 |
|
|
 |
|
| ABDULHAMİD HAN |
ABDÜLHAMİD HAN
Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı.
İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar:
Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi.
Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur.
Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur.
Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı.
Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız.
Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar.
Rabbim Başbakanımızı korusunu2026 |
|
|
|
|
 |
Benim meselem
Başlığı okuyunca ülkemizde belli bir kuşağın aklına hemen Müslüm Gürses’in aynı adı taşıyan meşhur şarkısı gelecektir. Ne diyordu rahmetli;
Bu benim meselem, derin meselem
Ezelden ebede giden meselem
Hatırım çiğnendi kalbim kırıldı
Ömrümün derdidir benim meselem…
Başka bir şarkıda da denildiği gibi “Herkesin bir derdi var, durur içerisinde!” Evet, herkesin bir meselesi olduğu gibi bizim meselemiz de eğitim. Tıpkı şarkı sözlerinde olduğu gibi o bizim “derin meselemiz, ezelden ebede giden meselemiz!” Çünkü insanlık var olalı beri onun eğitimi de doğal olarak başlamış ve insanın kendi çocuğuna bile olsa bunu vermesi kolay olmamıştır. Nitekim eski Mısır metinlerinde bile zamane gençliğinden iyi eğitim almadığı için şikâyet edilmiştir. Hâsılı, eğitimin “ezelden ebede giden” bir hikâyesinden söz edilebilir.
Eğitimciler olarak “hatırımızın çiğnendiği, kalbimizin kırıldığı” doğrudur. Özellikle öğretmenlerimizin bu konuda daha dertli olduklarını söyleyebiliriz. Bir taraftan ekonomik problemler diğer taraftan çeşitli sebepler yüzünden mesleğin itibarının azalmış olması ve daha niceleri sayılabilir. Ama hepsinden önemlisi, eğitimin artık “mimlenmiş” olması –ki bu konuya başka bir yazda değinebiliriz- ve neredeyse iflah olmayacak bir vaziyete dönüşmesi; meseleyi hatırdan ve kalp kırıklığından öte, “ömrümüzün derdi” noktasına taşımıştır.
Müslüm Baba’nın şarkısına devam edelim:
Meselem, bir sevda türküsüdür
Meselem, aşkımın öyküsüdür
Meselem, yeryüzü gökyüzüdür
Meselem, meselem…
İsteksiz, zevksiz, mutsuz bir şekilde yapılan hiçbir işten verim alınamaz. Ancak bu durum en çok eğitim için geçerlidir. Dahası eğitimde olumlu motivasyonun hem öğrenen hem de öğreten için aynı anda olması gerekir. Çünkü eğitim asla negatif bir ortamda yapılamaz. Bunun için eğitimcilerin ağızlarında sürekli “bir sevda türküsü”nün olması ve bunu bir “aşkın öyküsü” gibi her gün, her ders canlı tutmaları gerekir. Nitekim Nurettin Topçu, “40 yıl muallimlik yaptım, bir gün abdestsiz sınıf kapısından içeri girmedim.” derken İmam Hatip Okullarının kurucusu Celalettin Ökten Hoca, “Kara tahta önünde ölmek isterim.” diyerek “aşklarının öyküsünü” dile getirmişlerdir.
Aliya İzzetbegoviç, “Yeryüzünün öğretmeni olabilmek için gökyüzünün öğrencisi olmak lazımdır.” tespitiyle eğitimciliğin/öğretmenliğin ancak bilgi, birikim, görgü, şuur gibi yeterliklerle yapılabileceğini dile getirir. Biz buna kısaca, eğitim bir “yeryüzü-gökyüzü” meselesidir, diyebiliriz.
Şarkımıza dönelim:
Cevapsız sorular, üst üste biner
Kördüğüm misali benim meselem
Hasretin korkusu ruhuma siner
Yanına çağırır beni meselem.
Dünyada eğitimle ilgili “sorular”ını bütünüyle cevaplayabilmiş ülke yoktur. Bu durum hayatın doğası gereği akışkan olması ve dolayısıyla insanların beklenti, istek ve problemlerinin sürekli değişmesiyle ilgilidir. Böylece eğitimde bir sorun çözülmeden diğeri başlar. Bunun için mezkûr kavram kimi zaman sorun çözmeye kadar indirgenmiştir. Ancak üst üste gelen soru/nların çözülememesi işi “kördüğüm”e bile sürükleyebilir. Mesela, Türkiye’de üniversiteye geçiş sistemindeki sorunlar [ebeveyn beklentisi - öğrenci yeteneği - sınav sistemi - öğretmen yönlendirmesi / değerlendirmesi] bir türlü çözülememiştir.
Eğitimle ilgili sorunların senelerce devam edip çözülememesi, işi “hasret”liğe kadar götürebilir. Sözgelimi Türkiye’de çoktan seçmeli soruların ulusal sınavlardaki geçmişi sınavların tarihi kadar eskidir. Özellikle dil becerilerinin ölçülmesinde bundan vazgeçilme talebi ve bununla ilgili girişimlerden umut kesilmek üzeredir. Yine öğrencilerin çeşitli kademelerde sözvarlığının tespit edilmesi üzerine başlayan çalışmaların sonucu da “hasret”le beklenmektedir.
Ancak ne olursa olsun eğitim önemli bir meseledir, ciddi bir iştir. Bunun için gerek fert gerekse millet hayatı için eğitimin nelere kadir olduğunun bilinmesi ve bu doğrultuda çaba sarf edilmesi gerekir. Çünkü hem birey hem de toplum açısından gelişmişlik, az gelişmişlik veya geri kalmışlık tesadüfi/kendiliğinden/rastlantısal değildir, olmamıştır. Bu itibarla Mümtaz Turhan’ın ifadesiyle “Her türlü meselenin çözümünde eğitimin merkezi konumda olması gerekir.” Başka bir ifadeyle, biz istesek de istemesek de eğitim bizi “yanına çağırır.”
Sonuç olarak “Benim meselem!” aslında bizim meselemiz, hepimizin meselesi. Hatta biz buna Necip Fazıl’ın ifadesiyle şöyle diyebiliriz:
İşte bütün meselem, her meselenin başı!
Çalışma disiplini yahut irade terbiyesi
Aziz Sancar’ın hemen her ortamda gençlere çok çalışmalarını tavsiye ettiğini duymuş veya okumuşsunuzdur. Yine onun “Hepimizin zekâsı aşağı yukarı aynı, farkı çok çalışmak yaratıyor.” tespitini de belki duyanınız olmuştur. “Evlatlarımıza çalışmayı öneren ilk ve tek kişi değerli hocamız değil! Anne-babalar, öğretmenler ve daha niceleri onlardan sürekli bunu istiyor.” dediğinizi duyar gibiyim. Ancak ödüllü bilim insanımızın dünyada çok az sayıdaki insana nasip olacak büyük bir başarı kazanmasını çoğunlukla sıkı çalışmaya ve başarısızlık karşısında direnmeye bağlaması, muhatapları için son derece önemlidir.
Prof. Sancar’ın bu tespitleri bize, biri günümüze ait, diğeri ise şimdilerden yaklaşık bir buçuk asır önce yazılmış eğitimle ilgili iki kitabı hatırlattı. Zekâların eşitliğini savunan Jacques Rancière’in “Cahil Hoca”sını şimdilik bir kenara koyalım. Jules Payot’un “İrade Terbiyesi” adlı kitabı ile devam edelim. Çünkü mezkûr eser tam olarak mevzumuzu ilgilendiriyor.
Özelde fertleri genelde toplumun geleceğini ilgilendiren hayati bir mevzudan söz ediyoruz. Çocuklar ve gençlerin bir türlü; ebeveynler ile öğretmenlerin başka türlü muzdarip olduğu bir meseleden bahsediyoruz. Uzatmayalım, meselemiz “çalışmak” için irade ortaya koymak.
Rahmetli Cemil Meriç’in “Disiplin içinde çalışmayı bu kitaptan öğrendim.” dediği bu önemli kitapta Fransız eğitimci Payot, “İnsan iradesinin zayıf olmasının nedenlerini araştırdık, çözümün geliştirilmeye müsait duygu durumlarına dayandığını değerlendirdik.” diye belirtikten sonra eserin yazılma amacını “irademize faydalı olacak duygularımızı güçlendirmek ve zararlı olanları da uzaklaştırmak” olarak ortaya koyar.
Beş ana bölüme ayırarak bunların her birine ayrı birer kitap diyen Payot, eserinde yılların gözlemi ve deneyimi ile irade eğitimi savaşının her bir evresini ve yapılacakları tek tek anlatır. Ahlak eğitimcisi, kitapta insanların ertelediği, ötelediği, görmezden geldiği birçok sorunun çözümünün aslında o kadar zor olmadığı ve üstesinden gelinmesi gereken şeyin “irade terbiyesi” olduğunu dile getirir.
Payot’a göre hayattaki başarısızlıklarımızın tek sebebi irademizin zayıflığıdır. İsteksizlik, tembellik, şehvet, kötü arkadaşlar, düşüncesizlik ve enerjimizi başka şeylere harcamak doğamızı tamamen etkiler ancak bu tutkular gelip geçicidir. Hâlbuki insanların harekete geçmesi ve canlanması için çalışması gerekir. Çünkü çalışmak insanı mutlu eder.
Çocuklarımıza bile ders çalışma konusunda ne kadar zor bir sistem uyguladığımızı kendimiz de gözlemleyebiliriz. İşçiler kendinden öncekiler kadar çalışır. Sınava giren öğrenciler en düşük notla dersi geçmek ister. Kimse daha iyisi için çaba sarf etmez. İnsanlar avukat, hâkim, doktor bile olsa zamanla hayatlarının ilk yıllarındaki gibi zihinleri berrak değildir. Çünkü öğrenmeleri ve araştırmaları gereken şeyler artmıştır, artık onlar da monoton olarak hayata devam ederler. Hâlbuki hayatımızı çalışmadan anlamlı ve faydalı bir şekilde sürdüremeyiz.
Çalışmanın birinci kuralı her zaman çok dikkatli olmaktır. İkinci kural derin düşünme ve konsantrasyondur. Fransız eğitimciye göre, başarılı olmak istiyorsak işimizi sevmek zorundayız. Birçok insana hayat tercihi yapmasını isteseydik tabii ki sefalet içindeki bir hayatı tercih etmez; bir entellektüelin hayatını tercih ederdi. Düşüncelerimiz her zaman bir düzen içinde değil, genelde ihtilaflıdır. Düşüncelerin doğal eğilimlerin ya da isteklerin vahşi gücü karşısında bir gücü yoktur. Tekrar ve çağrışımlar olmazsa zihin her düşünceyi derin bir yere gömmektedir. Burada tefekkür ve bunun sonucunda kendimizi bulmak çok önemli kilit noktadır.
Yazar, insanın dış motivasyon kaynaklarından çevrenin önemine değinirken neredeyse herkesin aile, arkadaş çevresi ve okul hayatı gibi konulara çok çabuk kapıldığını dile getirir. Ona göre, çevreden gelen dilin gücü öyle güçlüdür ki, ondan kendini kurtarabilenler gerçekten kıskanılacak bir hayat yaşarlar. Korkularımızın ve tembelliklerimizin üzerine gitmek bizi geliştirecektir.
Zamanın nasıl kullanılacağını öğrenebilmek çok önemlidir. Ayrıca psikolojik etkileri kontrol etmeye çalışırken, insanı motive edecek şey, sağlıklı ve bakımlı bir bedene sahip olmaktır. Payot’a göre beslenme ve egzersiz gibi sağlıklı aktiviteleri de hayatımıza dâhil etmemiz, uyku saatlerimize de dikkat etmemiz gerekir. Burada savaşılacak iki düşman; şehvet ve tembelliktir. Kontrol edemediğimiz tutkular da bize zarar verir fakat ömürleri daha kısa sürelidir. Gereksiz özentiler, yanlış arkadaşlıklar, başıboş eğlenceler gençlerin içindeki ahlaki ve asil duygularını kötü bir maya gibi etkilemeye başlar. Bunların önüne geçmek ise gençlerimize faydalı idealler telkin etmek ve enerjilerini o tarafa yönlendirmektir.
Eğitim sisteminin de kişilerin iradesinde büyük etkiye sahip olduğunu dile getiren yazarımız, eğitim yoluyla insanların zayıf iradeli olabileceğinden söz eder. Liseye kadar her türlü aile ve okul denetiminden geçen çocuklar, üniversite çağına geldiklerinde tamamen yapayalnız bırakılır ve neye uğradıklarını şaşırıp boş heveslerin ve tembelliğin pençesine düşer. Çünkü ona yıllarca sorumluluk verilmemiş, aksine her daim yönetilmiştir.
Payot’a göre dünyada hiçbir şey uzun süre çaba sarf edilmeden canlı tutulamaz ve kamu yardımı olmadan aylar, yıllar boyunca devam edemez. Oysa buna çok ihtiyacımız vardır. Çünkü insan yalnız değil; sosyal bir varlıktır ve kendini topluma kabul ettirmeye çalışır. Bunu yaparken bazen toplumdaki büyük isimlerin desteğine ihtiyaç duyar. Örneğin bir öğrenci profesöre ya da bir üstada ihtiyaç duyar, heyecanının ve çalışmasının takdir edilmesini ister. Bazen de okunan kitaplar insanları yönlendirir.
Kısacası eğitimci Payot’a göre; karakterimizi değiştirebilir, irademizi eğitebilir, çağın/dönemin ve doğamızın kanunlarına dair bilgimizle kendimize hükmetme sanatında yüksek bir dereceye ulaşabiliriz.
.
Sadelik mi gösteriş mi?
Ünlü deneme yazarı Francis Bacon, bir yazısında “Erdem kendini en iyi sadelik içinde gösterir.” der ve bunu yaşadığı döneme ait bazı kişilerle örneklendirir. Peki, siz hiç düşündünüz mü, insana sadelik mi yoksa gösteriş mi daha çok yakışır? Ya da siz hangisini seversiniz? Veyahut bizim toplumumuz hangisine daha çok meraklıdır?
“Kendimize bakarsak sadeliği; başkasına bakarsak gösterişi” dediğinizi duyar gibiyim. Ama öyle şey olmaz. Ya, nasıl olur? Bunun için biraz geçmişimize, kültürümüze bakmamız gerekiyor.
Türk mitolojisinin en önemli metinlerinden Oğuz Kağan Destanı’nın başkahramanı Oğuz Kağan’ın hayat karşısında aldığı tavır, basit denilebilecek kadar sadedir. O karışık ve kapalı şeylerden hoşlanmaz. Oğuz Kağan Destanı’nın yapısı ve üslubu da bu özellikleri taşır. Yine edebiyatımızın diğer önemli bir metni Dede Korkut Hikâyeleri’nde de bunu rahatlıkla görebiliriz.
448 yılında Hun hükümdarı Attila’yı ziyaret eden elçilik heyetinde bulunan Grek seyyahı Priskos, kendilerinin de bulunduğu bir yemekte Attila’nın tam bir sadelik içinde olduğundan bahseder. Grek seyyah orada gördüklerini şöyle anlatır:
Orada bulunan Hunlara ve bize gümüş tabaklarda, Attila’ya ise tahta tabakta et getirmişlerdi. Her cihette mutedil ve kanaatkâr idiler. Misafirlere altın ve gümüş kadehler verildiği halde onun kadehi tahtadan idi. Sırtındaki elbiseleri, ayakkabıları, kılıcının kabzası, kılıfı ve atının takımları askerlerinkinden hiç de farklı değildi. Yalnız diğerlerinden daha temizdi.
Osmanlı döneminde mimarinin zirvesi sayılan Selimiye ve Süleymaniye camilerinde de bu sadelik kendini gösterir. Gücünü, unsurların birbirine olan nispetinden ve azametinden alan bu yapılarda süslemeler; olması gerektiği kadardır ve asla mimarinin önüne geçmez. İran, Hint, Orta Asya ve hatta Selçuklu mimarisi ile karşılaştırıldığında bu fark çok daha iyi anlaşılır. Hatta Turgut Cansever, Nurosmaniye Camisi ile III. Ahmet Çeşmesi’nin süslemelerinin fazlalığından dolayı halkın bu durumu protesto eden gösteriler yaptığını dile getirir.
Türk bahçe mimarisinde de sadelik dikkati çeker. Türk ruhu karışıktan çok sadeliğe yatkındır. Yabancı bahçelerde karışık çiçekler bulunduğu halde Türk bahçelerinde bir yatakta aynı tür çiçekler yer alır. Bunlar, uzaktan bakıldığında aynı motifin tekrarlandığı bir halı gibi görünür. Türk milletinin karakterinde var olan bu sadelik duygusu, sanatın her alanında kendini gösterir. Başta divan şiirinin bazı dönemleri sayılmazsa şiirde bile sadelik göze çarpar. Özellikle halk tarafından Yunus Emre ve Nedim gibi şairlerin çok sevilmesi bunun göstergesidir.[1]
Johnstone, İslami sistemde dinin, siyasetin, kanunların, davranışların ve geleneklerin, aynı nizamın değişik ifadeleri olduğunu ifade ederek bu çok yönlü sistemin her kısmında karakteristik özelliğin sadelik olduğunu ifade eder.[2] Ona göre sadelik bu sistemin çekiciliğinin sırlarından biridir.
Erol Güngör, Türklerin sadeliğine örnek olarak devletin en zirvesindeki insanların oturduğu yeri gösterir. Ona göre dünya tarihinin en büyük destanını yazan bu milletin karakterini anlayabilmek için onun hükümdarlarının yaşadığı Topkapı Sarayı’na ibretle bakmak bile yeter. Bu adamlar kendi şahsiyetlerini inandıkları kıymet sistemi uğrunda silmekle uğraşmış gibidirler. Topkapı Sarayı Tanrı’ya ve onun kullarına hizmet etmek üzere toplanmış dervişler tarafından kurulmuş mütevazı bir tekkedir.
Nermi Uygur, Türkçe ile Almancayı karşılaştırarak Almancanın, her şeyi belli bir düzen çerçevesinde belirleyen, çözümleyip birleştiren bir dil olduğunu ve bu itibarla evrendeki şeyleri erkek, dişi, nesnel diye çeşitli türlere ayırıp bağladığını belirtir. Anadili Türkçe olan birinin, kendi dil duygusuyla bu tanımlıkları benimseyip öğrenmesi, hele bir çekidüzen gerekçesiyle eksiksiz uygulaması kolay bir şey değildir. Türkçede tanımlık diye bir şey yoktur. Almancayla karşılaştırılınca, Türkçe konuşanlara dünya, bir bakıma, daha yalın, daha 'bağımsız', daha tıkız, daha yöresiz görünür; dünyayı kavramak için nesneleri tanımlıklara ayırıp bağlamak gereğini duymaz. Nermi Hoca, Türkçenin Almanca karşısındaki yalın ve sadeliğini cümle düzeni bakımından da gösterdiğini ifade eder.
İbni Batuta meşhur seyahatnamesinde ahilerden bahsederken şöyle bir hadise anlatır:
Antalya'ya varışımızın ikinci günü idi, bu gençlerden biri Şeyh Şehabeddin-i Hamevî’nin yanına gelerek onunla Türkçe konuştu. O zaman Türkçeyi henüz anlayamamakta idim. Sırtında eski, yıpranmış bir elbise, başında da keçe külah vardı. Şeyh, bana dönerek, “Bu adamın ne dediğini biliyor musunuz?” diye sordu. “Ne söylediğini bilmiyorum.” dedim. Bunun üzerine, “Seni ve yanındaki arkadaşlarını yemeğe davet ediyor.” demesiyle doğrusu buna hayret ettim. Adam oradan ayrılınca şeyhe “Bu âdem fakirdir, bizi ağırlayacak kudreti yoktur, onu zor durumda bırakmak istemeyiz.” dedim. Bunun üzerine şeyh güldü ve “Bu adam genç kardeşlerin önderlerinden biridir, kendisi sayacı ustalarındandır, cömertliği ve keremkârlığı ile tanınmıştır. Sanatkârlar arasında aşağı yukarı iki yüz yoldaşı vardır. Onlar kendisini önderliğe seçtiler ve bir tekke yaptırdılar. Şimdi gündüz kazandıklarını geceleri sarf ederler.” cevabını verdi. Akşam namazını eda ettikten sonra, bu adam tekrar yanımıza geldi ve hep birlikte tekkeye gittik ki, mükellef bir zaviye ile karşılaşmış olduk.
XVIII. yüzyılda Türkiye’ye gelen Comte de Marsigil; “Türklerin güldükleri nadir görülür, konuşmaları gayet ciddidir; işlerinden bahsederken çok kısa sözler söyler ve kendilerine de az kelimeyle meram anlatılmasını isterler.” tespitini yapar. Yine Türklerin şiir türündeki başarılarını da bununla ilişkilendirmek mümkündür. Ayrıca “Çok söz Kur’an’a yakışır.” sözü de bunu destekler.
