250a. 226 problemleri 1404 ile cami inşâsı gibi 1405 konularında emr-i sultânî’ye atıfta bulunarak fetvâ verilmiştir. Bunun yanında vergi meseleleri1406, nikâh (resmi ve dinî nikâh, gizli evlilik) 1407 , zina (lûtilik) cezâsı olarak katil 1408 , evli çiftlerin iskân problemleri 1409 , kısmet-i şer’iyye (ganimetlerin taksimi) 1410 , fail-i meçhul cinayetler1411, idam cezâları (zındıklarla ilgili kararlar) 1412 gibi konuların da imam (padişah) iznine bağlı hususlar olduğu ifade edilmiştir. Yine özellikle, hakemlik konusunda “tahkîm memnû'dur 1413 ”, mezhep uygulamasında “Bu diyârda Şâfi'i olmaz, memnû'dur 1414” diyerek kanuna atıfta bulunmuştur. Bir diğer fetvâda “Kânûn-i Pâdişâhî kadîm ise icrâ olunmak gerek 1415” denilerek, kanunların bağlayıcılığında “kadîm” olmanın önemine işaret ettiği gibi padişahların yasama yetkileri hakkında da “Nâ meşrû nesneye emr-i sultânî olmaz1416” hükmünü Ma’rûzât maddeleri arasında zikretmiştir. Yargı kararlarında kadıların, padişah hükümlerine riayetleri şart koşulmuş, aksine hareket eden kadılarla ilgili olarak “Pâdişâh re’ysiz, şerîat-i şerîfeye muhalif yazılmış ise, hakîkat-i hâli der-i devlete arz etmek lâzımdır 1417” denilmiştir. 5) İhtisâb İhtisap, “terkedildiği zahir olan maruf ile emreylemek, irtikâp edildiği görülen münkerden nehy eylemek vazifesi” hakkında kullanılır bir tabirdir. Bu vazife uhdesine tevdi edilene 1404 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 123b-124a. 1405 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 11b; Düzdağ, a.g.e., s. 74; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 21b, 22a-b, 29a. 1406 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 27b, 78a, 96a; Düzdağ, a.g.e., s. 107 1407 İÜİFK., 01, vr. 95a; MTM, s. 340; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 67b; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 272a; 585, vr. 245b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 37b; Düzdağ, a.g.e., s. 37; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 37a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 46a-b. 1408 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 96b, 84b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3406, vr. 49b. 1409 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 40b. 1410 İÜİFK., 01, vr. 91a; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 68a;, MTM, s. 341; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 272b; 585, vr. 246b; 892, vr. 286b. 1411 MTM. s. 347; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 76a; İÜİFK., 01, vr. 96b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 141a; 585, vr. 252b; 3425, vr. 181b. 1412 MTM, s. 342; İÜİFK, 01, vr. 92b; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 69a; Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 247a, 892, vr. 287b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 218a. 1413 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 72b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 138a; 3612, vr. 275a; 585, vr. 250a; 892, vr. 289b. 1414 İÜİFK., 01, vr. 91a; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 68a; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 272b; Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 246a; 892, vr. 286a; Düzdağ, a.g.e., s. 138; bazı farklılıklarla Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 47b. 1415 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 27a. 1416 İÜİFK., 01, vr. 95a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 130b; Düzdağ, a.g.e., s., 98. 1417 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 121a. 227 “muhtesip” denir. Osmanlılarda bu vazife sahibine “ihtisap ağası”, “ihtisâp emini”, “ihtisâp nâzırı” en sonra da bazı değişikliklerle “şehremini” denilmiştir. Muhtesip veya ihtisap ağası belediye işleriyle meşgul bir memurdur. Yalnız aralarında şu fark vardır: Kadı bir davada ancak beyyine ile hükmettiği halde muhtesip delil ve ispat istemeksizin örfî ve idarî surette de hükmedebilirdi. Bir de kadı, mülkiye ve belediye işlerinin hemen hepsiyle beraber asayiş ve inzibata da baktığı halde, muhtesip bilhassa Osmanlı teşkilatında yalnız belediye zabıtası ile meşgul olurdu. İhtisap ağası bu gibi hususlarda âdeta kadının icrâ memuru sayılırdı”1418 . Ebussuûd Efendi bazı fetvâlarında ihtisab prensibine dayalı fetvâlar vermiştir. Daha çok toplumdaki kötülüklerin engellenmesi ile ilgili meselelerde gündeme gelen bir fetvâda, “Min ba’din kefere hamr bey’ eylemesin deyû emr-i şerîf vârid olup, kâdı nidâ ettirip, kefereye defaatle tenbih olunduktan sonra, mel’unlar mütenebbih olmayıp, âdetleri üzerine gîr ü meyhânelerine şarab kurup zalemeye bey’ ederler iken” denilerek gayr-i müslimlerin içki yasağına karşı davranışları gündeme getirilmiş, ardından bu duruma müdahale edenlerin “cemâat-i müslimînden nice kimse” olduğu kaydedildikden sonra, “meyhânelerine girip, fıçıların paralayıp hamrların dökseler” diyerek yaptıkları icraata yer verilmiştir. “Zamân lâzım olur mu?” şeklinde ki soruya cevap olarak “İhtisâben etmişler, lâzım olmaz. Fıçılarının dahi zamânı lâzım değildir 1419” denilerek fetvâsı verildikden sonra, verilen fetvâ ile ilgili bir değerlendirmede bulunulmuştur. O da, fıkıh kitaplarındaki gasb konusu ile kerâhiyet konusundaki görüşlerin çelişmesidir. Ebussuûd Efendi bunlardan Kerahiyet bahsinde geçen fetvâyı tercih ettiğini ifade etmiştir: “Âmme-i kütüb-i fıkhiyyede Kitab-ı Gasb’da zamânları mı mesturdur, vülat ana binaen tazmine tasaddiden ihtiraz edeler. Mesele-i adem-i zaman Kitâb-ı Kerahiyet’de mastûrdur 1420”. 6) Kadılar Kadılarla ilgili olarak, cemaatden bazıları ile sosyal problemi olan cami imamlarının imamlık yapıp yapamayacakları ile ilgili bir soruya, konunun mahkemeyi ilgilendirdiği, dolayısı ile bu konuda mahkemenin vereceği kararın önemli olduğu belirtilmiştir1421. Bunun yanında ta’zir cezâları1422, vakıfların tescili1423, vakıfların idaresi1424, para vakıfları1425, vakıf 1418 Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri, II, 40. 1419 Düzdağ, a.g.e., s. 96; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 70a-b. 1420 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 70a-b. 1421 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 9b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 113a; 241, vr. 17b. 1422 Düzdağ, a.g.e., s. 65; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 69a. 1423 İÜİFK. 01, vr. 93b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 137a-b; 3612, vr. 274a; 892, vr. 288b. 1424 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 86b. 1425 İÜİFK. 01, vr. 93b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 137a; 3612, vr. 274a; 585, vr. 248b; 892, vr. 288b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 87b-88a. 228 malların bey u istibdâli 1426 , vakıflarda mütevellî-kadı ilişkisi 1427 , mahalli idareler 1428 , nâib tayinleri1429, toplumsal ahlaki konular1430, genel yargı konuları1431, tazmînât davaları1432, aile hukukundan nafaka1433 ve talâk1434 , yeminle ilgili meseleler1435 , alacak-verecek ilişkileri1436 , köle hukuku1437, kefalet1438, ehl-i örf uygulamaları1439, nezir alacak-verecekleri1440, kaybolan insanların malları1441, cariyelerin evlilikleri1442, evlilikte kadı tescili1443, mürtedlerin malları1444 , ortaklıklar1445, buluntu mallar1446, buluntu çocuklar1447, buluntu hayvanlar1448, kaçkun kullar1449 , katillerle ilgili konular 1450 , yetimler 1451 , miras mallarının taksimi 1452 , yargıda mezhep 1426 MTM. s. 344; İÜİFK. 01, vr. 94a; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 71a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 137b; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 274b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 96b. 1427 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 71b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 137b; 3612, vr. 274b; 585, vr. 249a; 892, vr. 289a. 1428 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 71a. 1429 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 73a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 138b-139a; 3612, vr. 275b; 585, vr. 250b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 120a. 1430 Vel-1, vr. 81b. 1431 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 83a. 1432 MTM. s. 346; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 75a; İÜİFK., 01, vr. 96a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 140b; 3612, vr. 277a; 585, vr. 252a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 177b, 182a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 134a. 1433 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 53a. 1434 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 67a. 1435 Fetâvâ-yı Üskûbî, Slm. Ktp., Esad Ef., 1094, vr. 62b (Kenar not). 1436 Düzdağ, a.g.e., s. 66 1437 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 173a. 1438 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 67a. 1439 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 72a. 1440 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 67a. 1441 MTM. s. 343; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 70b; İÜİFK. 01, vr. 93b; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 274a; 585, vr. 248a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 82b. 1442 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 44b, 47a, 63b. 1443 İÜİFK., 01, vr. 95a; MTM, s. 339; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 67b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 37b; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 272a; 585, vr. 245b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 46b-47a. 1444 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 175a-b. 1445 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 86a. 1446 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 80b. 1447 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 80b. 1448 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 80b. 1449 MTM. s. 343; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 70b; İÜİFK. 01, vr. 93b; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 273b274a; 585, vr. 248a; 892, vr. 288a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 81a. 1450 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 206b. 1451 Velî b. Yusuf, a.g.e., 76a-b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 124b-125a. 1452 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 82b-83a. 229 uygulaması1453, yargıda şâhitlik1454, hâkimlerin mahkeme masrafları1455, mahkemeler arası davâ nakli1456, askerlerle ile meseleler1457, vasîler1458, hibe1459, mîrî arazilerin idaresi1460 , öşür ve haraç arazilerinin idaresi1461, din değiştirmeler1462, gayr-i Müslimlerin mal taksimleri1463, peygambere sövme davasının ispatı1464 gibi konularda hâkimin görüşüne göre hareket edilmesi gerektiği ifade edilmiştir. 7) Sipahiler Sipahi, Osmanlı askerlik teşkilatında timar namıyla öşür ve rüsumunu aldıkları araziye mukabil harp zamanlarında kendi hayvanları ve kanunen götürmeğe mecbur oldukları cebelûleri ile birlikte sefere iştirak eden bir sınıf süvari askerine verilen addır. Bunlar akıncılık, çapulculuk ve karakol hizmetlerini ifa ederler ve düşman karşısında piyadelerin muhafazasını temin ettikleri gibi icabında hücum işlerini de yaparlardı1465 . Mîrî arazilerin idaresinden de sorumlu olan sipahilerle ilgili bir fetvâ şöyledir: “Zeyd tahsîl-i ilimde iken bazı kimesnelere tasarrufunu ısmarlayub gittügi mîrî yerin üzerine Amr ev binâ eylese Zeyd hâzır oldukda evi kal' ettirmeğe kâdir olur mi? el-Cevâb: Re'y-i sipâhî ile olur. Zararın sâbit olıcak. Ebussuûd. Bu sûretde zikr olan yeri Zeyd benimdir deyû da'vâsın edüb Amr benimdür deyû da'vâ eyleseler kankisinin beyyinesi evlâdır? el-Cevâb: Hâric beyyinesi evlâdır. Amma sipâhî huzûrunda da'vâ olunur 1466”. 1453 MTM. s. 345; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 72b; İÜİFK., 01, vr. 94b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 138b; 3612, vr. 275a-b; 585, vr. 250a; 892, vr. 289b. 1454 MTM. s. 345; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 73b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 139b; 3612, vr. 276a. 1455 Mecmûatü’l-Fıkıh, Slm. Ktp., Esad Ef. 943, vr. 132a. 1456 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 72b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 138b; 3612, vr. 275a; 585, vr. 250a; 892, vr. 289b. 1457 Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 251a. 1458 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 211b-212a. 1459 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 160a. 1460 Düzdağ, a.g.e., s. 167; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 31a. 1461 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 30a-b; Bazı farklılıklarla Slm. Ktp., Esad Ef., 3341, vr. 168b; 170b; 3762, vr. 5a. 1462 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 217a. 1463 MTM. s. 346; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 74a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 140a; 3612, vr. 276b; 585, vr. 251b. 1464 MTM, s. 342; İÜİFK. 01, vr. 93a; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 69b; Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 247a; 892, vr. 287a. 1465 Pakalın, Tarih Deyimleri, III, 230. 1466 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 26a. 230

Vülât Fetvâlarda “Vâlî” kelimesinin çoğulu olan “vülât” tabiri geçmekte, ancak bundan ne kastedildiği hakkında bir açıklamaya rastlanmamaktadır. Fetvâlarda bir cinayet olayının ispatında, mezheplerin görüşlerinden biri ile amel konusunda vülâtın yetkili olduğu 1467 kaydedildiği gibi, emredlerle ilgili davalarda1468, cinayet davalarının ispatında1469 , şâhitlerin tezkiyesinde 1470 , haneye tecavüz ile bağlantılı bir cinayet olayının ispatında mezhep görüşlerinden biri ile amel etme konusunda1471 da vülâtın yetkili olduğuna vurgu yapılmıştır. 9) Zâbit Zâbit, diğer bir adıyla zabtiye, zabıta işleriyle alâkalı askerî teşekkül hakkında kullanılır bir tabirdir. Eskiden zâbıta işleri İstanbul’da yeniçeri ağalarıyla, kaptanpaşalar, bostancıbaşılar, taşralarda beylerbeyiler, sancak beyleri ve mütesellimler tarafından görülürken, Tanzimattan sonra zabtiye teşkilatı vücuda getirilmiş ve ondan sonra zâbıta işleri bu teşekkül tarafından görülmüş, bunu polis teşkilatı takip etmiştir1472 . Fetvâlarda bir miras intikalinde “emr-i zâbit”e 1473 atıfta bulunulmuştur: “Zeyd-i gâibin ecânibinden ve akrabasından bazı kimesnelerin yedlerinde koduği olan ve bazı müteveffâdan kalan hisse-i mevkûfesin evliyası var iken beytü’l-mal emini zabta kâdir olur mi? el-Cevâb: Bazı kimesnelere koyub gittügi emvâle asla emin-i beytü’l-mal dahle kâdir değildir. Mûrisinden kalan hissesini emr-i zâbit ile kâdirdir 1474”. c- Sosyal-Hukuki Maslahatlar Sosyal-hukuki maslahat (enfa’) olarak tespit edebildiğimiz fetvâların vakıflar ve çocuklar ile ilgili olduğunu görmekteyiz. Vakıflar konusundaki problem vakıf mallarının işletilmesi hususunda olmuş, çözüm olarak “Mütevellîlerin ve hâkimlerin vakıflar hakkındaki tasarrufları maslahata menuttur. Binaenaleyh maslahata muhalif hareketleri sahih olmaz”. “Vakıflar hakkında enfa’ olan ile fetvâ 1467 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 208a. 1468 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 74b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 140a; 3612, vr. 276b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 143a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 143a. 1469 MTM, s. 347; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 77b; İÜİFK. 01, vr. 97a; Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 254a. 1470 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 127b. 1471 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 207b-208a. 1472 Pakalın, Tarih Deyimleri, III, 644. 1473 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 83a. 1474 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 83a. 231 verilir” 1475 denilerek vakıf mallarındaki tasarruflarda vakfın faydasının gözetilmesi istenmiş ve bu yöndeki uygulamalara cevaz verilmiştir1476. Vakıf mallarına ihanet sayılacak davranışlar mütevellîlerin azil sebebi sayılmış, vakıf arazilere vakıf şartlarına aykırı biçimde dikilmiş olan ağaçların önce sökülmesi istenmiş, sökülmemesi vakıf için daha faydalı ise ecr-i misli ile satın alınması uygun görülmüş, vakfiyeye aykırı uygulamada vakfın uğradığı zarar mütevellîye tazmin ettirilmiştir1477”. Sağîr çocuklar ile ilgili fetvâ da şöyledir: “Hind yedi yaşında olan oğlunu beş yıl Amr’a şakirdliğe verse Amr oğlunu İstanbul’a getürüb san’at öğredürken Bekr mücerred ‘akrabasındanın’ demek ile oğlunu Amr’ın yanından almağa kâdir olur mi? el-Cevâb: Sağîre almak enfa’ ise ra’y-i hâkimle alur 1478”. Gerek vakıf gerekse küçüklerin hükümleri gibi kamuyu ilgilendiren meselelerde uyulması gereken kural Mecelle’de şu şekilde ifadesini bulmuştur: “Raiyye yani tebe’a üzerine tasarruf maslahata menuttur 1479 ”. Başkası adına hareket eden her kesin, adına tasarrufta bulunduğu kişinin maslahatına riayet etmesi zorunludur. Devlet başkanlığı, yargı, vasiyyet gibi bütün faaliyetlerde bu prensip geçerlidir1480. Ebussuûd Efendi’nin de fetvâlarında bu prensibe riayet ettiği görülmektedir. 7- Örf Fetvâ usûl kaynaklarında bir ülkenin örf ve âdetlerini bilmeyen müftülerin yemin, ikrâr vb. sözle ilgili meselelerde fetvâ vermelerinin câiz olmayacağı ifade edilmiştir. Gerekçe olarak da söylenen sözün o beldede hangi manaya geldiğini bilmemenin hataya sebep olacağı üzerinde durulmuştur 1481 . 1475 Bilmen, Hukûk-i İslâmiye, IV, 344. 1476 “Ashâb-ı hayrâttan Hind’in bazı evkâfı nukûd olup, “Mâdemki hayatta ola, tebdîl ve tağyîre kâdire olmaya” deyû vakfiyyesinde kaydettirip, lâkin mütevellî şart-ı vâkıfa riâyet etmeyip, müflise ve tahsili mümkün olmaz yerlere verip, ve medyûnların Bazı âhar yerde bulunmağla her sene tecdîd-i akid müyesser olmayıp, cânib-i vakfa küllî gadr ve zarar olmak mukarrer olup, akâra tebdîl olunmak vakfa enfa’ olmağın, “nukûdü tahsîl edip bir miktarına akâr alınıp, bâkîsine münâsip düştükçe alına” deyû şart edip, cümle akâra tebdîl etmeğe kâdir olur mu? el-Cevâb: Kâdirdir. Ebussuûd” (Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 97a; Düzdağ, a.g.e., s. 76) 1477 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 172b. 1478 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 170a. 1479 Mecelle, 58. md. 1480 Ali Ahmed en-Nedvî, Mevsûa’tü’l-kavâid-i ve’z-zavâbıtı’l-fıkhiyye, Riyad, 1999, I, 496. 1481 İbnü’s-Salâh, el-Fetvâ, s. 134; en-Nevevi, Âdâbü’l-fetvâ., s. 136; Karafi, Tenbîhât, s. 247; İbn Hamdân, Sıfatü’l-fetvâ, s. 296. 232 Fıkıh usûl kaynaklarında örf kavramı, “insanların yapageldikleri ve alışkanlık haline getirdikleri söz ve fiiller” olarak tanımlanmıştır 1482 . Bir örfün geçerli olabilmesi için şer’î delillere aykırı, helâlı haram ya da haramı helâl kılıcı olmaması gerekir1483 . Aynı şekilde sürekli ya da genelde geçerli olması, hukukî problemden önce var olmuş olması da gereklidir1484. Örf, sözlü olabileceği gibi, fiili de olabilir. Aynı şekilde ülkenin ya da ülkelerin bütününde geçerli genel örf olabileceği gibi belirli meslek gruplarına has özel örf de olabilir1485 . Ebussuûd Efendi, fetvâlarında örf ile şer’in arasındaki farklara da dikkat çekmiş, örfî olan ile şer’î olanı birbirinden ayrı değerlendirmiştir. Örneğin, bac vergisi ile ilgili olarak “Şer'-i şerîfe bâcın alâkası yokdur 1486 ” diyerek İslâm hukukunda bac vergisini âmir bir hüküm bulunmadığını ifade ettiktden sonra, İslâm hukukunun belirlediği vergi hakkında “Şer'le mütevellînin hükmi yerden hâsıl olana geçer 1487” açıklamasını yapmıştır. Fetvâlarında örf ve âdetlere “mu’tâd”, “i’tiyâd”, “edili gelmiş”, “kadîm”, “hilâf-ı ma’rûf”, “olınagelmiş”, “ıstıshâb”, “ma’rûf”, “mütevâtir”, “me’lûf”, gibi tabirlerle yer verilmiştir. Ebussuûd Efendi fetvâlarında örfün yoğun tartışıldığı konu para vakıflarıdır. Konu ile ilgili görüşlerini Ebussuûd Efendi en geniş biçimiyle “Mevkifu’l-ukûl fî vakfi’l-menkûl 1488 ” adlı risâlesinde dile getirmiştir. Burada konu ile ilgili fetvâlar genel örf ve özel örf başlıkları altında tasnif edilip, bazı tespitlerde bulunmakla yetinilecektir. a- Genel Örf (Örf-i Amm) Genel örf, “vâzı’ı müteayyin ve tâife-i mahsûsaya müstenid bulunmayan cemâat-i kesîrenin örfüdür”. Genel örfün muteber olmasında ihtilaf yoktur 1489 . Fıkıhçılar, Sahâbe-i kirâmdan zamanınıza kadar ümmetin uyguladığı, müctehidlerin kabul ederek, kıyasa aykırı olsa bile amel ettikleri, hakkında nas vârid ve delil kâim olmayan konulardaki bu örfün icmâ’ 1482 Hallâf, İlm-u usûli’l-fıkh, s. 99. 1483 Hallâf, a.g.e., s. 100. 1484 Zeydan, Abdülkerim, el-Medhal li dirâseti’ş-Şerîati’l-İslâmiye, Beyrut, 2001, s. 85. 1485 Zeydan, el-Medhal, s. 172-173. 1486 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 24a; Düzdağ, a.g.e., s. 170 1487 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 24a. 1488 Kâtip Çelebî, Keşfuzzunûn, II, 1910; Slm. Ktp. Yeni Cami, 376, vr. 42b-58b. 1489 Ali Haydar, Dürerü’l-hükkâm, I, 95. 233 kapsamında değerlendirilmesi gerektiğini söylemişlerdir. Böylesi bir örfü, “vaz’-ı kadîm (köklü gelenek)” olarak değerlendirenler de olmuştur 1490 . 1) Sahâbe Geleneği Sahâbe geleneği, fıkıh usûl kaynaklarındaki ifadesi ile “kavl-i sahâbî” konusunda, usûlcüler farklı yorumlarda bulunmuş, değişik tavırlar sergilemişlerdir. Usûlcüler önce sahabî tanımı üzerinde durmuşlardır. Usûlcülerin çoğunluğuna göre sahâbî, Hz. Peygamber'e yetişmiş, ona imân etmiş ve örfen "arkadaş" diye anılabilecek ölçüde uzun süre onunla birlikte bulunmuş kimseye denir1491. Sahâbî kavlinin, re'y ve içtihad ile kavranamayacak bir konuda olması halinde, bunun kaynak olduğunu ve ona göre amel etmek gerektiğini bütün bilginler ihtilafsız kabul ederler. Zira böyle bir durumda ilk ihtimal, sahâbî kavlinin Hz. Peygamber'den duyulan bir bilgiye dayanmış olmasıdır. O halde bu bir nevi Sünnet sayılır. Sünnet ise bütün müslümanların ittifak ile, şer'î hüccetlerin en kuvvetlilerindendir. Yine bilginler fikirbirliği etmişlerdir ki, bir sahabînin kavli diğer Sahâbe müctehidleri için bağlayıcı olamaz. Çünkü onlar birçok meselede ihtilâf etmişler, birbirlerinden farklı görüşlere sahip olmuşlardır. Eğer birisinin kavli, diğer müctehid sahabîlere karşı hüccet teşkil etse idi, böyle bir ihtilâf câiz olmazdı. Esasen bilginlerin bu konuda ihtlâf ettikleri nokta re'y ve ictihada dayanan sahâbî kavlinin, sahâbeden sonra gelen nesiller için bağlayıcı bir kaynak teşkil edip etmeyeceği hususudur. İmam Şâfiî'ye göre kaynak sayılmaz. Sonraki Hanefî bilginler ile Şâfıî ve Mâlikilerden bir gurup ve kelâmcıların çoğunluğu da bu görüşü seçmişlerdir1492 . Sahabi yorumu ve uygulamaları, Ebussuûd Efendi fetvâlarında yer alan konulardan olmuştur. Bunlardan kimilerini doğrudan nakil ile verirken, kimilerinde de yorum ve tercihte bulunmuştur. Bir deniz savaşında –ki muhtemelen bu Kıbrıs savaşıdır- donanmaya yardım konusundaki bir fetvâda ashâb-ı kiramın Allah yolunda mallarıyla cihad etmeleri örnek verilmiş, bu meyanda Hz. Osman (r.a.), Abdurrahman b. Avf ve Ebû Ukayl ismen anıldıkdan sonra sahâbenin genelinin aynı hassasiyette olduğu ifade edilerek, malla cihada teşvikte örnek olarak zikredilmişlerdir1493 . 1490 Ali Haydar, Dürerü’l-hükkâm, I, 93-94. 1491 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 184. 1492 Şaban, a.g.e., s. 184-185. 1493 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 75a-b. 234 Toprak hukuku, ta’zîr suç ve cezâlarında Hz. Ömer’in (r.a.) yorum ve uygulamalarına yer verdiği görülmektedir. İlgili fetvâlar şöyledir: “Diyâr-ı Şâm’ın ve Haleb’in arâzî-i öşriyye midir harâciyye midir? el-Cevâb: Harâciyyedir. Ömer radıyallâhu anh vaz buyurmuşlardır. Eğerçi Kuds-i Şerîf ve sâir bilâd-ı Şâmiyye kendüler sulhan feth etmişlerdir ammâ arâzîsi sonra emrin ile Ebû Ubeyde b. Cerrâh ve Hâlid b. Velîd ve Şurahbîl b. Hasan ve Yezîd b. Süfyân radıyallâhu Teâlâ anhu bir eliyle anveten ve kahren feth olunmuşdur. Harâc vaz olunmuşdur. Ebussuûd 1494 . “Zeyd, şair ve sulehadan bazı kimesneleri elfâz-ı kabîha ile hicv etmeği âdet edinse Zeyd’e ne lâzım olur, beyân buyurula. el-Cevâb: hâkim-i şer’-i şerîf ta’zir-i belîğdan sonra tevbe ve salâhı zahir olınca zindandan çıkarmamak lâzımdır. Emîru’l-mü’minîn Ömer b. Hattâb radıyallahu anhu hazreti asrında Hutay’e derler idi bir şair-i meşhûr var idi, böyle etdügi içün ta’zir-i şedîdden sonra habs-i medîd buyurub, tamam tevbe ve salâhı zahir olmayınca ıtlak buyurmamışlardır. Ebussuûd. 1495 “Zeyd, ulemâdan Amr’ı hicv edüb hakkında na makul kelimat söylese ne lâzım olur? el-Cevâb: Kifâyet ederse evvela ta’zîr-i şedîd lâzımdır, ve illa Hazret-i Ömer radıyallahu anh Hutay'e etdügi habs dahî lâzımdır. Ebussuûd. el-Cevâb: Ta’zir-i şedîdden sonra zindana ilka olunub, tevbesi ve salâhı zahir olmayınca ihrac olunmamak lâzımdır. Hazret-i Ömer b. el-Hattâb radıyallahu anh Hutaye’yi meşâhir-i şuarâ-i İslâmiyyeden iken, şi’rinde bazı kimesnelere taarruz etmeğin, ta’zîr ve habs edüb, habsden tevbesi zahir olmayınca ıtlak etmemişdir. Ebussuûd 1496 . Görüşlerine yer verilen diğer önemli bir sahâbe Hz. Ali’dir (r.a.). Nitekim Kızılbaşlarla savaş konusunda Hz. Ali’nin haricilerle savaşı 1497, müçtehidlerin ictihadlarında yanılmalarında Hz. Ali (r.a.) ile Hz. Muâviye (r.a.) arasındaki problem1498 , hırsızlık suçu tespiti 1499 gibi konularda Hz. Ali’nin (r.a.) görüş ve uygulamalarını esas alarak fetvâ vermiştir. Satranç oyunu ile ilgili olarak da Hz. Ali’nin (r.a.) söz ve tavrı nakledildikten sonra tavır olarak farklı bir üslup tavsiyesinde bulunulmuştur. İlgili fetvâ şöyledir: “Amr, Zeyd’e “Hınzır eti yiyen oruç tutar mı” dese, Zeyd de “Hınzır eti yiyen kimdir” dedikte, Amr “Sen yâ hınzır eti yemişsin yâ satranc oynamışsın” dese ne lâzım olur? el-Cevâb: Eğerçi Hazret-i Ali (kerremallahu vecheh) bir kere bunlar gibi oynayan tâife gördükte,’abede-i esnâm hakkında vârid olan @y FB` E i 1 ; âyet-i kerimesini okumuşlardır. Amma mehmâ emken rıfkla nasîhat etmek evlâdır 1500“. 1494 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 31b. 1495 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 221a; Düzdağ, a.g.e., s. 181. 1496 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 215b. 1497 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 223a-b. 1498 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3677, vr. 144b. 1499 Düzdağ, a.g.e., s. 149; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 72b. 1500 Düzdağ, a.g.e., s. 200 235 Esrar ve eroin ile ilgili bir fetvâda yine onun görüşüne atıfta bulunulmuştur: “Zeyd esrâr eküb, biçüb, bey' edüb, akçesin zekât yerine vermek câiz olur mu? el-Cevâb: Kemâ kâle Aliyyün kerremellâhu vechehû kavlin “lâ teznî ve tesaddek 1501”. İbn Ömer’in (r.a.) görüşüne göre verilen bir fetvâ da şöyledir: “Lihyenin kabzadan ziyâdesin kesmek sünnet midir? el-Cevâb: İbn Ömer radıyallahu amhuma ederdi, Rasûlullâh sallellâhu aleyhi ve selem hazretlerinden ele nakl ederler, amma dahî ziyâde olmakda nesne yokdur, katı çok uzun olmayıcak. Ebussuûd 1502 . 2) Sâlihlerin / Ekâbir-i Selef’in Âdetleri Sâlihlerin âdetlerinin fıkhî yorumlarda delil olması konusuna, fıkıh usûlü kaynaklarında rastlanmamaktadır. Ancak konuya temel teşkil edecek rivâyetler de yok değildir. Nitekim İbn Mes’ud’dan nakledilen bir rivâyet şöyledir: “Bir gün kendisine aşırı soru sorulmuştu. O şöyle dedi: Bir zamanlar biz hiçbir konuda hükmetmezdik. Şimdi o günlerde değiliz. İşte görüyorsunuz Allah Teâlâ bizi ne günlere getirdi. Bundan sonra kime bir şey sorulursa o, hemen Allah’ın kitabında bulduğu delil ile hükmetsin. Sorulan soru hakkında Allah’ın kitabı ve Rasulullah’ın (s.a.v.) sünnetinde bir şey bulamaz ise o zaman sâlihlerin verdiği hükümlerle hükmetsin. Allah’ın kitabı, Rasulullah’ın (s.a.v.) sünneti ve sâlihlerden bir nakil bulamazsa o zaman kendi yorumunu yapsın. Ancak ‘bana göre, ben korkuyorum’ demesin. Çünkü helâl ve haram açıktır. Bunların arasında helâl ve haramlık şüphesi olan şeyler olur. Şüpheli olandansa, şüphesiz olana yönel”1503 . Diğer bir rivâyet Hz. Ömer’in (r.a.), Şureyh’e yazdığı mektuptur. Bu mektubun bazı rivâyetlerinde bu hususa temas edilmiştir ki, birisi şöyledir: “Sana çözmek zorunda olduğun bir konu arzolunursa, derhal Allah’ın kitabına bak ve onunla hükmet. Orada bulamazsan o zaman Rasulullah’ın (s.a.v.) sünnetine bak. Orada da bulamazsan sâlihlerin ve adil imamların verdikleri hükümlerle hükmet. Burada da bir şey bulamazsan o zaman muhayyersin. Dilersen kendi görüşün ile ictihad et, istersen benimle istişare et. Benimle istişare etmenin senin için en hayırlı olduğunu da ayrıca belirtmek isterim. Selam.1504” Ebussuûd Efendi fetvâlarında sâlihlerin âdetlerini de kaynak olarak kullanmıştır. Nitekim “Akşam namazından sonra secde âyetin okuyub nâ mahalle namaz kılmak sünnet midir?” 1501 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 23a. 1502 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 184b; Düzdağ, a.g.e., s. 184 1503 Hatib el-Bağdadi, el-Fakîh ve’l-mütefakkîh, Kahire, 1977, s. 305-306. 1504 İbn Kayyım el-Cevziyye, İ’lamu’l-Muvakkıîn, (thk. Beşir Muhammed UYUN), Dımaşk, 2000, I, 84. 236 şeklindeki bir soruya “Sünnet değildir, bazı sulehânın âdetîdir 1505 ” diyerek cevâz vermiştir. Bunun yanında kakül koymak gibi kılık kıyafet 1506 konularında sâlihlerin âdetlerine atıfta bulunulmuş, cami görevlilerinden şikayet ve azl talepleri konusunda “mahallenin sulehâsı istikrah edicek 1507” diyerek bu konuda sâlihlerin tanıklık ve tavırları esas alınmıştır. Sâlihlerin âdetleri gibi, Ebussuûd Efendi’nin itibar ettiği diğer bir önemli kaynak “ekâbir-i selef”in davranışlarıdır. Nitekim o, sesli zikirle ilgili bir fetvâsında sesli zikrin mekrûhluğu üzerinde durduktan sonra, okunan “$w 3B P2 kM8 ,M "> $ F" M nA kM8” (Kullarını ölüme boyun eğdiren ve sonsuzluğu zatına tahsis eden Allah noksan sıfatlardan münezzehdir. Hiç ölmeyen, sonsuza dek diri olan Allah ne yücedir) duası ile ilgili olarak “ekâbir-i seleften menkûldür 1508” diyerek duayı tasvib etmiştir. 3) Vaz’-ı Kadîm vb. Tabirler Daha çok gündelik hayat ve iktisadi ilişkilerde vurgu yapılan “vaz-ı kadîm” tabiri “eskidenberi var olan, uygulanagelen” manasında bir tabirdir. Ancak Osmanlı terminolojisinde gündelik kullanımın ötesinde, kökleri devletin temel felsefesini etkileyecek kadar derinlerde olan bir tabirdir. Osmanlı dinî-siyasî anlayışını da içine alan ve özellikle bu alanda önemini daha etkin biçimde gösteren bu tabir şöyle tanımlanabilir: “Sosyal ve iktisadi ilişkilerde yavaş yavaş oluşan dengeleri, eğilimleri mümkün olduğu ölçüde muhafaza etme ve değişme eğilimlerini engelleme ve herhangi bir değişme çıktığı takdirde, tekrar eski dengeye dönmek üzere değişmeyi ortadan kaldırma iradesinin hâkim olmasıdır” 1509 . Ebussuûd Efendi fetvâlarında yer verilen bu tabirler ile bağlantılı fetvâların muâmelât ve ibâdetler olmak üzere iki kısımda tasnif edilmesi mümkündür. Muâmelât konusunda, “vaz-'ı kadîm teğayyür olunmaz 1510 ” diyen Ebussuûd Efendi, bir âbhânenin rahatsız edici kokusu ile ilgili olarak “ol habisin zararı yevmen fe yevmâ ziyâde olmağla zarar hâdis hükmünde olur 1511 ” diyerek “kadîm” ile “hâdis” arasındaki farka dikkat çekmiştir. 1505 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 12b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 18b. 1506 Düzdağ, a.g.e., s. 184; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 185a. 1507 Düzdağ, a.g.e., s. 68; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 31a. 1508 Düzdağ, a.g.e., s. 173; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 33b. 1509 Genç, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, İstanbul, 2000, s. 48. 1510 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 31a, 134a. 1511 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 195b. 237 “Vaz’-ı Kadîm”in tağayyürü konusunda Ebussuûd Efendi bir hususa da dikkat çekmiştir ki o da “emr-i sultânî”dir: “Âdeten emirsiz vaz’-ı kadîm teğayyur olunmaz. Amma şer’an tohum çıkmaz 1512”. Aynı gerekçe ile verilen bir vakıf fetvâsı şöyledir: “Bir vakfın vakfiyyesi zâyi olalı yüz elli yıldan ziyâde olup, ve ‘tevliyet-i vakıf evlâda meşrûttur’ diyen şâhidlerin ömürleri târîh-i mezbûra müsâid olmadığı zâhir olup, ve ‘şart-ı vâkıf dahi böyledir’ deyû şehâdet etseler, şerâit-ı vakıfda tesâmu’la şehâdet etmeğe râci’ olduğu mukarrer olıcak, şehâdet-i meşrûha mûcebi üzere hükmolunup, müderrisi vakıf yüzüne veren hüccet ile amel olunur mu? el-Cevâb: Eğer tasarruf-i kadîm müderris dediği gibi idüğü müteâref ise, ol asl-ı şehâdetle vaz’-ı kadîm tağyir olunmaz. Eğer mütevellî dediği gibi olup, müderrisi tağyir etmek isterse, vaz’-ı kadîm ber-mûceb-i şer’î tağyir olunmaz. (Ebussuûd min hattıhi) 1513“. Fetvâlarda, “kadîm” tabiri ile mîrî araziler1514 , öşür 1515, vakıf harcamaları1516, kiliseler1517 , mer’alar1518 , çarşı-pazar yerleri1519, yaylaklar1520, sulama1521 ve arazi meseleleri1522, kadınların âdet halleri1523, kira hukuku1524, ticaret hukuku1525, imar planları1526, haraç1527, sınır davaları1528 , emlâk 1529 , vergi 1530 vb. meselelerde; aynı manaya gelen “ıstıshâb” tabiri ile de nesep isbatında1531 hükümler verilmiştir. Fetvâlarda “kadîm” uygulamaya atfen bir soru sorulmuş, Ebussuûd Efendi bunların büyük kısmına “olur/olmaz” şeklinde kısa cevaplarla yetinmiş, iskân hukukunda1532 olduğu gibi bazı 1512 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 32b-33a. 1513 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 134a. 1514 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 29a. 1515 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 31a, 31b, 32a, 32b. 1516 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 134a. 1517 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 78a; Düzdağ, a.g.e., s. 104; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 78b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 103a. 1518 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 27a. 1519 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 30b; Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 34a. 1520 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 182a. 1521 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 82b. 1522 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 82b; İÜİF, 01, vr. 95b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 140a; 585, vr. 251b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 26b, 129a, 130a, 133b. 1523 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 5a-b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 4a-b. 1524 Düzdağ, a.g.e., s. 78-79 1525 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 82b, 107b, 135b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 135b. 1526 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 30b. 1527 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 32a. 1528 İÜİF, 01, vr. 95b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 140a; 585, vr. 251b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 129a, 130a. 1529 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 34a. 1530 Düzdağ, a.g.e., s. 170 1531 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 144a, 147a. 1532 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 195b. 238 konularda da “kadîm” olmanın geçerli gerekçe olamayacağını açıkça ifade etmiştir. Bu meyanda zararın kadîm olamayacağı 1533 üzerinde durmuştur. Bunun yanında kilise hukukunda1534 olduğu gibi bazı mahkeme davalarında kıdem-hudûs beyyinelerinin çelişmesi halinde kıdem beyyinesinin evlâ olacağı ifade edilmiştir. Vakıf tescillerinde1535 örfî anlayışlara yer verildiği gibi, davalarda murûr-i zaman1536 ile toprak hukukunda dönüm ölçümünde1537örfün geçerli delil olduğu belirtilmiştir. “Ma’rûf” tabiri yalın anlamı ile “bilinen” manasında kullanıldığı gibi, “öteden beri uygulanagelen” ve “halk arasında meşhur olan” manalarında da kullanılmıştır. Burada “Ötedenberi uygulanagelen” manası ile kullanıldığı konular üzerinde durulacaktır. “Ötedenberi uygulanagelen” manasında “ma’rûf” ve “ma’lûm” kuralı ile ilgili olarak, arazi sınırlarının tayini davalarında genel olarak “hudûdu ma’lûm” tabiri “sıhhat-i hüccette” yeterli kabul edildikten sonra “vâkıâ ma’rûf ise, gâilesi dahi yoktur 1538” denilmiştir. Bunun yanında “hürriyyeti ma'rûfe ve mütevâtire” olan bir kişinin kölelik hususunda “sarîhan ikrârı” geçersiz sayılmış 1539 , İstanbul’un fethi şeklinde olduğu gibi1540 ma’rûf olanın aksine delil ortaya çıkarsa “ma’rûf”luk özelliğinin herhangi bir hüküm ifade edemiyeceği; günlük fiyat (narh) tespiti1541 ile “kaçkun”lara sahiplik iddiasında1542, ma’rûfluğun geçerli gerekçe olduğu beyân edilmiştir. Bunun aksine olan “Hilâf-ı ma’rûf” tabirine de vakıf davalarında1543 yer verilmiştir. “Mütevâtir” tabiri ile, tarla sulamasında nöbet tespitinde “kadîmü’l-eyyamdan beri” iddiasına karşılık “beyyine ikâmet” edilmesi durumunda beyyinenin “tamam âdile” olması ve “hilaf-ı mütevâtir” olmaması şartı ile geçerli olabileceği 1544; “me’lûf” tabiri ile de, özellikle ibâdetlerin ifasında, mezhep içerisindeki farklı görüşlere rağmen, uygulanan ve görevliler arasında 1533 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 195b. 1534 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 78a-b. 1535 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 98a-99a. 1536 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 144b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 144b. 1537 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 29b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 106a. 1538 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 97b. 1539 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 70b. 1540 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 78b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 103a; velî-2, vr. 78a; Düzdağ, a.g.e., s. 104; Kiliseler ile ilgili fetvâ için bk., Altunay, Ahmed Refik, XII. Asr-ı Hicrî’de İstanbul Hayatı, (1689-1785), sh. 11-13. 1541 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 110b. 1542 Düzdağ, a.g.e., s. 130; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 82b. 1543 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 101a. 1544 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 182a. 239 alışılagelen uygulamaların, genel bir kural halini aldığı, bunun dışına çıkabilmenin ancak zarûrete binaen câiz olabileceği üzerinde durmuştur 1545 . İbâdetler konusunda Ebussuûd Efendi’nin örf, âdet ve alışkanlıklar konusundaki tavırlarında farklılıklar göze çarpmaktadır. Nitekim o, namazlarda kıraat konusunda bazı şekilleri âdet edinmenin şer’î naslara aykırılığı sebebiyle câiz olmayacağını 1546 söylerken; “Leyle-i Reğâib'de ve Berâetde ve Kâdir'de salât-ı i'şâ ile vitr edasında imâm cemâat olan iki rek'at namaz her rek'atda bir sûre-i ‘innâ enzelnâ’ ve üç sûre-i ihlâs okuyub namaz kılmak câiz olur mu? Yoksa salât-ı tesbîh mi kılmak evlâdır?” şeklindeki bir soruya verdiği cevapta, “Cemâat ile vech-i evvel üzerine âmme-i nâsın i'tiyâdları vardır. Men'etmek olmaz. Vech-i sânîde meşakkat-i kâdiha 1547 vardır 1548” diyerek alışkanlıkları dikkate almış ancak, aynı sorunun diğer bir cevâbında “âhar nâfile efdaldır 1549 ” diyerek bu alışkanlıkları tavsiye etmemiştir. Yine temelde bid’atlerdan sayılan, “isteme içün iplik dikmek ve bazı emraz şifasıçün nusha yazma”nın hükmü ile ilgili olarak, “ediligelmiş işdir, teğayyür olunmamakda beis yokdur 1550 ” diyerek örfe atıfta bulunmuştur. “Zeyd Cuma günü câmiye geldügünde cuma farzına erişüb farzını kılsa sünnet-i cumayı kaza eylemek lâzım olur mu? el-Cevâb: Olur. Dört rek'at sünnet kılub akabince farz-ı zuhrî dahi kılmak vâcibdir. Hutbeye yetişicek cuma namazın kılmış değildir. Âdetçe öğle namazın kılmak gerekdir 1551 Ebussuûd1552 ” şeklindeki bir fetvâsında da ibâdetlerin edâsında “âdet”e vurgu yapmıştır.. b- Özel Örf (Örf-i Hâss) Özel örf, “tâife-i mahsûsanın bir şeyi ıstılah eylemelerinden ibarettir”1553. Hüküm olarak da yalnızca o zümreyi kapsar. Örneğin para vakıfları bir beldede örfleşmiş olup, başka bir yerde örfleşmemiş ise, örfleşmiş olan beldede paranın vakfı sahih olup, örfleşmemiş olan yerlerde sahih olmaz1554. Ne var ki, özel örfün muteber olup olmaması İbn Nüceym ile onun 1545 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 7b. 1546 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 14b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 25b. 1547 “Kâriha” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 13b; “hârice” Düzdağ, a.g.e., s. 61 1548 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 13b; Düzdağ, a.g.e., s. 61. Bu hususta Rasul b. Sâlih el-Aydini’nin, el-Fetâvâ’l-Adliyye, Slm. Kpt. Esad Ef., 1063,vr. 94b95a’deki aleyte verilen fetvâlar bulunmaktadır. 1549 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 13b. 1550 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 185a. 1551 “Anın akibince zuhri kılmak dahi lazımdır. Cum’a namazın kılmış değildir. ” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 20a. 1552 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 12a. ; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 20a. 1553 Ali Haydar, Dürerü’l-Hükkâm, I, 94. 1554 Ali Haydar, a.g.e., I, 94. 240 Eşbâh ve Nezâir’ine Hâşiye yazan âlimler arasında ihtilaf konusu olmuştur. İbn Nüceym, örf-i hâssın muteber olduğunu savunmuş, Mecelle de bu görüşü benimsemiştir1555 . Özel örf başlığı altında değerlendirmeye tabi tutulacak olan meseleler şu başlıklar altında tasnif edilebilir: Kişisel alışkanlıklar ve zamanın değişmesi. 1) Kişisel Alışkanlıklar Fıkıh usûlü kaynaklarında örf, toplumsal boyutu ile değerlendirilmiş, kişisel alışkanlıklara yer verilmemiş olmakla birlikte Ebussuûd Efendi’nin kişisel alışkanlıkları da dikkate alarak fetvâlar verdiği görülmektedir. Nitekim o, afyon satışı 1556 , bazı kötü alışkanlar sebebiyle kişilik haklarına hakaret1557, afyon gibi bazı kötü alışkanları sebebiyle imâmet görevinin câiz olmayacağı 1558, Peygambere sövme gibi katli gerektiren1559 konularına atıfta bulunup, gaybî konularda konuşmayı alışkanlık haline getiren kişilerin küfrüne hükmetmiştir1560 . Emanetleri tazmin konusunda kişilerin “hıyânetle ma’rûf” ya da “emânet ile meşhûr” olmaları dikkate alınmış 1561, mahkemelerde davalıların halk arasında temayüz ettikleri özel hallerini dikkate almak genel prensip olmasına rağmen “beyyine-i âdile”nin bu durumu değiştireceği ifade edilmiş 1562 , idarî-dini makamlarda görev alacak olanların halk arasında yaygın olan hallerinin göreve tayin1563 ve azilde1564, suç ve cezâların tespit ve uygulanmasında davalının ehliyet tespitinde1565 de kişisel alışkanlıklar dikkate alınmıştır. 2) Zamanın Değişmesi Örf ile yakından ilgili diğer bir husus “zaman” tabiri ile güncelliğe yapılan atıflardır. İslâm hukukunda hükümlerin zamana göre değişmesi meselesi ötedenberi tartışmalara sebep olan bir husustur. Bu tartışmaları ifrat, tefrit ve mutedil olmak üzere üç kısımda değerlendiren Erdoğan, sonuç olarak şunları kaydetmiştir: “Genel çerçeve ve özle ilgili olmayan ahkâm değişebilir. İlahi vahyin terbiyesinde yetişmiş akıl (mutlak akıl değil), makâsıd doğrultusunda 1555 Ali Haydar, a.g.e., I, 95. 1556 Düzdağ, a.g.e., s. 145; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 188b, 192b. 1557 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 192b. 1558 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 192b. 1559 İÜİFK., 01, vr. 91b; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 68b; MTM, s. 341; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 272b273a; 585, vr. 246b; 892, vr. 286b. 1560 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 168b. 1561 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 151a. 1562 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 67a. 1563 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 6b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241; vr. 9a. 1564 Düzdağ, a.g.e., s. 68; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 27b. 1565 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 198a. 241 ortam değerlendirmesi yaparak nasslara dayalı ahkam konusunda da yorumlar yapabilir. Böyle bir anlayışın kaosa neden olmaması için bu tür nasslara dayalı ahkamda şu kayıtlar aranır: a) Nassın bağlayıcı veya devamlı olmadığına delil ve karine bulunmak. b) Nassla sabit şeklin, özü koruyan ve temsil eden alternatiflerden sadece biri olduğuna delil bulunmak. c) Hükmün illeti ortadan kalkmak. Böylece İslam hukukunda bir nassın ideal hükmünün her zaman ve mekan için aynı olmadığı, bir meselenin farklı ortamlardan kaynaklanan farklı hükümlerinin bulunabileceği neticesi doğar. İslâm hukukunda kaynak ve ahkamda kademelilik esası vardır ve bütün hükümler tek düze değildir. Bunlar değişme sahasını belirlemede yardımcı olur. Rey ve ictihada dayalı hükümler, ilahi maksatları gerçekleştirmek için konulmuş vesâil türünden hükümler, genel teşrîye yönelik olmayan geçici ve özel teşrî mahiyetindeki hükümler, örnekleme kâbilinden olup, zeman-mekan unsuru taşıyan ve selef-i sâlihînden nakledilen uygulamalara istinâd ettirilen hükümler genelde değişmeye açık hükümler olmaktadır. Genelde hükümlerin talîl edilebildiği muâmelât konusu, değişmenin genel sahasını teşkil etmektedir1566 . Ebussuûd Efendi fetvâlarında bu esasa göre de fetvâlar vermiştir. Nitekim o, cami hizmetlerinde müezzinlerin ezan okuyuşları1567, Cuma namazlarında hutbe esnasında salavât vs. zikirleri okuyuş biçimleri 1568 , mahkemelerde mefkûdlar için musahhar tayininde hâkimlerin yetkisizlikleri 1569 , kadıların nakl-i şehâdetleri 1570 , kadıların halk arasında bilgisizlikleri sebebiyle eleştirilmelerinin câiz oluşu 1571 , hat yazılarında hattatların imlâ hataları1572, camilerde namaz sonrası yapılan tesbihatın efdaliyyeti1573 vb. konularda “zamâne” tabiri ile dönemin problemlerine dikkat çekerek fetvâlar vermiştir. Ebussuûd Efendi, “Bâin bâine mülhak olur mi?” sorusuna, “Bâin bâine mülhak olmakta vâki olan ihtilaf kinâyât ile olan bâindir. Talâk -ı bâin lafzı ile olan talâk sarihdir 1574” cevâbını vermiş, fetvânın sonunda mürettib “Ve aleyhi’l-fetvâ elyevm ve bihî eftâ el-merhum Yahya Efendi” notunu düşerek Osmanlı uygulamasına dikkat çekmiştir. 1566 Erdoğan, Mehmet, İslam Hukukunda Ahkamın Değişmesi, İstanbul, 1994, s. 238-239. 1567 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 7a. 1568 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 6b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241; vr. 8b-9a. 1569 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3341, vr. 166b, (Min hattihi kayıt). 1570 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 124b. 1571 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 121a. 1572 Düzdağ, a.g.e., s. 182-183 1573 Düzdağ, a.g.e., s. 72; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 32a. 1574 Fetâvâ-yı Ankaravî, Aşir Ef., 134, vr. 32b, (Kenar kayıt). 242 Nikâhda tesâmu ile şehâdet konusunda “fî zamânina olunmaz 1575” diyerek değişen zamanı gerekçe göstermiştir. Yine “Zeyd Bekr’e ‘kızın Hind’i oğlum Bekr’e helâllığa ver’ deyub Amr dahi şuhûd mahzarında ‘verdim’ demesiyle nikâh tamam etmiş olur mu?” sorusuna, “Fî zamânina olmaz. Muvâadedir, mehir zikr olunmamış 1576” cevâbını vermiş; buluntu cariyelerde sahibinin gelmesi için gereken örfî bekleme süresinin bitmesi halinde sahiplenilmesi konusunda “fî zamâninâ ta’rif-i sahîh olunmaz ve câriye sahibini bulmağa kâdiredir 1577” demiştir. Bir vakfın ecr-i misilden düşük bir fiyata kiraya verilmesi gibi vakfa zarar verici işlemler hakkında “bir rivâyetde nısfını mütevellîye nısfını müste’cire tazmîn olunur. Bir rivâyetde cümlesi müste’cire tazmîn olunur. Fetâvâ-yı Tatarhâniyye’de kavl-i evvel usûl-i ashâb-i Hanefîyye evfakdır. Amel, kavli sânî üzerinedir deyû mestûrdur. Lakin taksîr-i mütevellî kabilinden olıcak fi zamâninâ kavl-i evvel ile amel evlâdır… 1578 ” fetvâsını verirken; müezzinlerin kametlerde ihdas ettikleri tardiyye hakkında “kendiler terk eylemez ise nehy olunmaz 1579” demiş; beytü’l-mala ait malları koruma gibi dini-manevi özelliği olan hizmetlerde bulunanların bu hizmetleriyle, “mansıba tevessül 1580” ettiklerinden şikayetle de ahlaki bozulmaya dikkat çekmiştir. Yine onun fetvâlarında dönemin şartlarına işaret sadedinde hac yolunun emniyetli olduğu 1581, halkın (ümmî tâifesi) elfâz-ı küfür gibi itikâdî açıdan önem arzeden meseleleri bilmedikleri1582, ganimetler konusunda kısmet-i şer’iyyenin bulunmadığı 1583, kadı tayinlerinden ehliyet ve liyakata dikkat edilmediği 1584 , öşür ve haraç arazileriyle ilgili düzenlemenin yeterli olmadığı 1585 vb. şer’î hükümleri etkileyecek idari, sosyal, siyasal ve ahlaki hususlara yer verilmiştir. 1575 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 133a; Düzdağ, a.g.e., s. 37 1576 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 44a. 1577 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 81a. 1578 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 167a-169a. 1579 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 7a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 9b. 1580 Düzdağ, a.g.e., s. 140; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 82b. 1581 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 36b. 1582 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214b. 1583 İÜİFK., 01, vr. 91a; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 68a; MTM, s. 341; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 272b; 585, vr. 246b; 892, vr. 286b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 74b. 1584 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 72a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 138a; 3612, vr. 275a; 585, vr. 249b; 892, vr. 289b. 1585 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 32a. 243 Örf konusunda kullanılan diğer bir tabir “bu nevâhî” tabiridir. Özellikle idarî-siyasi örflere temas edilen bu tabir ile, arz-ı memlûkların fıkhî yönleri izah edilmiştir: “Bu nevahide temlik-i sultansız arz-ı memluke yokdur… 1586”. 8- Sedd-i Zerîa Bu delil, Mâlikî ve Hanbelî usûl-i fıkıh kitablarında yer alır. Diğer mezheblerde bu başlık altında zikredilmez; fakat Hanefî ve Şâfiîler bunun muhtevasını kısmen birlikte, kısmen de farklı bir şekilde kabul ederler1587 . Zerâyi' "vesile" anlamına gelen “zerîa”nın çoğuludur. Terim olarak “haram veya helâl'e vâsıta olan şeyler” şeklinde tarif edilmektedir. Haram'a vâsıta olan şey haram, mübah'a vâsıta olan şey mubah, vâcıb için zarurî olan şey vâcib olur. Zerâyi'de asıl olan fiillerin sonucunu göz önüne almaktır. O fiili yapanın niyyeti önemli değildir1588. Sonuçları bakımından da fiiller dörde ayrılır: 1) Yapıldığı zaman kesin olarak fesada sebeb olan fiiller. 2) Nâdir olarak mefsedete yol açan fiiller. 3) Mefsedet olduğu kesin olarak bilinmeyip, genel kanaate dayalı olan fiiller. 4) Yapılması çoğu zaman fesada yol açan, fakat mefsedete sebeb oluşu kesin ya da genel kanaate göre olmayan fiiller1589. Bunların diyebiliriz ki mükellef, zerâyi' ile amel ederken, bir işi yapmanın zararları ile onu terketmenin zararlarını bilecek ve hangisi fazla ise ona göre tercihte bulunacaktır1590. Ebussuûd Efendi’nin açıkça bu kavrama atıfla vermiş olduğu iki fetvâsı şöyledir: "Zeyd'in zevcesi Hind mürted olsa, şer'an Zeyd'den tefrîk vaki olur mu? el-Cevab: Rivâyât-ı zâhirede bilâtalâk firkat vaki olub, avret habs olunub, tecdîd-i iman ve tecdîd-i nikah lazım olur bu babı sed içün 1591 ”. “Bu bâbda emr-i sultânî ne vechile idüği gâib ve müştebih olan maddelerdendir. Bir kimesne âhar şehirde sâkin olan kimesnenin üzerinde şu kadar deyni vardır deyû kâdîler önünde gâibâne beyyine ikâmet edüb âhar şehrin hâkimine nakl-i şehâdet almak, şer'ân makbûl ve ma'hûddur. Lâkin bu iki şehrin arası ne mikdar olmak gerekdir? Meşâyih ihtilâf eylemişlerdir. Muhtâr budur ki, üç günlük ola, eksik olmaya. Eğerçi bazı meşâyih dahi eksikde tecvîz etmişlerdir. Ve bu hususda üç günlükden eksikde kuzât nakl-i şehâdet kabul etmekden men' buyurulmak, sedd-i bâb-ı tezvîre münâsib fehm olunub, Âsitâne-i Seâdete arz olundu. el-Cevab: Üç günlük mesâfeden eksikde nakl-i şehâdet istimâ' olunmaya deyû emr olundu. Lâkin beytülmala mütea'llik olan hususda, mücerred 1586 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 197a. 1587 Ebu Zehra, Usulü’l-fıkh, İstanbul, ts., s. 287. 1588 Ebu Zehra, a.g.e., s. 288. 1589 Ebu Zehra, a.g.e., s. 290-291. 1590 Ebu Zehra, a.g.e., s. 295; Bilmen, Hukûk-i İslâmiye, I, 383. 1591 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr., 61a 244 hâriç kazâda olmak ile (nakilsiz da'vâ)1592 istimâ' olunmaya deyû kuzâta mirâren ahkâm-ı şerîfe vârid olmuşdur. Ketebehû Ebussuûd 'Ufiye anhu1593. Esâsen “havf olunur” ve “ihtiyât” gibi kavramlara atıflara verilen hemen bütün fetvâlar bu konuyu ilgilendirmektedir. 9- Genel Fıkıh Kuralları Fetvâlarda delil olmak üzere müracaat edilen ve kıyas konusu ile yakından ilgili olan diğer önemli bir kaynak ta kavâid-i külliyedir. Bu hususta fetvâ emini Mehmed b. Süleyman Nâzırzâde ( XI. asır) fetvâlara delil olmak üzere kavaid-i külliyye derlemesi yapmıştır 1594 . Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarında dayandığı ve naklettiği fıkıh kurallarından tespit edilebilenler şöyledir: “Enbiyâya salavâtullâhi ve selâmühû aleyhim alenen sebb eyleyen ehl-i küfr katl olunur 1595. “tesâmu’ ile şehâdet kabul olunmaz 1596”; “tescil tesâmu’ ile sabit olmaz 1597”; “inkâr-ı nikâh fesih değildir 1598 ”; “ekall eksere tabidir 1599 ”; “nikâh-ı fuzûlî ile şart müstahil olmaz 1600 ”; “kısmeti kabil müşaa’ın hibesi sahîha değildir 1601”; “temlik-i deyn min gayri men aleyhi’d-deyn kabz etmedin mümkin değildir 1602”; vekalet feshinde “azl-i zımnîde ilim mu’teber değildir 1603”, aslen hür olan bir kişiyi yıllarca köle olarak kullanan bir kişinin, daha sonra hür olduğu isbat edilen bu kişiye tazmin konusunda “dünyada alımaz, menâfi-i gasb mazmûne değildir. Amma ırzâ etmezse âhiretde muâkeb olur 1604” demiştir. Raks ve devrân ile zikretmenin faydaları üzerinde duran bir soruya “ma’siyet tâ’ate sebeb olmak mümkün değildir 1605” kuralı ile cevap vermiştir. İbra ile ilgili bir fetvâda, “…İbrâ ıskâttır. Sâkıt yine avdet etmek muhâldir1606” demiş; “Zeyd Amr’ı “ kulumuzdur” deyû tutup, Amr inkâr edip, Zeyd isbâta kâdir olmasa, Zeyd’in elinden halâsa kâdir 1592- “Nakl-i şehâdetsiz” Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 250b. 1593- Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 73b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 139a; 3612, vr. 275b-276a; 585, vr. 250b; Düzdağ, a.g.e., s. 135; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 124a. 1594 Slm. Ktp., Esad Ef., 568. Bu eser Halid b. Abdülzaziz b. Süleyman Âl-i Süleyman tarafından tahkik ve dirâse ile iki cilt halinde yayınlanmıştır. Riyad, 2004. 1595 İÜİFK., 01, vr. 91b; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 68b; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 273a; 585, vr. 246b. 1596 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 134a. 1597 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 134a 1598 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 40a. 1599 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3706, vr. 139a. 1600 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 61b. 1601 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 159b, 162a. 1602 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 159a. 1603 Düzdağ, a.g.e., s. 38-39 1604 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 178a. 1605 Düzdağ, a.g.e., s. 86-87; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 230b-231a. 1606 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 149a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 132b. 245 olur mu?” şeklindeki bir soruya, “Olur, yemîni ile” dedikten sonra “dâr-i İslâmda asıl hürriyettir 1607” ana kuralına dikkat çekmiştir. Hukuki açıdan önemli bir yeri olan “menâfi-i gasb mazmûn değildir” prensibine göre fetvâ verilen diğer hususlar şöyledir: “Zeyd’in milk câriyesini Amr muhkem darb edüb hızmetlense Amr-ı mezbûra Zeyd’in milki olan câriyeyi darbı mukâbelesinde ta’zîr ve istihdâm etdügi zamanın ücreti lâzım olur mi? el-Cevâb: Ta’zîr olur, ücret olmaz, menâfi-i gasb mazmûn değildir 1608”. “Zeyd-i kâdînin kâdîlığı reâyâsından bazı çift verip terke iki verseler, ve bazı dahi hasâd vaktinde imeci edip verseler, Zeyd ma’zûl oldukda iki yıl sonra mezkûrlar Zeyd’den ücret talep eyleseler, şer’an almağa kâdir olurlar mı? el-Cevâb: Olmazlar. Nihâyet gasp ile istihdâm etmiş olur. Menâfi-i gasb mazmûn olmaz 1609. “Zeyd medyûni olan Amr-ı katırcının katırların mütekârî olan Bekr’den cebr ile alub üç ay saman çekdirse Amr Zeyd’den ecr-i misil almağa kâdir olur mi? el-Cevâb: Cebr ile olmaz, menâfi-i gasb mazmûne değildir. Katırlar arkaladıkları mukabelesinde cebr ile bir mikdar nesne alurlar 1610”. İftira, gıybet gibi hakların tevbe ile affı hususunda “hukûk-ı ibâd istihlâlsız olmaz 1611”; fıkhî tabirlerin yazılımı hakkında “fukahâ katlarında hata-i müsta’mel savâb-ı nâdirden hayırlıdır” 1612 kuralından söz etmiştir. Vakıf hukuku ile ilgili olarak “şart-ı vâkıf tağyîr olunmaz 1613 ”, “Şart-ı vâkıf nass-ı Şâri’ gibidir. Vakfa nef’î olan şerâyitin ri’âyeti elbetde vâcibdir. Husûsan şart-ı vâkıfdan kat’ı nazar olunsa dahi emr-i şerîat budur, imtisâl lâzımdır” 1614 diyen Ebussuûd Efendi bu kuralın istisnalarına da dikkat çekmiştir. Genelde padişah ve kadıların yetkileri ile ilgili olduğu görülen bu fetvâlarda, vakıf medreselerin aylık giderleri ve hoca maaşları üzerinde durulmuştur. Fetvâya göre bir mütevellî normal şartlarda vakıf şartlarına riayet etmek zorundadır, ancak vakfın gelirleri köylerden ziraat ürünü olarak geliyorsa o zaman vakıf şartına riayet zorunlu olmaz, Padişahın izni ile vakfiyede tespit edilen ücretin dışında bir ödeme yapabilir1615 . 1607 Düzdağ, a.g.e., s. 128. 1608 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 177b. 1609 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 120b. 1610 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 178a. 1611 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 18b-19a; Düzdağ, a.g.e., s. 177 1612 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3735, vr. 88a. 1613 Düzdağ, a.g.e., s. 78 1614 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 167a-169a. 1615 “Hind vakfettiği medreseye “günde yirmi akçe” vazîfe tayin eylemiş iken, medresenin evkâfı günde yirmi beş akçe vazîfeye müsâid olup, Zeyd’e yirmi beş ile verildikde, Amr-ı mütevellî, Zeyd-i müderrise yirmi beş akçe vermemeğe kâdir olur mu? el-Cevâb: Vakfın hâsılında kurâdan hâsıl olur hubûb var ise kâdir olmaz. Onda şart-ı vâkıfa itibar yoktur. Tefvîz-ı sultânî ile müstahık olur”. (Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 100b) 246 Vakıf idaresinin idari yetkilisi mütevellîdir. Ancak fetvâlarda vakıf kuranların, vakıf idaresini, muhasebesi de dahil olmak üzere bütünüyle mütevellîlere devretmek, devletin diğer kurumlarını vakıf muhasebesine karıştırmamak istedikleri fetvâlardan anlaşılmaktadır. Nitekim kimi vakıf sahipleri bunu temin için vakfiyeye “Cemî-i umûrda re’y mütevellînin ola” şeklinde bir madde koymaya başlamışlar; Ebussuûd Efendi ise bu gibi şartların 944/1537 tarihli Padişah fermanı ile geçersiz sayıldığını, vakıf muhasebelerinin vakıf mütevellîsi ve vakıf nâzırı nezâretinde hâkimin huzurunda görülmesi gerektiğini, mütevellîlerin ise yalnızca “ârâ-yı sahîha”sına itibar edilip, “ârâ-yı muhtelifesine” itibar olunmayacağını ifade etmiştir. Fetvânın sonunda özellikle bunun “Emr-i şerîf” olduğuna vurgu yapmıştır 1616 . Zürrî vakıflarda vakıf sahibi, vakfettiği akar ve tarlaları çocuklarına ve çocuklarının çocuklarına şart koştuğu halde, böyle bir vakfın bir başka medrese vakfına ilhakı gündeme gelmiş, konu Ebussuûd Efendi’ye sorulmuştur. Ebussuûd Efendi vakfedilen tarlalardan alınan verginin toprak vergisi olduğu dolayısıyla Padişah fermanı sebebiyle bu hususta şart-ı vâkıfın geçerli olmadığını ifade etmiştir. Böyle bir vakfiyenin gelirinden alınan ücretin helâl olup olmayacağı sorulunca da, Ebussuûd Efendi bu yerin vâkıfın özel mülkü olması halinde vakfiyeye aykırı ödemelerin helâl olmayacağı, ancak vakıf mallarının mülkünün vâkıfın özel mülkü olmadığı takdirde helâl olacağını söylemiştir. Ne var ki Ebussuûd Efendi özel mülk olmayan tarlaların vakfiyesinin geçersizliği ile bu gibi yerlerden vakfiyeye aykırı olarak alınan ödemelerin de helâl olacağı hususunun yine Padişah fermanı ile bağlantılı olduğu ancak, bu hususta Padişaha arzın mu’tâd ve ma’hûd olmadığı gibi bir ayrıntıya da özellikle yer vermiştir1617 . Vakfiye şartlarına uymama konusunda hâkimlerin yetkileri problem olmuş, fetvâda bir hâkimin vakfiyede şart koşulandan eksik ya da fazla ödemesinin şer’î bir sebep olduğu 1616 “Tevliyeti evlâda meşrût olan vakfın vakfiyyesinde şart-ı vâkıf: “Cemî umûrda re’y, mütevellînin ola” deyû kaydolunsa, vakf-ı mezbûrun muhâsebesi görülmek lâzım oldukda, mütevellî mi görür, yoksa vakfın nâzırı mı görür? el-Cevâb: Mütevellîlere bilkülliyye irhâ-i ınân olunup, şart-ı vâkıf ile amel olunmak erbain ve erbaîne ve tis’imietin (944/1537) tarihinde ref’ olunup, re’y-i hâkim inzımâmı ile olmak emrolunmuştur. İkisinin mahzarında muhâsebeler re’y-i hâkimle görülür. Mütevellînin ârâ-yı sahîhasında müsâade olunup, ârâ-yı muhtelifesi reddolunur. Emr-i Şer’-i Şerîf dahi budur”. (Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 100a) 1617 “Zeyd binâ ettiği zâviyeye mezâri’ ve akâr vakfedip, “evlâda ve evlâd-ı evlâda” şart edip, yüz elli yıldan sonra evlâd-ı evlâd mutasarrıf iken, zâviye-i mezbûrenin evkâfı bir medresenin evkâfına zamîm olmak şer’an câiz olur mu? el-Cevâb: “Mezâri’den alınan harâc arzî olup, onun hakkında şart-ı vâkıf muteber değildir” deyû Pâye-i Serîr-i Saltanat’a arz olunup, onun hâsılı hakkında şart-ı vâkıf sarîhan iptâl olunup, medreseye zamîm olmak buyuruldu ise, olunur. Amma bu tafsîl arz olunmak mûtad değildir. Ebussuûd. Bu sûrette mahsûl müderrise helâl olur mu? el-Cevâb: Vâkıfın mülk-i hâlisi olup müsekkafât kabîlinden olanın hâsılı haramdır. Harâc-ı arz tafsîl-i sâbık üzere arzdan sonra tayin olundu ise, helâldır. Amma ol kabîlden evkâfı tağyîr ve iptal eylemek, ma’hûd değildir” (Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 101a) 247 takdirde mümkün ve câiz olacağı ifade edilmiş, ancak bu şer’î sebebin mahiyetine temas edilmemiştir1618 ”. Bazı fetvâlarda ise, vakfiye şartlarına riayet hassasiyetinin istismar edilmeğe çalışıldığı görülmüş ve hazırlanan Ma’rûzât maddesi ile bunun önüne geçilmeye çalışılmıştır. İlgili bir madde şöyledir: Zeyd-i vâkıf tevliyetinin azli ve nasbı ve sâir tasarrufâtını evlâdından mütevellî olana şart edüb, “kâdîlerden ve beğlerden vakfıma kimesne müdâhele etmesünler, ederlerse Allah'ın lâneti üzerlerine olsun” dese, beğlerden ve kâdîlerden bazı kimesneler şart-ı vâkıfa amel etmeyüb dahle kâdir olur mu? el-Cevâb: Sene erbain ve erbaîne ve tis'i-mi'etin (944/1537) hudûdunda bu makûle şerâit üzerine tahrîr olunan vakfiyelerin şerâiti tenfîz olunub 1619 sancak beğliği pâyesinde olan mütevellîler vâki' olan azlü nasbi, Şer'-i Şerîf muktezâsınca der-i devlete kendiler arz edüb andan aşağı pâyede olanlar (re'yleriyle yine şerî'at-ı şerîfe üzere) 1620 kuzât-ı bilâd ile arz edeler. Ma'kûl ve meşrû olan maddelerde, “ne kuzât mütevellîlere ve ne mütevellîler kuzâta muhâlefet etmeyeler” deyû ferman olunmuşdur. Vâkıfın, mütevellî olanın ne fesâdı olursa olsun, beğler ve kâdîler dahl ederlerse la'net üzerlerine olsun demek murâd ederlerse, kendiler mel'ûndur. Şerî'at-ı şerîfeye muhâlif olan şerâit cemî'an lağvdır ve bâtıldır 1621 ”. Vakıf şartnamesinde yer almasına rağmen geçersiz kabul edilmiş bir diğer şart-ı vâkıf da şudur: “Bir vakfın vakıfnâmesinde, vakf-ı mezbûr rakabe olundukda mütevellînin ve kâtibin ve câbiyenin (ve halîfeleri rakabe olunmasun deyû) 1622 mastûr olsa mezkûrlar hâric olur mu? el-Cevâb: Şart-ı mezbûr nâ meşrûdur ve lağvdır 1623”. Kilise hukuku ile ilgili olarak da şöyle bir fetvâ verilmiştir: “kıdem beyyinesinden hudus beyyinesi evlâdır. Sulhan feth beyyinesinden anveten feth beyyinesi evla olduği gibi 1624”. II- HÜKÜMLER Hüküm kelimesi, sözlük anlamıyla da bağlantılı olarak İslâm kamu hukukunda devlet idaresini ve siyasi otoriteyi, muhakeme usûl hukukunda mahkeme kararını ifade eder. Hükmün mantık ilminde iki nesne ve fikir arasında kurulan bağlantıyı, kazıyye ve kuralı ifade etmesinden hareketle fıkıhta da hüküm ve ahkâm, gerek vahiy ve gerekse re’y kaynaklı olsun 1618 “Zeyd'e meşrût olan vakfın vazîfesinden hâkimü'ş-şer' bir mikdarın naks edüb Zeyd'e nuksan ile vermekle Şart-ı vâkıfa muhâlif olduğu takdirce hâkim-i mezbûr âsim olur mu? Beyân buyurulub müsâb oluna. elCevâb -Allah-u a'lem- : Bir sebeb-i Şer'î olıcak olmaz” (Şukka, Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 122b) 1619 “Olunmayub” Slm. Ktp., Esad Ef., 892, vr. 289a. 1620 “Şer’i münîfe muvâfık olan reyleri (?) üzre” Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 249a. 1621 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 71b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 137b; 3612, vr. 274b; 585, vr. 249a; 892, vr. 289a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 100a. 1622 “Vazîfeleri rakabe olunmasun deyu” Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 278a; “vazifeleri olunmasun” Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 253b. 1623 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 76b-77a; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 278a;585, vr. 253b; (Kenar kayıt) Fetâvâ-yı Ali Efendi, Slm. Ktp., Esad Ef., 1082, vr. 63a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 96a; Düzdağ, a.g.e., s. 81 1624 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 78b. 248 bir konudaki hukuki değer yargısını, kuralı, ilişkilendirmeyi ve nitelendirmeyi ifadede kullanılır ve bu açıdan çeşitli ayrımlara tâbi tutulur. Fıkıh usûlünde şer’î hüküm genelde “şâriin mükelleflerin fiillerine ilişkin hitabı” olarak tanımlanır. Bu sebeple de usûl literatüründe şer’î hüküm konusu, hüküm koyma yetkisinin sahibi (hâkim), hükme konu olan fiiller (el-mahkûm-i fîh) ve hükmün muhatabı mükellef (el-mahkûm aleyh) kavramlarıyla birlikte ele alınır. Hanefîler’in tarifine göre şer’î hüküm, şâriin hitabının yani nassın vücub ve hurmet cinsinden eseri olup bu eser de kulların fiillerinin vasfıdır1625 . Fıkıh usûlünde şer’î hükmün Allah’ın iktizâ, tahyîr ve vaz’ bakımından mükelleflerin fiillerine ilişkin hitabı veya bu hitabın eseri şeklinde tanımlanmasının tabii sonucu olarak şer’î hüküm başlangıçta teklifî ve vaz’î olmak üzere iki kısma ayrılır1626 . A- TEKLÎFÎ HÜKÜMLER Teklifî hükümler Şâri’in mükelleften bir işi yapmasını veya yapmamasını istemesi ya da onu muhayyer bırakmasıdır. Teklîfi hükümler, diğer bir ifadeyle mükellefin fiillerinin sıfatı olan hükümler işleniş maksatlarına göre dünyevî ve uhrevî olmak üzere iki kısma ayrılır. Dünyevî gaye gözetilerek işlenen fiillerin hükümleri şunlardır: Sıhhat, butlân, fesad, in’ikâd, adem-i in’ikâd, nefâz, adem-i nefâz, lüzûm, adem-i lüzûm. Uhrevî maksatlar gözetilerek işlenecek fiillerin hükümleri de şu ş ekilde sıralanabilir: Vücûb, nedb, hurmet, kerâhet ve ibâha. Usûlcüler arasında “ahkâm-ı hamse” adıyla meşhur olan bu taksime göre bir fiilin mükellef tarafından işlenip işlenmemesi şâri’ katında ya eşittir veya değildir. Eşit ise bu fiil mübahtır; eşit değilse onun ya işlenmesi ya da işlenmemesi istenir veya tavsiye edilir. İşlenmesi istenir ve bu istek kesinlik arzederse o fiil vacip, kesinlik bulunmazsa mendup niteliğini kazanır. İşlenmemesi istenmesi halinde de söz konusu istek kesinlik arzederse o fiil haram, kesinlik bulunmazsa mekrûh olur. Hanefîler bu beşli taksimi farz-vâcib, tahrîmen mekrûh-tenzîhen mekrûh şeklinde ayırımlarla daha da genişletmişlerdir 1627 . Fıkıh kaynaklarında bu tabirlerin özellikle de mendub zemininde sünnet, nâfile, tatavvu’, müstahab gibi daha birçok tabirlerin kullanıldığı görülmektedir. Ahkam-ı teklifiyye ile ilgili ıstılâhların ne zaman ortaya çıktığı ve olgunlaştığı hususu hakkında fıkıh tarihi kaynaklarında farklı tespitler bulunmaktadır. Fıkıh ve fetvâ tarihinin önemli kaynaklarından olan İ’lâmu’l-Muvakkı’în’de, İbnü’l-Kayyim el-Cevziyye, bu konuda 1625 Muhammed Ebü’l-Feth el-Beyânûnî, “Hüküm”, DİA, XVIII, 466. 1626 Beyânûnî, a.g.e., XVIII, 467. 1627 Beyânûnî, a.g.e., XVIII, 467. 249 A’râf suresi 33. âyet-i kerimesinden hareketle, dinî konularda hüküm vermenin sakıncalı yönlerine dikkat çekmiş, Nahl suresinin 116-117. âyet-i kerimelerine dikkat çekerek bir şeyin haram ya da helâllığı konusunda fikir beyân etmenin sorumluluğu üzerinde durmuştur. Ardından ilgili hadis-i şeriflere yer verdikten sonra, selef âlimlerinin dinî konularda hüküm vermenin âdâb ve erkânı hakkındaki görüşlerini nakletmiştir ki bazıları şöyledir: Bazı selef âlimleri demişlerdir ki: Bir kişi “Allah şunu helâl kıldı, şunu haram kıldı”, diyeceği zaman, Allah Teâlâ’nın “Ben bunu helâl kılmamıştım, şunu da haram kılmamıştım” demesinden sakınsın. Dolayısıyla, bir şeyin helâl ya da haram olduğu hususunda Allah Teâlâ’dan açık bir vahiy yoksa o konuda, yalnızca bir âlimi taklid, ya da bir nassı tevil ederek “Allah şunu helâl kıldı, bunu haram kıldı” dememesi gerekir. Peygamber (s.a.v.) sahih bir hadiste, bir ordunun başında emir olarak gönderdiği Büreyde’ye, düşmanı kuşattıktan sonra onlara “Allah’ın hükmüne” gelin demesini yasaklamış ve “sen, vereceğin karar ile Allah’ın hükmüne isabet edip etmediğini bilemezsin. Onun için de onları senin ve arkadaşlarının vereceğin hükme davet et” buyurmuştur 1628 . Ömer b. el-Hattab’ın huzurunda verilen bir kararı yazarken, yazıcı, “Bu Allah Teâlâ’nın Emiru’l-mü’minine gösterdiği hükümdür” ifadesini kullanınca Hz. Ömer derhal müdahele etmiş ve “Böyle deme, aksine ‘Emiru’l-mü’minin Ömer b. Hattab’ın görüşüdür’ de” buyurmuştur. İbn Vehb, İmâm Mâlik’den nakletmiştir: Ne emîr, ne bir başka selef âlimlerinden, ne de kendisini önder kabul ettiğim kişilerden bir şey hakkında “Bu helâl, bu haram” dediklerini duymadım. Kimse buna cür’et bile edemezdi. Onlar bu gibi konularda konuşacakları zaman ancak “Şunu hoş karşılamayız, bunu güzel kabul ederiz, böyle olması gerekir, bu görüşte değiliz” gibi şeyler söylerlerdi. Atik b. Yakub onun bu sözlerine şunları da ilave etmiştir: “Onlar helâl ya da haram bile demezlerdi. Allah Teâlâ’nın şu sözünü duymadın mı: ‘De ki, Baksanıza, Allah sizin için nice rızıklar indirdi, siz onlardan bir kısmını haram, bir kısmını helâl yaptınız’. De ki, ‘Size Allah mı izin verdi, yoksa siz Allah'a iftira mı ediyorsunuz? 1629 ’. Helâl Allah ve Rasulünün helâl kıldığıdır, haram da Allah ve Rasulünün haram kıldığıdır” 1630 . İbn Vaddâh, Rebi b. Haysem’den nakletmiştir: Bir kişi “Şüphesiz Allah şunu yasakladı, şunu haram kıldı” demekten sakınsın. (Çünkü söylediği söz yanlış çıkarsa o zaman Allah Tela kıyamet günü ona) “Yalan söyledin ben onu haram kılmamıştım, ötekini yasaklamamıştım” der. 1628 Müslim, 1731; Ebû Dâvud, 2612; Tirmizi, 1617, 1408; Ahmed, V, 358; İbn Mace, 2858. Hadis, Büreyde b. el-Hasîb’den nakledilmiştir. 1629 Yunus 10/59. 1630 İbn Kayyım, İ’lâmu’l-muvakkıîn, I, 42-43. 250 Ya da “Allah Teâlâ şunu helâl kıldı, şunu emretti” demesin. (Eğer yanlış çıkarsa Allah Teâlâ kıyamet günü ona) “Ben onu helâl kılmamış, ötekini de emretmemiştim” buyurur. Ebu Amr der ki: İmam Malik, kendisine sorulan kimi soruların cevâbında ictihadını yaptıktan sonra “Biz ancak zan ederiz, kesin hüküm veremeyiz 1631” mealindeki âyeti okurdu1632 . İbn Kayyım el-Cevziyye, bu nakillerden sonra selef âlimlerinin hüküm verirken kullandıkları genel tabirlerin, “ekrahu” (hoşlanmam), “Lâ yu’cibunî” (hoşuma gitmez), “Lâ yenbağî (gerekmez)” gibi tabirler olduğunu 1633; selef âlimlerinin bu esnek ve kesin olmayan hükümlerinin, sonraki âlimler tarafından kesinlik ifade eden tabirlere dönüştürüldüğünü örnekler vererek ispat etmeye çalışmıştır. Bu konuda da Hanefî mezhebinden Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî üzerinde ismen durarak, yaptığı yorumları tahlil etmiş, Şâfiî ve Mâlikî mezhebinden ise isim vermeksizin uygulamaya yönelik örnekler sunmuştur 1634. Bu yorumuyla İbn Kayyım fıkıh ve fıkıh usûl kaynaklarında yer alan terimlerin Muhammed b. Hasan eşŞeybânî’den sonra başladığını ifade etmiştir. İbn Kayyım bu tarihi tespitleri yaptıktan sonra, bir müftünün, ıstılahları kullanma noktasında dikkat etmesi gereken hususlar olarak şu tespitlerde bulunmuştur: “İşin özü şu ki, Allah Teâlâ kendisi adına isimleri, sıfatları, fiilleri ve hükümleri konusunda bilmeden konuşmayı yasaklamıştır. Müftü de esasen Allah Teâlâ ve onun dinî hakkında, Allah’dan bilgi aktaran kişidir. Aktardığı bilgiler, Allah’ın koyduğu kurallara aykırı düşerse o zaman da Allah adına bilmeden konuşmuş sayılır. Ancak ictihad eder, doğruyu ve yanlışı birbirinden ayırmada olanca gücünü ve gayretini ortaya koyar da, buna rağmen hata yaparsa o zaman, bu hatası affedilmiş olup, Allah Teâlâ’nın bu tehdidinden kurtulmuş olur. Dahası yaptığı ictihad ve harcadığı emeğin karşılığı olarak sevabını alır. Bununla beraber, ictihadı neticesinde vardığı sonuçlar hakkında Allah ve Rasulünden bir nass bulamamışsa o zaman “Allah şunu yasakladı, şunu farz kıldı, şunu mübah kıldı, işte Allah’ın hükmü budur” gibi kesin tabirler kullanmaktan kaçınması gerekir. 1- Farz Hanefî usûlünde farz, “Şâri'in, mükelleften yapılmasını kat’î bir delil ile (meselâ, delâleti kati olan Kur'ân âyeti, mütevâtir hadis veya meşhur hadis gibi) bağlayıcı tarzda istediği fiiller” olarak tarif edilmiştir1635 . 1631 Casiye, 45/32. 1632 İbnü Kayyım, İ’lâm, I, 48. 1633 İbnü Kayyım, a.g.e., I, 44-45. 1634 İbnü Kayyım, a.g.e., I, 46. 1635 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları., s. 207. 251 Ebussuûd Efendi farz kavramına helal rızık, Kur’ân-ı Kerim tilâvetinde tecvid kurallarına riayet ile kırâat-ı seb’a ve namazla ilgili bazı meselelerde yer vermiştir. Nitekim o, helâl rızık talebinin ilim tahsili gibi farz olduğunu 1636 ifade etmiş; “Kesb farz olduği takdirce tevekkül ile emr olunmağın” hikmeti konusunda da “Esbâba mübâşeret ile tevekkül eylen, demeğe mahmûldur. Mesela ekinci ekin yerin müheyya edüb, ve tohum saçub, andan sonra tevekkül eylemek lâzımdır 1637” diyerek iki fetvânın birlikteki yorumunu yapmıştır. Tecvid ilmini tahsil etmenin “farz” olduğunu ifade eden Ebussuûd Efendi dayanak olarak, “Mehâric-i hurûfa riâyet etmeyicek ne tilâvet sahihadır ne salât” gerekçesini ileri sürmüştür. Ayrıca “ilm-i tecvid bilmeyüb, mehâric-i hurûf riâyete kadir olmıyan” imamların kıraatlerinde “lahn-ı celî var ise” namazların iâdesinin gerektiği, tecvid ilmine riayet edilmeden okunan Kur’ân-ı Kerîm’i dinlemenin hükmü konusunda da “mü’min her kankisinin mûcebi ile amel etmek dilerse gökçektir 1638” fetvâsını vermiştir. Kur’ân-ı Kerîm kıraatı ile ile bağlantılı olarak kırâat-ı seb'a hakkında “Kırâat-ı seb'a farz-ı kifâye olduğu takdirce bir şehirde kırâat kifâyet eder mi? el-Cevâb: Eder 1639” fetvâsını vermiştir. Namazların rekatlarındaki iki secdenin hükmü konusunda “ikisi bile farzdır. Farziyyette tefavütleri yokdur. Tekerrüri Rasûlullâh sallellâhu aleyhi ve sellem hazretlerinin nakli şerîfleri ile zuhûr etmek ile secde-i sâniye farz olmamak yahud farziyyetinde nev-a za’f olmak tevehhüm olunmaz. Asl-ı farziyyet nakl-i kat’î ile sabittir. Fi’l-i şerîf nass-ı mücmelin icmâlin mübeyyindir. Beyân-ı asla müsteneddir. Ne anki secde-i ûlâ nass ile, sâniye sünnet fi’il ile olmuş ola. sâir erkan-ı salâtın dahi şanı budur 1640” diyerek her iki rekatın farz olduğunu ifade etmiş, bu husustaki farklı görüşlere de cevap vermiştir. 2- Vâcib Hanefî usûlcülerine göre vâcib “Şâri'in mükelleften yapılmasını bağlayıcı tarzda istediği ve fakat hakkındaki bu bağlayıcılığın zannî delil ile sabit olduğu fiildir” 1641 . Vâcib kavramına ahkâm-ı teklîfiyedeki konumu ile açıkça yer verildiği gibi, hangi mefhumla kullanıldığı açık olmayan kullanımlara da sıkça rastlanmaktadır. 1636 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 218b. 1637 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 218b. 1638 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 28b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 118a. 1639 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 21a. 1640 Mecuatü’l-fetâvâ, Slm. Ktp., Esad Ef., 914, vr. 2a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 22b-23a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 13b. 1641 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları., s. 207. 252 Doğrudan farzdan sonra gelen dinî sorumluluk manasında, namazdan söz eden bir fetvâda vâcib kavramına yer verilmiştir.1642 “Zorunluluk” ve “Farz” manasında kullanım olarak “Nafaka ve kisve ve sılası vâcib” olan akrabaların kim olduğu sorusuna “Mahrem fakir olana nafaka vermek vâcibdir 1643 ” cevâbı verilmiş; Karamanlı Şeyh’in fetvâsında, sebb edenin katli için şartların bulunması halinde katlin gerekliliği “vacib 1644 ” tabiri ile ifade edilmiş; münkeratı engellemeyen hâkimlerin azlinin gerekliği 1645, irtidad suçundan dolayı katil1646, insanlar için faydalı olan şeyleri Allah Teâlâ’nın yaratmasının zorunlu olup olmaması1647 , dinin temel emir ve yasaklarına 1648 ve itidaki konulara inanma 1649 konularında “vâcib” tabirine yer verilmiştir. Konuların temel özelliği bu gibi hususlarla ilgili hükümlerin farz hükmünde olduğunu, dolayısıyla bu konularda kullanılan “vacib” kavramının da bu manada kullanıldığını göstermektedir. “Gereklilik” manasında en geniş manasıyla dinî gereklilikler için kullanılmış; “Şurb-i hamr ehl-i zimmetin dinlerinin vâcibatından değildir ki, nehy etmekle ism lâzım ola 1650”; çevreyi rahatsız edici davranışlardan uzak durmak1651, zimmilerden haraç almak1652, vakıf şartlarına riayet1653 , yaralama ve yanlış tedavide diyet1654 ve erş 1655, vakıf gelirlerinin işletilmesi1656, sıla-i rahimin gerekliliği 1657, mülhid imamın arkasında kılınan namazın iâdesi1658, imâmete liyakatı olmayan imamların azli1659 vb. konularda hüküm “vacib” tabiri ile ifade edilmiştir. 1642 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 10b. 1643 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 39b. 1644 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 228b-229a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 110a-111a. 1645 Düzdağ, a.g.e., s. 96-97; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 189a. 1646 Düzdağ, a.g.e., s. 87; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 231a-b 1647 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 218b. 1648 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3677, vr. 143b. 1649 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 218b. 1650 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 190a-b. 1651 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 195b. 1652 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 77b. 1653 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 167a-169a. 1654 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 206b-207a. 1655 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 205b. 1656 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 172b. 1657 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 187a. 1658 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 222a. 1659 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 27a. 253 Hutbeye yetişemeyip, yalnızca farzı kılınan Cuma namazlarında zuhr-i âhire için “dört rek'at sünnet kılub akabince farz-ı zuhrî dahi kılmak vâcibdir 1660 … 1661” denilmiştir. Vacib ile ilgili diğer bir tabir “hatmen vâcib” tabiridir, ancak bu tabiri açıklayıcı bir yoruma rastlanmamıştır. Nitekim fetvâda şöyle denilmiştir: “Mahallât-ı müslimînde ehl-i zimmet iştira eylememeği tecviz eden eimme taklil-i cemâate müeddî olmamak şartıyla tecvîz etmişler, müeddî olıcak değer behasıyla ehl-i İslâma bey ettirilmek hatmen vâcibdir 1662”. “Lazımdır” tabiri, fetvâlarda sıkça rastlanan tabirlerden birisidir. Genelde “gereklilik” şeklinde sözlük manasında kullanıldığı gibi, vücûbiyet ve evleviyet manasında da kullanılmıştır. Vücûbiyet manasında kullanımına gelince, Ebussuûd Efendi halk arasında yalan ve esrarkeşlik ile ünlenmiş kişilerin camilerde imam ve muallimhânelerde muallim olup olamayacaklarına dair bir soruya “Elsine-i nâsda kizble ve esrârhorluk ile şöhreti olanın muktedâyı nâs olmağa liyâkatı yokdur, azli lazımdır ve bu makûlenin azlinde tevakkuf eden hâkim dahi azle müstahak olur 1663” şeklinde cevap vermiştir. İçerisine insan düşüp ölmesi halinde derinliği bilinmeyen kuyunun suyunun temizlenmesinde “Kuyunun suyi kaç zira idügi ölcülüb bilindikden sonra mesela on zira olsa su bir zira ininceye değin yigirmi koğa çekilse cümle iki yüz koğa çekilmek lazım olur 1664” demiş; “Hılâl-i vudûda hades vaki oldukda istînâf lazım olur mi? Yohsa tamam etmek mi gerekdir?” sorusuna “Lazımdır, ol kavil ile amel etmek gerekdir 1665” Cevâbını vermiştir. Bunun gibi özellikle ta’zîr ve tecdîd-i imân ve nikâhı gerektiren fetvâlarda da genelde “lâzım” tabirine yer verilmiştir. “Zeyd Amr’a ben bu kadar namaz kıldım dedikde, Amr ‘Buni söyleme –hâşâ- tükürdüğün yalamış gibi oldun’ dese, ne lazım olur? el-Cevâb: İstiğfar lazım olur 1666”. “Zeyd haşri inkâr edüb, -hâşâ- ‘Mü'mine haşr yokdur’ dese şer’an Zeyd-i mezbûra ne lâzım olur? el-Cevâb: Katil lâzımdır 1667”. Bu örneklerde tabirin esasen “vücubiyet” manasında kullanıldığı görülmektedir ki örneklerini çoğaltmak mümkündür. Evleviyet manasındaki kullanımı ile ilgili bazı fetvâlar şöyledir: “Farz kılındıkdan sonra üç dört âyet-i kerime tilâvet olacak mikdarı oturub duâ eylemek câiz olur mi? Yohsa bilâ te’hîr kalkmak mı lazımdır? el-Cevâb: Kalkmak lazım ve evlâdır, meğer ol farzın kabuli içün duâ eder ola. Dünyaya 1660 “Anın akibince zuhri kılmak dahi lazımdır. Cum’a namazın kılmış değildir. ” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 20a. 1661 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 12a. ; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 20a. 1662 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 196a. 1663 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 21a-b. 1664 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 4b. 1665 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 17b. 1666 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 30a. 1667 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 18b; Düzdağ, a.g.e., s. 114; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3384, vr. 20a. 254 müteallik dua câiz değildir. Ebussuûd 1668.” “Hatibden gayri üç kimesne olıcak Cuma namazı kılınmak câiz olur mi? el-Cevâb: Olur, eğerçi amma ahir zuhr kılınmak lazımdır 1669”. Fetvâlarda nadiren de olsa kullanılan “muhattem” tabirinin “vâcib” hükmünü tekit için kullanıldığı görülmektedir: “Medîne-i Münevvere'de nisâ tâifesi zînetleriyle mütezzeyyine olub Cuma gecelerinde muvâcehe-i Rasûlullah sallallâhu Teâlâ aleyhi ve sellem cenâbına gelüb dügünlerde vesâir şâdîlik ettikleri vech üzere ‘lulu’ deyû ref-i savt ettiklerini şer’an ehl-i hüküm men etmek vâcib olur mu? el-Cevâb: Vâcibdir, muhattemdir. Ebussuûd 1670 . 3- Mendub Fıkıh usûlü kaynaklarında mendûb, "Şâri'in, yapılmasını bağlayıcı olmaksızın istediği ve yapılmamasını kötülemediği fiildir 1671 ”. Dinî vecibeler için birer tamamlayıcı niteliği taşıyan fiiller ile Hz. peygamber'in devamlı yaptığı ve sırf bağlayıcı olmadığını göstermek üzere nadiren terkettiği fiillere "sünnet-i müekkede" veya "sünnetü'1-hüdâ" isimleri verilir. Bu tür mendubu yerine getiren sevabı hakeder, terkeden ise, cezâyı haketmemekle beraber kınanma ve azarlanmaya müstehaktır. Şayet bu mendup, ezan ve farz namazların cemaatle kılınması gibi dinî şiarlardan ise ve bir belde ahalisi topluca onu terketmek hususunda anlaşırlarsa, sünneti hafife almış olmalarından ötürü onlara karşı savaş açılması gerekir. Tâat nevinden olup da Hz. Peygamber'in bazen yapıp bazen terkettiği fiillerdire "Sünnet-i gayr-ı müekkede”, "Nâfile" veya "Müstehap" adı verilir. Bu kısma giren mendubu yerine getiren sevabı hakeder; yapmayan ise kınanma ve azarlanmaya müstehak olmaz. Hz. Peygamber'den insan olması itibariyle sadır olan, Allah Teâlâ'dan bir tebliğ ve Allah'ın dinini açıklama niteliği taşımayan normal beşerî davranışlara da "Sünnetü'z-zevâid" adı verilir. Kişi bu fiilleri, Hz. Peygamber'e olan sevgisi ve bağlılığından ötürü ve Rasûlüllah'ın yoluna uyma niyetiyle yaparsa sevabı hakeder. Bu fiilleri terkeden ise kötü bir davranışta bulunmuş sayılmaz, kınanmaya ve azarlanmaya müstehak olmaz. Bu anlamda olmak üzere Serahsî'nin "Usûl"ünde sünnet, yapılması hidâyet, terkedilmesi dalâlet olan sünnet ile yapılması güzel, terkedilmesinde ise mahzur olmayan sünnet olmak üzere iki kısma ayrılmıştır 1672 . 1668 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 12b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 17a. 1669 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 20b. 1670 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 36b. 1671 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları., s. 213. 1672 Şaban, a.g.e., s. 214-215. 255 Fetvâlarda esasen “sünnet-i gayr-i müekkede” için kullanılan “Mendûb” tabiri kimi yerde sünnetten farklı özel bir kavram olarak kullanılmıştır. Nitekim bıyık kazıtmanın hükmü ile ilgili bir meselede, sünnet boyutunu tespit hususunda “mesnûn olan … hâcib mikdarı kalınca almakdır” denildikden sonra, “ol dahî gazilerinin gayriyedir, gazilere uzatmak mendûbdur, adûya heybetlü görünmek içün 1673” diyerek, ilgili hadislerdeki umumiliği “gazâ” ve “adûya heybetli görünme” gerekçesi ile tahsis etme yoluna gidilmiş, bu yeni uygulamanın hükümünün de “mendub” olduğu kaydedilmiştir. Bazı meselelerde de “mekruh” kavramının karşıtı olarak kullanılmıştır ki bir tanesi şöyledir: “…Fıkıh kitaplarında dört rekattan fazla nâfile namazın cemâatle kılınmasının mekrûh olduğunu söylemelerine rağmen, fazla rek'atlı namazların cemâatle kılınması mendub mudur? 1674”. Fetvâlarda itikâdî manada “Bid’at” kavramının karşıtı olarak kullanılan “Sünnet 1675 ” kavramı hadisteki manası ile kullanıldığı gibi, fıkhî bir tabir olarak da farklı manalarda kullanıldığı görülmektedir. Yaygın olanı ahkâm-ı teklîfiyyede vâcibden sonra gelen “sünnet” kavramıdır. Bu manada sünnet kavramının genelde “Müekkede”, “Gayr-i müekkede” gibi ayrımları üzerinde durulmazken, bazı yerlerde bu ayrıma da dikkat edilmiştir. Hadis ilmindeki manası ile kullanıldığı yerlerden “ahşam namazından sonra secde âyetin okuyub nâ mahalle namaz kılmak” konusunda bunun sünnet olmayıp “bazı sulehânın âdetî 1676” olduğu kaydedilmiştir. Sulehânın âdetlerini sünnet kavramının dışında tutmakla beraber, Allah yolunda cihada mal ile yardım etme hususunda infak yapanlar hakkında “tâife-i mezbûre re’y-i sahîh edüb eshâb-ı izâm ve eslâf-ı kiramın sünnet-i seniyyelerine iktidâ etmişler” diyerek sahâbe ve selef-i sâlihînin amelleri “sünnet” tabiri ile ifade edilmiştir 1677 . Bunun yanında nağme gibi bid’at ve haram kabul edilen davranışlardan uzak olarak ezan okuma1678, farzla sünnet arasında başkasına göstermeden misvak kullanma1679, hutbeleri lahn ve tasannu’dan uzak olarak okuma1680 , 1673 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 184b. 1674 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8b. 1675 Düzdağ, a.g.e., s. 192-193; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 111b-112a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 266a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr, 229b. 1676 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 12b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 18b. 1677 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 75a-b. 1678 Düzdağ, a.g.e., s. 72; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 283b (Kenar not); Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 8a. 1679 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 5a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 15a. 1680 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 6b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241; vr. 8b-9a. 256 Dinde aslı olmayıp, farz, sünnet ya da müstehap kapsamına girmeyen ihdasları bazen ağır bir dil kullanarak eleştirmiştir. Örneğin ölülerin arkasından icra edilen iskât-ı salât merasiminin dinî hükmü konusunda “ıskât-ı salât, kütüb-i mu’teberâtta mestûr olup, Zeyd ‘ne farz ne sünnettir’ deyû inkâr eylese, şer’an Zeyd’e lâzım olur?” sorusuna “Kâfir olmaz, ıskât-ı salât akçasına mütehâlik olan mühmelâtın hırsları mukabelesinde söylemek anlanır. Ne ol habisler cîfe-i dünyâya hırs göstersin ne bir câhil böyle desin 1681” şeklinde cevap vermiştir. Doğrudan vâcibden sonra gelen sünnet manasında kullanımı ise abdestde niyyet 1682 , kadınların sünnet edilmeleri1683 gibi bir çok konuda kendini göstermektedir. Müekked sünnet kavramına ezan ve kametin hükmü1684 konusunda temas edilmiş; Sünnet-i hüdâ ve sünnet-i zevâid ayrımına namazla ilgili bir meselenin soru kısmında yer verilmiş, ancak Ebussuûd Efendi, sorunun cevâbını, bu ayrıma göre değil, genel sünnet mantığı içerisinde vermiştir1685 . Sünnetler konusundaki önemli bir diğer husus, sünnetleri terk etmenin hukukî müeyyideleri ile ilgilidir. Farz ile sünnetlere yaklaşım tarzını açıklaması bakımından bu husus ayrıca bir önem kazanmaktadır. Nitekim terğîb mahiyetli bazı hadislerin müjdelerine bakarak, kimi farz veya sünnetlere ihtiyaç duymayarak ihmal edenlerin fıkhî hükümleri “…Bu sûretde mazmûnun muhakkak i'tikâd edüb, amel etmek ile mağrûr olub, ferâyiz ve sünnetden ihmâl ve tekâsül edene ne lâzım olur?” şeklinde sorulduğunda cevap olarak “Ta'zîr-i belîğ olunmak mustahak olur” denilerek, farz ve sünnet aynı kategoride değerlendirilmiş, ardından da “ferâiz emrinde ihmâl adem-i vücûb-i ihtimâl töhmete binâen ise küfür lâzımdır 1686” denilerek aradaki farka da dikkat çekilmiştir. a- Ahsen Sözlükte “en güzel” manasına gelen tabire bir fetvâda yer verilmiştir ki, fetvânın üslûbundan tabirin “evleviyet” manasında kullanıldığı anlaşılmaktadır: “Mekâbir-i müslimînde umkî içün hadd-i muayyen var mıdır? el-Cevâb: Orta boylu kişinin göğsüne değin gerekdir. Dahi derin olmak ahsendir 1687”. 1681 Düzdağ, a.g.e., s. 62; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 37a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 66b. 1682 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 10b. 1683 Düzdağ, a.g.e., s. 35 1684 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3463, vr. 53b. 1685 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 164a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 17b. 1686 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8b-9a. 1687 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 16b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 34a. 257 b- Câiz Fetvâların genelinde hâkim olan unsur, olumlu fetvâların “caiz/meşrû” gibi kavramlarla, olumsuz fetvâların da “caiz değildir/meşru değildir” gibi tabirlerle ifade edilmesidir. Bazı fetvâlarda ise “caiz” kavramı, “sünnet”ten farklı bir manada kullanılmıştır. Örneğin “erenler sakalını kına ile boyamak sünnet midir?” sorusuna “câizdir” 1688 şeklinde cevap verilmiştir. c- Efdal Dini hüküm tabirlerinden birisi de “efdal” tabiri olmuştur. Bu tabir bir çok meselede “sevap bakımından daha üstün” olma manasında kullanıldığı gibi, kimi fetvâlarda farz, vâcib, sünnet gibi fıkhî hükümlerle birlikte ya da karşıt olarak kullanılmıştır. Nitekim Reğaib, Berat ve Kadir gecelerinde cemaat ile tesbih namazının tavsiye edilip edilmeyeceği sorulmuş, Ebussuûd Efendi de “Âhar nâfile efdaldır 1689 ” Cevâbını vermiştir. Bunun gibi, devrân ve raks halinde zikir yerine, oturarak zikir yapma 1690; bir meclisde Kur’ânı Kerîm tefsir edilirken dikilmek (ayakta durmak?) 1691 ; mukaddes beldelere hicret etmek hususunda da “Vatan-ı aslîsinde sılası vâcib olur erhâmı olmayıp, ânda muhâceret etmekle ibâdete teveccühü ve kalbinin rikkati artık olucak, varmak” efdal kabul edilmiş, aksi takdirde “ve illâ vatanında olup uhdesinde olan hukûk-i erhâmı murâat edip, ibâdete teveccüh ve ikbal tahsîline sa’y etmek 1692 ” evlâ kabul edilmiştir. Cuma namazlarından sonra zuhr-i âhireden sonra nafile olarak, “bir Cuma dört, bir Cuma altı kılub iki mezhebi bile riâyet 1693” efdal kabul edilmiş, en efdal ibâdet ma’rifetullah denilmiştir1694 . Efdaliyyet sorusuna verilen bir cevap da “makbul amel” tabiridir. Bir meselede “Bir mescide imâm olmağla dülgerlik işlemek kangisi efdaldir?” sorusuna, “asla salâtı terk etmeyüb san'at işlemek dahî makbûl ameldir 1695” şeklinde yapılan amelin makbul olup olmaması gibi bilgisi Allah’a ait olan bir tabirle cevap verilmiştir. 1688 Düzdağ, a.g.e., s. 184 1689 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 13b. 1690 Düzdağ, a.g.e., s. 83; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 230a. 1691 Fetâvâ, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 112a. 1692 Düzdağ, a.g.e., s. 171; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 34b. 1693 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 23a. 1694 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8a. 1695 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 16a; Düzdağ, a.g.e., s. 180; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 26a. 258 ç- Ehab Evleviyyet manasında kullanılan “ehabb” tabiri fetvâlarda az da olsa kullanılan tabirlerden biridir. Bu hususta tespit edilen iki fetvâ metni şöyledir: “Sünnet-i müekkede olan i'tikâf on gün cümlesi midir yoksa üç gün yahud bir gün etmek ile sünnet-i müekkede edâ olunmuş olur mu? elCevâb: Olur. Amma cümlesinde etmek ehabbdır. .. yedi gün ya üç gün 1696”. “Zeyd nehy olan günlerden gayri günlerde sâim olmak mı evlâdır yoksa bir gün sâim olub bir gün yemek mi evlâdır? el-Cevâb: Evvelki evlâdır. İbâdetin edvemi ehabbdır 1697”. d- Evlâ “Evleviyyet” tabiri, sözlük manası olan “bir şeyin diğerine üstünlüğü, birinin diğerine tercih edilmesi” manasında kullanıldığı gibi, fıkhî bir tabir olarak müstehaplık manasına da kullanılmıştır. Fıkhî bir tabir olarak geçtiği fetvâlardan bazıları şöyledir: “Zeyd-i musallî teşehhüdde barmağın kaldırmak mı evlâdır kaldırmamak mı evlâdır? el-Cevâb: (Kaldırmak) 1698 evlâdır demişler. Kaldırmamak evleviyyeti ezhardır 1699”. “Bir cenâzeye imam ve hatib hazır olsalar şer’an kankisinin imâmeti evlâdır? el-Cevâb: Hatîbin fazîleti zâhir olıcak ol evlâdır 1700”. “Cuma gününde huffâz Kur’ân okurken istimâ’ etmek mi evlâdır, tahiyyetü’l-mescid kılmak mı evlâdır? el-Cevâb: Ba’id yerde kılub istimâ’ etmemek evlâdır 1701”. Bazı fetvâlarda “evlâ” tabirinin eş anlamlısı olmak üzere “münâsib” tabirine yer verilmiştir: “Bazı kimseler akça çıkarıp, ta’am pişirip ekl eyleseler helâl olur mu? el-Cevâb: Sonra helâllaşmak evlâdır. Yâhud cümle bir emîne teberru’ edip, ol dahi cümle teberru’ etmek münâsibdir 1702”. Sözlük manasında kullanıldığı yerlerden bazıları şöyledir: “Bir mahallenin halkı kış günlerinde mescidlerinin içinde namaz kılmayub yaz günlerinde mezbûr mescidin kapusın kilidleyub 1696 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 34a. 1697 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 33a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 42a. 1698 “Her birini” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 28b. 1699 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8b, 12a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 28b. 1700 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 34a-b. 1701 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 32a. 1702 Düzdağ, a.g.e., s. 190 259 havlîsinde kılsalar şer’an namazları câiz olur mu? el-Cevâb: {Etmemek evlâdır, (hasır) 1703 yokdur.} 1704 Ebussuûd 1705”. e- Gerekdir Fıkıh dilinde “gereklilik” tabiri farz ve vâcibler için kullanılmaktadır. Ancak fetvâlarda bunlardan hangisine yorumlanacağı belirtilmeksizin bu tabire sıkça yer verildiği görülmektedir. Nitekim bir fetvâda “mahrem fakir olana nafaka vermek vâcibdir, anları sıla etmek dahi gerekdir 1706” denilmiştir. Fetvâda geçen “gerekdir” tabiri farziyet ifade edebileceği gibi vücûbiyet de ifade edebilir. f- Müstehab Mendûb kavramı ile eş anlamlı kavramlardan bir diğeri de “müstehab” kavramıdır. Nitekim bir meselede, “Diyâr-ı Arabda avratları sünnet ederler, bu fiil sünnet midir?” sorusuna, “Müstehabdır 1707” denilerek, esasen Rasulullah’dan (s.a.v.) hakkında hadis de varid olmuş olan bir meselede, “sünnettir” ya da “değildir” ifadesi yerine, doğrudan “müstehabdır” denilmiştir. Bu kullanım, esasen Sünnet’in bir kısmı olmasına rağmen tabirin âdeta sünnetten farklı bir kavram olarak kullanıldığını göstermektedir. İlgili bir fetvâ şöyledir: “Meyyit gelip uğradıkta ayak üzere durmak sünnet midir? el-Cevâb: Değildir, müstehabdır 1708”. Sorularda yer alan ifadeler, bu anlayışın toplumda da var olduğunu göstermektedir: “Bir müslime, kesb-i helâl ile mal eylemek sünnet midir, yoksa müstehab mıdır? el-Cevâb: Taleb-i ’ilm farz olduğu gibi farzdır 1709”. Soruda müstehab, sünnet’in karşıtı olarak kullanılmış, cevapta da dolaylı olarak bu anlayış onaylanmıştır. g- Ma’kûl “Akla yatkın ve uygun” manasında Arapça bir tabir olan “ma’kûl” kelimesi de fetvânın üslûbundan anlaşıldığı kadarıyla evleviyet manasında kullanılmıştır: “Kâfire selâm verüb selam 1703 “hayır” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 114b; Düzdağ, a.g.e., s. 75. 1704 “el-Cevâb: Hayır yokdur” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 19a. 1705 Düzdağ, a.g.e., s. 74-75; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 14a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 114b; 241, vr. 19a. 1706 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 39b. 1707 Düzdağ, a.g.e., s. 35 1708 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 17a; Düzdağ, a.g.e., s. 172-173; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 34b. 1709 Düzdağ, a.g.e., s. 180. 260 alıcak ne vechile eylemek gerek? el-Cevâb: İslâm’a gelmesi niyetiyle selam vermede beis yokdur, +'8ª @ @ +'8 ª demek dahî ma’kuldur 1710 . ğ- Recâ Olunur Kesin dil kullanmadan verilen fetvâlar zümresinden olan bir diğer tabir “recâ olunur” tabiridir. Nitekim o, kul hakları gibi önemli bir meselede verdiği fetvâda şu yorumda bulunmuştur: “Cemî' şerâit-i hacca ri'âyet edüb hacc eden kimesnelerden sağâir, kebâir ve hukûk-i ibâd sâkıt olur mu? el-Cevâb: Tevbe-i hâlisaya mukârin olıcak hukûk-i ibâddan kalanı cemî'an sâkıt olur. Bi fadlillâh-i Teâlâ hukûk-i ibâd hakkında dahi hayır recâ olunur 1711 . 4- Haram Hanefîlere göre haram, "Şâri'in, -Kur'ân, mütevâtir veya meşhur Sünnet gibi- kat'î bir delil ile kesin ve bağlayıcı tarzda yapılmamasını istediği fiildir". Hanefîlere göre haramın hükmü, fiili işleyenin cezâya müstehak olması, o fiilin haramhğını inkâr edenin kâfir ve mürted sayılmasıdır. Li-zâtihî ve li-gayrihî olmak üzere iki kısımdır. Li-zâtihi haram: Şâri'in, geçici bir sebebe binaen olmaksızın baştan itibaren ve temelden haramlığına hükmettiği fiildir. Bu nevinin hükmü, fiilin temelden gayrı meşru sayılmasıdır. Mükellef bu fiili yaparsa bâtıl kabul edilir, fiile hiçbir olumlu sonuç bağlanmaz ve ulaşılmak istenen menfaat fiilin sahibi için tanınmaz. Li-ğayrihi haram: Esasen meşru olduğu halde, haram kılınmasını gerekli kılan geçici bir durumla ilişkili olan fiildir. Bu neviye giren fiilin hükmü, aslı itibariyle meşru, vasfı itibariyle gayrı meşru sayılmasıdır. Bu yüzden, Hanefî mezhebi fakihlerine göre böyle bir fiil, kendisine hukukî sonuçlar bağlanacak bir sebep teşkil edebilir1712 . Fetvâlara konu olan teklifî hükümlerden birisi de “Haram” kavramıdır. Özellikle, dinî sorumlulukların temelini oluşturması bakımından önem arzettiği gibi, Osmanlı dinî düşüncesini de esasından şekillendirmesi bakımından ayrı bir önem arzetmektedir. Haram kavramına çeşitli tabirler ile yer verilmiştir ki başlıcaları şunlardır: “Haramdır”, “Câiz değildir”, “Sahih değildir”, “Bâtıldır”, “Fâsiddir”, “Memnu’dur”. Fetvâlarda ilgili terimi detaylı açıklayan bir yoruma rastlanmamış olmakla beraber, tanımla ilgili ipuçları veren açıklamalara rastlanmaktadır. 1710 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 116a; Düzdağ, a.g.e., s. 91-92 1711 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 35a. 1712 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 215-217. 261 Ebussuûd Efendi, fazli ilgili bir meselede, ağırlıkları farklı olmakla beraber, değerleri aynı olan kuruşların alım satımında esasen taraflara bir fayda temin etmemekle beraber haramlığını sorgulayan bir müsteftiye, “Tefâdülü olucak, fazlanın alana nef’i mukarrerdir. Nihâyet fazlası ile intifâ’ etmeyip, yine kırka bey’ edip, fazlayı itlâf eyler. Bâb-ı ribâda olan hurmetler hukûk-i şer’-i şerîftir. Hattâ fazlayı veren kimse alan kimseye, tamam tîb-i nefsle, kemâl-i rızâ ile verse dahi, aslâ helâl olmak yoktur. Harâm-i mahzdır. “Bir çekirdek ağırında ne vardır” deyu istihlâl eden kâfirdir, avratı bâindir. Anın gibi mu’âmelâtta cânib-i nâkısa fülûstan ve gayriden bir nesne zammetmek gerektir 1713” Cevâbını vererek, hakkında nas olan yasaklarda, yorum yapıcı ta’lîlci bir yaklaşım yerine, yorumdan uzak teabbüdîci bir yaklaşım sergilemiştir. Altın yüzük mühür kullanmak “haramdır, ihtiyac olıcak gümüşden eylemek gerekdir muhtac olmayıcak hiç eylememek evladır 1714 ”, “arakın 1715 katresi haramdır 1716 ”, içinde esrar olan berş, afyon ve ma’cun “feseka ve ehl-i hevâ yiyişi üzerine hiç biri helâl değildir 1717”, esrar ile karışık aklı giderici macunların “keyfiyet içün yenilende içilinde haram olmaz nesne yokdur 1718”, esrarın keyfiyet için yenilenin azı da çoğu da haramdır1719 . Sipariş ile yapılan işlerde “ecr-i misilden ziyâdesi haramdır. Hâkim ecr-i misilden verüb bıçağı sahibine alıvermek lâzımdır 1720”. Siparişler ile ilgili diğer bir meselede ise bunun mahkemelik olduğunda böyle olacağı, karşılıklı rızâlaşma ile olduğu takdirde ise herhangi bir problemin olmayacağı ifade edilmiştir. İlgili mesele şöyledir: “Bir bıçağın harcı yirmi, nihâyet otuz akça olup, üstadlar bir günde düzmeğe kâdir olup, ve cümle üstadlar bir filoriye verirlerken, içlerinden Zeyd iki filoriye verse, ziyâdesi Zeyd’e helâl olur mu? el-Cevâb: Alan ihtiyârı ile alıcak haram olmaz 1721” Hastalık sebebiyle deniz-deryada ölen balıkların yenilmesi haram 1722 olduğu gibi, nezareti hâkime şart koşulmuş olup, karşılığında ücret (vazife) de ödeniyorsa, böyle bir hâkimin vakfın muhasebe defterlerini imzalama karşılığında akçe alması1723, odaları ve evleri yanıp, üç 1713 Düzdağ, a.g.e., s. 143-144 1714 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 187a. 1715 Ter, ter gibi teraşşuh ederek hâsıl olan ruh, meyve ve sâire envâ'ından takdîr ile istihsâl olunan ispirto, rakı. Rakı bunun galatıdır. (Şemseddin Sami, Kamus, s. 934. 1716 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 190b; el-Halebî, Mültekâ’l-Ebhur, Slm. Ktp., Esad Ef., 994, vr. VIa; Fetâvâ-yı Ali Efendi, Aşir Ef., 138, vr. 190b, (Kenar kayıt). 1717 Düzdağ, a.g.e., s. 145; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 192b. 1718 Düzdağ, a.g.e., s. 145; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 192a. 1719 Düzdağ, a.g.e., s. 144-145. 1720 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 171b. 1721 Düzdağ, a.g.e., s. 160-161; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 171b. 1722 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 193b. 1723 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 126a. 262 yıl kullanılmaz halde boş kalan bir vakfın câbîsi ve kitâbeti olanlarının berâtları gereğince aldıkları ücretler (vazife)1724 , kuruş adı ile bilinen dirhemlerin büyük ve küçükleri birbirleri ile takas edilirken “hâlbuki derâhim-i kebîrenin biri derâhim-i sağîrenin kırkından vezinde ziyâde olsa” şer’an nesîesi haram olduğu gibi, mislen bi-mislin olmadığı için haramdır 1725 . Düğünlerde davul (tabl) çalmak1726 , bir insana tazim için kurban kesmek1727 de haramlar arasında sayılmıştır. “Muhattem” (sırf) ipek kuşak kullanmak erkeklere haram olduğu gibi1728, yalan şâhitlik bütün dinlerde haramdır1729 . Bir malın üçte bir vasiyyet edilen kısmının, ölünün ardından vasiyyet edildiği cihetlere harcanmaması1730 haram olduğu gibi, haram maldan elde edilen para da haramdır. Ölü yıkamadan elde edilen ücret1731, isteyerek ve zorlayarak raks ve devrân yapmak1732 , sarhoş etme özelliği olmayan bozanın “fesaka üslûbu” üzerine içilmesi1733, erkeklerin “sâfî ibrişim kuşak, yâ altın yâ gümüş tel atılmış kuşak” kullanmaları 1734 haram kabul edilmiştir. Bunun yanında zikir esnasında başların sağ yanından sol yanına hareket ettirirken, “kalbinden mâsivayı tarh ve sol canibe tahrik ettiklerinde tevhîd-i hakkı idhal kasd etmek gerektir” gerekir dedikten sonra, “bu niyet olmayıcak lağv ve abes olur, şer’an mekrûh ve haramdır 1735” diyerek “mekruh” ile “haram” kavramını yan yana kullanmıştır. Müslüman mezarlarda yapılan mezar süslemelerinden ücret alma konusunda “Ol fiil harâmı mahzdır 1736” tabirini kullanılmıştır ki, muhtemelen bu tabir müsteftileri engelleyici bir özellik taşımaktadır. 1724 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 12a. 1725 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 112a. 1726 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 221a. 1727 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 183b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 135a. 1728 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 187a. 1729 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 130a. 1730 Düzdağ, a.g.e., s. 165 1731 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 113a-b. 1732 Fetâvâ-yı Ali Efendi, Atıf Ef., 1143, vr. 246a, (Metin sonrası varak). 1733 Düzdağ, a.g.e., s. 148; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191b. 1734 Düzdağ, a.g.e., s. 185; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 187a. 1735 Düzdağ, a.g.e., s. 84 1736 Düzdağ, a.g.e., s. 174; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 17a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 36a. 263 Sebep konusunda da temas edileceği gibi haramlara sebep olan şey de haramdır. Bununla birlikte Ebussuûd Efendi “masiyete ianet” olan bir fiili, haram olarak değil, mekrûh olarak değerlendirmiştir1737 . Haram ile ilgili önemli bir sonuç, haramlardan sevab beklentisidir. Ebussuûd Efendi bir fetvâsında “haram akçayı sadaka edip sevap recâ eden” kişilerin küfre girdiklerini ifade etmiştir1738 . Haramların diğer bir sonucu olan “fasıklık” konusuna da bir vesile ile temas eden Ebussuûd Efendi, sorulan meselede sahâbe-i kiramın da tartışma alanına çekilmesinden dolayı olsa gerek ki, kısa ve yumuşak bir tabir ile fetvâ vermeyi tercih etmiştir. İlgili mesele şöyledir: “Şeyh Ekmelüddin ve İbn Hümam ‘sekr cemî’i edyânda haramdır’ deyû tasrih etdiklerine bazı kimesneler itiraz edüb, ‘bundan tefsîk-i sahâbe lâzım gelür ve andan sonra Hazreti Rasûlullâh sallellâhu aleyhi ve sellem kırâat ederken hata eden sekrâna inkâr etdükleri nakl olunmadı’ deseler bu itiraz sahîh olub, mezbûrlarının kelâmları bâtıl olmak lâzım gelür mi ve mezkûr kelâm, fukahâ-i müctehidîn kelâmlarında vâk’i olmuş mıdır? el-Cevâb: İtiraz sahîh değildir, inkâr vakidir, mertebe-i sekre varınca müskir içmek la siyyema lehv içün edyan-ı semaviyyede haram idügi vakidir 1739”. 5- Kerâhet Kerâhet fıkıh usûlü kaynaklarında “şâri’in mükelleflerden yapılmamasını istediği ancak zorunlu görmediği talepleri 1740 ” olarak tarif edilmektedir. Bir başka ifade ile mekrûh, yapılmaması yapılmasından daha iyi olan davranıştır. Şâri'in bu tarzdaki talebi doğrudan "kerâhe" lafzı veya mekrûhluğu ifade eden bir karine ile birlikte nehiy sıygası şeklinde olabildiği gibi, yapılmamasını özendirici ifade ile de olabilir. mekrûhu işlemek cezâyı geretirmez ancak bazen kınanma ve azarlanmaya sebep olabilir. Hanefîlerde mekrûh “Tahrîmen” ve “Tenzîhen” olmak üzere iki kısıma ayrılmaktadır. Tahrîmen mekrûh, Şâri'in bir fiilin yapılmamasını kesin ve bağlayıcı tarzda istediği ancak bu talebin haber-i vâhid gibi zannî bir delil ile sabit olmasıdır. Bu neviye giren fiili işlemek haram bir fiili işlemek gibi cezâyı muciptir; fakat haramdakinden farklı olarak, bu fiilin hükmünü inkâr eden kişi kâfir sayılmaz. Tenzîhen mekrûh Şâri'in, yapılmamasını kesin ve bağlayıcı olmayan bir tarzda istediği fiildir. Bu neviye giren fiili işlemek cezâyı ve 1737 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 188a. 1738 Düzdağ, a.g.e., s. 85 1739 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 192b. 1740 Hallâf, İlm-u usûli’l-fıkh, s. 129. 264 kötülenmeyi mucip değildir. Fakat üstün ve faziletli olan şekle aykırıdır1741 . Ebussuûd Efendi bir fetvâsında “masiyyete iânet 1742 ”i kerâhet olarak nitelendirirken, ibâdetlerin edasında sünnette varid olmamış uygulamaları âdet edinmeyi1743 da kerâhet olarak tanımlamıştır. Bunlardan harama yardım/sebep olmaya kerâhet hükmünü vermesi, kavâid-i fıkhiyyede harama sebep olan şeyin de haram olması1744 temel prensine aykırı düşmektedir. İstakoz, kerevit, midye ve istiridye yemenin “kerâhet-i tahrimî ile mekrûh 1745 ” olduğu ifadesinin dışında fetvâlara konu olan kerâhetlerin tahrîm ya da tenzîh olduğuna temas edilmemiştir. Bazı fetvâlarında ise kerâhetle sabit olan bazı uygulamaların yetkili makamlarca engellenmesi gerektiğini ifade etmiştir. Nitekim sıcak yaz günlerinde namazların cami içinde kılınmayıp camilerin dışında inşa edilen suffalarda kılınmasının mekrûh olduğunu, dolayısıyla yetkililerce bu uygulamanın engellenmesi gerektiği 1746, cemaatle namazlarda hatimle kıraat etmeyi âdet edinen kimi cami imamlarının bazı uygulamalarının mekrûh olduğu, dolayısıyla hâkimlerin hacr etmeleri gerektiği 1747 belirtilmiştir. Mekrûh olduğu halde, hakkında müeyyide uygulanan bir başka mesele şöyledir: “Zeyd’in mescidi cemâate vefâ etmeyüb emr-i pâdişâhî ile yerine câmi bina olunsa imâmeti ve te'zînî birer lâyık kimesneye tevcîh olunsa mescid-i atîkin imâm ve müezzini câmiin taşra suffasında cemâat-i sâniyeye imâmet ve ikâmet eyleyüb, tefrîk-i cemâat mekrûh iken vazîfe-i kadîmelerine şer’an müstahık olur mu? el-Cevâb: Vaz’-ı mezkûr mekrûhdur. Min ba'd fi'l-i mezbûru ettirmemek lâzımdır, imâmına ve müezzinine vazîfe-i sâbıkalarından bedel istihkâklarına göre birer cihet verilir 1748”. Bir imamın kuşaksız kaftanla namaz kılması hakkında ise ise “kerâhetden hâlî değildir 1749” şeklinde kesin olmayan bir ifade kullanılmıştır. a- Edeb Edeb, “Sakılınması gereken her türlü hata ve yanlışı bilmek 1750 ”; “bir şeyi güzel yapmak 1751”, “Nefis eğitimi ve güzel ahlak, bir kişinin güzel davranışları elde etmesi için yaptığı her türlü 1741 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 217-219. 1742 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 188a. 1743 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 14b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 25b. 1744 Ali Ahmed en-Nedevî, Mevsûatü’l-kavâid-i ve’z-zavâbiti’l-fıkhiyye, 1999, III, 148. 1745 Düzdağ, a.g.e., s. 189; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 193b. 1746 Düzdağ, a.g.e., s. 74; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 13b-14a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 114a-b; 241, vr. 19b; özet olarak Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3796, vr. 175b. 1747 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 13a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 115a; 241, vr. 25a. 1748 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 14a. 1749 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 14b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 115a. 265 eğitim 1752 ”; “Kişiyi küçük düşürecek davranışlardan alıkoyan alışkanlıklar 1753 ” vb. şekillerde tanımlanmıştır. Bir fıkıh terimi olarak es-Serahsî “Sünnet veya edeplerin kasten terki ancak isâeyi gerektirir 1754” demiş; Kâsânî “edeb” ile “sünnet”in farkına temas ederek “Sünnet, Rasulullah’ın (s.a.v.) genelde yaptığı, mazeret dolayısıyla ömründe bir ya da iki kere terkettiği şey”, Edeb ise “ömründe bir ya da iki kere yaptığı şeyler” şeklinde açıklamada bulunmuştur 1755. Kâsânî’nin (ö. 587/1191) bu tanımı, diğer kaynaklarda yer alan “sünnet-i gayr-i müekkede” ile örtüşmektedir. Şurunbulâlî (ö. 1069/1659) “her şeyi yerli yerine koymak”, “övgüye değer alışkanlık”, “vera”, “Rasulullah’ın (s.a.v.) sürekli yapmayıp, ömründe bir ya da iki defa yaptığı şey” şeklinde tariflere yer vermiş, hüküm olarak ta “yapılmasına sevap verilmesi, terkine ayıplama olmaması” tespitine yer vermiştir 1756 . Mağnisî (ö. ?) edeb ile ilgili yedi tarif yapıldığını bunların dördünün birbirinin benzeri olduğunu kaydetmiş, “Edeb”e, farzdan fazlası olması sebebiyle ””nefl”; Şâri’in sevmesi sebebiyle “müstehab”, gönülden gelerek yapıldığı için “tatavvu”, şariin yapılmasına sevap vermesi sebebiyle de “mendûb” şeklinde adlandırıldığını kaydetmiştir1757 . Bazı fetvâlarda “edeb” kavramına yer verilmiştir. Örneğin “Hind güveygüsi Zeyd'i bi gayri şehvet takbîl eylese Hind'e ne lâzım olur?” sorusuna, “min ba'd edebsizlik etmemek lâzım olur 1758” şeklinde cevap verilmiştir. Secde âyeti okunduğunda, güzel okuyuşunu yarıda kesmemek için hafızların tilâvet secdesini tehir etmeleri1759, sûfilerin zikir yaparken “belleri tahrik etmeyip başların tahrik ile iktifâ” etmeleri “edeb-i zikr-i şerîfe evfak” görülmüş 1760, sesli zikirlerin edeb, vakar ve ta’zîm üzere olduğu takdirde câiz olacağı söylenmiş 1761, “Meyyit gusl olunurken tevhîd etmekde ve kabrine alub giderken alâ mâ hüve'l-mu'tâd tevhîd ve tasliye etmek”, “tamâm-ı edeb ile olıcak mercûdur ki beis olmaya 1762” denilmiş, yürürken Kur’an okuma konusunda “pâk kemâl-i teennî 1750 el-Cürcânî, Ta’rîfât, s. 5. 1751 Firuzâbâdî, Kamus, s. 75. 1752 Muhammed Abdurrauf el-Münâvî, et-Teârîf, (thk. Muhammed Rıdvan ed-Dâye), Beyrut, 1410, s. 44; elMeydânî, el-Lübâb, IV, 12. 1753 Zebîdî, Tâcu’l-arûs, Mısır, 1306, I, 276 1754 el-Mebsût, IV, 67. 1755 Bedâî, I, 24. 1756 Merâkî’l-felâh, İstanbul, ts., s. 22. 1757 Merâkî’l-felâh kenar metin, s. 22. 1758 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 38b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 50a. 1759 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 13a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 19a. 1760 Düzdağ, a.g.e., s. 83-84; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 230a. 1761 Düzdağ, a.g.e., s. 83; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 229b. 1762 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 16b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 33b. 266 ile yürüyüb huzûr-i kalble ve edeb ile okuya 1763 ” prensibine dikkat çekilmiş, ezan okurken müezzinlerin dikkat etmeleri gereken hususlara “savtı mekrûh ve menfûr ve münker olmayıp tamam edeb-i şer’-i şerîf üzerine okursa ibkâ olunur 1764” şeklinde yer verilmiştir. Bu fetvâlarda sesli zikir konusunda “edeb” olarak söz edilen hususun esasen cevâz şartı olduğu, dolayısıyla “nafile” ya da “müstehab” kavramından ziyade “vücûb” kavramını ifade ettiği fetvânın üslubundan anlaşılmaktadır. Ölülerin yıkanma ve kabre götürülmeleri ile ilgili fetvâda “yüksek ses” gibi kerâhet sebebi olacak davranışlarda bulunmamaya dikkat çekilmiştir ki, bu durumda “edeb”, “kerâhet”in eş anlamlısı olmuş olur. Aynı husus yürürken Kur’ân-ı Kerîm tilâveti için de geçerlidir. Ezan okurken dikkat edilmesi istenen edebin ise haramlık sebebi sayılan “lahn” yani eğlence müziğine benzer makamlar ile olduğu anlaşılmaktadır. Bu durumda “edeb” kelimesi harâmiyet ifade etmiş olur. b- Etmemek Gerek Cevaplarda kullanılan yaygın tabirlerden birisi de “etmemek gerek” tabiridir. Ne var ki kimi fetvâlarda bu tabirin hangi fıkhî anlamda kullanıldığı açıkça anlaşılmakla birlikte kimi fetvâlarda kapalı kalmaktadır. Bu husustaki tespitleri şu şekilde sıralayabiliriz: Hatipler, hutbede iken “iki yanına döndükde çihâryârı tezekkür ettikde tardiye” konusunda önce, “tasliye ve tardiye bu diyârda şeâir-i ehl-i sünnetten olmuşdur. Kat'î münâsib değildir. Ammâ zamâne müezzinleri neğamât ve elhânla ettikleri aslâ câiz olur değildir” diyerek genel fıkhî hükmü belirttikten sonra, “hatîb tasliye ve tardiye mahallinde sekte-i hafîfe edüb müezzinler asla nağmesiz gâyet sür'atle tasliye ve tardiye edüb kendülerin ve cemâatin istimâ-ı hutbelerine kat'an halel vermemek gerekdir 1765” demiştir ki bu açıkça “evlâ”nın terki manasına gelmektedir. Mezarlıklarda ölünün yanında Nur du’âsın okuma konusunda “bazı meşâyıh tecvîz etmişlerdir, amma meyyite değmemek gerektir”, diğer bir Cevâba göre de “cesed-i meyyite değmemek evlâdır 1766 demiştir. Ebussuûd Efendi’ye göre, “Namaz gecelerinde” cemaatin camide yemesi hususunda “eylememek gerekdir 1767 ”; cemaat halinde kılınan nafile namazlarda 1763 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 20b. 1764 Düzdağ, a.g.e., s. 71; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241; vr. 9a. 1765 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 11a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 9b. 1766 Düzdağ, a.g.e., s. 173; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 35b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 16b. 1767 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 13b. 267 “secdede tesbih çok etmek cemâati tazyîktir, onu etmemek gerektir 1768”; A’raf suresindeki A 4 # Z_X ‘de ki tesniye elifi “sabit değildir amma keyfiyet-i edası Z_X A 4 edası gibi olmamak lâzımdır. 1= 5 ) A edası dahi 5 ’ın failiyeti îhâmın etmemek gerekdir 1769 ”; “muâmele-i sahîha olıcak, haram dememek gerek 1770” fetvâsını vermiş, “Berâat namazını kılmak ma’siyettir, nezr etmek ile de ma’siyetden çıkmaz ve bu namazı bu tarîkle kılanlar ehl-i telbîsdir bunları şehirden sürmek gerek” diyenler hakkında, “mübâlağa eylemiş, öyle dememek gerekdir, meğer cehele ana salât-ı mektûbeden artuk itikâd ve rağbet ederler ola 1771” hükmünü vermiş; “mescide muttasıl olan evinin içinde mescidin divarından bir arşun öte hâşâ âbhane” kazmak konusunda, “etmemek gerekdir 1772” demiştir. Eşine “eğer seninle bir döşeğe girip yatarsam üç talâk benden boş ol” dedikten sonra, “bir döşeğe girmeden halı üzerinde yahud minder üzerinde etmekle” hanımı boş olmaz ancak, “ebedi döşeğe girmemek gerektir 1773”. Zikrullah ederken L ’ı tekrar “etmemek gerekdir 1774”. Cemaatle kılınan namazlarda hatim takip eden imamların “rek'at-i vâhidde süver-i tıvâlden 1775 sûre-i sâbıkanın âhiri ile sûre-i sâniyenin evvelini veyahud (süver-i kısârdan) 1776 sûre-i tebbeti 1777 veya ekserini cem' “ konusunda “kerâhet vardır. Etmemek gerekdir. Ol asıl kurrâ-i ceheleyi hâkim hacr etmek gerekdir 1778” fetvâsını vermiştir ki, burada “etmemek gerek” tabiri açıkça kerâhet manasında kullanılmıştır. c- Hafv Olunur Kerâhet ifade eden tabirlerden bir diğeri “havf olunur” tabiridir. İtikâdî bir meselede geçen yorum şöyledir: “Zeyd ‘fülân fiili işleyecek olursam kafir olayın’ dedügi hînde meseleyi âlim olmayub, sonra mesele imândan idügin bilüb, ba’dehu işlese ne lâzım olur? el-Cevâb: Küfür lüzumuna havf olunur 1779”. “Zeyd ‘namazda Kur'ân-ı Azîm’e iktidâ olunmak yokdur (Muhammed'e 1768 Düzdağ, a.g.e., s. 61; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 13b. 1769 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 215b, 221b. 1770 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 106b. 1771 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 14b. 1772 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 195b. 1773 Düzdağ, a.g.e., s. 51; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 129b-130a. 1774 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 230a. 1775 “tıvâldan”, Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 115a. 1776 Parantez içi metin yok, Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 115a. 1777 “sûreteyni” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 115a. 1778 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 13a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 115a; 241, vr. 25a. 1779 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 66b. 268 sallallâhu Teâlâ) 1780 olunur’ dese ana ne lâzım olur? el-Cevâb: ‘Cemâat imâma imâm kime iktidâ eder deyû sormak iyi nesne değildir. Cemâatın imâma iktidâsı bir dürlü imâmın Kur'ân-ı Azîm’e ve Rasûlullah Sallallâhu Teâlâ aleyhi ve sellem bir (dürlü dahi midir?) 1781 Yanıltmak içün suâl etmede küfürden havf olunur, dinî istihzâ gibidir. Bu manaya iktidâ imâma mahsus değildir. Cemâata dahi vâcibdir. Cümle Kur'ân-ı Azîm'de ve ehâdîs-i nebevîde salâta müteallik olan ahkâm-ı şer'iyyeye iktidâ etmek gerek 1782 ”. “Bî namaza ve âmile “âdil” denilir mi? el-Cevâb: Neûzü billâh, diyen kimesne küfürden havf olunur 1783”. İtikâdî konuların dışında fıkhî konularda da tabire aynen yer verilmiştir: “Bozahaneye varan kimesne bozadan gayri me’kûlâtı besmele ile ekl eylese asim olur mi? el-Cevâb: İsm mukarrerdir, dahî ziyâde mahzurdan havf olunur 1784”. ç- Helâl-Tayyib / Habis Kur’ân-ı Kerîm’in çeşitli âyetlerinde fıkhî hükümleri yönlendirici ve belirleyici olarak geçen “habis” ve “tayyib” kavramlarına, fıkıh kaynaklarında az da olsa yer verildiği görülmektedir. Genelde “mekruh” kavramı ile yan yana anılan1785 tabire “haram” kavramı çerçevesinde de1786 yer verildiği görülmektedir. “Eytâma vasî olan Zeyd mal-i eytâmı kullanub, fâidesin ekl etse, eytâm baliğler olıcak vasî nafakalarına harc eyledügi akçe-i mallarından alıkomak istedikde eytâm râzı olmayub ‘kullanduğun fâidesine tutub’ deyû malların bî kusur almağa kâdir olurlar mi? el-Cevâb: Vasî alıkomağa kâdir olur, nafakada israf etmedi ise faide cebr ile alınmaz amma vasîye helâl ve tayyib olmaz 1787”. “Musavver aynanın bey u şirasından olan kesb helâl olur mi? el-Cevâb: Helâl ve tayyib değildir 1788 . Fetvâlarda nadiren de olsa yer alan “habîs” tabiri “ta’zîr” konuları içerisinde geçmektedir. Nitekim ilgili bir fetvâda “Zeyd ehl-i örf olan Amr’a karnal yahud murdar yahud habis vesair bunun emsali nesne ile şetm eylese…”, “ta’zir lâzımdır 1789” denilmiştir. Vakıf malları ile ilgili bir meselede ise, tabirin kullanımı ve yorumu şöyledir: “Zeyd bir vakfı üç yıla ikiyüz onaltı bin 1780 “Hazreti risâlete iktidâ olunur”, Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3406, vr. 49a. 1781 “bir dürlidir” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 15b. 1782 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 9a-b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3406, vr. 49a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 112b-113a; 241, vr. 15b-16a. 1783 Düzdağ, a.g.e., s. 59; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 126a. 1784 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191a-b. 1785 Kâsânî, Bedâi, IV, 149. 1786 Kâsânî, a.g.e., IV, 585. 1787 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 213b. 1788 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 188b. 1789 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 69a. 269 akçeye iltizâmla kabul edüb alsa, ve oğlu Amr kâtib olmak şartı ile kefîl bi'l-mâl olsa, üç yıl tamam olmadın müddetinden bir yıl bir ayı kalub fevt olsa zimmetinde mâl-i habîsden bir mikdar akçe bâkî kalub, Bekr-i mütevellî şer'la kalan mâl-i habîsi almağa kâdir olur mu? Beyân buyurulub müsâb oluna. el-Cevâb: -Allah-u a'lem- Habîs olıcak alımaz 1790”. d- İyi Değildür Kerâhet tabirlerinden birisinin de “iyi değildür” tabiridir. Fetvânın soru bölümünden anlaşıldığı kadarıyla bu tabir “lâ be’s” tabirinin Türkçeleşmiş şeklidir. İlgili bir fetvâ şöyledir: “Üzerinde âyât-ı kerîmeden ve ed'iye-i me'sûreden bazı nesne kitâbet olunan tas ile teşeffî niyyetine hammamda su koyub yunmakda beis var mıdır? el-Cevâb: İyü değildir. Nâ pâk kimesneler yapışurlar nâ pâk yere korlar 1791 ”. e- Layık Olmaz Bir diğer kerâhet tabiri “layık olmaz” tabiridir ki ilgili bir fetvâ şöyledir: “Zimmî kurbancı olub Müslümanların kurbanın boğazlamak şer’an câiz olur mi? el-Cevâb: lâyık olmaz, min ba’d ettirmemek lâzımdır 1792”. 6- Mübah Mübah, Şâri'in, mükellefi yapıp yapmamakta serbest bıraktığı fiildir. Bir fiilin Mübah olduğu, 1- Şâri'in "helâllik" lâfzını kullanmış olmasından; 2-Nasslarda "günah yoktur” ve "sıkıntı yoktur" ve sıkıntı yoktur şeklinde yer alan ifadelerden; 3- Vücup değil ibâha ifade ettiğine dair delil bulunan emir sıygasından; 4- İstıshâbu'l-asl yoluyla. Yani bir fiilin hükmüne dair delil bulunmazsa, İstıshâb bahsinde açıklandığı üzere eşyada kural, Mübahlıktır prensibine göre o fiilin Mübah olduğuna hükmedilir. Mübahın yapılmasında da yapılmamasında da sevap veya günah yoktur; yapılıp yapılmaması eşittir1793 . Fetvâlarda “caiz” ve “helâl” manalarında kullanıldığı görülen mübah kavramı hakkında geniş bilgi tarikat meclislerinde icra edilen raks ve devrânlı zikir halakalarının câiz olup olmayacağı tartışmaları zemininde olmuştur. Ebussuûd Efendi raks ve devrânı ibâdet kabul etmek ile mübah kabul etme arasındaki fıkhî-itikâdî farkı ortaya koyma sadedinde şu açıklamayı yapmıştır: “Mübah me’mûrun bih değildir, ibâdet me’mûrun bihâ olmak muhakkaktır, Mübah addeden, Hak te’âlâ hazretine “emr etti” deyû iftirâ eylemez ki kâfir ola, amma ibâdet ol lehv ü lu’b ve abes olmak ile hurmeti mukarrere olduğundan gayrı, keferenin küfr-i meşhûrlarına kemâl-i müşâbehet ile müşâbih olan fi’l-i kabîh ü münkeri, “Hak te’âlâ hazretinin emridir” deyû 1790 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 62a. 1791 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 2b, 188a. 1792 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 184a; Düzdağ, a.g.e., s. 91. 1793 Şaban, İslâm Hukuk Metodoljisi, s. 220-221. 270 iftirâ etmek ile kâfir olduğundan gayri, mukâbelesinde sevab ricâ etmek ile tekrar kâfir olur, haram akçayı sadaka edip sevap recâ eden kimse gibi 1794”. Fetvâlarda mübah kavramı ayrıca “Nesne yokdur” ve “Beis yokdur” tabirleriyle de ifade edilmiştir. Nitekim “Harir üzerine yatmakta ve oturmakta nesne yoktur, câizdir 1795” diyerek ipek yatak üzerinde yatmada bir “nesne yoktur” ifadesinden sonra “caizdir” diyerek, aynı zamanda “nesne yokdur” cümlesinin yorumunu da yapmıştır. Ebussuûd Efendi, müslüman olan bir cariyenin “İ’tak ecliçün zimmîye meşru” olup olmaması hususunda ki bir soruya ise “Gâyet karin olıcak beis yokdur. Emma bahasın alub kendi i’tak etmek evladır 1796” Cevâbını vererek, “Beis yokdur” tabirinin “evlânın” eş anlamlısı bir tabir olduğunu ifade etmiştir. Benzer bir açıklama, meşru bir mazerete dayalı olarak savaştan geri kalmak için rüşvet veren kişiler hakkında verilen fetvâda da geçmiştir. “Zeyd-i sipâhînin daima başı ve gözü ağrıyub arkası dostu olmamak ile muzdarib olub rüşvet verüb seferden kalsa nesne lâzım olur mu? el-Cevâb: Ma'zûr olıcak beis yokdur. Amma mesâlih-i sultâniyyeden bir maslahat içün kalmak evlâdır 1797”. Ebussuûd Efendi fetvâlarında bu kavrama da yer vermiş, fetvâlarını buna göre de şekillendirmiştir. Nitekim o, ücret karşılığı cüz ve hatim okuyan imamların arkasında namaz kılmanın câiz olup olmayacağı sorusuna “Zikr olanların ekser okuduklarında ibâdet niyyetiyle okuyub mukâbelesinde olan sevâbı kendü dahi temettû etmek üzere vâkıfa hibe edüb ta'yîn olan vazîfei ol mukâbelede alub ya mahall-i kırâata huzûr mukâbelesinde alursa beis yokdur 1798 ” demiştir. Aynı şekilde zikrullah ederken ayakları sabit tutarak, yalnızca baş hareketi ile zikretmede1799, müezzinlerin Cuma günleri hatip hutbede iken “Radıyallahu anh” cümlesini tegannî olmadığı takdirde, “Hatîb sekte ettikde gâyet sur'atiyle tardiye eylese beis yokdur. Asla kırâat hatîbe ve insâti cemâate halel vermeyicek 1800” bir beis olmadığı gibi, bir zina olayında iki üç gün gecikme ile yapılan şâhitlikte, şâhitler “Tamam âdiller olup, meşhûd aleyh fâcir kimesne olıcak, hâkim ta’zîr-i şedîd içün kabûl eylese, 1801” yine beis olmayacağı ifade edilmiştir. “İsteme içün iplik dikmek ve bazı emraz şifasıçün nusha yazmak” alışılmış bir gelenek olduğundan 1794 Düzdağ, a.g.e., s. 85 1795 Düzdağ, a.g.e., s. 185-186; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 188a. 1796 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 77b. 1797 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 26b. 1798 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 33a. Bu fetvâ-yı şerifi Şeyhülislâm Merhum Mehmet Çelebî Efendi ücret ile tilâvet câiz olmaduğuna ebhâs-ı kesîreden sonra ikisinin re’y-i müttefik olub bizzat imza ettirmişdir. (Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 33a, kenar not ) 1799 Düzdağ, a.g.e., s. 83-84; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 230a. 1800 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 6b. 1801 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 128b. 271 “Tağayyür olunmamakda beis yokdur 1802”; kafirlere selam verip alırken, “Selâm” yerine “İslâm” tabirini kullanmada1803, “Kur’ân-ı Azîm’in mehâsinine vâkıf olayım deyû okuyup, ta’zîm edeceği ma’lûm ise 1804 ” kafirlere Kur’ân-ı Kerîm satmada beis olmadığı gibi, cenazeler yıkanırken kelime-i tevhid okumak, mezarlığa götürürken kelime-i tevhid ve salavât okumak “tamâm-ı edeb ile olıcak mercûdur ki beis olmaya 1805”. “Pâdişah izniyle hatib olan Zeyd hutbe okuyup, bilâözür kendinden a’lem kimseye teklif edip namaz kıldırsa… 1806”; “Kılıç gümüş olmakta 1807 ” beis olmadığı gibi çalgılı düğüne giden bir kişinin “mübarek olsun” sözü eğer, “Dügünün nefsine dedi ise beis yokdur 1808”. Ücretli imam ve müezzinlerin zaman zaman yerlerine başkalarını bırakmaları halinde aldıkları ücretin helâl olup olmadığı hususunda “Eğer ğayet nadir vaki olursa beis yokdur 1809” fetvâsı verilmiş; bir camiye farz namaz kılmak için giden bir kişinin sünneti kıldıktan sonra cemaatı beklerken kendisine selam verilmesinde “Ol kadar beis yoktur 1810 ”; gayri Müslimlerin kölelerine ücretle Kur’ân-ı Kerîm öğretmede “Beis yokdur… 1811”; ölünün ardından yemek dağıtmada “Ba'de'd-defn olıcak beis yokdur 1812”; meşru bir mazerete binaen savaştan geri kalmak için rüşvet vermede “Ma'zûr olıcak beis yokdur.. 1813”; gayr-i Müslimlerin bayramlarında, Müslüman komşulara verdikleri hediyelerin kabulünde “Beis yokdur -eğer tazim içün olmayub konşuluk hakkın riâyet içün olıcak1814”; bir hastalığın şifası için Kur’ân-ı Kerîm okuyup, yaranın üzerine üflemek “Erakdan olıcak beis yokdur 1815”; ayakta yürürken herhangi bir âyet-i kerimeyi okurken de “Huzûr-i kalb ve teveccüh-i hâtıra münâfî hareket-i anîfe olmayıcak beis yokdur 1816”; namazlardan sonra belirli duaları vird olarak okuyan kişinin, bu duaları ayakta iken okuması “Gâyet vakâr ile ta'zîm eyler yürüyüb pâk 1802 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 185a. 1803 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 116a; Düzdağ, a.g.e., s. 91-92 1804 Düzdağ, a.g.e., s. 89; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 189a. 1805 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 16b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 33b. 1806 Düzdağ, a.g.e., s. 67; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 21a. 1807 Düzdağ, a.g.e., s. 185-186; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 188a. 1808 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 229b. 1809 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 27b. 1810 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 7a. 1811 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 76a; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 277b; 585, vr. 252b. 1812 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 17b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 37a-b. 1813 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 26b. 1814 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 186a; Düzdağ, a.g.e., s. 93 1815 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 20b. 1816 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 20b. 272 yerlerde okursa fi'l-cümle beis yokdur 1817 ”; “Ka’be-i muazzamaya bünyad-ı Halil demekde beis yokdur 1818”; “Asr-i sânîde ezan okunmakda beis yokdur 1819”. B- VAZ’İ HÜKÜMLER Usûlcülere göre vaz’î hükümler, “şâriin bir şeyi başka bir şey için sebep, şart veya mâni kılması” olduğunu söylemişlerdir1820. Buna göre vaz’î hüküm sebep, rukün, şart, mâni’, sıhhatfesad-butlân olmak üzere çeşitli kısımlara ayrılır 1821 . Burada bu konularla ilgili tespit edilebilen fetvâlar üzerinde durulacaktır. 1- Sebep Usûlcüler "sebeb” kavramını "illet"i kapsayıp kapsamadığına göre iki ayrı tanım yapmışlardır: 1- Sebeb'in illeti kapsadığı görüşüne sahip olanlar sebebi şöyle tarif etmişlerdir: “Hükmün teşrî’i ile açık bir uygunluk (münâsebe zâhira) taşısın veya taşımasın, Şâri'in, varlığını hükmün varlığı, yokluğunu da hükmün yokluğu için alâmet kıldığı durumudur”. Sebep eğer hüküm ile uygunluk taşıyorsa hem illet hem sebep adını alır; hüküm ile kendisi arasında açık bir uygunluk görülmüyorsa buna sadece sebep denir, illet denmez. 2- Sebeb’in illeti kapsamadığı görüşünde olanlara göre ise sebeb, “Şâri'in, varlığını hükmün varlığına, yokluğunu da hükmün yokluğuna alâmet kıldığı durum olup, bu durum ile hükmün teşrî kılınması arasında açık bir uygunluk yoktur 1822”. Usûl kaynaklarında sebep çeşitli açılardan kısımlara ayrılmıştır. Hukukî sonucu belirleyiciliği açısından yapılan taksim şöyledir: Mükellefin fiili olan ve mükellefin gücü dahilinde bulunan sebep ile esasen mükellefin fiili olmayan sebep. Sonuç (müsebbeb) açısından, teklifi bir hükmün sebebi ve mükellefin fiilinin sonucu olan bir hükmün sebebi olarak iki kısma ayrılır. Bunların yanında, eğer sebep mükellefin gücü dahilinde ise ve mükellef bunu rükünleri ve şartları ile birlikte yerine getirirse, mükellef bu sebebin sonucunu kasdetmemiş bile olsa, müsebbeb (sonuç) bu sebebe bağlanır. Hatta mükellef bu sonucun doğmamasını kasdetse bile, 1817 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 20b. 1818 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 221a. 1819 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 7b. 1820 Beyânûnî, “Hüküm”, DİA, XVIII, 467. 1821 Beyânûnî, a.g.e., XVIII, 467. 1822 Şaban, İslam Hukuk İlminin Esasları, 226-227. 