[1] Kurnaz, Cemal. (2013). Divan Edebiyatı ve Türk Kimliği, Ankara: Kurgan Edebiyat Yayınları, s. 46-47
[2] H. A. Munro Butler Johnstone (2009). Türkler: Karakterleri, Terbiyeleri ve Müesseseleri, (çev. H. Çelik), Ankara: Cedit Neşriyat, s. 73
Kitap seçimimizin kısa tarihi
İster okumayı öğrenme (okuryazar olma) noktasında ister okuma kültürü ve alışkanlığı noktasında olsun, okuma belli bir süreç dâhilinde gerçekleşir. Mezkûr sürecin etkili olarak yürümesini sağlayan unsurlardan biri de okunacak materyalin (kitap, dergi, dijital materyal vb.) seçimiyle ilgilidir. Günümüzde bu seçimi etkileyen ortamların başında multimedya (internet, sosyal medya vb.) gelir. Nitekim bazı araştırmalarda sosyal medya kullananların diğerlerine göre daha çok kitap okuduğu tespit edilmiştir.
Orhan Okay, 1940’lı yıllarda Millî Eğitim Bakanı Hasan Ali Yücel’in öncülük ettiği ve ağırlığını Batı edebiyat ve düşünce eserlerinin oluşturduğu klasiklerin Türkçeye çevrilerek yayınlanmasıyla 1950’den sonra Tevfik İleri’nin Millî Eğitim Bakanlığı döneminde “Türk Kültür Eserleri” adıyla Doğu kültürüne ait eserlerin yayınlanmasının o dönemde “iyi bir okuma atmosferi” oluşturduğunu dile getirir. Yine Orhan Hoca, daha sonra 1970’lere doğru, önceki iki deneyimin birikimiyle yerli ve yabancı kaynaklı eserlerin yayınını esas alan “1000 Temel Eser” çalışmasıyla bunun devamında ortaya konan “1001 Temel Eser” adı altındaki Tercüman gazetesine ait bir dizi yayın faaliyetinin de kayda değer olduğunu belirtir.
Son dönemde ise Millî Eğitim Bakanlığı tarafından 2004 yılında lise öğrencileri için, 2005 yılında da ilköğretim öğrencileri için “100 Temel Eser” kitap listeleri hazırlanmış ve birer genelgeyle öğretmenlerden bu kitapları öğrencilerine okutmaları istenmişti. Her ne kadar muhataplar mezkûr eserlerin temininde bir takım sorunlar (ekonomik, telif hakkı vb.) yaşamış olsalar da bu çalışmaların da diğerleri gibi Türkiye’nin okuma kültürüne katkı sağladığı düşünülür. Nitekim 2000’li yılların başında 6000 civarında olan yıllık basılan kitap sayısı 2021 yılında 80.000 rakamına dayanmıştır (TÜİK, 2022). Buna ek olarak Oku-Yay platformunun 2019 yılı araştırmasına göre son on yılda Türkiye’de kitap okuma oranında ciddi bir artış tespit edilmiştir. Ancak MEB tarafından mezkûr kitap listesi çalışmalarına 2018 yılında son verildi. Hâlbuki kitap temini sorunlarının giderilmesi başta olmak üzere gerekiyorsa liste güncellemesinin yapılması, yine daha öncekilerde olduğu gibi “500 Temel Eser” veya “1000 Temel Eser” gibi kitap sayısının artırılması ve basım-yayımının yapılarak okullarla / öğrencilerle buluşturulmasının neden düşünülmediği merak konusudur.
Kitap seçimiyle ilgili sık başvurulan tercihlerden biri de kitap tavsiyeleridir. Çeşitli araştırmalarda bireylerin tavsiye üzerine kitap okuduğu ortaya konulmuştur. Bu veriden yola çıkılarak çeşitli bilimsel araştırmalar yoluyla; edebiyat dergileri veya bazı kişiler (yazar, şair, akademisyen vb.) tarafından ya da bazı dernek ve kurumlar (okuma dernekleri, özel okullar gibi) yoluyla kitap önerilerinde bulunulmaktadır. Bilimsel yolla yapılan ilk çalışma bendeniz tarafından Türkçe öğretmenleri / öğretmen adayları için hazırlanmıştır. Türkçe öğretmenliği programında görevli öğretim üyeleri ve Türkçe öğretmenleriyle görüşülerek belirlenen mezkûr kitap listesinde 100 esere yer verilmiştir. Bu kitaplardan ilk 10’u şu şekildedir:
Türkçenin Zenginlikleri İncelikleri (Doğan Aksan), Dil ve Kültür (Mehmet Kaplan), Huzur (A. Hamdi Tanpınar), Türkiye’nin Maarif Davası (Nurettin Topçu), Türk Dili Tarihi (A. Bican Ercilasun), Anna Karanina (Tolstoy), Yunus Emre Divanı (Yunus Emre), Kayıp Zamanın İzinde (Marcel Proust), Karamazov Kardeşler (Dostoyevski) ve Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi (H. Ziya Ülken).
Yine aynı yöntemle yapılan ikinci çalışma Beytullah Karagöz imzalıdır. Ortaokul öğrencileri için hazırlanan bu çalışmada Türkçe öğretmenleri, akademisyenler ve çocuk edebiyatı yazarlarının görüşleri doğrultusunda 100 kitap belirlenmiştir. Mezkûr listede yer alan ilk 10 kitap şu şekildedir:
Küçük Prens (A. de Saint Exupery), Çalıkuşu (Reşat Nuri Güntekin), Sol Ayağım (Christy Brown), İnsan Ne ile Yaşar (Tolstoy), Şeker Portakalı (J. M. de Vasconcelos) Dede Korkut Hikâyeleri, Çocuk Kalbi (E. de Amicis), Beyaz Diş (Jack London), Charlie’nin Çikolata Fabrikası (Roald Dahl) ve Martı (Richard Bach).
Bilimsel yolla yapılan diğer bir çalışma yine bendeniz ile M. Eyyüp Sallabaş’ın lise öğrencileri için hazırladığı kitap listesidir. Türk dili ve edebiyatı öğretmenleriyle görüşülerek belirlenen bu listede 100 kitaba yer verilmiştir. Bu eserlerden ilk 10 sırada yer alanlar şu şekildedir:
Yunus Emre Divanı (Yunus Emre), Safahat (M. Akif Ersoy), Nutuk (M. Kemal Atatürk), Çile (N. Fazıl Kısakürek), Ahlak (Nurettin Topçu), Tarihte Türkler (Erol Güngör), Bir Bilim Adamının Romanı (Oğuz Atay), Devlet Ana (Kemal Tahir), Sahnenin Dışındakiler (A. Hamdi Tanpınar) ve Dede Korkut Hikâyeleri.
Her ne kadar bireylerin tavsiye üzerine kitap okuduğu ve bu amaçla kitap listelerinin hazırladığı ortaya konulmuş ise de özellikle okuma kültürü ve alışkanlığına sahip kimi okurlar tarafından buna gerek olmadığı görüşü savunulur. Başka bir deyişle bu kişiler, insanların kendi okuma tecrübelerinin kendilerine kılavuzluk ettiğinden başkasının önerisine gerek olmadığı görüşündedir. Nitekim Cevdet Said de bu görüşü savunarak okumanın sahamızı genişlettiğini ve herhangi bir kitabı okumanın diğer kitapları okumaya bizi davet ettiğini belirtir. Bu görüşe göre okunacak kitaplara ulaşmanın en doğru yolu, başka kitaplardır. Yani kitaplar, kitaplara götürmektedir.
Nurettin Topçu Eğitim Üniversitesi
Daha önce bu sütunda Türk asrına başlarken eğitimde odak sorunun “istikamet” olduğunu dile getirmiş; diğer meselelerin de buna bağlı olarak çözülmesi gerektiğini ortaya koymuştuk. Evet, ikinci yüzyılda ortaya konacak olan bu yeni paradigmayla hem eğitimde gerçek iyileşme ve ilerlemenin kaydedilmesi mümkün olacak hem de bütün bu değişim ve dönüşümü hayata geçirecek öğretmenlerin yetiştirilmesine imkân verilmiş olacaktır.
Nurettin Topçu, öğretmenliği sanatkârlığa benzeterek “Muallim ruhlar sanatkârıdır.” ifadesini kullanır. Nasıl ki iyi bir doktor mesleğini/sanatını iyi bir doktordan öğrenirse iyi bir öğretmen de ancak iyi bir öğretmenle karşılaşarak bu mesleğin hakkını verebilir. Bir hocamızın bizimle paylaştığı bir hatırası şöyleydi:
“Batıda gelişmiş ülkelerden birinde öğretmen alımı mülakatına şahit oldum. Sınav komitesinin adaylara yönelttiği sorulardan biri ‘Sizin iyi bir öğretmeniniz oldu mu, olduysa onun bu özellikleri ne idi?’ şeklindeydi. Mülakatın bitiminde onlara bu mesele çok mu önemli diye sorduğumda ‘İyi öğretmeni tanımayan, iyi öğretmen olamaz.’ demişlerdi.“
Topçu’nun meşhur eserindeki konuyla ilgili şu tespitleri önemlidir:
“Orhan’ı yetiştiren, Fatih’i cihanda harika bir manevi olgunluğa sahip kılan muallimleridir. İkinci Murat, mürşidine teslim bir zahit, Yavuz yalnız âlimin önünde eğilmesini bilen, muallimin mesuliyetlerine hürmeti bilmiş, kılıcının olduğu kadar ruh dünyasının da bir kahramanı idi. Dünyaya söz geçiren hükümdar yalnız müftüsüne itaat ediyordu. Âlimin atının ayağından sıçrayan çamurun bile şeref olduğunu kabul ediyordu. Bizim bütün tarihimiz, muallimin yükseltildiği devirlerde şan ve şerefle medeniyet ve ahlakın zirvelerin tırmanmış, muallimin alçaltıldığı dönemlerde ise uçurumlara yuvarlanmıştır.”
***
Teoman Duralı, kendisine yöneltilen “Türkiye’de kaç tane felsefe bölümüne ihtiyaç var?” sorusuna, “Bir tane” cevabını vermişti. Biz de hâlihazırda ülkemizin “bir tane eğitim üniversitesi”ne ihtiyacı olduğunu söyleyebiliriz.
Bir eğitim üniversitesi...
“Zaman bendedir ve mekân bana emanettir.” şuurunda bir üniversite…
Biraz daha açalım.
“Yaşama yerine yaşatma ahlakı”nın temel değer olarak benimsendiği bir üniversite… Adını biz koyalım, ömrünü Allah versin!
“Nurettin Topçu Eğitim Üniversitesi”
“Türkiye’nin yeniden büyük devlet olma ülküsü”nün fert fert bütün öğrencilere kazandırılmasının amaç edinildiği bir üniversite…
[İstanbul’da tarihî yarımada üzerinde Çemberlitaş civarında.]
“Maarifi bir dava” meselesi olarak görüp teoride ve uygulamada bunu gösteren son büyük muallim-mütefekkirin eğitimle ilgili görüşlerinin misyon olarak benimsendiği bir üniversite…
“Kâmil insan veya iyi ödev insanı” yetiştirmenin hedeflendiği, hem Farabî ve Gazalî gibi ilk muallimlerimizden başlayarak kadim geleneğimizden ilham alınan hem de modern dönemlerdeki eğitim birikimimizden istifade edilerek özgün bir eğitim sisteminin inşa edildiği bir üniversite…
“Maarifi yapan da yıkan da muallimdir.” veciz ifadesinin bir gereği olarak öğretim üyesi/elemanı kabulünün bu çerçevede özel olarak (bilimsel, sosyal, psikolojik vb.) düzenlendiği bir üniversite…
“Her okul öğretmeni kadardır.” gerçeğinden hareketle öğrenci kabulünün, ulusal sınavdaki yüksek başarıya ilaveten mülakat yoluyla yapıldığı bir üniversite…
“Hiç bir okul öğretmeninden daha iyi olamaz.” tespitinden hareketle eğitimin az sayıdaki (bir sınıfta en fazla 25 kişi) öğrenciyle uygulamalı bir şekilde yapıldığı bir üniversite…
“Mesuliyetin mefkûre hâlinde benimsenmesi”ne büyük değer verilen; öğrencilerine, toplumdaki bütün değişim/dönüşüm veya iyi-kötü şeylerden sorumlu oldukları bilincinin aşılandığı bir üniversite…
“Türk insanının kendine has olan şahsiyetini yabancı ideallerin esaretinden kurtarıp” yüksek bir ideale dönüştürebilmek için öğrencilerinin dil bilinciyle tarih şuuru kazanmalarına özel itina gösterilen bir üniversite…
“Avrupa medeniyetinin yaptığı hataları yapmamak, Avrupalı gibi makina âşığı değil, ruh ve vicdan âşığı nesiller yetiştirmek” için Batılı bilgi ve yöntemlere eleştirel bir yaklaşım sergileyen bir üniversite…
“Medeniyetler muallimle kuruldu.” tespitinden hareketle öğrencilerine, öğretmenliğin yüksek bir ideal mesleği olduğu bilincini kazandıran bir üniversite…
“Eğitim ithal edilemez.” gerçeğinden hareketle, Türk biliş tarzı ve anlayışıyla ihtiyaçlarına uygun öğrenme biçimleri geliştirip uygulayan bir üniversite…
“Ahlak temelli bir eğitim” yaklaşımının benimsendiği; öğrencilerin, sevgi, merhamet, fedakârlık ve adalet duygusunu kazanmalarına öncelik veren bir üniversite…
***
Büyük şaire rahmet ve ondan ilhamla:
“Bu iradeyi karşımda görüyorum.”
“Allah’ın selamı üzerinize olsun.”
Eğitim için bir hâl çaresi: Türkiye okuma ve yazma merkezleri
Günümüzde öncelikle fertlere okuma becerisini kazandırmak, daha sonra onları düzenli okur hâline getirmek, okunacak kitap ve diğer materyallerin sayısını artırıp çeşitlendirmek ve nihai olarak nitelikli okur yetiştirmek hemen her ülkenin eğitimdeki öncelikli hedefleri arasındadır. Çünkü okumanın ülkelerin eğitimdeki verimliliğini yüzde 30 düzeyinde, eğitimin de ekonomideki verimliliği yüzde 44 oranında etkilediği tespit edilmiştir.[1]
Okuma kültürünün kelime dağarcığıyla birlikte düşünme yeteneğini geliştirmeye, konuşma ve yazma için altyapı oluşturmaya ve bakış açısını genişletmeye katkısından dolayı kişinin akademik performansının artmasına yol açtığı kabul edilir. Bu durum okumayı bütün dersler için gerekli olan temel bir beceri hâline getirmiştir. Rita Felski’nin okumaya yüklediği “bilme ve tanıma” işlevlerine ek olarak Bizim Yunus’un “kendini ve hakkı bilmeyi” de dâhil etmesi meselenin ciddiyetini artırır. Daha da ötesi Cevdet Said’in insanların esas probleminin “okuma” olduğunu belirtip insanlığın geleceğini kalemin ömrüne bağlaması da oldukça manidardır.
Okumayı fertlerin hayatı boyunca devam ettirdiği bir kültür hâline getirmek için ciddi ve etkili çalışmaların yapılması gerektiği ortadadır. Bunun için pek çok ülkede olduğu gibi Türkiye’de de ulusal boyutta çalışmalar yapılmış[2] ve son yıllarda iyileşme kat edildiği gözlenmiştir.[3] Ancak 2018 yılında ani ve ilginç bir kararla uygulamasına son verilen ilköğretim ve lise öğrencileri için “100 Temel Eser” çalışmasından sonra ulusal boyutta ciddi bir faaliyetin ortaya konmadığı söylenebilir.
İletişimin ve sosyal hayatın iyice değişip dönüştüğü şimdilerde, okumayla birlikte yazma becerisinin de geliştirilmesine ihtiyaç vardır. Bu becerinin gelişmesiyle birlikte öğrenciler, bir olayı, düşünceyi kanıtları ile birlikte ifade etme, rapor yazma, metni gözden geçirme, plan yapma, değerlendirme ve bilgilerini derinleştirerek o alanda daha yetkin bir duruma ulaşmış olurlar. Yazma becerisi bireylerin bilgiyi transfer etme, kendi düşünceleri ile bilgiler arasında bağlantı kurma ve metnin yapısında tutarlılık sağlama imkânlarını artırabilir. Yine okul ortamında yazılı anlatım becerisinin gelişmiş olması öğrencilerin akademik başarılarını olumlu yönde etkileyebilir. Ayrıca bu beceri öğrencilerin estetik yönden gelişmelerine de katkı sağlayabilir. Dahası Türk çocuklarının PISA ve PIRLS gibi uluslararası değerlendirmelerde okumadan ziyade yazmaya / yorumlamaya ihtiyaç duydukları da bir gerçektir.
Türkiye’de ilkokulda başlanıp üniversiteye kadar devam edilen derslere rağmen öğrencilerinin yazılı anlatım becerilerinin yeterince iyi olmadığı, hangi öğretim kademesinde olursa olsun yazmadan pek hoşnut olunmadığı bilinir. Hatta öğrencilerin en çok zorlandıkları, isteksiz oldukları dil becerisinin yazma olduğu da bilinen bir gerçektir. Kısacası araştırmalarda eğitimin temeli diyeceğimiz okuma ve yazma konusunda Türkiye’de çözülmeyi bekleyen çok ciddi sorunlar olduğu tespit edilmiştir.
Ebeveynlerin ilgisizlikleri, okuduğunu tam ve doğru anlayamama, teste dayalı sınav sistemi, yeterince okumayan ve yazmayan çevre, ekonomik sıkıntılar, okuma ve yazma eğitiminin zor bir süreç olarak algılanması ve bunları ihtiyaç olarak görmeme, geleneksel anlayışla okuma ve yazma eğitiminin devam etmesi, öğrencilerin yaşamış olduğu olumsuz okuma ve yazma deneyimlerine bağlı isteksizlikler, gereksiz medya/sosyal medya kullanımı ve sınıflardaki öğrenci yoğunluğu bu sorunların bazılarıdır.
Bir kısmını ortaya koyduğumuz mezkûr sorunların giderilmesi, yeni bir paradigmaya işaret etmekle birlikte çeşitli yapısal düzenlemelere gidilmesini ve geniş çaplı çalışmaların yapılmasını gerekli kılar. Ayrıca kapsamlı çalışmaların icra edilerek sonuç alınmasının belli bir süreci gerektirdiği de hatırdan çıkarılmamalıdır. Dolayısıyla meselenin önem düzeyi ve kapsamı bu işin bir merkez veya merkezler tarafından yürütülebileceğine işaret eder.
Hülasa, toplumun bütün kesimlerine yönelik okuma ve yazma politikaları belirleyecek, bunları planlayacak, uygulamasını ve koordinasyonunu yapacak bir kurum veya ajansa ihtiyaç olduğunu söyleyebiliriz. Müstakbel kuruma yönelik isim teklifimiz, “Türkiye Okuma ve Yazma Merkezleri (TOYMER)” şeklindedir.
Kalkınma ajanslarına benzer bir yapıda kurulacak bu merkezlerde okuma ve yazma alanlarında yetkin akademik uzman ve öğretmenlerin görev yapmasının yanı sıra çeşitli zamanlarda dışarıdan (üniversite ve okullardan) eleman görevlendirilerek desteklenmesi sağlanabilir. Yine belediye, üniversite ve okullarla (anaokulu, ilkokul, ortaokul ve lise) işbirliğiyle başta anne ve babalar olmak üzere öğrencilere eğitimler verilmesine yönelik projeler uygulanarak okuma ve yazma sorunları giderilebilir.
TOYMER’in öncelikli görevi kitabı, okumayı ve yazmayı başta öğrencilere daha sonra da topluma sevdirmek olmalıdır. Bu amaçla Türkçe, edebiyat, anaokulu ve sınıf öğretmenlerinin devamında da diğer öğretmenlerin okuma konusunda eğitilmesi ve bilinçlendirilmesi; ebeveynler ile diğer aile bireylerinin kitaba, okumaya ve yazmaya ilgisi sağlanıp artırılabilir. Yine okullarda “kültür ortamları” (kompozisyon yarışmaları, okul gazete ve dergilerinin çıkarılması vs.) oluşturulmasına katkı sağlanabilir. Ayrıca toplumun farklı kesimleri, meslek ve yaş grupları için kitap listeleri oluşturulabilir.