273 sonuç sebebe bağlanır1823 . Şer’î hükümlerin her birinin mutlaka bir sebebi vardır. İmânın sebebi alemin sonradan yaratılmış olması, namazın sebeb vakit, zekatın sebebi nisab, haccın sebebi Beytullah, öşrün sebebi gelir getiren örüş arazileri, haracın sebebi nema şartı olan haraç arazileri, cezâların sebepleri hırsızlık ve haksız yere cana kıyma gibi suçlar, muâmelât ve münâkehât konularının sebepleri de alemdeki nizamın devamlılığıdır1824 . Teklifi bir hükme sebep olan “sebep” konusunda yapılan tespitlerin idamlar, tasavvufî uygulamalar, mescidler, vergiler, şirket, da’vâ, ta’zîr ve vakıf konuları ile ilgili olduğu görülmektedir. Ebussuûd Efendi Karamanlı şeyhin idam sebebi hususunda “Zarurat-ı diniyyeden olub nusûs-i kâtı’a ile sabit olan ahkâmı Şerîat-ı şerîfeye inkar eden zındık idügi ve Hazreti Rasul sallellâhu aleyhi ve sellem cenab rif’atlarını izdirâ ve tahkir vechi ile zikr ettügi tarîki şer’i ile sabit olduğu sebebinden katl olunmuşdur” açıklamasını yapmıştır. Buna göre Karamanlı Şeyh’in idam sebebi, dinin temel konularından olan şer’î bir hükmü inkar ile Rasûlullah’a (s.a.v.) hakaret ve aşağılamadır. Bu gibi davranışlar “zındıklık” kapsamındadır, zındıklığın cezâsı ile ölümdür. Tasavvufî uygulamaların tarihi problemlerinden birisi şüphesiz raks ve devrân konusudur. Raks ve devrânı câiz görenlerin yanında haramlığını savunan âlimler de olmuş, bu yönde fetvâlar yayınlanmıştır. Haramlığını savunan Ebussuûd Efendi’nin bir fetvâsında, tasavvuf erbabının raks ve devrânın cevâzına yönelik savunmalarına yer verilmiştir. Bu savunmada tasavvuf erbabı, raks ve devrâna sebep-sonuç ilişkisi açısından bakmışlar, dinen meşru olan sonuçları üzerinde durarak, cevâzını iddia etmişlerdir. Onlara göre raks ve devrânlı zikir meclisleri “Şurb-i hamrdan ve bunun emsâli müfsidden alıkor, Bazı fesekanın kulûbun istihâl eder, tevbe edip zikrullah eylemesine sebeb olur”. Bu sonuçlar da raks ve devrânın cevâzını gerektirir. Ebussuûd Efendi bu tespit ve iddiaya sert bir üslup ile karşılık vermiştir: “Vesâvis-i şeytâniye makûlesinden bir telbîstir, ma’siyet tâ’ate sebeb olmak mümkün değildir, kulûb-i feseka meyl ettiği zikrullah değildir, amma mukârin kıldıkları emirdir ki ma’siyet-i uhrâdır, derekât-i nârın birinden birine intikâl ile ehl-i nâr müsterih olmazlar, sâniye ehven ise dahi 1825”. Vergi konusunda öşür ve ispenci miktarlarındaki artışların, hukukî bir sebebe bağlayan Ebussuûd Efendi, böyle bir sebep olmaksızın yapılacak zamları gayr-i meşrû kabul etmektedir: “Zeyd-i zimmî yigirmi yıl mikdarı babası Amr'dan intikâl eden yerini tasarruf edüb 1823 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları., s. 228-229. 1824 Hanbelîzâde, Muhammed Şakir,Usûlü’l-fıkh, Suriye, 1948, s. 348. 1825 Düzdağ, a.g.e., s. 86-87; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 230b-231a. 274 öşrin ve isbençesin verüb Bekr-i sipâhî gelüb evvelden alınagelen isbencesinden zâyid isbence almağa şer’an kâdir olur mu? Beyân buyurulub müsâb oluna. el-Cevâb: -Allah-u a'lem- Bir sebeb olmayınca olmaz. Ketebehû Ebussuûd el-hakîr ufiye anhu. 1826“. Ebussuûd Efendi’ye “habs-i medîd”in tanım ve süresi ile ilgili bir soru sorulmuş o, bu sürenin kişinin habsine sebep olan suça göre belirleneceğini ifade etmiştir. Fetvâlarda habs-i medîde sebep olan suçlara yer verilmiş olmakla birlikte onlarda da bu süre ile ilgili açık bir sınırlama tespit edilememiştir. Yapılan sınırlamalar “kâtil bulununca zindandan çıkarılmamak lâzımdır 1827” şeklinde genellemeden ibarettir. Dolayısıyla “habs-i medîd”in niteliği, ağırlık ya da hafifliği işlenen suça göre değişmektedir. Görevini devreden bir nâib, zimmetinde vakıf malı bulunduğu halde, zimmetindeki bu malı teslim etmeden görev devri yapması azline1828 sebep sayılmıştır. Mülkiyetin şer’î sebebi yoksa mülkiyet sabit olmaz. Böyle bir sebep yok iken birisine mülk isnadında bulunan hâkimlerin azline1829 fetvâ verilmiş; mülkiyet sebepleri konusunda ise ikrârı mülk sebebi saymamıştır: “Zeyd hâl-i hayatında, meclis-i şer'de: ‘Tasarrufumda olan malın cümlesinin sülüsü Amr'ın mülküdür” deyû itiraf edip, hüccet olunup, ba'de'z-zaman Zeyd fevt olduktan sonra, verese Zeyd'in tasarrufunda olan malın sülüsünü Amr'a vermemeğe kâdir olur mu? el-Cevâb: Amr: ‘Zeyd'in mücerred ikrârıyla mâlik ve müstahık oldum’ deyû dâvâ ederse, olurlar. İkrâr sebeb-i milk değildir. Eğer: ‘Evvelden mülkümdür. Hatta ikrâr etmişimdir’ deyû dâvâ ve isbât ederse, olmazlar 1830”. Beytü’l-mâlcıların şer’î bir sebebe dayanmadan başkalarının mallarına el koymaları mülkiyet sebebi sayılmamış, dahası böyle davranan yetkililer hakkında “ta’zîr olunur. Zabtına sebeb-i şer’i olmayıcak 1831” denilerek cezâ fetvâları verilmiştir. Ebussuûd Efendi, yapılmış bir alış-verişin bozulmasını da “bir sebeb-i şer’i olmayıcak 1832” câiz görmemiştir. Vakıf akarlarının kiralanıp işletelimleri ve el değiştirmeleri hususunda ise şöyle bir meseleye yer verilmiştir: “Zeyd vakıf yeri nice yıllar tasarruf ederken, mütevellî-i vakf sebeb-i şer’îsiz alıp âhara vermeğe kâdir olur mu? el-Cevâb: Vakfı çok tasarruf etmek şer’i değildir 1833”. 1826 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 76a. 1827 Düzdağ, a.g.e., s. 139-140; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 72a. 1828 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 7b. 1829 Fetâvâ-yı Üskûbî, Slm. Ktp., Esad Ef., 1094, vr. 33b. (Kenar kayıt) 1830 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 145b, 146a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 145b-146a. 1831 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 80b. 1832 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 85b. 1833 Düzdağ, a.g.e., s. 79 275 Diyet ve tazmîn gibi sebebiyetin sorumluluk doğurduğu konularda Ebussuûd Efendi fıkıh literatüründe bilinen kurallara uyğun olarak fetvâ vermiştir: Diyet konusundaki bir fetvâ şöyledir: “Esbâbı sirka olan Zeyd, mazanne olan Amr’ı ehl-i’urf eline verip, ehl-i’urfe sikence ettirip, Amr ’urf içinde fevt olsa, Amr’ı ’urf eden bizzat Zeyd olmayıp sebeb olmak ile, verese-i Amr, Zeyd’den diyet almağa şer’an kâdir olurlar mı? el-Cevâb: Ta’zir-i şedîd ve zindanda habs-i medîd ettirirler, diyeti ’urf edenden alırlar. 1834” Tazmin konusundaki bir fetvâda sebep problemi açıkça sorulmuş ve Ebussuûd Efendi cevâbında konunun fıkhî boyutuna temas ettiği gibi Osmanlı uygulamasına da yer vermiştir: “Sebeb 1835 olandan mal tazmîn olunmak şer'ân câiz olur mu? el-Cevâb: Kuzât memnû'lardır, alandan alı-vermeğe me'mûrlardır. Ketebehû Ebussuûd 'Ufiye anhu 1836 ”. Kendilerin zulmüne bu muvafıkdır, sebebe tazmîn olıcak kimesna kadılık edemez deyû buyurdılar 1837. Bir diğer tazmin fetvâsında “sirkat ettirdim demek sebeb-i zamandır, ikrârdır, deyninden ziyâdesin alur 1838” diyerek ilgili kuralı açıkça dile getirmiştir. Konunun özellikle Osmanlı uygulamasındaki detaylarına yer veren bir mesele şöyledir: “Zeyd-i kâdînin asla bir sebeb-i şer’î yoğiken Amr’dan hükm edüb cebr ile Bekr’e alıverdügi akçe-i Bekr ğâib olıcak Amr Zeyd’den almağa kâdir olur mi? el-Cevâb: Zeyd akçe-i Amr kendi alur, Bekr’e verdi ise kâdirdir ve illâ (müsebbibe) 1839 tazmîn eğerçi meşru’dur ve kavl-i kaviydir, amma kuzât anınla amele me’zun olmamağın Zeyd’in üzerine zaman lüzûmuna hükm edemezler, lakin ber her takdir azle müstahakdır 1840”. Bir mala zarar vermenin sebep olacağı tazmin konusundaki bir fetvâda “teaddî ve taksirsiz ziyân eylese, sonra ziyânı Amr'a çektirmeğe kâdir olur mu?” diyerek suçun sabit oluş şekline yer verilmiş ardından cevap olarak “sebeb-i zamân mu'terif oldu ise, olmaz 1841” fetvâsını vermiştir. Bir diğer zayi fetvâsında ise şu yorumlar yer almıştır: “Zeyd Amr-ı dellâle satmağa verdiği altını Amr ‘zâyi ettim’ demekle Amr zâmin olur mu?” sorusuna “olur. ‘ettim’ demek sebeb-i zamânı itirafdır 1842”. Helâka sebebi konu olan bir meselede “Zeyd'in fi'li ile helak olıcak olur 1843” diyerek sebebiyetin kesin olduğu davranışların tazmin gerektirdiği beyân edilmiştir. Vakıf idaresinde, 1834 Düzdağ, a.g.e., s. 139; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 72a. 1835 "müsebbib" İÜİFK., 01, vr. 96a. 1836 MTM. s. 346; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 75a; İÜİFK., 01, vr. 96a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 140b; 3612, vr. 277a; 585, vr. 252a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 177b. 1837 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 177b. 1838 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 194a. 1839 “sebebe” Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 119b. 1840 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 119b, 177b. 1841 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 153a. 1842 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 154a. 1843 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 22a. 276 evrak imzalama konusunda ağırdan almak ve koruma konusunda ihmalkar davranarak yetkilinin azlinin sebebi sayılmıştır 1844 . Şâhid ağzından şehâdetin câiz olması hususunda “asıl şâhidin mevt sebebi ile, yâ maraz ile, yâ üç günlük dahi ziyâde mesafe olmakla müte’azzir olan mahalde câizdir 1845” denilmiş; şâhitlerin adaletlerinin cerh edilmesinde “terk-i salât sebeb-i kavîdir. Ammâ âdil olub lihyesi sünnet üzerine olan kabul olunmak meşrûdur 1846 ” görüşüne yer verilmiştir. Yine bu konuda, beyân edilen sebeb-i cerh geçerli sayılarak1847, beyân edilmemiş cerh sebepleri dikkate alınmamıştır. Dava konusunda, dış ülkede olması sebebiyle otuz yıldan ziyade te’hir edilmiş davaların murûr-i zamana uğramayacağı, bu gibi kişilerin ülkelerine döndüklerinde haklarını arayabileceklerine cevâz verilmiş, “gaybet te’hîr-i dâvâya özr-i şer’îdir … Mâbeyni üç günlük yol ise, özr-i şer’îdir 1848” diyerek dava hakkının düşmesine sebep olup olmayacak “gaybet”lerin niteliklerine temas edilmiştir. Meşru müdafaalar cezâ ve ta’zir sebebi sayılmamış, hakkını taleb eden bir kişiye yetkili “emir” tarafından vurulan “birkaç yumruk” karşısında, kendisini savunmak isteyen kişinin “birkaç yumruk” vurması, haksız yere vuran kişinin “yumruğundan ziyâde urmadı ise nesne lâzım” olmayacağı, ilk vuranın zalim olup, kendini savunanın da hakkını almış olacağı ifade edilmiştir1849 . İllet özelliğindeki sebebiyet konusunda verilen fetvâlardan bazıları şöyledir: “Zeyd’in harmanına birkaç atlar yemeğe gelseler Zeyd zikr olan atları ürkütmek içün bir ağaç atub birini vurdukdan sonra ağaç yere yatub dikilüb kalsa mezbûr atlardan biri segirdüb ol dikilen ağaca sancılub helâk olsa Zeyd kasd ile urmaduğuna yemîn eylese tasdîk olunur mi? el-Cevâb: Ağaca sancılan at Zeyd’in tazyiki sebebiyle sanclamak zamindir 1850 . “Zeyd’in öküzi ehl-i karyenin öküzlerini urur olmağın ehl-i karye Zeyd’e tenbih ettikden sonra Zeyd öküzün boynuzlarını kat’ edüb bir yıldan sonra zikr olan öküz Amr’ın öküzini urub karnın yarsa öldürse Zeyd’e zaman lâzım olur mi? el-Cevâb: Boynuzunu kat’ eylemek ile halk razı oldularsa 1844 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 26a, 75a. 1845 Düzdağ, a.g.e., s. 135. 1846 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 133a. 1847 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 130a. 1848 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 140b. 1849 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 69a. 1850 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 195a. 277 andan sonra vâk’i olan cinâyet işhad olmadın vâk’i olan gibidir, sebeb-i zaman olmaz. Eğer kat’ ile teselli olmayub def’i zarar ve teklif ettiler ise zaman lâzımdır 1851”. Sebebi mecâzî konusuna kefâlet ile ilgili bir meselede yer verilmiştir: “Zeyd-i vâkıfa Amr ‘vakfının tevliyetini Bekr’e tevcîh eyle ve vakfının aslından ve ribhinden ne zâyi ve ne itlâf ederse ben zâmin ve kefîl’ dese, ba’dehû mâl-i vakfa Bekr-i mütevellînin taksîrile hüsrân lâzım gelse, Zeyd Amr’a tazmîne kâdir olur mu? el-Cevâb: Bekr’in fiili ile olan hüsrânı tazmîne kâdirdir, kefâleti sebeb-i zamâna ta’lîk eylemiştir, sahîhdir 1852”. 2- Şart Şart, “bir şeyin varlığı kendi varlığına bağlı olmakla beraber, onun yapısından bir parça teşkil etmeyen iş veya vasıf 1853” olarak tarif edildiği gibi, “bir hükmün varlığı kendi varlığına bağlı olup, yokluğu hükmün yokluğunu gerektirmekle beraber, varlığı hükmün varlığını gerektirmeyen şey 1854” olarak ta tarif edilmektedir. Birinci tarifden, şartın rukün ile olan ilişkisi esas alındığı, ikinci tarifden ise şartın sebep ile olan ilişkisinin esas alındığı dikkati çekmektedir. Genel olarak ikiye ayrılır: Sebebi tamamlayan ve müsebbebi tamamlayan şart. Sebebi tamamlayan, sebebiyet manasını kuvvetlendiren şarttır. Nisâb tamam olduktan sonra, zekâtın vâcib olması için bir yılın geçmesi, buna misâl olabilir. İkincisine gelince bu, müsebbebin rükün ve mahiyetini kuvvetlendiren şarttır. Mesela, müsebbeb olan kısâsda, cânî ile cinâyete konu olan şahıs arasında eşitlik bulunması böyle bir şarttır. Kısâsın esası, cezâ ile suç arasında eşitliğe dayanır. Diğer bir yönden şart üç kısma ayrılır: Sırf şart, illet hükmünde şart ve sebeb hükmünde şart. 1. Sırf Şart: Hakikî şart ve ca'lî şart diye iki kısma ayrılır. Hakikî şart, bir hükmün varlığı kendisine bağlı olan; Ca'lî şart ise fertler tarafından ileri sürülen şartlardır. İki kısımdır: Ta'likî şart ve takyidi şart. Ta'likî şart, bir şeyin varlığı kendisine bağlı olan şarttır. Bu, "eğer, şayet" gibi bir şart edatıyla zikredilir. Bu tür şartlar, temlik ifade eden akidlerde (mesela satım akdinde) ileri sürülemez. Talâk, i'tâk gibi iskatâtda ta'likî şart câizdir. Aynı şekilde, kefâlet ve vekâlet gibi temlîk ifade etmeyen akidlerde de ta'likî şart geçerlidir. Takyidî şart, "şartıyla" veya "olmak üzere" gibi bir ifade ile meydana gelebilir. Hanefîler, 1851 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 195b. 1852 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 115b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 138b. 1853 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 229-230. 1854 Ebû Zehra, Usûlü’l-fıkh, s. 59. 278 takyidi şartı üç kısma ayırırlar: câiz, lağv ve müfsid olanlar. Caiz şart, bir alım-satim akdinde satıcının, malın bedelini alıncaya kadar mebîi yanında muhafaza edeceğini şart koşması kabilinden olanlardır ki, bunlara riayet gerekir. Lağv şart, satıcının, malı satarken, "bunu başkasına satmayacaksın" şeklinde koyduğu şarttır ki, akid sahih olmakla birlikte bu şart geçersiz sayılır. Müfsid şart ise akdin gereği olmamakla birlikte, taraflardan birine menfaat sağlayan şarttır. Halk arasında örf haline gelen şart sahih, gelmeyen şart ise fâsiddir. Ancak, İbn Şubrume'ye göre, taraflardan birine fayda sağlayan bir şart, örf haline gelsin-gelmesin câizdir. 2. İllet Hükmünde Şart: Bir olayda, hüküm kendisine bina kılınmasına elverişli bir illet ve bir sebep bulunmayıp da sadece şart bulunacak olursa, o şarta, illet hükmünde şart denir. 3. Sebeb Hükmünde Şart: Hüküm ile fiil arasına ihtiyâri olarak giren fiildir1855 . İslâm fıkhının genel karakteri gereği şart konusu, fıkhın bütün konuları için geçerli olan ve her bir konuda geçmesi mümkün olan bir husustur. Biz burada fetvâlarda doğrudan “şart” kelimesine yer verilen fetvâlar üzerinden bazı tespitlerde bulunmaya çalışacağız. Bu özellikteki fetvâların adak, âzâd, alış-veriş, borç, cezâlar, kazanç, hibe, imâmet, itikâdî konular, kefâlet, nikâh, sulh, ikrâh, şehâdet, şuf’a, talâk, temlîk, vakıf, vekâlet ve tazmîn konularında yer verildiği görülmektedir. Fetvâlarda şart kavramıyla ilgili tarifler ve kurallara yer verilmiştir. Ebussuûd Efendi’ye göre, “şartiyyeler ‘inşâallah’ kabilindendir” 1856. Alış-verişlerde ileri sürülen şartlar “mûceb-i akde muhâlif olup, ehad-i müteâkideyne yahud mebîa fâidesi var ise” sahih olmaz, “ve illâ olur 1857”. Yine borç kunusu ile ilgili bir meselede, şart kavramını tanımlama sadedinde şu ifadeler yer almıştır: “Itlâk eyle ben vireyin demek, ıtlâk edersen vireyin” demek hükmündedir. Şartsız “vireyin” demek Va’dedir, şartla “vireyin” demek kefâlettir 1858 ”. İtikâdî konularla ilgili bir meselede Ebussuûd Efendi şart kavramını bir başka açıdan şöyle açıklamıştır: “Zeyd-i sâil, Amr’a gelip ‘Allah aşkına, Rasûlullâh aşkına, Allahı seversen ve Rasûlü seversen, bana bir akça ver’ dese, Amr sâkin olsa yâhud ‘Allah vere’ dese, nesne vermese âsim olur mu? el-Cevâb: Sevmek vermeyi mûcib değildir. Şartiyyenin mukaddemi ile tâlîsi mâbeyninde, mülâzeme-i hakîkîye ve âdiye olmadığına binâen vermemiş, -hâşâ- sevmemekliği için vermemiş olucak hatâ yoktur 1859”. 1855 Atar, Fahreddin, Fıkıh Usûlü, İstanbul, 1988, 137-139. 1856 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 70a. 1857 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 108a. 1858 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 115a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 137b. 1859 Düzdağ, a.g.e., s. 179 279 Bir kölenin azadlığını bazı şartlara bağlamak ta’lîk sayılmış ve şartın yerine gelmemesi halinde efendinin kölesini ne vakit isterse o zaman satabileceği 1860 ifade edilmiştir. Şartın meydana gelişinde ikrâh unsuru hususunda şu fetvâyı vermiştir: “Zeyd-i kâdî meclis-i şer’de: ‘Gel, zevcen Hind üzerine avrat nikâhlanmayıp ve câriye tasarruf etmemeğe şart eyle, ve illâ seni yaramazlık isnâdı ile erkâna arz ederin’ deyip, Amr’a şart ettirse, kâdîya ne lâzım olur? elCevâb: Hılâf-ı şer’-i şerîf kavil ve fiilden ihtirâz etmek lâzımdır 1861”. Fetvânın soru bölümünde ikrâh kavramını tanımlayıcı ifadelere yer verilmiş, cevap bölümünde ise bu gibi ikrâhların İslâm hukukuna aykırı olduğu, dolayısıyla bunlardan sakınmak gerektiği ifade edilmiştir. Bu yorumuyla Ebussuûd Efendi genel olarak ikrâh oluşturacak söz ve davranışları tasvib etmemekte ve menfî bir tavır ortaya koymaktadır. Şart koşmaların özellikle talâk üzerine yapıldığı, bunun da halk arasında çeşitli problemlere sebep olduğu, çözüm yolu olarak da “hîle-i şer’iyyelere” başvurulduğu görülmektedir. Bu hususları ihtivâ eden fetvâlardan bazıları şöyledir: “Zeyd Amr’dan karz akçe istedikde Amr vermemek içün ‘üç talâk şartlayin’ deyicek Zeyd ‘imdi sen sükut eyle ben kendim alayın’ deyüb Amr’ın sanduğun açub biraz akçe alub Amr men’a kadir iken etmese var al demeyüb ve nefs-i emirde şartı dahi olmaduği takdirce zevci üç talâk boş olur mi? el-Cevâb: Kalbinden alduğina rızâsı olmayub kârih olıcak olmaz” 1862 . “Zeyd avratıma da’va edersem deyü üç talâka şart eylese sonra âhar kadılık avratı ile hul’ okuşub yine nikâhlansa dört aydan sonra da’va edicek talâk-ı selase vâk’i olur mu? el-Cevâb: Olur 1863”. “Zeyd eğer, ‘gayr-i ez her avrât ki tezevvüc gümen beher vechi ki bâşed fuzûlî ve gayr-i fuzûlî be talâk -ı selâse mutallaka bâşed” dedikden sonra Hind-i mezbûre fevt olıcak Zeyneb’i tezevvüce bir tarîk-i şer’î var mıdır? el-Cevâb: İbâreti hemîn zikr olunan ise bir kimesne bir hatun-i fuzûlî Zeyd’e nikâh edüb şart vâk’i olmak ile yemîn münhall olur. Amme Zeyd’in milkiyyetine dahil olmak ile üç talâk vâk’i olmaz. Andan sonra tekrâr fuzûlî nikâh olunub Zeyd fiili ile kabul edicek yahud kavli ile kabul edicek ol hatun menkûhesi olur, yemîn-i bâtıladır 1864”. 1860 el-Vikaye kenarı, Slm. Ktp., Esad Ef., 800, vr. 206a. 1861 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 119b. 1862 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 129b. 1863 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 50b. 1864 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 48a-b. 280 a- Borç Ebussuûd Efendi, borçlunun ibrâsı için ileri sürülen şartlar yerine getirildikten sonra, alacaklının verdiği sözden dönme ve koştuğu şartı bozma hakkının olmayacağı belirtilerek şu kurala dikkat çekmiştir: “Temlîk ve berât şart-ı ta’lîk olunmak mümkin değildir 1865”. Bir kişinin “filan fi’li işleyecek olursam nakîb-i eşrâfa yüz filori borcum olsun” şeklindeki bir sözünün adak olamayacağını ifade ettikten sonra farklı bir kurala dikkat çekmiştir: “Düyûn ve temlîkât ta’lîka kâbil değildir 1866”. b- Cezâlar Zina suçu cezâsının uygulanmasında ihsân şartının mütemmim şartı olarak müslümanlığın gerekli olduğu ifade edilmiş 1867 , konunun kapalı kaldığı düşüncesiyle daha açıklayıcı bir meseleye de şöyle yer verilmiştir: “Recimde muteber olan ihsânda hürriyyet ve akıl ve buluğ ve İslâm şartıdır. Bunlardan gayri nikâh-ı sahîha ile duhûl dahî şarttır. (Hadd-i kazif ikâmetinde) 1868 mu’teber olan ihsânda hürriyet ve akil ve bulûğ ve İslâm ve fi’l-i zinadan iffet lâzımdır. Makzûf olan kimesne de bu evsâf olıcak kâzife hadd-i kazf ikâmet olunur 1869”. c- Gayr-i Müslimler Gayr-i müslimlerin adakları konusunda “Kâfirin nezri bâtıldır, sıhhat-i nezirde İslâm şarttır 1870” denilmiş; harac-ı mukâseme ile ücret-i arzda “ne verende gınâ şarttır ve ne alanda fukara şarttır 1871” prensibine vurgu yapılmıştır. Gayr-i müslimlerin müslüman mahallelerinde iskân edilmeleri, camilerdeki cemaat miktarının düşmesine sebep olmama şartına bağlanmış, mahalle camisinin cemaatinin azalmasına sebep olmaları halinde ise “müeddî olıcak değer behâsıyla ehl-i İslâma bey’ ettirlemk hatmen vâcibdir1872” denilmiştir. ç- Hibe Fetvâlarda “bişarti’l-ivaz” hibeye cevâz verilmiş 1873, bir hibe olayında ileri sürülen şartların şekilleri hakkında da şu açıklamaya yer verilmiştir: “Rızâm üzerine olursan verdim dedi ise olur, hibe değildir. Eğer rızâm üzerine olmak üzerine verdim dedi ise kâdir olmaz. Hibe sahîha şart 1865 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 169b. 1866- Düzdağ, a.g.e., s. 66 1867 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 68b; Düzdağ, a.g.e., s. 102. 1868 “amma müsnedde” Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 68b. 1869 Düzdağ, a.g.e., s. 157-158; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 68b. 1870 Düzdağ, a.g.e., s. 93 1871 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 28a. 1872 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 196a. 1873 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 160a. 281 lağvdır 1874”; “Şöyle edersen senin olsun dedi ise olmaz, senin olsun şöyle etmek üzerine dedi ise hibe sahiha şart lağvdır” 1875. “Şart v ile ise olur, 9 ile ise olmaz 1876”. Bakımının yapılması ve nafakasının karşılanması şartı ile çocuklarından birisine mülkünü hibe eden bir babanın bu hibesinin hukukî durumu hakkında “Eğer beni ölünce beslersen senin olsun deyû verdi ise olur, hibe değildir. Eğer beni ölünce beslemen üzerine senin olsun deyû verdi ise olmazlar. Hibe-i sahîha şartu’l-ivazdır 1877” fetvâsı verilmiştir. Ebussuûd Efendi, hisseli yerlerin hibesi konusunda “sehmi malûm hisse-i şâi’asın âhara şart’i’l-ıvaz hibe edüb ıvazı alub kabz etmiş olsa şer’an hibe” sahih olmaz1878 demiş; mehrini kocasına bağışlayan bir kadının, kocasının kendisini boşaması karşısında hibesinden rucu edebilmesi konusunda “hüsn-i muâşeret etmek şartıyla hibe etti ise olur 1879 ” açıklamasını yapmıştır. Yine bir kişinin bir elbiseyi “kendi ile bile olmak şartıyle hibe edüb” ardından başka bir yere gitmesi halinde, yapılan hibeden dönüş olup olmayacağı hususunda şöyle demiştir: “Bile olmak şartıyle hibe ettim dedi ise olmaz, şart lağvdır. Bile olursan hibe ettim dedi ise olur, hibe değildir 1880”. Ebussuûd Efendi’ye göre, bir kişinin bağını birisine, bağın gelirini falanca kişiye harcaması şartı ile hibe etse, o kişi de bu bağı teslim alıp kullansa, hibe eden kişi hibeden vazgeçmek istediği takdirde, vaz geçemez, çünkü böyle bir hibe akdinde “hibe sahîha, şart fâsiddir 1881”. Ebussuûd Efendi, “kendi izninsüz malını zâyi etmemen şartı ile” yapılan bir hibenin hibe olabilmesi için “iznimsüz malımı zâyi etmez isen senin olsun deyüb bu ibâret ile hibe etti ise” cümlesini kullanmanın şart olduğuna vurgu yapmış 1882 , ölene kadar kendisini bakmak üzere malını birisine hibe eden kişinin yaptığı bu işlemin de hibe sayılıp şartın geçerli olabilmesi 1874 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 160a. 1875 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 160a. 1876 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 159b; Mecmûatü’l-Fevâid, Slm. Ktp., Esad Ef., 927, vr. 173a; (Kenar kayıt) Fetâvâ-yı Üskûbî, Aşir Ef., 133, vr. 242a. 1877 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 159b. 1878 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 159a-b. 1879 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 158b. 1880 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 160a. 1881 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 160a. 1882 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 42b. 282 “senin olsun şöyle etmek üzerine” demenin şart olduğu aksi takdirde hibenin sahih, şartın lağv olacağına fetvâ vermiştir1883”. d- İtikâdî Meseleler Ta’lîkî şartların önemli bir kısmı da itikâdî konuları ilgilendiren hususlarda yapılmıştır. Ebussuûd Efendi burada yine şart kavramını ve oluşumunu açıklayıcı bilgilerle soruyu cevaplamaktadır: “Zeyd kardeşi Amr’a hîn-i gazabda ‘eğer seninle bir sofraya sunarsam, Kâbe-i şerîfeye taş atmış olayım’ dedikten sonra Amr ile sofraya sunsa, şer’an ne lâzım olur? el-Cevâb: ‘Atmışlardan olayım’ dese küfür lâzım olur, ‘kâfirlerden olayım’ demektir, böyle demek ile şart bulundukta anlardan olur. Eğer ‘atmış olayım’ dese lâğvdir. Atmış olmak emr-i hissîdir, kâfirlik gibi emr-i hükmî değildir ki meşrût bulundukta mütehakkık ola, ‘filân işi edersem zina etmiş olayım’ demek gibidir, tevbe ve istiğfar lâzımdır 1884”. Akaid kaynaklarında dinin esasları “iman esasları” ve “İslâmın şartları” olmak üzere iki kısıma ayrılmakta, dinin içinde ve dışında olma bakımından imân esasları genelde dinin rukünleri, İslâmın şartları da dinin şartları olarak değerlendirilmektedir. Bu ayırımın pratik sonuçlarından olarak, rukünlerden birinin eksikliği dinden çıkmayı gerektirdiği halde, şartlardan birinin eksikliği dinden çıkmayı gerektirmemektedir. Bu hususla ilgili bir fetvâ şöyledir: “Zeyd Müslüman oldum dese amma sünnet olmayub Müslümanlık şartından kat’a nesne işlemese şer’an Zeyd’e ne lâzım gelür? el-Cevâb: Sünnet edüb levâzim-i İslâm’ı bildirmek gerekdir 1885”. Fetvâda yer alan “müslümanlık şartından kat’a nesne işlemese” tabirinin ameli bir konunun terkini ifade ettiği anlaşılmaktadır. Bu husus kelâm kaynaklarında yer alan ameliman arasındaki cüz’iyet ilişkisi ile ilgili bir konudur. Ebussuûd Efendi ise cevâbını bu açıdan kapalı bırakmakta, sadece kişinin öğretilmesi ve eğitilmesi gerektiğini ifade etmekle yetinmektedir. İtikâdî konularla ilgili bir diğer fetvâ şöyledir: “Zeyd-i zimmî bir yere gider oldukta ‘filân zamana kadar gelmezsem müslümanlık şartı üzerime olsun’ dese ol zamanda gelmese müslüman olmuş olur mu? el-Cevâb: Olmaz 1886”. Fetvâda şart koşma ile kişinin müslüman olamayacağı ifade edilmiştir ki bu Ebussuûd Efendi’nin kendi tanımına uygundur. Ona göre şart cümlesi aynı zamanda “inşaallah” manasına gelirdi. “İnşaallah müslümanım demekle de kişinin müslüman olamayacağı 1887” itikâdî prensipler arasında bilinen bir husustur. 1883 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 160a. 1884 Düzdağ, a.g.e., s. 116. 1885 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 217a. 1886 Düzdağ, a.g.e., s. 89; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 67a. 1887 Sadüddin et-Taftâzânî, Şerhu’l-Akâid, İstanbul, 1308, s. 162. 283 e- Kazanç Ebussuûd Efendi, Remmâl’e1888 hizmet mukabelesinde alınan ücretin helâlliği konusunda “şartla olmayub tayyib nefisle vericek haram olmaz 1889” dediği gibi, berberlerin sakal traş etmesi ve kırdırması karşılığında aldıkları ücret husususunda da “kavl ü şart edip almayıcak, hurmetine hükm olunmaz 1890” fetvâsını vermiştir. f- Nesep Düşük yapan bir cariyenin ümmüveledliğinin sabit olabilmesi için şu şartlar ileri sürülmüştür: “…Bazı halki müstebîn olıcak anası ümmüveled oldukda şimdi milk-i mevlâ kâim olmak şarttır. Milkinden çıkdıkdan sonra veled hayy olub anasın nesebi sübûti zımnında anasının dahî ümmüveled olması sabit olur, ebedi olmayıcak olmaz 1891”. g- Nikâh Nikâh konusunun esasen talâk konusu ile iç içe işlendiği görülmektedir. Dolayısıyla nikâh konusunda incelenecek meseleler aynı zamanda talâk konusuna da ışık tutmaktadır. Örneğin Ebussuûd Efendi, şartı bağlı bir fuzûlî nikâhtan boşanma meselesinde, koşulan şartın mahiyeti üzerinde durarak “Hind’i her bârî tezevvüc ettikde üç talâk boş olsun deyû şart etmiş olmayub belki alduğum alacağım şöyle olsun demekle şart etmiş olıcak” diyerek koşulan şartların şekil ve hukukî sonuçlarına dikkat çekmiş, bu gibi problemlerden kurtulmak için de, fetvâda cevâbı istendiği üzere, yeniden fuzluî nikâha ihtayaç olacağını beyân etmiş ardından da bir genel kulara dikkat çekmiştir: “Zira nikâh-ı fuzûlî ile şart müstahil olmaz 1892 ”. Esasen soru bölümü ile cevap bölümü birbirinden kopuk gibi görünen mesele şöyledir: “Fuzûlî nikâha muhtac olan Zeyd Hind’e fuzûlî nikâh olunur olundukdan sonra Zeyd’den yahud Hind’den elfâz-ı küfürden hâşâ biri sadır olsa tekrar fuzuli nikâha muhtac olur mi? el-Cevab: Hind’i her bârî tezevvüc ettikde üç talâk boş olsun deyû şart etmiş olmayub belki alduğum alacağım şöyle olsun demekle şart etmiş olıcak dahi muhtacdır. Zira nikâh-ı fuzuli ile şart müstahil olmaz 1893”. Bir diğer meselede açıkça “Fuzûlî nikâhın şartı ne vechiledir?” diye sorulmuş o da şu Cevâbı vermiştir: “Zeyd’in ashâbından Amr Hind’in nikâhı Zeyd’in marziyyesi idügin bilüb Zeyd’in haberi yok iken bir mikdar mehirle nikâh ettikden sonra Zeyd’e haber verdikde Zeyd dahi kelâmi ile kabul 1888 Remmâl: Kumda bir takım işaretler etmekle gaybdan haber vermek iddiasında bulunan kişi demektir. (Şemseddin Sâmî, Kâmûs-i Türkî, s. 670) 1889 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 167a. 1890 Düzdağ, a.g.e., s. 184-185 1891 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 65b-66a. 1892 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 61b. 1893 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 61b. 284 etmeyüb fi’li ile eyleyüb mehrin gönderir, itmam olur. Zeyd’in zamîrin bilür … yok ise ashâbına fülân hatuni almağa azimetim vardır amma asâleten ve vekâleten nikâha mani şart vâk’i olmuşdur demekle bazı mütefattın olub tafsîl-i sâbık üzerine nikâh edüb vech-i meşrûh üzerine kabul vâk’i olıcak tamam olur. Ebussuûd ufiye anhu. 1894”. Şartlarda şekil şartı ile ilgili bir diğer fetvâda şu hususlara yer verilmiştir: “Nikâh Zeyd Hind’e nikâh eyledikte ‘eğer Hind’in rızâsı olmadan ben kendim avret alırsam yâhud câriye iştirâ edersem Hind benden boş olsun’ dese, ba’dehû Zeyd fuzûlî nikâh ile Fâtımayı alsa, yahud Zeyd’in vekîli ediniverip, ya câriye alıverse, Hind boş olur mu? el-Cevâb: Bizzat almak üzerine şart etti ise olmaz 1895”. Ebussuûd Efendi’ye göre, büluğ yaşındaki bir kızın “İstanbul’da olup, ba’dehu alıp Mısır’a gitmek şartı ile, hîn-i akidde iki yüz altın mehir takdir olunup, Hind dahi râziye olsa, ba’d-ettezevvüc gitmemeğe kâdire” olur, ancak “amma iki yüz altın mehr-i misilden ziyâde olup, Mısır’a gitmek şartı ile etti ise, mehr-i misilden ziyâdesi sâkıt olur 1896”. Nikâh akdinden önce koşulan bir şartın, nikâh akdinden sonra geçerli olup olmayacağı yönündeki bir soruya şu açıklayıcı cevâbı vermiştir: “İcâb Hind cânibinden şartla olub kabûl-i Zeyd sonradan oldıysa boş olur. Eğer şart-ı mezbûr hîn-i akidden mukaddem ve muttasıl olduysa eğer asla nikâha tealluk ve izâfet etmeyüb fülân fiili edersem Hind benden boş olsun dedi ise lağvdır. Eğer nikâhdan sonra fülân fiili edersem dedi ise boşdur, nikâha izafettir 1897”. Bir kadın nikâh esnasığnda koca adayına “sen beni koyup gidersen boş olayım mı” dese, erkek de “ol” dese, sonra da koca dört yıl artadan kaybolsa, kadın bu şarta mebni bir başkası ile evlilik yapsa, bu ikinci evlilik geçerli sayılmış, ancak aynı şartı ileri süren bir kadının kocası ortadan kaybolup, hayatta olup olmadığı hakkında hiçbir bilgi elde edilemeyip, hâkim huzurunda nikâh esnasında ileri sürülen şart ispat edilse, bu durumda “hâli üzerine ibkâ olunup, Zeyd gelince değin ta’arruz olunmaz 1898” denilmiştir. Nikâhda şart koşma hususundaki bir meselede de şu hususlara yer verilmiştir: “Zeyd Hind’i nikâh etmeğe vekili olan Amr, Zeyd Hind’i koyub gitmemek şartı ile nikâh olsa sahih olur mi? elCevâb: İbtidâ îcâb Hind tarafından kabul Zeyd tarafından olmak ile akd olundi ise nikâh şartı sahihdir. İbtidâ icab Zeyd tarafından oldi ise nikâh sahih, şart lağvdır 1899”. Aynı özellikteki bir diğer mesele şöyledir: “Zeyd kızı Hind-i sağîreyi Amr kendi evine gelüb olmak şartı ile nikâh edüb 1894 Fetâvâ-yı Üskûbî, Slm. Ktp., Esad Ef., 1094, vr. 39b. (Kenar kayıt) 1895 Düzdağ, a.g.e., s. 40; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 50a. 1896 Düzdağ, a.g.e., s. 40; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 41a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 128b-129a. 1897 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 47a. 1898 Düzdağ, a.g.e., s. 40-41; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 47a. 1899 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 128b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 41a. 285 verdikden sonra Amr Hind’i âhar eve alub gitmeğe kâdir olur mu? el-Cevâb: Eğer şart-ı mezbûr üzre nikâh olundu ise nikâh sahîhdir. Şart fâsiddir. Ri'âyet olunmak lâzım olmaz alub gitmeğe kâdirdir. Eğer âhar eve alub gidicek olursa üç talâk boş olmak şartı üzerine nikâh edüb hîn-i akidde Zeyd ibtidâ edüb şart-ı mezbhur üzre îcâb edüb Amr dahi şart-ı mezbûr üzre kabul etti ise âhar eve alub gitmeğe kâdir olmaz. Alub gider ise üç talâk boş olur 1900”. ğ- Sulh Fetvâlarda kısâs bağlantılı sulh konusunda ileri sürülen şartların durumu hakkında şu özet bilgiye yer verilmiştir: “Mucibi kısâs olan katlın sulhu şart-ı fâsid ile fâsid olmaz, sulh sahîh, şart lağv olur. Eğer mucibi diyet olsa sulh fâsid olub da’vâya kâdir olurlardı 1901”. Aynı konuda “Zeyd Amr’ı katl eylese, Amr’ın anası, Zeydi ‘ol diyarda durmayıp gitmesi’ şartıyla bir miktar altına sulh eylese, Zeyd gitmese, Hind bozmağa kâdire olur mu?” şeklindeki bir soruya “Eğer katil ’amden ise olmaz, katl-i’amden sulh şart-i fâsid ile fâsid olmaz, şart bâtıl olur. Eğer katil ’amden değil ise kâdiredir, ol takdirce sulh fâsid olur 1902 ”diyerek, önceki fetvâ ile benzer bir yoruma yer verilmiştir. Yine katl konulu bir sorunun cevâbında şunlar kaydedilmiştir: “Eğer katl-i amd ise, olur. Onda sulh, şart-ı mezbûr ile fâsid olmaz. Eğer hataen ise, yâhud âlet-i câriha ile değil ise, sulh fâsiddir. Gelirse de gelmezse de verese dâvâya kâdirlerdir 1903”. Benzer bir problemdeki sulh teklifi ile ilgili olarak sorulan bir yaralama sorusuna “Eğer âlet-i cariha ile amden katl etdi ise olmazlar. Dem-i amdden sulh şart-ı fâsid ile fâside olmaz, şart lağv olub sulh mukarrer olur, eğer âlet-i câriha ile değil ise yahud hata ile oldi ise olurlar 1904” diyen Ebussuûd Efendi, katil ve yaralamanın dışındaki bir sulh anlaşması ve ileri sürülen şartlar konusunda şu açıklamaları yapmıştır: “Zeyd Amr ile, Amr Zeyd’i incitmemek şartıyla sulh eylese, ba’dehû Amr zeyd’i incitse, sulh fâsid olur mu? el-Cevâb: İncitmemek mutlak ise, ibtidâen sulh fâsiddir. Husûs-ı maddede dâvâ ile incitmek şurût ise sahîhdir. Şart-ı mezkûr mûceb-i akde muhâlif değildir 1905”. h- Şuf’a Ebussuûd Efendi’ye göre bir kişinin “şartla şuf’asından ferâğat edüb sonra müşteri şart vefâ etmedi deyû gerüb şuf’a da’vâsına” kalkışabilmesi için ileri sürdüğü şartı, “fülân işi edersen geçdim” 1906 şeklinde söylemiş olması gerekir. 1900 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 41b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 129a. 1901 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 209a; Düzdağ, a.g.e., s. 157. 1902 Düzdağ, a.g.e., s. 157; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 149b. 1903 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 149b; Düzdağ, a.g.e., s. 157 1904 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 209a. 1905 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 149b. 1906 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 178b. 286 ı- Talâk Şart, özellikle ta’lîkî şart konusunun en sık problem olduğu konunun talâk konusu olduğu görülmektedir. Bu konuda ileri sürülen şartlar, şekilleri ve sonuçları hakkında yapılabilen tespitlerden bazılarını, önemine binaen aynen nakledeceğiz: “Zeyd, ‘Filân avretimi tasarruf edersem Mekke-i şerîfeye taş atmışlardan olayım” dese böyle demesi ile avreti boş olur mu? el-Cevâb: “Etmiş olayım” dedi ise olmaz, bâtıl-i lağvdir. “Etmişlerden olayım” dedi ise “kâfirlerden olayım” demek gibidir, tasarruf ederse kâfir olur, bâin talâk boş olur. Avreti … 1907 etmez ise îlâdır, dört ay geçdikten sonra bâin talâk boş olur 1908”. “Zeyd ‘alub alacağım boş olsun’ dese ba’dehu Hind’i nikâhlanub boş oldukdan sonra Hind-i mezbûre-i nikâhlansa boş olur mu? el-Cevâb: Olmaz. Tekrar nikâh olundukda tekrar boş olmağa sebeb budur ki nikâh-ı evvel ile boş olmak ile Hind hakkında şart bâtıl olur, sonra amel etmez. Her aldıkça deyû şart etmiş değildir ki nikâh-ı sâniyede dahi talâk vâk’i ola. Ebussuûd. Bu sûretde zikr olunan fetvâlarda muğayeret fehm olunur aslı nedir? el-Cevâb: Alacağım boş olsun demek manası alacağım alduğum vakit boş olsun demekdir, milke ta’lik etmişdir, boş olur. Alduğu vakit olur. E u 9n# n*!> Zp gibidir. Alacağım şimdi boş olsun demek değildir. Milke ta’lîk etmiş olmayub lağv ola. Merhum Rahimehullah zâhir ibâretten fehm olunan üzre ma’nâ-yı âhara haml edüb öyle cevâb vermişdir. Şart edenin murâdı ma’na-yı evvel idügi mahall-i iştibâh değildir 1909”. “Zeyd Amr’a ‘bana kefil ol’ dedikde ‘benim şartım vardır kimesneye kefil olmazım’ dedikden sonra Bekr’e kefil olsa Amr benim şartım var demekle şart etmiş olur mu? el-Cevâb: Talâk şartım var dediyse ikrârı ile avreti boş olur 1910”. “Zeyd Amr’a kefil aramağa gittikde Zeyd’e ne vâk’i gelürsin şart eyle dediklerinde ben evvelden şartlıyan dese Zeyd’e ne lâzım olur? el-Cevâb: Nesne lâzım olmaz 1911”. “Zeyd eğer fülân fi’li işlersen zevcem Hind benden üç talâk boş olsun deyû bir kağıda yazub amma lisanı ile telaffuz etmiş olmasa ba’dehu fi’li işlese Zeyd’in zevcesi üç talâk boş olur mu? elCevâb: Kağıd ünvanlı ise olur. Ve illa olmaz. Ebussuûd. Bu sûretde cevâb-ı şerîfde vâk’i olan unvandan murâd nedir? el-Cevâb: Kağıdı bir kimesneye gönderüb (evanı (?) mükâtebde yazılan kelimâttan sonra ma’lum ola ki fülân fiili işlersem deyû ahirine değin yaza) 1912 , yahud vechi tahrir 1907 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 129b. 1908 Düzdağ, a.g.e., s. 116; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 129b. 1909 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 50b. 1910 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 49b. 1911 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 49b. 1912 “evâil deyu âhirine yaza yahud…” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 120a. 287 yahud bâis-i tahrir budur ki dahi şart-ı mezbûrın yaza, böyle olıcak unvan ile olur. Telaffuz etmedim dedügüne itibar olunmaz 1913”. “Zeyd min ba’d şurb-i arak edersem avratım üç talâk boş olsun dese sonra şurb-i hamr etse talâk vâk’i olur mi? el-Cevâb: Şartı araka etmiş vâk’i olmaz. Gerçi arak hamrdır, amma her hamr arak değildir ki şart mutahakkak ola 1914“. Talâk şartına yapılacak şâhitlikte murûr-i zaman hakkında “mücerred şart ettiğine şehâdet tekâdümle sâkıt olmaz. Vukû-ı şarttan sonra muâşeret-i ezvâcla muâşeret ettiğin görüp, ba’de zamanin şehâdet edicek, kabul olunmaz 1915” diyen Ebussuûd Efendi, “talâk-ı selâse üzerime olsun şöyle edersem” diyen bir kişinin koştuğu şartı yapması halinde üç talâkın meydana gelmeyeceğini söylemiştir. 1916 Ebussuûd Efendi’ye göre üç talâk şartı koşan kişi, yalnızca kendisi işitecek kadar “inşâ’allah” demesi halinde, kulağı işitecek kadar sesli söylemiş, hâkim de bu iddiasını tasdik etmiş ise “inşâallah” kaydı geçerli kabul edilir ve ona göre hüküm verilir1917 . Talâk konulu şart bağlantılı fetvâlarda üzerinde sıkça durulan ve fetvâlara en çok konu edinilen meselenin üç talâk üzerine yapılan şartlar olduğu görülmektedir. Bu da üç talâkın toplum nezdinde sıkça ve rahatça kullanıldığını, bundan dolayı da büyük ailevi sorunlara sebep olduğunu göstermektedir. Problemin toplumsal bir kaosa dönüşmesinin tabii sonucu olarak, hîle-i şer’iyyeler gündeme gelmiştir. Nitekim çeşitli fetvâlarda bu probleme temas edildikten sonra çözüm yolları üzerinde durulmuştur. Bunlardan birisi şöyledir: “Zeyd üç talâka şart eylemiş olub Zeyd’e Hind fuzûlî nikâh olunub duhûl ettikten sonra fi’li ile kabûli marûf olıcak Zeyd’e kimi nikâhlandın denildikde mücerred Amr’ın kızı Hind’i nikâhlandım demesiyle talâk vâk’i olur mi? el-Cevâb: Fi’li ile kabûl ma’rûf olıcak nikâhlandım dedügi vâk’i olan nikâhı fuzûlî-i fi’li ile kabul ettikde haber vermeğe mahmul olur. İnşâya haml olunmaz. Eğer ibareti aldım demek ise dahi esheldir 1918”. Hulle ve fuzûlî nikâh bağlantılı bir diğer meselede fuzûlî nikâhın hukukî mahiyeti hakkında önemli bir yorum da yer almaktadır: “Zeyd zevcesi Hind’i talâk -ı selâse ile boşadıkda kable hurûci’l-iddet ya ba’dehâ Hind’i tezevvüc ettügümce benden üç talâk boş olsun dese ba’de’lhulle nikâhlansa talâk-ı selâse vâk’i olur mi? el-Cevâb: Olur. Ebussuûd. Bu sûretde talâk-ı selâse 1913 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 44b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 120a. 1914 Fetâvâ-yı Ali Efendi, Aşir Ef., 138, vr. 19b. (Kenar kayıt) 1915 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 129a. 1916 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 52a. 1917 Düzdağ, a.g.e., s. 44; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 51b. 1918 Fetâvâ-yı Üskûbî, Slm. Ktp., Esad Ef., 1094, vr. 40a. (Kenar kayıt) 288 vâk’i olduğu takdirce Hind’e nikâh-ı fuzûlî ile nikâhlanmak câiz olur mu? el-Cevâb: Olur. Fii’li ile edicek ana tezevvüc etmek ve nikâhlanmak denmez, anın içün şart vâk’i olub boş olmaz 1919”. Üç talâkın çeşitli taleplerin yerine getirilmesinde müeyyide maddesi olarak kullanıldığı da görülmektedir: “Zeyd zevcesi Hind’e göçüb ev ile validin yanına varırsam üç talâk boş ol dedikde mezbûr şartı unuddum deyû bir kağıd yazub evinin divarına yapışdırdıktan sonra ba’de zaman hacca gider oldukda Hind-i mezbûre-i hammama ve dügüne varmakdan ve nâ mahreme görünmekden men edüb tenbîhen unutma deyû bunları dahi mezbûr kağıdın bir tarafına yazub gittikde Hind, Zeyd’in kendüyi men’an yazdugi nesneleri işlemekle zeyd-i mezbûr … şart eddim deyû yemîn ederken Hind’e talâk vaki olur mu? el-Cevâb: Olmaz. Şart ettügi sabit olmayıcak 1920”. Talâk konusunda, klasik fıkıh metinlerine bile konu olan ve üzerinde ayrıntılı tahlil ve derinlemesine tartışmaların yapıldığı bir diğer şart cümlesi bir kişinin eşine “her bar ki sana talâk verdim talâk vermezden evvel üç talâk boş ol” demesidir. Nitekim bu hususta kaynaklar üzerinde de tahlil ve değerlendirmelerin yer aldığı uzun bir fetvâ maddesi şöyledir: “Zeyd, zevcesi Hind’e her bâr ki sana talâk verdim talâk vermezden evvel üç talâk boş ol dese ba’dehu Hind’e talâk verse vâk’i olur mu? el-Cevâb: Olur. Ahmed 1921 . Nakil: ,u n=D ,# Z jy & *5 E ? BE ZD C )y 9U8 y 9` (,u Zs u &A C ^ BE 4 ^@ A , u =s # &, $'X ? ^@ b ? Po ', ^@ s5 > b ? D=! H@)_ ? D@nX 5D $ A ? b iş bu kütüb-i mezbûreden fehm olunan budur ki, ve vüstâdan ahîreye talâk nazil olub amma vüstâdan ûlâya talâk sirâyet etmeye, lakin adem-i sirâyete vecih zahir değildir. Belki muktezâ-yı kıyâs vüstâdan ûlâya talâk sirâyet edüb ûlâya dahi iki talâk vâk’i olmakdır. Nitekim Hâniyye mesele-i mezkûre zikr olunduğu mahalde ahîreye üç talâk vâk’i olur vüstâ ile ûlânın her birine iki talâk vâk’i olur demek hata mıdır, hata olmaduği takdirce tahrîcî ne yüzden müyesserdir. Vüstâdan ûlâya talâk sirâyet etmedügüne sebeb nedir, ifade olunmağa inâyet buyurula? el-Cevâb: Sahîh Hâniyye’de olandır. Tahrîc-i mesâile ta’lîk ile vâk’i olan talâk tencîz ile olan hükmünde olub mahalline nüzûl zaman-ı vücûd şart’a maksûr olmayub hîn-i ta’lîka müstenid olmağa mebnîdir ve suver-i selâsenin ihtilâfı ahkâmı ta’lîkât-ı mezkûre te’âkub üzerine vâk’i olduğuna menûttur. Meselâ sûret-i ûlâ vüstâ ile ahîreye olanan talâk sirâyet edüb anlardan biri birine ve ûlâya vâk’i olan talâk tencîz ile olub anlara vâk’i olan ta’lîka olduğu içün ve illâ sûret-i sâniyede ûlâya vüstâdan ta’lîk ile nüzûl eden talâk dönüb vüstâya ve ahîreye sirâyet eylemezdi. Belki anlara vâk’i olan talâk ûlâya tencîz talâk zamanına maksur olmayub belki ta’lîk hînine müstenid olub ol hînde anların ta’likleri mevcûd olmaduği içündür ve kezâlik sûret-i sâniyede ahîreye vüstâdan talâk sirâyet edüb ahîreye vâk’i olan talâk vüstâya ta’lîk hînine müstenid olub ol hînde ahîre ta’lîki mevcud olmaduğu içündür. Sûret-i sâliseden cemî’i ta’lîkât mevcud iken vüstâdan ûlâya talâk sirâyet etmemeğe sebil yokdur. Hatta cümlenin tatliki , u s # ) ZD (,u demekle vâk’i olmuş idi. Sûret-i selâsenin cemîinde 1919 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 47b. 1920 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 44b-45a. 1921 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 48b. 289 ahîre gibi tencîze üç sâirlerine ikişer vâk’i olur idi. u ( # ,u E 1 dedikden sonra tencîz ettikde iki talâk vâk’i olub u ( # PA'u @ VA E dedikden sonra tencîz ettikde üç talâk olduğunun tencîzi ta’lîkle tencîzin farkına mebnîdir. Ebussuûd 1922”. Diğer bir meselede Hanefî mezhebinin görüşü belirtildikten sonra Şâfiî mezhebinin görüşüne de yer verilmiştir: “Zeyd zevcesi Hind’i her bar kim benim talâkım senin üzerine vâk’i ola sen andan evvel üç talâk boş ol dedikden sonra bir hususa şart edüb vefâ etmeyüb zevcesine talâk vâk’i olıcak Hind Zeyd’den üç talâk boş olur mu? elCevâb: İmâm Âzam katında şart ettügi vâk’i olur. Talâk bâin midir, ric’î midir, heman ol vâk’i olur. Andan evvel üç talâk boş ol dedügi vâk’i olmaz. İmâm Şâfi’î bir kavlinde İmâm Âzam gibi demişdir. Bir kavlinde medhûlun bihâ ise üç talâk olur ve bir kavlinde asla nesne vâk’i olmazdır der. Ebussuûd 1923”. Arapça’da E, Türkçe de “her bâr ki” tabiri ile ifade edilen şartın kullanıldığı talâk konulu bir başka mesele şöyledir: “Zeyd E –i şer’iyyenin mehfûmi üzerime olsun deyû şart eden kimesneye asla evlenmek câiz değildir demek itikâdî üzre kendüse dahi fülân husûsi edicek olursa E-i şer’iyyenin mefhumi üzerime olsun ya bana lâzım olsun deyû şart edüb ba’dehu ol husûsu eylese Zeyd avrat nikâhlanmak câiz midir, yoksa fuzûlî nikâh olunub fi’li ile kabul eylemek lâzım olur mi? el-Cevâb: E’nın medhûli ve cezâsı zikr olunmadın u 9n# Z (*!> E mucebince ana icra eylemek olmaz, ol sözi diyen asla evlenmek câiz değildir itikâd eylemek müfid olmaz ibaretten ol manaya müsaid olmayıcak avratına ben senden boş olayın deyüb talâk niyyet eylese vâk’i olmaz, istisnâ ile vukû-i talâka mu’tekid olub îkâ’a niyyete boş ol inşâallâh demekle boş olmaz. Ebussuûd. 1924 Aile ortamında erkeklerin hanımları üzerindeki otorite ve yetki sınırları ile bu yetkilerin kullanım şekilleri hakkında da bilgi veren bir mesele şöyledir: “Zeyd zevcesi Hind’i hilâf-ı şer’ döğersem üç talâk boş olsun deyüb Hind Zeyd firaşına gelmedügi içün ya terk-i zinet ettügiçün ya nâ mahreme göründügi içün dögse Hind mutallaka olur mu? el-Cevâb: Olmaz. Eğer firaşa gelmemek ve terk-i zinet emirden sonra ise 1925”. Ebussuûd Efendi’ye göre, mehir ve nafaka-i iddetten vazgeçmek şartıyla yapılan bir boşama işlemi bu hakları bütünüyle düşürür, dolayısıyla bunu kabul eden kadın, sonradan bu hususta bir hak talep edemez1926. Gerçekte şart koşmadığı halde, herhangi bir sebeple ben “üç 1922 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 48b-49a. 1923 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 48a. 1924 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 52a. 1925 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 46b. 1926 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 57a; Düzdağ, a.g.e., s. 47; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 122b. 290 talâk şartlıyım” diyen bir kişinin, diliyle söylediği ancak gerçeği olmayan bu şartı mahkeme nezdinde üç talâk boşanma sebebi sayılır1927 . i- Tazmînat Mudârebe şirketinin akdinde konuşulan şartlara riayeti gerekli görüp, aksi davranışlardan doğacak zararların tazminine fetvâ veren1928 Ebussuûd Efendi, bir başka meselede konuya daha bir açıklık getirmiştir: “Zeyd Amr’a ‘benin atımı çayırıma bağla’ dedikde, Amr dahi ‘çayırına bağlamam, bağçenin içine bağların, cemî zararı benim olsun, ben zabt ederin’ deyip, Zeyd bağçesi içine bağladıkda onun ayağı ağaca dolaşıp helâk olsa, Zeyd Amr’a atını tazmîne kâdir olur mu? elCevâb: Asla kâdir olmaz. Emânete kefâlet sahîha olmaz, teaddî şartı olmayıcak. Teaddî yoktur, izni ile bağlamıştır 1929”. j- Ticaret Satılan bir malın sahibine teslimi hususunda “bey’de teslîm şart değildir” denilmiş, kiralama akdi hususunda ise “amma icâre sahîha olmaz 1930 ” farkına dikkat çekilmiştir. Ticaretin hukukî sonuçlarından olan temlîk hakkında da “şartla temlik olmaz 1931” diyerek önemli bir kurala vurgu yapmıştır. Alış-verişlerde “ta’lîk” kabilinden olan şartlara riayet edilmemesi, akdin bozulmasının sebebi sayılmıştır 1932 . İddiaya dayalı bir alış-veriş meselesinde, ileri sülen şartlar detayları ile incelenmiş, bu şartlara dayalı yargı kararlarının geçerliliği ve sonuçları üzerinde durulmuştur: “Hind Basra’da mütemekkin iken, Kûfe’de olan kırk bin akçe değer mülk bostanlığı, Zeyd ‘harap olmuştur, altı bin akçe değer’ dedikde, Hind: ‘Öyle ise, altı bin akçeye sana bey’ ettim’ deyip, Zeyd dahi: ‘Altı bin akçeye kabul ettim’ deyip, bostanlığı vech-i meşrûh üzere aldıktan sonra, yine ol senede Amr ile Bekr’e olan sekiz bin akçeye bey’den sonra, Hind işitip, bey’i fesih sadedinde iken fevt olup, hemân oğlu kızı Zeyneb’i terk eylese, Zeyneb Basra kadısı mahzarında Bişr’i vekîl nesb edip ve tafsîl-i mezkûru isbât edip, nakil ile Bişr’i Kûfe’de kadı olan Hâlid’e irsâl ettikten sonra, Hâlid, Amr ile Bekir mukâbelesinde naklin bulub, şâhidlerin istimâ edip, Basra kadısı sikâttan olmağın, mûcebi üzere ona itimâden arz-ı mezbûre Zeyneb’e hükm eyledikten sonra, Hâlid-i mezbûr fetvâ-yı şerîf ile hükmünde hata ettiğini bilicek, hükmünden rucû edip, fetvâ-yı şerîf mûcebi üzere arzın kıymetin hükmeylemeğe kâdir olur mu? el-Cevâb: Hayyiz-i akidde Hind’in ibâresi: ‘Hemân öyle ise, altı bin akçeye sana bey’ ettim’ demek ise, ‘Ol şart üzerine sana bey’ ettim’ demek değil ise, Hâlid’in hükmi evvelidir, meşrûdur. Ol sûrette bey’ yoktur. Ne ânki şart-ı fâsid ile sûret gibi bey’ fâsid olup, 1927 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 109b. 1928 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 150b. 1929 Bu fetvânın kenarındaki not: “Atı çayıra bağla, yok bağçaya bağlarım deyû muhâlefet ederse”. 1930 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 104a. 1931 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 159b-160a. 1932 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 61b. 291 müşteri mülkünden çıktıktan sonra fesih mümkün olmayıp, bâyi’-i evvele kıymetin vermek lâzım ola. İki sûreti biribirinden fark eylemek vâcibdir. Ebussuûd 1933 . Bu sûrette Hâlid’in hükm-i sâbıkı içün nesne lâzım olur mu? el-Cevâb: İki sûret biribirine karîbdir. İki hüküm de ma’zûrdur. Hemân ihtimâmla tefahhus edüb eğer ‘bâyianın ibâreti ile ise, verdim’ demek ise, bey’ yoktur. Kaç ele geçerse, olur. Eğer ‘öyle olmak üzerine verdim’ demek ise, bey’ fâsiddir, müşteri elinden gidicek, Hind kıymetin alır. Ebussuûd 1934 . “Aşçı” diye satılan bir cariye, aşçı değil ise geri iâde edilebilir. Bir cariyenin bu şartla satılması, “habbâz, kâtib” şartıyla satılmasına benzemez. Bu dönemde aşçılık mesleği ile ilgili olarak “aşçılık merâtibi çoktur. Cemî fünûn-i et’ımeyi bilip üstad olmak” tanımı yapılmış, bu şart ile yapılan bir alım-satım hakkında da “bey’ u şirâ olıcak, şer’an mezbûrun tefâvüt-i fâhişesi ve nizâa müfdî tefâvüt-i fâhişesi olmağın, akid fâsid olur, reddine kâdir olur, şart mevcud ise dahi, değil ise dahi 1935” denilmiştir. Ürünlerinin bir kısmı olgun, bir kısmı henüz olgunlaşmamış olan bir bostanın, ürünlerin “yerinde durmak ya durmamak şartı zikrolunmasa” ve de “durmak menvî olmayıcak” alış-verişi sahih olur. Bu durumda da “zâhir-i lafzın ıtlâkı ile amel olunur” 1936 , kişinin niyyetinin olup olmadığı buna göre yorumlanır. Fıkıh tarihinin önemli konularından olan “bey’ bi’l-vefâ” konusunda şu fetvâ verilmiştir: “Zeyd bağçesini Amr’a bey’-i vefâ tarîkıyla bey’ edip, şart-ı vefâ akde dâhil olsa, Amr, bağçeyi Zeyd’in marifetsiz Bekr’e bey’ eylese, Zeyd-i mezbûr, bey’-i sânîyi feshe kâdir olur mu? el-Cevâb: Kâdir olur. Bu kavle zâhiblerin kesreti ve âlî tabakaları vardır 1937”. Vadeli alış-veriş ile ilgil bir mesele şöyledir: “Zeyd milk bağçesin Amr’a vâde ile, vâde zamanında vermezse Zeyd bağçesin almak şartıyla bey’ edip, Amr vâde zamanında bağçenin akçesin vermeyip, Bekir’e bey’ ettiği takdirce, Zeyd bağçesin talep edip almağa kâdir olur mu? elCevâb: Amr bey’ edicek, olmaz. Hakk-ı fesih sâkıt olur. Hemân bağçenin değer bahâsın alır 1938”. Fâsid şartla yapılan bir alış verişte, satıcının fesih hakkı olduğu ifade edilmiş, bu süre içerisinde müşterinin elinde üretim yapan değirmenin mahsulu hakkında da şu görüşlere yer verilmiştir: “Hizmetinin ecr-i mislinden kalanın alır, mahsûl durur ise. Eğer helâk oldu ise, yahud istihlâk etti ise, İmâm-ı Âzam katında zamân yoktur1939”. Yine fâsid şartla satıldığı sabit olmuş, 1933 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 112a. 1934 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 112a-b. 1935 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 107a-b. 1936 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 109a. 1937 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 104a. 1938 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 109a. 1939 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 108b-109a. 292 bu arada müşterinin elinde de kullanılmış olan bir eşyanın geri iâdesi konusunda “vâkıâ şart-ı müfsid ile bey’ etti ise, egerçi alınmaz, amma bahâsından Zeyd eksiğe sattı ise, Hâlid tamam kıymetinden kusurundan hissesi alır 1940” görüşü dile getirilmiştir. Selem akdinde yapılan bir şartlı alış-veriş hususunda şu görüşlere yer verilmiştir: “Zeyd şıra zamânı geldikte mukâbelesinde şıra vermek kavli ile, seleme akça üleştirse, sonra ol miktar şırayı Zeyd akça verdiği kimselerden taleb edip almağa kâdir olur mu? el-Cevâb: Selemin sekiz şartı bile ri’âyet etti ise olur 1941”. k- Vakıf Şart hususunun en fazla yer işgal ettiği, şart ile kurulup, şartlarına riayet ile ayakta durduğu konu vakıf konusudur. Vakfın kuruluş şartı, bu şartların şekil ve muhtevası ile bunlara riayetin mahiyeti fetvâlara konu olan meselelerin başlıcalarıdır. Şartlara riayet konusunda Ebussuûd Efendi “şart-ı vâkıf, nass-i Şâri’ gibidir” prensibini kabul eder, ancak bu kuralın uygulamasındaki şart ve istisnâlara da dikkat çeker. Örneğin o bir türbeye vakfedilen mumlar fazla gelse bile mütevellî vakıf şartının dışına çıkarak fazlasını satmasına fevtâ vermezken1942, bir sebeb-i şer’î olduğu takdirde, hâkimu’ş-şer’in, şart-ı vâkıfa muhalefet edebileceğini söylemiştir1943 . Bir mescidde üç vakit namaz kıldırmak için tayin olunan imamı hâkimü’l-vakt beş vakit namaz kıldırmaya zorlayamaz1944 . İmâmete liyâkat şartlarını kaybeden bir kişinin, vakfiye şartına rağmen, azli vâcibdir. Böyle bir kişiye hitâbet ve imâmet şartı bâtıldır1945. Vakfiye şartlarının sarîh olanlarının yanında delâleten olanlarına da riayet vâcibdir1946. Vakfiye şartlarına riayet olunması halinde vakıf küllî gadr ve zarara uğruyorsa, vakfiyeye rağmen, vakıf için enfa’ olan uygulamaya gidilerek zarar eden bir vakf-ı nukûd, akara tebdîl edilebilir1947 . Fetvâlarda vakfiyelere konulan şartların muteberliği hususunda şunlar kaydedilmiştir: “Bir vakfın vakıfnâmesinde, vakf-ı mezbûr rakabe olundukda mütevellînin ve kâtibin ve câbiyenin (ve halîfeleri rakabe olunmasun deyû) 1948 mastûr olsa” böyle bir şart “nâ (meşrûdur ve lağvdır) 1949“ 1940 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 108b. 1941 Düzdağ, a.g.e., s. 160 1942 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3735, vr. 87a. 1943 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 122b. 1944 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 30b-31a. 1945 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 33b. 1946 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 96b. 1947 Düzdağ, a.g.e., s. 76 1948 “vazîfeleri rakabe olunmasun deyu” Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 278a; “vazifeleri olunmasun” Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 253b. 293 amel olunmaz. “Şart-ı vâkıf nass-ı şâri’ gibidir. Vakfa nef’î olan şerâyitin ri’âyeti elbetde vâcibdir. Husûsan şart-ı vâkıfdan kat’ı nazar olunsa dahi emr-i şerîat budur, imtisâl lâzımdır 1950. “Şart-ı vâkıf tağyîr olunmaz 1951”. Ebussuûd Efendi’ye göre vakıf senetlerinde yer alan şartların yorumunda muteber olan lafızlar olmayıp, vâkıfın niyetidir: “…Lafz utekânın umûmuna itibar yokdur. Şer’an muteber olan niyyet-i vâkıfdır… 1952 Bir medresede günlüğü yirmi akçe olarak tayin edilen bir müderrise, vakfın “hâsılında kurâdan hâsıl olur hubûb var ise”, geliri de yirmi akçeden fazlaya müsaid ise, mütevellî yirmi yerine yirmibeş verebilir. “Onda şart-ı vâkıfa itibar yoktur. Tefvîz-ı sultânî ile müstahak olur 1953”. “Gılâl-ı kurâ ve mezari’de şerâyit-i vakıf itibar olunmaz, emr-i sultâniye menuttur 1954”. Bir hıristiyan sağlığında “milk evini ve bağını incil kırâatı içün bir kenisenin rahiblerine vakf ve teslîm-i mütevellî ve tescîl-i şer’î edüb vakfiyye yazılub amel olunurken on yıl sonra âhar yerde olan veresesi gelüb vakfını kabul etmeyüb” bozmak istediklerinde, şu fetvâ verilmiştir: “Râhibler cem’îan fakirleri ise anlara vakıf sahîhdir, İncil okumak şartı lağvdır. Eğer değiller ise sahîh değildir. Tescil dahî na meşrudur. Veresesi bozarlar, kısmet ederler 1955”. Gayr-i müslimlerin vakfiyeleri ilgili bir diğer prensibe şöyle temas etmiştir: “Kiliseye vakıf bâtıldır. Amma sâkinlerine vakf edip anlardan sonra sâir fukarâya şart etmek şer’îdir 1956”. Ebussuûd Efendi’ye, tartışmalı olan hususlarda açıkça yöntem sorusu sorulmaktadır. Nitekim bir fetvâda “Rûhu için cüz-i şerîf tilâvet va’zeden Zeyd nice etmek gerektir ki sahîh ola?” diyerek, fukahâ arasında ihtilaflı olan bir meselenin çözümü istenmiş o da şu cevâbı vermiştir: “Tilâvet ve cüz’-i şerîf bir mahall-i (muayyende) olmak şart edip, tilâvet edenler ol mahalle varıp, abdest ile eczâ-i şerîfeyi kemâl-i hudû’la, sevâbı rûhuma vâsıl olmak niyeti ile, ibâdeten tilâvet edeler, ta’yîn olunan vazîfe mukâbelesinde ‘ivaz olan’ deyû niyet ve şart etmek gerektir 1957.” Uygulamada vakfiye şartına aykırı davranışlardan doğan zararlar hususunda Ebussuûd Efendi fukahânın görüşlerini naklettikten sonra tercihde bulunarak fetvâ vermiştir: “Bir rivâyetde nısfını mütevellîye nısfını müste’cire tazmîn olunur. Bir rivâyetde cümlesi müste’cire tazmîn olunur. Fetâvâ-yı Tatarhâniyye’de kavl-i evvel usûl-i ashâb-i Hanefîyye’ye evfakdır. Amel, 1949 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 76b-77a; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 278a;585, vr. 253b; (Kenar kayıt) Fetâvâ Ali Efendi, Slm. Ktp., Esad Ef., 1082, vr. 63a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 96a; Düzdağ, a.g.e., s. 81 1950 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 167b. 1951 Düzdağ, a.g.e., s. 78 1952 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef, 3713, vr. 71b. 1953 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 100b. 1954 Mecmûa, Slm. Ktp. Âşir Ef., 270, vr. 72a. 1955 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 79b; Düzdağ, a.g.e., s. 104. 1956 Düzdağ, a.g.e., s. 106. 1957 Düzdağ, a.g.e., s. 77 294 kavl-i sânî üzerinedir deyû mestûrdur. Lakin taksîr-i mütevellî kabilinden olıcak fi zamânina kavl-i evvel ile amel evlâdır 1958”. Ebussuûd Efendi’ye göre bir vakfiyenin şartlarına riayet hususunda yapılan uygulamalarda, haramdan kaçınmak için açıkça şart ileri sürülmese de, karinelerle de ispat edilebilir şekilde niyyetlerde gizli olan şartlar sarih şart hükmünde kabul edilir ve fetvâ buna göre verilir: “…Eğerçi şart-ı mezbûrî sarîhan zikr etmezler amma niyetlerinde mukarrardır. Müşteri eğer dükkanda ucuz kira ile oturub ticâret etmeği muhakkak bilmese esbâbı ol behâya almak muhal idügine hiçbir âkil inkar edemez. Ebussuûd. Sûret-i mezbûrede bayi u müşteri şartı sarihan zikr etmeseler mücerred niyetlerinde olmamak ile bazı meşâyih katında bey’i fâsid olmaduği kütüb-i fetâvâda mesturdur. Fi zamânina vakıf akçelerin muâmelât bu takirledir. Mesela mütevellî medyûn ile ittifak edüb bin akçe karz vermek şartı ile dahi vermedin yahud verdikden sonra yüz akçelik medyûna ikiyüz va’de ile bey’ edüb medyûn dahi ol metâ’ı ol akçeye bir şahsa … bey edüb semeni mütevellîye havâle eder, ol dahi meta’ı yüz akçeye tuta yine mütevellîye bey edüb müşteri zimmetinde yüz akçe kalur, mütevellî ile medyûn mâ beyninde karz vermek ve medyûn metâ’ı şahs-ı mezbûre bey etmek ve semeni mütevellîye havale etmek cümlesi meşrut ve mukarrer olub lakin sarihan zikr etmedikleri ile metâ’ı mezbûrun ikiyüz bey-i sahîh olub va’de tamamında mütevellî müşteri medyûndan metâ’ı mezkurun baki kalan yüz akçesi alub mesarif-i vakfa sarf eylemek meşrû’ ve makbûl iken mahall-i nizâ’da bey u şirâ fâsid olub esbâbın semeni bayilere haram olduğuna sebeb nedir? el-Cevâb: Meşâyih-i mezkûre akd-i mezbûri hâşâ ki her maddede tecviz edeler. Belki akd-i bey u şirâ meşrût olan nesne nefsinden meşrû olduğundan gayri şart edenin hakkı ve makdûrî olub âhara zarar mutazammın olmayan maddedelerden bayi ve müşteri kendi hakk-ı şer’îlerinden tamam terâzî ile etdikleri muâmelâtdan sarihan zikr etdikleri şerâyiti ma’dûm hükmünde kılub etdikleri ukûdi istihsânen tecviz etmişlerdir. Vak’ıa fi zamânina vakf-i nukûdda vâk’i olan muâmelât buna mebnîdir. Bey u şira meşrût olan karz nefsinden meşru ve vâkıf cihetinden meşrut ve mütevellînin makdûri olub ve medyûn dahi bir metâ’ı iki behâsına almak meşru olub asla bu bey u şirânın sıhhatına karz ile meşrût olmakdan gayri bir mani olmayub âkidlerin merzâları ve muhtârları olub sarîhan mezkûr dahi ma’dum olmağın ma’dûm hükmünde kılınub vâk’i olan bey u şirâ bi lâ şart vâk’i olmuş itibar olunur 1959”. Ebussuûd Efendi fetvâlarında vakfiye şartlarının uygulanması husususnda, kanûnî şartlara da temas ederek, Padişah fermanlarının bu şartların geçerliliğindeki etkinliğine dikkat çekmiştir. Özellikle mütevellî-nâzır-hâkim arasında yetki tartışmaları merkezli bu fetvâlardan birisi şöyledir: “Tevliyeti evlâda meşrût olan vakfın vakfiyyesinde şart-ı vâkıf: ‘Cemî umûrda re’y, mütevellînin ola’ deyû kaydolunsa, vakf-ı mezbûrun muhâsebesi görülmek lâzım oldukda, mütevellî mi görür, yoksa vakfın nâzırı mı görür? el-Cevâb: Mütevellîlere bilkülliyye irhâ-i ınân olunup, şart-ı vâkıf ile amel olunmak erbâin ve erbaîne ve tis’imietin (944/1537) tarihinde ref’ olunup, re’y-i hâkim inzımâmı ile olmak emrolunmuştur. İkisinin mahzarında muhâsebeler re’y-i hâkimle görülür. 1958 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 167b. 1959 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 168a-b. 295 Mütevellînin ârâ-yı sahîhasında müsâade olunup, ârâ-yı muhtelifesi reddolunur. Emr-i Şer’-i Şerîf dahi budur 1960”. Aynı husustaki diğer bir fetvâ şöyledir: “Vakıf Zeyd-i vâkıf tevliyetinin azli ve nasbın ve sâir tasarrufâtını evlâdından mütevellî olana şart edüb, “kâdîlerden ve beğlerden vakfıma kimesne müdâhele etmesünler, ederlerse Allah'ın lâneti üzerlerine olsun” dese, beğlerden ve kâdîlerden bazı kimesneler şart-ı vâkıfa amel etmeyüb dahle kâdir olur mu? el-Cevâb: Sene erbâin ve erba'îne ve tis'i-mi'etin hudûdunda (944/1537) bu makûle şerâit üzerine tahrîr olunan vakfiyelerin şerâiti (tenfîz) 1961 olunub 1962 sancak beğliği pâyesinde olan mütevellîler vâki' olan azl-ü nasbi, şer'-i şerîf muktezâsınca der-i devlete kendiler arz edüb andan aşağa pâyede olanlar (re'yleriyle yine şerî'at-ı şerîfe üzere) 1963 kuzât-ı bilâd ile arz edeler. Ma'kûl ve meşrû olan maddelerde, ‘ne kuzât mütevellîlere ve ne mütevellîler kuzâta muhâlefet etmeyeler’ deyû ferman olunmuşdur. Vâkıfın, mütevellî olanın ne fesâdı olursa olsun, beğler ve kâdîler dahl ederlerse la'net üzerlerine olsun demek murâd ederlerse, kendiler mel'ûndur. Şerî'at-ı şerîfeye muhâlif olan şerâit cemî'an lağvdır ve bâtıldır 1964 . Sultan fermanı ile bağlantılı bir diğer fetvâ şöyledir: “Vâkıf Zeyd, binâ ettiği zâviyeye mezâri’ ve akâr vakfedip, ‘evlâda ve evlâd-ı evlâda’ şart edip, yüz elli yıldan sonra evlâd-ı evlâd mutasarrıf iken, zâviye-i mezbûrenin evkâfı bir medresenin evkâfına zamîm olmak şer’an câiz olur mu?” el-Cevâb: “Mezâri’den alınan harâc arzî olup, onun hakkında şart-ı vâkıf muteber değildir” deyû Pâye-i Serîr-i Saltanat’a arz olunup, onun hâsılı hakkında şart-ı vâkıf sarîhan iptâl olunup, medreseye zamîm olmak buyuruldu ise, olunur. Amma bu tafsîl arz olunmak mûtad değildir. Ebussuûd 1965 . Bu sûrette mahsûl müderrise helâl olur mu? el-Cevâb: Vâkıfın mülk-i hâlisi olup müs.. kabîlinden olanın hâsılı haramdır. Harâc-ı arz tafsîl-i sâbık üzere arzdan sonra tayin olundu ise, helâldır. Amma ol kabîlden evkâfı tağyîr ve iptal eylemek, ma’hûd değildir 1966”. Ebussuûd Efendi bazı vakfiye şartlarına yorum getirerek, şer’î kurallara uygunluk zemininde geçerlilik fetvâsı vermiştir: Nitekim bir mescidin vakfiyesinde müezzinlik görevi “hüsn-i savta kâdir kimseye” koşulmuş, ancak Ebussuûd Efendi burada geçen “hüsn-i savt”e yorum getirerek “Zeyd’in hüsn-i savttan murâdı zemane mu’tâd olan hılâf-i şer’-i şerîf tegannî ve terennüm ise ol şart lağvdir, Amr’ın savtı mekrûh ve menfûr ve münker olmayıp tamam edeb-i şer’- i şerîf üzerine okursa ibkâ olunur 1967” fetvâsını vermiştir. 1960 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 100a. 1961 “takyîd” Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 137b; 585, vr. 249a. 1962 “olunmayub” Slm. Ktp., Esad Ef., 892, vr. 289a. 1963 “şer’i münîfe muvâfık olan reyleri (?) üzre” Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 249a. 1964 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 71b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 137b; 3612, vr. 274b; 585, vr. 249a; 892, vr. 289a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 100a. 1965 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 101a. 1966 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 101a. 1967 Düzdağ, a.g.e., s. 71; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241; vr. 9a. 296 Fetvâlarda “nâ meşrû” şartlardan söz edildiği gibi, bazı fetvâlarda bu nâ meşrû şartlar ile kurulmuş vakfiyelerin uygulaması hususundaki problemler üzerinde durularak çözümler önerilmiştir: “Zeyd menzilini evvela kendûya ba'dehû kendûden sonra zevcesi ba'dehâ bey' olunub behâsı istirbâh olunub ribhi ile iki cüz-i şerîf tilâvet oluna deyû vakf ve tescîl olunub bir zamandan sonra Zeyd fevt olub zevcesi Hind dahî hissesin şer'la iskât edüb vakf-ı mezbûrun mütevellîsi olan Amr menzil-i mezbûru Bekr'e bey' eylese bey-'i mezbûr sahîh olur mu? el-Cevâb: Şart-ı mezbûr üzerine vakıf tescîl aslâ meşrû değildir. Lâkin vech-i meşrûh üzerine vakf-ı meşrûh üzerine vakf'ı meşrû' sanub anın üzerine musırran fevt olmağla menzil-i mezbûr vakfiyyede mastûr olan vecih üzere tasarruf olunub sonra bey' olunub semen-i istirbâh olunmağı vasiyyet etmiş olur. Hind'den gayri vârisi yoğ ise bey'-i mezkûr sahîh ve meşrû'dur. Beytü'l-mâl kıbelinden aslâ dahl olunmaz. Var ise sülüsden ziyâde ânın redd-i kabûlu lâzımdır 1968”. l- Vekâlet Vekalet konusundaki şart problemi daha çok fıkıh kaynaklarında yer alan kuramların yorum ve uygulamasına yönelik olmuştur. Bu hususta tartışmaya konu olan meseleler, kaynaklar ve Ebussuûd Efendi’nin yorumları şöyledir: ( ! = ”P@E (¨# ! E “ A ^ E ! r^, ^ E (*5 “ :&! ? ` ,= != p " 5p 4v #} + /// E } r'@E // E ! E .Z!_) ) (Dürer Gurer). Bu mes’ele, mu’teddün bihâ midir? el-Cevâb: Bu vechile azil İmâm Ebû Yûsuf kavline mebnîdir. Vekâlet-i muallakadan kable-vücûdi’ş-şart azil sahîh değildir. Rucû sahîhdir. Muhammed b. Müslim muhtârı budur. Muhammed katında vekâlet-i muallakadan kable-vücûdi’şşart azil sahîhdir, rucû zikrine hâcet yoktur. Nasr b. Yahyâ muhtârı budur. Fetvâ İmâm Muhammed kavli üzerinedir. Bazı meşâyih muhtârı (E E !) demektir. Amma Şemsüleimme Serahsî katında muhtârı esahh (^ E FB` !) demektir 1969”. Şartlı vekâlet hususunda fetvâlara sıkça konu olan bir diğer mesele nikâhda vekâlettir. İlgili fetvâlardan birisi şöyledir: “Hind-i bâliğanın (anası) 1970 olmayub dayısı Amr’ı kendüyi Bekr’e nikâh içün vekil edüb ol dahi izn-i hâkim ile Bekr’e nikâh eylese Hind adem-i kabûle kâdire olur mi? el-Cevâb: Asla gayri velîsi olmayub mehr-i misilden eksikle nikâh etmiş olmayub ve Hind’in şart ettügi umûrun tamam riâyet etti ise kâdire olmaz 1971”. 4- Mâni Fıkıh usûlü kaynaklarında mâni “varlığı, sebebe hüküm bağlanmaması veya sebebin 1968 Bağdatlı Vehbî, 569, vr. 77b-78a. 1969 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 135b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 1074, vr. 94b; (Kenar kayıt), Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 135b. 1970 “anası ve babası” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 47b. 1971 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 54b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 47b. 297 gerçekleşmemesi sonucunu doğuran durum” olarak tarif edilmiştir. Tariften anlaşılacağı üzere mâni, iki nevidir: 1- Hükmün mâni'i, 2- Sebebin mâni'i. Hükmün mâni'i: Varlığı, sebebi gerçekleştiği ve şartlan bulunduğu halde sebebe hüküm bağlanmaması sonucunu doğuran durumdur. Sebebin mâni'i: Varlığı sebebin gerçekleşmesini engelleyen durumdur. İyi incelenirse görülür ki, esasen bu, sebebin şartlarından birinin ortadan kalkmasından ibarettir1972 . Fetvâlarda genel üslûp, sorulan sorulara “olur/olmaz, meşrûdur/nâ meşrûdur” şeklinde cevap vermektir. Buna göre “olmaz” veya “nâ meşrûdur” vb. tabirleri ile verilen hemen her bir cevap, mânî prensibi ile bağlantılı olacaktır. Bu da özel bir çalışmayı gerektirecektir. Bundan dolayı biz burada konuya örnek teşkil etmesi bakımından bazı meseleleri nakletmekle yetineceğiz. Toplu diyet ödeme durumunda, bir kadının kocasının kayıplığı kadının da diyete ortak olmasına mani sayılmamış 1973, cihet-i tevliyet imâmete mani sayılmamış 1974, bey ve hibeye mani olan muvâzaa hususunda şu açıklama yapılmıştır: “Akd-i bey’a ve hibeye mübâşeret etmedin meb’î ve mevhûb yine bayi ve vâhibin milkinde mukarrar olmak üzerine ittifak (?) sûret-i bey ve hibeye ikrâr ve tasdîk etmekdir. Ebussuûd 1975. Bir kişinin hür kökenli sayılabilmesi ve bunun hukukî sonuçları hakkında şu fetvâ vermiştir: “”… câriye asli idügi malum olıcak sübût-i velâyete mani olacak hürriyet-i asliye değildir 1976 . Bir imamın, imâmete mani bir halinin bulunması arkasında namaz kılmaya engel teşkil ettiği gibi 1977 , sokaklarda “at tersi ve gayri nâ pâklık nesneler dökülse tersi balçık olub müslümanlara sıçrasa halen def'î mümkün olmasa dirhem mikdarı” gözle görünen (mer’iyye) necaset değil ise namaza mani sayılmamıştır 1978. Bir köylük yerde, köy halkının hanımlarının hizmet etmeleri âdetten ise, böyle bir köyün imamının hanımının da “suya ve bağa ve sığır iledip getiricek 1979” imâmetine mani olmaz. İmâmet ve müezzinlikten ücret almak konusundaki bir tartışmada, bir taraf “…mütekaddimîn tecvîz etmemişlerdir, amma müteahhirîn tecvîz etmişlerdir, müttakî olanlara evlâ ta’amına ve libasına sarf etmemekdir” dese diğer tarafta bunun 1972 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 232-. 1973 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 198a; Fetava Ankaravî, Fatih, 2359, vr. 499b; Mecmûai Ankaravî, Ayasofya, 1545. vr. 144b. (Kenar kayıt) 1974 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 31a. 1975 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 166a. 1976 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 175a. 1977 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 9b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 113a; 241, vr. 17b. 1978 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 2b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 4b. 1979 Düzdağ, a.g.e., s. 68; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 24a. 298 aksini iddia ederek, “eğer takvâdan murâd lisân-ı şer’de ma’hûd ve şâyi’ olan ma’na -ki hasenâta müdâvemet ve seyyiâtdan ictinâbdır- bu ise ücret-i İmâmet ve te’zîn buna mâni değildir. Eğer Hakk Teâlâ Hazretinin mâ sivâsı mulâhazasından sivâ-yı tecrid eylemek ise Zeyd sahîh demiş öyledir 1980”. Kur’an okuyup sevabını bağışlamak, hibe edilen bir ev için ıvaz kabul edilmiş, aşr-ı şerîf okunduktan sonra hibeden rucû gündeme gelince de, okunan aşr-ı şerifin sevabının bağışlanması ıvaz / ücret yerine geçtiğinden hibeden rucû’a mani sayılmıştır. İlgili fetvâ şöyledir: “Zeyd milk evin Amr-ı ecnebîye hibe edüb ve teslîm eylese Amr ol meclisde bir aşr-ı Kur’ân okuyub sevabın Zeyd’e bağışlasa hibeye ıvaz olub rucu’a mâni olur mi? el-Cevab: Amr Zeyd’e hibe ettigin evin ıvazıdır deyüb Zeyd dahi kabul etdim dedi ise olur 1981”. Seyyidlerden vergi alınması hususunda “Rüsûm-i raiyyetin ekseri hukuk-i şer'iyyedir. Ana siyâdet mâni olmaz. Âdet-i ağnâm zekattır. Müstahak olan fukarâya vermekdir 1982” denilmiş, içki içip sarhoş olan bir kişinin bu halde ya da bir gün sonraki teri necis olmadığından namaza mani kabul edilmemiştir1983 . Ne kadar adil olursa olsun karı-kocanın birbirleri hakkında şâhitliklerine “zevciyyet mânidir” 1984 denilmiş; şâhitliğin kabul edilmesine mani sayılan dünyevî düşmanlıkların mertebesi hakkında “bir mertebe olan adâvettir ki, şehâdet ona mebnîdir “değildir” deyû hâkime zan gele. Bu mertebe dahi, şâhidin diyânette tefâvüt-i hâline göre tefâvüt üzerinedir 1985” yorumu yapılmıştır. Tavla oynamak şâhitliğe mani sayılmamış; satrancın ise “meğer öcile oynaya yahud ana iştiıalle ferâiz fevt ola, yahud yalan yere yemîn eyleye 1986” şeklinde olursa şâhitliğe mani sayılmıştır. Hibe edilmiş, kabz edildikten sonra iki yıl kullanılmış bir evin hisseli ve müşterek olduğu ispat edildiği takdirde hibe edilen “Zeyd ecnebî olub mâni-i rucu’ bir nesne yok ise berher (?) takdir Hind rucû eder olur, eğer mâni-i rucû var ise ya şuyû’ sabit olursa yahud tahliye sahîh sabit olmaz ise yine rucu’ eder olur 1987”. Küçük yaşta yapılıp kabz edilen bir hibeden, büluğa erince 1980 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 220a. 1981 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 163b. 1982 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 23a. 1983 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 2b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 4b. 1984 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 127b. 1985 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 128a. 1986 Düzdağ, a.g.e., s. 137 1987 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 163b. 299 vazgeçme hususunda “Karındaşı rucu’dan mâni’dir. Ba’de’l-bülûğ hibe-i mukarrar etti ise olmaz, ve illa olur 1988” yorumu yapılmıştır. Eğitim ve terbiye ücreti olarak verilen ve de kabz edildikten sonra emek verilip eğitilen bir kölenin geri iâde talebi hakkında şu fetvâ verilmiştir: “Rüşvet olmayıcak olmaz” çünkü “ta’lîm-i san’at mâni-i rücû’dur 1989”. Kafirler bir İslâm diyarını işgal edip, “medâris ü mesâcidin harâb ve mu’attal, ve menâbir ü mehâfilin ’alâim-i küfr-e dalâlet ile mâlâmâl edip, nice türlü ef’âîl-i habîse ile dîn-i İslâma ihânet kasdın eyleyip, ve etrâf-ı âleme evzâ’-ı kabîhaların işâ’at eyleseler” bu durum, o kafirlerin daha önce kendilerine verilen ahidnâmelerinin bozulmasına “mâni olmak ihtimali yokdur. … Menfeât müşâhede olunub müebbed yahud muvakkat oldukdan sonra menfeatlu zamanda bozulması enfa’ görilür ise elbette bozmak vâcib ve lâzım olur.. 1990 Alış-veriş sonrası kabz edilip tasarruf edilmiş olan bir malın geri iâdesi hususunda “gallesin kabz etmek, aybla redde mânidir. Rucû bi’n-noksan lâzımdır. Terâzî ile reddeder ise, nice dilerlerse eder 1991” prensibine vurgu yapılmıştır. Bir köle kafir olarak satıldıktan sonra müslüman olsa, bundan dolayı da alan kişi bunu ayıp sayarak geri vermek istese, reddine mani bir tasarrufta bulunmadı ise iâde edebilir. Ancak böyle bir cariyenin zimmî elinde bulunmasına izin verilmeyip, bir müslümana cebren sattırılması gerekir 1992 . Bunun gibi “kaçağan câriyesini, kaçağan idüğün bilmeyip satın alıp, akçasın verdikten sonra Zeyd’den kaçsa”, köle “mâdem ki hıyânet üzere ve ibâk üzere ola” Zeyd kölenin parasını alamaz, sattığı kişiden davacı olamaz. Böyle bir durumda kaçan köle “bulunursa ayb-i kadîmî sâbit olursa red eder, mevti sâbit olursa rücû-i bi’n-noksan eder 1993”. İhyâ-i mevât konusundaki bir fetvâda da şu prensiplere yer verilmiştir: “…Mevât yerin ormanın açub taşın çıkarub hâmin natas edüb etrâfına hendek etmekle mutasarrıf olan yere mâlik olmak muhâldır. Bu mikdar emeği oldu deyû gayre verilmekden mâni' olmak dahi şer’an mukarrer değildir 1994”. 1988 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 162a. 1989 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 166b. 1990 Düzdağ, a.g.e., s. 108-109; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 75b-76a. 1991 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 107a. 1992 Düzdağ, a.g.e., s. 131. 1993 Düzdağ, a.g.e., s. 131. 1994 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 28b. 300 Evlilikte ağırlık olarak verilen bir tayın geri iâde talebi “hediyye olıcak büyümekle (?) rucû sakıt olur”. Buna rağmen geri alınmış olsa, iâde eden “tayları üç yıl besledim deyû ecr-i misil taleb eylese”, “hediyye ile alımaz. Büyümek mâni’-i rucû’dur. Rüşvet ise olur, nesne vermez 1995”. Kölelerin şartlı âzâdları konusundaki bir soru ve cevâbı şöyledir: “Zeyd kuli Amr’ı sekiz yıla kitâbet kesüb sekiz yıl istikâmet üzerine hızmet ile Zeyd’den âzâd ol demiş olsa Amr Zeyd’in câriyesine zina edüb hiyânet eylese ıtkına şer’an mâni olur mi? el-Cevâb: Sekiz yıl istikâmet ile hızmet edersen âzâd ol deyû kitabete kesdi ise mânidir, kulidir, bey’a kâdirdir 1996”. Bir kişinin tasarruf ettiği bir timar arazisini, “üzerinde olan evleri ile ve bağ ve bağçesi ile, sipâhîden izin alıp, Amr’a bey’” eylemesi sahih kabul edildikten sonra şu kurallara vurgu yapılmıştır “Mülk olanın bey’i sahîhdir. Reâyâ yeri vakf-ı müseccel gibi değildir. Üzerinde olan emlâkin bey’inin sıhhatine mâni olmaz 1997”. Sarhoş haldeki bir borç ikrârına “yerden göğü fark etmeyip, asla kendinin ve gayrının sözünü anlamadığı muhakkak ise, hâkim itibar etmemeğ kâdirdir. … bir mestlik sıhhat-i ikrâra mâni olmaz 1998”. Miras hukukunda da “…velâ da olan ihtilaf-ı din irsden mani değildir 1999” fetvâsı verilmiştir. 5- Sıhhat-Fesad-Butlân Fıkıh usûlcülerine göre "sahih", “ister ibâdetlerden ister muamelâttan olsun, şer'ân belirlenmiş rükünleri ve şartlan ihtiva etmek suretiyle Şâri'in emrine uygun olan fiil demektir”. Böyle bir fiile, kendisi ile elde edilmek istenen bütün şer'î sonuçlar bağlanır. "Butlân” ve "fesâd" ibâdetler konulunda aynı anlama gelir: Eksiklik ister rükünlerde ister şartlarda olsun, Şâri'in emrine aykırı olan fiil "bâtıl" veya "fâsid" diye anılır. Fakihlerin, butlân ile fesâd arasında ayırım yapılmasına dair ihtilâfı, muamelât konusundadır. Hanefîler muamelât konusunda butlân ve fesadı farklı anlamlarda kullanırlar. Onlara göre “butlân”, hukukî muamelenin, rükünlerden veya bu rükünleri ayakta tutan temel hususlardan birindeki eksiklik yüzünden Şâri'in emrine aykırı bulunmasıdır. Fesâd ise, hukukî muamelenin, rükünler ve bu rükünleri ayakta tutan temel hususlar bakımından Şâri'in emrine uygun olmakla beraber, bu unsurların dışında kalan şartlardan birinde Şâri'in emrine aykırı 1995 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 162a. 1996 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 174a. 1997 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 102b. 1998 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 147a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 147a. 1999 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 115a. 301 bulunmasıdır. Hanefîler fâsid işlemlere bir takım hukukî sonuçlar bağlarlar. Meselâ fasit bir satım sözleşmesinde, alıcı, satıcının sarih veya zımnî muvafakati ile satım konusu malı teslim almış ise, bu rnaî üzerinde müşteri lehine mülkiyet sabit olur; fakat müşterinin bu maldan faydalanması (taraflar sakatlığı giderip sözleşmeyi sahih hale dönüştürmedikçe) helâl olmaz. Fasit bir nikâh akdinde, eğer zifaf meydana gelmiş ise, kadın mehiri hakeder, ayrıldığı zaman iddet beklemesi gerekir ve nesep sabit olur; fakat (nikâh sahih hale dönüştürülmedikçe) bu nikâhla tarafların karı-koca hayatı yaşamaları helâl olmaz, nafaka gerekmez ve taraflar arasında mirasçılık cereyan etmez2000 . Burada sıhhat, fesâd ve butlân kavramlarının fetvâlardaki uygulamaları ele alınacaktır. a- Sıhhat Fetvâlarda sahih kabul edilen muamele ve davranışlar “caiz”, “şer’î”, “meşrû” vb. tabirler ile ifade edilmiştir. Ebussuûd Efendi fetvâlarında olumlu sonuç bildirirken “sahihdir” tabirine yer verdiği gibi, olumsuz sonuçlara da “fâsid”, “bâtıl”, “caiz değil” vb. tabirlerle vurgu yapmıştır. Ancak bunların yanında fesat ya da butlândan hangisini gerektirdiği açık olmayan “sahih değildir” gibi yuvarlak tabirlerine de rastlanmaktadır. Nitekim bir hibe meselesine verdiği cevapta şu tabirleri kullanmıştır: “Müşâın hibesi sahîha değildir 2001”. Sahih olduğunu ifade ettiği bazı mesele ve muâmelât ile ilgili örnekler şöyledir: “Ebû Zeyd Debûsî hazretlerinin kitablarında zikr ettiği mesâil ile amel sahîh midir? el-Cevâb: Sahîhdir 2002 ”. “Müdebbire ıtk ale’l-mal sahîhdir. Mal-ı meksûb müdebbirin nefsini hizmet içün icâreye alub hizmetlenmek meşrudur 2003”. “Öşür mâlikâne vakf-ı sahîhdir, ve arz-ı mîrî ba’de’l-bey’ iştirâ olunup vakıf olıcak ol dahi vakf-ı sahîhdir. Emr-i sultânî cereyân eylemez 2004”. “…Amma hamli zinadan ise vaz’-ı haml etmedin nikâh sahîhdir ve lakin vaz’ edince duhûl mümkin değildir 2005 ”. “Bâğînin tevbe-i sahîhası makbuledir, tevbe-i sahîh etdi ise katli haramdır, kâtiline diyet lâzımdır 2006 ”.”Sahîh milk olmayan mukâta’a çayırlarına ne vakıf sahîh olur ne vakfiyyeti imzâ olunur. Tuğrâ-yı sultânî iş'âr ettügin üzerine çayırlar vâkıfa temlîk olunub harâcları temlîk olunmayub mukâta’a adına bey-i mâl harâc alınmak üzerine mukarrar kılındı ise vakıf sahîh ve şer'îdir. Amr 2000 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 233-234. 2001 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 161b-62a. 2002- Düzdağ, a.g.e., s. 183-184; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 22a. 2003 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 65a-b. 2004 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 95a. 2005 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 59a-b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 125b. 2006 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225a. 302 asla dahl edemez 2007”. “Mülk olanın bey’i sahîhdir. Reâyâ yeri vakf-ı müseccel gibi değildir. Üzerinde olan emlâkin bey’inin sıhhatine mâni olmaz 2008 ”. “…At hibesi sahîhadır, oruç hibesi Hak Teâlâ hazreti meşiet-i şerîfesine menûttur 2009”. b- Fesâd Ebussuûd Efendi’ye, bâtıl akitlerle fâsit akileri birbirinden ayırdedici sorular sorulmuş, o da tafsilata yer vererek soruları cevaplamıştır. Nitekim “bi gayri izni’l-mürtehin rehin bey olunduği sûretde bey bâtıl mıdır, fâsid mir?” şeklindeki bir soruya “butlân ihtimali yokdur, bazı kütübde fâsid denilmişdir, amma sahîh budur ki mevkûfdur, mürtehin bey’a razı oldukda ya re’si deyni verdikde bey nâfiz ve lâzım olur, müşteri fesha kudretden kalur 2010 ” cevâbını vererek “bâtıl”, “fâsit”, “mevkûf”, “nâfiz” ve “lâzım” kavramlarına temas etmiştir. İbâdetler bahsinde, bir camide imamın namazdaki intikal tekbirleri cemaat tarafından rahatlıkla duyulduğu takdirde, müezzinin ilâveten intikâl tekbiri almasına gerek görülmemiş, buna rağmen yapıldığı takdirde ise “tahrîr-i kesîr etmeyicek 2011” namazı fâsit etmeyeceği ifade edildiği gibi; diğer bir meselede imamın tekbirinin yeterli olduğu bir cemaate müezzinin yüksek sesle intikal tekbiri almasına daha detaylı cevap verilmiştir: “Tekbir hurûfundan ziyâde iki harf hasıl olursa İmâm Ebû Hanife katında fâsid olur. Amma İmâm Ebû Yusuf katında bir harf hâsıl olursa da fâsid olur. Bu sûretde eğer niyyeti tenbih ise cemâate fâsid olur. Eğer niyyeti tekbiri tazim ise fâsid olmaz 2012 ”. Namazda kırâat ederken teğannî yapılmasının namazı fasit edip etmemesini “amel-i kesîr add oluncak kadar teğannî ederse yahud üç harf ziyâde hâsıl olursa” şartına bağlamış 2013 ; Fâtiha suresinin âyetleri birbirine bitişik biçimde okumanın tavsiye edilmemekle birlikte namazı ifsâd etmeyeceğini2014 ifade etmiştir. Abdest alan bir kişinin, abdest esnasında dişi kanasa ancak ağzı “yarı artık” olsa2015 ya da ağızdaki tükürük kana galip gelse abdesti bozulmaz2016. Namazlarda “kadem uzuni mikdarı” ayağını ileri geri oynatmak namazı bozmaz2017. Namazda &@` =5" âyetini, $ ile =5" 2007 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 32a. 2008 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 102b. 2009 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 163b. 2010 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 194b. 2011 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 6b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 8a. 2012 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3697, vr. 119b. 2013 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 21a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 27b. 2014 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 13a, 21a. 2015 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 4a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 3b. 2016 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 5b. 2017 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 9a. 303 (@` şeklinde okumak namazı bozar 2018 . Rahman suresindeki 5 UA kelimesini 5 DA şeklinde okumak namazı bozmaz ancak böyle okuyan kişi imam ise ve bunu alışkanlık haline getirmiş ise azledilmesi gerekir2019. Namazda sarığı düşen bir imamın, düşen sarığını iki eliyle tekrar takması namazını bozar. Ancak düşmemesi için secdede iki eliyle tutmasının namazı bozmasında âlimlerin ittifakı yoktur2020 . Ramazan ayında sakız çiğnemenin orucu fâsit edip etmeyeceğine “çiğnemdik sakız çiğnemekle fâsid olur 2021“ demiş; Ramazan günü sürme çeken ve soğuk su ile banyo yapan bir kişinin sürmenin tadını, soğuk suyun da soğukluğunu hissetmesinin orucunu bozmayacağını ifade etmiştir 2022 . Ramazan ayında unutarak yemek, içmek ve cinsel ilişkide bulunmak istihsânen orucu bozmaz, ancak bu gibi durumlar ikrâh ya da hata ile olduğu zaman hem kıyas hem de istihsân gereği bozar2023. Ramazan ayında, oruçlu olduğunu unutup yiyen bir kişi, hatırlatılması durumunda “ben oruçlu değilim” dedikten sonra yemeğe devam edip, sonra oruç olduğunu hatırlarsa, haber verilmiş olmak unutkanlık sebebini ortadan kaldırdığı gerekçesiyle orucun fasit olacağı ifade edilmiştir. Bu hususta da İmam Ebû Yusuf’un görüşü esas alınmıştır 2024 . İmamların imamlık görevi karşılığında aldığı ücretin haram olması halinde namazlarının fasit olacağı da “…Ger ribâdan yese imâm ücret fâsid olur namazı, namazı hali harab… 2025 cümlesi ile ifade edilmiş ancak, “imâmın haram ekl edügini bilub kabûl edüb cemâata iktidâ eyleseler namazları fâsid olur mu?” şeklindeki benzer bir soruya “i'âde lâzım olmaz. Ama namazları Hak Teâlâ katında makbûl olmak isterler ise min ba'd ol asl kimesneye iktidâ etmemek lâzımdır 2026” şeklinde cevap verilerek önceki fetvâ ile çelişkili duruma düşülmüştür. Çünkü haram yiyen imama uyan kişilerinin namazlarının bozulmaması, o imamın da namazının bozulmamış olmasını gerektir. 2018 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 28a. 2019 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 27a. 2020 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 9a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 11a. 2021 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 34a. 2022 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 33b. Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 42b. 2023 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 33b. 2024 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 33b. 2025 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 169a. 2026 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 10b; Düzdağ, a.g.e., s. 69; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 113b; 241, vr. 12b. 304 Fasit akitlerin hükümleri konusunda da açıklamalarda bulunan Ebussuûd Efendi, nikâh konusundaki bir fetvâsında “nikâh-ı fâsid ile dahi neseb sâbit olur 2027 ” demiş, Fetâvâ-yı Kadıhan’da konu ile ilgili bir meselenin sorulması sebebiyle de fâsid akitlerin hukukî sonuçları hakkında daha detaylı açıklamada bulunmuştur: “Fesihden murâd, kâbil-i tağyîr olmayan fesihdir. Rızâ ve kazâsız fesih, egerçi akdin fesâdına kâil olan re’yince şer’îdir, lâkin tağyîre de kâbildir. Hâkim, akdin sıhhatine kâil olanlar re’yince hükmedip, feshi iptale kâdirdir. Rızâ ya kazâ olmayınca, fesh-i lâzım-ı kat’î mümkün olmaz. Vakf-ı gayr-ı müseccelin dahi egerçi İmâm-ı Âzam katında feshi meşrûdur, lâkin tağyîre kâbildir. Hâkim, İmâmeyn re’yince lüzûmuna hükmedip, feshi tağyîr etmek mümkündür. Sıhhatine hükmetmeyince, fesh-i lâzım-ı kat’î olmaz 2028”. Kirâ konusunda “değirmeni bir yıla bir mikdar buğdaya icâreye verdiyse sene tamam olıcak olu… kendiden hâsıl olacak buğdaya icâreye verdiyse icâre fâsiddir, ecri misil alur 2029” denilmiştir. Hibe konusunda ileri sürülen şartların yapılan hibeyi fasit edip etmeyeceğini, şartın şekline bağlayarak “şart v ile ise olur, 9 ile ise olmaz 2030” diye açıklamış, yine bir başka şartlı akit konusunda: “Hayyiz-i akidde Hind’in ibâresi ‘hemân öyle ise, altı bin akçeye sana bey’ ettim’ demek ise, ‘ol şart üzerine sana bey’ ettim’ demek değil ise, Hâlid’in hükm-i evlâdır, meşrûdur. Ol sûrette bey’ yoktur. Ne ânki şart-ı fâsid ile sûret gibi bey’ fâsid olup, müşteri mülkünden çıktıktan sonra fesih mümkün olmayıp, bâyi’-i evvele kıymetin vermek lâzım ola. İki sûreti biribirinden fark eylemek vâcibdir 2031” görüşünü beyân ettikten sonra, böyle sonucun tabii bir problemi olarak “bu sûrette Hâlid’in hükm-i sâbıkı içün nesne lâzım olur mu?” şeklindeki bir soruya da şu cevâbı vermiştir: “İki sûret biribirine karîbdir. İki hüküm de ma’zûrdur. Hemân ihtimâmla tefahhus edip, eğer bâyianın ibâreti ile ise, ‘verdim’ demek ise, bey’ yoktur. Kaç ele geçerse, olur. Eğer ‘öyle olmak üzerine verdim’ demek ise, bey’ fâsiddir, müşteri elinden gidicek, Hind kıymetin alır 2032”. Bir bağın gelirini kendisine harcamak üzere bir kişinin oğluna yapacağı bir hibede “hibe sahîha, şart fâsiddir 2033” denilmiştir. Dolayısıyla bağı hibe eden baba, hibeden dönmek istese, dönemez. Sulh hukukunda, adam öldürme sebebiyle altın karşılığında yapılan sulh anlaşmasında “ol diyarda durmayıp gitme” şartı fasit bir şart olup, sulhun konusu kasten adam öldürme ise, fasit 2027 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 42a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 118a. 2028 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 108a. 2029 Mecmûatü’l-fetâvâ, Slm. Ktp., Antalya-Tekelioğlu, 370, vr. 40 (Yapıştırma varak) 2030 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 159b; Mecmûatü’l-fevâid, Slm. Ktp., Esad Ef., 927, vr. 173a; (Kenar kayıt) Fetâvâ-yı Üskûbî, Slm. Ktp. Aşir Ef., 133, vr. 242a. 2031 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 112a. 2032 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 112a-b. 2033 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 160a. 305 şart sulhu etkilemezken, kasten öldürmenin dışındaki öldürme çeşitlerinde bu gibi fasit şartlar sulhu fasit hale getirir2034 . Ebussuûd Efendi, Fatih Sultan Mehmet Han’ın Ayasofya vakıflarının işletilmesi ile ilgili ortaya çıkan problemlerin geniş olarak yer aldığı bir meselede, vakıf şartlarına riayet etmenin önemi, etmemenin hukukî sonuçları ve bu şartları aşma noktasında ileri sürülen hileleri tek tek cevaplamıştır. Özetle vakfiye şartlarına riayet etmemeyi “caiz olmaz. Şart-ı vâkıf nass-ı şâri’ gibidir. Vakfa nef’î olan şerâyitin ri’âyeti elbetde vâcibdir. Husûsan şart-ı vâkıfdan kat’ı nazar olunsa dahi emr-i şerîat budur, imtisâl lâzımdır” şeklinde değerlendiren Ebussuûd Efendi, vakfiye şartlarına aykırı alış-verişler hakkında “ne bey u şirâ sahîh olur, ne bâyî’lere akçesi helâl olur, fâsid-i mahz ve haram-ı sırfdır” tabirlerini kullanmıştır. Vakfiyenin işletilmesinde ortaya çıkan problem, vakıf şartında vakıf yerlerin üç yıldan fazla kiraya verilmemesi kaydına riayet edilmemesi olmuş, Ebussuûd Efendi de vakıf hukukunun gereği olarak bunun câiz olmayacağını ifade etmiştir. Bir işyerinin üç yılda bir kiraya çıkmasının kiracılara büyük bir sıkıntı (harac-ı azîm) vereceği gerekçesiyle, kiracıların böyle bir yeri kiralamaya yanaşmayacakları, dolayısıyla da vakıf emlâkinin zarara uğrayacağı gerekçe gösterilerek, üç yıl şartına uymamaya bir yol aranmışsa da, Ebussuûd Efendi buna da yanaşmamıştır. Ona göre bu durumda çıkış yolu şartnâmeye aykırı davranmak değil, aksine vakıf emlâkinin kiralarını ecr-i misil ile sınırlamak, her sene ecr-i misilde görülecek artma ve eksilmelere göre yeniden fiyat ayarlaması yaparak, eski kiracıya yeni akit teklif etmek, kabul ettiği taktirde, yeni akid ile kiracılığına devam etmesini temin etmektir. Böylece hem vakıf, hem de kiracı zarar etmemiş olur. Vakfın, vakfiyesinde “en yüksek ücerete verene kiraya verilsin” maddesi varken, mütevellî, vakfı kiracısız bırakmamak için en yüksek veren yerine ecr-i mislin altında bir ücretle kiraya vermek istemesi halinde rayiç bedel üzerinden meydana gelecek zarar sorulmuş, Ebussuûd Efendi bu zararın tazmin edilmesi gerektiğini söyleyerek böyle bir uygulamaya da geçit vermemiştir. Müsteftî zararı, mütevellî ya da kiracıdan hangisinin tazmin etmesi gerektiğini sorunca da Ebussuûd Efendi kaynaklara atıfta bulunarak, görüşleri nakletmiş ve “fî zamânina” kaydı ile zararın yarısını mütevelli, yarısını da kiracının karşılaması gerektiği tercihinde bulunmuştur. Fetvânın bundan sonraki bölümünde, kiracıların vakıf mallarını ecr-i misil üzerinden kiralayıp, kendileri kullanmayarak başkalarına yüksek fiyatla kiraya verip, başkalarına 2034 Düzdağ, a.g.e., s. 157; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 149b, 209a. 306 verdikleri kira bedeli üzerinden kira talebi yapılınca da “kadîmden böyle veregeldik ziyâdesi bizimdir” diyerek vermek istemeseler, böyle bir uygulama ile elde edecekleri kazancın helâl olup olmayacağı sorulmuş, Ebussuûd Efendi “Dükkandan kat’-ı nazar olundukda ve sandıklarının ve esbâblarının ecr-i misli ne mikdar ise ziyâde-i mezbûreden anların olan ol mikdar kalîldir mâ adâsı cemî’an vakfındır. Mezbûrelere haram-ı sırfdır. Mütevellî cümlesin vakfa zabt etmek lâzımdır. Müsâhele ederse cerîme-i azîmedir” cevâbını vermiştir. Kiracıların vakıf malları ile ilgili uygunsuz icraatları bununla da kalmamış, kimi kiracılar vakıflardan kiraladıkları bu dükkanları, kiraya verdikleri şirketlere içlerindeki sandık vb. malzemeleri satıp, dükkanı da yirmi yıllığına verdikleri, böyle bir satışın câiz olup olmayacağı sorulunca Ebussuûd Efendi “Ne bey u şirâ sahîh olur, ne bâyi’lere akçesi helâl olur, fâsid-i mahz ve haram-ı sırfdır” fetvâsını vermiştir. Burada müsteftî dükkanın satılmadığı, aksine içindeki eşyaların satıldığına vurgu yapmış, ancak Ebussuûd Efendi “ol tezvirce dahi bey u şirâ fâsid ve semeni haramdır” diyerek buna da fetvâ vermemiştir. Bunun karşısında müsteftî benzer satışlardan söz ederek bunların câiz olmasına rağmen, vakıf mallarında câiz olmamasının sebebini sormuş, Ebussuûd Efendi de burada uzun ve detaylı bir cevap ile sorusunu yanıtlamıştır. Buna göre, her ne kadar müşterî kiraladığı dükkanın gerçek kira bedelinin bu olmadığını, kiraya veren kişinin vakıf mütevellîsine çok düşük bir ücret ödediğini, kendi kirasının bundan çok yüksek olduğunu; satın aldığı dükkan mallarının da piyasa değerinden çok yükseğe satıldığını bilerek, razı olup gönül hoşnutluğu ile satın almışsa da bu, piyasadaki benzerleri ile mukayese edilemez. Çünkü burada fâsid bir kiralama yönteminin olduğunu bilerek kiralama yapmışlardır. Diğer alış-verişlerde böyle bir fasit zemin bulunmamaktadır. Fasit zemin üzerinde yapılan akitler de fasit olacaktır. Ebussuûd Efendi burada “müşterinin husûs-i … bir garaz-ı sahîh muteallık olub ad’âf behâsına alur, yahud bâyi’in semeni kemâl hâceti ve zarûreti olub metâ’ı ihtiyârı ile nısf behâsına verür hatta müşterînin bâyi’den yahud bâyiin müşterîden recâsı olub bey u şirâ aldı ana mebni olsa ol dahi fâsiddir semeni haramdır” diyerek fasit akitlerde hüsn-i niyetin geçersiz olduğunu ifade etmiştir. Yapılan kiralama ve satış akdinde icrâ edilen hilenin açıkça şart koşulmamış olmasının kiralamanın fasit olmasını engelleyip engellememesi sorulunca, Ebussuûd Efendi bunun fesâda ve alınan ücretin haramiyetine mani olmayacağını söylemiş; “eğerçi şart-ı mezbûrî sarîhan zikr etmezler amma niyetlerinde mukarrardır müşteri eğer dükkanda ucuz kira ile oturub ticâret etmeği muhakkak bilmese esbâbı ol behaya almak muhal idügine hiçbir âkil inkar edemez” diyerek de gerekçesini ortaya koymuştur. Buna göre bu akitte şart sarahaten zikredilmemiş olmakla birlikte, ticari piyasa şartları ve toplumsal örf burada bu şartın niyetlerde var 307 olduğunu göstermektedir. Böylece o, meselede açıkça vurgu yapıldığı gibi, onun burada niyetlere göre fetvâ vermesi, toplumsal örf ve teamül karinesine dayanmış olmaktadır. Müsteftî bundan sonra “Sûret-i mezbûrede bâyi u müşteri şartı sarihan zikr etmeseler mücerred niyetlerinde olmamak (olmak ?) ile bazı meşayih katında bey’i fâsid olmaduği kütüb-i fetâvâda mesturdur. Fi zamânina vakıf akçelerin muâmelât bu takirledir. Mesela mütevellî medyûn ile ittifak edüb bin akçe karz vermek şartı ile dahi vermedin yahud verdikden sonra yüz akçelik medyûna ikiyüz va’de ile bey’ edüb medyûn dahi ol metâ’ı ol akçeye bir şahsa … bey edüb semeni mütevellîye havâle eder, ol dahi meta’ı yüz akçeye tuta yine mütevellîye bey edüb müşteri zimmetinde yüz akçe kalur, mütevellî ile medyûn mâ beyninde karz vermek ve medyûn metâ’ı şahs-ı mezbûre bey etmek ve semeni mütevellîye havâle etmek cümlesi meşrut ve mukarrer olub lakin sarihan zikr etmedikleri ile metâ’ı mezbûrun ikiyüz bey-i sahîh olub va’de tamamında mütevellî müşteri medyûndan metâ’ı mezkurun baki kalan yüz akçesin alub mesârif-i vakfa sarf eylemek meşru ve makbul iken mahal-i nizâ’da bey u şira fâsid olub esbâbın semeni bayilere haram olduğuna sebeb nedir?” diyerek akit esnasındaki niyyeti, sarahat hükmünde değerlendirmesini, başta para vakıflar olmak üzere benzer uygulamaları örnek göstererek eleştirmiştir. Ebussuûd Efendi de bu eleştirilere bu geniş açıklama ile cevap vermiştir: “Meşâyih-i mezkûre akd-i mezbûri hâşâ ki her maddede tecvîz edeler. Belki akd-i bey u şira meşrut olan nesne nefsinden meşru olduğundan gayri şart edenin hakkı ve makdûrî olub âhara zarar mutazammın olmayan maddedelerden bayi ve müşteri kendi hakk-ı şer’îlerinden tamam terâzî ile etdikleri muâmelâtdan sarihan zikr etdikleri şerâyiti ma’dûm hükmünde kılub etdikleri ukûdi istihsânen tecviz etmişlerdir. Vak’ıa fi zamânina vakf-i nukûdda vâk’i olan muâmelât buna mebnîdir. Bey u şira meşrût olan karz nefsinden meşru ve vâkıf cihetinden meşrut ve mütevellînin makdûri olub ve medyûn dahi bir metâ’ı iki behâsına almak meşru olub asla bu bey u şirânın sıhhatına karz ile meşrut olmakdan gayri bir mani olmayub âkidlerin merzâları ve muhtârları olub sarihan mezkûr dahi ma’dum olmağın ma’dûm hükmünde kılınub vâk’i olan bey u şira bi-lâ şart vâk’i olmuş itibar olunur”. Ebussuûd Efendi burada, karine desteğindeki niyetlerin sarahet hükmünde oluşu yönündeki genel kuralın istisnalarının bulunduğunu, bu istisnaların da “istihsân” kuralına dayandığı üzerinde durmuş, örnek gösterilen para vakıflarındaki uygulamanın da bu gerekçe ile kuraldan istisnâ olduğunu beyân etmiştir. Müsteftî, uygulamanın fasitliğini izâle edecek bir yol bulamayınca, konuyu farklı bir yöne çekmektedir. Ona göre vakıf gelirleri halkın çeşitli kesimlerine sadaka olarak verilmektedir. Kiracı da halktan birisidir. Kiralama aktinde meydana gelen zarararı bu sadaka giderleri arasına katmak mümkündür. Dolayısıyla da vakıf zarar ettirilmemiş sayılır. Ancak Ebussuûd Efendi bu yoruma da katılmamış ve cevâz vermemiştir: “Olmaz. Zevâid-i mezbûreden vezâif-i sadaka buyurılan kimesneler haddi zâtında vezâife ve sadakâta müstahak ve lâyık tavâif-i ulemâ ve sulehâ ve fukarâdan ta’yîn olunan vezâif olunur ki, zimmetlerinde olan vakfın hukukî şer’iyyesi hakkında müsâmehâ oluna”. 308 Müsteftî kiracıların ecr-i misilden düşük kira bedeli ödemelerini vakıf sadakaları arasına sokamayınca bu defa diğer bir yol üzerinde durmaya çalışıyor ki bu da vakıf gelirlerinden artan miktarların kamu yararına harcanmalarıdır. Müsteftîye göre Ayasofya vakıflarının gelirleri çok fazla olduğundan vakfiyede geçen yerlere harcandıktan sonar fazla miktarda gelir elde kalmakta bu da devlet tarafından kamu yararına harcanmaktadır. Kiracılar da kamunun bir parçası olmaları sebebiyle, düşük kiranın sebep olduğu zararın bu gelirlerlerden karşılanmasının uygun olup olmadığını sormuşlar ancak Ebussuûd Efendi’den buna da fetvâ alamamışlardır. Ebussuûd Efendi bu soruya verdiği cevabında vatandaşın devlet hazinesinde olan haklarının neler olduğuna açıklama getiriyor: “Olmaz, ehl-i sûkun vesâyir avâm-ı nâsın beytü’l-mal-i müslimînde hakk-ı şer’îleri heman dâr-ı islâmda nefislerini ve ehillerini ve mallarını adüvden hıfz u hirâset içün berr u bahrda asâkir-i islâma techîz-i cüyûş içün lâzım olan âlât ve esbâb sarf olunan maldır ki ale’d-devâm sarf olunmakdadır, anların bundan gayri vazife tarîkle ya rızk ve sadaka tarîkiyle asla bir habbeye istihkâkları yokdur ki vakfın zimmetlerinden olan hukûk-i şer’iyyeye vâkıf iken ketm etmek ile 1n)= a Y ? ) F )@ D 3Di $ )@M )! = =B )' 1n)= L âyet-i kerimesinin va’îdinden havf olunan tafsîl üzerine keşf u beyân olundi. Vallah-u alem ve ahkem. Ketebehu Ebussuûd el-Hakir, ufiye anhu min hattihi 2035 . Fesât kavramının konu olduğu diğer bir mesele sulh konularıdır. Nitekim Ebussud Efendi kısâs hükmü verilmiş olan bir katil olayında sulh yapmanın, verilen kısâs kararını etkileyip etkilememe hususunda şu fetvâyı vermiştir: “Mucibi kısâs olan katlın sulhu şart-ı fâsid ile fâsid olmaz, sulh sahîh şart lağvi olur, eğer mucibi diyet olsa sulh fâsid olub da’vâya kâdir olurlardı 2036”. Bir kişinin diğerini incitmemek şartıyla sulh yapıp ardından bu şartı yerine getirmemesi halinde sulhun akibetini yapılan şartın şekline bağlamıştır. Buna göre eğer incitmeme şartı mutlak ise, yapılan sulh başından bozuktur ve geçersizdir. Mutlak ve genel olmayıp belirli davranışlarla sınırlı ise o zaman şart ta yapılan sulh akdi de sahihtir. Çünkü bu şart akdin mucebine aykırı değildir2037 . Bir cariye satın alınırken “aşçı”lık özelliği ile satın alınıp ancak aşçı olmadığı ortaya çıksa yapılan akit feshedilir. Ebussuûd Efendi bu fetvâsında sorulan ikinci bir soruyu cevaplandırırken aşçılık mesleğini de tanımlamıştır: “Fî zamânina aşçılık merâtibi çoktur. Cemî fünûn-i et’ımeyi bilip üstad olmak şartı ile bey’ u şirâ olıcak, şer’an mezbûrun tefâvüt-i fâhişesi ve 2035 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 167a-169a. 2036 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 209a. 2037 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 149b. 309 nizâa müfdî tefâvüt-i fâhişesi olmağın, akid fâsid olur, reddine kâdir olur, şart mevcud ise dahi, değil ise dahi 2038”. Ebussuûd Efendi’ye göre bey’ bi’l-vefâda “yakînî ecel (kesin belirli süre)” olmaması bey’in fâsid olmasına sebep olduğu gibi 2039 , bir malın nakit para ile satılıp, geri iâde durumunda nakit yerine ayni bir bedel ödeme şartının koşulması da akdi fasit yapar2040 . Bir bal tüccarı bal tulumlarını tenekesi ile birlikte satıp, tulum başı sabit bir fiyat belirlemişken, müşterinin yalnızca balı alıp tulum ağırlığındaki miktarı fiyattan düşmek istemesi alış-verişi fâsid yaptığı gibi2041 ; bir selem akdinde sipariş edilen bir mal, sipariş zamanı tükenmiş olup piyasada bulunmaz ise yapılan alış-veriş fâsid kabul edilmiştir2042 . Fetvâlarda bir borç işleminden söz edilmektedir. Bir kişi halka borç para vermiş, borcun yanında piyasa fiyatının üç katı değerinde veresiye elbise satmış. Bu şekilde verdiği borcun onbeş katı gelir elde etmiş. Nakit verdiği borcu da verirken altmış akçe değeri üzerinden, geri tahsil ederken de elli yedi akça üzerinden değerlendirmiş, böylece üç yıl içinde verdiği beşbin akçe borç ile yirmibin akçe kazanmış. Borç alan halk borcunu ödeyemeyince süre istemişler, alacaklı süreyi tecil etmemiş ve icrâya gitmiş, borçluların evlerini, elbiselerini ve bağlarını ellerinden almış. Bunların yanında farklı yönleri de dile getirilen bu kişinin durumunun sorulduğu bir meselede Ebussuûd Efendi, şu cevâbı vermiştir: “Karz-ı inzimâmî ile olan mubâya’ât cemi’an fâsiddir. Müşteriler aldıkları esbâbın değer bahasından ziyâde verdiklerini bî kusûr yine alırlar, akidleri fâsiddir. Bunun gibi ekl-i suht olan kimselerin zekâtını alan eimmemin imâmeti ve şehâdeti kabul olmaz. Tafsîl-i mezbûr vâki’ ise şahs-ı mezkûru hâkim ta’zîr-i şedîd ettikten sonra, tevbe ve salâhı zâhir olunca zindandan çıkarılmamak lâzımdır. {5 ? " # maddelerinin biri budur nefyi lâzımdır 2043”. Bir kişinin, birisini hizmetçi tutarken “senden akçe pul istemem hizmet eden” diyerek yapılan bir anlaşmayı fasit kiralama kategorisinde değerlendiren Ebussuûd Efendi, üç ay kadar hizmet eden bu kişinin yemek vermesi halinde ecr-i mislini alacağını ifade etmiştir2044 . Kiralama akdinde, belirlenen kira süresinin bitmesi ile akit sona erdiğinden, bir mazerete binaen de olsa, akit yenilemeden devam eden süre fasit bir süredir. Kira sahibinin ikrârı ile bu 2038 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 107a-b. 2039 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 104a. 2040 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 110a. 2041 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 108a-b. 2042 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 113b. 2043 Düzdağ, a.g.e., s. 141-142 2044 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 169b. 310 fasit süre sahih hale gelir. Akit esnasında ecr-i müsemmâ tahakkuk ederken, sonraki süre için ecr-i misil tahakkuk eder2045 . Fasit akitle yapılıp, fesadına mahkeme kararınının da çıktığı bir alış-verişten fasitlik süresinde elde edilen gelir, mahkeme kararı ile geri alınabilir2046 . Ebussuûd Efendi’ye göre “Bey-i fâsid âdettede bey’dir”. Dolayısıyla böyle bir bey’ işleminde mal müşteriye teslim etmeden bayiin elinden çıkmadığından, azatlığı satılmasına bağlı olan bir köle fasit bir bey ile satıldığı zaman, “bey ettügi gibi âzâd olur 2047”. Bey’i fasit ile satılan bir mal ancak müşterinin elinde ise geri iâdesi alınabilir. İkinci bir müşretiye satılması halinde bu hak düşer 2048. Bey-i fâsid ile satılan bir mülk üzerinde ilaveler yapılsa, satım akdinin fasitliği ortaya çıktığı takdirde, müşteri satın aldığı bu mülke yaptığı ilaveleri söktürüp geri alabilir2049 . Vakfedildiği şüpheli dahi olsa, vakıf olarak tescil edilen bir malın satış akdi asla sahih olamaz. Böyle bir satış akdi hakkında Ebussuûd Efendi “evvelde sahîh olsa dahi sonra fâsid olduğu kütüb-i fetâvâda sarîhan mastûrdur 2050” fetvâsını vermiştir. Bir ölünün “vasiyy-i muhtâr”ının ölünün terekesinden piyasa değerinde bile olsa bir şey satın alması fasittir2051 . Üzerinde bina ve ağaçlar bulunan bir yerin rehin olarak verilmesinin fasit olduğu ifade edilmiş ardından da “lakin rehn-i fâsidin hükmi sahîha mulhakdır 2052 kuralına dikkat çekilmiştir. Bir mülk ev ve bahçenin rihen bırakılması meselesinde de aynı kurala yer verilmiştir2053 . Nikâh akdi esnasında, kız babası kızının kendi evinde kalması şartı ile birisine verse, bu şart üzerine de nikâh kılınsa, şart fasit olup nikâh sahih olur. Dolayısıyla kızı alan kişi bu şarta uymak zorunda değildir. Ancak “âhar eve alub gidicek olursa üç talâk boş olmak” şeklinde 2045 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 170b-171a. 2046 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 109a. 2047 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 64a. 2048 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 108a. 2049 Şukka, Slm. Ktp., Fatih, 2419, vr. 20a. 2050 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 113b-114a, 2051 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 110a. 2052 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 194b. 2053 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 194b. 311 talâka bağlanmış ise o zaman uyulmak zorundadır. Böyle bir şartı kız tarafı ileri sürüp, erkek tarafı da kabul etmiş olursa, uyulmadığı takdirde üç talâk tahakkuk eder2054 . Bir hul’ anlaşmasında, kadın mehir ve nafakasından ferağat etmenin yanında kocasından olan evladı bülûğa erinceye kadar bakmak ve kocasının başkasına olan beşbin akçesini ödemek şartı ileri sürülmesine “Hul’ sahîh değildir. Zaman-ı büluğları mechûldur. Bedel-i hul’ mechûl olmuş olub hul’ fâsid olur. Tekrar tashih-i akid lâzımdır 2055” diyerek hul’ bedelinin mechûl oluşunu, akdin fesadına gerekçe göstermiştir. Ebussuûd Efendi’nin fasit akitlerle ilgili şu kurallara yer verdiği görülmüştür: Fasit bir milk ile temellük edilen bir malın başkasına kiraya verilmesi câiz olmaz 2056 . Mukâta’alı yerlerin satışı fasittir 2057 . “Rehn-i fâsidin hükmi sahîhi gibidir 2058 ”. Kira akitlerinde müddet muayyen değil ise akit fasittir2059. “Ecel-i mechûlle bey' fâsiddir 2060” c- Butlân Fetvâlarda butlân kavramına “bâtıldır”, “asıldan sahih değildir” gibi tabirlerle yer verilmiştir. Ebussuûd Efendi yapılan bir icâre akdi için “gabn-i fâhişle asıldan sahîha değildir 2061 ” diyerek gabn-i fâhişi icâre akitlerinin bâtıllığına sebep göstermiştir. Mîrî arazilerde bir kişi tasarrufunda olan bir yeri, “hakk-ı karâr” için belirli bir ücretle birisine verip, o yerin tasarrufunu da ona havale etse, yapılan işlemin geçerliliği sipahinin iznine bağlıdır. Kadıların bu gibi yerlerin alım-satımları için verecekleri her türlü hüccet de bâtıldır2062 . Zina, livâta gibi yüz kızartıcı suçlar konusunda yaygın ithamların bulunması ve cemaatin bu gibi sebeplerle kendisiniden nefret etmesi imâmet görevinin bu gibi kişilere verilmesinin, 2054 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 41b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 129a. 2055 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 57a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 122b. 2056 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 103b; Mecmûa-i Kerenbeşî, Atıf Ef., 1034, vr. 75b, (Kenar Kayıt). 2057 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 1072, vr. 9b. 2058 Fetâvâ-yı Ankaravî, Aşir Ef., 134, vr. 357a, Slm. Ktp., Esad Ef., 545, vr. 430a; Fetava Fatih, 2359, vr. 476a, (Kenar kayıt) 2059 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 172a. 2060 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 14a. 2061 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 45b. 2062 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 30a-b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3341, vr. 168b; 170b; 3762, vr. 5a; 3729, vr. 121a. Ayrıca bk. : Hezarfen Hüseyin Çelebî, Telhîsu’l-Beyân, s. 108-111 312 vakfiye şartlarının bu gibi şahsiyetlere uygulanmasının butlân sebebi sayılmış 2063; bir kişinin maraz-ı mevtinde evini birisine vasiyet etmesi bâtıl sayılmıştır 2064 . Kefâlet konusunda “müflisen fevt olana sarîhan kefîl olsa dahi kefâlet bâtıladır 2065 ” hükmüne yer verilmiş; vekâlet konusunda da şu fetvâlar verilmiştir: “Rehnin bey’ine müteallik olan vekâlet mevt-i müvekkil ile bâtıl olmaz 2066 ”; “Akd-i rehin zımnında olan tevkîl mevt-i müvekkil ile bâtıl olmaz 2067”; vekalet yetkisi ölüm ile biter, dolayısıyla hal-i hayatta yapılan bir vekalet vasiyeti, ölümden sonra geçersiz olur2068 . Mîrî arazilerdeki tasarruflar hakkında “sipâhî izninsiz olan muâmelât külliyyen bâtıldır”, denilerek yetki bütünüyle sipahilere verilmiş, bunun tabii sonucu olarak ta “kuzât mahza reâyânın verüb almasına bey u şirâ itlâk edüb hüccet vermek asla şeriatı şerîfeye muvafık değildir. inşâsı dahi imzası dahi bâtıldır 2069 ” diyerek bu hususta hâkimlerin yetkisizlikleri beyân edilmiştir. Vakıf malların mahkemede tescilinden sonra her türlü alım-satımı “bâtıl-ı mahz” sayılmış, “vakf-ı müseccelin bey’inin adem-i sıhhati mücmeun aleyh idüğü cemî kütübde mastûrdur, ve bey’inin adem-i sıhhati mücmeun aleyh olana zam olunanın bey’i sahîh değil idüğü Zahîre’de mezkûrdur” diyerek bu hükmün dayanaklarına temas edilmiştir. Bu vesile ile konunun diğer bazı kurallarına yer verilmiştir ki şöyledir: “Âkidler semen taayyün etmedin bey’ etse, sahîh olmaz. Ve şâhidler semen ta’yîn etmeden bey’a şehâdet sahîh olmaz. Hâkim dahi semen ta’yîn olunmadın sıhhat-i bey’a hükmetmek sahîh olmaz 2070 ”. Vakıf mallarının geçerli sahih bir gaye olmaksızın ecr-i misilden aşağı kiraya verilmesi de bâtıl kabul edilmiştir2071 . Tıbbî tedavilerde, tabipler “iki dirhem hamrı, hindibâ 2072 ile halt edip isti’mâl eylemezse, maraz-ı mezbûr Hind’i helâk eyler” şeklinde rapor vererek, haram ile tedaviden başka çare kalmadığı hususunda ittifak etseler bile, “aslâ câiz olurlardan değildir, ve ittifâken ettikleri dahi bâtıldır. Hâşâ ki hamrdan devâ ola” diyerek haram şeylerle tedavi olmaya cevâz vermemiş; 2063 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 33b. 2064 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 213a. 2065 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 115b. 2066 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 136b. 2067 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 194b. 2068 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 137a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 137b. 2069 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3341, vr. 166a. 2070 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 114a. 2071 Düzdağ, a.g.e., s. 78-79 2072 “dokuz…” Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191a. 313 “anın yerine gâyet sıhhat üzerine pişirilmiş müselles halt etmek lâzımdır 2073” diyerek de, tabiplerin son çare şeklindeki gerekçelerine alternatif sunmuştur. Müslüman bir beldede, metruk haldeki bir kilisenin ihyâ edilip kilise olarak hizmete sulunması câiz görülmediğinden, böylesi bir kilisenin tamir edilip vakıf olarak yeniden açılması hususunda hâkimlerin onayladıkları vakıfnameler bâtıl sayıldığı gibi 2074 ; “kefere taifesinin” kiliselerine arazi, ağaç, bağ gibi şeyleri vakfetmeleri de bâtıl kabul edilmiştir2075 . Yine kafirlerin 2076 adakları bâtıl kabul edilmiş, gerekçe olarak da adağın sıhhatinde müslümanlık şartına dikkat çekilmiştir2077. Gayr-i müslimlerin kiliselere yapacakları vakıflar bâtıl sayılarak, bu gibi vakıflar için hüccet verilemeyeceği ifade edilmiştir2078 . Ebussuûd Efendi “alub alacağım boş olsun” şeklindeki bir şartı önce “alacağım boş olsun demek manası alacağım alduğum vakit boş olsun demekdir” şeklinde yorumlamış, ardından bunun tabii sonucu olarak, bu sözü söyleyen kişinin bir evlilik yapmakla şartının yerine gelip, hukukî etkisinin sona erdiğini, dolayısıyla bu evliliğinin ardından yapacağı diğer evlilikleri etkilemeyeceğini ifade etmiştir2079 . Bir mala sahip olma konusunda başka her hangi bir sebep göstermeksizin yalnızca ikrârda bulunmanın bâtıl olduğunu söyleyen Ebussuûd Efendi2080, vefât ile mudarebe akdinin bâtıl olacağını 2081 ifade ettiği gibi, vakıf mallarında mukâtaa ve iltizâmın da bâtıl olduğunu söylemiştir2082 . Mezhep uygulamasında, bir imamın Hanefî mezhebinden dönüp, Şâfiî mezhebine geçerek, Şâfiî mezhebi kurallarına göre bir kişinin nikâhını kıyması, ta’zir-i şedîdi gerektirdiği gibi, yaptığı akit de fasit ve bâtıl sayılıp, nikâhı geçersiz kabul edilmiştir2083 . Ebussuûd Efendi’nin butlân kavramına dayalı verdiği fetvâlardan diğer bazıları şöyledir: “Bir değirmenin bir yıllık mahsuluni bir mikdar buğdaya kesüb…” şeklindeki bir akit “sahîh olmaz, 2073 Düzdağ, a.g.e., s. 146; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191a. 2074 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 80a; Düzdağ, a.g.e., s. 104-105. 2075 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 18b. 2076 Fetvânın cevap bölümünde “kâfir” olan geçen tabirin, soru kısmındaki karşılığı “yahudi” olarak geçmektedir. 2077 Düzdağ, a.g.e., s. 93; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 67a. 2078 Düzdağ, a.g.e., s. 106. 2079 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 50b. 2080 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 145a-b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 145b. 2081 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 150b. 2082 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 8a. 2083 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 46a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 122a; 241, vr. 50b. 314 bâtıl sözdür 2084”. “Sağîre buluğ hîninde nikâhı redd etmeği tehir eylemek hiyarı bâtıl olur.” “Şefî şirâyı istimâ ettikde taleb-i müvâsebe-i te’hir etmesiyle şuf’ası bâtıl olur 2085 . Hul’ akdinde “inşaallah” sözünün söylenmesi hul akdini bâtıl yapar2086. Beytülmal görevlisi (emîn), halkın elinde olan öşür arazilerinin gelirlerini satmak isterse satabilir. Ancak bu satışın peşin olması gerekir, veresiye olması alış-verişi iptal eder2087 . Bir maktûlun velisinin, katile “eğer beni rencide etmez isen, ben dahi oğlumun demin talepten ferâgat edeyin” demesi ibrâ sayılmadığından bâtıldır, hüküm ifade etmez2088 . Yolculuğa çıkan bir kişi hanımına “bu günden sonra doksan güne degin seferden gelmezsem irâdetin elinde olsun” dedikten sonra doksan günü geçirip gelmez ise muhayyerlik süresi bitmiş olur2089 . Mahkemelerde kadılar, şer’î bir mazereti olsa bile yerlerine naib tayin edemezler. Etmeleri halinde padişah fermanına aykırı davrandığı için yapılan tayin ve tayin edilen naibin vereceği hükümler bâtıl olur2090 . Bir vakıfçı, vakfın “tevliyetinin azli ve nasbın ve sâir tasarrufâtını evlâdından mütevellî olana şart edüb, “kâdîlerden ve beğlerden vakfıma kimesne müdâhele etmesünler, ederlerse Allah'ın lâneti üzerlerine olsun” şeklinde şart koşmaları halinde, ma’kûl ve meşrû olan tasarruflarında kadı ve mütevellîlerin birbirlerine muhalefet etmemeleri ve karışmamaları gerekir. 944/1537 tarihinde bu hususta özel ferman yayınlanmıştır. Ancak bu şart mütevellîlerin şer’î şerîfe aykırı davranışları olduğunda “şerî'at-ı şerîfeye muhâlif olan şerâit cemî'an lağvdır ve bâtıldır” kuralı gereği geçersizdir ve bâtıldır2091 . Bir miras malında mirasçıların bütününe ait olan kölelerin azadlığını vasiyet etmek2092 , ölüm döşeğinde yapılan hibeler2093, âzadlı kölelere verilmiş olan bir yer, azadlıların mülküne 2084 Mecmûatül Fetâvâ, Slm. Ktp. Antalya-Tekelioğlu, 370, vr. 40 (Yapıştırma varak) 2085 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 56b-57a. 2086 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 57a. 2087 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 112b-113a. 2088 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 149b. 2089 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 144a. 2090 MTM. s. 345; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 72b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 138b; 585, vr. 250a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 119a. 2091 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 71b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 137b; 3612, vr. 274b; 585, vr. 249a; 892, vr. 289a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 100a. 2092 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 174b. 2093 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 164a. 315 geçtiğinden bir başkasına satış akdi2094; altından olan bir tacın bir saatliğine bile veresiye satılması2095 batıl olduğu gibi cevherî olan bir kuşağın veresiye satılması da bâtıldır2096 . Başka bir delil ve ifade bulunmaksızın yalnızca falanca bana mülk olarak vermiştir şeklindeki bir ikrâr ile bir mala sahip olunamaz. Böyle bir iddia ile mülkiyet davası açmak ve iddiasında bulunmak bâtıldır. Çünkü “İkrâr sebeb-i milk olmaz2097”. ç- Mevkûf Fetvâlarında “mevkûf” kavramına da temas eden Ebussuûd Efendi, mürtehinin izni olmadan, rehin verilen bir malın satılmasına bazı kaynakların fasit dediğini ancak sahih olanın bu akdin mevkûf olduğunu söylemiştir. Bunun sonucu olarak da “mürtehin bey’a razı oldukda ya re’si deyni verdikde bey nafiz ve lâzım olur, müşteri fesha kudretden kalur 2098 ” hükmünü belirtmiştir. C- MAHKÛM FÎH Mahkûm Fîh “Şâri'in talebinin, tahyîrinin veya vad'ının taalluk ettiği fiil veya durumdur”. İslâm hukukunda, kişinin bir fiil ile mükellef tutulabilmesi için fiilin mükellef tarafından tam olarak bilinebilmesi ve de fiilin mükellefin gücü dahilinde olması, hem yapmaya hem de yapmamaya muktedir olması gerekir. Mükellefin güç yetiremeyeceği bir fiil ile teklif şer'an câiz değildir. Buna göre ister bizatihi ister başkalarına nazaran müstahîl (imkânsız) bir iş teklife konu olamadığı gibi, insan iradesinin dışında kalan tabiî durumlar da teklife konu olamaz. Ancak öyle fiiller vardır ki, bunlar mükellefin yapabileceği işler olmakla beraber, bunların yapılması veya muntazam bir şekilde sürdürülmesi meşakkate yol açar. İnsanın yapabileceği değişik türden işler incelenirse, bu işlerden ötürü katlanılan meşakkatin iki nevi olduğu görülür. Birinci nevi: İnsanın tahammül edebileceği ve sürekli katlandığında hiç bir işine zarar getirmeyecek olan meşakkat. Bu meşakkat teklîfe engel değildir. Çünkü hayatta meşakkatsiz hiçbir iş yoktur. Hatta herkesin zarurî ihtiyaçlarından olan yeme, içme ve giyinme gibi işlerin bile bir ölçüde meşakkati vardır. Diğer taraftan, hiç meşakkati olmayan bir iş bulunsa bile, bu işle mükellef tutmak teklîf sayılmaz; bir başka deyişle böyle bir durumda teklif gerçekleşmez. 2094 Düzdağ, a.g.e., s. 167-168 2095 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 111a. 2096 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 212a. 2097 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 145b-146a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 145b-146a. 2098 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 194b. 316 Zira teklîf, muhatabı yapılmasında külfet ve bir çeşit meşakkat bulunan bir iş ile sorumlu tutmak demektir. Şu kadar var ki hikmet sahibi olan Yüce Şâri'in bizi mükellef tuttuğu işlerde esas maksadı bu meşakkatin kendisi değil, meşakkate katlanmanın sonunda ortaya çıkacak olan faydalı sonuçtur. İkinci nevi: İnsanın tahammül edemeyeceği ve sürekli katlandığında bir çok faydalı işin kesintiye uğramasına yol açacak olan meşakkat. Ardarda birkaç gün oruç tutmanın, geceleri devamlı ibâdetle geçirmenin ve yürüyerek hacca gitmenin verdiği meşakkat gibi. Şâri', insana bu nevi meşakkata katlanma sorumluluğu yüklemez ve böyle meşakkat ihtiva eden bir fiille mükellef tutmaz2099 . Ehliyetin temel şartı teklîfe güç yetirmek olunca, teklîfe mâni sayılan “zorluk” kavramına temas etmek yerinde olacaktır. Yine sorumluluklardan söz ederken, haklardan da söz etmek konuyu tamamlayıcı olacağından, zorluk kavramının ardından hakların tasnifi ile ilgili meselelere yer verilecektir. 1- Zorluk Kavramı Ebussuûd Efendi fetvâlarında zorluk kavramına “müte’azzir”, “müte’assir”, “harac” ve “meşakkat” tabirleri ile yer vermiştir. Harac kelimesi “h-r-c” kökünden olup, sözlükte “ok işlemeyecek kadar sık ağaçlık olan orman yer 2100” manasına gelmektedir. Terim olarak “normal şartlarda tahammül sınırlarını aşan zorluk 2101” manasında kullanılmaktadır. Meşakkat kelimesi de “ş-k-k” kökünden gelip, “yarmak” manasındadır. Terim olarak “Bir şeyin bir kişiye zor gelip, içinden çıkılamaz olması, zorluğundan dolayı âdeta bedenini ikiye ayırması 2102 ” demektir. Hukuk dilinde muteber olan meşakkat, günübirlik işlerde yaşanan alışılmış ve katlanılan zorlukların üstünde, kişinin din ya da dünyasında bozulmalara sebep olacak olan meşakkattir2103. Bu da kişilerin güçlerine, kabiliyet ve karakterlerine, iradelerine, zaman ve işlerinin durumuna göre değişkenlik gösterir 2104 . Meşakkatin değişkenliği ve tutarsızlığı sebebiyledir ki, hukukçular bunu belirli sebeplerle sınırlamaya çalışmışlardır. Bu 2099 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 235-241. 2100 Asım Efendi, Kamus Tercümesi, I, 719. 2101 Muhammed Osman Şübeyr, el-Kavâidü’l-külliyye ve’z-zavâbitu’l-fıkhiyye fi’ş-Şerîati’l-İslâmiyye, Amman, 2000, S. 188. 2102 Asım Efendi, a.g.e., III, 906. 2103 Şâtıbî, el-Muvâfakât, (thk. Abdullah Dıraz), Beyrut, ts. II, 156. 2104 Şâtıbî, a.g.e., I, 314. 317 sebepler yolculuk, hastalık, ikrâh, unutkanlık, cehâlet, zorluk ve zorluğun içinden çıkılmaz toplumsal bir problem haline gelmesi (umûm-i belvâ) ile yetersizlik (naks) olarak sıralanmaktadır2105 . “Harac” tabiri ile, Reğâib, Berât ve Kadir gecelerinde tesbih namazının cemaat ile kılınması sorulduğunda, “meşakket-i kâdiha 2106 vardır 2107” denilerek tavsiye edilmemiş, aksine bu gibi gecelerde “âhar nâfile efdaldır 2108” denilmiştir. Müteazzir ve müteassir tabiri ile domuz kılının inşaat ve temizlik işlerinde kullanımı konusuna, “gayri âlet ile müteazzir ya müteassir ise olur 2109” diyerek yer verilmiştir. Bir meselede “meşakkat” tabirini açıklar mahiyette “yetmiş yaşında olan pîrin mizâcında za'f olub kıyâma meşakkati olub” şeklinde bir açıklamada bulunularak böyle bir kişinin sünnetleri oturarak kılmasında bir günah (ism) olup olmadığı sorulmuş, “Olmaz. Meşakket ve harac olıcak 2110” cevâbı verilmiştir. 2- Hakların Tasnifi Fıkıh usûlü kaynaklarında hakların aidiyeti bakımından tasnifleri yapılmış ve bu aidiyetin sebep olduğu hukukî sonuçlar üzerinde durulmuştur. Haklar sırf Allah hakkı, sırf kul hakkı, iki yönlü olup Allah hakkının baskın olduğu, iki yönlü olup kul hakkının baskın olduğu haklar olmak üzere dört kısma ayrılmıştır. Bu ayırım esasen "Allah hakkı" tabiri ile, belirli bir ferdin menfaatine bakılmaksızın toplumun menfaatini gerçekleştirmeyi ve toplumdaki kamu düzenini korumayı hedef tutan hükümler anlatılmak istenmektedir. Bu yüzden, bu nevi hükümler bütün insanların rabbi olan Allah'a nisbet edilmiştir. "Kul hakkı" tabiri ile ise, ferde has bir menfaatin gerçekleştirilimesine yönelik hükümler kasdedilmektedir2111 . a- Sırf Allah Hakkı Olan Hükümler İslâm hukukundaki hükümler tüme varım metodu ile incelendiğinde bu kısıma giren hükümlerin sekiz çeşit olduğu görülür. Bunlar 1- Namaz, oruç, zekat, hac, cihad gibi sırf 2105 İbn Nüceym, el-Eşbâh ve’n-nezâir, s. 84-90. 2106 “kâriha” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 13b; “hârice” Düzdağ, a.g.e., s. 61 2107 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 13b; Düzdağ, a.g.e., s. 61 2108 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 13b. 2109 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 13b. 2110 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 15b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 26a. 2111 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 241. 318 ibâdet niteliği taşıyanlar; 2- Fıtır sadakası gibi vergi ("meûne") niteliği de taşıyan ibâdet hükümleri 3- Öşür gibi ibâdet niteliği de taşıyan "meûne" (vergi) hükümleri; 4- Haraç vergisi gibi cezâ niteliği de taşıyan "meûne" (vergi) hükümleri; 5- Zina, içki, hırsızlık, silahlı gasp, soygun ve isyan suçlarının cezâları gibi tam cezâ hükümleri; 6- Mûrisini öldüren kişinin mirastan mahrumiyeti gibi sınırlı cezâ hükmü ("ukûbe kâsıra"); 7- Keffaretler gibi ibâdet niteliği de taşıyan cezâ hükümleri; 8- Ganimetlerden alınan humus (beşte bir) ve madenlerden alınan vergiler gibi Allah'a karşı "kulluk" borcu olarak ifa edilen ibâdet özelliği taşıdığı gibi insanın zimmetini ilgilendirmeyen fakat bizzat Allah hakkı olarak kişiye vacip olan nevi şahsına münhasır haklar. Bu kısımda yer alan haklardan, hiç kimse feragat etmeye yetkili olmadığı gibi, bu hükmlerin yerine getirilmesinde de tesâhül gösterilmesine izin verilmemiştir. Günümüz hukuk dilinde "kamu düzeni" tabiri olarak da ifade edilebilecek bu kısımda, fertlere şahsî iradeleriyle bu nevi hükümleri bertaraf etme yetkisi tanınmamıştır. Yine bu kısımda yer alan had cezâlarından birini düşürmek veya uygulanmasında tesâhül göstermek mümkün olmadığı gibi, mağdur bizzat bu cezâyı infaz yetkisine sahip değildir; bu yetki, devlet başkanına veya görevli hâkime verilmiştir2112 . İbadet kabilinden olan haklar niyyetsiz edâ edilemezken, “vergi (meüne)” kabilinden olanlarda niyyet şartı bulunmamaktadır. Zekat Hanefî fıkıhçılarına göre ibâdet kabul edildiğinden niyyet koşulurken, cumhûr-i ulemâya göre vergi yönü ağır bastığından niyyet şart kabul edilmemiştir 2113 . Öşür, ibâdet niteliği taşıdığından zekatın harcandığı yerlere harcanır2114 . İbâdetlerde niyyet konusu ileride “ikrah” bahsinde geniş olarak ele alınacaktır. Öşür gelirlerinin harcanmasında fakirler 2115 , sancakbeyleri ve sipahilerin adları geçmektedir. Fetvâlarda bunun fakirlerin hakları olduğu açıkça ifade edilirken, sancakbeyi ve sipahilere ödenmesi konusunda çeşitli tartışmalar yaşanmıştır. Nitekim sancakbeylerine ödenen öşrün mahiyetinin konu edildiği bir meselede problem ve cevâbı şu şekilde yer almıştır:: “Öşür .. sancakbeğlerine ücret midir sadaka mıdır? el-Cevâb: Hiç biri değildir, atâdır. Ebussuûd. Bu sûretde sadaka olduğu takdirce iki bey mâbeynlerinde nizâ' olıcak i'tibâr ta'şîr zamanına mı olur, kurak zamanına mı olur? el-Cevâb: Sadakanın masrafı fukarâdır. Mukâtilenin 2112 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 241-244. 2113 Ebû Zehra, Usûlü’l-fıkh, s. 324. 2114 Şaban, a.g.e., s. 243. 2115 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 31b; Düzdağ, a.g.e., s. 169. 319 rızkı atâ kabîlindendir. İstihkâkları nice taayyün olundu ise andan tecâvüz olunmaz 2116 . Sipahilere ödenen öşür vb. ödemelerin helâl olup olmadığı sorusuna Ebussuûd Efendi şu fetvâyı vermiştir: “…Resm-i nahl dedügi balın öşüri ise ol dahi fakîr olana haram olmaz. Elinde yeri olmayan müslimden alınandan gayrisi gani olanına dahi haram olmaz 2117”. Diğer bir meselede sipahilerin öşür alıp alamayacakları ve bu yönde halkın dilinde dolaşan söylemleri gündeme getirilmiş, sipahilerin aldıkları şeyin “öşür” olmayıp, “harâc-ı mukâseme” olduğuna açıkça vurgu yapılmıştır. “Zeyd-i sipâhî, onbeş kilede iki kile öşür alsa şer’an helâl olur mu? el-Cevâb: Sipâhinin aldığına öşür demek cehelededir. Öşür olan fukaraya verilir idi. Harâc-i mukâsemedir. Ol onda bir alınmak lâzım değildir. Yerin tahammülüne göre vaz’ olunur, nısfına değin câizdir 2118 ”. Had cezâları ile ilgili bir meselede bir hırsızlık suçu meydana gelmiş ve hukuken sabit olmuş, cezâ olarak hırsızın bir eli ve bir ayağının kesilmesine karar verilmiştir. Ancak karar verme yetkisini elinde bulunduran Amr-ı nâib, ehl-i örfe kesme emrini vermiş, ehl-i örf temessük istemiş, nâib temessük vermeyince cezâyı uygulamamış, bunun üzerine nâib “emrim tutulmadı deyu kasabada Cum’a namazın kıldırmayıp, kendi bi-nefsihi kat’ın ehli değil iken, sârık-ı merkûmun bir elin ve bir ayağın” kesmiş, bu kesmenin sonucu olarak ta hırsız ölmüştür. Ebussuûd Efendi verilen kararın bazı yönlerini eleştirdikten sonra, soruya cevap vermiştir: “Bir sirkat ile kat’ meşru’ değildir. Ayağı kesmek, eli kesmek ile uslanmayıp tekrar sirkat ettiği vakit meşrûdur. Ma’an bile kesmekle te’addi etmiş olur. Diyet lâzımdır 2119”. b- Sırf Kul Hakkı Olan Hükümler Sırf kul hakkı sayılan hükümler fertlerin mal üzerindeki hakları ve malî sonuçları bulunan haklardır. Örneğin alacağın ifasını isteme hakkı, rehin alınan mal üzerindeki hapis hakkı, haksız fiil neticesi doğan zararın tazmin edilmesini isteme hakkı ve benzeri kamu menfaatinden olmayıp fertlere has diğer haklar bu kısımdandır. Bu kısımda yer alan hükümlerde hak sahibi dilerse hakkının yerine getirilmesini talep eder, dilerse bir bedel karşılığında veya karşılıksız olarak hakkından vazgeçer2120. Fetvâlarda bu prensiplere aykırı uygulamalara rastlanmamıştır. 2116 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 27b. 2117 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 27b; Düzdağ, a.g.e., s. 168-169. 2118 Düzdağ, a.g.e., s. ; Slm. Ktp., Esad Ef., 3341, vr. 170a. 2119 Düzdağ, a.g.e., s. 150-151; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 71a-b. 2120 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 244-245. 320 c- Kendisinde İki Türlü Hak Birleşmekle Beraber Allah Hakkının Galip Olduğu Hükümler Bu kısmın meşhur örneği "kazif" yani iffetli kadına iftira suçunun cezâsıdır. Çünkü kazif namusa dokunan bir suçtur. Bu suçun cezâlandırılmasında iftiraya uğrayan tarafın özel menfaati vardır. Diğer taraftan kazif suçu namusa dokunan, itibarı sarsan, anneleri ve çocukları kirleyen bir suç olduğundan ötürü Allah hakkı olarak cezâlandırıllmış ve bu hak mağdurun hakkından daha üstün tutulmuştur. Böylece mağdurun, suçun sübutundan sonra cezâlandırma isteğinden vazgeçmesi veya suçlu ile sulh yoluna gitmesi yahut cezâyı bizzat uygulamaya kalkması imkânı ortadan kaldırılmış olmaktadır2121. Tespit edilen fetvâların da bu yönde olduğu görülmüştür. ç- Kendisinde İki Türlü Hak Birleşmekle Beraber Kul Hakkının Galip Olduğu Hükümler Bu kısımla ilgili örneklerin başında kasden adam öldürme fiiline karşılık kısâs cezâsının uygulanması gelir. Zira bu hüküm bir yönden kamu menfaati ile yani yaşama hakkının korunması, güvenliğin sağlanması ve suçların azaltılması ile ilgilidir. Bu yönüyle Allah hakkı olmaktadır. Diğer taraftan ise maktûlün velilerine has bir menfaati gerçekleştirmektedir. O da maktûlün velilerinin manevî rahatlamaya kavuşturulması; katile karşı duyulan kin duygusunun yok edilmesi ve intikam ateşininin söndürülmesidir. İşte bu yönüyle de kul hakkı olmaktadır. Öldürme fiili, mağdurun şahsı ile sıkı sıkıya alakalı olduğu ve toplumun düzeni ve güvenliğinden çok onu etkilediği için, kısâs hükmünde kul hakkı galip sayılmıştır. Bunun içindir ki, maktûlün velisi talep etmedikçe katile kısâs cezâsı uygulanamaz; veli bir bedel karşılığında veya karşılıksız olarak bu hükmün uygulanmasını isteme hakkından vazgeçebilir. Katile kısâs cezâsının verilmesine hükmedildiği takdirde, velinin -devlet başkanının kontrolü altında olmak ve kendisi usûlüne uygun şekilde infaz etmeye ehil bulunmak şartıyla- bu cezâyı bizzat infaz etme hakkı vardır. İnfaz için yeterli güce sahip değilse veya usûlüne uygun olarak infaz etmeye ehil değilse, bu şartları taşıyan bir başkasını infaz için vekil tayin edebilir. Bu vekilin sırf bu işle uğraşan bir görevli olmasında bir beis yoktur2122 . Kısâs konusunun fetvâlarda önemli yer tutan konulardan biri olduğu görülmektedir. Bu meselelerde kısâsda kadın-erkek, köle-hür arasındaki denklik, katil suçunun sabit oluş biçimi, yol kesme ve organize cinayetler gibi konulara yer verilmiştir. Uygulama hususunda da meşru mudafaa kabilinden öldürmelerden söz edilerek bunların sonuçları üzerinde durulmuştur. 2121 Şaban, a.g.e., s. 245. 2122 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s., 245-246. 321 Tespit edilen fetvâlara göre toplum nezdinde idamı gerektirecek suçları ile meşhur birisinin, bu suçları mahkeme nezdinde ispat edilmedikçe cezâ uygulanamaz. Böylesi bir kişiyi halktan birisinin, gizlice öldürmesi halinde, eğer öldürme gerekçesi küfür / irtidât ise dünyevî ya da uhrevî herhangi bir sorumluluk getirmez. Bunun dışında bir gerekçe ile işlenmiş ise kısâs gerekir2123. Böyle bir kişiyi evinde öldürüp, “benim evime sirkat içün veya âhar fesâd ve fücûr içün gelmişdir, muttali oldum katl eyledim” diyen birisi mahkemelik olduğunda, maktûlun bu yönüyle meşhur olduğu mahkeme nezdinde “udûl-i müslimîn ve sikât-ı muvahhidîn fi’l-hakika Amr fısk u fücûr ile ve sirkatiyle maruf ve meşhûrdur” şeklindeki şâhitlikle sabit olduğu takdirde Ebussuûd Efendi böyle bir kişiye ne kısâs ne diyet gerekir demiş, ardından bunun bir İmam Âzam görüşü olduğu, Osmanlı uygulamasında da bunun esas alındığını “İmâm Âzam’dan hususda rivâyet vardır, vülât anunla amele me’zunlardır 2124 ” söyleriyle açıklamıştır. Hırsızlık suçu işleyip, evden kaçan hırsızı dışarıda öldüren kişiye de kısâs cezâsı verilir demiştir2125 . Ebussuûd Efendi’ye göre, evinde hanımını birisi ile zina ederken yakalayan birisinin eşini ve zina eden kişiyi suç üstü (hîn-i zinâda) öldürmesi ne kısâs ne de diyet gerektirir. Böyle bir olayı “teftiş” etmek te kanunen yasaktır2126 . Evinde baskına uğrayıp tecâvüze uğrayan bir kadının başka kurtuluş çaresi kalmaması halinde, mütecâvizi bıçakla vurup öldürmesi de kısâs veya diyet gibi bir cezâyı gerektirmez2127 . 