TOYMER, çeşitli kurum ve kuruluşlarla işbirliği içinde olmalı, eğitim politikaları geliştirmeli, yeni düzenlemelere gidilmesine ön ayak olmalıdır. Bu kurumların başında YÖK, MEB, Kültür Bakanlığı ve ÖSYM gelmektedir. Bu konuda yapılacak çalışmaların ilki öğretmen yetiştirme sisteminin yeniden ele alınarak bu kurumların ıslahı olmalıdır. Bu kurumlara öğrenci alınmasıyla başlanıp buradaki akademik personelin niteliğiyle birlikte niceliğiyle devam eden ve nihai olarak öğretmenlerin istihdamlarıyla sürüp giden sorunlar çözülerek merkezinde okuma ve yazma kültürünün olduğu bir öğretmen yetiştirme felsefesi oluşturulmalıdır. Daha sonra okuma ve yazma kültürünü geliştirmeye yönelik ulusal ve uluslararası projeler üretilmelidir. Ayrıca okul kütüphaneleri başta olmak üzere kütüphaneler yeniden yapılandırılarak bu mekânların işlevsel hale getirilmesi sağlanmalı; çeşitli basın yayın faaliyetleri düzenlenmelidir. Kurumun daha dar kapsamlı bir örneği olarak ABD’deki National Writing Project’in (NWP) faaliyetlerine bakılabilir.
[1] Çocuk Vakfı. (2006). Türkiye’nin okuma alışkanlığı karnesi. İstanbul: Çocuk Vakfı Yayınları.
[3] Oku-Yay. (2019). Türkiye okuma kültürü araştırması. İstanbul: Oku-Yay Platformu.
.
Türklerin Okuma Sosyolojisi
İnsanın sosyal davranışlarını inceleyen bilim dalı olan sosyoloji ile bireysel bir beceri olarak başlayan ancak kültürel bir faaliyete dönüşen okuma arasında yakın bir ilişkiden söz edilebilir. Köksal Alver, okuma sosyolojisini, okuma eylemine toplumun bakışı ve biçtiği değer, okuyan bireyin toplum karşısında takındığı tutum, okuma eylemiyle toplumsal değişim arasındaki bağlantıdan müteşekkil bir kavram olarak tanımlar. Buna göre okuma sosyolojisi açısından okunan metin, toplumun bir diğer ferdi tarafından kaleme alınan ve içinde bulunulan tarihî-coğrafi-ekonomik yapıdan beslenen bir kurgudur.
Goethe’nin “İnsan kendini yalnızca insanda tanır.” ifadesinde olduğu gibi okuma yoluyla başkalarının duygu ve düşüncelerini bilme, tanıma, anlama imkânı buluruz. Bu yolla hem kendimize dönme/çeki düzen verme fırsatına kavuşur hem de sosyalleşme imkânı yakalarız. Ayrıca okumanın önemli görüldüğü ve takdir edildiği bir sosyal çevre; kişinin okumaya ilgi duymasını, olumlu tutum geliştirmesini ve benimsemesini sağlayabilir.
Türk milletinin sosyo-kültürel olarak okuma ve yazmadan ziyade dinleme ve konuşmaya yatkın olduğuna dair araştırmalar mevcuttur. Ancak son dönemde yapılan çalışmalarda ortaya çıkan bilgilere göre başta Osmanlı toplumu olmak üzere Türk tarihinde dönemin ihtiyacına göre medrese ve kütüphanelere; diğer bir deyişle okuma ve yazmaya gerekli değerin verildiği görülür.
Talîkîzâde Mehmet (ö. 1606) Şehnâme-i Hümâyûn adlı eserinde Osmanlıların önemli özelliklerini sıralarken bunlardan birinin de “şiir yazma gücü” olduğunu belirtir. Hilmi Ziya Ülken ise Osmanlı toplumunun 13.-19. yüzyıllar arasında şiir ve mimari başta olmak üzere birçok alanda gelişme gösterdiğinden bahseder.
İsmail Erünsal, Osmanlı medrese talebelerinin 17. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar görülebilen 64 tereke kaydını incelemiş ve bu incelemeye göre 126 farklı kitap tespit etmiştir. Bu kitaplar içinde en sık kullanılanları fıkıh, gramer, belagat ve lügat kitapları olduğu bilgisi verilmiştir.
Ekrem Sakar ise Osmanlı’da en çok Tenbîhü’l-Gâfilîn, Mevlid, Müzekki’n-Nüfûs, Muhammediyye, Envârü’l-Âşıkîn, Kara Dâvûd, Tarîkatü’l-Muhammediyye, Mızraklı İlmihal, Ahmediyye ve Marifetnâme kitaplarının okunduğunu belirtir. Sayılan bu eserlerin dışında Siyer-i Nebi, Garibnâme, Vikâye Tercümesi, Muhtasar Tercümesi vs. daha birçok kitap zikredilebilir. İlâveten menâkıbnâme türünde ve Hz. Ali’nin cenklerini anlatan birçok eser de halkın talep ettiği türden kitaplardan olmuştur. Mehmet Kaplan ise Osmanlı’da aydın tabakasının mesnevi türündeki eserleri, halk tabakasının ise Saltuknâme, Seyyid Battal Gazi veya Hamzanâme’yi okuduğunu belirtir.
Okuma ve yazmayla ilişkili olarak Türklerin tarih sahnesine çıktıkları andan itibaren kendi çağlarındaki medeniyetlere başta medrese, kütüphane ve yazma eserler olmak üzere bilim, sanat ve kültür bakımından farklı düzeylerde önemli katkılar sağladıkları görülür. Özellikle MS X. yüzyıldan sonra ise ya yüksek düzeyli medeniyetleri bizzat kurmuşlar ya da bilim, kültür ve medeniyete kuvvetli şekilde destek vermişlerdir.
Antik medeniyetlerden sonra dünya yazılı kültürünün ilk örneklerini Göktürkler, sonra Uygurlar vermiştir. Göktürklerin kültür ve medeniyet açısından en önemli özelliği bugüne ulaşan Göktürk Yazıtları’nı yazmış olmalarıdır. Bu metinler yazı ve kitabın en eski malzemelerinden biri olan taşa işlenmiştir. Dünya tarihinin de önemli mirası olan bu metinlerde devlet yönetimi, toplum, kültür, askerlik, ahlak ve eğitim gibi konularda bilgiler yer alır.
Uygur Devleti, Türk tarihinde olduğu kadar dünya medeniyet tarihinde de önemli bir yere sahiptir. Her ne kadar baskı teknolojisi Çinliler tarafından bulunmuşsa da kitap basma tekniğiyle kâğıt ve yazı malzemelerini onlar geliştirmiştir. Uygurlardan Abbasilere geçen bu önemli icadı daha sonra Avrupalılar, Endülüs Emevilerinden öğrenerek suyla çalışan kâğıt fabrikaları yapmışlardır.
MS 750’den sonra Türkler tarafından Maveraünnehir (Bugün Özbekistan, Buhara, Semerkant, Taşkent, Herat, Hive, Aral Gölü civarı) bölgesinde “kayıp aydınlanma” olarak bilinen yüksek bir kültür ve medeniyet ortaya konmuştur. Mezkûr bölgede çok sayıda bilim adamı yetiştirilmiş ve bir aydınlanma çağı yaşanmıştır. Burada Türk devletleri, çok sayıda âlim ve sanatkârı himaye etmiş veya desteklemiştir.
Mustafa Gündüz, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde medreselerin mimarisi, ilmî verimliliği, mali ve idari yapısının çağının üniversite ve diğer okullarının ilerisinde olduğunu ifade ederek genelde bütün medreselerin bitişiğinde veya içerisinde faaliyet gösteren kütüphanelerin ait olduğu dönemin en zengin içeriğine sahip olduğunu belirtir.
Özetle Türklerin dil, edebiyat, gramer ve mantık gibi ilim alanlarında pek çok özgün eser vücuda getirdikleri görülür. Özellikle şiir ve sözlü kültür eserlerinin icrasında maharet gösteren bu necip millet tarafından hüsn-ü hat konusunda önemli eserler ortaya konulmuş ve bu sayede çok sayıda kitap üretilmiştir. Nitekim Turgut Cansever, 17. yüzyılda İstanbul’da üretilen kitap sayısının bütün Avrupa’dan daha çok olduğunu belirtir. Yine kaynaklara göre bir sonraki yüzyılda sadece İstanbul’da 90 bin civarında müstensih ve hattat vardır.
Son tahlilde Türk milletinin yeterince okuyup yazmadığı hatta sosyokültürel geçmişimizin de bunda payının olduğu iddiaları dillendirilerek okumayan bir toplum olduğumuz tezi benimsetilmek istenmiştir. Oysa yukarıda -çok kısa özetle- belirtilen kültür ve medeniyete katkılarıyla Türklerin ilgili konularda çağdaşlarından hiç de geri olmadığı söylenebilir.
.
Türk asrında eğitim
Erol Güngör, Doğan Cüceloğlu ve Yılmaz Özakpınar yakın geçmişimizin kayda değer hocalarıdır. Bu önemli şahsiyetlerin ortak yönü ise hocalarının Prof. Dr. Mümtaz Turhan olmasıdır. Mümtaz Hoca’ya hem yetiştirdiği bu büyük bilim insanları hem de eğitim ve kültürümüze kazandırdığı önemli eserler için minnet borçluyuz.
Mümtaz Turhan, “her türlü meselenin çözümünde eğitimin merkezi konumda olması gerektiğini” savunurdu. Buna ilaveten Prof. Turhan, toplumun bilim fikrine sahip olması, bilim insanı yetiştirme ve ondan istifade etme anlayışının da bunu desteklemesi gerektiğini düşünürdü.
Türkiye’de özellikle birinci asrın sonlarında her alanda olduğu gibi eğitim alanında da önemli gelişmeler kaydedildi. Başta eğitim kurumlarının sayısal olarak artırılarak yapısal ve fiziksel olarak iyileştirilmesi ve öğretmen istihdamındaki artışların sağlanması olmak üzere ders kitaplarının yenilenerek ücretsiz olarak öğrencilerle buluşturulması, tekli öğretime geçilmesinde önemli mesafelerin kaydedilmesi ve sınıf mevcutlarının uygun seviyelere çekilmesi bunlar arasındadır.
Türk asrına başlarken eğitimin nitelik tarafında çareler bulması gereken önemli meseleleri var. Öncelikle eğitimde bir istikamet sorunu olduğu aşikâr. Bu sorunu, Türk - İslam kültür ve medeniyetinden köklerini alan ve bu çerçevede serpilip gelişen bir ideale veya günümüzün meşhur deyişiyle “kızılelma”ya sahip olmama olarak da tanımlayabiliriz. Yine öğretmen yetiştirme, ailelerin eğitimi, teknoloji bağımlılığı ve sınav sistemi gibi ciddi bazı sorunlar da çözüm bekliyor. Ancak burada esas problem bunların henüz “mesele” dahi edilmemesi.
Yaklaşık 250 yıllık Batılılaşma tecrübemizden özellikle Batılı toplumların kendileri için ortaya koydukları çarelerin Türk milletine model veya çözüm olarak yeterince yarar sağlamadığı görülebilir. Bu bağlamda özellikle, kendi meselelerimize çareler bulup özgün eserler ortaya koymanın yanı sıra insanlığın da yararına yeni keşifler gerçekleştirecek bireylerin yetiştirilmesine odaklanılabilir.
İkinci yüzyılda eğitim politikalarının merkezine “iyi insan yetiştirme”nin konması ve bunun da ancak nitelikli bir eğitimle sağlanabileceği düşünülmelidir. Bunun için köklerini Türk - İslam kültür ve medeniyetinden alan ve bu çerçevede serpilip gelişen “ideal bir okul”un yeniden inşasına gidilebilir. Bu bağlamda Türk eğitim felsefesinin bilimsel ve geleneksel birikimimiz esas alınarak özgün bir şekilde yeniden tasarlanması gerekebilir.
Gittiği her yere adalet, medeniyet ve ilim götüren yüce Türk milletinden insanlık yeniden bir diriliş beklemektedir. Bu itibarla bütün eğitim kademelerinde çocuklarımıza bu yüzyıl içinde “Türkiye’nin yeniden büyük devlet olma ülküsü” kazandırılmalıdır. Bunun için bütün eğitim kademelerindeki eğitim programları, çocuklarımızın yeteneklerini ortaya çıkarıp geliştirecek şekilde yeniden gözden geçirilmeli; çocuklarımızın değişik kademelerdeki sınavlar yolu ile sıralanması ve elenmesi yerine onların yetenekleri doğrultusunda başarılı olmasını sağlayacak bir eğitim anlayışını benimseyen özgün bir sistem geliştirilebilir.
Yazının başında Mümtaz Hoca örneğinde de görüldüğü gibi “İyi insan, ancak iyi bir öğretmenle yetiştirilebilir.” veya “Her okul ancak öğretmeni kadardır.” veciz sözlerinden hareketle “öğretmen yetiştirme sistemimiz stratejik öncelikli alan” olarak görülüp buna göre yeniden kurgulanabilir. Bu sayede başta eğitimciler olmak üzere ülkemizin bütün bilim insanlarının kendilerini bilime adamaları, bu bilinçle çalışmaları ve bilim üretmeleri sağlanabilir.
Türkçe, eğitimin tek mihver dersi hâline getirilmelidir. Derin, etraflı ve eleştirel düşünme ile iletişim becerilerinin gelişimi için Türkçenin doğru ve güzel kullanımına imkân verecek çalışmalar yapılması gerekmektedir. Bunun için bütün öğretim kademelerinde öğrencilerimizin okuma ve yazma becerilerini iyi bir şekilde kazanmasına yönelik uygulamalar hayata geçirilmelidir. Ayrıca Türkçenin medya ve teknolojideki yeri de dikkate alınıp ilgili kurumların taşıması gereken sorumlulukları yerine getirmesi sağlanarak toplumun bütün kesimleri için farkındalık çalışmaları yapılabilir.
Sonuç olarak, geleceğin büyük ve güçlü Türkiye’si için eğitim alanındaki gelişme ve ilerlemelerin hayati derecede önemli olduğu bilinmelidir. Bunun için başta Türk - İslam kültür ve medeniyetinden köklerini alan ve bu çerçevede serpilip gelişen “ideal bir Türk okulu”nun inşa edilmesi ve bu okul için kendilerini ilme ve insanlığa adamış, “yaşama yerine yaşatma ahlakı”nı benimsemiş eğitimcilerin yetiştirilmesi gerekmektedir. Türk eğitim sistemi, dil ve düşünme becerileri yüksek, yetenekleri keşfedilip geliştirilmiş yeni nesiller için yeniden kurgulanmalıdır. Bu sistemde gençlerimizin sorumluluk ve şahsiyet sahibi iyi ödev insanları olup Türk kültürüne büyük eserler kazandıracak, ulusal ve uluslararası meselelere çareler bulacak bir ülküye sahip olmaları için gerekli her türlü çaba sarf edilmeli, önlemler alınmalıdır.
.
Türk Asrında Eğitim - II
Bir önceki yazımızda Türk asrına başlarken eğitimin nitelik tarafında çareler bulması gereken önemli meseleleri olduğundan bahsetmiştik. Bunların odak noktasını “eğitimde bir istikamet sorunu” olarak gördüğümüzü ve “Bu sorunu, Türk - İslam kültür ve medeniyetinden köklerini alan ve bu çerçevede serpilip gelişen bir ideale veya günümüzün meşhur deyişiyle “kızılelma”ya sahip olmama olarak da tanımlayabiliriz.” demiştik. Daha da önemlisi, burada esas problemin bunun henüz “mesele” dahi edilmemesi diye de eklemiştik.
Türkiye’de özellikle birinci asrın sonlarında eğitimle ilgili çözüme kavuşturulan önemli problemler (eğitim kurumlarının sayısal olarak artırılarak yapısal ve fiziksel olarak iyileştirilmesi ve öğretmen istihdamındaki artışların sağlanması, ders kitaplarının yenilenerek ücretsiz olarak öğrencilerle buluşturulması, tekli öğretime geçilmesinde önemli mesafelerin kaydedilmesi, sınıf mevcutlarının uygun seviyelere çekilmesi vd.) vardı. Yapılanları küçük görmemekle birlikte, bunlar büyük ölçüde hemen her ülkede karşılaşılan / karşılaşılabilen problemlerdir. Nihayetinde belli bir ekonomik güce sahip olan her ülkenin bu sorunları çözmesi gerekir. Ancak meseleye “bütüncül” bakınca ülkemiz için öncelikli olarak ele alınması gereken problemlerin farklı olduğu görülecektir.
Hemen belirtelim, Türk eğitim sisteminin temel meselesi “özgün” olmamasıdır. Biz buna “kendine ait olmama” veya “millî bir sistem olmama” da diyebiliriz. He ne kadar adına sonradan “ön ad” olarak eklense bile eğitimimizde bu “sıfatın” henüz esamesi okunmuyor. Hâlbuki bir eğitim sisteminin temel gayesi, kendi toplumunun düşünce dünyasına uygun insanlar yetiştirmektir. Bu insanı, başka toplumların kendileri için ortaya koydukları modelleri devşirerek, yetiştirmemiz mümkün görünmüyor.
“Kaldırımlar” şairinin ifadesiyle bu durum “Güneşi ceketinin astarında kaybedip” başka yerde aramaya ya da daha açık bir ifadeyle “evimizde” kaybettiğimiz bir eşyayı “evimizin dışında” aramamıza benziyor. Ancak “İsyan Ahlakı” yazarının ifadesiyle “Kendimiz dışında nereye koştuysak, gurbette kaldık.”
Türk asrında köklerini Türk - İslam kültür ve medeniyetinden alan özgün bir eğitim sisteminin inşası öncelikli mesele olmalıdır. Bu bağlamda Türk eğitim felsefesinin bilimsel ve geleneksel birikimimiz esas alınarak özgün bir şekilde yeniden tasarlanması sağlanabilir. Böylece eğitimde muhatapların önüne istikamet / Kızılelma olarak “iyi ödev insanı yetiştirme”nin konması sağlanmış olacaktır.
İkinci yüzyılda ortaya konacak olan bu yeni paradigmayla kendine ve dolayısıyla toplumuna / kültürüne yabancı olmayan aksine bunları benimseyen ve geliştiren bir toplumun inşasının önü açılacaktır. Böylece bir taraftan yeni nesiller kendine güvenen ve aidiyet duygusu gelişmiş bireylere kavuşacak diğer taraftan bugünün ve geleceğin önemli sorunlarından biri olan ülkelerin yetişmiş insanlarını başka ülkelere kaptırma problemi de ortadan kalkacaktır.
Eğitimde gerçek iyileşme ve ilerlemenin kaydedilmesi de aslında bu temel esasın hayata geçirilmesine ve bütüncül bakış açısının yakalanmasına bağlıdır. Çünkü burası odak noktasıdır, âdeta bir filmdeki veya romandaki kurgu gibi her şeyi kendine çeker. Mesela iki binli yılların başında yenilenen öğretim programlarıyla birlikte Batı’dan mülhem öğrenci merkezli bir anlayış benimsenmiş ve bizim kültürümüzün temel taşı olan “insan merkezlilik” yok sayılmıştır. Hâlbuki bundan yaklaşık yedi asır evvel Mevlânâ, “Ey Tanrı’yı arayan, aradığın sensin.” derken Hacı Bektaş Veli, “Benim Kâbe’m insandır. Hiçbir milleti ve hiçbir insanı ayıplamayınız.” demiştir. Yine onlara yakın bir zamanda Şeyh Edebali, Osman Gazi'ye “Ey oğul, insanı yaşat ki, devlet yaşasın” diye öğüt vermiştir. Şeyh Galip ise meşhur beytinde meseleyi tam olarak vuzuha kavuşturmuştur.
Hoşça bak zâtına kim zübde-i âlemsin sen / Merdüm-i dîde-i ekvân olan âdemsin sen
[Kendine hoşça bak; çünkü sen kâinatta yaratılmışların özü/göz bebeği olan insansın.]
Türk eğitim sisteminde yaklaşık iki asırdır devam eden yenilik arayışlarının ciddi bir iyileşmeyle sonuçlanmamasının sebeplerini de buna bağlayabiliriz. Nitekim kendi yaşam gerçeğinden, düşünce dünyasından ve kültüründen hareket etmeyen hiçbir çaba veya gayretin gerçekçi olması ve dolayısıyla sadra şifa vermesi de beklenemez.
Sonuç olarak Türk asrında ancak özgün bir eğitim sisteminin inşasıyla, çocuklarımıza ve gençlerimize “Türkiye’nin yeniden büyük devlet olma ülküsü” kazandırılabilir. Çünkü dışarıdan beslenen bir sistemin şimdiye kadar olduğu gibi şimdiden sonra da muhataplarına “yüksek bir ideal vermesi” beklenemez. Umulur ki gittiği her yere adalet, medeniyet ve ilim götüren yüce Türk milletinden insanlık yeniden bir diriliş beklemektedir.
Yapmak mı Yıkmak mı
Ahmet Hamdi Tanpınar ve Orhan Pamuk iki yazar. İkisi de eserlerinde gördüklerini, tanık olduklarını, duyduklarını, uzun uzadıya anlatmış; olumlu – olumsuz tespitlerde bulunmuş. Romanlarında çokça bu yazı türünden istifade etmiş, denemelerinde buna yer vermişler. Hatta zaman zaman kantarın topuzunu kaçırıp olumsuz tarafları abartarak değerlendirme yapmışlar. Ancak söylemler çok farklı. Birinde ince ve ironik; diğerinde kaba, açık ve abartılmış.
Sanırım neden bahsettiğimi anlamışsınızdır. Son dönemde gazete, dergi ve sosyal medya ortamlarında karşımıza çıkan bir yazı türünden söz ediyorum. Çoğu zaman beğenip alkışladığımız, bazen de bizi kızdıran yazılardan bahsediyorum. Özellikle sosyal medya ortamında bu türle karşılaşınca hemen okuyup tepki vermekten kendimizi alamadığımız metinleri kast ediyorum.
Evet, bir yazı türü olarak eleştiriden bahsediyorum.
Bana göre bu tür yazılarda iki önemli sorunla karşı karşıyayız. Bunlardan ilki bütünüyle olumsuz, kötümser bir bakış açısının bu yazılara hâkim olması. İkincisi, olumsuz olarak ortaya konan durumlarla ilgili, bir çözüm veya çare yahut bir teklif ortaya konmamasıdır. Bu ikincisine dâhil edilebilecek diğer önemli bir sorun ise belirtilen olumsuz durum karşısında insanlık adına bir keder veya üzüntü duyulmayan söylem biçimidir.
Aslında eleştiri böyle bir şey değil. Nitekim Ahmet Hamdi Tanpınar da “İyi ve kötü demekle tenkit olmaz; tenkit daha geniş çevreler ister. Bence münekkit asıl yaratıcıdır. Dikkat edin, bütün büyük münekkitler ufuk hazırlamışlardır.” tespitiyle meseleye dikkat çeker. Çünkü eleştiri kavramı için kullanılan tenkit kelimesinin Arapça “nakd” kökünden geldiği ve “nakit” şeklinde “satın alınan bir şeyin kıymet ölçüsü” anlamında kullanıldığı görülür.
Eleştiri (critic) kavramının Batı’daki karşılığı ise Yunanca kritikos “hükmetme” kelimesinden “bir şeyin kıymeti hakkında hüküm verme” anlamını taşıdığı görülür. Nitekim Şemseddin Sami, meşhur kamusunda eleştiriyi (tenkid) “Asâr-ı edebiyye ve fenniyyenin bîtarafane nazar-ı tedkik ve muayeneden geçirilmesiyle bilmuhakeme beyan-ı mütalaa edilmesi.” olarak tanımlar.
Fuat Köprülü, kavramın zamanla eski edebiyatımızdaki “hiciv” benzeri bir hale dönüşerek “edebî ve bilimsel eleştirilerin bile bir esere objektif yöntemlerle kıymet biçmek, önemini ortaya koymak yerine, eseri veya yazarını yerden yere vurma” halini aldığını belirtir.
Günümüzde iletişim imkânlarının (TV, sosyal medya, internet vb.) artması, haber değeri taşıyan bilginin çoğalıp hızla yayılmasına yol açmıştır. Bu durum içinde olumsuzluk barındıran her türlü yayının hacmi, büyüklüğü ve dolaşımını etkilemiştir. Eleştiri de doğal olarak bundan nasibini fazlasıyla almıştır.
Gelinen noktada aslından tamamen uzaklaşmış, insanlara ve topluma faydadan ziyade zarar veren bir kavramla karşı karşıyayız. Adeta “boş lakırdı” diyebileceğimiz bu kavramı artık “dedikodu” yapmaya benzeyen bir “laf kalabalığı” diye de tanımlayabiliriz.
Kısaca yazana ve okuyana faydası olmayan bir şeyden söz ediyoruz. Çünkü bütünüyle olumsuzluk içeren mezkûr faaliyetin öncelikle hangi niyetle / maksatla yapıldığı sorgulanır olmuş ve bu durum muhataplara onu kapalı hale getirmiştir. Sonra belirtilen meseleye çare / çözüm ortaya konmamış olması, eleştirinin gerçekliği üzerine şüphe düşürmektedir. Dahası sık sık tekrarlanan olumsuzlukların başta gençler olmak üzere pek çok insanda “kendine ve topluma güven” problemleri ortaya çıkaracağı söylenebilir.
Tekrar yazının başına dönelim. Orada ifade ettiğimiz gibi, eleştirinin söylemi de çok önemlidir. Birinde “Keşke bu problemlerimiz hiç olmasaydı.” diyerek olumsuzluklardan rahatsızlık duymak, toplumun / insanların acısına ortak olmak söz konusu iken diğerinde “İyi ki böyle, beter olun!” dercesine yabancı bir tavır takınmak.
Kararı siz verin. Hangisi daha etkili, hangisi daha faydalı?
Ey güzel okur, aman yanlış anlaşılmasın!
Bütün bu anlattıklarımızdan “İnsanlar düşüncesini ortaya koymasın; yanlışlar, eksikler dile getirilmesin!” sonucu çıkarılmasın. Tam tersine, vatan şairimiz Namık Kemal'in “Bârika-i hakikat, müsâdeme-i efkârdan doğar.” şeklinde ifade ettiği düşüncedeyiz. Tam olarak, hakikat güneşinin fikirlerin açık ve net bir şekilde çarpışmasından ortaya çıkacağı kanaatindeyiz.
Özetin özeti şudur:
Eleştiri yaparken maksadımız İstiklal şairimiz Mehmet Akif’in ifadesiyle “yıkmak değil yapmak” olmalı; tespitle birlikte “çare” de ortaya koymalıyız. Yine yukarıda belirttiğimiz gibi, Tanpınar ve Şemsettin Sami’ye kulak vermeli; yol gösteren, ufuk açıcı, tarafsız, düşünerek değerlendirme yapmalıyız.
.
Yazı Ustalığından Klavye Çıraklığına Bir Terfi (!) Hikâyesi
Yazı; parmak izi, yüz şekli (fizyonomi) gibi her insanın kendine özgü bir şekilde onun karakterini, iç dünyasını yansıtan önemli bir unsur olarak değerlendirilir. Yazının bu kişiye özgü yönü ve kişiden kişiye göre karakteristik özellikler sergilemesi, dikkatlerin bu beceri üzerinde toplanmasını sağlamıştır.
Kişinin el yazısıyla karakteri arasındaki ilişkinin yorumlanması bilimsel olarak da kanıtlanmıştır. Grafoloji adı verilen bu yazı bilimi, günümüzde adlî tıp tarafından suçluların tespiti için de kullanılan bir yöntemdir.
Peki, şimdilerde “klavye çıraklığından terfi edip kahramanlığa yükselen” “z”amane kuşağı bireyler, atalarımızın bu kadim maharetinden haberdar mı dersiniz?
(…)
Edelim o vakit!
Türkler, Bilge Kağan (725) zamanında dikilen ve adına Göktürk kitabeleri denilen taşlarla yazıdaki maharetinin ilk örneklerini sunmuştur. Mezkûr kitabeler Orta Asya'da gelişmiş bir medeniyetin mahsulüdür. Bu kitabeler, Türklerde yazı sanat ve kültürünün ne derece gelişmiş olduğunu gösteren belgelerdir. Göktürk hakanları ev yapan ve süsleyen (bark itgüci), yazı yazan (bediz taş itgüci) sanatkârları korumuş, onlara önemli mevkiler vermişlerdir. Göktürklerde kullanılan bu yazının, milattan önceki Orta Asya Türk kavimleri arasında da kullanılmış olduğu tahmin edilmektedir.[1] Göktürk kitabelerinin söz varlığı incelendiğinde, bu metinlerde azımsanmayacak düzeyde “yazı ve sanatla” ilgili kelimelerin kullanıldığı görülmektedir. Mezkûr kelimler şunlardır:
Biti- (yazmak), bitit- (yazdırmak), bitig (yazı), ur- (kazıyarak yazmak), urtur- (yazdırmak), tokı- (kazıyarak yazmak), tokıt- (yazdırmak), beŋgü taş (ebedî taş, yazılı anıt), bark (türbe, anıt mabet), yarat- (yapmak), yaratur- (yaptırmak), yaratıt- (yaptırmak, inşa ettirmek), itgüçi (yapan, inşa eden), bediz (resim, süs), bedizçi (ressam, süslemeci), bedizet- (resim ve süsleme yaptırmak), uz (süs, desen), balbal (öldürülen düşmanı temsilen dikilen taş).[2]
Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig’de “İnsan yazmalı, okumalı, başkalarının sözünden de istifade etmelidir.” diyerek Türk milletine bin yıl öncesinden istikamet vermiştir. Bu söze ilk karşılık verenler Uygur Türkleri olmuştur. Uygurların Türk medeniyetine mimari, şiir, musiki, çini, dokuma, kâğıt imali, ebru vb. sanatlarda büyük katkıları olmuştur. Özellikle sanat alanındaki yetenek ve tecrübelerini, İslâm yazılarının gelişmesinde kullanmışlardır. Türklerin İslâm'ı kabulünden sonra, Türk sanatları bir ivme kazanmış, yepyeni bir senteze kavuşmuştur. İlk Müslüman Türk devletlerinden Karahanlılar ve Gaznelilerden itibaren yazı gelişimini sürdürmüştür.
Selçuklular döneminde âlim ve sanatkârlar devletin himâyesine alınmış, medrese imaret, han, darüşşifa ve zaviye gibi kültür müesseselerine vakıflar bağlanmış, hizmetlilere maaş tahsis edilmiştir. Sultanın sohbet meclislerinde ilim, edebiyat ve yazı sanatlarında temayüz etmiş âlim, fazıl ve üstat kimseler bulunmuş; mimar, nakkaş ve oymacılar devletin destek ve himâyesini görmüştür.
Anadolu Selçukluları dönemindeki yazının gelişimini Süleyman Berk şöyle anlatır:
Mimarî eserlerde kûfî, muhakkak ve celî sülüs yazı kullanılmıştır. Bu dönem eserlerinden yazılarıyla dikkat çeken Divriği Ulu Camii portalinde, zemini süslü, celî sülüs kullanılmıştır. Burada dik harfler oldukça uzun ve küttür. Milâdî 1253 yılında Birinci Alâeddîn Keykûbad'ın kızı Hond Hatun tarafından yaptırılan Erzurum Çifte Minareli Medresesi yazıları da celî sülüs ile olup zemininde kıvrak dallı motifler bulunmaktadır. Yazılar o dönemin özelliğini yansıtmaktadır. Yazılarda Osmanlı döneminde göreceğimiz estetik, kalem hareketlerinin hakkı ve özellikleri, istifte harflerin birbirini kucaklaması gibi güzellikleri görmemiz mümkün değildir. Bu dönemde yazılan kûfi yazılar celî sülüse göre daha başarılı sayılabilir. Kûfî yazının mimarî eserlerde kullanımı Anadolu Selçuklularına kadar devam etmiş, Osmanlı'da Fâtih devrine kadar da zaman zaman süs unsuru olarak kullanılmış, Fâtih devrinden sonra kûfî yazı bu alanda yerini tamamen celî sülüse terk etmiştir.
Osmanlı hat sanatında üslup arayışları İstanbul'un fethiyle birlikte Fâtih Sultan Mehmet devrinde başlamıştır. İyi bir ilim tahsili gören ve sanat terbiyesi alan Fâtih Sultan Mehmet, fetihten hemen sonra hayır sahiplerinden ve devlet ricâlinden şehrin imarını üstlenmelerini istedi. Bu gaye ile Fâtih Sultan Mehmet İstanbul'u dünya medeniyetinin bir merkezi hâline getirmek istiyordu. Kısa zamanda vakıflar kuruldu ve bir imar seferberliği başlatıldı. Böylece İstanbul Türk-İslâm medeniyetinin en canlı numunesi oldu. Şeyh Hamdullah (1433?/1520) ile hüsn ü hatta yeni bir çığır açılmıştır. Onunla İslâm yazısı tedricen güzelleşecek bir merhaleye girmiştir. Şeyh Hamdullah Osmanlı-Türk hattatlarının piri sayıldığı gibi; diğer İslâm ülkelerinde yetişen hattatların da üstadı sayılır. Açtığı çığır ile aklâm-ı sitteye bir letafet ve dinamizm kazandırmıştır.[3]
Osmanlı hat sanatının başarısı, “Kur’ân Mekke’de indi, Mısır’da okundu, İstanbul’da yazıldı.” sözüyle meşhur olmuştur. İstanbul’un yanı sıra ülkemizin birçok şehrinde önemli hattatlar yetişmiş; dün olduğu gibi bugün de Kur’ân’ı Kerim en güzel şekilde yazılmaya devam etmektedir.
Jean - Paul Roux, Türklerin bazı dönemlerde uygarlığın en incelikli düzeyine yükselebildiklerinden bahsetmiştir. İstanbul'daki yirmi kadar kütüphanenin en büyüklerinden biri olan Süleymaniye Camii Kütüphanesi'ndeki elyazması sayısı 56.483 civarındadır. Bunun karşısında Avrupalıların, gerileme dönemindeki Osmanlı İmparatorluğunun Ortaçağ’dan sonra hiçbir gelişme göstermediğini düşünmelerine karşın, biz burada sadece Fransa kralı V. Charles'ın öldüğünde, kitaplığında 1200 elyazması bulduğunu, bunun son derece yüksek bir miktar sayıldığını, bu nedenle de “kitaplığın” o dönemin seçkin aydınlarını çeken bir yer durumuna geldiğini anımsatmakla yetinelim.
Nitekim Necip Asım da bir anlamda bu görüşü doğrulayarak vaktiyle ekâbirden birçok zatın, hüsn ü hat ile kazanılan paraya asıl helal para nazarıyla bakarak hiç ihtiyaçları olmadığı hâlde kitap yazarak para kazandıklarından bahseder.
Hilmi Ziya Ülken’e göre Türk sanatının önemli bir dalı da bir resim ekolü hâlini alan yazı sanatıdır. Arap yazısının en güzel örnekleri Osmanlı devrinde ilerlemiş veya o devirde icat edilmiş en büyük hattatlar o devirde yetişmiştir. İlk büyük Türk yazı sanatçısı Bergamalı Muhiddin’dir. Ondan sonra Osmanlı tarihi pek çok sanatçı yetiştirmiştir.
Turgut Cansever, İstanbul’un matbaanın gündeme geldiği günlerde, büyük Avrupa şehirlerinin yazılan kitapların toplamından fazla kitap yazılan bir şehir, yani dünyanın en fazla kitap üreten şehri olduğunu belirtir.
Türk hat sanatı ile ilgili meşhur ressam Picasso'nun aşağıdaki ifadesiyle yazımızı bitirelim. Ama yazı konusunda kendimizi hesaba çekmeyi de ihmal etmeyelim.
Batı'nın yüzyıllar boyu üzerinde durup peşinden koştuğu soyut ifadeyi, hattatlar asırlar önce bularak çağın üstüne çıkmış ve en güzel örneklerini vermişlerdir.
[1] M. Serin (2003). Hat Sanatı ve Meşhur Hattatlar, Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul, s. 85.
[2] A. B. Ercilasun (2004). Başlangıcından Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Akçağ Yay. Ankara, s. 196.
[3] S. Kınlı (2007). Hat ve Hattâtân'da Osmanlı Hattatları, Marmara Üni. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü YL Tezi.
.
Aydın Çözülmesi
6 Şubat 2023 tarihinde Kahramanmaraş merkezli 7.7 ve 7.6 şiddetinde iki büyük depremle sarsıldık. Bedenen, ruhen, kalben… Kelimenin bütün boyutlarıyla kendini gösterdiği bir sarsıntıydı bu. Nasıl olmasın ki?
Sonrasında 10 binlerce insanımız vefat etti, daha çok insanımız yaralı olarak kurtarıldı. Yüzlerce çocuğumuz yetim ve öksüz, yüzbinlerce insanımız evsiz-barksız kaldı. Milyonlarca insan için acil barınma, yeme, içme ihtiyacı oluştu. Hâsılı çok büyük bir felaketti bu. Ne diyelim, Allah bir daha yaşatmasın.
Necip milletimiz her zaman olduğu gibi bu felakette de kenetlenerek adeta tek yürek oldu. Kalbi, gönlü bizimle olan ümmet-i Muhammed ile soydaşlarımız da elinden geleni ardına koymadı. Hatta gönül dünyamızda olmasa da beşeri dünyamızda birlikte olduğumuz insanlar da yardıma koştular. Hepsine minnettarız.
Büyük felaket sonrasında Türk halkı, Seneca’nın “Küçük acılar konuşabilir, büyük kederler ise dilsizdir.“ sözünde ifade ettiği gibi sessiz-sedasız danasını / davarını satıp yardıma koşarken maalesef bazı aydınlarımız henüz enkazın altında kurtarılmayı bekleyen insanlar varken öteyi / beriyi suçlayıp eleştirerek adeta bu büyük yaramızın üstüne tuz biber ekti.
Depremle ilgi söyleyecek çok şey var ama yazımızın mevzusunu bozmayalım. Mevzu dışarda kıyamet koparken bizim derdimizin ne olduğudur. Mevzu bu büyük keder karşısındaki hislerimiz ve buna bağlı olarak hareketimizin ne olduğudur. Mevzu kışta, kıyamette dışarıda kalan çocuklara, kadınlara, yaşlılara biz nasıl yardım edebiliriz, onlara nasıl katkı sunabiliriz? diye çareler aramak yerine sadece kuru eleştiri yapılmasıdır.
Asıl mevzu ise okuyan-yazan insanımızın veya başka bir ifadeyle okumuşlarımızın yani aydınlarımızın halktan / milletten koparılmış hâlidir. Cemil Meriç, bu kesimin toplumun en hassas bölümü olduğunu ve vücut hasta olunca deride yaraların belirmeye başlaması gibi aydın çözülmesinin de vücutta bir hastalık belirtisi olarak görülebileceğini ifade ederek Türk toplumunda 1839’dan itibaren bu hastalığın görülmeye başladığını söyler.
Ahmet Hamdi Tanpınar’a göre de bu hâl yeni bir hâldir. Tanpınar, Osmanlı toplumunun en tepedeki yöneticisi (sultan, vezir vb.), âlimi, sanatkârı, esnafına kadar toplumun bütün katmanlarının aynı duygu ve düşünce istikametinde yer aldığını ifade ettikten sonra bu duruma imrendiğini belirtir. Beş Şehir yazarı, bunu müderrislerin hem medresede hem de camide ders vermesine bağlar.
Aydınımızın halktan koparılmış hâlinin göstergesi nedir?
Efendim bugün, bunun en iyi ispatı işte yaşadığımız bu büyük deprem felaketidir. Malum, depremin üzerinden henüz bir hafta bile geçmeden depremzedelerin barınmasına yönelik yatak kapasitesi 850 bin civarında olan öğrenci yurtlarının boşaltılması ve yükseköğretimde eğitimin uzaktan yapılması kararı alındı. Ve sayıları 4-5 milyon olacağı tahmin edilen depremzedeler hızlı bir şekilde bu mekânlara yerleştirilmeye başlandı.
Bu karar üzerine eli kalem tutan aydın eğitimci kitlesi, birbiriyle yarışırcasına bu karara karşı çıkarak sosyal medya ortamında adeta kıyameti kopardı. Bu kitle tarafından bir anda depremi unutuldu. “Uzaktan eğitim kötüdür, eğitim değildir. / Karar yanlıştır. / Bu karardan vazgeçilsin…” daha bir sürü lakırdı.
İstiklal şairimizin yaklaşık bir asır önce “bir kuru dil” olarak nitelendirdiği bu tavır maalesef günlerce devam etti. Sanki oteller, misafirhaneler, kamplar kullanılmıyor veya kullanılmayacak gibi durumdan bihaber düşünceler, görüşler serdedildi. Hatta bunlardan birkaçı, gaflet ve hatta hıyanetle, devletin doğru karar aldığını savunan az sayıdaki vicdan ve iz’an sahibi meslektaşını bilim insanı olmamakla suçladı. Sanki bu insanlar, hiç deprem olmamış gibi konuşuyorlardı. Sanki bunlar depremi tatbikat olarak algılamışlardı. Sanki…
Sizce bir insan kendi milletinden, halkından daha ne kadar uzaklaşabilir?
Ya da daha doğru bir ifadeyle kendine ne kadar yabancılaşabilir?