4- MAHKÛM ALEYH el-Mahkûm aleyh, Şâri'in talebi veya muhayyer bırakması kendi fiili ile ilgili olan kişidir. Usûlcüler buna "mükellef" adını verirler. İnsanın bir iş ile mükellef sayılması için de o işe ehil olması gerekir. Mükellef tutulduğu işe ehil olması ise, kendisine yöneltilen hitabı anlayabilecek ve bu hitabın anlamını imtihanda esas alınacak ölçüde tasavvur edebilecek güçte bulunması ile mümkündür. Hitabı anlayabilme de ancak akıl ile gerçekleşir. Çünkü insan aklî seviyenin yeterli olmadığı durumlarda, mükellefiyetin delillerini kavrayamaz ve mükellef tutulduğu işi çekip çeviremez. İşte bundan ötürü, Şâri', açık (zahir) ve tesbiti mümkün (munzabit) bir durumu mükellefiyetin alâmeti olarak göstermiştir, ki o da kişinin "temyiz kudretine şâhit olarak buluğa ermiş olması"dır. 2123 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214b. 2124 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 207b-208a. 2125 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 72b. 2126 Düzdağ, a.g.e., s. 158; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 206a. 2127 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 116a-b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 139b-140a. 322 Büluğ yaş ile veya bilinen tabiî alâmetlerin ortaya çıkması ile sabit olur. Temyiz kudretinin varlığı ise, kişinin söz ve davranışlarına bakılarak bilinir. Buna göre, insan büluğa ermiş ise, söz ve davranışlarının da normal olduğu görülüyorsa onun mükellef olduğuna hükmedilir. Zira buluğ ve temyiz kudreti şartları gerçekleşmiştir. Binaenaleyh, akıl hastası ve ister mümeyyiz ister gayrı mümeyyiz buluğa ermemiş küçük, mükellef sayılamazlar. Aynı şekilde, uyku, unutma, baygınlık ve sarhoşluk hallerindeki kişiler bu durumların devamı süresince mükellef sayılmazlar; zira bu durumlarda anlama kudreti yok olmaktadır. Küçüğün ve akıl hastasının malından, -İslâm hukukçularının çoğunluğuna göre- zekât verilmesi, -bütün İslâm hukukçularına göre- eş ve akraba nafakasının ödenmesi ve meydana getirdiği zararların tazmin edilmesi, bu hakları onların malından ödemeleri için kanunî temsilcilerine yöneltilmiştir. Yine, bazı İslâm hukukçularının, sarhoşun boşama ve diğer hukukî tasarruflarını geçerli saymaları onu mükellef olarak gördüklerinden ve irade beyânını muteber kabul ettiklerinden dolayı değil, aksine kişiyi sarhoş olmasından ötürü cezâlandırma niteliğinde bir hükümdür. O yüzdendir ki, bu hükme taraftar olan İslâm hukukçuları, sarhoşluğun yasak yoldan gerçekleşmiş olmasını şart koşmuşlardır; böylece kişi isyankârlığına binaen cezâyı da haketmiş olmaktadır2128 . 1- Ehliyet "Ehliyet" sözlükte, “elverişlilik” anlamına gelir. Usûlcülerin terminolojisinde iki kısımdır: Vücûb ehliyeti, haklara sahip olabilme ve borçlar altına girebilme demektir. Bu nevi ehliyetin temelini hayatta olma özelliği teşkil eder. Hayatın başlangıç anından sona erme anına kadar devam eder. Yaşa, aklî melekelere ve benzeri başka özelliklere bakılmaksızın, vücûb ehliyetinin yaşayan her insan için zarurî olarak varlığı kabul edilir. Fıkıh dilinde "zimmet" adını alan bu özellik, kişiyi haklara ve borçlara ehil kılan şer'î bir vasıftır. Günümüz hukuk dilinde buna "kanunî kişilik" adı verilir. Kişilik de "haklara sahip olabilme ve borçlar altına girebilme" şeklinde tarif edilir2129 . Eda ehliyeti, kişinin, hukûken muteber sayılacak tarzda fiiller ortaya koyabilmesi demektir. Bu nevi ehliyetin temelini ise; vücûb ehliyetinde olduğu gibi hayatta olma özelliği değil, temyiz kudretinin var olması teşkil eder. Şu halde anne karnındaki cenin için ve temyiz çağına -ki bu yedi yaştır- ulaşmamış küçük için edâ ehliyetinden söz edilemez. Gerek vücub 2128 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, 247-24gerekse edâ ehliyeti, insanın anne karnındaki cenînlik devresinden aklî olgunluğa tam olarak erişmesine kadar geçirdiği dönemlere göre "tam" ve "nakıs" (eksik) kısımlarına ayrılır. Bu açıdan insan hayatı dört dönem halinde incelenir: 1- Cenîn dönemi: Çocuğun anne karnındaki dönemi kapsar. Ceninin tam vücub ehliyeti yoktur; sadece kendi menfaatine olan ve doğumu için kabule ihtiyaç bulunmayan, miras, vasiyet ve vakıfta lehtar olmak gibi bir kısım hakların sübutuna imkân veren nakıs vücub ehliyeti vardır. Kendisinin menfaatine olan fakat kabul beyânına ihtiyaç bulunan satım ve hibe sözleşmesi gibi tasarruflarla doğacak haklar cenin için sabit olmaz. 2- Temyiz çağına kadarki küçüklük dönemi: Bu dönem doğumdan itibaren başlar ve temyiz yaşı olan yedi yaşa kadar devam eder. Bu dönemde kişi için tam vücub ehliyeti sabit olur. Haklar kazanmaya ve onun namına kanunî temsilcinin yerine getirebileceği nafaka, zekât ve fıtır sadakası gibi hususlarda borçlar altına girmeye ehil kabul edilir. Mükellefiyet hitabını anlamak için yeterli aklî seviyeye ulaşmadığından, hakkında edâ ehliyeti sabit olmaz. Onun için, bizzat kendisinin yerine getireceği bir fiil ile mükellef tutulmaz; ancak bazı fiiller için velisi veya vasîsi mükellef olur. İrade beyânından sorumlu tutulamayacağı gibi, hiçbir sözlü hukukî tasarrufu geçerli olmaz. 3- Temyiz çağı sonrası küçüklük dönemi: Bu dönem yedi yaş ile başlar ve buluğ çağına ulaşma ile sona erer. Bu dönemdeki insan, sınırlı olmakla birlikte belirli bir aklî seviyeye gelmiştir. Bu durumda gayr-ı mümeyyiz küçük için bile kabul edilen tam vücub ehliyetinin bulunacağı açıktır. Ayrıca mümeyyiz küçüğün eksik edâ ehliyeti de vardır. Buna göre, mümeyyiz küçük, namaz, oruç ve hac gibi ibâdetlerden hiçbiri ile mükellef değildir; söz ve davranışlarından ötürü bedenî cezâya çarptırılmaz; malî sonuçları bakımından yapılan hukukî tasarrufları ise geçerlilik açısından üç guruptur: a- Hibe, vasiyet, hediye ve sadaka kabulü gibi tamamen menfaatine olan tasarruflar. Mümeyyiz küçüğün bu tasarrufları kimsenin muvafakatine ihtiyaç olmaksızın geçerlidir ve hemen hüküm ifade eder. b- Hibe, ikrâr, vasiyet, vakıf ve boşama tasarrufları gibi tamamen zararına olan tasarruflar. Kanunî temsilcisi muvafakat etse bile mümeyyiz küçüğün bu guruba giren tasarrufları geçersizdir. c- İster alıcı ister satıcı taraf olarak satım sözleşmesi, ister kiracı ister kiralayan taraf olarak kira sözleşmesi, ortaklık sözleşmesi ve evlenme sözleşmesi gibi hem menfaate hem zarara ihtimali olan tasarruflar. Bu guruba giren tasarrufları mümeyyiz küçük yaparsa, mevkuf 324 (askıda) olarak sahihtir. Kanunî temsilci muvafakat ederse nafiz olur (hemen hüküm ifade eder), muvafakat etmezse bâtıl hale gelir. d- Buluğ çağı sonrası dönem. Bu dönem, ya bilinen tabiî buluğ alametlerinin ortaya çıkması ile veya -bu alametler görülmemiş ise- İslâm hukukçularının çoğunluğuna göre onbeş yaşının tamamlanması ile başlar. Bu dönemde kişi için tam edâ ehliyeti sabit ölür. İman, ibâdet ve diğer hususlardaki bütün şer'î mükellefiyetlere ait hitabın muhatabı sayılır. Yaptığı bütün sözleşmeler ve diğer hukukî tasarruflar geçerlidir. Bunlara, hu tasarruflar için konmuş bütün hükümler bağlanır. Bu dönemdeki kişi, yaptığı hukuka aykırı fiillerden de tam olarak sorumludur2130 . 2- Ehliyeti Daraltan Veya Ortadan Kaldıran Durumlar Ehliyet arızâları, tam edâ ehliyetine sahip olduktan sonra kişinin başına gelen ve daraltma veya ortadan kaldırma şeklinde ehliyeti etkileyen ya da ehliyetini etkilemeksizin ilgili kişiye nisbetle bazı hükümlerin değişmesine yol açan durumlardır. Hanefî usûl bilginleri bu arızâları "semavî" ve "müktesebe" olmak üzere iki kısma ayırarak incelemişlerdir. Semavî arızâlar meydana gelmesinde kişinin çaba veya seçiminin bulunmadığı, müktesebe arızâlar ise, insanın çaba ve seçimi ile meydana gelen durumları ifade etmektedir2131 . Usûl kaynaklarında üzerinde durulan temel sebepleri şu şekilde sıralayabiliriz: a- Cünûn "Cünûn" , kişinin aklını ve temyiz kudretini yokeden durumdur. Bu durumun vücub ehliyeti üzerinde hiçbir etkisi yoktur. Fakat edâ ehliyetini her iki yönüyle (hem "ilzam" yani haklar meydana getirebilme hem de "iltizâm" yani borçlar altına girebilme yönüyle) ortadan kaldırır. Bu yüzden, akıl hastasına gayrı mümeyyiz küçüğe uygulanan hükümler uygulanır: Hiç bir ibâdet kendisine vacip değildir ve bunları edâ etmesi geçersizdir Aynı şekilde, hiç bir hukukî tasarrufu geçerlilik taşımaz ve onun yaptığı tasarrufa, o tasarrufa ait hiçbir hukukî sonuç bağlanmaz2132 . Fıkıh kaynaklarında hukukî tasarrufların yanında, cezâ ehliyeti için de akıl ön şart kabul edilmiştir. Ebussuûd Efendi de bu kuralı tekrarlayarak, “muhsan” ve “muhsana” olmanın şartlarından birisinin “âkil” olmak olduğunu ifade etmiştir2133. Aynı şekilde akıl unsurunun 2130 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 250-252. 2131 Şaban, a.g.e., s. 252. 2132 Şaban, a.g.e., s. 252-253. 2133 Düzdağ, a.g.e., s. 157-158; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 68b. 325 olmaması sebebiyle sar’a hastalığına tutulan bir kişinin bu halde iken hanımını boşaması geçersiz sayılmıştır 2134 . Fetvâlarda, ne kadar sıklıkla olursa olsun aklî dengesini kaybeden kişilerin yaptıkları talâklar geçersiz sayılmıştır 2135. Mahkemelik işlerinde hâkim mecnûnların yerlerine bir vekil nasb ederek duruşmalarını yapar2136 . Evli olan bir kişinin, evlilik esnasında aklî dengesini kaybetmesi halinde, hâkim, İmam Muhammed kavli ile amel ederek, eşini kendisinden ayırabilir. Ancak İmam Muhammed kavli ile amel padişah fermanına bağlı kılınmıştır. Bu hususta bir emr-i Padişâhî var ise kadılar eşleri birbirinden “tefrîk” edebilirler, yoksa edemezler2137 . Mecnûn olan bir kişinin yaptığı hukukî işlem ve tasarruflarının feshi mahkeme kararı ile mümkündür. Buna göre bir kadın, aklî dengesini kaybettiği bir esnada mehrini ve bütün elbiselerini vererek kocasından “hul” yoluyla ayrılsa, mahkeme kararıyla ancak verdiklerini geri alabilir. Ancak fetvâda bu haldeki bir kadının hul’ ile yaptığı boşanma işleminin hukukî sonucuna temas edilmemiştir.2138 Mecnûnların ikrârları geçerli değildir. Bir mecnûn bir katil olayının sorumluluğunu üstlenip, bunun sonucunda da kısâs olunmuş olsa, eğer mecnûnluğundan şüphe var ise, varisleri diyet talep edemezler. Mecnûn olduğundan şüphe olmayıp, bu özelliği de “mütearaf ise ve mütevâtir ise” varisleri diyet talebinde bulunabilirler2139 . b- Ateh "Ateh" akıldaki idrak ve anlama noksanlığından doğan zayıflıktır. Bu durumun -fer'î fıkıh hükümlerine bakıldığında- iki nevi olduğu görülür: a) İdrak ve temyiz kudretinden mahrum bırakan akıl zayıflığı. Bu durumdaki kişi, bütün hükümler bakımından az önce sözü edilen akıl hastaları gibidir. b) İdrak ve temyiz kudretini ortadan kaldırmayan fakat normal reşid kimselerin idrak derecesinden aşağı bir dereceye indiren akıl zayıflığı. Bu durumdaki kişi, bütün hükümler bakımından mümeyyiz küçükler gibidir. Kendisine hiçbir ibâdet vacip değildir. Fakat yaptığı 2134 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 42a; Düzdağ, a.g.e., s. 45 2135 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 42a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 118a. 2136 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 42a-b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 118a-b. 2137 İÜİFK., 01, vr. 95b; MTM, s. 340; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 67b; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 272b; 892, vr. 286a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 118a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 42a. 2138 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 163b. 2139 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 198a. 326 ibâdetler geçerlidir ve bundan ötürü sevabı hakeder. Tamamen menfeatine olan tasarruflardan birini yaparsa, kanunî temsilcisinin muvafakatine gerek olmaksızın geçerli olur. Tamamen zararına olan tasarruflardan birini yaparsa, kanunî temsilcisi muvafakat etse bile bâtıldır, geçerli olmaz. Hem menfaate hem zarara ihtimali olan tasarruflardan birini yaparsa, kanunî temsilcisinin muvafakat edip etmemesine bağlıdır (mevkuftur); muvafakat ederse nafiz, etmezse bâtıl olur2140 . “Ateh” tabiri Ebussuûd Efendi fetvâlarında “akli kah gelip kah gitme” şeklinde tarif edilmiştir. Bu durumdaki kişinin yaptığı alış-verişler câiz görülmemiştir2141. Hanımını üç talâk ile boşamasının geçerli olup olmayacağı ise şu şekilde açıklanmıştır: “Eğer ol vakit akli gittügin vakit idi ise olmaz. Eğer akli yok idügi malum olmayub amma akil muhtel ve kelimâtı karışuk idi ise talâk verdügi vakıtta kelimatının sahîhi çok idi ise vâk’i olmaz 2142”. Fetvâlarda “ma’tûh” kavramının “mecnûn” manasına kullanıldığı da olmuş, bu durumdaki bir kişi mahkemelik olsa “hâkim anun üzerine bir kimesne nasb edüb ikâmet-i beyyine anun yüzöne olur 2143” denilmiştir. Aklın kah gelip kah gittiği zamanlardan olan ölüm hastalığında yapılan vasiyetler, malın üçte biri ile sınırlı bile olsa geçerli görülmemiş 2144 , aynı şekilde bu haldeki bir kişinin kölesini âzâd konusunda yaptığı vasiyetler de geçersiz sayılmıştır 2145 . c- Sefeh "Sefeh" fıkıh usûlcülerinin terminolojisinde, gerçekte aklî melekeleri yerinde olmakla beraber, kişiyi aklın ve şer'î esasların gereğine aykırı tarzda davranmaya yönlendiren bir tedbirsizlik halidir. Fakihlerin dilinde daha çok, malı saçıp savurma ve aklı selimin normal saymayacağı şekilde harcama anlamında kullanılmıştır. Malın bu ölçüde saçıp savurulması ister kumar ve içki gibi şer yönünde, ister cami ve sığınak yaptırma gibi hayır yönünde olsun, her ikisi de sefeh sayılmıştır. Sefeh, ehliyeti ortadan kaldırmaz. Binaenaleyh, sefîh, namaz, oruç, hacc ve zekât gibi ibâdetlerin hepsi ile mükelleftir. Yine bütün İslâm hukukçularına göre işlediği suçlardan ötürü cezâî sorumluluğu tamdır. Bunun tabiî bir uzantısı olarak, -tam ehliyetli diğer mükelleflerde 2140 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 253. 2141 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 112b. 2142 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr., 53b. 2143 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 42a-b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 118a-b. 2144 Düzdağ, a.g.e., s. 165 2145 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 64a. 327 olduğu gibi- bütün hukukî tasarruflarının da geçerli sayılması ve kısıtlı (mahcur) olmaması gerekirdi. Fakat İslâm hukukçuların çoğunluğu, malının korunması ve kendisinin bir süre sonra başkalarına el avuç açar duruma gelmemesi için sefihe hacr konabileceğini kabul etmişlerdir. Sefihe hacir konması halinde kendisine malî sonuçları olan tasarruflarından tamamen menfaatine olanlar, kanunî temsilcinin muvafakatine bağlı olmaksızın geçerlidir; tamamen zararına olanlar kanunî temsilci mevafakat etse bife geçersizdir; hem fayda hem zarara ihtimali olanlar kanunî temsilcinin muvafakatine bağlıdır2146 . Fetvâlarda hacr konusunun köleler ve ehliyetsiz kamu görevlileri hakkında kullanıldığı görülmüş, sefeh gerekçesine dayalı bir hacr fetvâya rastlanmamıştır. ç- Sekr "Sekr", içki ve benzerlerinin alınmasıyla, ayıldıktan sonra yaptıklarını hatırlamayacak şekilde aklî dengenin kaybolması durumudur. Sarhoşluk iki yoldan meydana gelir: 1- Haram olmayan yoldan sorhoşluk: Susuzluktan Ölecek dereceye gelip başka içecek bulamayan kimsenin içki içmesi durumu veya bazı ilâçların alınması ile meydana gelen sarhoşluk buna örnek gösterilebilir. Bu yoldan sarhoş olan kimse şer'ân sorumlu olmaz. Kendisine cezâ uygulanmayacağı gibi, boşama ve alım-satım gibi tasarrufları geçerli olmaz. 2- Haram yoldan sarhoşluk: Bile bile içki ve benzeri maddeler alınarak meydana gelen sorhoşluk. Bu nevi sarhoşluk, mükellefiyeti ortadan kaldırmaz. Bu yoldan sarhoş olan kimse bütün şer'î hükümlerle yükümlüdür. Dinî vecibeleri, bunların edası için tayin edilen vakitlerinde yerine getirmemesinden ötürü günahkâr olur. Boşama, alım-satım ve benzeri diğer hukukî tasarrufları geçerlidir. Çünkü aklını yitirmiş değildir; fakat kendi isyankâr davranışı ile hitâbı anlama kabiliyeti geçici olarak ortadan kalkmıştır. Dolayısıyla haram yolla meydana gelen sarhoşluk, mükellefiyeti düşürmez, hakları zayi etmez, işlenen suçların cezâsında hafifletici sebep kabul edilmez. Çünkü bu fiil bir suçtur, suçtan sahibi faydalanamaz. Bir kısım İslâm hukukçuları ise sarhoş ile ilgili bu hükümlerden onun sözleşmelerini ve diğer hukukî muamelelerini istisna etmişler, bunların geçersizliğine ve bunlara hiçbir hukukî sonuç bağlanamayacağına hükmetmişlerdir. Çünkü sözleşmeler ve hukukî muameleler geçerli irade üzerine bina edilebilir. Sarhoşluk hangi maddenin alınması ile ve hangi yolla meydana gelirse gelsin, sorhoşun geçerli iradesinin varlığından sözedilemez. O halde, ikrâr, alım-satım, 2146 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 254. 328 hibe, köle azadı ve vakıf gibi hukukî muamelelerinin hiçbirisi muteber olmaz2147 . Ebussuûd Efendi fetvâlarında sarhoşluk problemine “keyfiyet”, “sarhoş” ve “sekr” kökünden türeme tabirlerle yer verilmiştir. Özellikle esrar ile ilgili meselelerde geçen “keyfiyet” tabiri, “hafif sarhoşluk 2148” olarak tarif edilmiştir. İlgili meselede eski dönem uygulamaları ve müftülerin fetvâlarına yer verilmiş, değerlendirmeler yapılmıştır: “Bir şehirde esrârla mahlût akıl zâil eyler macunlar bey olunmak içün dükkanlar olub âşikâre bey u şirâ olunub merhum Kemâlpaşazâde rahimehullah hazretlerinin fetvâ-yı şerîfelerinde ‘keyfiyet içün yemek helâldır diyene tevbe ve istiğfar lâzımdır’ deyû cevâb verüb ‘küfür lâzım değildir’ demesiyle avâmmın ekseri helâl itikâd ettiklerinden gayri âşikâra bey olunmak ile ve yiyenler âşikâre yiyüb ve yerken hurmetini hatıra getürmeyüb istihlâl tarîki ile kimesneden haya etmeksüzin yiyenlere ne lâzım olur? el-Cevâb: Mürtedde dahî tevbe ve istiğfar lâzımdır, keyfiyet içün yenilende içilende haram olmaz nesne yokdur, tâife-i mezbûre yevm-i cezâya mu’terif iseler Hak Teâlâ hazretinden havf edüb ehl-i İslâm’dan hayâ etmek lâzımdır2149”. Ebussuûd Efendi, “Esrârı, keyfiyet için yiyicek, kalîlen ve kesîren haram mıdır?” sorusuna doğrudan “haramdır 2150” fetvâsını vermiştir. Bu gibi uyuşturucu maddelerin yaygınlığını da gösteren diğer bir fetvâda “keyfiyet ile mübtelâ olan imâm”ların davranışlarından söz edilmiş ve bu hallerinin imamlıktan azledilmesi gerektirdiği söylenmiştir2151 . Fetvâlarda sarhoşluk sebepleri olarak içki içmenin yanında ma’cûn2152, afyon, esrar, benc, berş 2153 ve bozaya da yer verilmiştir. Arak2154 konusu ise tartışmalı bir şekilde yer almıştır. Benc yiyip boza içerek sarhoş olanların, akılları başlarında yok iken hanımlarını üç talâk ile boşamaları, yeri göğü birbirinden ayırt edemeyecek seviyede olduğu takdirde geçerli sayılmıştır 2155 . Hüküm olarak arakın katrası haram kabul edilmiş 2156 , “arakın sekri haramdır, katrası değildir” diyenler için “kâtelehullah tecdîd-i imân lâzımdır, hamrın sûret-i nev’iyyesi mübeddel 2147 Şaban, a.g.e., s. 254-255. 2148 Şemseddin Sami, Kamûs-i Türkî, s. 1226. 2149 Düzdağ, a.g.e., s. 145; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 192a. 2150 Düzdağ, a.g.e., s. 144-145 2151 Düzdağ, a.g.e., s. 69; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 32a-b. 2152 Macun, bazı hastalıkların tedavisi maksadıyla beraber daha ziyade şehvânî hisleri çoğaltmak maksadıyla yapılan baharlı ve şekerli maddelere verilen addır. (Pakalın, Tarih Deyimleri, II, 377). Ebussuûd Efendi fetvâlarından anlaşıldığı kadarıyla bu macunlar aynı zamanda uyuşturucu olarak da imal edilmektirr. 2153 Berş, afyon şurubu, keten yaprağı ile yapılıp bir nevi müsekkir macun demektir. (Pakalın, a.g.e., I, 209). 2154 Ter, ter gibi teraşşuh ederek hâsıl olan ruh, meyve ve sâire envâ'ından takdîr ile istihsâl olunan ispirto, rakı. Rakı bunun galatıdır. (Şemseddin Sami, a.g.e., s. 934. 2155 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 42a; Düzdağ, a.g.e., s. 45; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 118a. 329 değildir 2157” fetvâsı verilmiştir. Berş, afyon ve içinde esrar olan macunların sarhoş etmeyecek miktarda kullanımı da, “feseka ve ehl-i hevâ yiyişi üzerine hiç biri helâl değildir 2158 ” şeklinde yorumlanmıştır. Sarhoş olan bir kişi, sarhoş iken hanımını boşadığı gerekçesiyle mahkemelik olsa, şâhitlerin delili, sarhoşun deliline tercih edilir2159 . Sarhoş halde kelime-i şehâdet getirmekle İslam’a girmiş olur, ancak uyandıktan sonra küfrüne devam etmesi halinde iki farklı fetvâ verilmiştir. Birisinde küfrüne ısrar etmekle mürted sayılmaz, dolayısıyla katl olunmaz2160 denilirken, diğerinde “tamâm-ı sıhhat üzerine kelime-i şehâdeti telaffuz edüb küfürden teberî etdi ise elbette İslam’a gelmek lâzımdır, gelmez ise katl lâzımdır 2161” fetvâsı verilmiştir. Sarhoşların terleri necis kabul edilmemiş, böyle bir ter namaza mani sayılmamıştır 2162 . Sarhoş haliyle, bir kuyuya düşüp ölen kişi için, kuyu sahibinin diyet ödemesine gerek görülmemiştir 2163 . Sarhoş halinde iken birisine kılıç çekse, kılıç çekilen kişi kendisini savunmak için sarhoşun elinden kılıcını alıp, sarhoşu yaralasa ve bu yaralama sonucu olarak ölse şehitlerden sayılıp sayılmaması hususunda “olur, halince 2164 görüşüne yer verilmiştir. d- İkrâh İkrâh, “bir kimseyi, tehdit etmek suretiyle hukuken yapmakla mükellef olmadığı bir işi yapmaya zorlamak” demektir. Zorlayanın yaptığı tehdidi yerine getirebilecek güçte olmaması halinde ikrâh hukuken dikkate alınmaz. İkrâh unsurunu yakından ilgilendiren “ihtiyâr", “bir şeyi yapıp yapmama hususunda bir tercihte bulunmak” demektir. "Rızâ" ise, “bir şeyi arzu etmek ve onu memnumiyetle kabullenmek” anlamına gelir. İnsan bir işi yapmayı bizzat arzu etmiş ise ihtiyâr sahihtir. Yok eğer iki zarardan daha hafif olana katlanmak için yapılmış bir tercih ise, ihtiyâr fâsittir. 2156 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 190b; Mültekâ’l-Ebhur, Slm. Ktp., Esad Ef., 994, vr. VIa; Fetâvâ-yı Ali Efendi, Aşir Ef., 138, vr. 190b, (Kenar kayıt). 2157 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 190b; Fetâvâ-yı Ali Efendi, Aşir Ef., 138, vr. 190b, (Kenar kayıt); Mültekâ’lebhur, Slm. Ktp., Esad Ef., 994, vr. VIa. 2158- Düzdağ, a.g.e., s. 145; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 192b. 2159 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 42a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 118a. 2160 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 217a. 2161 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 217a. 2162 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 2b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 4b. 2163 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 199b. 2164 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 18a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 38b. 330 Hanefîlere göre ikrâh, kuvveti ve etki derecesi bakımından iki çeşittir: 1- İkrâh-ı Mülci' veya İkrâh-i Kâmil: Öldürme, bir organı yok etme veya -toplumda mevki sahibi kişi için- alçaltıcı bir muameleye maruz bırakma tehdidini ihtiva eden ikrâh. Bu çeşit ikrâh "ihtiyâr"ı bozar ve "rızâ"yı ortadan kaldırır. 2- İkrâh-ı Gayr-ı Mülci' veya İkrâh-ı Nâkıs: Kısa süre hapisle ve ölüm yahut organ kaybı tehlikesi taşımayan, dövmeyle tehditte bulunarak yapılan ikrâh gibi. Bu çeşit ikrâh "rızâ"yı ortadan kaldırır; fakat "ihtiyârı" bozmaz. İkrâh ister mülci’ ister gayrı mülci' olsun, "ehliyet"e zarar vermez. Çünkü ihtiyâr ortadan kalkmamıştır. Her nekadar mülci’ ikrâh halinde ihtiyâr bozuk ise de, yok olmuş değildir. Ehliyet açısından durum böyle olmakla beraber, ikrâhın insanın söz ve fiillerine bağlanacak hükümler açısından etkisi vardır. İkrahın etkisi kendisine hukukî sonuç bağlanacak söz ve fiilin niteliğine göre değişir. Şayet hakkında ikrâhta bulunulan hukukî tasarruf ikrâr nevinden ise, ikrâh ister mülci' ister gayr-ı mülci olsun, bu ikrâr bâtıl sayılır. Şu halde bir kimse bir borç, bir evlenme veya bir boşama ikrârında bulunmaya zorlanmış olsa onun bu ikrârı hukuken geçersizdir, bir değer taşımaz. Çünkü ikrâr, doğruluk ihtimalinin yalan olma ihtimaline ağır basması itibariyle bir delil olarak kabul edilmiştir. İkrâh halinde ise doğruluk ihtimalinin daha güçlü olduğundan sözedilemez. İkrahın konusu, alım-satım, kira ve rehin vb. gibi sözleşmeler veya hukukî muameleler ise, ikrâh ister mülci' ister gayrı mülci' olsun bu, o tasarrufu bâtıl değil fasit yapar. Fakat Hanefîler, bazı hukukî muameleleri bu kuraldan istisna etmişler, mülci' bile olsa ikrâh altında bu muamelelerin geçerli olacağına hükmetmişlerdir. Evlenme, boşama, köle âzâdı, ric'î talâkta kocanın (süresi içinde) karısına dönmesi, nezir ve yemin bu nevi muamelelerdendir. İkrahın konusu, fiil nevinden ise, meselâ kişi haksız yere birini öldürmeye veya içki içmeye yahut başkasının malını telef etmeye vb. bir fiile zorlanmış ise, bu durumda ikrâh gayrı mülci ise, böyle bir fiilin işlenmesi câiz olmaz. Bu nevi ikrâha binaen fiil işlenmiş ise, fiile bağlanacak sonuçlar ikrâhta bulunana değil, fiili işleyene ait olur. İkrâh mülci ise, bu durumda üç çeşit fiil sözkonusu olabilir: 1- Mükrehin (zorlanan kişi) yapması vacip olan fiiller. Bu nevi bir fiile zorlandığı halde kişi onu yapmaz ve ölünceye yahut bir organını kaybedinceye kadar direnirse günahkâr olur. İçki içmeye, murdar et veya domuz eti yemeye zorlanması gibi durumlar bu neviye örnek gösterilebilir. 2- Mükrehin yapması mübah olmakla birlikte, tehdid edildiği duruma karşı sabredip 331 istenileni yapmadığında sevap kazanacağı fiiller: Allah'ı inkâr etmek, dinî alaya almak gibi. Böyle bir fiile zorlanan kişinin, kalbi imânla dolu olmak şartıyla, o fiili işlemesi câizdir. Ramazan orucunu bozmaya, farz olan namazı terketmeye ve başkasının malını telef etmeye zorlanma halleri de bu nevi içinde mütalâa edilmiştir. Buna göre, kişi böyle bir ikrâh altında kaldığı halde, verilen eziyete tahammül eder ve zorlandığı işi yapmazsa sevabı hakeder. Şayet ikrâha dayanamayıp isteneni yaparsa günahkâr olmaz. Mala zarar verilmesi halinde, tazmin sorumluluğu, mükrehe değil, mükrihe (zorlayana) aittir. 3- Mükrehin yapması hiçbir şekilde câiz olmayan fiiller: Haksız yere bir cana kıyma, bir organı kesme yahut can kaybına yol açacak şekilde dövme gibi. Yapmaması halinde kendi canını yitirme tehlikesi bulunsa bile, mükrehin bu nevi fiilleri işlemesi câiz değildir. Böyle bir davranışta bulunan kimse bütün İslâm hukukçularına göre günahkâr olur. Çünkü başkasının canı da kendi canı gibi masumdur. Kişinin bir zararı kendisinden, aynı zararı başkasına vermek suretiyle gidermesi câiz değildir. İslâm hukukçuları mükrehin bu neviye giren fiili işlemesi halinde günahkâr olacağı hususunda görüş birliği içinde oldukları gibi, bu fiilin dünyevî cezâyı gerektireceği noktasında da ittifak etmişlerdir. Fakat bu cezânın ne olacağı ve mükrehe mi yoksa mükrihe mi verileceği hususunda farklı görüşler ortaya konmuştur. Mâlik, Ahmed b. Hanbel, -tercih edilen görüşüne göre- Şâfiî ve Hanefî'lerden Züfer, bu fiile uygulanması gereken cezânın kısâs olduğu kanaatindedir. Yine bu hukukçulara göre cezânın fiili işleyene (mükrehe) verilmesi gerekir. Çünkü kasden ve haksız yere maktûlü öldüren bizzat mükrehtir; o halde kısâstan muaf tutulamaz. Ebû Hanîfe ve Muhammed b. elHasen'e göre ise, kısâsın mükrihe (zorlayana) uygulanması gerekir; mükrehe (faile) kısâs değil, yetkili merciin caydırıcılık için yeterli göreceği bir ta'zir cezâsı uygulanmalıdır. Ebû Yusuf a gelince, o, sadece mükrihin (zorlayanın) diyet ödemesi gerektiği ve gerek mükrih gerekse mükrehe kısâs uygulanamayacağı görüşündedir. Zira kısâs ancak suçun bütün unsurlarıyla mevcut olması halinde uygulanabilir; oysa mükrih ve mükrehin ayrı ayrı ele alınması halinde hiçbiri hakkında suçun tam olarak oluştuğunu söylemek mümkün değildir. Zina fiilide bu kısımda değerlendirilmiş ve ihtiyâr halinde cevâz verilmediği gibi ikrâh halinde de cevâz verilmemiştir. Çünkü hiçbir şekilde zinanın haramlığı ortadan kalkmaz. İkrâh altında zina fiilini işleyen kişinin günahkâr olacağı hususunda fakihler arasında ihtilâf yoktur. Ancak fakihlerin tercih edilen görüşlerine göre bu fiile had cezâsı uygulanmaz. Çünkü 332 ikrâh bir şüphe sayılır. Hadler ise şüphe ile ortadan kalkar2165 . Fetvâlarda ikrâh kavramına doğrudan “ikrâh” tabiri ile yer verildiği gibi “cebr” tabiri ile de yer verilmiştir. Aynı zamanda kelime “hoşlanmamak” şeklindeki bilinen lugat manasıyla da kullanılmıştır 2166 . Terim manasıyla ikrâh şöyle tarif edilmiştir: “Sulh etmez isen arz ederin” 2167; “mahkemede eğer henüz hul’ ederin deyû ikrâr eyle ve illâ darb-ı şedîd ve habs-i medîd olunursun 2168”; evlilik konusunda iki evli olan bir kişi aynı evde durmaya razı olmayan eşine “Zeyneb’le bir evde dur ve illâ mehrinden ferâğat eyle 2169 ” demesi ve Sancakbeylerinin “ezâ etmesi 2170 ” de ikrâh sayılmıştır. Bu genel tariflerin yanında ikrâhın kişiye göre değişebileceği, “ırz taifesi” ve “köle” olmak üzere sosyal konumuna ve ahlaki kişiliğe göre mertebelerinin olduğu da ifade edilmiştir2171 . “İkrâr eyle ve illa darb-ı şedîd edeyin, yahud habs edeyin deyû tahvif; ikrâr etmiycek dedügin edeceğine i’tikâd edüb ikrâr edicek 2172” cümlesi bir fetvâda ikrâh sayılırken, benzer bir meselede “ikrâh ile ikrâr ettirüb meclis-i şer’de dahi böyle ikrâr eyle yoksa sana darb-ı şedîd ve habs-i medîd ederin deyû tahvîf ve va’îd edüb halbukarında Amr’a darb-i şedîd ve habs-i medîde kâdir olsa bu sûretde Amr dahi meclis-i şer’a varub ikrâr eylese zikr olan ikrâra şer’an itibar olunur mi?” diye sorulmuş Ebussuûd Efendi bu özellikleti bir ikrârı “Olunmaz” 2173 diyerek geçersiz saymıştır. Sürgünlerde eşyaları ikrâh ile satılan kişiler, yapılan bu satışta gabn-i fâhiş olduğunu ispat etmeleri halinde, malları kullanılmış olsa bile yapılan satışı feshedebilirler 2174 . İkrâh ile yapılan sulh anlaşmaları2175 , alış-verişler2176, “bey' ve teslîm-i mebî ve kabz-ı semen cemî'an ikrâhla olduğun isbât edicek 2177 ” yapılan akit geçersiz sayılır. 2165 Şaban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, s. 255-259. 2166 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 33b. 2167 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 176b. 2168 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 176a. 2169 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 39b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 50b. 2170 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 176a; Düzdağ, a.g.e., s. 44. 2171 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 175b. 2172 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 175b; Düzdağ, a.g.e., s. 139 2173 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 176a. 2174 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 176b. 2175 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 176b; Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 88a; Fetâvâ-yı Ali Efendi, Slm. Ktp., Esad Ef., 1082, vr. 164a, (Kenar kayıt), 2176 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 176a; Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 87b; Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 1072, vr. 4b 2177 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 87b. 333 İkrahın en fazla problem teşkil ettiği konu nikâh ve talâk konuları olmuştur. Temel prensip olarak nikâhda hâkim izni şart görülmüş, hâkim izni olmadan imamların nikâh kıymaları yasaklanmıştır. Bununla beraber velînin sözlü izni, evlenen kızın da rızâsıyla kıyılan bir nikâhı hâkimin feshetme yetkisinin olmadığı ifade edilmiştir2178. Bir diğer fetvâda “hakim ma’rifeti”nden söz edilmiş, ancak hâkim ma’rifeti olmaksızın kıyılan bir nikâhın “nizâ’ ve husûmet”e meydan vermediği takdirde sahih olacağı, aksi takdirde sahih olmayacağına dikkat çekilmiştir2179 . Bu anlayışa dayalı bir fetvâda ikrâh ile kıyılan bir nikâhda taraflar “evet” dediği takdirde nikâh mün’akid olur2180 denilmiştir. Nikâhda köleler mükâteb, me’zûn ve müdebber olmak üzere üç kısımda değerlendirilmiştir. Müdebber köleleri, efendileri zorla evlendirebilir, kölenin itiraz hakkı olmaz, kıyılan nikâhı da feshedemez. Ebussuûd Efendi burada İmam Âzam’ın böyle bir nikâhı geçersiz sayan görüşüne de yer vermiştir2181 . Talâk konusunda Ebussuûd Efendi “talâk ma’kulesinde ikrâh zarar eylemez” 2182 genel prensibini kabul ettikten sonra bunun hukukî sonucu üzerinde de durmuştur: “Heman eseri bunda zâhir olur ki Hind medhûlun bihâ olmasa Amr’ın üzerine lâzım olan nısf mehri ikrâh eden zâmin olur idi 2183 ”. Buna göre ikrâh ile talâk geçerlidir, ancak talâk ile doğacak maddi zararları ikrâh eden tazmin eder. Bir kadın kocasından boşanmak için irtidât etse, “ta’zîr-i belîğ”den sonra, zorla müslüman yapılıp, zorla nikâhı tazelenir 2184 . Küçüklerin cebr ile kıyılan nikâhları, kadı tarafından kıyılmış olsa bile geçersizdir, bir ölüm olması halinde birbirlerine mirasçı olmazlar2185 .İkrah ile yapılan köle azadları geçerlidir2186, ancak ikrâh ile azad edilen bir kölenin parasını ikrâh eden kişi öder2187 . 2178 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 37a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 46a; 2179 Düzdağ, a.g.e., s. 37; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 37a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 46a-b. 2180 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 36b-37a. 2181 Düzdağ, a.g.e., s. 123; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 37a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 46b; Fetâvâ-yı Üskûbî, Slm. Ktp., Esad Ef., 1094, vr. 26a, (Kenar kayıt) , 2182 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 176a. 2183 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 176a; Düzdağ, a.g.e., s. 44. 2184 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 61a, b; Düzdağ, a.g.e., s. 46; el-Vikaye, Slm. Ktp., Esad Ef., 800, vr. 124a. 2185 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 62b. 2186 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 173b; Düzdağ, a.g.e., s. 126. 2187 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 176b. 334 Aile hukukunda bir erkeğin hanımını otuz günlüğüne, yolculuk mesafesinde yola zorla götürmesi, hâkimin iznine bağlı olarak câiz görülmüştür 2188 . İstanbul Galata’da oturan bir kişinin, hanımını Eyüb Sultan’a götürmek istemesi halinde, hanımı razı olmazsa, erkeğin bu mesafeye zorla götrümesi câiz görülmüş ancak: “Eğerçi kâdir olur amma behâne ile ta'cîz meşrû' değildir. Bir tarîk ile rızâ etmek lâzımdır 2189 ” diyerek böyle bir davranışın “ta’cîz” amaçlı yapılmamasına dikkat çekilmiştir. İbâdet hayatında, müslümanların yaşadığı bir muhitte mescid olmayıp, insanlar cemâat ile namaz kılmıyor olsalar, o muhitin insanlarına zorla mescid yaptırılır ve namazları cemâat ile kılmaları temin edilir. Buna rağmen namaz kılmamakta ısrar edenler olursa bunlara ta’zîr cezâsı verilir. Bu hususta “vülât-ı Memâlik-i Mahmiyye'ye sene (erbâin ve erba'îne ve tis'imietin) 2190 (944/1537) tarihinde müekked ahkâm-ı şerîfe vârid olmuşdur. Mûcebiyle amel olunmak lâzımdır” denilmiştir2191 . İbâdetlerin edası konusunda sıkça gündeme gelen konu namazların kılınmasıdır. Nitekim bir fetvâda hizmetçileri ve köleleri beş vakit namaz kılmayıp, fısk u fücura alışkın olmaları halinde “hadd ve ta’zîr-i şedîd ve habs-i medîd lâzımdır 2192” denilmiştir. Namaz kılmayanlar, namazın farziyetini inkar ederlerse katl edilirler. İnkar etmiyorlarsa o zaman “Darb-i şedîdden sonra habs-i tavîl olunub tamâm-ı tevbe ve salâhı zâhir oluncaya değin ıtlâk olunmaz 2193”. Fetvâda namaz kılmayanların, darb-ı şedîdden sonra namaz kılıncaya kadar hapis cezâsına çarptırılacağı ifade edilmiştir. İkrâh konusunun cereyan ettiği diğer bir husus istimlâk konularıdır. Buna göre harab olan bir cami yeniden inşa edilmek istendiğinde, inşaat alanının darlığı problem olursa, çevresindeki evler cebr ile satın alınıp istimlâk yapılarak cami inşa edilir, darlık problem gösterilerek caminin yeri değiştirilemez2194. Böyle bir yer mülk yer olmayıp, aksine vakıf ya 2188 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 39b. 2189 Düzdağ, a.g.e., s. 53; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 39b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 50b-51a. 2190 “erbaîn ve tis’amietin” Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 244b; Slm. Ktp., Esad Ef., 892, vr. 285b. 2191 MTM, s. 338; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 66a; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 271b; 585, vr. 244b; 892, vr. 285b; Düzdağ, a.g.e., s. 73; Velî b. Yusuf, a.g.e., 14a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 26b. 2192 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 69b; Düzdağ, a.g.e., s. 120. 2193 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 30b. 2194 Düzdağ, a.g.e., s. 74; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 22a-b. 335 da mîrî arazi bir yer ise o zaman da kimsenin iznine bakılmaksızın ihtiyaç miktarı ecr-i misli ile satın alınır2195 . Gayr-i müslimlerin cami çevresinden ev satın alıp mahalle kurmalarına izin verilmez. Müslümanların göç etmeleri sebebiyle boşalan bir mahalle camisinin çevresi de bu hükme tabi olup, gayr-i müslimlerin bu gibi yerlere yerleşmelerine izin verilmeyip, yaptıkları evleri cebren satın alınır 2196 . Gayr-i müslimlerin cami yakınlarında oturmaları, cami cemaatinin azalmasına sebebiyet vermemeleri şartıyla caizdir. Cami cemaatinin azalmasına sebep olmaları halinde evleri zorla piyasa değeri üzerinden satın alınır 2197 . Gayr-i müslimlerin müslüman köle kullanmaları yasaklanmış olup, ellerinde olan müslüman köleler zorla satın alınır2198 . İflas ve icrâ hususunda, bir evinden başka bir şeyi bulunmayan bir borçlunun bu evi zorla sattırılmaz, borçlu hapsettirilir2199 . Müslüman olduktan sonra yine kâfir olan bir kişi zorla müslüman yapılır, olmadığı takdirde katl edilir2200 . Zorla tecavüz edilmek istenen bir kadın, başka bir yol bulamadığı için, saldırgana balta vurup yaralasa, yaralama sonucunda da saldırgan ölse, meşru mudafaa yapan kadının bu davranışı “gazâ” sayılmıştır 2201 . İkrâh altında bulunan bir kişi, çaresizlik halinde kendisini savunurken, saldırganın ölümüne sebep olması halinde “halâsa gayri tarîkle kâdir olmadığı sâbit olucak, ne kısâs lâzımdır ne diyet 2202” denilmiştir. e- Unutma “Kişinin sorumluluklarını hatırlamasına engel olan bir hal 2203” olarak tarif edilen “unutkanlık” ne vücub ehliyetine ne de edâ ehliyetine mani kabul edilmiştir. Çünkü akıl kamil manada varlığını sürdürmektedir. 2195 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 197a. 2196 İÜİFK., 01, vr. 89b; MTM, s. 338; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 66a; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 271b; 585, vr. 244b; 892, vr. 285b; Düzdağ, a.g.e., s. 95, 97; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 14a; 196b, 80a-80b; Düzdağ, a.g.e., s. 97 2197 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 196a. 2198 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 76a; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 277b; Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 252b. 2199 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 45b. 2200 Düzdağ, a.g.e., s. 90 2201 Düzdağ, a.g.e., s. 158; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 68b; 206a. 2202 Düzdağ, a.g.e., s. 152. 2203 Zeydan, el-Vecîz fî usûli’l-fıkh, Beyrut, 1994, s. 105. 336 Unutkanlık kul haklarında mazeret sayılmaz. Dolayısıyla bir kişi unutarak birisinin malını telef etmesi halinde tazmin etmesi gerekir. Allah hakları konusunda ise mazeret kabul edilir. Unutarak yapılan bir yanlışdan dolayı günah gerekmez. Unutarak yiyilen orucun bozulmamasında olduğu gibi dünyevî konularda da mazeret kabul edilir2204 . Unutma mâniine genelde ibâdetler konusunda, yer verilmiştir. Bu fetvâlarda fıkıh kaynaklarında bilinen konuların tekrarlandığı görülmüştür. Bunlardan bazıları şöyledir: “Zeyd Amr'a mudârebeye verdiği akçeyi talep ettikde: “ Zikrolan akçe ile esbâbı almağa ?varıp, akçe koynumdan çıkarıp, dizim üzerine komuş idim. Unutmuşum, akçe düşüp zâyi olmuş” dese, Amr'a zamân lâzım olur mu? el-Cevâb: Olur 2205 ”. “Zeyd sehv ile kelâm-ı kadîmi yanlış yazsa âsim olur mu? el-Cevâb: İhtimâm etmemekiyle sehv edicek olur 2206 ”. f- Hata “Doğru” ve “kasıt”ın da karşıtı olarak kullanılan kelime fıkıh usûlü terimi olarak şöyle tarif edilmiştir: “Bir kişiden isteğinin ve iradesinin aksine bir söz ya da davranışın meydana gelmesidir”. Bu şekliyle hata, ehliyetin ne vücûb ne de edâsını etkiler. Ancak Allah hakkı olan şeyleri düşürür, kul haklarından kısâs gibi cezâ özelliği taşıyanlarda cezânın hafiflemesine sebeb olur. Örneğin kısâs diyete dönüşür. Mali tasarruflarda mazeret teşkil etmeyen hatanın muâmelât konusunda sözlü tasarrufları Hanefîlere göre hata dikkate alınmayıp yapılan akit geçerli sayılır, diğer cumhûr-i ulemâya göre ise hata dikkate alınıp, yapılan akit geçersiz sayılır. Örneğin Hanefîlere göre hata ile yapılan talâklar geçerli olup, boşama tahakkuk ederken, diğer âlimlere göre böyle bir boşama geçersizdir2207 . Fetvâlarda hata konusuna dinî ve hukukî meseleler ile, cinayetler olmak üzere iki konuda temas edildiği görülmektedir. Hukuki meselelerde kadıların ve müçtehitlerin hatalarına dikkat çekilmiştir. Bir kadı aynı konuda farklı iki hüküm verse, verdiği birinci hükmün hatalı, ikinci hükmün sahih olduğunu anlamış ve bu anlıyışında da isabetli olmuş olsa, birinci görüş geçersiz sayılıp, ikinci görüş ile amel edilir2208 . 2204 Zeydan, el-Vecîz, s. 106. 2205 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 153b. 2206 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 21a. 2207 Zeydan, a.g.e., s. 115-116. 2208 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 118b. 337 Müçtehitlerin hataları meselesi, Hz. Ali (r.a.) ile Hz. Muaviye’nin (r.a.) aralarında yaşanan problemlerde gündeme getirilmiş, bu gibi içtihadi konularda yapılan hatanın affedilmesi için şu özelliği taşıması gerektiğine vurgu yapılmıştır: “…bu maddede tertib-i mebâdîde bezl-i mechûd vâk’i olduği takdirce mukâbelesinde sevâbdan hâlî olmaz vâk’i olan hatası ve ana binâen cereyân eden vekâyii afv buyurmağa Hakk Sübhanehu ve Teâlâ kâdirdir 2209 ”. Bir kişinin, vefâtından sonra babasının cinsel ilişkide bulunduğu cariyesi ile hataen cinsel ilişkide bulunması, “ta’zîr-i şedîd ve habs-i medîd” gerektirmesinin yanında, böyle bir fiilin Allah katında affedilmesi “kemal-i tazarru’ ve tezellül ile tevbe-i nasuh”a bağlanmıştır 2210 . Doktorların hatalı tedavileri için diyet gerektiği söylenmiştir2211. Hata ile öldürmelere diyet fetvâsı verilmiş, amden katillerde diyetin bütününün affedilebileceği, hataen katillerde ise malın üçte birine tekabül edeninden af olabileceği ifade edilmiştir 2212 . Amden katillerde, öldürme yaralıyıcı bir alet ile olmuş ise, fasit şartlara rağmen sulh anlaşması geçerli kabul edilmiş; kasten öldürme yaralamayan bir alet ya da hata ile olmuş ise şart geçerli sayıldığından, fasit şart ile sulh de fasit olmuş olur2213. Hata ile yapılan ikrârarlar da geçersiz sayılmıştır 2214 . g- Hastalık Akıl hastalığı ve baygınlık dışındaki hastalıklar vücûb ve edâ ehliyetine mani olmazlar. Dolayısıyla hastalar her türlü sorumluluk altına girebilir ve her türlü hakkı elde ebilirler. Ancak hastalık ölüm hastalığı olması halinde miras, vasiyet ve borç konusu gibi bazı tasarrufları geçersiz kılar. Vasiyet malının üçte biri hakkında, borçluya vasiyeti de borcu miktarınca geçerli olur. Kıydığı nikâhlar sahih olup, bu durumda mehr-i misil geçerli olur. Hanımını, kadın razı olmadığı halde bain talâk ile boşması geçerli olur, ancak ölmesi halinde mirastan mahrum edilmez2215 . Fetvâlarda hastalık “maraz-ı müzmin” ve “maraz-ı mevt” olarak iki kısımda değerlendirilmiştir. Bunlardan maraz-ı mevt ile ilgili bir çok tanım bulunmakla birlikte, maraz-ı müzmini tarif eden açık bir yorum rastlanmamıştır. Ebussuûd Efendi’ye göre Maraz-ı 2209 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 224b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3677, vr. 144b. 2210 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 69a. 2211 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3406, vr. 50a. 2212 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 208b-209a. 2213 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 149b, 209a; Düzdağ, a.g.e., s. 157. 2214 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 146a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 146a. 2215 Zeydan, el-Vecîz, s. 106-108. 338 mevtte ölçü kırk gündür. Kırk gün uzamayan bir hastalık maraz-ı mevt sayılmadığından, bir kişi “müdebberim olub fevtimden kırk gün evvel âzâd olsun deyüb üç yıldan sonra fevt olsa” yaptığı bu vasiyet geçerli sayılmamıştır 2216. Bir diğer tanımda maraz-ı mevt “heman ol iştidâd zamadır 2217”, “maraz-ı mevt iştidâda başlayub yevmen fe yevmen olunca ziyâde olduği vakitdir 2218” denilmiş; taşrada ihtiyacını kendisi gören kişinin hastalığı maraz-ı mevt kabul edilmemiş, burada da hastalığın şiddetlendiği zaman dilimi üzerinde durulmuştur 2219 . Dolayısıyle beş sene hasta yatan kişinin, maraz-ı mevti, hastalığının şiddetlendiği andan itibaren geçen zamandır. Bu zamandan önce yapmış olduğu bütün vasiyet, hibe vs. tasarrufları geçerlidir2220 . Maraz-ı mevtde “esbâbım bey' olunub akçesiyle rûhum içün tilâvet olunsun deyû vasiyyet”de bulunmak vakıf sayılır ve geçerlidir. Yapılan vasiyetin yerine getirilmesi gerekir2221 ancak mahkeme tescili de şarttır 2222. Yapılan vasiyetin üçtebire tekâbül etmesi halinde bir problem olmadığı gibi, sülüsden ziyâde olsa bile yerine getirilmesi zorunlu görülmüştür 2223. Ne varki bir başka fetvâda yapılan vakfın hangi surette yapıldığı üzerinde durulmuş, vasiyet niteliğinde yapılan vakfın sahihliği hususunda şu fetvâ verilmiştir: “…Vasiyyet tarîki ile vakf edicek sülüs müsaade ettügi mikdarı küllen ya bazan vakf lâzımdır 2224”. Hastalık halinde yapılan vakıflar sahih olduğu gibi, vakfiye şartlarının bazılarından vazgeçmek de sahihdir2225 . Sahih hibeler vârislere geçersiz, varis olmayanlara ise üçtebirden geçerlidir 2226 . Fetvâ şöyledir: “Hind maraz-ı mevtinde kızının kızı Zeyneb’e bin akçe-i hibe-i sahîha ile hibe edüb fevt olsa verese hibe-i adem-i kabule kâdir olurlar mı? el-Cevab: Zeyneb Hind’e vârise ise olurlar ve illa olmazlar. Sülüsde mu’teberdir 2227”. Alış-verişler üçte birden ziyade değil ise geçerlidir, ziyade ise verese “ziyâdesin semeni ile ver, yâhud feshederiz demeğe kâdirlerdir 2228 ”. 2216 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 64b. 2217 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 211a; Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 8a. 2218 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 164b; Düzdağ, a.g.e., s. 166. 2219 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 164b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3341, vr. 169b. 2220 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 164a. 2221 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 104b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad 3752. vr., 109b. 2222 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 36b. 2223 Düzdağ, a.g.e., s. 165 2224 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 212b. 2225 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 147b. 2226 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 162b. 2227 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 162b. 2228 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 147b. 339 Maraz-ı mevtte yapılan âzâd hakkında “Maraz kırk gün uzadı ise sülüseden âzâd olmağa kavil vardır, amma küllî maldan âzâd olmak esahdır, veresesi var ise dahi dahl edemezler, amma beytül-mâlci asla Amr’dan gayri malı olmayıp marazında i’tâk eylese dahi edemez sülüse i’tibârı verese hakkındadır 2229 ” diyerek verese ile beytü’l-mâlcının miras malı üzerindeki tasarruf yetkilerinin sınırlarına temas edilmiştir. Bir kişinin bütün kölelerini azad için yaptığı vasiyet “Cümle veresenin kullarına vasiyyet dahi ı’tâk bâtıldır 2230 ” denilerek geçersiz sayılmıştır. Bir kişinin hastalığından önce sağlıklı iken “maraz-ı mevtimden kırk gün evvel cemî’ kullarım ve câriyelerim âzâd olsunlar ve ellerinde olan esbâb ve nukûdları kendilerin olsun” dedikten sonra bu vasiyeti mahkemede tescil ettirip sonra da ölmesi halinde şu fetvâ verilmiştir: “Kullar ve câriyeler cümlesi küllî maldan âzâd olurlar, amma ellerinde olan esbâb ve nukûd sülüs-i maldan anların mülkü olur, “ ellerinde olan malları ve esbâblarıyla âzâd olsun” demekle esbâb ve nukûd anların olmaz “ anların olsun” demek lâzımdır 2231 ”. Maraz-ı mevtinde olan bir kişinin vekil tayin etmesi sahih görülmüştür 2232. Hastalanıp, hastalığı uzun süre devam edip, iyileşme ihtimali olmayan bir kişi yerine bedel hac yaptırabilir2233 . Maraz-ı mevtde yapılan borç ikrârı2234 ve hibe ikrârı2235, kadının kocasına mehrini hibe etmesi 2236 geçerli değildir. Ancak erkeğin hanımına mehir borcu olduğu şeklindeki ikrârı geçerli görülmüş 2237, bu da mehr-i misil ile sınırlandırılmıştır 2238. Ebussuûd Efendi zekat borcu vasiyetinde bulunmanın câiz olup olmayacağı sorusuna, doğrudan Câmiu’l-Fusûleyn’den naklen cevap vermiştir. Burada yer alan görüşe göre ise zekat borcu vasiyeti “manen sıla sayıldığından ölüm ile düşer, ölüm sonrasına yapılacak bir vasiyet te teberrû sayılacağından sülüsden fazlası geçerli değildir 2239”. Nesep ikrârı farklı değerlendirilmiş ve ölüm hastalığında yapılan neseb ikrârının geçerli olduğu söylenmiştir2240 . 2229 Düzdağ, a.g.e., s. 126-127. 2230 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 174b. 2231 Düzdağ, a.g.e., s. 127; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 212b 2232 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 137a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 137a. 2233 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 35b. 2234 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 146b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 147a. 2235 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 164b. 2236 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 163b. 2237 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 147b; Düzdağ, a.g.e., s. 165 2238 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 147b. 2239 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 24a. 2240 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 117b. 340 Vasiyetlerin geçerli olmasında büluğ şartı farklı şekillerde yorumlanmıştır. Nitekim kâr ve zararını bilme konusunda hiçbir kusuru olmayan, dokuz yaşındaki bir çocuğun, maraz-ı mevtinde yaptığı vasiyeti henüz mürâhik olması sebebiyle câiz görülmezken2241, benzer bir fetvâda henüz buluğa ermemiş bir kız çocuğunun yaptığı vasiyet bir cevapta doğrudan câiz görülmezken, bir diğerinde murahık olması halinde câiz görülmüş, üçüncü bir fetvâda da “Hakim kabule kâdirdir bu tasarruf nef’-i mahzdır, sâir tasarrufât gibi değildir 2242 ” diyerek vasiyetin hukukî sonucu hâkimin yetkisine havale edilmiştir. Varisleri olmayan karı-kocanın, beytü’l-mâlcıdan mal kaçırmak için, maraz-ı mevtlerinde birbirlerine vasiyette bulunmaları da sahih görülmüştür 2243 . Maraz-ı mevtte yapılan vasiyetlerin yerine getirilmesinde, miktar belirtilmemiş ise, hisse-i mechûlenin miktarını belirlemede verese tam yetkili sayılmıştır 2244. Böyle bir dönemde verilen talâklar kadının talebi ile olmuşsa geçerli görülmüş 2245, aksi takdirde geçerli sayılmamıştır. Maraz-ı mevtten önce yapılan ikrârların, öldükten sonra mahkeme huzurunda, hastalıktan önce yapıldığı şâhitlerle ispat edildiği takdirde geçerlidir2246 . ğ- Sığar Ebussuûd Efendi, küçükler ile ilgili uygulamaların temel prensibinin küçüğün menfeati olduğunu belirtmiş 2247, kabuller konusunda velisinin yetkili olduğunu söylemiştir2248 . Ebussuûd Efendi bir fetvâsında âkıl ve baliğ olmamış olan bir kişiye gabn-i fâhiş ile yapılan bir satış akdini geçersiz saymıştır 2249 . Genel bir prensip olarak küçük kızların evliliği velisine ait kılınmış 2250 , hâkimin izni konusunda ise kadın veli ile erkek veli arasında ayırım yapılmıştır. Nitekim bir fetvâda, bir kadının şâhitler huzurunda küçük kızını evlendirmesinde mahkeme izni şart görülürken2251 , 2241 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 177a. 2242 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 212b. 2243 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 211b. 2244 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 212b. 2245 Düzdağ, a.g.e., s. 49; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 43a-b; 53b; Mecmûa, 1082, vr., 19a, (Kenar kayıt). 2246 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 67a. 2247 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 170a. 2248 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 162b. 2249 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 110a. 2250 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 37b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 47b. 2251 Düzdağ, a.g.e., s. 38; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 36b, 44b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 45b-46a. 341 diğer bir fetvâda bir babanın küçük kızını evlendirmesinde velâyetinin kâmil olduğu belirtilerek mahkeme iznine gerek görülmemiştir. Babanın kıydığı bu nikâhı, küçük büluğa erdikten sonra feshedemez denilmiştir2252. Bu yorumlardan kimi fetvâlarda mahkeme iznine bağlı olmadığı ifade edilen “âdetçe” kıyılmış nikâhtan2253 maksadın da, erkek veli tarafından şâhitler huzurunda kıyılan nikâh olduğu anlaşılmaktadır. Hakimlere verilen nikah yetkisi tarafların rızâsına aykırı olduğu takdirde geçersiz sayılmış, cebr ile kıydıkları nikâhlar sahih kabul edilmemiştir2254. Büluğa ermemiş küçüklerin verdikleri talâklar geçersiz sayılmıştır 2255 . Osmanlı döneminin önemli problemlerinden biri olan kayıp insan meselesi küçüklerin evlendirilmesinde de gündeme gelmiştir. Buna göre bir kişi küçük kızı nikâhlansa, sonra da kayıplara karışsa, kız büluğa erdikten sonra bu nikâhı feshedebilir ancak, koybolan kocası bulunup, mahkemeye çıkıp, nikâh hâkim tarafından feshedilmeyince, ikinci evliliğini yapamaz 2256 . Küçüklere yapılan bir bağışı velisi, küçük adına kabul edebilmesi için onun bakımında ve evinde (hicrinde) olması gerekir2257. Küçüklere yapılan bağışlarda, hibe edilen mülkün hibenin sıhhatı için tahliye ve teslim şart değildir 2258 . Küçüklere yapılan hibeler, zekat miktarını bulduğu takdirde bunlara zekat gerekmez2259 . Küçüklerin bakımlarında yapılacak harcamalar, küçüğün malından yapıldığı takdirde ecr-i misille sınırlandırılır2260 . Küçükler yaptıkları hibeleri büluğa erdikten sonra ikrâr edip onaylamazlar ise, hibeden geri dönebilirler2261. Bağışlar “hisse-i şai’a”lardan yapıldığı takdirde, hibe edenin kendi mülkü ise sahih kabul edilmiştir2262. Küçüklere yapılan hibelerde, bir fetvâda küçüğün hibe edilen malı teslim alıp kabz etmesi şart görülmezken, diğer bir fetvâda hibe eden velîsinin küçük adına kabz etmiş olması şart koşulmuştur. Birbirinden farklılık arzeden iki mesele şöyledir: “Zeyd sakin olduğum ev kızım sağîre Hind’in olsun deyû tahliye teslîm olmasa ev Hind’in malı olur 2252 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 36b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 46a. 2253 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 44a. 2254 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 62b. 2255 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 42a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 118a. 2256 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 36b. 2257 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 162b. 2258 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 162b. 2259 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 164b. 2260 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr., 53b. 2261 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 162a. 2262 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 161a. 342 mi? el-Cevab: Hind içün kabz ettim dedi ise olur 2263 ”. “Zeyd sıhhatında oğlu Amr’ı sağîre bazı emlâkini hibe edüb ba’de fevt olsa Amr emlâki mezbûre-i kabz etmedi deyû verese kısmete idhal etmeğe kâdir olur mi? el-Cevab: Olmazlar, sağîrde kabz lâzım değildir 2264”. Küçüklere yapılan hibeler, borç konusunda bir kaçamak yol olarak kullanılmış, borçlu olan kişiler, mallarını alacaklarından saklamak için çocuklarına hibe etme yoluna gitmişlerdir. Ancak Ebussuûd Efendi borçlu birisinin küçük çocuklarına yaptığı bağışları “muvâzaa değil ise” şartı ile sahih olacağını söylemiştir2265 . Küçükler, hukuka aykırı biçimde satılmış olan mallarını, büluğa erdiklerinde satın alan kişiden ya bizzat malın kendisini ya da ecr-i mislini geri alabilirler2266. Küçüklerin malları aleyhine yapılan bir sulh anlaşması velisi tarafından yapılmış olsa bile, küçük büluğa erince yeniden akdedilir, aksi takdirde geçersiz sayılır2267. Yapılan bir satış küçüğün zararına ise o zaman işlem bütünüyle geçersiz sayılır2268 . Küçüklerin işledikleri cinayetlerin (katl vb.) diyet gibi cezâlarını velileri kendi mallarından ödedikleri takdirde câiz olur2269 . Yaptıkları vasiyetler konusunda bir fetvâda kâr ve zararını bilme konusunda hiçbir kusuru olmayan, dokuz yaşındaki bir çocuğun, maraz-ı mevtinde yaptığı vasiyeti henüz mürâhik olması sebebiyle câiz görülmemiştir2270. Bir diğer fetvâda henüz büluğa ermemiş olan bir kız çocuğuna, maraz-ı mevtinde yaptırılan bir vasiyet hakkında Ebussuûd Efendi üç ayrı yorum yapmıştır: Bir Cevâbında sahih olmayacağını söylemiş, bir başkasında murahık olduğu takdirde sahih olacağını söylemiş, üçüncü bir fetvâ da şunları ifade etmiştir: “Hakim kabule kâdirdir bu tasarruf nef’-i mahzdır, sâir tasarrufât gibi değildir 2271 ”. Gayr-i müslim küçüklerin İslam’ı din olarak seçmeleri ancak beş altı yaşlarına girmeleri halinde mahkemece tescillenir2272 . 2263 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 162b. 2264 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 162b. 2265 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 166a. 2266 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 213b. 2267 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 149a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 132a-b. 2268 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 163a-b. 2269 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 148a. 2270 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 177a. 2271 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 212b. 2272 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 217b. 343 III- KAYNAKLAR Önceden de temas edildiği üzere usûl kaynakları fetvâ ve yargıda esas olanın kadı ve müftülerin müctehit olmaları gerektiğini kaydetmişler 2273 , mukallitlerin fetvâya ehil olup olamayacakları konusunda ise farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. Bu teorilerin zamanla pratiğe dönüşmesi, mukallitlerin fetvâda uymaları gereken prensiplerin belirlenmesini zorunlu hale getirmiş olmalı ki, usûlcüler eserlerinde fetvâ usûlüne de yer vermiş, prensipleri belirlemeye çalışmışlardır. Ebussuûd Efendi, fetvâlarında doğrudan delile dayalı fetvâ verdiği gibi, fıkıh kaynaklarından naklen de fetvâ vermiştir. Osmanlı Devleti’nin, Hanefî mezhebini esas almış olması2274 onun daha çok Hanefî kaynaklarından nakil yapmasına sebep olmuş, bu arada farklı kaynaklara da atıflarda bulunmuştur. Bu bölümde önce Hanefî mezhebinde kaynak kavramı üzerinde durulup, ardından mezhep konusu ele alınacak, mezhep alimlerinin görüşleri ve ilgili kaynaklardan nakillerde takip edilen usûl üzerinde durulacaktır. A- KAYNAK KAVRAMI Önceden de ifade edildiği üzere Ebussuûd Efendi genel olarak nezheplerin özel de Hanefî mezhebinin usûl, fıkıh ve fetvâ alanında sistem ve telif açısından oluşumunu tamamlayıp kemale erdiği bir zaman diliminde müftülük görevini üstlenmiştir. Osmanlı fetvâ kurumunda taşra müftileri ile medrese müderrisleri 2275 fetvâlarında verdikleri fetvânın kaynağını göstermek zorunda idiler. Başkent müftüsü (Şeyhülislâm) ise kaynak göstermeden “olur / olmaz” şeklinde kısa cevap verirlerdi 2276 . Veli b. Yusuf mecmuasının derkenarında yer alan bir not, Şeyhülislâmların da istedikleri takdirde doğrudan kaynaklardan alıntı yapabildiklerini göstermektir –ki buna onun diğer fetvâlarında da rastlanmaktadır-: “Mevlânâ hazretlerine istifsar etdim imza etmeyüb nakl yazmışlar, bi aynihi 2273 Fahreddin er-Râzî, el-Mahsûl fî ilmi’l-usûl, Beyrut, 1988, II, 525-527; Seyfeddin el-Âmedî, el-İhkam fî usûli’l-ahkam, Kahire, ts., IV, 192; İbn Hamdân, “Sıfatü’l-fetvâ”, s. 275. 2274 Bk. Şah Veliyyullah ed-Dihlevî, el-İnsâf fî beyâni sebebi’l-ihtilâf, (Ta’lîk: Abdulfettah Ebu Gudde), Beyrut, 1984, s. 68-75; Dönmez, İ. Kâfî, “İctihadın Bağlayıcılığı Meselesi ve Fıkıh Mezheplerine Bağlanmanın Anlamı”, Usûl, c. I, sy. I, 2004, s. 35-48; Karaman, Hayreddin, İslam Hukukunda Mezhep Tercihi, www. hayrettinkaraman. net 2275 “İfta ile memur olan zeyd-i müderrisin beratında esahh-ı akval ile amel amel edüb naklin yazasın deyu mukayyed iken Zeyd akval-ı zaife ile fetvâ verüb ve nakil tahrir etmedügünden ma ada ekser evkatda kitaba dahi muracaat etmeyüb hatır-ı kasırına layih olan ile cevab verüb ekser mesailde hata eylese şer’an Zeyd’e ne lazım olur? El-Cevab: Azl ve iftadan hacr. Ketebehu Sadeddin ufiye anhu”. (Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 138a. Sadeddin Efendi’den ‘Hoca Efendi” diye bahsedilen ve kendisinden sıkça söz edilen bir Mecmûa. ) 2276 Hezarfen Hüseyin Çelebî, Telhîsu’l-Beyân, s. 200. 344 kalem-i şeriflerinden nakl olundi. Kah olur ki müfti heman mesele-i yeminiyle yazar, imza eylemez 2277 ”. Mezhepler içerisinde fetvâ külliyâtı en fazla olan mezhep, uygulama alanının genişliğine paralel olarak Hanefî mezhebidir. Osmanlı uygulamasında fetvâda kaynak gösterme zorunluğu, bu külliyâtın mezhebin görüşlerine kaynaklık edip edememesi, ettiği takdirde kaynak derecesinin ne olacağı hususunda çeşitli tasnif ve değerlendirmelerin yapılmasını gerekli kılmış, böylece bir kaynak felsefesi ve hiyerarşisi doğmuştur. Kaynak felsefesinin temelinde hadis rivâyet usûlünün yer aldığı görülmektedir. Nitekim en-Nevevî (ö. 676/1277) fetvâ rivâyetinin, hadis rivâyet ile aynı özelliklere sahip olduğunu ifade etmektedir2278. Yazılı metinlerden hadis naklinde, hadisin güvenilirliği için metnin tahrîf veya tebdîlden korunmuş olması şartı vardır. Tahrîf veya tebdîlden korunmayan kaynaklardan rivâyet edilen hadis, güvenilir ve sağlam olmaktan çıkar2279. Aynı şekilde hadis râvîsinin kim olduğu ve şahsiyetinin bilinmesi, hadisin sıhhat şartlarından sayılarak, hadisi nakleden râvînin tanınmayan bir kişi olması hadisin sıhhatını olumsuz yönde etkileyen bir husus olarak kabul edilmiştir2280. Hanefî fakîh ve usûlcüsü İbnü’l-Hümâm (ö. 861/1457) da bu konuya temasla, müctehit olmayan bir müftünün, râvîlerde aranan şartlar doğrultusunda fetvâların kaynaklarından naklederek verebileceğini, aksi takdirde fetvâ vermesinin caiz olmayacağını söylemiştir2281 . Bu anlayışa binaen olsa gerekir ki, el-Leknevî (ö.) gibi kimi alimler fıkıh kaynaklarını, kaynaklık derecesi açısından tasnif ederken eserin müellifinin tanınmaması, ifadelerinin çok veciz olması ve sahih zayıf ayırımı yapmadan nakillerde bulunmuş olma esaslarını dikkate almıştır 2282. Bu sisteme göre Molla Miskin’nin (ö. 954/1547) Şerhu'l-kenz’i, Kuhistânî’nin (ö. 962/1554) Câmiu'r-rumûz’u (Şerhu'n-nükâye), ve Hülâsatü'l-keydânî, (?) müellifleri hakkında yeterli bilgi bulunmadığından (Cehâletü’r-râvî); Necmüddin Muhtar ez-Zâhidî’nin (ö. 658/1260) el-Kunyetü'l-hâvî, el-Müctebâ şerhu muhtasari'l-Kudûrî ve Zâdü'l-eimme adlı eserleri; Ebu Bekr el-Haddâdî’nin (ö. 800/1392) es-Sirâcü'l-vehhâc’ı; Yahya b. Abdullah er-Rûmî’nin (ö. 864/1459) Müştemilü'l-ahkâm’ı; Fadlullah Muhammed b. Eyyub’ün (ö. 666/1267) el- 2277 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 90a. 2278 Nevevî, Âdâbü'l-fetvâ ve'l-müftî ve'l-müsteftî, Beyrut, 1990, s. 19; Muhammed Hasaneyn Mahlûf, Bülûğu’s-sûl fî medhal-i ilmi’l-usûl, Kahire, 1966, s. 19. 2279 Aliyyülkârî, Şerh-u Nuhbetü'l-fiker, İstanbul, 1327, s. 53. 2280 İbn Hacer, Nüzhetü'n-nazar Şerhu Nuhbetü'l-fiker, Kahire, ts., 41. 2281 Emîr Padişah, Teysîrü’t-tahrîr alâ Kitâbi’t-tahrîr, Kahire, ts., IV, 249. 2282 el-Leknevî, en-Nâfiu’l-Kebîr li men yutâliu’l-Câmiu’s-sağîr, (Câmiu’s-sağir mukaddimesi), s. 26; İbn Âbidin, Hâşiyetü Reddü'l-muhtâr, I, 65 345 Fetâvâ's-sûfiyye’si; İbn Nüceym el-Mısrî’nin Fetâvâ’sı; Fetâvâ et-Tûrî (?); Burhânuddin Mahmud b. Mâze el-Buhârî’nin’nin (ö. 616/1219) el-Muhîtu'l-burhânî’si; Ali b. Ahmed elĞavrî’nin (ö. ?) Kenzü'l-ibâd’ı; Bedruddin b. Tac b. Abdurrahim el-Lâhôrî’nin (ö.?) Metâlibü'lmü'minîn’i; Kadıcuken’nin Hizânetü'r-rivâyât’ı ve Muhammed b. Ebu Bekr el-Buhârî’nin (ö. 573/1177) Şir'atü'l-İslâm’ı sahih ve zayıf görüşler hususunda dikkatli davranmadıkları; yine İbn Nüceym’in el-Eşbâh ve'n-nazâir ile en-Nehr adlı eserlerinin yanında Alâuddin Muhammed b. Ali el-Hısnî el-Eserî el-Haskefî’nin ed-Dürrü'l-muhtâr Şerhu Tenvîri'l-ebsâr’ ile Ebu Muhammed Bedruddin Mahmud el-Aynî’nin (ö. 855/1451) Şerhu'l-Kenz’i ifadeleri çok vecizliği sebebiyle anlaşılma probleminden dolayı muteber kabul edilmemişlerdir2283 . Bu sistem tartışmalarından hareketle yapılan bir tasnife göre fetvâya esas olacak kaynaklarda şu sıra takip edilmelidir: 1- Metinler, 2-Şerhler, 3-Fetvâlar. Müteahhirîn alimlere göre her eserin görüşü alınamaz. Buna göre önce metinlere, sonra şerhlere sonra da fetvâ kitaplarına muracaat edilir. Bu sisteme göre mezhep kaynaklarının, muracatta öncelik açısından derecelendirmesi şöyledir: Birinci derece: Mesâilü’l-Usûl: Bunlar Zâhirü’-rivâye ve zâhirü’l-mezhebdir ki bunlar da Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’nin’nin telif ettiği eserlerdir: el-Camiu’s-Sağîr, el-Camiu’lKebîr, es-Siyerü’l-Kebîr, es-Siyeru’s-Sağîr, ez-Ziyâdât, el-Mebsût/el-Asl. İmam Muhammed bu eserleri Bağdat’ta telif etmiş, bize de tevâtur ya da meşhûr senetle intikal etmiştir. Hakimüşşehîd el-Mervezî (ö. 334/945) bunları tek metin haline getirmiş, bir çok alim bu kitabı şerhetmiştir ki en meşhuru Şemsüleimme es-Serahsî’nin yaptığı el-Mebsût adlı şerhtir. 2284 Ebu Ca’fer et-Tahâvî (ö. 321/933), Ebu’l-Hasen el-Kerhî ve Ebu’l-Hüseyin elKudûrî’nin (ö. 428/1037) muhtasarları da bu gruptan sayılır.2285 İkinci derece: Mesâilü’n-Nevâdir: Bunlar da, rivâyet senetleri açısından haber-i vâhid ile sabit olmaları sebebiyle zâhirurrivâye’nin dışında kalan meselelerdir: Rakkiyyât (Rakka’da iken yazdığı eseri), Keysâniyyât (Şuayb b. Süleyman el-Keysânî’nin rivâyet ettiği eser), Cürcâniyyât (Ali b. Salih el-Cürcânî’nin rivâyet ettiği eser) ve Hârûniyyât (Harun Reşid’in kendisini kadı tayin ettiği zaman onun için yazdığı eser)’dır. Hakimüşşehîd bu eserlerde yer 2283 Abdulhay el-Leknevî, en-Nâfiu’l-kebîr, s. 26; İbn Âbidin, Hâşiye., I, 65; Muhammed İbrahim, Hanefî ve Şafiilerde Mezheb Kavramı, s. 73-75 2284 İbn Âbidîn, a.g.e., I, 64. Seyyid Bey, el-Medhal, İstanbul, ts., s., 165; Ali Cum’a Muhammed, el-Medhal, Kahire, 1996, s. 45. 2285 Seyyid Bey, a.g.e.., s., 267; Ali Cum’a, a.g.e., s. 46. 346 alan meseleleri el-Müntekâ, el-Muhtasar ve el-Kâfî adlı eserlerinde bir araya getirmiştir2286. Ebu Yusuf’un (ö. 182/792) el-Emâlî ve’l-cevâmi’i, Hasan b. Ziyad’ın (ö. 204/819) el-Mücerred’i, Muhammed b. Semmâ’a’nın (ö. 233/847) Nevâdir’i, İbrahim b. Rüstem el-Mervezî’nin (ö. 211/826) Nevâdir’i, Hişam b. Ubeydullah er-Râzî’nin Nevâdir’i de bu gruptan sayılmaktadır.2287 Üçüncü derece: Fetvâ, diğer bir adıyla Vâkıâ’t kitaplarıdır. Bunlar İmam Muhammed, Ebu Yusuf, Züfer (ö. 158/775), Hasan b. Ziyad ve bunların arkadaşlarının görüşlerinden istinbat edilen meselelerdir. Bu hususta ilk telif edilen eser de Ebulleys es-Semerkandî’nin telif ettiği en-Nevâzil adlı eserdir. Bundan başka bu alanda telif edilen eserlerin başlıcaları şunlardır: Ahmed b. Musa b. İsa el-Keşşî’nin (ö. 550/1155) Mecmû’u’n-nevâzil ve’l-havâdis ve’l-vâkı’at, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Muhammed er-Râzi en-Nâtıfî’nin (ö. 446/1054) el-Vâkıâ’t’ı, Sadruşşehîd’in (ö. 536/1141) el-Vâkıâ’t’ı; sonra bunları cemden Kadıhan’ın (ö. 592/1196) Fetâvâ’sı, el-Hulâsa, es-Sirâciyye, Muhitü’l-burhânî vd. Bunlardan Radıyyüddin es-Serahsî’nin (ö. 544/1149) Muhît’i önce Zâhirürrivâye sonra Nevâdir sonra da fetvâ eserlerinden nakil şeklindeki sistematiği ile diğerlerinden daha orijinal bir özellik arzetmektedir. Hanefîlerde Zahirürrivâye hadisçilerin Sahîhayn’ı, Nevâdir hadisçilerin Sünen-i Erbaa’sı, Muhîtu’r-Rıdavî de Mesâbîh ve Mişkât konumundadır.2288 Fetvâ mecmuaları müteahhirîn alimlerin görüşlerini de ihtivâ etmektedir. Bundan dolayı derece bakımından Nevâdir’den sonra gelir. Fetvâ mecmûaları mezheb imamlarının görüşlerinden ibaret olmadığı gibi hangi görüşün kime ait olduğu konusunda da yeterli isnad bilgisina sahip değillerdir. Bu eserlerin müellifleri fıkhî seviye ve adâlet konusunda ilk üç imam seviyesinde olmadıkları gibi, zühd, ver’a ve adâlet, ilim, itkân, hıfz ve zabt konusunda metin sahiplerinin derecesinde de değildirler. Aksine bunları fıkıhçı geçinen kişiler tasnif etmişlerdir. Bunların rivâyet ve dirâyet açısınıdan durumları da pek bilinmemektedir. Dolayısıyla bunlarda yer alıp ta usûl ve nevâdir kitaplarında bulunmayan meseleler mezhebin genel kuralları ile karşılaştırılmadan ya da herhangi bir delile dayanmadan kabul edilemezler. Sonraki asırlarda bazı müelliflerin rivâyet ettikleri garib meselelere gelince, ne bunlara itibar edilir ne de bunların müelliflerine. Özellikle de Zâhirürrivâye’ye, akla ve nakle aykırı 2286 Bunlardan el-Kâfî Zâhirürrivâye’den derlenerek oluşturulmuş, Serahsî tarafından el-Mebsût adıyla şerhedildiği gibi, İsmail b. Yakub el-Enbârî (ö. 331/942) ve İsbîcâbî (ö. 480/1087) tarafından da şerhedilmiştir. (Özel, Hanefî Fıkıh Alimleri, s. 32) 2287 Seyyid Bey, Medhal, s., 270; Ali Cum’a, el-Medhal, s. 46. 2288 Seyyid Bey, a.g.e., s., 271-272; Ali Cum’a, a.g.e., s. 46-47. 347 düştüğü takdirde kesinlikle kabul edilemez. Bunların dereceleri, fihrist ve müellifi belli olmayan derlemeler seviyesindedir.2289 Kaynaklar üzerinde bu tahlil ve değerlendirmeler yapıldığı gibi, mezhep alimleri arasında da böyle bir tasnif ve değerlendirme çalışması yapılmıştır. Bunlardan birisi de Şeyhülislâm İbn Kemâl’dir. Nitekim o vakıfla ilgili bir risâlesinde konuyu detayları ile ele aldıktan sonra, yapılan tartışmada delilinin kuvvetinden dolayı kendi görüşünün tercih edilmesi gerektiğini söylemiş, ardından da “bunları bilebilmek için fukahânın tabakaları ve müctehitlerin mertebelerini bilmek gerekir” dedikten sonra şunları kaydetmiştir: “Bir müftünün sözüne dayanarak fetvâ verdiği kişiyi tanıması gerekir. Tanımaktan maksat onun adını, nesebini, nereli olduğunu bilmesini kastetmiyoruz. Çünkü bunun fazla bir faydası yoktur. Aksine bununla demek istediğimiz o kişinin rivâyet ve dirâyetteki konumu ve mertebesi ile tabakâtü’l-fukahâdaki yerinin bilinmesidir…2290”. Mezhep alimlerinin tabakalarının bilmenin önemine kısaca dikkat çeken İbn Kemal daha sonra “Bil ki…” diyerek başladığı bölümde fakihleri yedi tabakaya ayırarak taksim etmiş, her bir tabakada yer alan fakihleri isimleriyle zikretmiştir2291 . Ebussuûd Efendi’nin fetvâ ve risâlelerinde fakihler ve eserler üzerinde özel bir değerlendirme ve tasnif çalışmasına rastlamadık. Dolayısıyla onun bu husustaki görüş ve yorumunu fetvâları ışığında tespit etmeye çalaşacağız. Onun bu hususu açıkça incelediği bazı fetvâları şöyledir: Ebussuûd Efendi bir konuda mezhep imamlarının farklı görüşleri olduğu takdirde tercihin nasıl olacağı ile ilgili bir soruya detaylı cevap vererek taklit esasına dayalı fetvâ usûlünün Osmanlı uygulamasına da işaret etmiştir ki şöyledir: “İmam Ebû Hanife Hazretleri münferid olub İmameyn müttehid olsa yahud İmameyn’den biri Ebû Hanife Hazretleri ile olsa ve imam ahar münferid olsa Kadi ne vechile etmek gerekdir? El-Cevâb: İmam Âzam ile biri olıcak iktida mukarrerdir. İmam Âzam münferid olub İmameyn müttefik oldukda kadi nazar edüb göre medarı ihtilaf tebeddül-i asr ise İmameyn kavlini ihtiyâr eder ve illa bazılar kadi muhayyerdir demişler, bazı İmam Âzam kavli ile amel eyleye demişler. Ketebehu Ebussuûd el-Merhum, nakele min hattihi elmerhum Safiyyüddin. 2292“ 2289 Ali Cum’a, el-Medhal, s. 47. 2290 İbn Kemal, Risâle fî Dühûl-i veledi’l-bint fi’l-mevkûf alâ evlâdi’l-evlâd, Slm. Ktp., Süleymaniye, 1049/5, vr. 51a. 2291 İbn Kemal, a. g. r., vr. 51a-51b. Ayrıca bk. : Taşköprüzâde, Tabakâtü’l-fukahâ, ts. ; Leknevî, en-Nâfiu’lKebîr, s. 8-12; İbn Âbidîn, Ukûd-u resmi’l-müftî, (Mecmûat-ü resâil / II. Risale), ts., s. 11-13; Muhammed İbrahim, Hanefî ve Şâfiîlerde Mezhep Kavramı, s. 10-13. 2292 Fetâvâ-yı Üskûbî, Slm. Ktp., Esad Ef., 1094, vr. 6b, (Kenar not “min hattihi” nakil); Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3677, vr. 141b. 348 “Kâdî Hanefî olan Zeyd Amr’ın müdebber mutallakı olan Bişr’in rızâsıyle Kadihan’da ve gayrîde mesele = q $ F* &* . . &@ " h U D ]# 4 = Fz A B &@ [ 6 Pm , 9A & # tecvîz edüb ve müdebberinin feshine hükm etmeğe kâdir olur mi? el-Cevâb: Olmaz. Kudat-ı asr kendi mezhebleri ashâbının akval-ı zaifeleri ile amele mezun değildir. Fe keyfe sâir mezahib-i aslı ile amele ikdam eyleyeler. Ebussuûd. 2293” “Kütüb-i furû’da mesâil-i muhtelefun fîhâda olan akvâlin ba’zında “ ve aleyhi’l-fetvâ” , ba’zında “ ve bihî yüftâ” denilir. Bu iki kelimâtın beyninde fark nedir? el-Cevâb: Çok fark yoktur. İbâret-i ûlâ akvâdır. Ebussuûd 2294. Konuyla ilgili diğer fetvâlar ileride ele alınacaktır. B- MEZHEP KAVRAMI Uygulamada Hanefî mezhebini esas alan Osmanlı Devleti’nin müftü ve kadıları da doğal olarak bu mezhebe göre fetvâ vereceklerdir. Ancak fetvâ ve yargıda mezhep tercihi halkın da bu hususta bilinçlendirilmesini zorunlu kılmıştır. Bunun sonucunda mezhep anlayış ve uygulaması müftü, kadı ve halk olmak üzere üç kısımda değerlendirilmiş ve buna göre prensipler vazedilmiştir. Dolayısıyla biz burada mezhep kavramını bu üçlü taksim esasına göre ele almaya çalışacağız. 1- Halk Açısından Fıkıh usûlcülerine göre avam halkın belirli bir mezhebe göre hareket etmesi gerekir2295 . Dolayısıyla avam halk bir problem ile karşılaştığında yapması gereken, ilim, ictihada ehil, adil ve insanların fetvâsına itibar ettikleri bir müftüye giderek problemine cevap aramasıdır2296 . Fetvâ usûlücülerinden kimilerine göre avamın mezhebi olmaz; mezhep, delilleri bilenler için gereklidir. el-Kaffâl el-Mervezî’ye göre en doğru olan avamın belirli bir mezehebe bağlı olabileceğidir. Bu durumda o kişiye göre, bağlı olduğu mezhep diğerlerine göre en doğru mezhepdir, bu inancına uygun davranması gerekir. Dolayısıyla Şâfiî olduğunu söyleyen bir kişi, Hanefî alimine fetvâ soramaz, Hanefî’nin, Şâfiî mezhebine aykırı fetvâsıyla da amel edemez2297. Herhangi bir mezhebe bağlı olmayan bir kişinin bu davranışını doğru bulanlar olduğu, elKiyâ Ebu’l-Hasan gibi doğru kabul etmeyen, bir kişinin mutlaka belirli bir mezhebe bağımlı 2293 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 64b. 2294 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 118a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3463, vr. 9a. 2295 er-Râzî, el-Mahsûl, IV, 527-532; el-Âmidî, el-İhkâm, IV, 197-200. 2296 el-Âmidî, a.g.e., IV, 200-201. 2297 İbnü’s-Salâh, “el-Fetvâ”, s. 223; en-Nevevi, “Âdâbü’l-fetvâ”, s. 226-227. 349 olması gerektiğini söyleyenler de olmuştur 2298 . Çünkü belirli bir mezhep bağımlılığı olmaması halinde kişi, mezhepler arasında ruhsatlar peşinde koşar, bu da onu dini sorumluluklarından uzaklaştırır2299. Belirli bir mezhebe bağlı olanlar, halk arasında fetvâya ehliyeti ile ünlenmiş kişilere fetvâ sorarlar 2300 . Fetvâ ihtisası olmayan kişiler medrese müderrisi bile olsalar onlara fetvâ sorulmaz 2301 . Müftüler arasındaki tercih sırası, en güvenilir, en takvâ, en âlim olanlar önceliklidir. Takva ile alim arasında bir tercih yapmak gerektiğinde alim olan takva olana tercih edilir2302. Herhangi bir mezhebe bağlı olmayan kişiler, istedikleri mezhebin müftüsüne danışabilecekleri gibi, alim ve takvasını araştırmaları gerektiğini söyleyenler de olmuştur2303. Müsteftinin müftüden aldığı fetvâ, bizzat kendisi amel etmedikçe ya da kalbinde doğruluğu hususunda bir kanaat hasıl olmadıkça, bağlayıcı olmadığını söyleyenler olmuştur. İbn Salah’a göre ise eğer bulunduğu yerde tek müftü varsa başka bir şart aranmaksızın bu müftünün görüşü ile amel etmek zorunludur. Başka bir müftü bulunması halinde, eğer sorduğu müftünün en alim ve en takvalığı konusunda kanaatı hasıl olmuş ise o zaman onun fetvâsı başka bir şart aranmaksızın bağlayıcı olur. Böyle bir tercih sebebi de bulunmaz ise o zaman ister fetvâyı kabul eder, isterse bir başkasına da sorar. Farklı müftülerin olduğu yerde, müftülerin ittifakı ya da mahkeme kararı fetvâ ile ameli zorunlu kılar2304. Fetvâsı verilmiş bir konu sonradan tekrar ortaya çıkarsa, yeniden sorulmalı diyenlerin olmuşsa da en doğru olan, yeniden sorulmaz, eski fetvâ ile aynen amel edilir; çünkü fetvâda asl olan sürekliliktir2305. Mezhep değiştirme konusunda el-Âmidî karşı çıkanlar olmakla birlikte bunun caiz olacağını söylerken2306 , İbnü’l-Humâm bunun ittifakla caiz olmayacağını söylemiştir 2307 . Farklı meselede mezhep değiştirme konusunda Âmidî bir meselede verilen fetvâ ile amel 2298 İbnü’s-Salâh, “el-Fetvâ”, s. 224; en-Nevevi, “Âdâbü’l-fetvâ”, s. 227. 2299 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 224-225; en-Nevevi, a.g.e., s. 227. 2300 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 218-219; en-Nevevi, a.g.e., s. 221. 2301 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 218; en-Nevevi, a.g.e., s. 220. 2302 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 221; en-Nevevi, a.g.e., s. 224. 2303 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 224. 2304 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 232-234. 2305 Âmidî, el-İhkâm, IV, 201-202; İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 234. 2306 el-Âmidî, a.g.e., IV, 205. 2307 Teysîru’t-tahrîr, IV, 253. 350 edilmiş ise artık onun değişmemesi gerektiği, ancak henüz amel edilmemiş ise o zaman farklı mezhebin görüşüne göre hareket etmenin bir sakıncasının olmayacağını belirtmiştir 2308 . değiştiremeyeceği, alimlerin farklı görüşlere sahip olduğunu ifade etmiş, tercih edilen görüşün ise caiz olacağını söyleyen görüş olduğunu belirtmiştir. İbnü’l-Humam ise bu hususta caiz görenlerin yanında, caiz görmeyenlerin de bulunduğunu kaydettikten sonra, zann-i gâlibin bunda bir sakınca olmamasını gerektirdiğini ifade etmiş, Emir Padişah da caiz gören görüşün sahih olduğunu söylemiştir2309 . Osmanlı Şeyhülislâm ve müftîleri halkın bir mezhebe bağlanmasının gerektiğini vurgulamış, mezhebe bağlılığın esaslarını tesbit etmiş, bir mezhebi bütünüyle değiştirmeğe cevâz vermiş ancak, zarûret halinde bile olsa belirli bir meselede başka mezhebin fetvâsıyla amel hususunda farklı fetvâlar vermişlerdir. Bununla beraber mezhepsizliği büyük veya küçük günahlardan saymamış, mezhepsiz birisinin başka bir engel olmaması halinde şâhitliğini geçerli saymışlardır. Ancak devletin ve halkın belirli bir mezhebe tabi olması kimi çevrelerde tepki topladığı ve bu çevrelerin mezhepleri bid’at sayarak insanları böyle bir bid’attan uzaklaştırmaya çalıştıkları da fetvâlardan anlaşılmaktadır. Halkın mezhep inancı ile ilgili detaylar önceden geçtiği üzere burada tekrar etmeyeceğiz. 2- Yargı Açısından Kadılar, kendi mezhebinin sahih ve müfta bih görüşler ile hükmetmeleri vacibdir. Zayıf fetvâ ile amel etmeleri caiz değildir. “İctihadi konularda kadının hükmü geçerlidir, bozulması caiz değildir” görüşü müctehit kadılar hakkındadır. Ancak mukallit kadıların, kendi mezheplerinin sahih görüşünden başkası ile amel etmeleri caiz değildir2310. Kadı ictihadi bir meselede kendi mezhebini unutup, başka mezhebe göre hüküm verse, Sadru’ş-Şehîd, Fetâvâ-yı Suğrâ’da İmam Azam’a göre verilen hükmün geçerli olacağını ifade etmiştir. İmam Ebu Yusuf ve İmam Muhammed’e göre ise ister unutarak, ister kasden mezhebinin dışına çıkarak verdiği hükümler geçersizdir. Muhit ve diğerlerine göre tercih edilen görüş İmameyn görüşleridir. Çünkü kasten mezhebinin dışına çıkmak “lehv” sayılır caiz değildir. Unutma ise, kendisini kadılıkla yetkilendiren Padişahın şartına muhalefettendir. Çünkü Padişah onu mezhebinin en sahih kavli amel etmek üzere görevlendirmiştir, bu şartın 2308 Amidî, el-İhkâm, IV, 205. 2309 Teysîru’t-tahrîr, IV, 253-254. 2310 Şehristani, Milel ve Nihal, (tcr. Nuh b. Mustafa), (Merahu’l-meâlî Şerhu’l-Emâlî kenarında), İstanbul, 1304s. 210. 351 dışına çıktığında otomatik olarak görevden azledilmiş sayılır 2311 . Bu gibi durumlarda Padişahın görev şartı önemlidir, eğer Padişah kadılık görevi verdiği bir kişiye, falanca mezhebe göre amel edeceksin dedi ise, o mezhebin sahih ve meşhur görüşleri ile amel etmesi zorunlu olur, müctehit bile olsa onun dışına çıkamaz2312 . Osmanlı döneminde kadılar, bulundukları bölge halkının tabi olduğu mezhebe göre tayin edilir, herkes tabi olduğu mezhebin hükümlerine göre yargılanır, aksi uygulama geçersiz sayılırdı. Kadı tabi olduğu mezhebin en sahih görüşleri ile amel eder, şer'î deliller ile şer'î ahkâmın tafsîlatına vâkıf olmayanlar mezheb ve Şeyhülisâm fetvâlarının dışına çıkamazlardı. Ancak şer'î deliller ile şer'î ahkâmın tafsîlatına vakıf olanların, fetvâ ve fıkhî görüşlerden kuvvetli ve gerekli gördükleri ile amel etmelerine müsaade edilmiştir. Bu hususlarla ilgili bazı fetvâ kayıtları şöyledir: "Zeyd-i Hanefî, ğâib iken fevt olub, Şâfii olan dâyinler cümle verese gaib iken deyinleri isbât idüb, Şâfii kadısı hükm idüb, b'adehu Hanefî kadısı tenfîz eylese şer'an makbûle olur mu? el-Cevâb: Olmaz. Kudât-ı memâlik-i mahmiyye müddeâ aleyh mezhebine muhâlif hükümden memnu'durlar. İmzâ-ı tenfîz dahi lağvdir. Ebussuûd."2313 "Hüküm ale'l-gâib nâfiz olur mu? el-Cevâb: Hâkim Şâfii olmayub, mahkûmun aleyh Şâfii olmayıcak olmaz. Ebussuûd." 2314 "Esahh-ı akval ile amel eylesûn" deyu berâtında mukayyed olan Zeyd-i kâdî kavl-i zaî'f ile amel eylese hükmü nâfiz olur mu? el-Cevâb: Gâyet zaî'f olıcak olmaz. Ebussuûd." 2315 Zeyd-i kâdî bir kavl-i mercûhun delîlinde kuvvet fehm edüb kavl-i mezbûr ile hükm eylese, şer'ân hükmi nâfiz olur mu? el-Cevab: Kâdî, edille ve ahkâmın tefâsîline vâkıf ulemâ-i izâmdan olmayıcak olmaz. Ketebehû Ebussuûd 'Ufiye anhu 2316 . "Kadı-i Hanefî olan Zeyd, Amr'ın müdebber-i mutlakı olan Bişr'in rızâsıyla, Kadıhan'da ve gayrîde mesele F* &* &@ " h U D ]# 4 = Fz A B &@ [ 6 Pm , 9A & # = q $ tecvîz idüb ve müdebberinin feshine hükm etmeğe kadir olur mu? el-Cevâb: Kudât-ı asır kendu mezhebleri ashâbının akvâl-ı zaîfeleri ile amele me'zun değildir, fe keyfe sâir mezâhib asli ile amele ikdâm eyleyeler. Ebussuûd." 2317 2311 Şehristani, Milel ve Nihal, s. 210. 2312 Şehristani, a.g.e., s. 211. 2313 Veli b. Yusuf, a.g.e., 119a 2314 Veli b. Yusuf, a.g.e., 119a 2315 Veli b. Yusuf, a.g.e., 118b 2316 MTM. s. 344; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 72b; Slm. Ktp., Esad Ef., 892, vr. 289b. 2317 Veli b. Yusuf, a.g.e., 64b 352 3- Fetvâ Makamı Açısından Fetvâ görevini üstlendiği zaman da, müsteftî hangi mezhebden olursa olsun müftî kendi mezhebinin hükmünü açıklar ve tabi olduğu mezhebin muteber kaynaklarından en sahih görüşler ile fetvâ verirlerdi. Mezhebin kaynaklarındaki sahih görüşlere aykırı fetvâlara prensip olarak müsâde edilmez, ancak pratikte zamanın ihtiyaçlarına en uygun olanlar zayıf olsalar da tercih edilirlerdi. Nitekim Velî b. Yusuf mecmûasının Edebü’l-Kâdî bahsinin girişinde Kâdîhân’dan naklen şu ifadelere yer verilmiştir: "Zamanımızın Hanefî müftîlerine herhangi bir mesele veya olay hakkında fetvâ sorulduğunda, eğer o konuda bizim imamlarımızdan Zâhirü'rRivâye'de bir nakil olup aralarında ihtilaf bulunmazsa müftî onunla fetvâ verir, ona aykırı bir fetvâ veremez. Mütkin ve müctehit bile olsa.." 2318 Kaynaklardan nakil konusundaki bir diğer kurala da şöyle dikkat çekmiştir: “…mesail-i ictihadiyyede müctehidden gayri İmâm Gazzali ve anın emsali kimesnelerin kavillerine itimad cayiz değildir 2319”. Maslahatın gereği bazan Hanefî mezhebinin dışındaki mezheplere murâcaat edilerek fetvâ verildiği olurdu. Zındıklarla ilgili meseleler bu çeşit fetvâların başında gelir. "Zındık olanın ve sebbedenin İslâmı ve tevbesi İmam-ı Âzam katında makbûl olub katilden halâs olur. Şahs-ı mezkûre (Karamanlı Şeyh) mirâren tecdîd-i imân ve tevbe etmiş iken halâs olmadığının bâisi nedir? el-Cevâb: Zındık'ın tevbesi kabul olunmak kable'l-ahz vâki olıcakdır. Tutulduktan sonra vaki olan tevbeye itibar yoktur. Şahs-ı mezbûrdan ne ki vaki olmuştur, b'ade'l-ahiz vâki olmuştur. Sebbedenin eğerçi İmam-ı Âzam katında İslâmı ve tevbesi ile vücûb-u katil sâkıt olur, amma sâir eimme-i din katında hali üzerine bâkîdir, kudât-ı memâlik-i mahmiyye umûr-u dinde mübâlât etmeyenlerin tevbelerine itibar etmeyub sâir eimme mezheblerince katillerine hükm etmeğe memur ve mezunlardır. B'ade'l-hüküm ol cihetten dahi vücûb-i katl ittifâkî olur. Ebussuûd. Bu hususta hükm eden hâkim Hanefîyyü'l-mezheb olub kendi mezhebin âmiden terk idüb sâir eimme mezhebleri ile hükm edicek nâfiz olub bilittifak katli vâcib olur mu? el-Cevâb: İmam-ı Âzam katında tevbe ve İslâmı sakıt olan vücûb-i katildir. cevâzı katl değildir. Sâir eimme re'yleri ile amden katl olunmak câiz idüğü ve hükm olunduktan sonra hatmen vâcib idügi İmâm-ı Âzam katında mukarrer ve müsellemdir. Hükm iden hâkim Hanefî olmak zarar eylemez. Hatta hâkim Hanefî müctehidi olub İmam-ı Âzam re'yinin sıhhatına itikâd ve kuvvet-i deliline kemâl-i itimâd üzerine iken dahi sâir müctehidîn kavli ile amel idüb kendi mezhebinin hilâfına hükm eylese İmam-ı Ebû Yusuf katında eğerçi hüküm nâfiz değildir, amma İmam-ı Âzam'dan ezhar rivâyât üzerine nâfizdir. Kibâr-ı meşâyih-i Hanefîyyeden İmam-ı Celil Ebû Bekr Muhammed b. el-Fadl el-Buhârî ve İmam-ı Mecîd Sadr Şehid bunu ihtiyâr etmişlerdir. Meşâhîr-i kütüb-i fetâvâda fetvâ bunun üzerinedir. Ebussuûd. " 2320 2318 Veli b. Yusuf, a.g.e., 117a 2319 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 231a; Düzdağ, a.g.e., s. 85-86 2320 Veli b. Yusuf, a.g.e., 228b 353 C- KAYNAK VE MEZHEP UYGULAMASI Fetvâlarda kaynak ve mezhep uygulamasını önce Hanefî mezhebi kaynak ve fakihleri olmak üzere ele alıp, ardından diğer mezheplere yer verip, son olarak da Ebussuûd Efendi’nin bütün mezhepleri aşarak yaptığı nakiller ve tercihleri üzerinde duracağız. Mezhep kaynaklarından nakilde özel eser ismi verildiği gibi, “Meşâhîr-i kütüb-i fetvâ” 2321 ve “bazı kütüb” 2322gibi müphem ifadelere de yer verilmiştir. Özel olarak verilen kaynaklardan tespit edilebilenler şöyledir: Gâyetü’l-Beyân 2323 Fetâvâ-yı Attâbiye 2324 , Zâhirürrivâye, Hulâsatü’l-Fetâvâ 2325 , Fetâvâ-yı Tatarhâniyye 2326 , Fetâvâ-yı Kâdîhân 2327 , Şurûh-i Hidâye, Muhît-i Burhânî2328, el-Vecîz2329, Fetvâ-yı Zahîriyye2330 ; Mecmau'l-Fetvâvâ 2331 ve Kunye.) 2332 Kaynaklardan yararlanma yöntemi üzerinde de duran Ebussuûd Efendi Radıyyüddin Serahsî’nin Muhit’i ile Hâfızuddin Muhammed el-Kerderî el-Bezzâzî’nin (ö. 827/1424) elFetâvâ’l-Bezzaziye’si ve İbn Kâdî Semâve’nin (ö. 823/1420) Camiu’l-Fusûleyn’in görüşlerine muracaat edilerek amel edilebileceğini 2333 ifade etmiştir. İlgili fetvâdan anlaşıldığına göre Ebussuûd Efendi Radıyyüddin Serahsî’nin Muhit’inin dışındaki Muhit adlı eserlere2334 itibar 2321 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 228b-229a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 110a-111a. 2322 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 194b. 2323 Düzdağ, a.g.e., s. 52 2324 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 140a. el-Câm'i veya Cevâmiü'l-fıkıh adıyla da bilinir. (Keşfuzzunûn, I, 567) Ebu Nasr Zeynüddin el-Attâbî’nin (ö. 586/1190) eseridir. (Özel,Hanefî Fıkıh Alimleri, s. 55) 2325 İftihâruddin Tâhir el-Buhârî’nin (ö. 542/1147) böyle bir eserinden söz edilmektedir. (Özel, a.g.e., s. 50) 2326 Düzdağ, a.g.e., s. 96. Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 190a-b. Âlim b. Alâ’nın (ö. 768/1384) eseridir. (Özel, a.g.e., s. 85) 2327 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 27a. el-Fetâvâ’l-hâniyye diye bilinen eser Fahruddin el-Özcendî’nin (ö. 592/1196) eseridir. (Özel, a.g.e., s. 56). 2328 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 199a. Burhanüddin (Burhânu’ş-şerîa) Mahmud el-Buhârî’nin (ö. 616/1219) eseridir. (Özel, a.g.e., s. 61). 2329 Radıyyüddîn es-Serahsî’nin (ö. 544/1149) eseridir. (Özel, a.g.e., s. 51). 2330 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 114b. Ebubekr Zahîruddin Mahummed elBuhârî’nin (ö. 619/1222) eseridir. (Özel, a.g.e., s. 62) 2331 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8a. Ebu'l-Berekât Hâfızuddin en-Nesefî’nin (ö. 710/1310) bu isimde bir eseri bulunmaktadır. (Ziriklî, A’lâm, IV, 67; Bilmen, Hukûk-i İslâmiye, I, 439-440; Özel, a.g.e., 72) Eserin bir nüshası İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi, 342 numarada kayıtlıdır. 2332 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8a. Ebu'r-Recâ Necmüddin Muhtar’ın (ö. 658/1260) eseridir. (Ziriklî, a.g.e.,VII, 193; Muhammed İbharim, Hanefî ve Sâfiîlerde Mezheb Kavramı, s. 74; Ozel, a.g.e.,, s. 66-67) 2333 Düzdağ, a.g.e., s. 184 2334 Kaynaklarda iki tane Muhît adıyla fetvâ ve fıkıh eseri tespit edilebilmiştir. Bunların birisi Radıyyüddîn esSerahsî’nin, diğeri de Burhânüddin el-Buhârî’nindir. (Özel, a.g.e., s., 51, 61) Kaynaklarda bunların dışında Ebubekr Muhammed b. Ebu Sehl, Şemsüleimme es-Serahsî’nin (ö. 483/1090) “el-Muhît fi’lfurû”’u (İsmail Paşa, Hediyyetü’l-ârifîn, I, 485); Bedî b. Mansûr el-Hanefî’nin (ö. 794/1391) “Münyetü’lfukahâ” olarak da bilinen “el-Bahru’l-muhît”i, (Keşfuzzunûn, I, 226); ile Sadrülislâm’ın el-Muhît’inden, (Keşfuzzunûn, II, 985) söz edilmektedir. 354 etmemektedir. Ancak yukarıda da geçtiği üzere bir başka fetvâsında bizzat kendisi Muhît-i Burhânî’yi kaynak olarak vermiştir. Fetvâlarda Hanefî mezhebinin görüşleri tercihsiz olarak doğrudan şahıslara veya doğrudan kaynaklara atfen, ya da tercihlerde bulunma şeklinde nakledilmiştir. Burada, kullanılan bu kaynak kullanımı, tercihsiz ve tercihli nakiller başlığı altında iki kısımda ele alınacaktır. 1- Hanefî Mezhebi Hanefî mezhebini uygulamasını görüşü nakledilen fakihin ismini vermeden, isim vererek ve de kaynak göstererek yapılan nakiller şeklinde üç başlık altında tasnif edeceğiz. a- İsim Vermeden Nakil Bazı fetvâlarda “tecvîz eylemişlerdir” tabiriyle nakillerde bulunulmuş ancak bu cevaz verenlerin kim olduğuna temas edilmemiştir. Muhtemelen bunlar mezhep içerisinde ki zayıf görüşler olup, Ebussuûd Efendi’nin de esasen pek katılmadığı görüşlerdir. Nitekim o, cemâat ile Berâet ve Reğâib namazı kılmayı “tecvîz eylemişlerdir 2335; dinî ilimlerin öğretimi, camilerde hatiplir ve imamlığın ücretle yapılmasını “tecvîz etmişlerdir 2336 ”, şâhit ağzından şâhitliğe “hudûd, kısâsda câiz değildir. Mâ adâda asıl şâhid fevt olup, yâhud marîz olup, yâhud üç günlük dahi baîd yerde olıcak, tecvîz olunmuştur 2337”, Hanefî mezhebinden birisinin, Şâfiî imama iktidâ ettiğinde, Şâfiî imam ile birlikte kunut yapmasına “Okumayub şöyle durmak gerekdir. Eğerçi okumak dahi tecvîz olunmuşdur 2338” gibi ifadelere fetvâlarında yer vermiştir. İsim vermeden ve tercihde bulunmadan yapıtığı nakillerden diğer bazıları “âmme-i kütüb”, “bazı kütüb”, “kütüb-i fetâvâ”, “ekser-i kütüb-i fetâvâ” gibi tabirlerle yapılan alıntılardır. Örneğin ipek yorgan ve döşek kullanımı hakkında “döşenmek yadsınmak İmâm Âzam katında câizdir ve cemî’i kütübde mestûrdur, örtünmek cayiz (değil idügi) 2339 bazı kütübde mezkurdur 2340” denilmiş; “ne mekanı zi tâ hâlî yine tû der hîç mekânî” mısraı hakkında “kütüb-i fetâvâda kelimât-ı küfürden ma’dûddur 2341” demiş ancak bu kütübden maksadı açıklamamıştır. “Ekser-i kütüb-i fetâvâ” tabiriyle verilen fetvâ şöyledir: “Hürr ve kul ve müslim ve zimmî ta’zirde beraber 2335 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 14b. 2336 İÜİFK. 01, vr. 98a; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 79a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 87a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3665, vr. 132a; Düzdağ, a.g.e., s. 80; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 100b-101a. 2337 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 131b. 2338 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 9b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 11a. 2339 “idügi” Düzdağ, a.g.e., s. 185. 2340 Düzdağ, a.g.e., s. 185; Velî, vr. 187b. 2341 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 66b, (Kenar kayıt). 355 midir? el-Cevâb: . ^= .=! ? 8 PB 1 DM 2 Asl-i ta’zirde demekdir. Keyfiyyet-i ta’zirde meratib ri’âyet olunduğu ekser kütüb-i Fetâvâda mesturdur 2342 ”. Ebussuûd Efendi fetvâlarında “bazı meşayih” gibi muhtevası müphem bir tabire de yer verilmiştir. Bu tabir ile verilen fetvâlar borçlar hukuku2343, cemaatı kalmamış ıssız bir camide, Cuma günleri toplanarak Cuma kılmanın cevâzı 2344 , nakl-i şehâdetin câiz olup olmama sınırı 2345 , mezarlıklarda ölülerin yanında Nur duası okumanın cevâzı 2346 , Müslim üzerine zimmî beyyinesi ve şehâdetinin kabul olunmayacağı 2347 konularındadır. “Bazı Meşayih” tabiri ile yakın manalı bir ifade de “eimme” tabiridir. Nitekim bir fetvâda “Hind milk evinde maslub bulunub kim ettügi malum olmasa zevci Zeyd Hind ile evde bile sakin olsa Zeyd’e Hind içün diyet lâzım olur mi? el-Cevâb: Nısf diyet lâzımdır. Sükkan ile müllâka birdir diyen eimme kavilleri ile amel memurdur 2348” denilmiştir. İsim vermeden yapılan tercih tabirlerinden bir diğeri “bizim eimmemiz”, “ekâbir-i selef” gibi isim vermeden yapılan tercihlerdir. Nitekim Peyambere sövme 2349 konusundaki nakil bu üslup üzerinedir. Cenazelerde tabut önünde sesli zikir yapma konusunda da “Ref’i savt bi-zzikr mekrûh idüğü mu’teberatta mesturdur, $w 3B P2 kM8 ,M "> $ F" M nA kM8 demek ile tesbih ekâbir-i seleften menkûldür 2350 ”. Burada ayrıca kaynaklarla ilgili olarak “mu’teberât” tabirine yer verilmiş, ancak bunların hangi eserler olduğu açıklanmamıştır. b- İsim Vererek Nakil Önceden de temas edildiği üzere fetvâ usûl kitaplarında fetvâlarda kaynak kullanımı hakkında bazı kriterlerden söz edilmiştir. Bu kriterlerin temelinde yatan felsefe ise “günvenilirlik (muteber)”tir. Önceden de ifade edildiği üzere Osmanlı Şeyhülislâmı fetvâlarında kaynak göstermek zorunda değildir, ancak Ebussuûd Efendi’nin yer yer kaynak gösterdiği, hatta kaynaklardan 2342 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 69a. 2343 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 112a. 2344 Düzdağ, a.g.e., s. 74; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 12a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 29a. 2345 Düzdağ, a.g.e., s. 135; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 124a. 2346 Düzdağ, a.g.e., s. 173; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 35b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 16b. 2347 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 142b-143a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 144b. 2348 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 198b; Fetâvâ-yı Ali Efendi, Slm. Ktp., Esad Ef., 1082, vr. 187b, (Kenar kayıt). 2349 İÜİFK., 01, vr. 91b; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 68b; MTM, s. 341; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 272b273a; 585, vr. 246b; 892, vr. 286b; Düzdağ, a.g.e., s. 102. 2350 Düzdağ, a.g.e., s. 173; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 33b. 356 doğrudan alıntı ile cevap verdiği de olmuştur. Onun bu uygulamasında iki yöntem görülmektedir: Açıkça müellif / eser ismi vermesi ya da “mu’teberât, meşâhîr-i kütüb…” vs. tabirlerle dolaylı isim vermesidir. Örneğin “ellerine ayaklarına hinna urmak nicedir” sorusuna ]@m A . ) ¨ .^=[ ! .&*5 eQ D= F= diyerek 2351 doğrudan Bezzâziye ve Kadıhan’dan alıntı ile fetvâ vermiştir. Yine mezhep uygulamasında halkı avam havas olarak iki kısma ayırdıkdan sonra avamın mezhep anlayışını ortaya koymuş, havas ile ilgili olarak da “havas ahvalini bilmek murâd eden Muhtasar İbn Hacib şuruhuna nazar ede 2352” diyerek doğrudan kaynağa havale etmiştir. Avla ilgili bir meselede “Fahru’l-İslâm Şerh-i Ziyâdât’da hacer ve bunduk ve mi’râz cerh edicek helâldır deyû zikr etmişdir ve boğazladuği vakit kan hayy gibi ondan çıkar gibi çıkdı ise İmâm Âzam katında dahî itibar olunur, hareket lâzım değildir 2353 ” diyerek kaynaktan alıntı yapmış; mahkemede sunulan beyyinelerle ilgili bir meselede “…Zeyd’in beyyinesi evladır. Meğer Amr’ın dedügi mütevâtir ola” dedikten sonra “Mesele Bezzaziye’de Muhit-i Burhânî’den menkûldur 2354” diyerek fetvâsına kaynak göstermiştir. Mahkemede tescil edilmiş vakıf mallarının satışının câiz olmayacağı hususundaki tartışmalarda “Zahîra”yı kaynak göstererek alıntı yapmıştır: “Vakf-ı müseccelin bey’inin adem-i sıhhati mücmeun aleyh idüğü, cemî kütübde mastûrdur, ve bey’inin adem-i sıhhati mücmeun aleyh olana zam olunanın bey’i sahîh değildir, değil idüğü, Zahîre’de mezkûrdur… 2355”. Doğrudan Kâdîhân’dan yapılan diğer bir mesele şöyledir: “Zeyd'in yanında misk kesesi (nâfice) ile bir dirhem miktarından ziyâde misk olsa salâte kerâhet verir mi? el-Cevâb: “Bir kişi misk kutusu ile namaz kılsa, eğer misk kesesi (nâfice) kuru ise namazı câizdir. Kâdîhân 2356 “. Benzer bir nakil Sadruşşerîa’dan yapılmıştır: “Şâhidler beyânda şöhrete nisbet kifâyet eder mi, yoksa ceddine nisbet lâzımdır? el-Cevâb: ( Z" nX ? A p r `B]# Cv ` M)= h ! q ”^=Q “ : n@# A |# E4 °X= '# 1_ ? p rY ? B` p :1 r^ ^M) FB` } r `B]# Cv ` M h ! q ”^=Q “

2 Y .Do E4 + , +,= ^ )Q E4 r1g p @m 1} rB] ) (Sadruşşerîa) 2357 . 2351 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 187b. 2352 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 216b. 2353 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 193a. 2354 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 196a. 2355 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 114a-b. 2356 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 3b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 5a. 2357 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 125a. 357 Multakat2358’tan naklen verdiği bir fetvâ da şöyledir: Zeyd katl kasdına aletiyle bağ evinde Amr’ın üzerine vardıkda gayri tarîkle halas olunmayub Zeyd’i katl eylese Amr’a nesne lâzım olur mi? el-Cevab: Olmaz. Ebussuûd. Bu sûretde Amr Zeyd’in vârisi olsa katl ile mirasdan mahrum olur mi? el-Cevab: Böyle ise kısas dahî lâzım olur, da’vasında yemîniyle tasdîk olunmaz, müttehemdir beyyinesüz ne halas olur, ne vâris olur. Ebussuûd. Bu sûretde katil vâris olmayıcak def’ içün katl eyledügine yemîni ile tasdîk olunur mi? el-Cevab: Tasdîk olunmak Mültakat’da İmâm Âzam’dan rivâyet maktûlde üstad olanın cinâyetin alayimi olmak ile meşrutdur, katil vâris olıcak mütebadir ne idügi zahirdir, beyyine lâzımdır 2359”. c- Mezhep Kaynaklarını Değerlendirme Bazı meselelerde doğrudan mezhep kaynakları ile ilgili sorular sorulmuş, Ebussuûd Efendi de buna göre cevaplar vermiştir. Bir fetvâda “Fetâvâ-yı Bezzâziye ve Câmi’-ü’l-Füsûleyn ve Dürer ve Gurer sahiplerinin sözlerine itimad olunur mu, ve anların kavillerine nisbet edip’amel eylemek câiz olur mu?” sorusuna Ebussuûd Efendi “sâir kütübde hilâfına mes'ele olmayıcak olur 2360 “ yorumuyla cevap vermiş, bir başka fetvâda yine Bezzâziye’nin bir görüşü nakledilerek “ma’mûlun bihâ” olup olmadığı 2361 sorulmuş, bir diğerinde yine Bezzâziye’deki bir görüşe dayanarak İbn Kemâl’e soru sorulmuş, o da sorudaki nakli dikkate alarak cevap vermiş, ancak Ebussuûd Efendi önce alıntının Bezzaziye’ye bir iftira olduğunu ifade ederek alıntıyı tashih etmiş ardından da soruyu cevaplamıştır 2362. el-Vikâye ile ilgili olarak “Bâb-ı Şehîd'de Vikâye'nin “ &)E 1@@ ,)= " "!= “ kavli Sadru'ş-Şerîa'nın E " "!= F¦ 5 [ E H)* = & = q b “ ,)= &)* H@ ” deyû şerhi sahîh midir? Ve murâdı ne vechiledir beyân buyurula” şeklinde soru sorulmuş o da şöyle cevap vermiştir: “Ma'nâ-i mesele kefen-i mesnûndan eksügi (yarılub) 2363 ziyâdesi giydirilüb demekdir. İbâret şerhin buna hamli taassüfsüz olmaz 2364 ”. Muhît, Bezzâziye ve Câmiu'l-Fusûleyn sâhiblerinin tabakâtu’l-fukahâ sistemine girip girmedikleri sorulmuş, Ebussuûd Efendi, bunlardan “Sâhib-i Muhît'den Radıyyüddin Serahsî”nin tabakaya dahil olduğunu ifade etmiş, diğerleri hakkında bir değerlendirmede bulunmamıştır 2365. Ebu Zeyd ed-Debbûsî (ö. 430/1039) ’nin eserlerinde naklettiği görüşlerle 2358 Nâsıruddin Muhammed b. Yusuf es-Semerkandî’nin (ö. 556/1161) eseridir. Meâlü’l-fetâvâ olarak da bilinir. (Özel, Hanefî Fıkıh Alimleri, s. 52) 2359 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 202a. 2360 Düzdağ, a.g.e., s. 184; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 22a. 2361 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 148a. 2362 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 128b. 2363 “bitirilüb” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 38a. 2364 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 18b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 38a. 2365 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 22a. 358 amel etmenin sahih olduğunu ifade etmiş 2366 , Firişteoğlu’nun Mecmau’l-bahyern’ini muteberâttan saymıştır 2367 . Eleştirel yaklaşım olarak zürrî vakıflarla ilgili bir meselede Radıyyüddin es-Serahsî ile Molla Hüsrev’in görüşlerini doğru bulmayarak eleştirmiştir2368 . Tatarhâniyye’nin naklettiği bir hadis ile amel edilemeyeceğini ifade ederek dolaylı olarak eleştirmiş 2369 . Câmiu'l-Fetâvâ’nın Mebsut’dan naklettiği: “ VU,) 3[ e 1 u Q w C Z E! V#" [ ^)8 5 ^, & E 1 U Z E! V#" [ +' &@ , 2 ” yorum ve hadis için, “nakil sahîh değildir, nisâba mâlik olana zekat vermek harâmdır 2370” diyerek açıkça eleştirmiş ve tercihini belirtmiştir. “Dönüm” tanımında görüşleri naklettikten sonra Hâherzâde’nin görüşünü tercih etmiş 2371 , Osmanlı fetvâlarında hakkında değerlendirme yapılan eserlerden birisi de Molla Hüsrev’in Dürer ve Gurer’idir. Molla Hüsrev’in bu eserinde yer verdiği görüşler kimi zaman tenkit konusu olmuş, kimi zaman da yorum ihtilaflarına sebep olmuştur. Nitekim Cuma ve bayram namazlarında okunan hutbelerle ilgili bir sorunun cevâbının zeylinde: “Dürer ve Gurer sahibi bu hususda fark vardır demiştir, anın içün istiftâ olundi 2372” kaydı düşülmüştür. İsim vermeden yaptığı kaynak tenkidi ile ilgili olarak cinsel ilişkide bulunulan bir ineğin etinin yakılmasını gerekir diyen görüşleri isim vermeksizin, “yakmak gerek dediklerinin asli yokdur 2373” diyerek eleştirirken, Vikâye şârihlerini de “Zeyd min ba’d üzüm ekl edersem zevcem Hind boş olsun dedikden sonra üzüm yiyüb yine murâcaat eylese tekrar üzüm yedikde Hind yine boş olur mu?” şeklindeki bir soruya “Olmaz. Vikâye’nin bazı şurrâhı hata etmişdir. Bir def’a hânis oldukdan sonra yemîn kalmaz. Her yedikce demeyince 2374 ” şeklinde cevap vererek isim vermeksizin tenkit etmiştir. Fetvâlarda Hanefî mezhebinin görüşünü nakilde temel kaynaklardan sayılan elMerğînânî’nin el-Hidâye adlı eseri ile ilgili olarak ta Ebussuûd Efendi’nin bazı tenkitlerine 2366 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 22a. 2367 Düzdağ, a.g.e., s. 184; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 22a. 2368 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 94b. 2369 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8b-9a. 2370 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 23b. 2371 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 29b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 106a. 2372 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 22b. 2373 Mecmûatü’l-fetâvâ, Slm. Ktp., Antalya-Tekelioğlu, 370, vr., 156 (Yapıştırma) 2374 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 49a. 359 rastlanmaktadır. Nitekim fail-i mechûl bir cinayetin diyeti konusunda “Zeyd bir mahalleye karib tarîk-i amde maktûl bulunsa kâtili malum olmasa diyet kime lâzım olur?” şeklindeki bir soruya “Hidâye’de nezâirinde ıtlâk üzerin diyet beytü’l-mala düşer der. Amma Gâyetü’l-Beyân’a nazar oluna 2375 ” diyerek, Hidâye görüşüne üstü kapalı bir şekilde itiraz etmiştir. Bir diğer fetvânın sonunda mürettip, Ebussuûd Efendi’nin verdiği bir fetvânın Hidâye’de yer alan görüşe aykırı olduğunu belirtmiştir: “Zeyd hal-i sıhhatinde milk evinin nısfın mu’takası Zeyneb’e hibe ve teslîm ettikden sonra fevt oldukda sâir verese hibei adem-i kabule kâdir olur mi? el-Cevâb: Her birine ayrı hibe ve teslîm edüb verdi ise olurlar. Eğer mu’takasıyla hibe ve teslime edüb anlar dahi iktisam ettiler ise bilittifak cayizdür, olmaz. 2376” Fetvâyı bu şekilde kaydeden mürettip, zeyl olarak “ )* ? 9 Z" =! ? 9 Bu mesele Hidâye’de olana muhalifdir. Amma gayride kabızla hibe-i fâside sıhhata mübeddele olur. İttifakendır tasrih etmişdir. Ana göre yazılmışdır. Gaflet olunmaya” kaydını düşmüştür. Bir diğer meselede, el-Hidâye’ye atıfla bir konu sorulmuş ancak Ebussuûd Efendi önce soruyu tashih etmiş ve el-Hidâye’den yapılan alıntıları düzeltmiştir: “Şeyh Ekmel Hazretleri’nin “Edeb-i Kâdî” ’de: (Fz A [ &p ” : 5" ) “ ? ±' )I r ), n¡p } ) dediği kavlinde, “ve’levvelü azheru” dediğinden murâdı: “İşâretün ilâ zâlik” dediği kavli midir, yoksa Sâhib-i Hidâye’nin: “ve’l-fâsıku ehlün li’l-kazâ” dediği midir? el-Cevâb: Hiçbiri değildir. Belki kelime-i “hâzâ” , fıskla azil müstahak olup, bilfiil olmamağa işâret olmaktır. Amma habt-ı fâhiş etmiştir, Sâhib-i Hidâye’ye iftira etmiştir, mahalli asla istihrâc etmemiştir. Ta’lîl-i “azheriyye” sadedinde zikrolunan, tamam nakîz-ı müddeâsına delâlet eder. Fi’l-cümle mütâlaa edene hafî değildir. Kelime-i “hâzâ” sıhhat-i taklîd fâsid ve fıskla mün’azil olmayıp azle müstahak olmadaki zikrolunmuştur. Ona işârettir. “Sıhhat-i taklîd” mukâbelesinde “kavl-i Şâfiî” ile “rivâyet-i Nevâdir”i getirmiştir. “Fıskla mün’azil olmamak” mukâbelesinde meşâyihin “fıskla mün’azil olur” dediklerin getirmiştir. Tahrîr bedî’dir, şârih mesh ve tahrîb etmiştir 2377. Bu fetvâda Ebussuûd Efendi Ekmelüddin el-Bâbertî’yi açıkça ve sert bir üslup ile eleştirmektedir. Secdede ayakları yere koyma meselesi ile ilgili olarak Rustağfenî ve İsbîcâbî’ye atfen bir soru sorulmuş, Ebussuûd Efendi de sorunun cevâbında özellikle İsbîcâbî’ye savunmuştur: “…Bu ibâre kadîmden bu kitabda istişkâl olunmuş ibarettir, nüshada dahi ihtilâf vardır. Amma İsbîcâbî kitabında bu ibaret yokdur. Bazılar hîn-i sücûdde kadameyn cihetine kademeyn vaz' etmek mümkün ise vaz' etmez ise dahi câiz, eger kademeyn ciheti alçak yer olub mesela musallâ serîrde secde ettikte ayağı taşra çıkarsa câiz değildir demekle ta'assuf etmişler. Amme mesele müsâede eylemez. Sehv-i kâtibe haml evlâdır. Bu kitabın hali ancak bu değildir. “ li külli cevâdin kebveh / ve li külli sârimin nebveh 2378”. 2375 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 199a. 2376 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 159b. 2377 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 118a-b; Slm. Ktp., Esad Ef., 3412, vr. 133a. 2378 Mecmûatü’l-fevâid, Slm. Ktp., Esad Ef., 927, vr. IVa (metin öncesi). 360 Kunyetü’l-Fetâvâ da Ebussuûd Efendi’nin kaynakları arasındadır. Nitekim o bazı meseleerde doğrudan bu eseri kaynak göstererek fetvâ veridiği gibi, diğer bazı meselelerde tercih ya da tenkitlerine de konu edinmiştir. Örneğin, “I'şâ namazını nısfü'l-leylden sonra kılmak ikindü namazını gün sararduğı vaktîn kılmak ahşâm namazını yıldız çoğalduğı vaktîn kılmak kerîh olur mu? el-Cevâb: (Yatsı namazını gece yarısından sonraya bırakmak, ikindi namazını güneşin sararması vaktine tehir etmek, akşam namazını yıldızların kümelendiği zamana kadar geciktirmek tahrîmen mekrûhdur. Mecmau'l-Fetvâvâ ve Kunye.) 2379 meselesinde doğrudan Kunye ve Mecmau’l-Fetâvâ kaynak gösterilerek fetvâ verilmiştir. Bir diğer meselede: “Sene-i şemsiyye ile mehil verilür yoksa sene-i kameriyye ile mi verilür?” şeklindeki bir soruya, “Kunyetü’lFetâvâ’da sene-i şemsiyye ile verilmek evladır. Şemsiyyenin ziyâdesinde câiz ki feth müyesser ola. Eğerçi zekatta muteber sene-i kameriyyedir deyû tasrih olunmuşdur 2380 ” diyerek Kunyetü’lFetâvâ’nın görüşünü dolaylı bir şekilde tercih etmiştir. Kunyetü’l-Fetâvâ’nın çeşitli zeminlerde ve hatta halk arasında da bilindiği ve bazı tartışmalara sebep olduğu da görülmektedir. Nitekim bir borçlarla ilgili bir meselede “Müteveffâdan deyn talep eden kimesnenin şâhidleri: ‘Medyûnen fevt olup, deyn üzerinde kaldı’ deyû şehâdet eylemek lâzım değildir. Asl-ı deyne şehâdet kifâyet eder. Verese-i meyyit ikâmet-i beyyineye kâdir olmadığı takdirce, adem-i istîfâya yemîn verilip, hükm-i kâdı olunur’ deyû fetvâ-yı şerîf gelip”, diyerek önce fetvâ-ı şerîfe atıfta bulunulmuş, buna karşılık mahkeme kadısı: “Bu fetvâ-yı şerîf kitaplarda muhâliftir, tutmazın. (=" &@ $ ) deyû şehâdet eylemek gerekdir” diyerek fetvâyı eleştirirek reddetmiştir. Problemin büyümesi üzerine konu Şeyhülislâmlığa intikal etmiş, Ebussuûd Efendi de şu değerlendirmeyi yapmıştır: “(Fetvâyı eleştiren ve reddeden hâkimin) istihrâca kudreti var ise, kitaplara mürâcaat edip, görmek muhâlif midir? Lâzım olur. Kudreti yoksa, azlolmak lâzım olur. Ol dediği Kunye’de Şîruleimme el-Mekkî’den menkûldür, bir mes’eledir, nâs içinde meşhûr olmuştur. Ol sebeple ekser şühûd, medyûnun cemî ahvâli mahfûz ve mazbût değilin iken: ‘Ölüp üzerinde kaldı’ deyû şehâdet ederler. Mücâzefeden ihtirâz eden, asl-ı deyne şehâdet eder. Asıl sâbit olıcak, düyûn emsâli ile kazâ olunur. Kazâya şâhid olmayıcak, müddeî adem-i istîfâya yemîn edip, hakkın alır 2381” diyerek hem Kunye’de geçen şekliyle mesele hakkında bilgi vermiş, hem de problemi çözmeye çalışmıştır. “Zeyd Amr’a benim oğlimi sen darb edüb senin darbından fevt oldi deyû beyyine ikâmet eylese Amr darbdan sonra yigirmi otuz gün mikdarı oğlun sahîh ve salim olub esvâkda mashalatına görüb ba’dehu fevt oldi deyû beyyine ikâmet eylese kankisinin beyyinesi evlâdır?” şeklindeki bir soruya ise “ ^)@M A Q= Y D ? (*s & V#D ? &@ PD ,# & (> & U Ym & *5 9 9" *5 2379 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8a. 2380 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 60b. 2381 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 141a-b. 361 .^'s .C ^kQ ^)@M# Y $ 9 s© ^kQ 9 B` Diyerek doğrudan kaynaklardan nakil ile fetvâ verilmiş ardından da “Kunye’de bunun hilafı evlâdır, amma itimad Hulâsa’yadır. Sâir kütüb dahî buni te’yîd eder 2382” diyerek de Kunye’ye rağmen Hulâsa’nın görüşü tercih edilmiştir. ç- Mezhep âlimlerinin Görüşlerine Yer Vermesi Mezheplerin tek bir âlimin görüşlerinden ibaret olmadığı, daha kuruluş devresinde görüş farklılıklarının ortaya çıkıp, mezhebin bu farklı görüşlerin de içinde bulunduğu birikimlerden meydana geldiği bilinen bir husustur. Dolayısıyla bir mezhebin görüşü nakledilirken görüş biriliği olması halinde doğrudan o görüş ile amel edileceği, ancak görülerin çelişmesi halinde tercih ya da yeni ictihatların yapılacağı gerekecektir. Fetvâ usûl kaynakları bu hususta şu tespitleri yapmaktadır: Müftünün bağlı bulunduğu mezhepte, aynı konuda birkaç görüş olduğunda, eğer görüşlerin tarihlerini biliyorsa, mezhep imamı da önceki görüşünden vazgeçtiğini açıklamış ise en son verilen fetvâ ile fetvâ verir. Mezhep imamı o konuda genel konuştuğunda da usül böyledir. Müftü görüşlerinden birini tercih etmiş ise o tercih edilir, tercih yapılmamış, ya da bir belirsizlik var ise o zaman mezhep usul ve kurallarına göre en sahih olan tercih edilir. Eğer mezhep içerisindeki görüşler arasında ictihat yapamayacak durumda ise o zaman mezhep imamlarının o husustaki görüşlerini alır. Bu hususta da bir görüş bulamaz ise o zaman karar vermeyip, durur ve tercih yöntemlerini uygulayarak bir sonuca varır. Bu Peygamber’den (sav) aynı konuda farklı hadislerin rivayeti gibidir. Tercih yöntemleri de hemen hemen aynıdır. Eğer farklı görüşlerden biri hakkında nas olup, diğeri mezhep usullerine göre tahric edilmiş ise o zaman da hakkında nas olan diğerine tercih edilir2383 . Görüşler eynı derecede olursa o zaman Kadı Ebu Ya’lâ’ya göre dilediğini tercih eder. Kimi görüşlere göre de bu gibi durumlarda müsteftinin muhayyer bırakılır. Hakkında icma olmayan konuda müstefti istediği görüşü alır2384 . Tahriç ve delile dayalı tercih yapma imkanına sahip olmayan bir müfti, farklı görüşlerle karşılaştığında, meseleden ziyade, fetvâsını nakledeceği alimin kişiliğine göre tercihlerde bulunur. Buna göre görüşlerine en çok güvenilen, en alim ve en takva olan şeklinde bir tercih sıralaması yapılır. Bu özelliklerde birbirleriyle çakıştıkları zaman bilgi ön plana alınarak, en 2382 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 204a. 2383 İbn Hamdân, “Sıfatü’l-fetvâ”, s. 299-300. 2384 İbn Hamdân, a.g.e., s. 301. 362 çok bilen en takvaya tercih edilir 2385 . Rivayete dayalı görüşlerde nakledenler ile görüş sahiplerinin özelliklerine göre tercih yapılır. Tercihde alimlerin ve mezheplerin genel görüşlerine uygun ve yakın olanlar tercih edilir 2386. Delili olan meselede ise delile göre hareket edilir2387 . Müftü ihtilaflı konularda tercih yapabilir, ancak müsteftîlere verilen fetvâ metinlerinde ihtilaflara yer vermemelidir. Zorunlu bir gerekçe yok ise delillere de yer vermemelidir. Konu kamuyu ilgilendiren ve dikkat çekilmesi gereken bir husus ise, o zaman detaylı cevaplara girebilir, gerekli teşvik ya da korkutmalarda bulunabilir2388 . 1) Yorumsuz Nakil Ebussuûd Efendi bazı fetvâlarında yalnızca görüşleri, isim veya kaynak vererek nakletmiş, herhangi bir yorumda bulunmamıştır. Bunlardan tespit edilebilenler şöyledir: a) İmam Ebû Hanîfe Ebussuûd Efendi yer yer İmam Âzam’ın görüşüne göre fetvâ verdiği gibi, ileride de görüleceği üzere, diğer âlimlerin görüşlerini İmam Âzam görüşüne tercih ederek de vermiştir. Bununla beraber O, İmam Âzam görüşünün dışına çıkmayı “cür’et” kabul ederek doğru bulmamıştır. Nitekim, imar ile ilgili bir meselede, “İmâm Âzam katında mâlik kendi milkinde nice dilerse tasarruf etmekden men olunmaz, gayre zararı olduği takdir dahi. Amma Meşayih-i müteahhirîn tamam zarar mübeyyen olan yerlerde men olunmağa zahib olmuşlardır. Bu mikdar sulh olunıcak mukarrer kılınur. İmâm Âzam re’yine muhalifdir, cür’etdir” 2389 diyerek “zarar” durumunda dahi İmam Âzam görüşüne göre fetvâ verilmesi gerektiğine işaret etmiştir. Bunun dışında doğrudan İmam Âzam fetvâsına göre verilmiş bir diğer fetvâ şöyledir: “Zeyd milk değirmenini Amr’a müfsid-i bey’ bir şartla bey’ eylese, ba’dehû feshe kâdir olur mu? elCevab: Olur. Ebussuûd 2390 . Sûret-i mezbûrede bey’ fesholunduğu takdirce, Zeyd değirmenin Amr’da iken olan mahsûlünü dahi almağa kâdir olur mu? el-Cevab: Hizmetinin ecr-i mislinden kalanın alır, mahsûl durur ise. Eğer helâk oldu ise, yahud istihlâk etti ise, İmâm-ı Âzam katında zamân yoktur. Ebussuûd 2391“. 2385 İbn Hamdân, “Sıfatü’l-fetvâ”, s. 301. 2386 İbn Hamdân, a.g.e., s. 302. 2387 İbn Hamdân, a.g.e., s. 302. 2388 Karafi, “Tenbîhât”, s. 258. 2389 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 197a. 2390 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 108b. 2391 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 108b-109a. 363 Yine avcılıkla ilgili bir meselede İmam Azam görüşüne yer verdiği 2392 gibi, zimmîlerin iddet beklemeleri2393, ipekten yorgan ve döşek kullanmanın erkeklere caiz olduğu 2394, katil olayının ispatı2395, talâk konusunda kullanılan lafızlarda hakikatın mecaza tercihi konusunda2396 ve buluntu malları korumaya alındığında şâhit tutma2397 meselelerinde İmam Azam görüşüne göre fetvâ verilmiştir. Bunların yanında İmam Âzam’ın vaz geçtiği görüşlerine de temas ederek, bu görüşler ile amel edilemeyeceği belirtilmiştir: “Zeyd-i gâibin zevcesi Hind Zeyd fevt oldu deyû Amr’a varub Hind hamile oldukda Zeyd gelüb Hind’i alub Zeyneb hasıl olsa Amr fevt olıcak Zeyneb vârise olur mi? el-Cevab: Olur. Ebussuûd. Bu sûretde Bekr-i Kâdî Zeyneb Amr’a vâris olmaz deyû tereke-i Amr’dan nesne hükm etmemeğe kâdir olur mi? el-Cevab: kâdir olmaz. Amr’dan nesebi sabittir. Zeyd’den olmak ihtimali yokdur. Ol kavilden İmâm Âzam rucu eylemişdir. Amel olunmaz. Mehir mukarrer neseb sabit iddet lazimedir 2398 ”. b) İmam Ebû Yusuf İmam Ebû Yusuf’un görüşleri doğrudan nakil, tenkit ve tercihde bulunma şeklinde fetvâlarda yer almıştır. Bunlardan doğrudan nakil ile fetvâsına yol kesenlerle ilgili cezâlar2399 ve namaz 2400 konularında yer vermiştir. c) İmam Muhammed İmam Muhammed’den nakil ile, mesbûk2401, alış-veriş 2402 , yargılama hukuku –hakimin karar yetkisi-2403, vakıflarda “evlâd” ve “evlâd-ı evlâd” kavramı2404, denizde soğukluk ya da sıcaklıktan dolayı ölen balıkların yenilmesi2405, ezanlarda uyulacak vakit2406 konusunda fetvâ 2392 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 193a. 2393 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 59b. 2394 Düzdağ, a.g.e., s. 185; Velî, vr. 187b. 2395 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 202a, 207b-208a. 2396 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 68a. 2397 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 80b; Düzdağ, a.g.e., s. 178-179 2398 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 55a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 52b. 2399 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 74a-b. 2400 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3697, vr. 119b. 2401 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 7b-8a, 12b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 10a-b, 16b. 2402 MTM. s. 346; İÜİFK., 01, vr. 96a; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 75b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 140b; 3612, vr. 277a; 585, vr. 252a. 2403 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 119a-b. 2404 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 71b; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 277b; 585, vr. 249a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 95a-b. 2405 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 193b. 2406 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 7b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 9b. 364 verilmiştir. Bunun yanında hâkimlerin tercihine bırakılan konulardan borçlar hukuku ile ilgili bir davada Ebussuûd Efendi özellikle İmam Muhammed’in bir görüşüne atıfta bulunmuş ardından İmam Muhammed’in bu görüşünden rucu ettiğini ifade etmiştir2407 . ç) İmam Ebû Yusuf-İmam Muhammed (İmâmeyn) Ebussuûd Efendi fetvâlarında, genelde “İmâmeyn” tabiriyle İmam Ebû Yusuf ve İmam Muhammed’in görüşlerine yalnızca nakil, tenkit ve tercih şeklinde yer vermiştir. Yanlızca nakil olarak, atların etlerinin helâl olup olmayacağı 2408 , namaz vakitlerinin tespiti2409, kısâs2410, zina cezâsı olarak recm2411 konularında doğrudan İmâmeyn görüşlerine göre fetvâ verilmiştir. İmâmeyn’in görüşlerine aykırı fetvâları da olmuştur. Nitekim bir tapu fetvâsında, Ebussuûd Efendi’nin verdiği fetvânın Kâdîhân ve özellikle de İmâmeyn kavline muhalif olduğu, müstensih veya bir başkası tarafından Ebussuûd Efendi fetvâsının sonuna kaydedilmiştir2412 . Bazı fetvâlarda da farklı görüşler içerisinde İmâmeyn kavlinden yararlanma yöntemi üzerinde durulmuştur. Nitekim vakıf ile ilgili bir meselede farklı görüşler arasında İmameyn’in görüşüne de yer vererek problemi İmâmeyn’in görüşleri doğrultusunda çözmeye çalışmıştır 2413 . d) İmam Ebû Hanîfe -İmam Ebû Yusuf (Şeyhayn) Şeyhayn’ın görüşlerine yalnızca namaz (sahib-i özür) 2414 konusunda rastlanmaktadır. e) İmam Ebû Hanîfe -İmam Muhammed (Tarafeyn) Tarafeynden yapılan nakiller yargılama hukukunda şâhitlik2415 ve namazda sahib-i özür2416 konusunda görülmektedir. 2407 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 117b. 2408 Düzdağ, a.g.e., s. 189; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 183b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 135a. 2409 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 7b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 10b. 2410 Fetâvâ-yı Abdurrahim, Ayasofya, 1570, vr. 171a, (Kenar not). 2411 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 68b. 2412 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 27a. 2413 Düzdağ, a.g.e., s. 76 2414 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 7b-8a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 10a-b. 2415 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 142a, 143a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 145a. 2416 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3463, vr. 9a. 365 f) İmam Ebû Hanîfe -İmâmeyn Bunun yanında İmam Âzam ve İmâmeyn görüşlerine tercih etmeden yalnızca yer verdiği de olmuştur. Nitekim erkeklerde bülûğ yaşı 2417, namazda zuhr-i âhîrin kılınışı 2418, namazda fatiha ile sure arasında besmelenin okunup okunmaması 2419 , vedîanın tazmini 2420 , hulle nikâhı2421 konularında üç imamın görüşü de yorumsuz olarak nakledilmiştir. Borçlar hukukunda olduğu gibi 2422 , bazı meselelerde ise her üç imamın görüşünü naklettikten sonar tercihi kadıya bırakmıştır. g) İmam Ebû Hanîfe – İmam Züfer Bir vakfın, vakfiyesinin tescili ve bu vakıfdan rucu konusundaki bir meselede İmam Züfer’in görüşüne yer verilmiş ve İmam Âzam ile ayne paralelde olan görüşü fetvâda kaynak olarak kullanılmıştır 2423 . ğ) İmam Ebû Yusuf-İmam Züfer Namazda sahib-i özürlünün abdesti2424 ile ta’zir cezâlarının miktarı konusunda İmam Ebû Yusuf’un görüşü ile İmam Züfer’in görüşüne birlikte yer verilmiş, tercih kadıya bırakılmıştır. İlgili mesele şöyledir: “Bir kimesne ta’zire müstahak olsa kenar kadileri Ebû Yusuf kavliyle amel edüb yetmişbeş veya Züfer kavliyle amel edüb yetmiş dokuz degenek urmak câiz olur mi? elCevâb: Olur, yüz de urmak câizdir 2425”. h) İmam Muhammed – Sâirler Ebussuûd Efendi, bazı fetvâlarında “sâirler” tabirini kullanarak diğer âlimlerin görüşlerine işaret etmiştir ancak, bu tabirden kimleri kasdettiği tespit edilememiştir. Bu kabil fetvâların birisinde İmâm Muhammed’in görüşüne mukabil “sâirler”in görüşüne de yer verilmiş, tercih de hâkime bırakılmıştır 2426 . 2417 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 176b. 2418 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8a-b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 18b-19a. 2419 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 13a-b. 2420 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 154a. 2421 Düzdağ, a.g.e., s. 52 2422 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 112a. 2423 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 99b. 2424 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3463, vr. 9a. 2425 Slm. Ktp., Esad Ef., 3341, vr. 170a. (İşbu sahifede olan fetâvâyı Çorlulu Muhammed Efendi merhum iftâ eden müftilerin hatlarından Mecmûasına nakl eyleyüb fakir dahi ol Mecmûadan nakl ve tahrir eyledim. – Serlevha kaydı-) 2426 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 53a. 366 ı) Görüşlerine Yer Verilen Diğer Fakihler Fetvâlarda, gerek nakil gerekse tercihlerde bazı şahsiyetlerin isimlerine özel olarak temas edilmektedir. Bu isimlerden tespit edilebilenler şöyledir: İmâm-ı Celil Ebû Bekr Muhammed b. el-Fadl el-Buhârî (ö. 619/1222), İmâm-ı Mecîd Sadru’ş-Şehîd (ö. 536/1141), İmâm Ebu’lKasım es-Saffârî (ö. 688/ 1289)2427 ve Şemsüleimme es-Serahsi2428; Fahru’l-İslâm2429” 2) Tercihde Bulunarak Nakil Ebussuûd Efendi’nin görüşleri naklederken takip ettiği usûllerden birisi de görüşü nakledip, yorumda bulunup, tercihde bulunmak, ya da görüşlerden birisini tercih hususunun idarî yetkiliğe, genelde de kadılara ait olduğunu ifade etmektir. Tercihler genelde, “muhtâr budur”, “zahir mezheb budur”, “fetvâ dahi bunun üzerinedir” gibi tabirlerle ifade edilmiştir. Kimi zaman da, mezhep âlimlerinin ve kaynakların isimleri verilerek, onların tercihleri nakledilmiştir. Burada bu üslupla verilmiş fetvâlar değerlendirilecektir. a) İmam Ebû Hanîfe’nin Görüşüne Karşı İmâmeyni Tercih Önceden de temas edildiği üzere Ebussuûd Efendi bir fetvâsında İmam Âzam’a rağmen yapılan bir tercihi “cür’et” olarak değerlendirirken2430 bizzat kendisi bunun aksini yaparak İmam Âzam görüşüne rağmen tercihde bulunmuştur 2431 . Bunun yanında İmam Âzam ile İmâmeyn kavillerinin muhtelif olduğu durumlarla ilgili genel prensibe detaylı olarak temas ettiği gibi 2432 , ihtilaf durumunda İmam Âzam görüşünü zikrettikten sonra İmâmeyn’in görüşünü tercih ederek fetvâ verdiği de olmuştur. Nitekim gayr-i müseccel vakfın feshi ile ilgili bir soruya İmam Âzam’ın görüşüne yer verdikden sonra bu konuda İmâmeyn’in görüşüne göre amel edilebileceğini de belirtmiştir2433, imar ile ilgili bir meselede İmam Âzam görüşünü naklettikten sonra İmâmeyn’in görüşünü nakletmiş ve müteahhirin âlimlerinin 2427 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 228b-229a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 110a-111a. 2428 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 135b. 2429 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 193a. Fetvâda “Şerhu’z-ziyâdât sahibi” olarak takdim edilmektedir. Ziyâdât üzerin şerh yazıp, lakabında “Fahr” kelimesi bulunan kişinin “Ebu’l-mefâhir” lakabını taşıyan el-Kerderî (ö. 562/1166-67) olması fetvâda adı geçen şahsiyetin de bu olmasını gerektirmektedir. 2430 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 197a. 2431 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3713, vr. 99a-b. 2432 Fetâvâ-yı Üskûbî, Slm. Ktp., Esad Ef., 1094, vr. 6b, (Min hattihi nakil); Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3677, vr. 141b. 2433 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 108a. 367 İmâmeyn kavlini tercih ettiklerine temas ettikten sonra doğru olanın da bu olduğunu ifade ederek kendi tercihin ortaya koymuştur 2434 . Yine namaz vakitleriyle ile ilgili bir meselede, vakitler konusunda farklı görüşlerin bulunduğuna, uygulamanın ise İmâmeyn görüşüne göre olabileceğine2435 dikkat çekmiştir. Bir kadının, bir kişi ile olan nikâhını inkar edip, elinde beyyinesi olmaması halinde İmam Âzam’a göre yemin teklif edilemez iken, Ebussuûd Efendi “İmâmeyn katlarında olunur. Fetvâ İmâmeyin kavli üzredir” diyerek tercihde bulunduktan sonra “bazı meşayih re’y-i hâkime mufavvazdır demişler 2436” diyerek daha farklı bir görüşe de dikkat çekmiştir. b) İmam Muhammed Görüşünü Tercih Bizzat kendisi abdest2437 ile ilgili bir meselede İmam Muhammed’in görüşünü naklettikden sonra “muhtâr dahi budur” diyerek tercihde bulunmuştur. Bunun yanında namazda kıraat2438 konusunda doğrudan İmam Muhammed görüşünü tercih ederek “İmam Muhammed re’yince olur” demiştir. Tercihlerde görülen bir başka husus, müsteftînin, sorusunda konu hakkında farklı görüşlerin bulunduğunu bunlardan hangisine göre amel edilmesi gerektiğini sorması üzerine, Ebussuûd Efendi’nin bir tercihde bulunması şeklinde kendini göstermektedir. Örneğin, şuf’a ile ilgili bir meselede İmam Âzam ile İmam Muhammed’in farklı görüşleri olduğu, hangisi ile amel edilmesi gerektiği şeklindeki bir soruya Ebussuûd Efendi, “sakıttır” diyerek isim vermeden İmam Muhammed’in görüşünü tercih etmiştir2439 . c) İmam Ebû Yusuf’un Görüşünü Tercih Bir alış veriş üzerine yapılan ikrardan vazgeçme konusunda, farklı görüşlere yer vermeksizin doğrudan İmam Ebu Yusuf’un görüşü tercih edilmiştir: “Zeyd milk evin ve dükkanın oğlum Amr’a bey edüb semenin bi’t-tamam alub kabz eyledim deyû müslümanlar mahzarlarında ikrâr ve itiraf edüb işhad eyledükden sonra zeyd-i mezbûr akça almadım ikrârımda kazib idim deyû zikr olunan milklerin Amr elinden almağa şer’an kâdir olur mi? beyân buyurula. el- 2434 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3713, vr. 99a-b. 2435 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 7b. 2436 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 1074, vr. 112b, (Kenar kayıt) 2437 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 2b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 2b. 2438 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 14b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 11a. 2439 Düzdağ, a.g.e., s. 163; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 178b. 368 Cevâb –Allah-u alem-: Amr’a Zeyd-i mezbûr ikrârında kazib değil idügine yemîn verüb bu meselede fetvâ İmâm Ebû Yusuf rahimehullah kavli üzeredir. Ketebehu Ebussuûd el-Hakir ufiye anhu 2440”. ç) İmâmeyn’in Görüşüne Karşı İmam Ebû Hanîfe’nin Görüşünü Tercih Şuf’a ile ilgili bir meselede de İmam Âzam’ın görüşünün yanında İmam Muhammed’in de görüşünü nakletmiş, İmam Âzam’ın görüşünü tercih etmiş ve İmam Muhammed’in görüşünün tercih edilmeyiş sebebi üzerinde durmuştur 2441 . d) Kerhî’nin Görüşünü Tercih Fetvâlarda İmam Kerhî’ye atıf yalnızca bir meselede görülmüştür. Ebussuûd Efendi bu meselede, hâkim görüşü ortaya koyduktan sonra tercihini Kerhî’den yana koyar bir tavırla onun görüşüne dikkat çekmiştir. Fetvâ şöyledir: “Zeyd Amr'a evini bana ver ana bedel sana bir ev alıvereyin deyüb Amr da verüb Zeyd Amr'ın evini yıkub yeni evler bina edüb vakf edüb Amr'a bedel vermedin fevt olub Amr'ın oğlu ev babasının olub Zeyd vech-i meşrûh üzerine alduğın şer'le isbât edicek müddeiye yed mi hükm olunur kııymeti mi, bedel mi? Bir hükm olunduğu takdirce müddeî Zeyd'in binasına kal' ettirmeğe kâdir olur mu? Beyân buyurulub müsâb oluna. el-Cevâb: - Allah-u a'lem- Ol vakt sıhhat-ı üzerine bey u şirâ olmadı ise şimdi Amr'ın evlerin tarîk-i şer'î ile isbât edicek yıkılan binasının kıymetini aldıkdan sonra yerini dahi alur. Üzerinde olan binâ-i cedîd behâsı yer bahâsından gerekse zâid olsun gerekse nâkıs. Ammâ Kerhî muthârı üzerine bina behâsı zâid olıcak vâris yerin behâsını alur 2442”. e) Tercihin Kadıya Bırakılması Ebussuûd Efendi ihtilaflı bir konuda kadının görüşlerden birini tercih ettiği takdirde diğer görüşler ile amel edilemeyeceği hususunda cumhûr-i müctehidînin icmâ’ı bulunduğunu kaydederek2443 hâkimlerin yapacakları tercihlerin mezhep görüşü olarak değerlendirileceğini ifade etmiştir. Ebussuûd Efendi bazı konularda, farklı görüşleri naklettikten sonra, amel hususunun hâkimin tercihine ait olduğunu ifade ettiği de olmuştur. Yetim nafakası 2444 , mecnûnun talâkı2445, ta’zir cezâlarının miktarı2446, fâil-i mechûl cinâyetler2447, para vakıfları2448 ve borçlar 2440 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 117b. 2441 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 56b-57a. 2442 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 118a. 2443 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 99b. 2444 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 53a. 2445 İÜİFK., 01, vr. 95b; MTM, s. 340; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 67b; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 272b; 892, vr. 286a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 118a. 2446 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3341, vr. 170a, (Min hattihi nakil). 2447 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 198b. 369 hukukunda enflasyon durumunda borç alınan paranın değerinin tespitinde 2449 görüşleri nakledilen âlimlerden hangisinin görüşüne göre amel edileceğini hâkimin görüşüne bırakmıştır. Enflasyon etkisindeki borç ilişkileri hususunda verilen fetvâ şöyledir: “Zeyd Kefe akçesinin on ikisi bir Osmânî iken, Amr’a bir miktar akçe karz verip, ba’de zamânin on altısı bir Osmânî oldukda, Zeyd Amr’a verdiği akçeyi on ikisi bir olmak hesâbı üzere mi alır, yoksa on altısı bir olmak üzere mi? el-Cevâb: İmâm-ı Âzam katında aynı ile aldığı adedi verir. İmâm Ebî Yûsuf katında on ikisi bir akçe hesâbı üzere Osmânî verir. İmâm Muhammed katında on altısı bir akçe hesâbı üzere Osmânî verir. Hâkim, iki cânibe zararın eksik olan ile amel eder 2450“. Gayr-i müslimlerin İslâm’a giriş yöntem ve kuralları hakkında Ebussuûd Efendi farklı görüşleri dile getirmiş ve kadıların bu konudaki insiyatiflerine de dikkat çekmiştir. Nitekim o Yahudi ve Vesenîlerin İslâm’a girişleri hakkında: “Zeyd-i yahudinin ben Muhammed dinine girdim beni Yahudiler elinden halâs edün dedüği şuhûd-i udûl ile sabit oldukda Kâdîhân ve Tatarhân’da bazı meşâyih-i kirâmdan nakl olunan rivâyet üzere Zeyd’in İslâm’ına hükm olunur mi? el-Cevâb: Fetâvâ’yı Kâdîhân’dan rivâyet-i mezbûre bu sûretde nakl olunmuş değildir. İslâm’a dahil oldum demek sûretinde olunmuşdur, bu sûretde İslâm’a hükm olunmak vesenî hakkındadır, Yahudi hakkında değildir. 2451” derken, zimmi bir vatandaşın İslâm’a girişi hakkında şöyle demiştir: “Zeyd-i zimmî Müslüman oldum dese İslâm’ına hükm olunur mi? el-Cevâb: Bir kavl dahi vardır, hükm-i hâkim nâfizdir 2452”. f) Fakihlerin Tercihlerini Tercih Ebussuûd Efendi’nin tercihlerinde bazen bizzat kendisi tercih etme yerine, bir başka âlimin tercihini nakledip, kendisinin o görüşü benimsediğini ifade ettiği de olmuştur. Örneğin, vakıf ile ilgili ihtilaflı bir meselede, konu hakkında İmam Muhammed’in bir görüşü olduğu, bu görüşün âlimler arasında yanlış yorumlandığına işaret ettikten sonra, farklı görüşlerden Şemsüleimme es-Serahsi’nin tercih ettiği görüşün doğru olduğunu ifade etmiştir2453. Dürer ve Gurer’de, vekâlet konusunda geçen bir meselede, görüşler nakledilmiş, konu hakkında İmam Ebû Yusuf’un bir görüşü olduğunu, Muhammed b. Mesleme’nin bunu tercih ettiğini, Dürer sahibi Molla Hüsrev’in de bu tercihe dayandığını, İmam Muhammed’in bir görüşü olduğu 2448 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 99b. 2449 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 112a. 2450 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 112a. 2451 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 217a. 2452 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 217b. 2453 Fetâvâ-yı Ankaravî, Slm. Ktp. Aşir Ef., 134, vr. 94b, (Kenar kayıt). 370 bunu Nasr b. Yahya’nın da bunu tercih ettiğini kaydetmiştir2454 . Şâhitlik konusunda, şâhitlerin tezkiyesi meselesinde İmam Ebû Yusuf’un görüşünü naklettikten sonra, Hassâf ve Şemsüleimme’nin Ebû Yusuf görüşünü tercih ettiklerini ifade etmiş, aksi yorum yapmayarak ta bu görüşü zımnen tercih etmiştir 2455 . Kendi tercihini belirtmeksizin yaptığı tercih rivâyetlerinin bütününü bu çerçevede deyerlendirebiliriz. g) Hanefî Mezhebine Karşı Sahâbe Görüşünü Tercih Livâta’nın cezâsı ile ilgili bir meselede İmam Âzam ve İmâmeyn’in görüşlerine yer verdikden sonra “Amma ashâbdan rıdvanullah-i Teâlâ aleyhim ecmain nakl olunan vecihlerin her biri ile katl meşrudur 2456” diyerek sahâbe-i kiramın görüşünü zımnen tercih etmiştir. ğ) İmam Ebû Hanîfe – İmâmeyn’e Karşı Meşâyih-i Müteahhirinin Görüşünüi Tercih Ebussuûd Efendi, mezhep içerisindeki ihtilaflı meseleler arasındaki tercihlerinden birisi de mezhep imamlarının görüşlerini naklettikten sonra isim vermeksizin “Meşâyih-i müteahhirîn” ifadesiyle, sonraki âlimlerin tercihlerini belirtip, kendisinin de o görüşte olduğunu kaydetmesi şeklinde kendisini göstermektedir. Nitekim imar ile ilgili bir meselede İmam Âzam-İmâmeyn görüşlerini naklettikten sonra “amma meşâyih-i müteahhirîn iki cânibi murâd içün fi’l-cümle zarar eylese İmâm Âzam kavli ile amel olunur, zarar-ı fâhiş ederse İmâmeyn kavli ile amel olunmağı ihtiyâr etmişlerdir” ifadesiyle farklı görüşler arasında sonraki âlimlerin tercihlerini belirtmiş ve “vakı’a ehakk ve elyak dahî budur” 2457 diyerek de kendi tercihinin de bu yönde olduğunu ifade etmiştir. h) Mezhepde “Kavl-İ Kavi” Ve “Meşhûr” Olanın Aksine Padişah Fermanını Tercih Ebussuûd Efendi kimi fetvâlarında mezhep içerisinde meşhur ve kuvvetli olan görüşe karşı, Padişah fermanına dayalı uygulamaları tercih ederek, fetvâya rağmen ferman ile amel edileceğini ifade etmiştir: “Bir kâdî, asla bir sebeb-i şer’î yoğiken Amr’dan hükmedip, cebr ile Bekir’e alıverdiği akçeyi, Bekir gâib olıcak, Amr Zeyd’den almağa kâdir olur mu? el-Cevâb: Akçeyi Amr’dan kendi alıp, Bekir’e verdi ise, kâdirdir. Ve illâ sebebe tazmîn egerçi meşrûdur, kavl-i kavîdir, amma kudât onunla amele me’zûn olmamağın, Zeyd’in üzerine zamân lüzûmuna hükmedemezler. 