Bizimkilerin bu yabancılaşması karşısında adı bende saklı olan yabancı bir bilim insanının düşüncelerini görüp okumasam, tabiri caizse gam yemezdim. Hatta belki bu yazıyı da kaleme almazdım. Konuyla ilgili olarak bu bilim insanı özetle “insan hayatının ve güvenliğinin öncelikli olduğunu” ifade etti.
Ama kim anladı, ya da anlamak istedi?
Şimdi size “Kim yerli, kim yabancı?” diye sorsam, bu sefer bizimkilerden bazısının yabancı yerine konmaktan bile sevindiklerine şahit olacaksınız.
Gerisini siz düşünün!
…..
Artık depremin üzerinden epey zaman geçtiği için söyleyebilirim.
Konuyla ilgili benim görüşüm:
Finlandiya’da uzaktan eğitim yapılamaz!
.
Ekmeğini yalnız yiyen yükünü dişiyle kaldırır
Modernizmin eşrefi mahlûkat olan insanı, kendinden uzaklaştırıp çevresindeki insanlardan koparması ve bencil bir varlık hâline getirmesi bugünün en temel sorunlarından biridir. İnsanlığın bu yeni sorununa çare olarak eğitimde çeşitli arayışların baş gösterdiği söylenebilir.
Günümüzde 21. yüzyıl becerileri [4c] diye adlandırılan iş birliği / collaboration, iletişim / communication, eleştirel düşünme / critical thinking ve yaratıcılık / creativity bu arayışa işaret eder. Batı’da özellikle demokrasi ile birlikte değer kazanan ilk sıradaki becerinin kültürümüzde oldukça kadim bir geçmişe sahip olduğu görülür.
Ünlü tarihçi Jean – Paul Roux, Türk karakterinin 20 baskın özelliği arasında “savaşanlar arası dayanışma” tespitini yapar. Türk mitolojisinin en önemli metinlerinden Oğuz Kağan Destanı da bunu doğrular. Çünkü destanda başkahraman Oğuz Kağan tek başına değildir. Nitekim bozkır hayat tarzı kalabalık hâlinde hareket etmeyi ve iş birliğini zorunlu kılan bir yapıdadır.
Kültürümüzün hem bozkır hem de tarıma dayalı rençberlik hayatı; toplumun ataerkil olmasını, büyük ailelerden oluşmasını, bunların birlikte iş görmesini ve birbirlerine yardım etmesini gerektirmiştir. Bu durum başta iklim şartları ve korunma amaçlı olmakla birlikte daha sonraları tarım ve ziraat için hem ihtiyaç hem de kolaylık olarak devam edegelmiştir. Türklerin psikolojisi üzerine incelemeler yapan Erol Göka da bozkır kültürüne dayalı göç psikolojisinin Türklerde birlikteliği, dayanışmayı, eşitliği, akrabalığı ve bunların devamı olarak görülebilecek hemşehriliği çok önemseyen bir toplum olmalarını sağladığını dile getirir.
Türklerin iş birliği fikrinden hareketle kurduğu en önemli teşkilatlardan biri de ahiliktir. Nitekim Arapça “kardeşim” anlamına gelen “ahî” kelimesi bile bir iş birliği fikrini çağrıştırır. Anadolu ahî teşkilâtının baş mimarı sayılan, debbağların (derici esnafının) piri olan ve Ahi Evran diye ünlenen Şeyh Nasireddin Mahmud “Letaif-i Hikmet” adlı eserinde ahiliğin kuruluş felsefesini şöyle ifade eder:
“Allah insanı medeni tabiatlı yaratmıştır. Bunun anlamı şudur: Allah insanı yemek içmek, giyinmek, evlenmek, mesken edinmek gibi çok şeylere muhtaç olarak yaratmıştır. Hiç kimse kendi başına bu ihtiyaçları karşılayamaz. Bu yüzden demircilik, marangozluk gibi birçok meslekleri yürütmek için çok insan gerekli olduğu gibi demircilik ve marangozluk da bir takım alet ve edevatla yapılabildiği için bu alet ve edevatı tedarik için de çok sayıda insana ihtiyaç vardır. Böylece insanın (toplumun) ihtiyaç duyacağı bütün sanat kollarının yaşatılması gerekir. Bu halde toplumun bir kesiminin sanatlara yönelmesi ve her birinin belli bir sanatla meşgul olması gerekir ki toplumun bütün ihtiyaçları görülebilsin.”
Türk dünyasının farklı coğrafyalarından derlenen şu atasözleri de mezkûr yaşam biçimini yansıtır:
Bir elin nesi var, iki elin sesi var.
İmece günü bulut görmeyene ne mutlu.
Sağlam göz ağlasa, kör gözden yaş çıkar.
Sacayağın ayağı üç olur, birbirine güç olur, biri kırılsa hiç olur.
Herkesin yardımlaştığı yerde işler yarım kalmaz.
Ağaç düşer de yakınına yaslanır.
Yalnız olan rahat görmez; yardımlaşan yorulma bilmez.
Ekmeğini yalnız yiyen yükünü dişiyle kaldırır.
Bir mahallede birisi açlık sebebiyle ölürse, o mahallenin hepsi onun katili olur.
Almayı iyi görüyorsan vermeyi kötü görme.
Şemsettin Günaltay, Türklerde devlet olma seciyesinin pek erken uyandığı ve çok eski devirlerde kurulduğunu; bu hâlin Türk ruhunun umumiyetçiliğe, diğer bir deyişle birlik olmaya olan temayülünün bir neticesi olduğunu belirtir.
Türklerde iş birliği sadece hayatın belli alanlarına özgü değildir. Yeme, içme adetlerinde de birlik, beraberlik vardır. Biri bir koyun kesecek olsa on evden mürekkep bulunan halkı toplanır, beraber oturur, yer. Yalnız yemek pek büyük ayıp sayılır.
Müslümanlık ile birlikte iş birliği, yardımseverlik ve dayanışmayı da içine alarak adeta ibadet hâline gelmiştir. Çünkü Müslümanlık, özellikle Türkler arasında “güzel ahlak ve kardeşlik” dini olarak neşvünema bulmuştur. Bu itibarla yardımseverlik ve dayanışma yani iş birliği olmadan kardeşliğin gerçekleşmesi mümkün değildir. Nitekim Türk irfanının başta gelen isimlerinden Yunus Emre, en çok “kâmil insan” olmayı ön plana çıkarmıştır. Buna ek olarak Yunus’un divanında ön planda yer alan bir başka özellik ise “yardımseverlik”tir. Yine benzer bir şekilde son dönem Türk hikâyesinin muteber ismi Mustafa Kutlu’nun eserlerinde de mezkûr özellikler tespit edilmiştir.
Hâsılı kültürümüzdeki iş birliği ve yardımseverliğin özellikle kritik ve zor zamanlarda temayüz ettiğini söyleyebiliriz. Mesela şimdilerde etkisi devam eden 6 Şubat Kahramanmaraş depremleri sonrasındaki halkımızın çaba ve gayretleri bunun en güzel örneğidir. Geçmişte defalarca tecrübe ettiğimiz necip milletimizin bu asil karakterinin yeniden tecrübe edilmesi, acılı yüreklerin bir nebze de olsa dindirilmesine vesile olmuştur.
.
Öğretmene Ne Diyelim?
Birkaç sene evvel değerli bir hocamız emekli olunca kendisine yöneltilen “Hocam, tekrar sınıfa, derslere dönseniz derste en çok ne yapardınız?” sorusuna “Derste öğrencilerle birlikte düşünürdüm.” cevabını vermişti. Hocadan bu önemli tecrübeyi öğrendikten sonra ben de naçizane zaman zaman bunu sınıfta uygulamaya gayret ediyorum. Bu çoklu düşünmelerin hem öğrencilere hem de bize büyük katkısı olduğunu söyleyebilirim. İşte bunlardan biri de geçenlerde “öğretmen” kelimesi üzerine yaptığımız çoklu düşünmeydi.
Malumdur ki günümüzün eğitim anlayışında en çok sorgulanan / eleştirilen kavramların başında “öğretim, öğretme ve öğretmek” geliyor. Eğitimci olsun olmasın azıcık konuya ilgi duyanların hemen her gün “öğretim devrinin kapandığını” dile getirdiğine şahit oluyoruz. Hele hele okulun artık böyle bir işlevinin hiç kalmadığı görüşü de neredeyse herkesin kabulünde gibi görünüyor.
Peki, bu kavramlar işlevini yitirdiyse onlarla birlikte hayatımıza ve sözlüğümüze giren “öğretmen” kelimesi ne olacak? Öğretmen, “öğretme”ye devam mı edecek? Etsin. Elini, kolunu tutan mı var, diyebilirsiniz. Ama bu, o kadar kolay değil artık.
Bu güzel ve bir o kadar da mukaddes mesleğimizden beklentinin değişmesi, başka nelere kadir olur, bilemeyiz. Ancak adıyla müsemma olması imkânsız. Düşünsenize size “öğretmenim” diyenler, sizden bir şey “öğretmenizi” istemeyecekler; kendilerine “rehberlik etmenizi, yol açıcı olmanızı, yol göstermenizi, yolculuklarına eşlik etmenizi” isteyecekler. Biz de üniversitede “Siz öğretmen olacaksınız ama çocuklara bir şey öğretmeyeceksiniz.” mi diyeceğiz? Evet, bunu pek düşünmedik ama iş oraya doğru gidiyor.
Bana kalırsa mesleğimize yanlış ad verilmiş bir kere. Bakın daha üzerinden bir asır bile geçmeden işlevini yitirdi. Hem iddia edildiği gibi tamamı Türkçe de değil. Hatta “öğretmek işiyle görevli kişi” olarak tanımlanan o zamanların bu yeni isminin, eskisinin anlam derinliğini ve saygınlığını karşılama şansı da bulunmuyor. İnsan, Türkçe değil diye, güzelim “muallim” kelimesine kıyar mı?
Hâlbuki “ad vermek dua etmek” gibidir. Çünkü adlar genelde özenilen, beğenilen şeye veya kişiye benzemesi, onun gibi olması istenerek verilir. Yani adı verilen şeye / kişiye bir anlamda “dua” edilir. Nitekim kültürümüzdeki “adınla yaşa”, “adıyla müsemma” ve “Birine 40 defa ne derseniz, o olur.” veciz ifadeleri de buna işaret eder.
Eee, ne diyorsunuz, öğretmene, “öğretmen” demeyelim mi?
Diyelim ama artık öğretmene, “öğretme” diyoruz.
Ne diyelim o zaman?
…..
Hemen isim aramaya başladığınızı görüyorum. Bazılarınız buldu, bile.
Muallim!
Nasıl olsa millî şairimiz Fatih Kürsüsünde tarifini de yapmış, yaklaşık bir asır evvel!
“Muallimim” diyen olmak gerektir imanlı;
Edepli, sonra liyakatli, sonra vicdanlı.
İyi ama bizim milletimiz eskiyi pek sevmez. Bununla ilgili pek çok atasözümüz aklınıza gelmiştir. Yeniye ise bayılır. Ne demiş, Bizim Yunus;
Yeni sabah yeni akşam yeni hal
Yeni devran yeni dem yeni visal.
Yeni dirlik, yeni nasip, yeni gün
Yeni tertip, yeni iş, yeni düğün.
Mevlana ise bu işi kökten çözüvermiş:
Dün, dünde kaldı cancağzım.
Bugün yeni bir gün,
Yeni şeyler söylemek lazım.
Evet, yeni ama dua eder gibi bir ad vermeliyiz. Yani önce mesleğimizin adını yüceltmeliyiz. Tıpkı, “Kırk yıl bir mabede girer gibi abdestsiz sınıfa girmedim.” diyen merhum muallimin yücelttiği gibi.
Vereceğimiz isim bana göre bir sıfat olmalı. Safahat şairinin tanımını da kapsamalı. Bu meslek sahipleri “Ben kimim?” diye aynaya pardon sözlüğe baktıklarında, karşılarında Türk Dil Kurumunun tanımıyla, “bilgili, iyi ahlaklı, olgun ve örnek (kimse)” görmelidir.
Evet, benim teklifim:
Bilge.
Biz onlara “bilgem” diyeceğiz.
Bilge Kağan’dan beri Türkçe. Köküyle ekiyle hem de. Ne de olsa Türkçe eğitimcisiyiz.
“Başka dil gece bize.”
Üniversite hocalarımıza ne diyeceğiz? O daha güzel!
Ulu bilge…
Tabii isteyenler kendilerine “akademisyen” diyebilirler…
.
Gücümüz Güçlüğe Düşmesin!
Orta Asya steplerinden Avrupa ortalarına kadar muazzam bir coğrafya üzerinde, asırlar boyunca büyük maceralar geçirerek birçok milletle, kültürle, iklimle mücadele ederek bu günlere gelmiş olan Türk milletinin bu derece yüksek bir yaşama azmi göstermesinin sırrı nedir? Bu sorunun iki kelimeden ibaret bir cevabı vardır: Ailenin gücü… Ahmet Hamdi Tanpınar da Dilaver Cebeci’nin bu görüşünü destekleyerek Türk milletinin daima topluluk fikriyle yaşadığını belirtir.
Türklerin eldeki mevcut ilk yazılı belgeleri olan Orhun kitabesindeki söz varlığı incelendiğinde, bu metinlerde önemli ölçüde aileyle ilişkili kelimelerin yer aldığı görülür:
Kaŋ (baba), ög (ana), ogıl (evlât), kız ogıl (kız çocuk), un ogıl (erkek çocuk), kız, oglan, oglıt (oğullar), taygun (oğullar), eçi (ağabey), eke (abla), ini (erkek kardeş), iniygün (kardeşler), siŋil (kızkardeş), yotuz (zevce), apa~ eçü (ata, ecdat), atı (yeğen), çıkan (kuzen), kelin (gelin), keliŋün (gelinler), yurç (kayınbirader), koduz (dul kadın), oguş (sülâle, oymak), ok~bod (boy, kabile) kelimeleri bunlar arasında sayılabilir.[1]
Ünlü tarihçi Jean – Paul Roux, Türk karakterinin 20 baskın özelliğinden birinin “kadınların toplum içindeki şaşırtıcı sağlam konumları” olduğunu ifade eder. Eski Türk toplumunda hükümdar törenle unvanını alırken zevcesinin -veya hatun olmak üzere saraya gelen gelinin- törenle aldığı “katun” (hâtun) unvanı Hunlardan beri Türklerce tanınmakta idi.[2] Hatunlar da tıpkı eşleri gibi devlet yönetiminin birer parçası konumundaydı. Nitekim İbn-i Batuta, İznik şehrinde, o zaman Osmanlı tahtının câlisi bulunan Sultan Orhan Gazi’nin muhterem zevcesi Bayalun Hatun’un ikamet ederek oradaki askere hükümran olduğunu bildirir.[3]
Destan araştırmaları, hakanın buyurma yetkisine dahi tek başına sahip olmadığını gösterir. Ve bir buyruk ancak “Hakan ile hatun buyuruyor ki…” demekle yürürlüğe girerdi. Aile içinde bu duruma benzer örneklere, günümüzün meşhur hikâyecisi Mustafa Kutlu’nun eserlerinde de rastlanır.
Türklerin bozkır kültüründen getirdiği aile tipine “baba ocağı” denir. Baba ocağında kadın ailede erkekle aynı önemde yer alır, ana çocuklarına velilik etmeye yetkili, dul kaldığında çocuklarının vasisi ve evinin mutlak yöneticisidir. Türkçede “evlenme” veya “evlendirme” tabirleri, evlenen erkek veya kızın baba ocağından ayrılarak ayrı bir ev (aile) meydana getirdiğinin ifadesidir. Yine Türkçede evlenmek için kullanılan “ev-bark” sahibi olmak ifadesindeki “bark” kelimesi Orhun kitabesinde “mabet” manasındadır.
Türk ailesi Osmanlı Dönemi’nde başarılı askeri ve siyasi yapısıyla uyumlu olarak, kendine has mükemmel bir düzene sahip olmuştu. Ailenin mükemmelliği, toplumun gücünü sağlayan / artıran en önemli faktörlerden biriydi. Bu sebeple Osmanlı düzeninin başarısı, toplumun temelini teşkil eden ailenin sağlam olmasıyla yakından ilgilidir diyebiliriz.[4] Osmanlı Dönemi’nde aile, bireyin hayatındaki temel ve tek kurum olmuş, her türlü sorunun çözüldüğü yegâne makam olarak görülmüştür. Ailenin korunması ve ilkelerine uyulması için azami gayret gösterilmiş ve bu durum din, dil, ırk gibi bütün farklılıklara rağmen bütün “Osmanlı ailesi” için geçerli olmuştur. Bu gücüyle Osmanlı, XVIII. yüzyılın son çeyreğine kadar bir cihan devleti olarak kabul görmüştür.
Türk aile geleneği, içinde bulunduğumuz yüzyıla kadar tedricen gücünü kaybetse de göreceli olarak özünü devam ettirmeyi başarabilmiştir. Ancak son yıllarda bu güzide kurumun iyice daralıp küçülerek geleceğiyle ilgili ciddi endişelere gebe olduğu söylenebilir. Çünkü istatistiklere göre ülkemizde yalnız yaşayan fertlerden oluşan “tek kişilik hane halkı” oranı 2006'da yüzde 6, 2014'te yüzde 13,9, 2019'da yüzde 16,9, 2020'de yüzde 17,9 ve 2021yılında ise yüzde 18,9 oldu. Yani her 5 haneden 1 tanesi tek kişilik bir aile artık.
Aman gücümüzü güçlüğe düşürmeyelim…
[1] A. B. Ercilasun (2004). Başlangıcından Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Ankara: Akçağ Yay, s. 194
[2] İ. Kafesoğlu (1993). Türk Milli Kültürü, (10. bs.), İstanbul: Boğaziçi Yay, s. 228-269
[3] Z. Gökalp (1976). Türk Medeniyeti Tarihi. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yay, s. 299
[4] S. Aybey (2016). Osmanlı'dan Günümüze Türk Toplumunun Aile Kurumuna Bakışı ve Aile Yapısındaki Değişim. Tarih Okulu Dergisi, 9(27), 203-217.
[Şahsiyet, Mesuliyet ve Samimiyet Kavramları Çerçevesinde] Bir Eğitimci Olarak Mehmet Akif Portresi
1967 yılında Sezai Karakoç “Akif’in Doğumu” başlıklı yazısına şöyle başlıyor:
“Otuz bir yıl önce bugün Akif, dünya vaktini doldurdu, ahiret vaktine başladı. Ölüm bir son değil başlangıçtır. Nitekim ölülerin arkasından okuduğumuz Fatiha da Kur’an-ı Kerim’in başlangıç suresidir. Ölü, bu hayattan üstün ve ileri bir hayata başlayandır. Hele, ölen, kendini bir ideale adamış insansa, o her iki dünyada, yeni bir hayata başlamıştır. Büyük insanların ölümleri bir bakıma doğumlarıdır. Onların doğumları uzun sürer. Bütün bir hayat onlar için doğumdur. Doğum içinde doğum, doğum içinde doğum. İşte büyük insanlar için hayatın anlamı. Çektikleri çile bir ömür süren doğum sancısıdır. Ne zaman ki ölürler, işte o zaman tam doğmuş olurlar.”
Mehmet Akif, bu doğumları defalarca yaşayan bir insan olarak tam manasıyla “büyük adam”dır. Onun büyük adamlığını göstermeye, şairliği ve diğer görevleri bir yana sadece İstiklal Marşı’mızın şairi olması dahi yeter. Çünkü yazıldığı devirde olduğu gibi şimdi de o, hem “istiklal” hem de “istikbal” marşımızdır. Yani bize başta kim olduğumuzu, nelere sahip olduğumuzu, bundan dolayı karşımıza çıkan / çıkacak olanları ve bunlarla nasıl mücadele ettiğimizi / edeceğimizi anlatır. Ancak milletimizin istiklal şairimize vefa borcu sadece bununla sınırlandırılamaz.
Mehmet Akif, “Çanakkale Şehitlerine”, “Bülbül”, “Zulmü Alkışlayamam”, “Âtiyi Karanlık Görerek Azmi Bırakmak” gibi şiirlerinin de içinde bulunduğu “Safahat” adlı eserinde ortaya koyduğu şiirleri ve hem Birinci Cihan Harbi hem de Kurtuluş Savaşı için cephe gerisinde verdiği mücadele için de minnet duyacağımız bir şahsiyettir.
Millî şairimiz gerek Osmanlı gerekse Türkiye Cumhuriyeti dönemlerinde icra ettiği resmî / gayri resmî görevleriyle de rahmetle anmayı hak eder. Kanaatimize göre bu büyük ideal adamının dikkate değer çabalarından biri de eğitimciliğidir. Her ne kadar Mehmet Akif, meslek eğitimini baytarlık / veterinerlik üzerine almış olsa da onun uzun yıllar darülfünun ve çeşitli okullarda bizzat icra ettiği müderrislik ve öğretmenlik görevleriyle birlikte cami, meydan ve cephe gerilerindeki konuşmaları eğiticiliğini göstermektedir. Hatta dergilerdeki yazıları da birer halk eğitimi vasıtası olarak görülmelidir. Ancak yukarıda belirttiğimiz büyük faaliyetlerin icracısı olması, onun eğitimci yönünün gölgede kalmasına sebep olmuştur.