2454 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 1074, vr. 94b, (Kenar kayıt); Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 135b; Velî b. Yusuf, a.g.e., 135b. 2455 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 127b-128a. 2456 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 69b-70a 2457 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 196a-b. 371 Ber-her takdir azle müstahak olur 2458 ”. Burada kadıların uygulayabilecekleri bir kavl-i kavî bulunmasına rağmen, uygulama hususunda Padişah yasağının bulunmasına dikkat çekilmiştir. ı) Kendi Tercihleri (Müftâ Bih / Muhtâr/ Esah / Azhar) Bazı meselelerde, mezhep içerisindeki ihtilaflı bir meselede tercihde bulunulması talep edilmiş, Ebussuûd Efendi de, tercihde bulunmuş, yaptığı tercihi padişaha onaylatmış ve padişah fermanına atfen fetvâsını vermiştir. Ma’rûzât maddelerinin bütünü, ilgili metinlerin mukaddimelerinde de ifade edildiği gibi, bu çeşit maddelerdir. Nitekim bu hususla ilgili konulara emr-i sultânî’ye atfen verilen fetvâlar bahsinde temas edilmişti. Ma’rûzâtların dışında Karamanlı Şeyh’in idamı 2459 , alış-veriş 2460 , oruç 2461 ve ikrâr 2462 konularında İmam Ebû Yusuf’un görüşüne karşın kendi görünüşü tercih etmiştir. Ebussuûd Efendi bu tercihlerini diğer âlimlerin tercihleri ile desteklemeye de çalışmıştır. Örneğin yargı usûlü ile ilgili bir meselede İmam Ebû Yusuf’un görüşünü tercih ettikden sonra Hassâf ve Şemsüleimme’nin2463 görüşlerinin de bu yönde olduğunu kaydetmiştir. Gayr-i Müslimlerin içki satış yasağına rağmen, içki satmaları sebebiyle, Müslüman halkın onların meyhanelerine girerek içki fıçılarını kırmaları halinde tazmin gerekip gerekmemesi ile ilgili olarak fıkıh kitaplarında Gasb bahsinde tazmin gerekeceği, Kerâhiyet bahislerinde de gerekmeyeceği şeklinde görüşler olduğunu, ancak kendisinin gerekmeyeceği görüşünü tercih ettiğine işaret etmiştir: “Amme-i kütüb-i fıkhiyyede Kitab-ı Gasb’da zamanları mı mestûrdur, vülât ana binâen tazmîne tasaddîden ihtirâz edeler. Mesele-i adem-i zaman Kitâb-ı Kerahiyet’de mesturdur 2464” Cuma namazından sonra kılınan zuhr-i âhir ve iki rek’at sünnetin kılınışı ile igili olarak: “Bazılar bu sünneti âhir zuhra te'hîr ederler, takdîmi evlâdır 2465 ” tercihini yapmış, eğlence mahallinde (mahall-i fısk) çalgı çalan birinin çalgı aletini kıran kişi hakkında “Sevâb-ı azîm ile müsâb olur- bi fazlillahi’azze ve celle-“ diyerek fetvâyı verdikten sonra, maddi zararın tazmini 2458 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 119b. 2459 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 228b-229a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 110a-111a. 2460 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 3b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 4b. 2461 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 33b. 2462 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 117b. 2463 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 132b. 2464 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 70a-b. 2465 Mültekâ’l-ebhur, Slm. Ktp., Esad Ef., 994, vr. 195a (Kenar Kayıt); Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3697, vr. 24b (metin kayıt); Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3814, vr. 54a. ; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 11a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 20b. 372 hakkında “âlet-i habîsenin ağaçlığı hâlinde kıymetin vermek dahi lâzım olmaz. Fetvâ bu kavil üzerinedir 2466” diyerek tercihde bulunmuştur. Ebussuûd Efendi’nin kişisel tercihlerde bulunduğu diğer bazı meseleler şöyledir: “Zeyd bir kerpici tekfîn edip, cenâzeye koyup, tevâbi’ine götürtüp, yolda cehr ile zikr ü salâvât getirip, mekâbir-i müslimîn arasında defn eylese, Amr dahi ‘ol husûsu benim (katlim) 2467 kasdına etmişsin’ dedikte Zeyd ‘senin için etmedim, Bekrin (katli) 2468 kastına ettim’ dese şer’an Zeyd’e ne lâzım olur? el-Cevâb: Sâir ise tutulup tevbe ederse kabul oluna, eğer itikâd olunursa, amma bazı eimme katında, ‘tutulduktan sonra tevbesi makbûl değildir, katl olunur, zındık gibi’ demişlerdir. Fetvâ dahi bu kavil üzerinedir. Hâkim tevbesinde ihlâs fehm ederse kabul câizdir 2469 ”. “Zeyd-i musallî teşehhüdde barmağın kaldırmak mı evlâdır, kaldırmamak mı evlâdır? el-Cevâb: Kaldırmak evlâdır demişler. Kaldırmamak evleviyyeti ezhardır 2470”. “Zeyd hâl-i sıhhatinde iken oğluna bağ hibe edüb fevt oldukdan sonra doğan oğlu Bekr’e her birinin hissesi taayyün olunmadı deyû hibe-i adem-i kabule kâdir olur mi? el-Cevâb: Re’y-i hâkimle olur. Ebussuûd. 2471 Cevâb, mesele hilafiyyedir. Milk değil ise bilittifak kâdir olur”. Bey’ bi’l-vefâ ile ilgili bir meselede, cevâbını verdikten sonra, görüşünü destekleme amacıyla “bu kavle zâhiblerin kesreti” diyerek verdiği fetvâyı tercih edenlerin bulunduğunu isim vermeksizin belirtmiş, ayrıca “ve âlî tabakaları vardır 2472 ” diyerek te bunların ilmî kişiliklerine vurgu yapmıştır. Ebussuûd Efendi yer yer, açık tercihlerde bulunmuştur. Örneğin yargı ile ilgili bir meselede “Zeyd-i kâdî Pâdişâh-i din-penâh (hullidet hılâfetehu) hazretlerinden gayriye akça verip vesâteti ile, yâ bir kimse şefâ’ati ile kadılık alsa, şer’an hükmü nâfiz olur mu? el-Cevâb: Rüşvetle alıncak nâfiz olmaz, kavl-i müftâbih budur… 2473 ” diyerek açık tercihini bildirmiştir. Bunun yanında “Hind fevt olub muhallefâtı var iken techîz ve tekfînin zevci Zeyd'e mi lâzım olur?” sorusuna, “olur. Müftâ bih budur 2474” şeklinde cevap vermiştir. 2466 Düzdağ, a.g.e., s. 202 2467 “kanım” Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214b. 2468 “kanı” Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214b. 2469 Düzdağ, a.g.e., s. 117; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214b. 2470 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8b, 12a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 28b. 2471 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 161a. 2472 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 104a. 2473 Düzdağ, a.g.e., s. 133. 2474 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 34a. 373 “Muhtâr” tabiri ile yapılan tercihlerden tespit edilebilenler şöyledir: “Zeyd öğey oğlu Amr'a livâta ettügi bi hasebi'ş-şer' sâbit olsa zevcesine talâk vâki olur mu? el-Cevâb: Olmaz. Livâta ile hürmet-i musâhara sâbit olmaz. Kavl-i muhtâr üzerine 2475”. “Zeyd salât içün abdest aldıkda abdest bâkî iken bir abdest dahi olduğı takdirce vuzû-i sânînin suyı mâ-i müsta'mel olub gayr-i tâhir olur mu? el-Cevâb: İmâm Muhammed kavlinde tâhirdir. Muhtâr dahi budur 2476”. “Zeyd'in mutallakası Hind’in altmış (günden eksikde ‘üç kerre hayız gördüm, iddetim munkazıye oldu’ deyü yemînine amel) 2477 olunur mu? el-Cevâb: Olunur. Amma altmış günden eksikde mutallaka üç kerre hayız gördüğüne yemînle tasdîk olunmağa eğerçi kavil vardır; lâkin muhtâr olan “’ltmış günden ekalde gördük’ dediklerine i'timâd etmeyeler deyû tenbîh ve teşdîd lâzımdır 2478”. “Esahh” tabiri ile yapılan tercihler de şunlardır: “Zeyd sıhhatında mevtimden kırk gün evvel kulum Amr âzâd olsun deyüb fevt oldukda vârisi olmayıcak beytü’l-mal üzerine takdim olunur mu?. el-Cevâb: Maraz-ı mevtinden kırk gün âzâd ise sülüsden âzâd olmağa kavil vardır amma külli maldan âzâd olmak esahhıdr, veresesi var ise dahî dahl edemez. Amma beytü’l-mal asla Amr’dan gayri malı olmayub marazında i’tâk ise dahî edemez. Sülüs itibarî veren hakkındadır2479”. “Zeyd-i mukîm Amr-ı müsâfire dört rek'at farzda iktidâ edüb Amr iki rek'at kılub selâm verdikde Zeyd'in kalkub iki rek'ati yalnuz fâtiha ile mi kılsun yoksa zamm-i sûre lâzım olur mu? elCevâb: Esahh budur ki aslâ nesne okumaz. Fatiha okıyacak mikdarı durur dahi ruk'û ve sücûd eder 2480 ”. ( ` ,= != p " 5p 4v #} + E } r'@E E ! E ! = ”P@E (¨# ! E “ A .Z!_) ^ E ! r^, ^ E (*5 “ :&! ?) (Dürer Gurer). Bu mes’ele, mu’teddün bihâ midir? el-Cevâb: Bu vechile azil İmâm Ebû Yûsuf kavline mebnîdir. Vekâlet-i muallakadan kable-vücûdi’şşart azil sahîh değildir. Rucû sahîhdir. Muhammed b. Müslim muhtârı budur. Muhammed katında vekâlet-i muallakadan kable-vücûdi’ş-şart azil sahîhdir, rucû zikrine hâcet yoktur. Nasr b. Yahyâ muhtârı budur. Fetvâ İmâm Muhammed kavli üzerinedir. Bazı meşâyih muhtârı: (E E !) demektir. Amma Şemsüleimme Serahsî katında muhtârı esahh: (^ E FB` !) demektir 2481 ”. 2475 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 39a. 2476 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 2b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 2b. 2477 “günde üç hayız gördügüne yemin ile tasdik olunur mi?” Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 272b; 585, vr. 246a; 892, vr. 286b. 2478 İÜİFK., 01, vr. 95b; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 67b; MTM, s. 340. 2479 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 65a. 2480 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 15a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 24b. 2481 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 135b. 374 “Esahh-ı akvâl ile amel eyleyesün deyû berâtında mukayyed olan kâdî, kavl-i za'îf ile amel eylese hükmi nâfiz olur mu? el-Cevâb: Gâyet za'îf olıcak olmaz 2482”. “Kuzâtın (beynlerinde)2483 fî zamâninâ zâhiren adâletde müsâvî olub, lâkin ba'zı berâtında me'mûr oldukları 2484 esahh-ı akvâlı bulub amele kâdir olanlara, mütûn-i muhtasarât-ı evveliyyâtdan2485 olan mesâili istihrâc ve icrâ edemeyüb fetvâya ta'lîk edüb nice baş ağrıdub muzâyaka vermekden hâlî olmayan kimesneleri zaman-ı mülâzemetleri tefâvüti ile veyahud garaz ile ferîk-i evvel üzerine takdîm edüb ehemm-i umûr-i dîn olan amel-i kazâyı taklîd eyleseler, işbu ferîk-i sânî lâyıkdır deyû te'yîd ve arz edenler, hadîs-i şerîfde musarrah olan (habâis-i selâse)2486 ile muttasıf olur mu? el-Cevab: Ferîk-i evvelden adâleti dahi olıcak 2487hâlî ma'lûm iken ferîk-i sânîyi andan takdim edenler muttasıflardır. Lâkin (diyânet ve adâlet ve ulemâ-i)2488 efdal olan takdim olunmak üzere emr-i sultânî vârid olmuşdur. Ketebehû Ebussuûd 'Ufiye anhu2489”. “Müddeti tekadüm ne mikdardır, beyân buyurula. el-Cevâb: – Allah-u alem- Hind fevt olub hürretü’l-asl anasının kız karındaşı Zeyneb’i ve babasının mu’takı ve oğlunun oğlu Zeyd’i terk etse kısmeti kuzâtın bazısı Molla Hüsrev Dürer ve Gurer’inde olan ile amel edüb Hind’in terekesin Zeyneb’e intikâl eder deyû hükm eylese ve bazı kadılar kütüb-i fetâvâ-yı mu’teberede olan ile amel eden cümle terekesin Zeyd’e hükm eylese hükmün kankisi esahh ve akvadır, beyân buyurulub müsab oluna. el-Cevâb –Allah-u alem- : Fetâvâ-yı meşhûrede olan esahhdur, anın ile amel etmek gerekdir. Mevlânâ Hüsrev sözine asrında olan ulemâ Cevâb vermişlerdir. Ve şübühatın hall etmişlerdir. Anın ile amel olmaz. Maa zalik anın dedügi hürretü’l-asl bu diyarda bulunursa dahi ğâyet kıllet üzre bulunur 2490 ” “Ezhar” tabiri ile verilen fetvâlardan tespit edilebilenler şöyledir: “Zeyd-i musallî teşehhüdde barmağın kaldırmak mı evlâdır kaldırmamak mı evlâdır? el-Cevâb: Kaldırmak evlâdır demişler. Kaldırmamak evleviyyeti ezhardır 2491 ”. “Salât-ı zuhurda sünneti kılmadın İmâma iktidâ eden kimesne sonraki sünnetten kablehû ya ba'dehû kılmalı olıcak edâ deyû mi kılar yoksa kazâ deyû mı kılar? el-Cevâb: Ezhar evvel kılmakdır. Eğerçi hilâfına İmâm-ı Âzam'dan kavil vardır. İmâmeynin ve İbrâhim en-Neha'î'nin muhtârı 2482 MTM. s. 344; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 72b; İÜİFK., 01, vr. 94a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 138b; 892, vr. 289b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 118b. 2483 “nâibleri”, Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 118b. 2484 "üzre kütüb-i şer'iyyede tedebbu' idüb" Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 72a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 138a; 3612, vr. 275a; 585, vr. 249b; 892, vr. 289a. 2485 "evleviyyâtdan" Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 72a. 2486 “hıyânet-i selâse” Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 275a; 585, vr. 249b; “hıyânet” 892, vr. 289b. 2487 “ve hâlî” Slm. Ktp., Esad Ef., 892, vr. 289b. 2488 "diyâneten ve adâleten ve ilmen" Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 72a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 138a; 3612, vr. 275a; 585, vr. 249b; “diyânet ve adâlet ve ilmen” Slm. Ktp., Esad Ef., 892, vr. 289b. 2489 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 72a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 138a; 3612, vr. 275a; 585, vr. 249b; 892, vr. 289b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 118b. 2490 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 124a.. 2491 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8b, 12a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 28b. 375 takdîmde niyyetde dahî meşâyihin hilâfı vardır. Vaktine göre edâdır. Mahalle göre kazâdır. Nice niyyet ederse olur 2492”. Bir diğer fetvâ daha önceki konularda geçen Karamanlı Şeyh’in idamı ile ilgili olan fetvâdır ki bu fetvânın bir bölümünde tercih tabiri olarak ezhar tabirine şöyle yer vermiştir: “…Hattâ hâkim-i hanefî müctehid olup, İmâm-ı A’zam re’yinin sıhhatine i’tikâd ve kuvvet-i delîline kemâl-i i’timad üzerine iken dahi, sâir müctehîdin kavli ile amel edip, kendi mezhebinin hılâfına hükm eylese, İmâm Ebû Yûsuf katında eğerçi hükmü nâfiz değildir, amma İmâm-ı A’zamdan ezhar rivâyet üzerine nâfizdir.. 2493”. Sahîh tabiri ile verilen fetvâlar şöyledir: “Bi gayri izni’l-mürtehin rehin bey olunduği sûretde bey bâtıl mıdır, fâsid mir? el-Cevâb: Butlân ihtimali yokdur, bazı kütübde fâsid denilmişdir, amma sahîh budur ki mevkûfdur, mürtehin bey’a razı oldukda ya re’si deyni verdikde bey nafiz ve lâzım olur, müşteri fesha kudretden kalur 2494 ”. “Zeyd tasarrufunda olan yerini ekdikden sonra Amr gasbla tekrar tohum saçup sürse sonra hasıl olan galle Amr’ın olur mi? el-Cevâb: Olur. Zeyd’in tohumun verüb Ta’zîr lâzımdır. Cevâb-ı sahîh budur deyû buyurdılar 2495 ”. i) Görüşlerin Cem’i Bir meselede farklı mezheplere göre fetvâ verilecekse, verilen fetvâ, mezhebin diğer görüşleri ile uyum halinde olacak. Mesela, besmele çekmeden ve ovmadan alınan abdest gibi. Besmelesiz Şâfiîye göre olmaz, ovmadan da Mâlikîye göre olmaz. İkisinden birini tercih gerekir2496. Böyle bir uygulama Cuma namazından sonra kılının sünnetler ile ilgili bir fetvâda görülmektedir. Nitekim Ebussuûd Efendi’ye “Cuma namazından sonra âhir zuhurdan gayri dâima dört rek’at mı kılmak efdaldır, dâima altı mı?” şeklinde bir soru sorulmuş, Ebussuûd Efendi cevap olarak: “Bir Cuma dört, bir Cuma altı kılub iki mezhebi bile riâyet efdaldır 2497 ” fetvâsını vermiştir. Burada sözü edilen iki mezhebin İmam Âzam görüşü ile İmâmeyn görüşü olduğu ilgili fetvâ ile ilgili yapılan nakilde gösterilmiştir. Mecmau’l-Fetâvâ adlı bir eserden yapılan alıntıda sürekli dört ya da sürekli altı kılmanın doğru olmayacağını, bir Cuma dört, 2492 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8a-b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 18b-19a. 2493 Düzdağ, a.g.e., s. 194. 2494 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 194b. 2495 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 177b. 2496 Karafi, “Tenbîhât”, s. 248. 2497 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 23a. 376 diğer bir Cuma altı kılmanın ise iki mezhep ile amel olacağından daha doğru olacağı kaydedilmiştir2498 . j) Bazı İmamların Görüşünü Tercih Osmanlı fetvâ usûlünün temelinde mezhep içerisindeki esahh olan görüşler ile amel etme esası olduğuna daha önce temas edilmişti. Ancak bazı fetvâlarda bunun aksine uygulamalara da rastlanmaktadır. Nitekim bir fetvâda, önce “bazı eimme katında” denilerek zayıf görüşe temas edilmiş ancak ardından “fetvâ dahi bu kavil üzerinedir…” denilerek bu zayıf görüş tercihe şayan kabul edilmiştir. İlgili fetvâ şöyledir: “Zeyd bir kerpici tekfîn edip, cenâzeye koyup, tevâbi’ine götürtüp, yolda cehr ile zikr ü salâvât getirip, mekâbir-i müslimîn arasında defn eylese, Amr dahi “ol husûsu benim (katlim) 2499 kasdına etmişsin” dedikte Zeyd “senin için etmedim, Bekrin (katli) 2500 kastına ettim” dese şer’an Zeyd’e ne lâzım olur? el-Cevâb: Sâir ise tutulup tevbe ederse kabul oluna, eğer itikâd olunursa, amma bazı eimme katında, “tutulduktan sonra tevbesi makbûl değildir, katl olunur, zındık gibi” demişlerdir. Fetvâ dahi bu kavil üzerinedir. Hâkim tevbesinde ihlâs fehm ederse kabul câizdir 2501”. “Zeyd ile kulu Amr dâr-ül-harbde esir olup, Zeyd halâs olup, ba’dehu Amr da kaçıp yine dâr-i İslâm’a geldikten sonra, Zeyd Amr’ı mülkiyet üzre tasarrufa kâdir olur mu? el-Cevâb: Olur, amma Bazı eimme katında âzad olur, hâkim anlar kavli ile ’ıtkına hükm etmeğe kâdirdir 2502”. k) Diğer Mezhepler Fetvâ usûlü kaynaklarına göre, belirli bir mezhebe göre fetvâ veren bir müftü, bir başka mezhep imamının görüşünü, kendi ictihadı ile daha sahih görmüş ise, kendi ictihadı ile amel eder ve fetvâ verir. Eğer kendi içtihadı taklide dayalı ise, başka bir mezhebin görüşünü daha doğru buldu ise, ona göre fetvâ verir, ancak fetvâsında “bu konuda Şâfiînin görüşü budur ancak ben Hanefî’ye göre fetvâ veriyorum” şeklinde belirtmesi gerekir2503. Başka mezhebin görüşünü, kolaylık ve genişlik sebebiyle tercih etmek caiz değildir. Ancak daha ihtiyatlı ise o zaman tercih edebilir, bunu da fetvâsında belirtmesi gerekir2504. Ebussuûd Efendi fetvâlarında diğer mezheplerin görüşlerine de atıflarda bulunmuş, yer yer değerlendirmeler yapmıştır. Bu yöndeki tespitler şu başlıklar altında değerlendirilebilir: 2498 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 23a. 2499 “kanım” Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214b. 2500 “kanı” Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214b. 2501 Düzdağ, a.g.e., s. 117; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214b. 2502 Düzdağ, a.g.e., s. 128. 2503 İbn Hamdân, “Sıfatü’l-fetvâ”, s. 298-299. 2504 İbn Hamdân, a.g.e., s. 299. 377 aa) Diğer Mezheplerin Kaynaklarından Yararlanma Yöntemi Doğrudan diğer mezheplerden yararlanma hususunda mezhep uygulamasında Mâlikî mezhebi kaynaklarından Muhtasar İbn Hacib ve şerhlerine atıfta bulunmuştur 2505 , kaynak olarak başka bir fetvâya rastlanmamıştır. ab) Hanefî Mezhebi İle Diğer Mezhepler Arasındaki Tartışmalı Konular Karşısındaki Tutumu Ebussuûd Efendi istisnâî birkaç konuda diğer mezheplerin görüşlerine yer verirken, özellikle idam gerektiren konularda başka mezheplerin görüşlerine, hatta bunları da aşarak sahâbe-i kirâm ve tâbiîn fakihlerinin görüşlerine de yer vererek tercihlerde bulunmuştur. Farklı mezheplerin görüşlerine yer verilen diğer önemli bir mesele tasavvuftaki raks ve devrân meselesidir. Mâlikî mezhebinin görüşlerine yalnızca nakil olarak, namazda fatiha ile sure arasında besmelenin okunması ile ilgili bir meselede Hanefî mezhebinin görüşleri aktarıldıkdan sonra yer verilmiş 2506, ayrıca idâmlar konusunda bütün mezheplerin görüşlerine yer verilerek karar verilmiştir. Şâfi’î mezhebinin görüşlerine yer verilen fetvâlar şunlardır: “Furû’da ‘Hibeden rucû sahîhdir. Lâkin rızâ ile yâhud kazâ ile sahîhdir’ deyû zikrolundu. Vakf-ı gayr-i müseccelden rucû dahi böyle midir ki ukûd-i lâzimeden olmayıp cemî-i eimmemiz katında rucû câiz iken, vâhib rucûda müstebid olmayıcak, vakıf bazı ulemâ kavli üzerine ayn-ı mevkûf Hak Teâlâ’ya hibe olup, vâkıfın mülkü ondan zâil olduğu ecilden vâkıf dahi rucûa müstebid olmaz mı? el-Cevâb: Ukûd-i şer’iyyenin bazı bilittifâk lâzımdır. Bey’ ve nezâiri gibi. Bazı bilittifâk gayr-ı lâzımdır. Tevkîl ve iâre ve îdâ’ gibi. Ba’zının lüzûmu ve adem-i lüzûmu muhtelefun fîhdir. Hibe ve vakıf gibi. Adem-i lüzûmu ittifâkî olanın feshind’e âkid müstebiddir ve bilittifâk ihtilâfî olanın feshind’e istibdâdı ihtilâfîdir. ‘Hibeden rucû’ rızâ ve kazâsız sahîh olmaz’ dedikleri, sıhhat-i lâzıme-i kat’ıyyedir, mutlakâ meşrûiyyet değildir. Hanefîyye katında sahîh ve meşrûdur, Şâfiiyye katında meşrû değildir. Sıhhat-i kat’iyye, rızâ ve kazâya mevkûfdur 2507 . “…Hüliyy-i nisâda İmâm Şâfii re'yinde zekât vâcib değildir. Ricâle isti'mâl mübâh olan silâhda dahi vâcib değildir. İsti'mâl-i mübâh olmayanda bir kavlinde vâcibdir, bir kavlinde vâcib değildir. Sinîn-i mâziyede zekâtı vâcib olan malın mikdarında ve evkâtında teemmül (olunub gâlib-i zan) 2508 ile amel olunur. Ve hâslarda olan hubûbun asla zekâtı yokdur, anbarda ne mikdar durursa dursun 2505 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 216b. 2506 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 13a-b. 2507 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 99a-99b. 2508 “olunu, galib ile” Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 41b. 378 satılub akçe olmayınca zekat verilmez. Zimemde olan mal kabz olundukda zekat verilmek şer’an vâcibdir 2509”. “Zeyd zevcesi Hind’e ‘her bar kim benim talâk ım senin üzerine vâk’i ola sen andan evvel üç talâk boş ol’ dedikden sonra bir hususa şart edüb vefâ etmeyüb zevcesine talâk vâk’i olıcak Hind Zeyd’den üç talâk boş olur mu? el-Cevab: İmâm Âzam katında şart ettügi vâk’i olur. Talâk bâin midir, ric’î midir, heman ol vâk’i olur. Andan evvel üç talâk boş ol dedügi vâk’i olmaz. İmâm Şâfi’î bir kavlinde İmâm Âzam gibi demişdir. Bir kavlinde medhûlun biha ise üç talâk olur ve bir kavlinde asla nesne vâk’i olmazdır der 2510 ”. Hanefî, Mâlikî, Şâfi’î, Hanbelî mezhepleri başta olmak üzere sahâbe ve tâbiîn fakihlerinin de görüşlerinin nakledilip, tercihlerin yapıldığı diğer önemli fetvâ kızılbaşlarla ilgili olan meseledir ki, önceden bu temas edildiğinden tekrar etmeyeceğiz. Bunun dışında, benzer meseleler şöyledir: “Zeyd bir gemiye girüb giderken rüzgar muhâlif olub ‘eğer bir dahi gemiye girüb gidersem ‘- hâşâ- sebb-i nebî eylemiş olayın’ dese Zeyd-i mezbûr câhil olub yine gemiye girdügi takdirce sebb etmiş olmak itikâdı üzerine gemiye girse zecren sebb edenin hükmi … zikr olunan üzerine cumhûr-i ulemâ-i izâm icmâları ile … mübâh olub ve İmâm Âzam ve İmâm Süfyân-ı Sevrî ve İmâm Evzâî katlarında tamam sıhhat üzerine tevbe edüb İslam’a gelicek katlden halâs olub ve İmâm Mâlik ve İmâm Şâfi’î ve İmâm Ahmed b. Hanbel ve İmâm Leys b. Sa’d ve İmâm İshak b. Rahuveyh ve sâir ulemâ-i izâmdan cem’-i kesir katlarında asla tevbesi ve İslam’ı muteber olmayub elbette hadden katl olıcak mesele-i küfürde câhilden sâdır olan muallakın hükmi müncez hükmi olıcak mesele-i sebde dahi muallakın hükmi müncezin hükmi olub Zeyd-i mezbûr sebb-i nebiyy aleyhissalatü ve’ttahiyyat ve’s-selam etmiş olur mi? el-Cevab: Olmaz. Medâr-i hükümde müncez ile muallakın ittihâdı yokdur ki delâlet nass ile hadd-i katl icâb olana mezkûrun katla istihkâkı irtidad iledir. Ebussuûd. Bu sûretde Zeyd-i mezkûr gemiye dühûl eylemezden evvel ehl-i ilim tâifesinden zikr olan kavlin yemîn olmasın telakkî edüb ol itikâd üzre gemiye dühûl eylese kütüb-i muteberede küfre ta’lik olunan meselede … hılf eyledikde bu fiili işledikde kâfir olmak itikâdî üzre olsa kâfir olur. Zira küfre razı olmak üzre ol fiile ikdâm eylemiş olur deyû talil olunmadın fehm olunan üzre hîn-i dühûlde yemîn olmak üzre itikâdî üzerine dühûl eylese mûcebi sebden halâs olub keffâretle iktifâ olunur mi? el-Cevab: Olunur 2511 ”. “Zeyd, bir meclisde kerâmet ile mu'cizenin farkı nedir deyû Bekr'e suâl edüb Bekr dahi “da'vâyı nübüvvete mukârin olursa mu'cize ve illâ kerâmetdir” deyû cevâb verüb, Zeyd-i mezbûr “senin kelâmın muktezâsı üzre da'vâ-yı nübüvvet eden velî nebî olmak lâzım gelir” deyû mezbûra suâl eyledikde, Bekr-i merkûm dahî “lâ nebiyye ba'dî hadîs-i şerîfi ol asıl da'vâ eden kimesneyi tekzîb eder” deyû cevâb vericek Zeyd-i merkûm dahî bu mukâbelede nebînin her sözü gerçek midir” deyû 2509 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 22b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 41a-b; Düzdağ, a.g.e., s. 186 2510 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 48a. 2511 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 66a. 379 hitâb eylese, Zeyd-i mezbûr takrîr olunan kelimât muktezâsıyle el-iyâz-ü billâh sebb-i nebî mi etmiş olur veyahud küfri mi lâzım olur ve sebb-i nebbî olduğu takdirce, mûceb-i şer'îsi nedir ve bu mekûle kelâm te'vîl olunmak kâbil midir? el-Cevab: Hadîs-i şerîfin mazmûnu nass-ı kât'î sarîh ve icmâ' ile müeyyed iken anı istifhâm-ı inkârî ile reddettiği ile küfür lâzım geldügünden gayrı, 'ırz-ı nübüvvete şeyn-i şenî' vermekle sebb eylemiş olur. Küfr-i velî 'an 'itikâdin değil ise, tecdîd-i imân ile katlden halâs olur. 'An i'tikâdin ise zındıkdır. Ba'de'l-ahz tevbesi kabul olunmaz bil-ittifâk katl olunur. Sebbin mûcebi bil-ittifâk katl-i mübâh olmakdır. Amma İslâm'a gelicek İmâm-ı A'zâm katında katlden halâs olur. Ve İmâm-i Şâfi'î ve İmâm Mâlik ve İmâm Ahmed bin Hanbel ve ulemâ-i izâmdan cem'i kesîr katlarında aslâ İslâmı ve tevbesi kabul olunmayub hadden katl olunmak lâzım olur. Ekâbir-i selef ve halefden bu re'y üzere çok kimesneler ittifâk etmeğin, iki cânibin reyleri ri'âyet olunmak içün, sene erba'in ve erba'îne ve tis'i-mi'etin (944/1537) tarihinde kuzât-ı Memâlik-i Mahmiyye me'mûr olmuşlardır ki, bu makûle kelâm-ı habîs sâdır olan kimesneden salâh-ı hâl ve hüsn-i İslâm ve sıhhat-i tevbe fehm olunursa, İslâm ve tevbesin kabûl edüb ta'zîr 2512 ve habs ile iktifâ İmâm-ı A'zâm kavliyle amel eyleyeler, eğerçi fehm olunur kimesne değil ise, sâirlerin re'yleriyle amel edüb tevbe ve İslâmına i'timâd etmeyüb hadden katl eyleyeler. Bu emre nesh târî olmamışdır 2513 deyü sene hamsin ve hamsîne ve tis'i-mi'etin (955/1548) Muharrem'inde tezkire ile ârâ-yı aliyye-i sultâniyyeye arz olunub emr-i mâzî müstemirr ve bâkidir deyû tecdîd-i emr-i şerîf sudûr eylemişdir. Zeyd, iki ferîkin kangısından ise, hâkimü'ş-şer'-iş-şerîf ana göre amel eder. Ketebehû Ebussuûd 'Ufiye anhu2514. Farklı mezheplerin ve fakihlerin görüşlerine yer verilen konulardan birisi de tasavvufî fetvâlardır ki bunların başında da raks ve devrân fetvâları gelmektedir: “Tâife-i sûfiyyenin muktedalarından Zeyd-i vâiz câmilerde kürsilere çıkub alâ meleinnas çağırub halaka-i zikirde ibâdet niyyetine raks ve devrân etmek helaldır ve bunun hilli âyetler, hadisle sabitdir, "A @A L E4 # 1g)* 9 âyetinin manası Allah Teâlâ Hazretini zikredin her halde demekdir. Raks dahi hâl-i kıyamda dahildir, deyüb ve dahi 1n) n# +, &MX> hadisi mûcebince havl-i arşda devrân eden melâikete teşebbühdür ve dahi Hazreti Rasûlullâh salellallahu aleyhi ve sellem raks etmişdir, hatta mübarek ridâsı arkasından düşmüşdür, ve dahî ashâb-ı kibârdan ve meşâyihi izâmdan İmâm Şâfi’î ve İmâm Gazzâli ve anın emsâli kimesnelerden sadır olub ila yevmina haza devrân olınıgelmişdir, Amr-ı alim dahi bunun hurmetine müftîler dahî kerratıyla fetvâ vermişlerdir deyicek Zeyd dahi bu bir zevki hâletdir, N= q B= q demişler, haram diyen desün biz terk etmeziz dese Zeyd’in bu delâil-i mezkûre ile istidlâli sahîh olub kavline itibâr câyiz olur mi ve illâ sahîh olmaduği takdirce Zeyd-i mezkûre ne lâzım olur, ihsân-ı tam edüb ale’t-tafsîl ve’t-tatvîl beyân buyurulmak dirîğ olunmaya ta ki muhıkk ve mubtıl mümtâz olub Hakk gün gibi zuhûr ede. Mahall-i ilbâsdan halâs oluna. el-Cevab: Ol âyet-i kerimede raksın cevazına kat’an işaret yokdur, ol ef’âl-i kabîhanın hilline 2512 "şedîd" İÜİFK, 01, vr. 92b. 2513 "olmamış mıdır" MTM, s. 342; “olmuş mudur?” Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 247a. 2514 MTM, s. 342; İÜİFK, 01, vr. 92b; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 69a; Slm. Ktp., Esad Ef., 585, vr. 247a; 892, vr. 287b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 218a. 380 anın ile mütemessik oluna, Tecdîd-i imân ve tecdîd-i nikâh lâzımdır, zira ana kelâmullâh manasın tahrîf edüb kendi hevâ-i nefsine tabi etmiş ve ol hadis-i mezkûr sahîhdir, lakin beni adem etdügi fiile teşbih etmek memûr değildir. Amma şimdiki zamana sûfileri etdikleri raks fi’l-hakîka kâfirlerin horos depmesidir, ve bunların fiileri kefereye teşebbühdür ve Rasûl hazretine raks isnâd etmek küfürdür. Zira raks ef’âl-i süfehâdır, enbiyâdan birine sefeh isnâd etmek küfür idügi kütüb-i fetâvâda mestûrdur ve ashâb-ı kibârdan bu fiil-i kabîhin sudûruna kavl-i kezibdir ve iftirâdır ve İmâm Şâfi’î’den sâdır olduği sahîh değildir, hiçbir müctehid raksa helal dememişdir, mesâil-i ictihâdiyyede müctehidden gayri İmâm Gazzali ve anın emsâli kimesnelerin kavillerine itimâd câiz değildir. Maa hâzâ İmâm Gazzali her kese mübah görmemişdir ve bu mekûle tesvîlât ve tezvîrât ile teşaydun edüb halka va’z eden kimesneler dâll ve mudillerdir. Bi icmai’l-müctehidîn tekfîr olunmuşdur. Eşedd-i Ta’zîr ile ve habisle men lâzımdır. Eğer memnû olmayub ulemâ ehl-i zevkin esrârlarına muttali değildir demek iddâsı üzerine ol fi’l-i şenî’a ısrar ederlerse zındıkdır, elbette katl olunmak vâcibdir. Ba’de’l-ahz tevbesi makbûl değildir. Neûz-ü billâh-i Teâlâ min zâlik 2515 ”. IV- FETVÂ USULÜ Fetvâ usûlü konusunu, fetvâda kullanılan dil, üslup ve yöntem olmak üzere üç kısımda ele almaya çalışacağız. A- DİL Ebussuûd Efendi fetvâları genel olarak Türkçe’dir. Ancak yer yer Arapça ve Farsça fetvâlarına da rastlanmaktadır. Fetvâların hemen bütünü nesir olmakla birlikte manzum fetvâlarına da rastlanmaktadır. “Ey yakîn ile müfti-i İslam, müşkilim desem hata ola mı? / Ücret ile İmâmet eyleyene yevm-i din olıcak cezâ ola mı? / Ücreti bir İmâmın olsa riba ana hiç iktidâ evlâ ola mı? / akçe asisi (?) deyû yese beş vakte muktedâ / minbere çıksa nâsa v’az etse halkı hak yola pişvâ ola mı? / V’az tesir eder mi bilse harâm, gönli aynası safâ ola mı? / Aceben çalguli dügün mi harâm yoksa dahi eşed ribâ ola mı? / Cevab: Çün ribâ hâlini suâl etdin hak kelâmıyla dinle ana cevâb / dedi Kur’ân’da hak ribâya haram / nass-ı kâtı’dır anla iş bu hitab / Ger ribâdan bilse imâm ücret fâsid olur namazı, namazı hali harab / Çalgulu da’vet ana göre dügün ki ba … eşedd-i azab / ilmiyle amil olmayan âlim har gibi bi temyiz yüki. Ketebehu’l-Fakir Ebussuûd 2516 . Farsça olarak sorulan bir soru ve cevabı şöyledir: D=E ³ E ( 5" D=[ / b# = Y * D= &² q DA Q / @" 5 " =" &* s '# FD +'8 <@O D=E &E` / + , " ´@` D)E8 = '¦ = <# / + " jy 'U 1` s f[` 8 FD > / + + ` b5 [ + E 'o 4 D`D 5 µ* Y * 2515 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 231a; Düzdağ, a.g.e., s. 85-86. 2516 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 169a. 381 `B ""> / + D8 D, [ D k) w DX P U / +'E 8 (A DO )¶)= T $5 M Qs E : Y * . + Y5 " M =E ,# " 5 = (E / +'8 <= X b D, s b X· (_ / + 3p5 e TA> E" (Şeyhülislâm ve faziletlerinin dayanağı, dinin efendisi ve dünyanın hakimi, zamanın müftüsü ve alemlerin önderi, bu fetvâya ne cevab verir ki: Zeyd büluğa erdikten sonra, “on sene süresince alacağım bütün kadınlar üç talak ile bana haram olsun” dese, bu yeminin bozulması ve çözülmesi bir imamın sözüyle nasıl mümkün olur? Buna cevab vereni celal ve ikrâm sahibi mükafatlandırsın. Cevab: Eğer yemin eden kişi, sözünü söylerken aynen bu şekilde söylemiş ise, yeminini bozmayı taleb edemez. Bu sözden sonra akid, imamın görüşüne bağlı olmaksızın diğer mezheplere göre tereddütsüz devam eder. Hakkın delili, halkın önderi, İslâm alimlerinin rehberi Ebussuûd bunu söyledi. O âlemlerin rabbininin, kullarının içinde en küçük olan kuludur)2517. Arapça sorulan soru ve cevapların Camilerde müezzinlerin intikal tekbiri almaları, akile uygulaması, vakfiyelerde yer alan “nesil” tabirlerinin açılımı, yargı, orucu bozanlar, miras, talâkta ta’lîk, borç, vakıf tescili, ikrar, defter-i sultâni ile amel, nâibler, vakıf şartları, medreseler, ibrâ, bey’ bi’l-vefâ, mezhep uygulaması, kayıp insanlar, yol kesme, küçüklerin evlilikleri, kurbanlık hayvanlar, emanetler, ticaret, şahitlik, yemin, aşk, raks ve devrân, kahve (Mekke-Medine uygulaması), köleler, makam-mukam kelimelerinin tahlili, cenaze ve hac konularında sorular sorulmuş, Ebussuûd Efendi de bu sorulara Arapça cevap vermiştir. Soruların nereden geldiği ve kimler tarafından sorulduğu hususunda bir açıklık olmamakla beraber, kahve ve vakıf konusundaki iki fetvâda bölge isimlerinden söz edilmiş, kahve konusunda Haremeyn-i Şerîfeyn’den, vakıf konusunda da Dımaşk’dan söz edilmiştir. Bunlarla ilgili bazı fetvâ örnekleri şöyledir: u TA @* F s ]O 9 & 9 e {5 P 5 _O ? ^= O ^Q TA *5 XD b ^A n) ,) TA UM= ^ X TA H) 9 TA k T8= # ¸ =" n* ^ME TA ^,@, u u M 12 l ¤ n#) BE E & ^ ¤ S DA H) 9 TA l X TA UM= ,) TA k Dc DQA (4 'U 2518 s , . ^ ? E4 E &k ? =5'# Dnt E 4 D, 1E 2 E D) ` ¹ . " 2517 Atâi, Hadâik, II, 187; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3805, vr. 74a. 2518 4 'UM# Mecmûai Ankaravî, Ayasofya, 1547, vr. 98a, (Min Hattihi nakil) 382 (Bunlardan birisi de Dımaşk’ta meydana gelen bir fetvâ meselesidir: Bir kişi, başkasının bahçesinde bulunan hisseli ağacını önce kendisine, sonra başkasına vakfetti… Cevab verildi: Vakıf batıldır. Batıl ile verilen hüküm de batıldır. Çünkü bu vakfın özü iki farklı yorumdan meydana gelmektedir. Ebu Yusuf’a göre, kişinin kendisi için yaptığı bir vakıf sahih olsa da, hisseli bir şeyin vakfedilmesi menkûlatın vakfını batıl hale getirir. İmam Muhammed’e göre ise menkûlun vakfı sahih olsa da, hisseli olması ve kendi adına vakfetmesi bu vakfı batıl hale getirir. Halbuki alimlerin bir çoğu bu durumdaki bir vakfın batıl olması (bu müslümanların icmaı ile batıldır) hakimin mukallid olması durumundadır. Hakimin müctehid olması durumunda bunun sahih olmasında şüphe yoktur. Nitekim fıkıh kaynaklarının genelinde yazılı olan da budur. Bu Ebussuûd’un bizzat kendi yazısından nakledilmiştir)2519 . E ^ # :Y o / + S M 9` ` =X 2 ? Qs DM E ? gX= ; Zn, ? 1A ." .&@,= L 9X &@ º " = &@u > 9 5_ ` & (Müslümanların bir çok şehirde, özellikle de Harameyn-i Şerîfeyn’de içtikleri kahve mübah mıdır, yoksa değil midir? el-Cevab: Onu kullanmanın mübahlığı konusunda fetvâ fucûr ehlinin işidir ki böyle bir şeye Allah’tan korkan ve sakınan biri cür’et edemez. Ebussuûd)2520 . Kimi Arapça sorulara ise Türkçe cevap verilmiştir ki bu da sorunun Türkçe konuşan birisi tarafından sorulduğunu göstermektedir. :Y o / + ^ A Z5 1m +!= ` ^) + +D,> ` ^o Z D n s ? Akabince kılmak evladır, sünnetden sonra kılınmak dahi makbûl muhtârdır. İkâmet u zamm-i sure olmaz. Ebussuûd.2521 B- ÜSLUP Önceden de temas edildiği üzere, fetvâ usülü Rasulullah (s.a.v.) zamanında oluşmaya başlamış, sonraki dönemlerde gelişerek devam etmiştir. İlgili kural ve uygulamalar başta hadis kitapları olmak üzere, fıkıh ve fıkıh usûlü kaynaklarının yanında özel olarak telif edilen fetvâ usülü kaynaklarında da detaylı olarak ele alınmıştır. Bu eserlerde fetvâda uyulması gereken üslup konusunu da temas edilmiş, çeşitli prensiplerden söz edilmiştir. Bu prensiplerde 2519 Mecmûai-i Ankaravî, Ayasofya, 1545, vr., 154b, (Min hattihi nakil); Mecmûai Ankaravî, Ayasofya, 1546, vr. 94a; 1547, vr. 98a; Fetâvâ-yı Ankaravî, Ayasofya, 1546, vr. 94a; Slm. Ktp., Fatih, 2358, vr. 102a (Kenar kayıt); Ankaravî, Fatih, 2359, vr. 98a, (Min hattihi nakil). 2520 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191b. 2521 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 20a. 383 fetvâda kullanılacak soru kağıtlarından, soru soruş biçimi, satır araları, cevap bölümü, cevap bölümünde kullanılacak kalem ve mürekkebin özelliğinden müftünün imza şekline kadar çeşitli ayrıntılar üzerinde durulmuştur. Şekil açısından temel prensip soru kağıdının, müftinin cevabını yazabileceği kadar geniş olması2522, saygı cümleleri ile başlaması2523, müftüye genel ya da özel olarak dua cümlesi yer almasıdır2524. Cevap bölümünde, verilen fetvâda herhangi bir tezvir olmaması için, müftünün kalemi ince ve güzel yazmalı, müftü yazı olarak tek yazı çeşidi kullanmalıdır2525. Müftünün, soru kağıdının sol tarafını imzalaması tevazudan sayılır2526. Müftü, fetvâya ehliyetsiz birisi tarafından yazılmış bir fetvâyı imzalamamalıdır. Çünkü bu, bu gibi davranışlara cesaret verir2527. Müftü cevabında, sorunun gereğinin dışında cevap ve cümleler yazmamalıdır, çünkü soru kağıdı müsteftinin malıdır, o da ancak cevap yazılacak kadarına izin vermiştir.2528 Sorulan fetvâ detaylı açıklama gerektiriyorsa, fetvânın da detaylı olması gerekir. Fetvâ çoktan seçenekli bir konu ise, müftü bunlardan müsteftinin problemini çözeceğine inandığı birisi ile fetvâ vermekle yetinebildiği gibi, seçeneklerin her birine ayrı ayrı yer verebilir. Tek fetvâ seçiminde, “şöyle şöyle olursa, böyle böyle olur” şeklinde detaya yer vermesi de uygun olur. Ancak Mâlikî imamlarından Ebu’l-Hasan el-Kâbisî, fetvâda seçeneklere yer vermeği, müsteftinin farklı görüşlerin rahatlığından istifade ile günah işlemesine ve hilelere kaçmasına vesile olabileceğinden mekruh kabul eder 2529 . Ebu’l-Hasan el-Maverdî, fetvâların “caizdir/değildir, hakdır/batıldır” şeklinde kısa tutulmasını uygun görmektedir. Çünkü fetvâda açıklamaya girildiği zaman, her açıklama bir başkasını gerektirir, o zaman da bu fetvâ olmaktın çıkıp, ders vermeğe dönüşür. Saymerî’den de benzer görüş ve uyugulamalar nakledilmektedir. Ancak İbnu’s-Salâh, bu görüşlere katılmayarak, bu uygulamanın herkes için aynı derecede verimli olamayacığını ifade ettikten sonra, fetvânın gerektiğinde detaylı olması gerektiğini belirtmiş ve şu örnekleri vermiştir: Recim ya da kısas konusundaki bir soruya, recm ve kısasın şartları belirtilerek cevap verilmeli; küfre düşercek sözlerden soruluyorsa, hangi sözün ne şekilde söylendiğinde küfre düşüreceği konusunda müsteftî bilgilendirilmeli, 2522 İbnü’s-Salâh, “el-Fetvâ”, s. 238. 2523 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 238. 2524 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 238. 2525 Karafi, “Tenbîhât”, s. 255. 2526 Karafi, a.g.e., s. 256. 2527 Karafi, a.g.e., s. 256-257. 2528 Karafi, a.g.e., s. 257. 2529 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 170; en-Nevevi, “Âdâbü’l-fetvâ”, s. 171-172. 384 bu gibi durumlarda uygulanacak yargılama ve cezalandırma usul ve yolları tek tek sayılmalıdır2530. Miras fetvâlarında detaya inilmesi ise ayrı bir zorunlulukdur2531 . Müftüler, müsteftîlerin sorularına sorulduğu kadar cevap vermeli, kendi tarafından bir mesele oluşturmamalı. Ancak soru bazı ilave cevapları vermeği gerektiriyorsa o da güzeldir2532 . Müftüler fetvâlarını, soru kağıdının bizzat kendisine yazmalı, ilave kağıt kullanmamalı, çünkü bu fetvâlarda çeşitli hilelere yol açabilir. Soru kağıdının ön tarafında uygun bir yere yazmak, kağıdın arka tarafına taşırmaktan evladır2533 . Müftü, müsteftinin sorusunu bütünüyle ya da bir kısmı ile anlayamadığında, müsteftiye ulaşması mümkün ise açıklama ister, mümkün değilse isterse soru kağıdına sorunun açıklamaya muhtaç olduğu şeklinde kayıt düşer, isterse cevapsız bırakır 2534 . Sorunun bir kısmını anlayıp, diğer kısımlarını anlayamamış ise, o zaman Saymarî eş-Şâfiî’ye göre, cevapta “eğer mesele şöyle şöyle ise, cevâbı şöyle şöyledir” şeklinde açıklamalı yazar2535 . Fetvâlar, soru kağıdının sol tarafına yazılması eskiden beri bir âdettir. Kağıdın başka yerine yazmasından bir sakınca yoktur, ancak besmelenin üzerine yazması doğru değildir. Eski müftülerden Ebulkasım es-Saymarî ve bir çok fakih fetvâlarına "@# L Y o " şeklinde yazarlardı, bir kısmı da buna gerek görmezdi2536 . İmam Mekhûl ve İmâm Mâlik’in (r.h.) fetvâ verecekleri zaman, "L ZA " duasını mutlaka okudukları nakledilmektedir. Eûzü – Besmele çekip, peygambere salât-u selam getirdikten sonra, "35D d SO Y5" gibi duaları okumak müstahaptır. Çünkü bu gibi duaları okumak fetvâ verirken doğruyu bulmaya yardımcı olur.2537 . "L D2 " demek en güzelidir, çünkü bu konuda hadis vardır2538. es-Saymarî, fetvâyı soran, sultan ise o zaman, "F5[ L "DO " r" & L " r" &! L bA r"L F"D8 " r" L &k " gibi 2530- İbnü’s-Salâh, “el-Fetvâ”, s. 184-185. 2531 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 187. 2532 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 190; en-Nevevî, “Âdâbü’l-fetvâ”, s. 191. 2533 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 192; en-Nevevi, a.g.e., s. 193. 2534 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 202; en-Nevevi, a.g.e., s. 202-203. 2535 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 203; en-Nevevi, a.g.e., s. 203. 2536 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. ; 178. 2537 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 182-183; en-Nevevî, a.g.e., s. 179. 2538 en-Nevevi, a.g.e., s. 180; 385 cümlelerle sultana dua ile başlamak gerektiğini belirtmiştir. Sultanlara "F , L u " gibi dualar selefden nakledilmediği için doğru değildir2539 . Cevâbın sonuna "1 L r"# L r" "@# L " şeklinde kayıtlar düşmek gereklidir, terk edilmemelidir.2540 Selef âlimlerinden bazıları ise fetvâ yazdıktan sonra E L # E v" "-# ¨Us kaydını düşerlerdi. " BE BE F 3B r" D) 3B r 1" L – D) Y o " kaydını düşmekte de bir beis yoktur. Çünkü müftü bu tercihi yapmaya yetkili makamdır2541. Bununla beraber, bu gibi cümleler, müsteftînin, müftülüğe güvenini olumsuz yönde etkileyecekse, yazılmaması evladır 2542 . Yine fetvâların sonuna, müftünan adının lakab ve künyesinin yanında hangi mezhebe bağlı olduğu yazılmalıdır. Ancak müftünün meşhur olduğu bir ismi varsa kısaca onunla da yetinebilir2543 . Colin İmber Ebussuûd Efendi’den önce fetvâ yayınlama usûlünün büyük ölçüde belirli bir şekle bağlı olmadığını 2544 ifade etmesine rağmen, Osmanlı fetvâ şukkalarında bakıldığında, Ebussuûd Efendi’den önceki müftülerin fetvâ usûl kaynaklarında belirtilen üslup ve şekle riayet ettikleri görülür. Müftüler toplumu uyarma veya tehdit etme amacıyla, gerçeye aykırı fetvâlar verebilir. Nitekim İbn Abbas’a (r.a.) bir kişi gelmiş, “katilin tevbesi kabul olur mu?” diye sormuş, İbn Abbas (r.a.) “hayır, katilin tevbesi kabul olmaz” demiş; ardından bir başkası gelip aynı soruyu sorunca “evet, katilin tevbesi makbuldur” cevâbını vermiş. Aynı konuda böyle iki ayrı fetvâ vermesinin sebebi sorulunca da, “birincisinin gözüne baktım, o benden fetvâ alıp, katillik yapacağını anladım, ona katillikten engelleyici fetvâ verdim; ikincisinin ise katillik yaptıkdan sonra, pişman bir şekilde soruyu sordu, onu da Allah’ın rahmetinden ümit kestirmemek için o fetvâyı verdim” cevâbını vermiştir2545 . Burada önce müsteftîlerin sorularındaki üsluplarına, ardından da bu üslup karşısında müftünün takındığı üslub üzerinde duracağız. 2539 en-Nevevi, “Âdâbü’l-fetvâ”, s. 181. 2540 İbnü’s-Salâh, el-Fetvâ, s. ; 178; en-Nevevi, a.g.e., s. 178. 2541 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 179; en-Nevevi, a.g.e., s. 180. 2542 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 179. 2543 en-Nevevi, a.g.e., s. 180. 2544 Imber, Şeriattan Kanuna., s. 20. 2545 en-Nevevi, a.g.e., s. 216. 386 1- Müsteftîlerin Üslupları Ebussuûd Efendi fetvâlarının şeklini bilerleyen sebeplerden birisi belki de en önemlisi, müsteftîlerin tutumları, üslup ve kullandıkları dildir. Esasen bazı tarihi kayıtlara bakılırsa müsteftîlerin özgün olarak hangi dil ve üslubu kullandıklarını fetvâ metinlerinden takip edip görmemiz mümkün değildir. Çünkü sorulan sorular, fetvâ kâtiplerinin elinde yeni bir üslup ve şekle sokulmaktadır. Ancak, fetvâ kâtiplerinin, müsteftînin sorusunu müftüye tam olarak yansıtabilmeleri için, sorulan sorunun özünü yok edici bir tasarrufta bulunmalarının mümkün olmaması, yine müsteftîlerin üslup ve dillerini yansıtmada hayli bilgi sağlamayacaktır. 2- Müftünün Üslubu Fetvâlarda müftünün üslubunu şekil ve edebî dil bakımından olmak üzere iki kısımda ele alabiliriz. Ebussuûd Efendi, fetvâ usül tarihinde oluşturulan bu sisteme uygun davranmada titizlik göstermiş ve fetvâlarını olabildiğinde kısa olarak “olur/olmaz, câizdir/caiz değildir” şeklinde kısaca vermiştir. Ancak bazı konularda konunun detaylarına inme ihtiyacı da hissetmiştir. Öyle ki fetvâ, fetvâ metni olmaktan çıkıp risâleye dönüşmüştür. Ebussuûd Efendi bu detaylara girerken, fetvâ üsulunün dışına çıkıldığının farkında olarak “ikamet-i mesâlih-i cumhûr sadedinde olanda kesret-i iştiğal ve zîk-i mecâl ol mesâbede olmaz ki esnâ-i cevâbda şerh ve tafsîle kudret ve ıtnâb ve tatvîle … ola ve lâ siyyemâ husûs-i mes’ûlün anhu kelâmi’t-tavîli’z-zuyûl iktizâ eder emirdir = " =2 DA = , d “ demiş ardından konunun zarûrî boyutuna işareten “Lakin” diyerek detaylı cevâbını vermiştir2546 . Ebussuûd Efendi’nin fetvâ metnini şu örnek üzerinden tahlil edebiliriz2547: 2546 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 231b-232b. 2547 Mecmûa-i fetâvâ-yı suver Ebussuûd Efendi ve gayrihî, Slm. Ktp., Şehit Ali Paşa, 1072, vr. 9b. 387 Şukkanın serlevha dua cümlesi: =U 8 Cv ^= Di a @# ^Q d = 1n Mesele başlığı: Bu mesele beyânında eimme-i hanefiyyeden cevab ne vechiledir ki Cevab bölümü: el-Cevab –Allah-u a’lem- …. İmza: Ketebehû Ebussuûd el-Hakîr ufiye anhu. Soru detayı ile verildikten sonra, cevap kısa açıklamalı bitirilmiştir. Fetvâ usülcülerine göre sorulan fetvâların, müsteftînin gizli olmasını istemesi gibi özel bir sakınca yoksa, istişare ile komisyon halinde verilmesi müstahabdır 2548 . Ebussuûd Efendi fetvâlarında hakim üslup, ise bu fetvâların bizzat kendisi tarafından verildiğini göstermektedir. Fetvâların şekli konusundaki bu hassasiyetin yanında, kullanılan edebî dil bakımından Ebussuûd Efendi’nin muhtelif üsluplar kullandığı görülmektedir. Bu üsluplarında, genelde müsteftîlerin kişilikleri ile sosyal durumun etkili olduğu anlaşılmaktadır. Peygambere sövme, bid’atler, tarikatler, afyon gibi konularda çok ağır ve hatta argo dil kullandığı dikkati çekerken diğer fetvâlarında daha olgun ve ilmî bir üslup kullandığı görülmektedir. Ebussuûd Efendi, 2548 İbnü’s-Salâh, “el-Fetvâ”, s. 176; en-Nevevi, “Âdâbü’l-fetvâ”, s. 176. 388 siyasî konular başta olmak üzere bazı meselelerde kullandığı politik dilin yanında, istihzâ, hakaret, hatta beddua-lanet dili bile kullanmıştır. Fetvâ makamının toplum üzerindeki etkisi düşünüldüğünde, kullanılan dil ve takınılan tavrın, toplum üzerindeki eğitici ve yönlendirici etkisi daya iyi anlaşılacaktır. Onun fetvâlarında yer alan bu edebî dili hususunda ki bazı tespitler şöyledir: a- Azarlama ve Tahkir Fetvâ usûlünde aslolan, müftünün yumuşak ve nazik tabir ve cümleler kullanmasıdır, ancak duruma göre gerektiğinde sert üslup da kullanılabilir2549. Ebussuûd Efendi de yer yer bu sert üslûbu kullanmıştır. İskât-ı salâtı ne farz ne sünnet sayanlar hakkında “kâfir olmaz, ıskât-ı salât akçasına mütehâlik olan mühmelâtın hırsları mukabelesinde söylemek anlanır. Ne ol habisler cîfe-i dünyâya hırs göstersin ne bir câhil böyle desin 2550 ” dediği gibi, “mutâlaaya kuvvet içün ve bazı merîz kimesneler şifa içün kahve” içenler hakkında “merîza nef’î muhakkak ise men olunmaz. Ve kahve takviyesine muhtac olan zu’afa-i cehele mutalaa etmeyüb gayri san’ata varsalar ilme halel gelmez 2551” fetvâsını vermiştir. “Zeyd namazda Kur'ân-ı Azîme iktidâ olunmak yokdur Muhammed'e sallallâhu Teâlâ olunur dese ana ne lâzım olur? el-Cevâb: Cemâat İmâma İmâm kime iktidâ eder deyû sormak iyi nesne değildir. Cemâatın İmâma iktidâsı bir dürlü İmâmın Kur'ân-ı Azîme ve Rasûlullah Sallallâhu Teâlâ aleyhi ve sellem bir dürlü dahi midir? Yanıltmak içün suâl etmede küfürden havf olunur. Dinî istihzâ gibidir. Bu manaya iktidâ imâma mahsus değildir. Cemâata dahi vâcibdir. Cümle Kur'ân-ı Azîm'de ve ehâdîs-i nebevîde salâta müteallik olan ahkâm-ı şer'iyyeye iktidâ etmek gerek 2552”. “Zeyd oğlu Amr’a “tonguz oğlu tonguz” dese şer’an ne lâzım olur? el-Cevâb: Vâki’ ise kendi tonguz olmak lâzım gelir 2553”. “Zeyd Amr’a selam vericek mahallde aşk olsun deyüb Amr dahi ol mukabelede yahu dese Zeyd’e Amr’a ne lâzım olur? Diğer el-Cevâb: Hakk Teâlâ hazretinin tayin buyurduği tahiyyetü’lİslâmı beğenmeyüb öyle ederse kâfir olur. Ebussuûd2554. el-Cevâb: Ehl-i İslâm muâmelesi değildir, ne lâzım geldügin âhiretde göre 2555 . 2549 İbn Hamdân, “Sıfatü’l-fetvâ”, a.g.e., s. 260. 2550 Düzdağ, a.g.e., s. 62; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 37a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3729, vr. 66b. 2551 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191b. 2552 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 9a-b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3406, vr. 49a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 112b-113a; 241, vr. 15b-16a. 2553 Düzdağ, a.g.e., s. 58 2554 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 116a. 2555 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225a; Düzdağ, a.g.e., s. 115; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3677, vr. 141b. 389 Arapça sorulan bir meselede Ebussuûd Efendi, sorunun soruluş amacından farklı niyetler sezmiş ya da cevaplamada bir faide görmemiş olacak ki, “…Sâil avamdan ise vazifesi değildir. Ehl-i ilim ise suâle hâcet yokdur” diyerek cevâbı geçiştirmiş, ardından kaynağını vermediği bir metinden ilgili bir alıntı ile mutâlaasını sunmuştur: “ s" 9 NU Ba)@ £ &*s 4 1`5D k= b &,k= 1@o b ` 1`5D &# D £ aM s" £ q £s 8 1`5D b &,k= n !o D* &@ TU °X D* °X °X # ` 8 1`5D b &,k= 1@o b nk 5 ' + n8 1`5" &# D £ aM s" ]O b F=D,> °X + n8' a ]O s" F ) @ c ? £ 9 E @, N's 9 Z5D, ZDI [ = 9 £ q £s P " F5 .£ q £s 8 1`5D k= D £ s * &s" D* B` 9# 1`5" &# D £ s * ” &) 2556 “Zeyd câriyesi Hind’i bey eder oldukda Amr almak isteyicek Zeyd Amr’a eğer sen Hind’i almazın demeyince âhara bey edicek olursam malımdan âzâd olsun dese ba’dehu Zeyd Hind’i Amr almam demeksizin âhara bey’î mukarrar etmekle Hind şer’an âzâd olur mi? el-Cevâb: Olmaz. Bey ettügi gibi milkinden çıkar. Müşteri milkine dahil olur. âzâd olmaz muhal olur. Heman bey’i sahîh etmek gerek. Ebussuûd. Bu sûretde Zeyd Hind’i Bekr’e verüb Bekr dahi bey eylese hükm-i şer’i ne vechiledir? el-Cevâb: Tekellüfe hâcet yokdur. Hükm-i şer’î beyân olunmuşdur. Ebussuûd. Sahha. 2557 b- “Bilmiyorum” Cevapları Ebussuûd Efendi bazı fetvâlarında, sorulara cevap vermemiş ve bunu açıkça ifade etmiştir. Nitekim, “başına kara İmâmet sarınmak sünnet midir” sorusuna, “ma’lûmumuz değildir, kütübi şer’da görmedik 2558“ Cevâbını vermiştir. c- Anlaşılmayan Sorular Hakkında Açıklama İstemesi Usûl kaynaklarına göre müftü, müsteftinin meramını tam anlamadan fetvâ vermemelidir. 2559 Yazılı sorularda, soru kağıdı iyice ve dikkatle okunmalı ve müsteftinin meramı iyice anlaşılmalıdır. Anlaşılmayan cümle ve ifadeler gerektiğinde müsteftiye bizzat sorulmalıdır2560 . 2556 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3811, vr. 3a. 2557 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 64a. 2558 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3463, vr. 14a. 2559 Karafi, “Tenbîhât”, s. 250. 2560 İbnü’s-Salâh, “el-Fetvâ”, s. 173. 390 Ebussûd Efendi de fetvâlarında bu prensibe uymuş, anlaşılmayan sorularda, müsteftîlerden açıklama istemiştir: “Zeyd yanında Şâhdestûr takınan kendü kâfir avreti boşdur dese ne lâzım olur? el-Cevâb: Şâhdestûr nedir, beyân olunmak gerekdir, Cevâb yazıla. Ebussuûd. Sûret-i mezbûrede Şâhdestûr dedükleri bol bol nakş işlenmek yahud dokunmuş rida gibi bir destimaldır, kuşağa sokılub hâcet oldukda kullanılur, Tahmas’ın mutadı bunu kullanmak olmağın adını Şahdestür komuşlardır. Vakıa takınmakda hata var mıdır? el-Cevâb: Eğer anı takınanlar fâciri taklid edüb kendiler dahî anın mezhebi üzerine ise vakıa kâfirlerdir, avretleri boşdur, amma mücerred anı takındıkları içün değil, belki anun mezhebi üzerine olduklarıçün kâfirlerdir, eğer ana taklid etmeyüb heman şöyle kullanurlarsa asla sâir destimalden farkı yokdur. Eğer Zeyd’in sözü evvelki takdir üzerine ise sahîhdir. Amma küfür takımından değil idügin beyân etmek lâzımdır, eğer sonra ki üzerine ise bâtıldır, bilmedügi sözi söylememek lâzımdır 2561 ”. Ebussuûd Efendi bu fetvâsında aynı zamanda müsteftînin örfünü de sorgulamaktadır. Çünkü Bir ülkenin örf ve adetlerini bilmeyen müftülerin, yemin, ikrar vb. sözle ilgili meselelerde fetva vermeleri caiz değildir. Zira söylenen sözün o beldede hangi manaya geldiğini bilmediği takdirde hataya düşeceği açıktır. 2562 c- Kesin Olmayan Cevaplar Bazı meselelerde ise kesin hüküm vermekten kaçınarak, yuvarlak cevapler verilmiştir. Nitekim yukarıda geçen fetvâda siyah sarık sarmanın sünnet olup olmadığı ile ilgili bir soruya “malumumuz değildir, kütübi şer’da görmedik 2563“ şeklinde cevap vererek, selef âlimlerinin kimi zaman “lâ edrî (bilmiyorum 2564 )” tavırlarını hatırlatmıştır. Bir imamın kuşaksız kaftanla namaz kılması hakkında da “kerâhetde hâlî değildir 2565” şeklinde kesin olmayan bir cevap verilmiştir. Bir diğer örnek hakkında kesin kanaate sahip olmadığı hususlar için “mercuvdur ki (umulur ki)” tabirini kullanmasıdır. Nitekim ölülerin arkasından yapılan iskatlardaki devir uygulamasının doğru olup olmadığı ile ilgili bir soruya “fakir olub aldıkdan sonra tîb-i nefs ile yine hibe ve teslim edicek mercuvdur ki ola, bi fadlillahi Teâlâ 2566; besmele”nin faziletleri ile ilgili bazı hadislerin sıhhatini sorgulayan sorulara “Besmele-i şerîfe'nin fezâilinde bunun nezâiri haber çoktur. Mercuvdur ki bi fadlillâh-i Teâlâ sahîh ola… 2567”; harac ve koyun hakkı toplamaya çıkan vergi memurlarının, bu görevi esnasında elde ettiği kişisel hasılatı için bir başkasının “helâl 2561 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 187b. 2562 İbnü’s-Salâh, a.g.e., s. 134; en-Nevevi, Âdâbü’l-fetvâ, s. 136; Karafi, a.g.e., s. 247; İbn Hamdân, Sıfatü’lfetvâ, s. 296. 2563 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3463, vr. 14a. 2564 İbnü’l-Kayyım, İ’lâmu’l-muvakkıîn, I, 37-38. 2565 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 14b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 115a. 2566 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 36b. 2567 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 19b. 391 akçesiyle istibdâl edüb sarf etse Zeyd’e sevâb hasıl olur mi?” sorusuna “yeden bi yedin degişmeyüb Amr’dan istikraz edüb edâ etdi ise ya Amr’a karz verüb Amr’ın akçesin aldı ise mercuvdur ola 2568 ” diyerek yine kesin olmayan bir cevap vermiştir. Yine bir babanın okumayan, namaz kılmayan ve içki mübtelası olan oğlunu dövüp, bunun sonucunda ölmesi halinde dünyevi ve uhrevî cezâsı ile ilgili olarak “mercuvdur ki uhrevi dahî olmaya, dünyevi nesne lâzım değildir 2569” demiş; taûn hastalığının yaygın olduğu yerden, başka bir şehre kaçan kişilerin günahkar olup olmamaları hakkında “mercuvdur ki, olmaya, Hak Teâlâya ilticâ edicek 2570” cevâbını vermiştir. d- Meseleleri Tashih Edişi Müftü, fetvâ kağıdında, ittifakla yanlış bir şey görürse onu düzeltir. İhtilaflı bir meselede yanlışlık görürse, herhangi bir mezhebe uygunluğu olsa da, taklid edilemeyecek bir konu ise yine düzeltir. Taklid edilebilecek bir konu ise dokunmaz.2571 Ebussuûd Efendi bazı sorularda meselelerde yer alan yanlış ve eksik bilgileri de tashih edici bir yol izlemektedir. Nitekim gayr-i müslimlerin Müslüman oluşları ile ilgili bir meselede, Fetâvâ-yı Kâdîhân’a nisbet edilen görüşü tashih ettiği gibi2572, bir meselede de, gayi müslimlerin ellerindeki ahidnâmelerle ilgili bir düzeltme yapmaktadır. Ma’rûzât maddeleri arasında yer alan mesele şöyledir: “Emân ile gelen harbîler, Amr-ı zimmî üzerine bir hususda şehâdet eyleseler, Pâdişâh-ı âlem-penâhdan ‘harbîlerin şehâdetleri dutula’ deyû ellerinde temessükleri olıcak, mezbûrların Amr-ı zimmî üzerine şehâdetleri kabûl olur mu? el-Cevâb: Aslâ olmaz. Ahidnâmelerinde ol kaydı, cehele-i küttâb yazmışlardır. Nâ meşrû nesneye emr-i sultânî olmaz 2573”. e-Vicdana Havale Fetvâda aslolan vicdani bir özellik taşımasıdır2574. Ebussuûd Efendi’nin fetvâları ise ahlâkî konular ile ibâdetler başta olmak üzere, kimi meselelerde vicdânîlik özelliği taşımakla beraber, diğer bir çok meselede cezâî müeyyidelerle bağlantılıdır. Burada vicdânî özellik taşıyanlar konusunda takip ettiği üslup üzerinde durulacaktır. 2568 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 111b, 215b. 2569 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 216a, 203a-b. 2570 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 186b. 2571 Karafi, Tenbîhât, s. 257. 2572 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 217a. 2573 İÜİFK., 01, vr. 95a; Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 74a; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 130b; Düzdağ, a.g.e., s. 98. 2574 Bilmen, Hukûk- ı İslâmiyye, I, 253 392 Ebussuûd Efendi’nin vicdanlara havale ile verdiği fetvâlarda bazı kavramlara özellikle temas ettiği böylece müsteftîyi etkilemeye çalıştığı görülmektedir. Onun temas ettiği bu kavramları şu şekilde sıralayabiliriz: 1) Adâlet ve Mürüvvet Özellikle yargılama hukukunda, şâhitlik meselesinde gündeme gelen önemli terimler adâlet, muruvvet ve fısk terimleridir. Bunlardan adâlet kavramına önceden temas edilmişti. Fasıklık terimini ise ileride ele alınacaktır. Mürüvvete tabiri ise “insaniyet, himmet, hayâ, lâyık olmayan şeyleri terk etmek” manasındadır. Bir kimsenin kendi zamanında ve mekanındaki emsalinin mübah olan ahlak ve tavrıyla ahlaklanmak bir mürüvvet halidir. Mürüvvet bir âdâb-ı nefsâniyeden ibarettir ki, bunlara riayet edilmesi, insanı güzel ahlaka ve güzel adetlere sevk eder2575 . Toplumsal anlayış, davranış ve sınıflar hakkında da fikir veren bir fetvâsında Ebussuûd Efendi: “Peygamberi bilmiyenin ve târîkussalâtın ve alaca namaz kılanın ve kunût duâsını ve bedelini ve teşehhüd bilmiyenin ve beş vakit namazı bi lâ özür cemâatla kılmıyanın ve Cuma namızın terk edenin ve müdmini hamrın ve esircinin ve fussâkın ve dellalın ve günahı kebâirden kaçmayanın ve adem katl edüb yol kesenin ve adâleti zahir olmayanın ve âmilin ve ribâhorun ve kezzâbın ve lehv çalanın ve koşbazın ve kumarbazın ve tavlabazın ve keşfi avret edenin ve çarşuda ta’âm yiyenin ve yol üzerine tebevvül edenin ve âmânın ve dellâlın ve zindancının ve muallimi sıbyanın her hususda eğer müslüman ve eğer kâfir üzerlerine şeran şehâdetleri makbul olmaz 2576 ” diyerek bir kısmı küfrü, bir kısmı fıskı bir kısmı da muruvveti ilgilendiren konuların bütününü şâhitliğe mani kabul etmiş, böylece fıkıh kaynaklarında yeterli görülen “adâlet” 2577 sıfatının yanında “muruvvet” sıfatını da şart koşmuştur. “Kerâhet/Müstehap” kavramı doğrultusunda kullanılan “Mürüvvet” tabirine köle azadı ile ilgili bir fetvâda yer verilmiştir. “Zeyd kuli Amr’ı âzâd ettikde Amr’ın başında ve arkasında ki libâsı itkında dahi olur mi? Yoksa Zeyd almağa kâdir olur mi? el-Cevâb: Olur. Amma mürüvvete münasib değildir. .+ ¹ 2578 2) Allah Korkusu Vicdâne havâlenin temelini oluşturan Allah korkusuna vurgu yapılan bir fetvâ şöyledir: “Zeyd kulu Amr’ı âzâd ettikten sonra bey’ eylemek istedikde, âzâd ettiğini bilen kimesneler Zeyd 2575 Bilmen, Hukûk-i İslâmiye, VIII, 121. 2576 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3463, vr. 2a. 2577 el-Merginani, el-Hidâye, III, 118. 2578 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 63a. 393 hâtırı içün ketm-i şehâdet eyleseler, şer’an ol kimesnelere ne lâzım olur? el-Cevâb: Hak Teâlâ Hazretinden korkmak lâzımdır 2579”. 3) Azâb-ı Elîm İnsan vicdanını etkileyen ve yönlendiren bir tabir olarak azâb-ı elîm tabirine Ebussuûd Efendi bazı fetvâlarında atıfta bulunmuş, böylece kişileri vicdan muhasebesine davet etmiştir. Örneğin, yolda öleni defnetmeyerek yolda bırakan yolculara “dünyada la’net ve âhiretde azab-ı elim 2580” gerektiğini söylediği gibi, kölesinin gözlerini çıkaran kişi hakkında da “âhiretde azab-ı azim dünyada ta’zir-i şedîd lâzımdır” 2581 fetvâsını vermiştir. 4) Beddua Usûl kurallarına göre müftü sorunun meşru bir gaye ile sorulduğunu fark ettiği zaman nazik ve yumuşak bir üslup ile cevaplamalıdır2582. Ancak Ebussuûd Efendi soruda bir kötü niyet sezmiş olmalı ki, bir fetvâsında beddua cümlelerine yer vermeden kendisini alamamıştır: “Zeyd hâşâ arakın sekri haramdır, katrası değildir dese ne lâzım olur? el-Cevâb: Kâtelehullâh tecdîd-i imân lâzımdır, hamrın sûret-i nev’iyyesi mübeddel değildir. "5 ile "5 gibi değildir 2583”. 5) Fasıklık Fısk, “Hüdâ-yı müteâlin emrini terk eylemek, isyan edib tarîk-i hakdan hurûc eylemek” şeklinde tarif edilmiştir2584. Hukuk dilinde ise “şehâdetlerin kabulüne mani olacak gayr-i meşru bir ma’siyetle, bir kötü hal ile şahitlerin muttasıf bulunmuş olmalarıdır2585” şeklinde tarif edilmiştir. Fısk mübah olan kimi işlerin yapılmasının kerahet kimilerinin de haramlık hükmünü almasına sebep olan bir kavramdır. Ayrıca teşebbüh kavramında da temas edildiği üzere müslümanların fasıklara benzemesi de yasaklanmıştır. Fetvâlarda bu hususlara da temas 2579 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 129a. 2580 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 17b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3384, vr. 20a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 34b-35a. 2581 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 205b. 2582 İbn Hamdân, “Sıfatü’l-fetvâ”, s. 260-261. 2583 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 190b; Fetâvâ-yı Ali Efendi, Aşir Ef., 138, vr. 190b, (Kenar kayıt); Mültekâ’lebhur, Slm. Ktp., Esad Ef., 994, vr. VIa. 2584 Asım Efendi, Kamus Tercümesi, III, 988. 2585 Bilmen, Hukuk-i İslâmiyye, VIII, 120. 394 edilmiştir. Nitekim Ebussuûd Efendi’ye göre “vaz’-ı fesaka” ile kahve içmek2586 mekrûh2587 , sarhoş etmeyen bozayı “fesaka üslubi üzerine istimâl etmek haramdır 2588”. Sûfilerin devrânını ibâdet saymayıp, mübah bir iş kabul ederek yapanlar hakkında “taatden hariç fâsıkdır, sâir fesaka gibidir” 2589 delmiş, helâl olan bozanın da evde pişirilib fasıklardan satın alınmamasını tavsiye etmiştir2590 . Fasıklığın hukukî sonucu ile ilgili olarak ta “menkûhesi tefrik olunmaz, zebîhası yenür 2591” demiş, fâsıklara yataklık etmek ve yardımcı olmak da yasaklanmış, bu meyanda zimmilerin onlarla ilişki kurmalarına izin verilmemiştir2592 . 6) Ehl-i Hevâ Fâsıklık ile bağlantılı bir tabir olan ehl-i hevâ tabirindeki “hevâ” terimi “şer’î bir gerekçe ve izin olmaksızın, bir kişinin nefsani arzularına meyletmesi 2593 ” şeklinde tarif edilmiştir. Fetvâlardan bu tabirin kahvehân ve meyhâne ehline kullanılan bir tabir olduğu anlaşılmaktadır. Bir müsteftînin sorusunda yer alan ifadelere göre ehl-i hevâ kahvehanelere toplanıp “meclis kurup, satranc ve tavla ve bunun emsâli mâlâya’ni kelimât edip, bu ettiklerinin hurmetini hatıra getirmeyip, istihâf edip, bu makûle hâl ile kahve helâl itikâd edenler 2594”, dinî naslar ve tarihi gerçeklerle çelişen uydurma kıssalar dinleyenler 2595 , hüsniyyat ve hicve dair şiir söylemek2596, hevâya dayalı davranışlar olduğunda “Subhânehû ve te’ala hazretlerinin, melâike-i kirâmın ve cumhûr-i ehl-i islâmın lâneti” nin lâhik olmasına2597 sebep olup, bu yapanlar tevbe ve istiğfar ettiklerinde halleri üzerine bırakılır2598 . Ebussuûd Efendi’ye göre, “Sâlih ve mütedeyyin” olan büyük kardeş Zeyd, “Câhîl ve ehl-i hevâ” olan küçük kardeşinin, kendisinden izinsiz yapacağı evlilikleri feshetme yetkisine 2586 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191b-192a. 2587 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191b. 2588 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191a. 2589 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 183b. 2590 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 191a. 2591 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 183b. 2592 Düzdağ, a.g.e., s. 96. 2593 Cürcânî, et-Ta’rîfât, s. 320. 2594 Düzdağ, a.g.e., s. 148-149 2595 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 70b-71a. 2596 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 221a; Ergun, Türk Şairleri, III, s. 1204. 2597 Düzdağ, a.g.e., s. 148-149 2598 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 70b-71a. 395 sahiptir 2599 ”. Uyuşturucu özelliği olan berş ve afyon ve ma’cunların “Mertebe-i sekre varmıyacak” kadarı “Feseka ve ehl-i hevâ yiyişi üzerine” olduğu zaman haram olur2600. Genç ve bekar olup cami imamlığı yapan kişilerde “Hevâ tevakku' olunursa azl münâsibdir 2601”. Ehl-i hevâ olan kişilere, öz kız kardeşi dahi olsa, yetim kızlar teslim edilmez2602 . 7) La’net İnsanların ahlaki davranışları hatta inanç ve felsefelerini etkileyecek önemli bir kavram da “la’net” kavramıdır. Allah’ın la’net etmesinin “Allah’ın rahmetinden uzaklaştırması 2603 ”, insanların la’net etmelerinin de “Allah’ın lanet etmesini niyaz etmesi 2604” olarak tarif edilen bu kavrama Ebussuûd Efendi’nin fetvâlarında rastlanmaktadır. Sorulan bazı sorulara, cevap verilirken veya verildikden sonra lanet okuma şeklinde görülen bu fetvâların, müsteftîlere bilgi vermenin ötesinde, toplumsal bir anlayışa da hizmet ettiği âşikârdır. Lanet edici dil ile verilen fetvâlarla ilgili olarak, cenazeleri defnetmeyerek ortada bırakanlar2605, hulle nikâhı yapan ve yaptıranlar2606, “La’net sana ve Müslümanlığına” şeklinde konuşanlar 2607 , bir gayri müslimin üzengisine sarılıp “Bana mansıp veya bir hizmet alıver” diyerek önüne düşüp mülâzemet edenler2608 ile Rasulullah’ın (s.a.v.) ailesinden olan kişilere lanet edenler2609 lanetlenmiş; eğlence amaçlı kahve içme meclisleri kuranlar hakkında “Hak Teâlâ Hazretinin ve melâike-i kirâmın ve cumhûr-i ehl-i İslâm’ın la’neti hak ve lâzım olur 2610 ” denilmiş; Simavne Kadısı Şeyh Bedreddin2611 ile Yezid ve Muaviye’ye2612 lanet edilemeyeceği ifade edilmiş; kadınların lanetlenmesi ile ilgili bir hadisin bulunmadığı ve kadınların 2599 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 37b-38a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 47a-b. 2600 Düzdağ, a.g.e., s. 145; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 192b. 2601 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 9b. 2602 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 81a. 2603 Cürcânî, et-Ta’rîfât, s. 82. 2604 el-Cürcânî, a.g.e., s. 82. 2605 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 17b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3384, vr. 20a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 34b-35a. 2606 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 224b. 2607 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225b. 2608 Düzdağ, a.g.e., s. 92; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 115b. 2609 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 224a. 2610 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 190a; Düzdağ, a.g.e., s. 147. 2611- Düzdağ, a.g.e., s. 193; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 220b-221a. 2612 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 224b. 396 la’netlenemeyeceği 2613 , laneti hak etmeyen birine lanet okuyanın, okuduğu bu lanetin kendisine döneceği 2614 fetvâlarda üzerinde durulan konular olmuştur. Ramazan orucu bozmak için hîle yapanlar hakkında da lanet ile fetvâ vermiştir: “Zeyd Ramazan gün Hind'e nikâh ettikde sâim iken gündüz .. daş yutub sonra kırbân eylese kazâ mı lâzım olur, keffâret mi? Beyân buyurulub müsâb oluna. el-Cevâb: -Allah-u a'lem- Lea'nehullâh-u Teâlâ, kazâ lâzımdır 2615”. Bunların yanında bazı lanetleşmelere ta’zir ve katil cezâsı bile uygulanmıştır. Nitekim “kelâm-ı kadîme la'net” 2616 diyenlerin kafir olmaları sebebiyle katledilmelerinin helâl olacağı belirtilmiştir.

Müslim Olan Öyle Eylemez Kişilerin müslümanlığı kimlik açısından kudsiyet ifade etmesi dolayısıyla kimi fetvâlarda, müsteftîlerin davranışları müslümanlıklarına havale edilerek vicdan muhâsebesine davet edilmişlerdir: “Zeyd Ramazan ayını bi gayr-i özür yese Zeyd'e ne lâzım olur? el-Cevâb: Müslim olan öyle eylemez 2617 ”. 9) Tevekkül Sözlükte “güvenmek, dayanmak, işi başkasına havale etmek” manalarına gelen tevekkül terim olarak, hedefe ulaşmak için gerekli olan maddî ve manevî sebeplerin hepsine başvurduktan ve yapacak başka bir şey kalmadıktan sonra Allah’a dayanıp güvenmek ve ondan ötesini Allah’a bırakmak demektir. Tevekkül, müslümanların kadere olan inançlarının bir sonucudur. Ancak bu tembellik, gerilik ve miskinlik demek değildir. Buna göre tevekkül çalışıp, çabalamak, çalışıp çabalarken Allah’ın bizimle olduğunu hatırdan çıkarmamak ve sonucu Allah’a bırakmaktır2618 . Ebussuûd Efendi’nin özellikle hastalıklar ile ilgili fetvâlarında insanlara tevekkülü tavsiye ettiğidir: “Bir karyede ta’ûn zâhir oldukta, içinde olan müslümanlar, avretlerin ve evlâdların kâfir karyesine giderip, kendi yerinde sâkin olsa, şer’an anlara ne lâzım olur? el-Cevab: Hak te’âlâ hazretine tevekkül etmek lâzım olur2619”. 2613 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 19a. 2614 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 71b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 137b; 3612, vr. 274b; 585, vr. 249a; 892, vr. 289a. 2615 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 114b. 2616 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2867, vr. 7b. 2617 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 33a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 42b-43a. 2618 Kılavuz, Ahmet Saim, “Akaid”, İlmihal, DİA, ts., I, 137-138. 2619 Düzdağ, a.g.e., s. 93; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 186a-b. 397 “Bir kasaba halkı tâ’ûn oldukda kasabada turursan fevt oluruz, firar edersen halas oluruz deyû itikad etmek ile mezbûrlara küfür lâzım olur mi? el-Cevab: Hata-i azîmedir, Hakk Teâlâ hazretine tevekkül edüb, ) L E )M@Q= deyüb oturmak gerek, çıkarsa Bari teâlâ Hazretinin kahrından kaçub lutfuna iltica ederin deyû çıkmak gerekdir2620”. Bir kasabada sâkin olan Zeyd’in nazarı, gâyet bir vâfir olup, her neye ki nazar eylese “ne hoş nesne olur” dese elbette helâk olmak mukarrer olup, hatta bir pınar pâk olunurken nazar edip “ne vâfir suyu var” dediği gibi pınarda su kalmayıp aslâ, ve nalband dükkânında iki öküz dururken “ne ra’nâ nesneler olur” deyu nazar edikte, biri fi-l-hâl helâk olup, biri eve vardığı gibi helâk olup ve sabuncunun sabun küpüne nazar ettiği gibi iki pâre olup, kırk filorilik ziyan olsa. Bunun gibi nice maddeleri olduğundan ehl-i kasaba mütezarrır olsalar ne lâzım olur? el-Cevab: Hak teâlâ hazretine tevekkül ve tazarru’ edip, şerrinden isti’âze edip, dâima münâcât üzre olmak lâzımdır. Mercûdur ki Hak subhânehû ve teâlâ ehl-i islâmın du’âsını kabûl edip şerrinden halâs eyleye2621”. Hastalıklar konusunda tevekkülü tavsiye eden Ebussuûd Efendi, kazanç ve geçim temini konusunda, özellikle toplumu tembelliğe iten tevekkül anlayışlarına cevaz vermemiştir: “Kesb farz olduği takdirce tevekkül ile emr olunmağın vechi nedir? el-Cevab: Esbâba mübâşeret ile tevekkül eylen demeğe mahmuldur mesela ekinci ekin yerin müheyya edüb ve tohum saçub andan sonra tevekkül eylemek lâzımdır 2622 ” “Tekkelerde münzevi olub ehl-i tevekkülüz diyenlerin şer’an halleri makbul mudur? el-Cevab: Değildir2623”. C- YÖNTEM 1- Teori ve Pratik Arasındaki Tavrı Fetvâlarda hâkim üslup, dinin görüşünü nakletmektir. Ancak Ebussuûd Efendi’nin yargının başı olması hasebiyle uygulamanın da içinde bulunup sorumluluğunu üstlenmesi, konuya farklı bir boyut kazandırmaktadır. Konunun yeterli bir boyutta incelenmesi, fetvâların yanında kadı sicillerinin de incelenerek, mukabele edilmesini gerekli kılmaktadır. Osmanlı toplumunda nikâh/talak konularının, fetvâ koleksiyonlarının büyük bölümünü oluşturduğu görülmektedir. Hulle nikâhı problemi de bunların başında gelmektedir. Bir fetvâsında Ebussuûd Efendi, hulle yapan ve yaptıranlara lanet etmeye cevâz verirken2624, bir çok fetvâsında hulle nikâhının cevâzını ifade eden fetvâlar da vermiştir. “…Amma bir def’adan üç talâk îkâ’ edicek gayri medhulun biha ve medhulun biha beraberdir, ikisinde bile hulle 2620 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 186b. 2621 Düzdağ, a.g.e., s. 197; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 70b, 214a. 2622 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 218b. 2623 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 218b; Düzdağ, a.g.e., s. 83 2624 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 45b. 398 lâzımdır 2625”. Esasen istihsân ve “fî zamâninâ” kaydını taşıyan fetvâların hemen bütününü bu açıdan değerlendirmek gerekmektedir. 2- Niyet – Zâhir-i Hâl Ayırımı Önceden de geçtiği üzere fetvâlarda aslolanın kişinin vicdani sorumluluğu olduğu genel kabul gören bir prensiptir. Ebussuûd Efendi fetvânın bu özelliğini bazı meselelerde açıkça ifade etmiştir. Nitekim, bir müslümanın kilise vakfetmesi ile ilgili bir meselede fetvânın, vakfeden kişinin niyyetine göre değişeceğini 2626 ifade ettiği gibi zina eden bir kişiyi mahkemede savunmaya çalışan 2627 , kahvenin mübahlığını savunan 2628 kişileri de imân ve vicdanlarına havale etmiştir. Gölge oyunlarını seyretmenin câiz olup olmayacağı hususu “ibret içün nazar edüb ehli fikr ile fikrederlerse 2629 ” diyerek de fetvânın kişinin niyyetine göre değişeceğini söylemiştir. Niyet bağlantılı soruların daha çok talâk2630 , âzâd, vakıf şartları 2631 , zıhar 2632 ve inanç meseleleriyle ilgili olduğu görülmektedir. Dilsizlerin eşlerini boşamada “Üç barmağın birer birer tutub ba’dehu ol” demesi durumunda niyyetine göre hareket edilerek kaç talâk düşündü ise onun geçerli olduğu ifade edilmiş 2633 , bir kişinin eşine “Anam, kız karınaşım ol 2634 ” cümlelerinin hükümlerinde niyet esas alınmıştır. Yeminlerde “Allah hakkıçün ve tanrı hakkıçun 2635 ” şeklindeki yeminin sıhhatı “hak” kelimesi ile kastedilen manaya bağlı tutulmuştur. “Ne mezhebdensin?” şeklindeki din ile ilgili soruların ciddi ve gayr-i ciddi şekilleri ve hükümleri2636, “Eğer kızım Hind’i sana verirsem dinim kâfirin olsun deyub badehu verse” 2637, “Hulle 2625 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 60a; Fetâvâ-yı Abdurrahim, Ayasofya, 1570, vr. 89b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3713, vr. 49a; Fetâvâ-yı Üskûbî, Slm. Ktp., Esad Ef., 1094, vr. 37b, (Kenar kayıt). 2626 Mecmûatü’l-fetâvâ, Slm. Ktp. Antalya-Tekelioğlu, 370, vr., 95b, (Kenar not). 2627 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 68b. 2628 Mültekâ’l-ebhur, Slm. Ktp., Esad Ef., 994, vr. Ia. 2629 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3814, vr. 53b; Düzdağ, a.g.e., s. 201; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 186a; Fetâvâyı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 23b-24a. 2630 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 61b-62a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 131a. 2631 Düzdağ, a.g.e., s. 71; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241; vr. 9a. 2632 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 44a. 2633 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 45a. 2634 Düzdağ, a.g.e., s. 45; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 50a. 2635 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 68a. 2636 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 214a. 2637 Fetâvâ-yı Abdurrahim, Slm. Ktp., Ayasofya, 1570, vr. 42b, (Kenar not); Slm. Ktp., Aşir Ef., 137, vr. 37a, (Kenar kayıt). 399 ile alana ve aldurana la’net vâriddir” 2638, “Hudâ-yı perver değil pir perverin” 2639, “Fülân fiili işleyicek olursam dinim kâfirin olsun dese ba’dehu işlese 2640”, “Ben meclis-i şer’a varmazım 2641”, ehl-i ilme “senin alacanı karacanı yefalliyeyim” 2642, “Sende olan hakkım alursam dinim kâfirin olsun 2643”, “Âl-i Rasûlden Zeyd’e la’net sana ve ceddine” 2644, “Allah-u sübhanehu ve Teâlâ hiçbir mekandan hali değildir 2645” sözlerinin hukukî ve itikâdî sonuçları hep niyete göre yorumlanmıştır. Ebussuûd Efendi “Zâhir-i hâl” prensibine “Ekser-i ahkâm-ı şer’iyyenin mebnâsı, zâhir-i hâlin delâletidir 2646” diyerek zâhir-i hâlin hukukî özelliğini tespit ettikten sonra, “Zâhir-i hâl hüccet-i müsbit olmak ihtimâli yoktur, anınla mirasa müstahak olmaz” 2647 diyerek usûl açısından uygulamaya dikkat çekmiştir. Ebussuûd Efendi’nin zahir-i hale yer verdiği fetvâ konularından tespit edilebilenler şöyledir: Bir arazi meselesinde konunun zâhir-i hâle göre çözülmesi gerektiğini belirttiği gibi2648, yargı usûlünde2649, yemin2650, zina suçu ispatında2651, bürokratik işlemlerde2652, talâk verme 2653 konularında zâhir-i hale vurgu yapmıştır. Ayrıca yemin bahsinde, yeminin geçerli olmasını zâhir-i hâlin tekzib etmemesine bağlamıştır 2654 . 3- İhtiyât ve Tesâhül Fetvâ konusunda önemli bir husus da “tesâhül” konusudur. Fetvâ usûlcüleri, fetvâda tesâhülü de “İnceleme ve araştırma yapmadan aceleci davranmak –daha önceden bildiği konular hariç-, haramlar ya da mekruhlar konusunda hile-i şer’iyye arama, ruhsatları elde edebilmek için şüphelilere kaçma, zarar vermek istediği kişilere ağır fetvâlar vermek” şeklinde tanımlamışlar, 2638 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 45b. 2639 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226a. 2640 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 215a. 2641 Düzdağ, a.g.e., s. 56 2642 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 227a. 2643 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 66b. 2644 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 224a. 2645 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 226b. 2646 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 122b. 2647 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 147a. 2648 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 190a. 2649 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 211b; 218a-b. 2650 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 124a, 151a, 154b, 157b, 208a; Fetâvâ-yı Ankaravî, Slm. Ktp., Esad Ef., 545, vr. 39a, (Min hattihî kayıt) 2651 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3406, vr. 49b; Velî b. Yusuf, a.g.e., 69b. 2652 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 122b. 2653 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 142b. 2654 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 130a. 400 fetvâda tesâhülün haram olduğunu, böyle davranan kişilere danışmanın da haram olacağını ifade etmişlerdir. Ancak hüsn-i niyete dayalı olarak fetvâlarda hile-i şer’iyyeyi aramanın bir sakıncası olmayacağını da ayrıca belirtmişlerdir. 2655 İbnü’l-Hümam ve Karâfî ise, fetvâlarda ruhsatları aramanın esasen caiz olup, bunun telfîke dönüşmeme şartına bağlı olduğunu ifade ederken2656 , İbn Abdilberr fetvâlarda, mezhepler arası ruhsat araştırmasının caiz olmayacağı hususunda icma bulunduğunu söyler. İzz b. Abdisselam’e göre, mezheplerin ruhsatları ile şartsız amel etmenin hiçbir sakıncası yoktur2657. Ebussuûd Efendi fetvâlarında ihtiyât gerektiren meselelerde ihtiyâtı tavsiye etmiş, fetvâsını da buna göre şekillendirmiştir. Örneğin, para vakıflarının kurulması2658, bunakların tasarrufları 2659 , talâk2660 , nikâh2661 , Müslim-gayr-i Müslim ilişkileri 2662 , irtidât konuları 2663 , mahkeme şâhitliği 2664, vakıf harcamaları2665, borç ilişkileri2666, ibâdetler2667 konusunda “ahvat” tabiri ile; yargı usûlü –murûr-i zaman-2668, vakıf hukuku2669, dil bilimi2670 konularında da ihtiyât tabiri ile fetvâsını şekillendirmiştir. Fetvâlarda ihtiyât tabirinin, mekrûh kavramıyla da bağlantılı olarak kullanıldığı görülmektedir. Nitekim kılık-kıyafet2671, namazda kırâat2672, sportif faaliyetler2673, Kur’ân-ı Kerim kırâatı 2674 , gıda maddeleri 2675 , zikir şekilleri 2676 , namazlar 2677 , mescidler 2678 2655 İbnü’s-Salâh, “el-Fetvâ”, s. 124-1525; en-Nevevi, “Âdâbü’l-fetvâ”, s. 117-118. 2656 Teysîru’t-tahrîr, IV, s. 254. 2657 Karafi, “Tenbîhât”, 2 nolu dipnot, s. 248-249. 2658 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 97b. 2659 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 57b. 2660 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 42b, 45b, 46b-47a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 118b119a. 2661 Düzdağ, a.g.e., s. 49, 124; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 38b, 42a, 62b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 117b; 241, vr. 49a. 2662 Düzdağ, a.g.e., s. 107. 2663 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 142a, Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 487a, 227b, 230a; Düzdağ, a.g.e., s. 85 2664 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 125b. 2665 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 177a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 49a. 2666 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 142b. 2667 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 15b. 2668 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 140a. 2669 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 97b. 2670 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 221b. 2671 Düzdağ, a.g.e., s. 184; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 14b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 115a. 2672 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 13a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 115a; 241, vr. 25a. 2673 Düzdağ, a.g.e., s. 202 2674 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 13b. 2675 Düzdağ, a.g.e., s. 189 2676 Düzdağ, a.g.e., s. 84; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 16b. 2677 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 8b. 401 konusunda mekrûh tabirini kullanarak uygulamada ihtiyâtlı olunması gerektiğini belirtmiştir. Örneğin tasavvufi problemler ile ilgili bir fetvâ metni şöyledir: “Fî zamânina olan mutasavvifenin, tevhîd idüğün devrânına Mübah i’tikâd eden kimseler, şer’an kâfir olurlar mı? elCevâb: Gerçi mübah i’tikâd edenin küfrüne fetvâ vermişlerdir, lâkin ibâdet idüğün i’tikâd etmeyicek, küfründe tevakkuf olunmak ihtiyât-i akrab ve ensebdir 2679”. 4- Hîle-i Şer’iyye Fetvâ konusunda önemli olan bir diğer husus “hile-i şer’iyye”, para vakıfları bağlamındaki yaygın kullanımı ile “muâmele-i şer’iyye” konusudur. “Şekil bakımından hukuka uygun bir işlemi vasıta kılarak yasaklanmış bir sonucu elde etmek amacıyla yapılan muâmele” olarak tarif edilen hile-i şer’iyyenin, İslâm hukuk tarihinde; 1- Nikah, alış veriş ve ruhsatlar gibi meşrû vasıtaları kullanarak meşrû sonuçlara ulaşmak, 2- Namaz kılmamak için içki içip namaz vaktinde sarhoş bulunmak gibi gayri meşrû vasıtalarla gayri meşrû sonuçlara ulaşmak, 3- Başkasının bıçağını çalmak veya gasbetmek suretiyle kendi hayvanını kesmek gibi gayri meşrû vasıtalarla meşrû sonuçlara ulaşmak, 4- Bey’u’l-îne, hülle gibi meşrû vasıtaları kullanarak gayri meşru sonuçlara ulaşmak şeklinde dört türlü uygulandığı görülmektedir. Bunlardan birinci şekil caiz, ikinci şekil caiz değil, üçüncü şekil birinci aşamasında caiz değilken ikinci aşamasında câiz hale geliyor. Dördüncü şeklin hükmü konusu ise fıkıh bilginleri arasında tartışmalara neden olmuştur. Bir tasarrufun hîle olabilmesi için şu üç şartı bulundurması gerekmektedir: 1- Yapılan muâmelenin şekil bakımından kusursuz ve hukuka uygun olması, 2- Kanun koyucunun vazettiği normun ruhuna ve maksadına aykırı bir sonuç doğurması, 3- Hîle kastının bulunması2680. Hile-i şer’iyyeyi ortaya çıkaran sebeplerin de 1- Siyasi sebepler, 2- Dini duyguların zayıflaması, 3- Hukuki muamelelerin muteberliği konusunda hukukî güvenliği ve istikrarı koruma, hukuki ilişkileri objektif kriter ve kurallara bağlama amacıyla şekli ve dış görünüşü esas alıp maksat ve niyetleri ikinci derecede önemli saymak veya hiç göz önünde bulundurmamak, 4- Belli bir dönemden sonra ictihad müessesesinin işletilmeyişi ve ortaya çıkan yeni ihtiyaçlara daha önceki ictihatlar çerçevesinde çözüm arama anlayışı ile, daha uygun çözüm bulunan diğer mezheplerin görüşlerinden istifade yoluna gidilmemesi, 5- Diğer sebepler arasında meseleci metoda yönelme, mahkemelerde tek mezhebe bağlılık, hukuki kuralları ile ferdî menfaatlarin çatışması, zorlama (ikrah) halinde boşamada olduğu gibi 2678 Düzdağ, a.g.e., s. 75; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 14a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 114b; 241, vr. 19b. 2679 Düzdağ, a.g.e., s. 85; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 230a. 2680 Köse, Saffet, “Hiyel”, DİA, XVIII, 170-171. 402 istismara müsait katı ictihadlara uyma ve yabancı kültürlerin tesiri gibi tespitler yapılmıştır2681 . Hîle-i şer’iyye’nin fetvâlarda yer alışı, bu yöntemin meşrûluğu ile ilgili tartışmaların yanında, bu yöntemle yapılan tasarruf ve uygulamaların cevazı şeklinde olmuştur. Bir hîlenin “şer’î” olabilmesinin şartları üzerinde durulmuş, hîle formülleri önerilmiş, şer’î hükümü hakkında bilgiler verilmiş, halk arasında şer’î hilelerin gayr-i meşrûluğu yönünde yayılan söylentiler yorumlandığı gibi muâmele-i şer’iyyenin de tarif ve çeşitleri hakkında fetvâlar verilmiştir. Muâmele-i şer’iyye konusuna önceden temas edildiğinden burada tekrar etmeden ilgili bazı fetvâları nakletmekle yetineceğiz: “Bazı hîle-i şer’iyyelere Zeyd “ Hîledir, Bekir’i aldatmaktır” dese, ne lâzım gelir? el-Cevab: Ta’zîr-i belîğ ve tecdîd-i îmân lâzım olur2682”. “Zeyd ‘mülk akçe muâmele-i şer’iyye ile alınan ribh haramdır’ dese, ne lâzım gelür, nesne lâzım olur mu? el-Cevab: Muâmele-i sahîha olıcak, haram dememek gerek2683”. “Sıhhat üzerine muâmele-i şer’iyye ne vechile olur? el-Cevab: Mütevellî bir metâı şer’le Amr’a bin yüz akçeye bey’ eyleyip, Amr’a teslîm ettikten sonra, Amr dahi ba’de’l-kabz metâı Bekir’e bin akçeye bey’ edip, akçesin Zeyd’e verip, Bekir dahi aldıktan sonra bine tuta, metâı mütevellîye verse, câiz görülmüştür2684”. “İki akçe kıymetli bez ile muâmele câiz olur mu? el-Cevab: Olur, amma fi’l-cümle bahâ eder nesne ile muâmele olunmak gerektir” 2685. “Onun on ikiye muâmele ile akçe vermek helâl midir? el-Cevab: Men’-i küllî ile memnûdur, hâkim tağyîr eder2686”. “Zeyd onun on ikiye ve on üçe dahi ziyâde akçeye muâmele eylese, “ Fî zamânina emr-i sultânî ve Şeyhülislâm Müfti’z-zamân Hazretleri’nin fetvâ-yı şerîfleri onun on buçukdan ziyâdeye verilmemek üzeredir” deyû beyyine olunduktan sonra, ısğâ etmeyip ısrâr eylese, ona ne lâzım olur? el-Cevab: Ta’zîr-i şedîd ve habs-i medîd lâzımdır. Tevbesiz salâhı zâhir olıcak, ıtlâk olunur2687”. “Zeyd onun onbir hesabı üzre muâmele-i şer’iyye etmek istese şer’an ne vechile olur, beyân buyurula. el-Cevab: Zeyd Amr’a bin akçe karz verüb alsa bu akçenin Amr’da turması mulahaza olunmadın Zeyd Amr’a yüz elli akçeye yıl veresiye bir meta satub Amr dahi kabul ve kabz ettikden sonra metaı elli akçeye Bekr’e bey edüb Bek dahi kabulden sonra elli akçeye tuta metaı Zeyd’e verse Zeyd’in Amr üzerinde meta behasından yüz akçesi kalur, yıl başında alur2688”. 2681 Köse, “Hiyel”, VIII, 174. 2682 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 106b. 2683 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 106b. 2684 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 105a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 141b. 2685 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 105a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 141b. 2686 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 105a. 2687 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 105a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 141b; Düzdağ, a.g.e., s. 161. 2688 Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3713, vr. 141a. 403 Mahiyeti, şekli ve hükmü belirtilen hîle-i şer’iyye / muâmele-i şer’iyye fetvâlarının ibrâ 2689 , müslüman ile zimmî arasında mülk alış-verişi 2690 , ticaret 2691 , şuf’a hakkının düşmesi2692, talâk sonrası nikah tazeleme2693, verâsette vekâlet2694, zimmîlerin dâr-ı harbe iltihakları ile mülklerinin ellerinden çıkması2695, zekât2696, vakıf harcamaları2697, vakıf mallarının kullanımı2698, vakıf mallarının muâmele-i şer’iyye ile çalıştırılması2699, yetim mallarının muâmele-i şer’iyye ile çalıştırılması2700, küçüklerin mallarının muâmele-i şer’iyye ile çalıştırılması 2701 ve muâmele-i şer’iyye (para vakıfları) 2702 konularında yoğunlaştığı görülmektedir. 5- “Diğer el-Cevab”lı meseleler Mecmûalarda yer alan fetvâların geneli tek cevaplıdır. Ancak bazı meselelerde bir “elcevab”dan sonra ikinci bir “diger el-Cevâb” ya da “cevâb-ı âhar” şeklinde aynı meselede farklı fetvâlarına yer verilmiştir. Bunların bir kısmı diğerinden biraz daha detaylı olmakla beraber aynı mahiyette olurken, bazı fetvâlarda farklılıklar da dikkati çekmektedir. Ebussuûd Efendi’nin aynı meselede farklı cevaplar vermesi ya eski görüşünden vazgeçmesi ya da müsteftînin kişisel durumu sebebiyledir. Fetvâ usûlcülerine göre bir müftü bir konuda fetva verdikten sonra, aynı mesele tekrar sorulduğunda, eğer önceki fetvâyı kaynak ve dayanakları ile hatırlıyorsa fetva verir; eğer fetvâyı hatırlayıp, kaynak ve delilini hatırlamasa o zaman sahih olan görüşe göre, yeniden gözden geçirmeden fetvâ vermemelidir2703 . Müftünün fetvâsını değiştirmesi halinde müsteftîlerin ne yapmaları gerektiği hususunda da şöyle demişlerdir: Müftü bir konuda fetva verip sonra bundan dönerse, müstefti eğer bu fetva 2689 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 212a. 2690 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 143a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 145a. 2691 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 112b. 2692 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 178b. 2693 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 48a. 2694 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 135a. 2695 Düzdağ, a.g.e., s. 100; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 77a. 2696 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 40b. 2697 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 96b, 106a. 2698 Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 38a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 85a. 2699- Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 2868, vr. 102a; 2867, vr. 26b, 32a, 61a., 68b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3341, vr. 171b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 106a, 127a. 2700 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 106a, 212a; (Kenar Kayıt) Mecmûa-i Müeyyedzâde, Slm. Ktp., Esad Ef., 1110, vr. 211b. 2701 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 105a, 211b-212a. 2702 Fetâvâ Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 31a-b; Düzdağ, a.g.e., s. 68; Şukka, Slm. Ktp., Şehid Ali Paşa, 1072, vr. zahriye öncesi; 2868, 102b; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 105a, 105b, 106a, 106b, 114b, 116a, 151a, 153b, 194a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 138b, 141b, 142a, 143a 2703- İbnü’s-Salâh, “el-Fetvâ”, s. 138. 404 ile amel etmeye başlamış, müftünün de bu görüşünden vazgeçtiğini öğrenmiş ise, eski ameli bırakır, yeni fetva ile amel eder. Eğer duymamış ise ameline devam eder. Henüz amel etmeden duymuş ise direk olarak ikinci görüşe göre hareket eder2704. Fetvâlarda kişilerin özel hallerinin dikkate alınması hususunda ki İbn Abbâs’dan (ra) örneğine2705 daha önce temas edilmişti. Aynı konuda farklı cevapların yer aldığı fetvâlara şu konularda rastlanmaktadır: Nakl-i şehâdet2706 ve da’vâ2707 konusundaki iki fetvâda “diğer el-cevab” ile verilen fetvâ önceki fetvâ ile aynı hükmü farklı ifadelerle tekrar ederken, bey / takas2708, da’va2709, diyet2710, gasb / insan2711, hibe2712, cariye2713, ibâdet / abdest-gusl2714, ibâdet / büluğ-i rical2715, iskan2716, kısas / fail-i mechul2717, kefalet2718, kılık-kıfyat / sarık sarma2719, köle2720, miras / ibra2721, mülkiyet iddiası2722, nikah / iddet2723, nikah / muharremat2724, nikah / neseb / şeriflik2725, nikah / gâibin zevcesinin nikahı2726, nikah / mehir2727, nikah / namzed2728, sayd2729, selam2730, şehadet2731, şirb2732 , şurb / hamr-hall2733, talak – ric’at2734, talak2735, tasavvuf / kılık-kıyafet2736, tazir2737 , 2704 İbn Hamdân, “Sıfatü’l-fetvâ”, s. 292. 2705 en-Nevevi, “Âdâbü’l-fetvâ”, s. 216. 2706 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 124b. 2707 Slm. Ktp., Bağdatlı Vehbi, vr. 74b; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3809, vr. 140a; 3612, vr. 276b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 143a; Slm. Ktp., Esad Ef., 3612, vr. 276b. 2708 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 102b. 2709 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 143a-b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 143b. 2710 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 206b-207a. 2711 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 123b-124a, 154a. 2712 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 165b-166a. 2713 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 53b. 2714 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 6a 2715 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 176b. 2716 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 196b. 2717 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 199b. 2718 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 115a. 2719 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 187a. 2720 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 37a, 77a, 173a. 2721 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 132b. 2722 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 142a. 2723 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 54b. 2724 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 68b. 2725 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 224a. 2726 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 55a. 2727 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 56a. 2728 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 43b. 2729 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 193a. 2730 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225a; Düzdağ, a.g.e., s. 115; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3677, vr. 141b; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 116a. 2731 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 127b. 2732 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 195b. 2733 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 190b. 2734 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 45a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 120b. 2735 Düzdağ, a.g.e., s. 43; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 47b, 61a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 131a. 405 vakıf2738 vakıf / rakabe2739, vakıf / vakf-ı nukud2740, vakıf / zevaid-i vakıf2741, vakıf-vazife2742, vasiyyet2743, yetim2744 konularındaki 41 adet fetvâdaki tekrarlarda, cevaplar aynı doğrultuda olmakla birlikte, “diğer el-cevab” bölümlerinde birinci “el-cevab”da yer alan malumata ilave yorumlar ve açıklamalar yer almıştır. Bunların dışında tespit edilen 6 adet fetvâda ise aynı meselede birbirinden farklı hatta çelişkili fetvâlar verilmiştir. Bu meseleleri şu şekilde sıralayabiliriz: “Altın sırma ve gümüş sırma mensûc olan kumaş hâllen ve nesîeten altın veya akçe ile bey’ olunmak câiz olur mu?” şeklindeki bir soruya “nesîeten asla satılmaz. Hâllen olıcak, verilen semen kumaş olan altından ya gümüşten ziyâde ise, yahud kumaşda olan altın olup semen akçe ise, yahud kumaşdaki gümüş olup semen flori ise, sahîh ve şer’îdir2745” şeklindeki bir cevabının yanında “kaçı Sultaniye, kaçı İfrencî idüğün bilmek lâzım değildir. Lâkin sahîhu’l-ıyâr, tâmmü’l-vezn idüğün bilmek lâzımdır. Şehâdeti kabul olunmak da2746” şeklinde farklı bir cevabı da olmuştur. “Merhûm Sultan Bâyezid Han aleyhi'r-rahmetü ve'l-gufrân zamanından beru mezâr-ı müslimîn içinde bir düz yer olub alâmet olmasa kırıldıkda kemük çıksa ol yerde meyyit defn olunmak câiz olur mu?” şeklindeki soruya “olur” cevabının yanında “sûretsiz i'zâm var iken üzerine defn olunmamak gerekdir”2747 şeklinde ayrı bir cevabı olmuş; “Zeyd “Amr’da şu kadar hakkım vardır” deyû nakl-i şehâde ilettikten sonra, Amr: “Beraber varırın” der iken, kâdî kabul etmeyip, hükmeylemek şer’an câiz olur mu?” sorusuna “şerâit-ı şer’iyyesi bulınıcak hükmetmek gerektir” diyerek müsbet bir yaklaşım sergilerken, aynı sorunun bir başka versiyonunda “katl-i amd nakl-i şehâde ile sâbit olmaz”2748 diyerek aynı meselede birbirini nakzeden cevaplar vermiştir. Yine “Zeyd zevcesi Hindi üç talâk boşayub ba’dehu hulle olunmadan nikâh ettirip tasarruf eylese ne lâzım olur?” sorusuna “Ta’zîr-i şedîd ve 2736 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 187a. 2737 Düzdağ, a.g.e., s. 101-102; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 225a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 116a. 2738 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 114a. 2739 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 96b. 2740 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 106a. 2741 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 102a. 2742 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 96a. 2743 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 212b. 2744 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 176b. 2745 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 111a; Mecmûa, Slm. Ktp., Esad Ef., 3783, vr. 95a. 2746 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 111a. 2747 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 17a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 241, vr. 34a. 2748 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 124b. 406 habs-i medîd lâzımdır2749” cevabının yanında “hadd ikâmet olunur2750” bir cevabı da olmuş, aynı suça bir cevapta “ta’zir” derken diğer bir cevabda “hadd” gibi daha ileri bir cevazdan söz etmiştir. Bir başka cevabında da “hullesiz nikâhla duhul etti ise ta’zîrin aksa-yı meratibi ikâmet olundukdan sonra habs-i medîd olunur2751” diyerek ta’zir cezasına ilave bir açıklama getirmiştir. “Zeyd’in kuli Amr ibâk edüb daru’l-harbe lahık oldukdan sonra Bekr Amr’i daru’l-harbden çıkarsa esir eylese Zeyd milkinden ibâk ettügin isbat edicek Amr’ı Bekr’den almağa kâdir olur mi?” şekilndeki bir soruya “olur” cevabının yanında “daru’l-harbe kaçub vardı ise bi la şey’ alur, kefere dâru’l-İslâmdan tutub dar-ı harbe iletdiler ise semenin …” şeklinde öncekinden biraz daha farklı bir cevap, üçüncü bir yorumda da “Multakadda ikisine bile rivâyet vardır, re’y-i hakime menuttur 2752 ” diyerek önceki fetvâlarında kesin olarak verdiği cevabı kaynak atfı ile hakimin görüşüne havale etmiştir. “Zeyd-i merîz elli florinin mülkünü verese kaçırıp, Amr’a eksik bahasına satsa, “bey’de muvâzaa ettiniz” deyû isbât edicek, bey’i feshe kâdir olur mu?” sorusuna, “muvâzaa nefs-i akidde ise olur” cevabının yanında “verese kaçûben nefs-i akidde muvâzaa etmek muhâldir2753” şeklinde bir cevabının bulunduğu da nakledilmiştir. Ancak farklı hatta birbiri ile çelişkili bu cevaplardan hangisinin önce, hangisinin sonra, diğer bir ifade ile hangisinin nâsih, hangisinin mensûh olduğu yönünde, fetvâ mürettiplerinin fetvâyı naklederken önce “el-cevab” sonra da “diğer el-cevab” başlığı ile naklinin dışında bir tespitte bulunmak mümkün olmadığı gibi, mürettiplerin yaptıkları bu sıralamadaki üslupları hakkında da bir bilgiye ulaşılamamıştır. 2749 Düzdağ, a.g.e., s. 51; Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 46a; Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 122b. 2750 Fetâvâ-yı Ebussuûd, Slm. Ktp., İsmihan Sultan, 216, vr. 122b. 2751 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 46a. 2752 Vel-1, vr. 81a-b. 2753 Velî b. Yusuf, a.g.e., vr. 110b. 407 SONUÇ Osmanlı Hukukçusu Ebussuûd Efendi ve Fetvâları başlığı ile yapılan bu çalışmada sonuç olarak şunları sıralayabiliriz: 1- Ebussuud Efendi’nin fetvâları kısmî bazı yayınların dışında bütünü kapsayacak biçimde henüz ortaya çıkarılmamıştır. Kütüphane katalog kayıtlarına göre Ebussuûd Efendi’nin fetvâları, başta Veli b. Yusuf, Sinan b. Ramazan ve Bozanzâde Mahmud Efendi olmak üzere farklı kişiler tarafından derlendiği gibi, çeşitli kaynaklarda dağınık olarak da kaydedilmiştir. Ancak derlemelerde görülen dikkat çekici seviyedeki farklılıklar, yapılan derlemelerin bütünü ihitva etmediği, bu kaynakların dışında da fetvâların bulunabileceğini ortaya koymaktadır. Kütüphanelerdeki bir çok yazma eser mecmûanın yanında, çeşitli tarih kaynaklarında Ebussuûd Efendi’ye bir çok fetvâ isnad edilmiş, ancak bunlar üzerinde de bir değerlendirme çalışması yapılmamıştır. Özellikle günümüzde akademik ve popüler çalışmalarda bu gibi fetvâların dikkate alınarak kullanılıyor olması bu çalışmanın da önemini ortaya koymaktadır. Böyle bir çalışmada, hadis tahriç ve rivâyet sisteminin disiplinli bir şekilde kullanılması, rivâyet kaynakları ve şahıslarının dikkatle incelenmesi, tarihi bir şahsiyeti ve tarihi bir konuyu sağlıklı bir şekilde ortaya koymak için ayrı bir önem arzetmektedir. Bu çalışmaya temel teşkil eden ve önceden tanımları yapılan nüshalarda, tekrarlar dahil olmak üzere 16012 âdet fetvâ maddesi bulunmaktadır. Tekrarlar çıkarıldığı takdirde –üçte bir kadarının tekrar olduğu varsayımına göre- bu rakam yaklaşık 10674 âdet edecektir. Dolayısıyla bu çalışma Ebussuûd Efendi’nin fetvâları konusunda bu güne kadar yapılan çalışmaların en geniş tabanlısını oluşturmaktadır. 2- Kütüphanelerde görülen bir diğer önemli husus, Ebussuûd Efendi’nin özellikle fıkıh ile ilgili eserlerinin tespiti problemidir. Onun bir çok fetvâsı özellikle de uzun fetvâları, tek sayfa ya da varak halinde kaydedilmiş, kütüphane kayıtlarında bunlar esasen birer fetvâ maddesi olmasına rağmen, müstakil birer risâle gibi gösterilmiş, bu da Ebussuûd Efendi’nin fıkıh çalışmalarının anlaşılmasında yanılmalara sebep olmuştur. Bu çalışmada ona nisbet edilen eserler özellikle de fıkhî risâleler tek tek görülmüş, müstakil risâle olanlar ile fetvâ maddeleri birbirlerinden ayıklanmaya çalışılmıştır. Bunlar arasında onun, el-Merğînânî’nin el-Hidâye’si üzerine yapmış olduğu çalışması incelenmeye ve tahlil edilmeğe değer bir çalışma olarak gözükmektedir. 408 3- Diğer fetvâ mecmûalarında olduğu gibi, Ebussuûd Efendi fetvâlarında da, inanç konularından, tasavvufî-ahlâkî konulara, ibâdetlerden, evlilik ve uluslar arası ilişkilere kadar ferdî, ailevî, sosyal ve siyâsî konularda birçok fetvâ bulunmaktadır. Bunlar nicelik bakımından birbirlerinden farklılık arzetmektedirler. Kimi konularda birkaç âdet fetvâ maddesi bulunurken, kimi konularda yüzlerce âdet fetvâ bulunmaktadır. Bunlardan, yukarıda tanım ve muhtevâları verilen mecmûalar ışığında, doğrudan fıkıh konularında sayısal olarak en fazla yer alan başlık ve fetvâları şu şekilde sıralayabiliriz: Sulh, 106; Zekât, 125; İtâk, 135; Vasâyâ, 138; Harâc, 140; Diyât, 163; Hibe, 218; Mehr, 227; Kazâ, 233; Da’vâ, 247; İcârât, 271; Talâk, 296; Ta’zîr, 302; Şehâdet, 526; Bey’, 560; Salât, 600; Vakf, 655; İtikâdî ve Tasavvufî meseleler, 666. Bu sayılar içerisine mecmûalarda yer alan tekrar fetvâlar dahildir. Bu tabloya göre Ebussuûd Efendi döneminde Osmanlı devleti ve toplumunu en fazla meşgul eden problemler başta tasavvufî konular olmak üzere vakıf, namaz, alış-veriş, yargı, cezâ, talâk, kiralama, aile hukuku, hibe, haraç, vasiyetler, zekat ve sulh konularıdır. 4- Ebussuûd Efendi fetvâlarında bazı fıkhî kavramlara açıklama getirmiştir ki bunlardan tespit edilebilenler 30 âdettir ki şunlardır: Çocuklarda büluğ yaşı, cezâ hukukundan gasb, habs-i medîd, ta’zîr-i belîğ ve zaman-ı medîd; aile hukukundan talâk, kınlık akçesi,nişan, nüşûz; ibâdetlerden mâ-i azîm; ticaret hukukundan gabn-i fâhiş, muvâzaalı bey’, tasavvuftan hüsn-i savt, lahn; vakıf hukukundan muâmele-i şer’iyye, sıla, sadaka, vazife, vakıf senetlerindeki “batnen ba’de batnin” vb. tabirler; vasiyetlerde maraz-ı mevt; vergi hukukundan araziler, fakirlik, şer’î ölçüler, cizye; yargılama hukukundan adâlet, cemm-i gafîr, tevâtür, ibrâ yemini, ikrâr tabirleri, müddet-i tekâdüm, rüşvet, şâhitlik ve yemin lafızları özel olarak tanımlanmıştır. Bunlardan araziler, vergi hukuku ve vakıflar ile ilgili fetvâlarında klasiğin dışında yeni yorumlara yönelmiş, bunların dışındaki meselelerde hemen bütünüyle bilinen tanım ve tarifleri tekrarlamıştır. 5- Ebussuûd Efendi’nin fetvâları büyük bölümü (yaklaşık üçte ikisi) “caizdir / caiz değildir; sahihdir / batıldır” gibi kısa cevaplardan oluşmaktadır. Bu tip fetvalarında takip ettiği yöntem özel olarak incelemeyi gerektirmektedir. Bu çeşit fetvâlara dayanarak yapılacak tahliller ise büyük çapta kişisel tahminlerden ibaret olacaktır. Fetvâlarındaki diğer yöntem ise cevapların uzun, detaylı ve gerekçeli olmasıdır ki bunlar da fetvâlarının yaklaşık üçte birini oluşturmaktadır. Bu tip fetvâlarında dayandığı deliller, yaptığı tahrîc ya da tercihler daha açık 409 ve net olduğundan, bunlara dayalı tahliller de daha sağlıklı olmaktadır. Biz bu çalışmamızda uzun, detaylı ve gerekçeli fetvâlarından hareket ederek tahlil ve tespitlerde bulunmaya çalıştık. 6- Müfessirliği ile ünlü olup, medrese tahsilinde hadis dersi almış ve bazı kaynaklardan da anlaşıldığı kadarıyla da Sahîh-i Buhârî gibi hadis ilminin temel eserlerini okutmuş bir kişi olarak Ebussuud Efendi’nin fetvâlarında âyet ve hadislere sıkça yer vermesi beklenirken, yapılan bu araştırmada bu sonuca varılamamıştır. Aksine onun âyet ve hadislere temasının müsteftîlerden gelen sorularla sınırlı olduğu görülmüştür. Diğer şer’î delillerden ise ağırlıklı olarak maslahat, istihsân, örf ve ıstıshâb kurallarına atıfta bulunmuş, kaynaklarda hakkında görüş bulunmayan, ya da tercih yapılması gereken meselelerde bu kurallara sıkça başvurduğu görülmüştür. Başka bir ifade ile Ebussuûd Efendi toplumsal örf ve ihtiyaçları dikkatle takip etmiş, açık bir nass ile çelişmediği sürece bu maslahat ve geleneklerin devamından yana tavır koymuştur. Delillerin bu çeşitlerini uygularken o ictihat faaliyetinde bulunmuş ve bunun XVI. yüzyıl uygulamasının güzel örneklerini sunmuştur. 7- Teklîfi hükümlerin kullanımında, “farz” ve “haram” gibi kesin hüküm ifade eden tabirlerden çok “gereklidir, câizdir, evlâdır” ya da “mekrûhdur” gibi esnek tabirlere yer verdiği, bu yönüyle de selef alimlerinin çizgisinden giderek, fetvâda ihtiyatlı davrandığı görülmüştür. Bununla beraber zarûrât-ı diniyyeyi, diğer bir ifade ile dinin temel prensiplerini ilgilendiren konularda bu tavrının dışına çıkarak sert tavırlar ile net ve kesin cevaplar vermekten çekinmemiştir. Onun bu sert ve kesin fetvâlarının başlıcalarını Kızılbaşlar, Sebb-i nebî, Karamanlı Şeyh ve Raks ve devrânlı zikir meclisleri oluşturmuştur. Kızılbaş meselesi İranSafevî meselesi olması sebebiyle siyasi yönü, halk arasında yaydıkları düşünceleri dolayısıyla da itikâdî boyutu ağır basan; sebb-i nebî (Hz. Muhammed (s.a.v.) başta olmak üzere diğer peygamberlere hakaret, sövme ve aşağılama) misyonerlik sebebiyle itikâdî; Karamanlı Şeyh ve rakslı zikir meclisleri de itikâdî ve ahlâkî yönü ağır basan meseleler olarak dikkat çekmektedir. Bu yönüyle o, müftülük rolünün yanında bir müceddid rolü üstlenmiş ve bu rolünü Osmanlı’nın son dönemlerine kadar dikkate alınacak seviyede ciddiyet ve ihtimam ile yerine getirmiştir. 8- Mezhep kaynakları konusunda titiz davrandığı gözlenen Ebussuud Efendi’nin, kaynaklar hakkında değerlendirmelerde bulunduğu, alıntılar konusunda tahriçlerde bulunarak tashihler yaptığı, yer yer doğrudan kaynaklara dayalı fetvâlar verdiği görülmüştür. Bu yönüyle 410 o tabakâtü’l-fukahâ tasnifinde “ashâb-ı tahrîc” olarak nitelenen zümrenin içinde yer aldığını fiilen göstermiştir. Mezhep konusunda halk inançları ve anlayışı söz konusu olduğunda titiz ve sıkı bir tavır takınırken fetvâ, yargı ve siyaset sözkonusu olduğunda daha müsâmahakâr ve geniş bir yelpaze çizmiştir. Bu yönüyle de geleneğe bağlı ancak geleceğe açık bir ilim, fikir ve aksiyon adamı olduğunu göstermiştir. 9- Kaynaklara ve mezhebe bağlılığı esasen geçmişten devralınan bir anlayış olarak onaylamış ancak, geçmişten devralınan bu birikimi yeniden eleyip hamurlayarak şekillendirmiş, klasiğin zenginliğini döneminin çeşitliliği ile buluşturarak Osmanlı’nın XVI. yüzyılda bir dünya devleti olmasına önemli katkıda bulunmuştur. Tercihler şeklinde tezahür eden bu eleme ve yeniden şekillendirmede, Hanefi mezhebinin kurucularının görüşlerini karşılaştırıp harmanlarken, sonraki dönem fakihlerin görüşlerini de dikkate almış, yeri geldiğinde halefin görüşünü selef görüşüne tercih ederek âdetâ Hanefî mezhebini yeni bir şekle sokmuştur. Bundan da ileri giderek, nadiren de olsa Hanefi mezhebinin dışına çıkmış, Şâfiî, Mâlikî, Hanbelî mezhebiplerine muracaat etmiş, hatta bunları da aşarak sahabe ve tâbiînin görüşlerine göre hareket etmektekten de çekinmemiştir. 10- XVI. yüzyılda bir dünya devleti olan Osmanlı’nın baş müftüsü, baş kadısı ve baş müderrisi olarak o, coğrafyada yaygın ve hakim dil olarak Türkçe, Arapça ve Farsça’ya şiir yazacak seviyede hakim olmuş, coğrafyanın hangi bölgesinden gelirse gelsin, her çeşit soruya o bölgenin dil ve kültürü ile cevap vermesini bilmiştir. Bunun yanında coğrafyada yaşayan insanların genel kültür ve karakterlerine de hakim olduğu, sorulara verdiği cevaplarda kullandığı dil ve üsluplardan da anlaşılmaktadır. O, fetvâlarında nüktelere yer verdiği gibi, ilmî ve felsefî açıklamalara da girmiş, bunun yanında argo tabirlere varıncaya kadar avamî dil ve üslubu kullanmaktan da geri durmamıştır. Fetvâ makamının saygınlığı ve sahip olduğu dini temsil özelliğinden yararlanarak kimi zaman lanetleme, dua ve beddualarda bile bulunmuştur. Bununla o, ilmî danışma, dinî rehberlik, toplumsal yönlendiricilik fonksiyonlarının yanında idareci kişiliğini de en açık ve net şekliyle ortaya koymuştur. 11- Fetvâlarında donukluk ve durgunluk yerine, hareketlilik ve çeşitliliği tercih etmiş, 17 konu ve 41 meselede “diğer el-cevab” diğerek yerine ve kişiye göre fetvâlar vermiş, fıkhın canlılığı ve güncelliğinin güzel örneklerini sunmuştur. “Diğer el-cevab” türündeki fetvâlarında dikkati çeken bunların gerekçeli olmalarıdır. Böylece o, değişen fetvânın değişme sebebine temas ederek, dinî konulardaki değişimin keyfîliğe göre değil, kurallara göre şekillendiği izlenimini vermeğe özen göstermiştir. 411 12- Ebussuûd Efendi fetvâlarında güncelliği esas alırken, önceden de ifade edildiği üzere istihsân, örf ve maslahat kurallarını işletmiştir. Örneğin tarihi bir problem olarak para vakıfları konusunda o, esasen haram olan bir işlemin hangi gerekçelerle caiz olacağını fetvâlarının dışında, özel risâle telif edilerek detayları ile ortaya koymuştur. Padişahın da onaylaması ile uygulamaya konulan bu fetvâya karşı Birgivî gibi karşı çıkanlar, aleyhte fetvâ yayınlayıp eser verenler olmasına rağmen, Ebussuûd Efendi’nin gerek Padişahın konuda taraf olması ve gerekse Padişah ile olan samimi ilişkilerinden istifade ile karşıtlarını susturma ya da baskı altına alma gibi bir yola teşebbüs ettiğine dair herhangi bir bilgi ya da belgeye rastlanılmamış olması, onun ilme ve ilim erbabına olan saygısının yanında kişisel olgunluğunun da bir göstergesi olsa gerekir. 13- Ebussuûd Efendi’nin üç padişaha şeyhülislâmlık yapmasına ve her üç padişah döneminde de aynı derecede saygı görmesine rağmen, Imber vb. kişilerin bazı asılsız iddialarının aksine, kaynaklarda onun hiçbir sultana yaranma veya kendisini beğendirmeye gayret ettiğine dair herhangi bir bilgi veya belgeye rastlanmamıştır. Aksine kendisinin giyim kuşam gibi dış görünüşüne fazla riayet etmeyen ancak onur ve heybeti ile herkesin takdirini kazanan, kendisinin padişahlara değil, padişahların kendisine saygı gösterdiği şahsiyetli bir ilim ve devlet adamı olduğunu görüyoruz. Kanuni Sultan Süleyman’ın Zigetvar seferinde iken gönderdiği samimi ve duygusal mektup ile II. Selim’in tahta çıkış merasiminde kutlamaları kabul ederken, Ebussuûd Efendi geldiğinde kalkıp onun sarığından tutarak öpmesi, o güne kadar görülmemiş bir saygı olarak değerlendirilmiştir ki bu, tarihte çok nadir ilim erbabına nasib olmuş bir onurdur. 14- Ebussuûd Efendi sultanlar ile iyi geçinmiştir, ancak fetvâlarında da görüldüğü üzere Osmanlı padişahlarının o dönemdeki haşmet ve güçlerine rağmen “Nâ meşrû nesneye emr-i sultânî olmaz” kuralını Ma’rûzât maddeleri arasında zikretmekten çekinmemiştir. 15- İtikadi konulara gelince Ebussuûd Efendi eslah alellahh, cenet ve cehennem, elfâz-ı küfür, gaybiyyât-cinler, haşr, imân esasları, mezhep inancı, mukaddesata saygı, sahâbe, sıfâtullah, ru’yetullah, önceki kitaplar ile bazı şahsiyet ve fırkalar üzerinde durulmuştur. Şahsiyetlerden Molla Kabız ve iddialarına yer verilirken, fırkalardan hubmesihçiler, kızılbaşlar ve Şiîlik konusunda detaylı bilgiler verilmiştir. İtikâdî kavram olarak bid’at, ehl-i sünnet, kafirlik, mukaddeslik ve zındıklık konularına temas edilmiştir. İnanç konularında yer alan bu fetvâlarda asleh alellah gibi kelâmî – felsefî konulara yer verildiği gibi, akaid kitaplarında yer alan klasik konuların aynen tekrarının yanında, bir yönüyle de Osmanlı dini düşüncesinin oluşum sürecini yansıtan, halk ve aydın tabakanın 412 gündemindeki konulara da yer verilmiştir. Molla Kabız ve Hubmesihçiler konusu açılımını hıristiyani düşüncenin yeşerip yerleştiği topraklarda fâtih olarak sürdürmenin ve bu coğrafyalarda hükümrân olmanın sebep olduğu problemler olarak dikkati çekmektedir. Bu problemler hâkim bir devlet karşısında yenik düşmüş bir düşüncenin, var olma ve yenilgiyi yeniden galibiyete dönüştürme çabalarının bir ürünü olarak karşımıza çıkmıktadır. Kavram olarak temas edilen konular esasen, Osmanlı-Şii probleminin bir diğer yansımasıdır. Osmanlı-İran münasebetlerinin tarihi seyri açısından bu fetvâlar ayrı bir önem taşımaktadır. 16- Osmanlı dini düşüncesinin bir diğer ve de hâkim yüzü olarak tasavvufi konular, kavramlar ve şahsiyetler, en az itikâdî konular kadar, hatta ondan daha fazla öneme sahip olan meselelerdir. Bu meselelerde yer alan problemler esasen Osmanlı coğrafyasında ortaya çıkmış problemler olmayıp, kökleri Abbasilere kadar uzanan, Selçuklular döneminde varlığını ispat ederek felsefî alt yapısını kurmuş, Osmanlı coğrafyasında da tekâmül ve kurumlaşma sürecine girmiş olan problemlerdir. Ebussuûd Efendi bir taraftan kavramlara açıklık ve netlik kazandırmaya çalışırken, diğer taraftan da toplum içerisinde yaygın ve yayılma istidadında olan düşüncelerin tashihi, Sünnî düşünce açısından sakıncalı görülenlerin de engellenmesi için gayret sarfetmiştir. Açıklık getirmeye çalıştığı konuların Allah’ı bulmak, el alma ve tevbe alma, ermek ve hırka giymek, evliyâlık, Hızır (a.s.), raks, devrân, cezbe, şeyhlere tazim, şeyh ya da seccâdenişîn vb. meseleler olduğu görülmektedir. Kavram olarak istimdât, kerâmet, keşf, ma’rifet ve ma’rifetullah, nûr-i Muhammedî, ricâlü’l-gayb, kutup, vahdet-i vücûd ile zâhir-batın konularına yer vermiştir. 17- Şahsiyetler bazında Şeyh Bedreddin, Dâvûd-i Kayserî, İmam Gazzâlî, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmi, hâkim İshak, Hallâc-ı Mansûr, Hoca Attâr, İbnü’l-Arabî, İbrahim Gülşenî, Karaca Ahmet, Molla Hüdâvendigâr, Muhyiddin-i Karamânî, Oğlan Şeyh vd. kişiler olduğu görülmektedir. Bunların yanında Aşıklar, Fukarâ ve Halvetî gruplarından da söz etmiştir. Görüldüğü gibi tasavvufî konularda yer alan meseleler, esasen el-Kuşeyrî, Şihâbüddin Sühreverdî, İmam Gazzâlî gibi Osmanlı öncesi âlim-mutasavvıfların eserlerinde yer verip, derinlemesine tartıştıkları konuların, Osmanlı dönemindeki devamından ibarettir. Ebussuûd Efendi bir taraftan bu konuları ilmîbir temele oturtmaya çalışırken, diğer taraftan İbnü’l-Arabî gibi topluma mal olmuş kimi meseleleri dini açıdan en az sakıncalı duruma getirmeye, mümkün olanları da devletin imkanlarını kullanarak ortadan kaldırmaya çalışmıştır. Fetâvâ-yı 413 Abdurrahîm ve Behcetü’l-Fetâvâ gibi sonraki dönem fetvâ mecmûaları dikkate alındığında bu problemlerin Osmanlı coğrafyasında devam ettiği görülecektir. 18- Tasavvuf tarihinde Ebussuûd Efendi’nin kişisel tercih ve duruşu ilgili kaynaklarda tartışma konusu olmuştur. Hakkında yapılan bir çok farklı tespit ve tahlillere karşın onun fetvâlarındaki kişiliği de önem arzetmektedir. Herşeyden önce Ebussuûd Efendi şair ruhlu ve duygusal bir kişidir. Bu karakter genelde tasavvufi hayata meyilli olmaktadır. Ayrıca o ilk öğreniminin yanında medrese tahsilinin ileri kitaplarını da bir tarikat şeyhi olan babasından okumuş, dolayısıyla hem ilk hem ileri öğrenim ve eğitimini tasavvufi bir ortamda tamamlamıştır. Dolayısıyla onun tasavvufa karşı bir eğilim ve ilgisinin olacağı ve muhtemelen fiili bir bağlantısının olması da mümkündür. Ne var ki onun bu yönü, dönemindeki bazı tasavvufi hareketlere karşı takındığı olumsuz tavır nedeni ile dikkatten kaçmıştır. Esasen tasavvufi hareketler aleyhine verdiği fetvâlar, bütünüyle kendisine mahsus ya da tasavvufi hareketlere temelden karşı olan fraksiyonların görüşlerinden bir alıntı değildir. Onun bu yöndeki reaksiyonlarını aynı zamanda İmam Kuşeyrî, bir tarikat silsilesinin de kurucusu olan Şihabüddin Sühreverdî, tasavvufî hareketlere sempatisi ile bilinen İmam Gazzâlî’nin görüşleri ile de karşılaştırmak gerekir. Böyle bir karşılaştırmada Ebussuûd Efendi’nin klasik tasavvuf karşıtları tarafından ziyade, tasavvufa İslâm’ın temel ilkeleri açısından bakarak, şer’î ölçülerle uyum halindeki bir anlayışa taraftar olduğunu gösterecektir. Onun böyle bir bakış açısına sahip olduğu önceden özetlenen tasavvufi ve itikâdî fetvâlarında da kendini göstermektedir. Nitekim o, tarikatların raks ve devrân gibi bazı anlayış ve uygulamalarına karşı çıkarken, yine tasavvufi ekollerin savunduğu kimi görüşleri de savunmuştur. Son olarak bu çalışma, 96 adet yazma eserden derlenen 7185 adet fetvâ maddesine dayanması bakımından Ebussuûd Efendi hakkında bu güne kadar yapılan çalışmaların en geniş tabanlısıdır. Aynı zamanda bu çalışmada fıkıh ve fetvâ usûlü kurallarının bir fetvâ mecmûası üzerinde uygulaması yapılarak, hilâf ilminde “Tahrîcü’l-furû ale’l-usûl” olarak bilinen metodun bir fetvâ mecmûası üzerinde uygulaması gerçekleştirilmiştir.

Bugün 694 ziyaretçi (1753 klik) kişi burdaydı!

Bu web sitesi ücretsiz olarak Bedava-Sitem.com ile oluşturulmuştur. Siz de kendi web sitenizi kurmak ister misiniz?

Ücretsiz kaydol