Öncelikle Mehmet Akif’in;
Yıkmak insanlara yapmak gibi kıymet mi verir
Onu en çolpa herifler de emin ol becerir.
Sade sen gösteriver ‘işte budur kubbe’ diye
İki ırgatla iner şimdi Süleymaniye.
Ama gel kaldıralım dendi mi heyhat o zaman
Bir Süleyman daha lazım yeniden bir de Sinan.
mısraları onun eğitim meselesine vukufiyetinin delilidir.
Mehmet Akif’in eğitimciliğin iki yönü vardır. Bunlardan ilki muhayyel bir tip olarak ortaya koyduğu “Asım” karakteri; ikincisi 1906 yılında hoca olarak adımını attığı Halkalı Ziraat Mektebi ile daha sonra başlayan Darülfünun müderrisliği ve ömrünün sonuna kadar aralıklı olarak devam eden eğitimciliğidir. Akif’in İstiklal Marşı’nda ortaya koyduğu “din ü devlet, mülk ü millet” kavramları hem kendi hayatının hem de ideal bir tip olarak belirlediği Asım’ın hayatının özeti mahiyetindedir. Bu itibarla onunşahsiyeti, eğitimciliğinin temel unsuru olarak görülmelidir.
Mithat Cemal Kuntay, Arapça, Farsça ve Fransızca bilen Mehmet Akif’i dönemin en kültürlü şahsiyetlerinden biri olarak görüp onun Kur’anlı ev, pehlivanlı mahalle ve rasathaneli mektepten ibaret bir muhitte doğup büyüdüğünü ifade ederek onun ideal denebilecek bir Müslüman Türk geleneği içinde yetiştiğini ve bir insanın onun kadar temiz olamayacağını söyler. Nurettin Topçu ise Akif’in şahsiyetiyle ilgili “Hattab’ın oğlu Ömer’in XX. asırda yaşayan müridi” tespitini yapar ve “Hz. Ömer gibi haşin mizaçlı, sert yürüyüşlü, zulme tahammülsüz, riya karşısında şiddet taşıran bir iman ve isyan heykeli” olduğunu belirtir.
Zulmü alkışlayamam, zalimi asla sevemem;
Gelenin keyfi için geçmişe kalkıp sövemem.
Biri ecdadıma saldırdı mı, hatta boğarım! ...
-Boğamazsın ki!
-Hiç olmazsa yanımdan kovarım.
Üç buçuk soysuzun ardından zağarlık yapamam;
Hele hak namına haksızlığa ölsem tapamam.
…..
Adam aldırmada geç git!, diyemem aldırırım.
Çiğnerim, çiğnenirim, hakkı tutar kaldırırım!
Mehmet Akif’in bir eğitimci olarak ikinci önemli vasfı şüphesiz mesuliyet duygusudur. Bu duygu onu önce 1914 yılında özel bir görev için Almanya’ya; bir yıl sonra ise Arabistan’a Necid çöllerine götürmüştür. Vatan şairini, Kurtuluş Savaşı’nda cephe gerisinde Anadolu şehirlerinde, kasaba ve köylerinde gezdiren duygu yine aynıdır. Hatta daha sonra 1923-24 yıllarında mevsimlik olarak, 1925 yılından 1936 yılına kadar da bütünüyle kaldığı Mısır’daki hayatı da bu mesuliyetin bir gereği olarak görülmelidir. Örneğin;
Âlemde ziya kalmasa, halk etmelisin, halk!
Ey elleri böğründe yatan, şaşkın adam, kalk!
Mısraları birer mesuliyet ifadesidir.
Nitekim İstiklal Marşı’nın onun tarafından yazılması teklifine duyarsız kalamamış ve bu mesuliyeti yerine getirmiştir.
Mehmet Akif’in eğitimci olarak bize sunduğu diğer bir yönü samimiyettir. Özellikle “Çanakkale Şehitlerine” adlı şiirin yazılış hikâyesi tam olarak bir samimiyet göstergesidir. Akif’in Arabistan yolculuğundaki arkadaşı Kuşcubaşı Eşref’in hatıra-mektuplarına göre millî şairimiz bu şiiri Cidde yakınlarında Çanakkale’den gelen müjdeli haber üzerine secde namazı kılıp sevinçten ağlayarak yazmıştır.
Günümüzde bile samimiyet kelimesi geçince pek çok kişinin aklına onun; “Ağlarım Ağlatamam” şiiri gelir. Burada açıkça sözünün hünerinin samimiyette olduğunu ifade eder.
Bana sor sevgili kâri’, sana ben söyleyeyim,
Ne hüviyyette şu karşında duran eş’ârım:
Bir yığın söz ki, samimiyyeti ancak hüneri;
Ne tasannu’ bilirim, çünkü ne san’atkârım.
Ayrıca bilinen hikâyesiyle, İstiklal Marşı’nın ancak Mehmet Akif tarafından yazılabileceği konusundaki ittifak da onun samimi bir insan olduğunu teyit eder.
Nurettin Topçu, Akif’ten bahsederken “Büyük adam eseriyle hayatını birleştiren adamdır.” tespitini yapar ve onun samimiyetinin kaynağını İslam terbiyesi ve Allah’a imanına bağlar.
Mehmet Akif’in sözleriyle bu yazıyı bitirelim:
“Maarif, maarif! Bizim için başka çare yok; eğer yaşamak istersek her şeyden evvel maarife sarılmalıyız. Dünya da maarifle, din de maarifle, ahiret de maarifle… Hepsi her şey maarifle kaim… Bizi kurtaracak yegâne çare maariftir.
Sevgi ve Güzellik Anlayışımız üzerine
Hilmi Ziya Ülken’e göre Dede Korkut Kitabı’nın en mühim hikâyesi Deli Dumrul’dur. Bu hikâye, kendini varlıktan müstakil addeden insanla, insanı kendine benzetmek isteyen varlığın mukadder kuvveti arasındaki bir mücadeleyi tasvir eder. Deli Dumrul iradesinin gururuyla mukadderatı, yani eceli inkâr eden ve onun timsali olan Azrail’le boy ölçüşmek isteyen bir insandır. Fakat hikâyenin bütün ruhu şu noktada toplanmaktadır:
Gururu yüzünden hakikate gözlerini yumacak kadar kendini dev aynasında gören insan bile, nihayet mukadderatın önünde boyun eğmeye mecbur olur. Fakat hakikati gören insan karşısında mukadderat derhal muti ve elverişli hale gelir. Bununla beraber onu kaderin pençesinden kurtaran ne ana ne baba yani içtimai mevzular değil fakat yalnız hakiki ve derin bir sevgidir. Gururunu terk ederek sevgiye dayanan insan, varlığın içinde ayrı bir mevcudiyet olmuştur.
Türk hikmetinde, âlemin nizamı erkek ve dişi prensipler arasındaki imtizaç ve ahenkten doğduğu için Hakan'ın karşısında Hatun ve ailede erkeğin karşısında kadın hususi bir mevkiye sahiptir. Dirsehan hikâyesinde hükümdarın boy beylerini ziyafete çağırdığı zaman oğlu olanları ak çadırda, kızı olanları kızıl çadırda, oğlu ve kızı olmayanları kara çadırda misafir ettiğini görüyoruz.
Türkçenin eldeki ilk yazılı belgeleri olan Göktürk Kitabeleri’nde “könül” (gönül) kelimesi 3 kez geçer. Yine bu kelime Kutadgu Bilig’de tespit edilen 285 deyimden 63’ünde yer alır. Bunların geçtiği iki beyit şu şekildedir:
Könül beg turur yeti endam üze
Begi başlasa dodnı yügrür tüze
[Gönül yedi organ üzerine beydir; beyi önderlik ederse halkı doğru hareket eder.]
Könülsüz kişiler kurug kep bolur
Könül birle yanluk kamug iş kılur
[Gönülsüz insan boş kalıp gibidir; insan her işi gönül sayesinde yapar.]
Tarama sözlüğünde ise gönül kelimesi ile kurulan 63 ifade bulunur. Bunların çoğu deyim şeklindedir. Ömer Asım Aksoy tarafından hazırlanmış olan Deyimler Sözlüğü’nde 45, Metin Yurtbaşı tarafından hazırlanan sözlükte ise 142 kez bu kelimenin kullanıldığını görürüz.
Anadolu’da kayıtlara geçmiş 10 bine yakın türkü bulunmaktadır. Bu türkülerde, birçok farklı tema işlenmesine rağmen “insan sevgisi, hoşgörü ve barış” birçoğunun temel taşını oluşturur. Bu durumun, Anadolu insanının yaşam felsefesi ve düşünce yapısından kaynaklandığını söylemek mümkündür. Nitekim Merdan Güven’in tespit ettiği 1830 hikâyeli türküde ölüm temasından sonra en çok “sevda” temasının yer aldığı görülmüştür.
Türk halk edebiyatında adı “güzelleme” olan başlı başına bir tür vardır. Bunlar aşk, ayrılık ve sevgilinin çeşitli vasıflarının tasvirini içeren manzum eserlerdir. Güzellemeler genellikle bir güzelin ya da sevgilinin güzel vasıflarının sergilenmesi yanında sevginin, aşkın ve hicranın da dile getirildiği koşmalardır. Yurt, doğa ve mevsim tasvirlerini konu edinen koşmaları da bu tür içinde değerlendirmek gerekir.
Arap bilgini Câhız’a göre vatan sevgisi herkeste vardır, her yeri kapsar. Fakat Türklerde daha çoktur. Aralarında benzerlik olduğu, bileşimleri eşit olduğu için bu sevgi daha fazla kök salmıştır. Onlar vatanlarını en çok özleyen insanlardır. Zira terkiplerinde, bünyelerinin karışımında vatanlarının, sularının etkisi, başkalarında olmayan arkadaş sevgisi vardır.
Milletimizin Kuran’ı Kerim’den sonra en çok okuyup dinlediği metinlerden biri mevlittir. 600 yıldan daha uzun bir süredir okunmaya devam eden Süleyman Çelebi’nin bu şah eseri, Hz. Peygamberimize duyulan sevginin bir tezahürüdür. Mevlidin, yaklaşık 70’e yakın ismin kaynağı olması da bu sevgiye delalet eder.
Jean – Paul Roux, Türk karakterinin 20 baskın özelliği arasında “tasavvuf merakı”nı da sayar. Türklerin İslam'a sıkı sıkıya sarılmasını sağlayan iki şeyden biri Hz. Peygamberimiz, diğeri Kur'an’ı Kerim’dir. Bu durum Türk milletinin ayırıcı bir özelliği olarak kabul edilir. Nitekim Picasso’nun “Bizim resimde aradığımızı Türkler hat sanatında buldu.” tespiti de bu güzellik anlayışının köklerine işaret eder. Yine Hz. Peygamberimizin “Allah güzeldir, güzel olanı sever.” hadis-i şerifi de bu minvalde değerlendirilebilir.
.
Sezai Karakoç'un Bize Ne Söylediği Beyanındadır
Ahmet Hamdi Tanpınar, “Kim olursak olalım, nasıl yetişirsek yetişelim, hayat tecrübemizin mahiyeti ne olursa olsun, bizim ağzımızdan hâlâ okuduğumuz Frenk kitapları konuşmaktadır. Tıpkı bizden öncekiler gibi.” diye yakındığı mesele bizim de içinde bulunduğumuz Batılı olmayan toplumların bugün en önemli sorunlarından biridir. Çünkü bu mesele özellikle günümüz eğitiminde sık sık vurgulanan üst biliş / kendini bilme [metacognition] kavramının odak noktasını teşkil eder.
Eleştirel düşünmenin üst basamağı olan bu seviyeye ulaşamayan bireyler anlama / kavrama ve düşünme biçimleri bakımından ciddi sorunlara sahiptir. Bunun bir sonucu olarak bireylerin ve dolayısıyla toplumların kendilerine güven duygularının da azaldığını hatta kaybolduğunu bile söylemek mümkündür.
Sezai Karakoç, tıpkı üzerine inceleme yazıları yazdığı Mevlana, Yunus Emre ve Mehmet Akif gibi bize kendimizi bilme / tanıma veya başka bir ifadeyle “kim olduğumuz” bilgisini hatırlatan şair mütefekkirlerin son halkasıdır.
Karakoç pek çok şiirinde olduğu gibi “Çocukluluğumuz” adlı şiirinde de ait olduğumuz medeniyetin kodlarını açıklamıştır. Bu şiirdeki
Annemin bana öğrettiği ilk kelime
Allah, şahdamarımdan yakın bana benim içimde
Annem bana gülü şöyle öğretti
Gül, Onun, o sonsuz iyilik güneşinin teriydi
Annem gizli gizli ağlardı dilinde Yunus
Ağaçlar ağlardı, gök koyulaşırdı, güneş ve ay mahpus
mısralarıyla birlikte şiiri devamında babasının Hz. Ali Cenkleri’ni okuduğunu ve çocuk muhayyilesinde bu hikâyelerin canlandığını söyler. Karakoç şiirin sonlarında ise ümmetimuhammedin müşterek duygularını dile getirir:
Kaleler kuşatırdık, bir mümin ölse ağlardık
Fetihlerde bayram yapardık
İslam bir sevinçti kaplardı içimizi
Peygamberin günümüzde küçük sahabileri biz çocuklardık
Bediri, Hayberi, Mekkeyi özlerdik, sabaha kadar uyumazdık
Bu mısralar medeniyet şairimizin İslam medeniyetine nasıl dâhil olduğunu ve olunması gerektiğini de anlatır. Şairin diğer şiirlerinde de bunun izleri / yansımaları görülebilir. Karakoç’un özellikle “Diriliş Neslinin Amentüsü” adlı eseri tam olarak “bizim kim olduğumuz” sorusuna cevap mahiyetindedir. Aslında mezkûr sorunun cevabını yukarıda zikrettiğimiz şair mütefekkirlerimizden başka kalem erbaplarında da bulabiliriz. Mesela Yahya Kemal, Peyami Safa, Necip Fazıl, Nurettin Topçu bunlar arasında sayılabilir. Ancak bu bahiste cevap vermemiz gereken bir soru daha var.
Bu soru “bizim kim olmadığımız” üzerinedir. Aslında bu, öncekiyle birlikte veya onun devamı niteliğindedir. İddiamız odur ki, Sezai Karakoç, mezkûr mütefekkirlerden farklı olarak bu sorunun da cevabını da vermiştir.
Medeniyet şairimiz, “Ağustos Böceği Bir Meşaledir” başlıklı şiirinde Fransız şair ve yazar La Fontaine’in “Ağustos Böceği ile Karınca” adlı fablındaki bakış açısının karşısına kendi medeniyetimiz çerçevesinden bir bakış ortaya koymuştur. Karakoç, mezkûr şiirde karıncayı incitmeden ağustos böceğinin hakkını koruma yoluna gitmiş ve bir metafor olarak, bu böceği, özgürlüğün sembolü ilan ederek maddeperestliğe karşı çıkmıştır.
Sezai Karakoç’un bu şiirde “ağustos böceği” üzerinden hem kim olduğumuzu hem de kim olmadığımızı dile getirmiştir. Medeniyet şairimizin bu şiirde karşı çıktığı veya başka bir deyişle bizim kim olmadığımıza ilişkin söylediklerini şöyle özetleyebiliriz:
1. Sizler gibi faydacı ve çıkarcı değiliz.
2. Bir şey yaparken karşılık beklemeyiz.
3. Özgürlüğün sesi olarak ürkmez ve korkmayız.
4. Siz gerçeklik taslarken biz hep gerçeği ararız. Gerçeği aramağa çağırır, gerçeği yaşarız.
5. Siz önlem alırken biz iyiyi ve güzeli yaşarız.
6. Sahteci değiliz, acımasızca alay etmeyiz.
7. Ölümden korkmayız: “Titremeden geçeriz gündüzden geceye”.
Sonuç olarak Karakoç’un ağustos böceği gibi ilginç bir böcek üzerinden dile getirdiği, Nurettin Topçu’nun ise “yaşama derdi yerine yaşatma derdini gaye edinmek” diye özetlediği bilgi, kendimizi bilmemiz / eleştirel düşünebilmemiz için son derece önemlidir.
Not: Ağustos böcekleri üzerine yapılan araştırmalar böceğin ilginç özelliklere sahip olduğunu gösteriyor. Mesela bu hayvanların yer üstündeki yaşam süreleri sadece 4-6 hafta. Bu kısa sürede hayvanlar eşleşip yumurta bırakıyor ve ölüyor. Yavruları yumurtadan çıkıp toprağın altına giriyorlar. Yeni yavrular yeraltında bitki köklerindeki özsuyunu emmek suretiyle 13 veya 17 yıl yaşıyor ve yeryüzüne çıkış başlıyor. Döngü bu şekilde. Kuşlar, sincaplar, balıklar, tilkiler, yarasalar, köpekler, kediler vb. pek çok hayvan bunları yiyor. Periyodik ağustos böcekleri kaçmıyor, ısırmıyor, sokmuyorlar ve zehirsizler. Hayvanların kolay avladığı lezzetli canlılar. (S. Pirge, Ağustos Böceğinin Sırrı, Atlas, 31.01.2020)
.
100 Temel Eser'e Ne Oldu?
Sanırım bu soruyu ilk defa duyuyor / okuyor olmalısınız. Haklısınız, bana da henüz sorulmadı. Ancak cevap vermeden önce neden böyle bir soruyla muhatap olduğunuzu anlatmam gerekiyor. Çünkü sorunun ve dolayısıyla cevabının değeri burada yatıyor.
Gözün yazıyı görmesi, zihnin bunu kendine özgü bir şekilde anlamlandırması şeklinde tanımladığımız okuma, basit gibi görünen ama algı, dikkat ve hafıza unsurlarının katkısıyla beyindeki dil merkezlerinin aktif çalıştığı karmaşık bir süreçtir.
Okuma esnasında bir taraftan dil bilgisi, anlam ve bağlantıları kurulurken öte yandan ayırt etme, sınıflama, sıralama, karar verme, eleştirel düşünme, yaratıcı düşünme, yakınsak ve ıraksak düşünme işlemleriyle zihin, okunan metni kavramaya çalışır. Böylece dışarıdan görülmesi ve anlaşılması çok zor bir dizi işlem hızlıca gerçekleşerek anlamlandırma meydana gelir.
Görüldüğü gibi okuma süreçleri, artan, genişleyen ve süreklilik arz eden bir seyre sahiptir. Bu itibarla okumaya “sürekli gelişen bir beceri” nitelendirmesi yapılır. Yine “En iyi okuyucular, en çok okuyanlardır.” değerlendirmesi de bu minvaldedir. Çünkü insanlar okudukça yeni kelime ve kavramlar öğrenir ya da başka bir deyişle anılar biriktirir. Anılarsa metne / yazıya kolay veya etraflı anlam vermeyi sağlar.
Bireylerin hayatlarının her döneminde okumadan yeterince istifade edebilmeleri, sadece okumada ve okuduklarını anlamada iyi olmayla değil, okumayı bir kültür hâline getirmeleriyle mümkündür. Buna ilaveten seçici okur olmak da önemlidir. Çünkü bu durum okunacak kitapların niteliğini ortaya çıkarır. Nitelikli kitaplar okumak ve okutmaksa hiç şüphesiz başta aileler olmak üzere öğretmenler ile uzmanların meseleye dâhil edilmesini gerektirir.
Peki, okuyor muyuz? Hemen cevap verelim. Sanılanın aksine okuyoruz. Özellikle son yıllarda Türkiye’de okuma kültürünün gelişmesinde ciddi artışlar gözlendi. Gözlem dediğime bakmayın, lafın gelişi öyle. Çünkü bu konuda olumsuz algıya sebep olan bir iki kaynağı belirsiz argümana karşılık çok sayıda veri mevcut. Şimdi bunların birkaçından bahsedelim.
2019 yılında özel bir araştırma şirketinin yaptığı araştırmaya göre Türkiye’de kitap okuma oranı % 42,3 olarak tespit edilmiştir.[1] Aynı şirket 2008 yılında ise bu oranı % 30 olarak tespit etmişti. 2011 yılında Kültür Bakanlığı tarafından yapılan araştırma da benzer sonuçlara sahiptir. Yine TÜİK verilerine göre 2000’li yılların başında 6000 civarında olan yıllık basılan kitap sayısı 2021 yılında 80.000 rakamına dayanmıştır. Buna ek olarak Yayıncılar Birliğinin tespitine göre Türkiye 2017 yılı rakamlarına göre yeni kitap sayısıyla dünya sıralamasındaki 11. sırasını korumuştur.[2] Ayrıca 1990’lı yıllardaki araştırmalarda Türkiye’de az kitap okunmasının temel sebebi olarak gösterilen % 75 civarındaki okuryazarlık oranı şimdilerde % 98 civarındadır. Yani o yıllardaki okumama gerekçesi artık söz konusu değildir.
Burada öğretmenlerimizin çabaları her şeyin üstündedir, onlara ne kadar teşekkür etsek azdır. Çünkü Türkiye’de en çok kitap okuyanlar, ilkokul ve ortaokul öğrencileridir. Bu göreceli olumlu tabloda son yıllarda artan okullaşma düzeyi ile taşımalı eğitimle en ücra yerlerdeki çocukların bile okulla buluşturulmasının katkısı göz ardı edilemez. Yine okullarda ders kitaplarının öğrencilere bedava dağıtılması, okuma ve yazma becerileri derslerinin müfredata konması, okuma saati uygulamasının hayata geçirilmiş olması ve okul kütüphanelerinin artırılmasının önemi büyüktür. Tabii 100 temel eser uygulamalarını da unutmayalım.
Şimdi soruya cevap verebiliriz.
Millî Eğitim Bakanlığı tarafından 2004 yılında lise öğrencileri için, 2005 yılında da ilköğretim öğrencileri için “100 Temel Eser” kitap listeleri hazırlanarak birer genelgeyle öğretmenlerden bu kitapları öğrencilerine okutmaları istenmişti. 2018 yılı Aralık ayında ise uygulamaya beklenmedik ve ilginç bir şekilde son verildi.
Beklenmedik diyoruz çünkü yukarıda ifade ettiğimiz gibi 2000’li yılların başından beri ülkemizde okuma konusunda işler hep iyiye gidiyordu. Böyle bir zamanda ilgili eserlerin payının olmadığını / olumsuz olduğunu gösteren araştırma bulunmazken katkısının olduğunu gösteren araştırma mevcuttur.
Öte yandan bir kısım meraklılar olarak siz de benim gibi 100 Temel Eser listelerinin kaldırılma gerekçesi olarak genelgede sunulan öğrencilerin “bütün eserlerden yararlandırılmaları” konusundaki öğretmen ve ebeveynlerin şimdilerde konuyla ilgili ne düşündüklerini de merak etmişsinizdir. Merakınızı gidereyim o vakit, kendileriyle görüştüğümüz ilgili muhataplarımız maalesef MEB ile aynı fikirde değiller. Daha da kötüsü bu konuda oldukça sıkıntılı durumdalar. Ne diyelim, Allah yardımcıları olsun!
Hâlbuki yapılması gereken öğrencilerin / toplumun daha çok kitap okuması için gerekiyorsa liste güncellemesinin yapılması veya daha öncekilerde olduğu gibi “500 Temel Eser”, “1000 Temel Eser” gibi kitap sayısının artırılması ve basım-yayımının yapılarak okullarla / öğrencilerle buluşturulmasıdır. Tıpkı 1940’lı, 50’li, 60’lı ve 70’li yıllardaki çeviri / basım / yayım çalışmalarında olduğu gibi…
Mustafa Kutlu’nun deyişiyle ilginç olana yerimiz kalmadı, onu da siz bulun…
[1] Türkiye Okuma Kültürü Araştırması, http://okuyayplatformu.com/wp-content/uploads/2020/02/okuma-kulturu-arastirmasi.pdf
[2] Türkiye Yayıncılık Sektörü 2017 Verileri, urkyaybir.org.tr/turkiye-yayincilik-sektoru-2017-verileri/#:~:text=Türkiye%20yeni%20kitap%20sayısıyla%20dünya,.%20sıradan%2016.%20sıraya%20geriledi.
Ad vermek dua etmektir
Ad vermek dua etmek gibidir. Çünkü insana verilen adlar genelde özenilen beğenilen bir kişi (devlet adamı, din büyüğü, bilim adamı, tarihi kahraman, sanatkâr / şair / yazar vb.) adlarıdır. Diğer canlılara veya eşyaya verilen isimler ise genelde benzerlik ilişkisi üzerinedir. Aslında bu benzerlik meselesi insan adları için de geçerlidir. Beğenilen kişiye benzemesi, onun gibi olması istenir. Yani adı verilen kişiye bir anlamda “dua” edilir. Nitekim kültürümüzdeki “adınla yaşa”, “adıyla müsemma” ve “Birine 40 defa ne derseniz, o olur.” veciz ifadeleri buna işaret eder.
Medeniyetimizin ad verme geleneğinde aile büyüklerinin veya toplumun ileri gelenlerinin yeni doğan çocuklara ad vermesi özendirilmiştir. Dede Korkut Kitabı’ndaki Dirse Han Oğlu Boğaç Han ile Kam Püre’nin Oğlu Bamsı Beyrek hikâyelerinde, ad vermesi için Dedem Korkut çağırılır. Dedem Korkut ise çocukların yetenek / başarılarına göre ilkine Boğaç, ikincisine Boz Aygırlı Bamsı Beyrek adlarını vermiş ve dua etmiştir.
Türk - İslam medeniyetinde aile büyüklerinin adlarının çocuğa verilmesi en sık rastlanılan geleneklerden biridir. Özellikle tek çocuklu ailelerde ata adını yaşatacak başka kardeş olmadığı için, çoğunlukla aile büyüklerinin ölümünden sonra onların adlarının çocuğa verilmesi söz konusudur. Bu ad verme geleneği hem adı verilen kişinin hatırasının yaşatılması hem de çocuğun akrabalık bağının kuvvetlendirilmesi düşüncesiyle ortaya çıkmıştır.
Türkler, tarih sahnesine çıktıklarından beri kendilerini yöneten hükümdarlarının, kağanlarının, obalarının başındaki beylerinin, padişahlarının, cumhurbaşkanı ve başbakanlarının (Bilge Kağan, Tonyukuk, Oğuz, Metehan, Bayındır, Yavuz, Sultan, Selim, Mehmet, Mustafa Kemal, İsmet, Menderes, Adnan, Süleyman, Bülent, Ecevit, Recep, Tayyip vb.) adlarını ve hatıralarını yaşatmak için onların adlarını çocuklarına vermeyi âdet edinmiştir. Ülke tarihinde önemli izler bırakmış bilim adamı, sporcu, sanatçı isimleri de bundan payını almıştır.
Türk ad verme geleneğinde İslamiyet’in kabulünden sonra Allah’ın adları (Aziz, Melik, Latif, Kerim vb.) ya da sıfatları (Gaffur, Kudret); peygamberlerin adları (Muhammet, Mehmet, İsa, Davut, Âdem vb); peygamberlerin yakınlarının adları (Ayşe, Hasan, Hüseyin Ali vb); din büyükleri ve dinî liderlerin adları (Ebubekir, Ömer Osman, Bilal vb.) yaygın olarak görülmüştür.
Çocuğun dünyaya geldiği dinî günler ve geceler (Bayram, Kurban, İsmâil, Ârif, Ârife, Aşur, Aşûre, Cuma, Cumâli, Kadir, Kadriye, Mevlüt, Mevlûde, Regâib, Miraç, Berat vb) ya da ay adları (Ramazan, Şaban, Muharrem, Recep, Şevval vb.) da çocuklara ad olarak verilmiştir.
Geleneğimizde, Hz. Peygamber’e karşı duyulan derin hürmet ve sevgi sebebiyle, onun adını hiç değiştirmeden vermek bir nevi saygısızlık kabul edilmiş ve Muhammed adının Mehmet şeklinde söylemek uygun görülmüştür. Bunun bir diğer sebebi de çocuğa adıyla seslenen kişiler kötü söz söylerlerse o ada saygısızlık yapılacağı inancıdır. Yine “adı batasıca” gibi beddualardan, “adında hayır yok” gibi söylemlerden, söylenen diğer beddua ve söylemlerden kaçınabilmek için, çocuklara din büyüklerinin adlarının doğrudan konulmasından zaman zaman kaçınılmıştır.
Tarihleri boyunca birçok farklı kültür ve milletle çeşitli ilişkiler kuran ve bu ilişkiler neticesinde kız alıp vererek onlarla akrabalıklar da oluşturan bu kadim millet, bunun neticesinde zaman zaman başka kültürlerden insan isimleri almış ya da onlara kendi adlarından vermiştir.
Ad verme geleneğimizde ilginç uygulamalar da vardır. Mesela adı verilen çocuk ilk günlerde hasta olursa çocuğa adının ağır geldiği düşünülüp bir yemek ziyafeti ya da tören yapılarak çocuğun adı değiştirilmiştir. Bu uygulama yakın zamana kadar Anadolu coğrafyasında da uygulanmaktaydı.
Ad verme geleneğimizin arka planı büyük ölçüde Müslümanlık ile ilgilidir. Nitekim Kur’an-ı Kerim’de yüce Allah’ın ilk peygamber Hz. Âdem’e bütün isimleri öğrettiği zikredilir (Bakara 31). İlk insan ve peygamber de bu isimlerle dünyayı tanımış, bunlar üzerinden tabiatı ve eşyayı anlamlandırmıştır. Yine Hz. Peygamber’imizin “Siz kıyamet günü isimlerinizle ve babalarınızın isimleriyle çağrılacaksınız. Öyleyse güzel isimler koyun.” hadisi tam olarak bu meselenin izahına yöneliktir.
Şiir, Şuur ve Edebiyatımıza Dair
İlber Ortaylı, 2006 yılında romancı Orhan Pamuk’a Nobel Edebiyat Ödülü verilince, kendisine sorulan bir soruya “Türk edebiyatına bir ödül verilecekse bu şiir türünde olmalıdır.” cevabını vermişti. [Aslında bu ödül olayına da değinmek gerekiyor ama burada mevzubahis olmadığı için geçelim.] Evet, değerli hocamızın da belirttiği gibi Türk edebiyatı büyük ölçüde şiirle temayüz etmiştir. Özellikle Osmanlı döneminde neşvünema bulan şiir, İslam medeniyetinin üç büyük şiir (Arap edebiyatı, Fars edebiyatı ve Türk edebiyatı) havzasından istifade ederek yeni bir anlayış ortaya koymuştu.
Bu dönemde Türk şiiri özellikle şair Bakî ve Şeyh Galip ile zirvelerde gezinmiştir. Nitekim Bakî'nin şiirleri İran ve Hint saraylarında okunmuş, İran Şah’ı onu vezirlik payesiyle ülkesine davet etmiş ancak o bu teklifi kabul etmemiştir. Şair Nev’î’nin (ö. 1599) şu beyti Türk şiirinin geldiği yeri göstermesi bakımdan önemlidir:
Nev’iyâ nazm içre icad eyledün bir tarz-ı has
Rûm’ı kurtardın Acem eş’ârını taklîdden
Talîkî-zâde Mehmet (ö. 1599) “Şehnâme-i Hümâyûn” adlı eserinde Osmanlıların önemli özelliklerini sıralarken bunlardan birinin de “şiir yazma gücü” olduğunu belirtmiştir. Nitekim Osmanlı’nın 33 padişahının 26’sı şairdir. Bunların büyük çoğunluğu divan sahibi şairlerdir. Özellikle Fatih, Yavuz ve Kanunî devirlerinin önde gelen şairleri arasındadır.
Padişahların dışında vezirler ve şeyhülislamlardan da nitelikli şairler mevcuttur. Muallim Naci, “Osmanlı Şairleri” adlı eserinde 107 şaire yer vermiştir. Yine M. Naci’nin “Esami” adlı eserinde ise 850 şair vardır.
Yahya Kemal, Osmanlı’da şiir ve şairin toplumla birlikte diğer sanatların bir bütün olduğunu ifade ederek şairin bütün öteki sanatlara bağlı olduğunu belirtir. “Süleymaniye’de Bayram Sabahı” şairinin konuyla ilgili tespitleri şöyledir:
“Şiir bütün sanatlara, bütün hayata böyle bağlarla bağlı ve cemiyetin timsali idi. Şiirin aletleri, usulleri, lisanı, zevki birdi ve her yerde aynı seviyeye hitap ediyordu. Teselya Yenişehir’deki şairin gazelini Diyarbakır konaklarında, Urfalı şirin kasidesini Saraybosna konaklarında okuyor, anlıyor, coşuyorlardı.”
Aman “Şiir de neymiş!” demeyin. Ya da “Şiir medeniyeti olmuşuz da ne olmuş!” hiç demeyin. Çünkü hicviye ve kasideleriyle ünlü divan şairi Nef‘î (ö. 1635) kabiliyeti olmasına rağmen inşaya (düz yazıya) tenezzül etmediğini şöyle dile getirir:
Tenezzül eylemem inşâya eylesem belki
Müsebbihân-ı felek vird iderdi inşâmı
Ahmet Hamdi Tanpınar ise adeta Nef’î’ye hak vererek Türk edebiyatının iki büyük romanının (Huzur ve Saatleri Ayarlama Enstitüsü) yazarı olarak “şair olmak istediğini ama olamadığını” ifade etmiştir. Yine onun gibi diğer önemli romancımız Peyami Safa da aslında şair olmak istediğini belirtmiştir.
Sözü “sanatlı, güzel, edebi, estetik bir şekilde” ortaya koymak olarak basite indirgediğimiz bu anlatım biçiminin kendine özgü bir şekli, yapısı, üslubu ve dili olduğu aşikârdır. Nitekim Fransız şair Valery de şiiri “dil içinde dil” diye tarif eder. Yine benzer bir şekilde Şeyh Galip “Bir başka lisan tekellüm ettim.” tespitinde bulunur. “Bursa’da Zaman” şairinin mezkûr türü “dilin özü ve lezzeti” olarak görüp onu “tatma ve sevmenin yazma kadar güç bir sanat” olduğunu ifade etmesi bu kadim edebi türün önemini anlatmaya yeter.
Yine Tanpınar’ın “susma işi” olarak gördüğü şiir için Türkçe cümle yapısının da uygun olduğu görüşü yaygındır. Çünkü Türkçe genellikle az sayıda cümle parçalarından oluşur. Bu Türkçeye özgü düşünme biçiminin bir karşılığıdır. Bu özelliğinin yanı sıra tarihi derinliği ve zengin anlatım imkânlarına atıf yapılarak “Türkçe şiir dilidir.” tespiti yapılabilir.
Hülasa şiir önemlidir. Çünkü şiir; gönüldür, kalptir, yürektir. Dahası şuurdur. Yani içten (gönül) dile gelen “şiir” ile “şuur” (bilinç) kelimesi etimolojik olarak aynı köktendir. Şiir ile şuur ilişkisi, gönül ile akıl ilişkisine benzetilebilir. Bu cümleden olarak her biri tek başına bir anlam ifade etmez. Başka bir deyişle gönlün akla, aklın gönle ihtiyacı vardır.
Şiirin bir şuur meselesi olduğunu Necip Fazıl poetikasında “Şiir, Allah'ı sır ve güzellik yolundan aramaktır.” ifadesiyle açıkça beyan eder. Yine Hz. Peygamber’in şairi olarak tanınan sahabe Hassan b. Sabit’in “Kur'an'ı görünce dilim tutuldu.” şeklindeki sözleri de bu meselenin izahına örnek olarak verilebilir.
Hâsılı kelam, şiire, şuura ve Türkçeye yüzümüzü yeniden dönmemiz gerekiyor.
Çok okuyan mı yoksa çok gören mi bilir?
Günümüzde okunması gereken basılı ve dijital metinlerin hızla artması, okumaya olan ihtiyacı artırdı. Çünkü özellikle internetin yaygınlaşmasıyla hem bilgi hem de onun dolaşımı hızla çoğaldı. Böylece insanların günlük hayatının içine ister elektronik ister matbu olsun çok daha fazla yazı / metin girdi ve okuma hayatın bir parçası hâline geldi.
Matbaanın henüz yaygınlaşmadığı dönemlerde kitap fiyatları çok pahalıydı. Demokrasilerde çare tükenmez; – sözün gelişi, çünkü o zamanlar demokrasi henüz tam manasıyla vücut bulmamıştı- insanoğlu buna da bir çare buldu. Ve içindeki durduramadığı öğrenme isteğinin bir sonucu olarak kitap okumaya alternatif bir öğrenme yolu teklif etti:
Gezme.
Böylece meşhur münazara konumuz da ortaya çıkmış oldu:
Çok okuyan mı yoksa çok gezen mi bilir?
Her ne kadar okuma sürecine algı, dikkat, hafıza unsurlarının katkı sağlayarak beyindeki dil merkezlerinin de aktif çalışması ve ayırt etme, sınıflama, sıralama, karar verme, eleştirel düşünme, yaratıcı düşünme, yakınsak ve ıraksak düşünme gibi işlemlerle zihin, okunan metni kavramaya çalışsa da teklif tekliftir. Göz ardı edilemez. İllaki bu çağrıya kulak veren de olmuştur. Yoksa XVII. ve XVIII. asır oryantalist hareketi veya daha sonraki asırlarda vuku bulan Avrupa seyahatleri o kadar moda olur muydu?
Okumadaki karmaşık süreçler, onun artan, genişleyen ve süreklilik arz eden bir beceri olmasını gerektirir. Bu itibarla okuma için “sürekli gelişen bir beceri” nitelendirmesi yapılır. Diğer bir ifadeyle, “En iyi okuyucular, en çok okuyanlardır.” değerlendirmesi söz konusudur. Ancak gezme veya seyahat etmeyle ilgili böyle bir durum söz konusu değildir. Gez-göz-arpacık. (!) Şaka bir yana, gezmeyle görme mümkün olsa da işin içine ön bilgi olarak okuma girmezse etraflı bir öğrenme gerçekleşemez.
Her ne olursa olsun çok gezen insanların diğerlerine göre daha bilgili, anlayışlı ve aklıselim oldukları söylenebilir. Bunu göreceli olarak otobüs ve kamyon şoförlerinde görebiliriz. Mesela bu konu açılınca benim aklıma ilk olarak otobüs şoförü Mürsel Ağabey gelir. İlkokul mezunu olmasına rağmen acayip muhakeme sahibidir. Nihat Ağabey ile Murat Ağabey de bir başkadır. İlkinde müthiş bir eleştirel bakış, ikincisinde ise o derece, hoşgörü ve iyimserlik vardır. Bunların örneklerini çoğaltabilirim. Kısaca gezip görmeyle hemen herkes bir şey öğrenebilir.
Okuma diğerine göre ferdi ve kolay bir iş gibi görünse de bu beceriden yeterince istifade edebilmek için onun bir kültür hâline getirilmesi gerekir. Buna ilaveten seçici okuyucu olmak da önemlidir. Çünkü bu durum okunacak kitapların niteliğini ortaya çıkarır. Nitelikli kitaplar okumak ve okutmaksa hiç şüphesiz başta aileler olmak üzere öğretmenler ile uzmanların meseleye dâhil edilmeyle gerçekleşebilir.
Okumayla gezme münazaralarda boy ölçüşmesine devam ederken “görme” diye bir kavram aldı başını gidiyor. Tabii bu “Çok görme!” deyimindeki gibi bir şey değil. “Göz gördü, gönül sevdi.” ifadesindekine de biraz benziyor. Evet, izlemeden bahsediyoruz. Ekranda görmek… Cep telefonundan, TV’den, bilgisayardan, tabletten vb. modern görüntü araçlarından görmek.
Öğretmenlerimiz münazaralarını güncellemek isterlerse soru hazır:
Çok okuyan mı yoksa çok gören mi bilir?
Tabii öğretmenlerimiz gezmeye karşı okumayı müdafaa edecek öğrencileri bulmakta pek zorlanmasa da bu defa işin rengi değişti. Ümit edelim ki daha başlamadan bitmesin!
Bu işin aslı nedir? diye sorarsanız, aslında bu ikisinden hatta üçünden birini tercih edip onunla yetinmek doğru değil. Daha da önemlisi bunları birlikte yapmak en doğrusu. Çünkü ne tek başına kitap ne de tek başına gezme ve görme / izleme yeterli.
Olması gereken kadim geleneğimizde de mevcut olan öğrenme yöntemidir:
İlim öğrenmek için seyahat etmek, ilim adamlarının halkalarına dâhil olmak ve onların eserlerini okumak.
Kısaca atalarımızın dediği gibi; hem kitaptan hem hocadan okuyun!
Yâr Adını Desem Olmaz
Geçenlerde yaklaşık bir asır evvel tutulmuş bir Osmanlı medrese kaydında bütün öğrencilerin isimlerinden sonra “efendi” kelimesinin yazılı olduğunu görünce Amerika’da insanların kendisinden büyük insanlara yalnız ismiyle seslenmesini garipsediğimi ve bunu başaramayıp benden yaşça büyük olan hocalara en azından dear (sevgili, aziz) kelimesini kullanarak biraz rahatladığımı hatırladım. Aslında isimle birlikte “sayın, bey, hanım vb.” ifadeleri kullanmayı pek sevdiğimi söyleyemem. Çünkü bu hitap kelimeleri bende hep “resmi, soğuk, mesafeli” çağrışımlar yapmıştır. Ama bizden yaşça büyük olanlara veya yeni tanıdığımız, yeterince samimi olmadığımız insanlardan da bunları esirgeyemeyiz.
Türkçemizin güçlü taraflarından biri olan akrabalık adları kültürümüzde yaygın olarak kabul görmüş ve tanımadığımız insanlar için de kullanılmıştır. Herhalde “abi /ağabey, abla, amca, teyze, dayı, dede, nine” diye seslendiğimiz büyüklerimizin büyük çoğunluğu gerçekte akrabamız değildir. Yine “amcaoğlu, dayıoğlu”, hala - teyze, oğulları veya kızlarının dışındakilere de çoğunlukla bunlarla seslenir ve bununla yakınlaşır mutlu oluruz. Ama yeni yetme “kuzen” öyle değil!
Hazır bu sevimsiz kelimeden söz açılmışken söyleyelim. Bilmem farkında mısınız, amca-hala-teyze-dayı oğulları ve kızları azalınca bu “adı batasıca” imdadımıza yetişti. Hayat boşluk kaldırmaz, demişler. Nasıl ki çevremizde / yakınımızda, adlarını anne ve babalarını da hatırlayarak andığımız zatı muhteremlerimiz şimdi burada mevzubahis olmayan sebepler yüzünden azalmaya başlayınca artık dilimizin bu zenginliği de yerini o biçimsiz ve samimiyetsiz kelimeye bıraktı. Bırakacak… Aman bırakmasın!
Çevremizde “hocam veya üstadım” diye seslendiklerimizin büyük kısmı da gerçekte hocamız veya üstadımız olmamıştır. Yine kardeşim veya dostum diye seslendiklerimiz de öyledir. Ama bunları duyunca karşımızdakine güvenir, ilk defa gördüğümüz insanlar arasında olsak dahi yabancılık çekmeyiz.
Kimileri kendilerini tanımayan insanların onlara akrabalık adlarıyla seslenmelerinden hoşlanmaz. Tıpkı Karacaoğlan gibi; “Bir kız bana emmi dedi, neyleyim” türküsünü söyleyip bunu büyük bir saygısızlık addederler. Tabii Karacaoğlan ve takipçileri çok da haksız sayılmazlar. Çünkü abi veya abla mesabesindeki birine amca / emmi (emi) veya teyze / hala denmez. Yakınlığı nezakete kurban edemeyiz.
İnsanlar tanımadıkları kimselerin kendilerine akrabalık adlarının yerine “beyefendi, hanımefendi” denmesini istemelerinde bence sorun yok. Hatta daha uygun olabilir. Çünkü bunlar da kültürümüzde kabul görmüş oldukça ince birer hitap ifadeleri. Ancak kimileri kültürümüzün ince ve derin bir örneği noktasındaki karı kocalardan birinin diğerine adları yerine bu şekilde hitap etmesine şiddetle karşıdır. Öyle ki bu karşı duruş, kimilerini dede ve ninelerimizin hanım veya beylerine bu hitaplarda bulunmalarını kabalık (!) olarak görme gafletine dahi düşürmüştür. Hâlbuki bunlar Erzurumlu Emrah’ın “Tutam yâr elinden tutam” türküsüne eşlik ederken bu türkünün / şiirin devamında yer alan “Yâr adını desem olmaz / Düşer dillere dillere” mısralarına hiç itibar etmezler.
Tabii büyüklerimizin bu tutumlarını sözüm ona hor görenler, kendi isimleri yerine sonu “…ım, …im” ile biten hitap ifadelerine bayılırlar. Hatta bunları muhataplarının cep telefonlarında kendi isimleri yerine yazmak adeta gizli bir anlaşma gibi ülke sathına dahi yayılmıştır.
Rahmetli Necip Fazıl üstadımız olsa şöyle derdi:
“Siz 21. asrın ifşacıları, ceddinizin mahremiyet ve hassasiyetinden habersiz misiniz?
Türk kültürünün bu ve benzer konudaki hassasiyetlerini yer yer Mary Montaqu’nun “Şark’tan Mektuplar” adlı eserinde görebiliriz. Montaqu, bir İngiliz sefirinin karısı olarak 18. asrın başında İstanbul’a seyahat etmiş ve buradaki tecrübelerini anlatmıştır. Yabancıların gözüyle yazılan kitapların pek çoğundan farklı olarak Türk aile hayatını da görebileceğimiz bu kitapta kültürümüzün bu ve benzer ince taraflarına tesadüf edebiliriz.
Mustafa Kutlu üstadımız ise bu yazıyı şöyle bitirirdi:
Hayırların celbi, şerlerin defi için ne lazım? Hadi onu biz söylemeyelim de bunu siz bulun…
Türk biliş tarzı var mıdır?
Ahmet Hamdi Tanpınar “Olmaya ki bir insan bir şeyi düşünmeye başlasın, mutlaka onu çözüme kavuşturur.” der. Bendenizin de epeydir üzerinde düşündüğü ve henüz bütün boyutlarıyla çözüme kavuşturamadığı bir mesele var, şimdi birlikte düşünelim:
Türk düşünme ve anlama biçimi ya da başka bir ifadeyle Türk biliş tarzı var mıdır?
Bana göre “evet, vardır.” Bu düşüncemde yalnız olmadığımı belirtmeliyim. Evvela rahmetli Nermi Uygur “Türkler nasıl düşünür?” sorusuna verdiği cevapta Türkçe düşünme biçiminin bazı önemli noktalarda, Almanca düşünme biçimine taban tabana karşıt bir görünümde olduğu tespitini yapar. Nermi Hoca, bu bahiste düşünmenin önce dilde belirlendiğini, dile dayandığını ve insan düşünmesinin hiç bir zaman dil dışında gerçekleşme imkânı bulamayacağını savunur. Yine benzer şekilde Sait Başer de anlamanın; toplumun kendi tecrübesi, dili ve kültürü bağlamında şekillenmesinden dolayı Türk’ün toplumsal hafızasının kendine özgü olduğunu dile getirir.
Her ne kadar Türk düşünme biçiminden söz etmese de Richard E. Nisbett, Amerika, Çin, Kore ve Japonya’dan çeşitli üniversitelerle ortak ve karşılaştırmalı çalışmalar yaparak Asya ve Avrupa düşünce süreçlerinin doğasında belirgin farklar olduğunu ilan ederek bunları kitabında izah etmiştir. Düşüncenin Coğrafyası adlı kitabın yazarı insan düşüncesinin doğasına bakışının hayatı boyunca evrenselci olmasına ve Hume, Locke ve Mill gibi İngiliz deneyselci düşünürlerden günümüz bilişsel bilimcilerine kadar adım adım ilerlemiş biri olarak, bütün insan gruplarının hep aynı şekilde algılayıp akıl yürüttüklerine inanan birisi olarak bu önemli tespite imza atmıştır.
Bu konuda cevap bulmamız gereken ikinci soru Türk biliş tarzını nerede aramalıyız?
Burada ilk başvuru kaynağımız Türkçemiz olmalıdır. Yukarıda Nermi Hoca’dan alıntılayarak ifade ettiğimiz gibi insan düşüncesi dil içinde gerçekleşir, Ya da diğer bir deyişle dile bakarak düşünceyi tespit edebilirsiniz. Tarihçi Jean – Paul Roux da benzer şekilde “Zihniyet dilin yansıması (ya da dil zihniyetin yansıması) olduğuna göre, Türklerin özelliklerinin aynı zamanda Türkçenin özellikleri olduğunu söylemenin yadırganmaması gerekir.” tespitini yapar.
Tanpınar ise “Eski medeniyetimiz dinî bir medeniyetti. Beğendiği, benimsediği adama ölümünden sonra verilecek bir tek rütbesi vardı: Evliyalık. Halkın sevgisini kazanmış adam mübarek tanınır, ölünce veli olurdu.” tespitinden hareketle Türklüğün, Müslümanlık olmadan anlaşılamayacağına hükmeder.
Türk’ü anlamanın diğer bir yolunun “türkü”ler başta olmak üzere edebi metinlerden (destan, efsane, mit, deyim, atasözü, masal, fıkra, hikâye, roman vd.) geçtiğini varsayabiliriz. Her ne kadar Türk’ün dilinde, dininde, türküsünde bunlar var olsa da “halk kültürü”nün muhafaza kabiliyetinden dolayı bu konunun detayları da bize fikir verebilir. Yine tarihi olaylar ve metinler; sanat ve zanaat eserleri bu konuda müthiş zenginliktedir. Ayrıca Türk’e yabancıların gözüyle bakarak “anlama biçimleri”ne yönelik tespitlerin olması gerektiğine kanaat getirdiğimizi ekleyebilirim.
Bu yazıyı okurken aklınıza “Biliş tarzını bilmek neye yarar?” diye bir soru gelebilir veya “Bu bir eğitimcinin işine yarar mı?” diye düşünebilirsiniz. Aslında bize göre tam olarak ihtiyaç duyulan yer burasıdır. Çünkü eğitimde muhatabımız insanoğludur. Bu varlığın biyolojik yönünün dışında psikolojik ve sosyal yönünün olması bizi bu konuya sevk eder. Hatta bu cümleden olarak, şu soruların cevaplarını da aramız icap eder:
Türk eğitim biçimi, tarzı, şekli nasıl olmalıdır? “Eğitim ithal edilebilir mi? Eğitimde evrensellik mümkün müdür? Doğu’da, Batı’da, Güney’de, Kuzey’de ortaya konan yenilik, bakış açısı, teori, yaklaşım, yöntem gibi dışarıdan alınan, alınması gerekenlere karşı tutumumuz nasıl olmalıdır?” Kısaca aklımıza takılan mezkûr sorulara zihnimizde cevaplar aramak ve bunlarla ilgili araştırmalar yapmak gerekiyor.
Peki, size göre de düşünme ve anlama biçimimiz üzerine düşünmeye değmez mi?
Biz Kimiz?
Bizim kim olduğumuz bilgisinin ne önemi var? diyebilirsiniz ancak hemen belirteyim. Eğitimden sanata, edebiyata, bilim, teknoloji ve aile hayatımıza varana dek hemen her alanda “kim olduğumuz”un büyük bir önemi var. Çünkü eğitim felsefemiz başta olmak üzere, yöntemlerimizi, uygulamalarımızı, icatlarımızı, edebiyat ve sanat eserlerimizi, çocuk yetiştirme biçimimizi vb. pek çok işimizi buna göre şekillendirmek zorundayız. Yoksa bu ve benzer alanlarda ne doğru dürüst başarılı olabilir ne de özgün eserler ortaya koyabiliriz.
Bu kısa açıklamadan sonra bizim kim olduğumuza geçebiliriz. Evvela “biz Türk’üz.” Ama Türklük öyle etten kemikten ibaret bir şey değil. Çünkü Türklerin kendilerine mahsus özelliklerinden biri, en eski devirlerden beri genellikle kandaş bireylerden oluşmuş veya buna inanmış bir toplum yerine silah arkadaşlığına dayalı bir topluluk oluşturmak maksadıyla imparatorluk devletine yönelmiş; kavmiyetçi devlete gitmemiş olmalarıdır.
Merhum Teoman Duralı, hemen her konuşmasında Türk tarihinin bir dava tarihi olduğunu; bir soyu, bir ırkı, bir kavmi başat kılma davasından öte, bazı inançları yerleştirme davası olduğunu dile getirirdi. Ziya Gökalp de Türk töresini “eski Türklere atalarından kalan bütün kaidelerin mecmuu” olarak tanımlar ve Türk kelimesinin “töre” kelimesinden türeyerek “töreli” anlamına gelebileceğini ifade eder. Türk mitolojisindeki Türk töresine uymadığı gerekçesi ile baba öldürme olaylarının yer alması da bu meseleyi açığa kavuşturmaya yeterlidir sanırım.
Ünlü tarihçi Jean – Paul Roux, Türk karakterinin baskın özelliklerinden söz edebilir miyiz? sorusuna şöyle cevap verir:
Sibirya'daki avcı bir Yakut ile bozkırda hayvan yetiştiricisi bir Kazak, Sin-kianglı bir çiftçi ile İstanbullu bir kentli arasında nasıl ortak bir bağ olabilir? Bir Hun savaşçısı ile VIII. yüzyıldaki Moğol bir kervancı, X. yüzyıldaki mutasavvıf, XVI. yüzyılda Avrupa'da savaşan bir Osmanlı paşası, XVIII. yüzyıldaki Berberi bir korsan, çağdaş Altaylardaki bir Şaman, komünist şair Nazım Hikmet ya da Yol filminin yönetmeni arasında bir soy ilişkisi olduğu nasıl düşünülebilir? Kuşkusuz Avrasya'nın bir ucundan diğerine sürüklenen iki bin yıllık bir macerada yaşam koşulları aynı olmamıştır. Siyasal, ekonomik, kültürel koşullarda köklü değişiklikler olmuştur. Ama bazı gelenekler varlığını sürdürmüştür. Örneğin Afganistan'daki Türk köylülerinde, Anadolu'daki göçebe ve yerleşiklerde, çağımızın birinci bin yılının son yüzyıllarında, Güney Sibirya'da yazılmış metinlerin açığa kavuşturduğu ayinlere şahit oldum. Öte yandan ortaçağın başlangıç dönemindeki Uygur toplumlarına, Hazar Denizi kıyısındaki Hazar Krallığına, Altınordu Hanlığına ve Osmanlı İmparatorluğuna özgünlüğünü veren bazı tutum ve davranışlar da aynı kalmıştır.
Tarihçi Roux’un milletimizin ortak özellikleriyle ilgili tespitlerine geçmeden önce Türk seciyesinin köklerine ilişkin üç hususa kısaca değinelim.
Türk seciyesine temeli olan sosyal hayatın oluşmasında en mühim etkenin bozkır (step) olduğu konusunda araştırmacılar büyük ölçüde hemfikirdir. Teoman Duralı’nın “medeniyetlerin kesiştiği coğrafya” olarak nitelendirdiği Orta Asya, oldukça geniş bozkırlar dışında dağlar, ormanlar ve çayırlarıyla meşhurdur. Ottan başka bir bitkinin yetişmediği bu coğrafyada İbrahim Kafesoğlu’nun tabiriyle “bozkır kültürü” neşet etmiş ve ataların sözüyle “At, avrat ve pusat.” üçgeninde bir hayat yaşanmıştır.
Tarihte ilk olarak MÖ ikinci binden itibaren binek hayvanı olarak atın bu bölgede kullanıldığı kaydı düşülmüştür. Kadim Türkler atları sayesinde yayılmış, Çinliler “Türk’ten kurtulabilmek için atını vurmalıdır.” tabirini kullanmıştır. Böylece dünyanın en gürbüz, en mert, en kahraman savaşçıları, en dilber ve en çevik atları, en güzel develeri, en sütlü sürüleri bu yaylada yetişmiş, insanlık tarihinde büyük inkılaplar meydana getiren dâhiler buralardan çıkmıştır.
Bozkır, atın dışında hayvancılığa da müsait bir ortamdır. Bu yolla insanlar et, süt, yağ, deri, kıl, yün vs. gibi yiyecek ve malzemeleri temin ederek gıda, elbise, mesken (çadır) ve hatta hayvanların iç yağından aydınlanma gibi ihtiyaçlarını karşılamıştır. Bu durum onların savaş yönünden gelişmesine zemin hazırlamıştır. Nitekim kadim Türklerin ok, yay, kargı, kılıç gibi aletlerin yapımında gösterdikleri maharetle birlikte demir madenlerini işletmede gösterdikleri hüner buna işaret etmektedir. Meşhur atasözündeki pusat meselesi buraya bağlanabilir.
Muhteşem üçlünün son ayağına gelince, bozkır çobanlığı gerektirdiği gibi, çobanlık da ataerkil aile yapısını gerektirir. Bu tarz ailelerde evli-bekâr bütün kardeş ve oğullarını yanında barındırmak mecburidir. Çünkü her aile muhtaç olduğu eşyayı kendisi tedarik etmek zorunda olduğundan aile fertlerinin çokluğu toplumun menfaatinedir. Bundan başka ataerkil aile ne kadar kalabalık olursa nüfuzu da o nispette artar. Toplumun saldırılardan korunması da o oranda kolaylaşır.
Ataerkil ailelerin hâkim olduğu bozkır kültüründe her fert toplum için çalışır. Ferdin, yalnız kendi ihtiyacı için değil, belki toplumun bütün fertleri için de çalışması, şahsi menfaat hissini ortaya çıkaran hırs ve hile gibi toplumun ahengini sarsacak ahlaksızlıkların ortaya çıkmasına mani olmuştur.
Göl kenarlarında, ırmak ve nehir boylarında yani tarım yapılabilecek yerlerde yaşayan Türkler ise toprağı işlemiş, hayvancılığın yanına tarımı da katarak çiftçilik yapmışlardır. Bu hayat tarzı bozkır kültürünün getirdiği çevikliği, ataklığı, sağlamlığı, dayanışmayı, doğruluğu, merhameti, cömertliği, diğerkâmlığı, düzeni ve itaati sevme gibi yüksek karakter özelliklerini geliştirmiştir.
İster bozkır hayatı ister çiftçilik olsun her iki şekil de milli Türk seciyesinin adeta mihenk taşı olan “istiklal için her türlü fedakârlığa hazır” bir toplum meydana getirmiştir.
Bozkır hayatının daimi bir düzen ve disiplini gerektirmesi, Türk karakterinin en mühim özelliklerinden biri olan “töreye sadakat” şuurunu besleyen disiplin duygusunun bir gereği olarak görülmüştür.
Şimdi tarihçi Roux’un bizim kim olduğumuza ilişkin tespitlerine dönebiliriz:
Maddi ve manevi sağlamlık, yüksek onur, verilen söze sadık kalmak, ihanet edenlere karşı acımasızlık, ırkçılıktan uzak oluş, vurgulu bir askeri anlayış ve buna uygun erdemler, gözü peklik, savaşanlar arası dayanışma, üste kesin itaat, kendisinin ve başkalarının yaşamını hiçe saymak, idarecilik ve muhasebe anlayışı, arşivleme becerisi, toplumsal sınıfların çok güçlü bir biçimde yapılandırılmış olmasıyla birlikte aralarında geçiş yapma kolaylığı, bilim ve sanat sevgisi, büyük mimarlık başarıları, hoşgörü, tasavvuf merakı ve bir tür alaycı kuşkuculuk.
Göz Gördü Gönül Sevdi
Teoman Duralı bundan yaklaşık on yıl önce “Sorun nedir?” diye sormuş ve bu soruya “Sorun, insandır.” cevabını vermişti. Evet, merhum hocamızın da belirttiği gibi günümüzde insan yaşamı ve bununla ilişkili bütün müesseseler göreceli olarak karmaşık ve sorunlu hâle geldi. Özellikle teknoloji ve dijital dünya her ne kadar fertlere yeni iş ve iletişim imkânları vadediyor gibi görünse de aslında insanların ifşa ve tüketim isteklerini kamçılayarak onların “gördükleri her şeye sahip olma hevesi”ne kapılmalarına sebep oldu. Böylece eskilerin “göz gördü, gönül sevdi” deyimi günümüzde ekranlar üzerinden de olsa yeni bir anlama kavuştu.
Atalarımızın bu veciz tespiti artık bireysel olmaktan öte; küresel bir meseledir. Çünkü insan gözü şimdilerde sadece 1 metre uzağındakini değil bununla birlikte binlerce km ötelerdekini de görerek ona sahip olmak istiyor. Tıpkı yaklaşık iki asır önce yüzlerce metre yerin altındaki varlıkları (petrol, altın, mücevher vb.) gören pragmatist / menfaatperest gözlerin onları görüp haddinden fazla severek barbarca ve zorla kendine yar etmesi gibi. Kaderin cilvesine bakın ki bu sefer “Senin süslü dünyanda benim de payım var!” dercesine, o gün sömürülenler artık “gördüklerini çok severek” ona kavuşmak istiyor.
Bu amansız istek İngiliz yazar Aldous Leonard Huxley’in bundan yaklaşık 90 yıl önce (1932) bir kehanet ortaya koyarcasına kaleme aldığı kitapla ilişkilendirilebilir. Türkçeye “Cesur Yeni Dünya” diye çevrilen kitabında Huxley, insanlığın belki de tarihte eşine az rastlanır bir şekilde “kendi hazzının kurbanı” olacağını dile getirmiş ancak bu konuda adeta “sükût suikasti”ne uğramıştı. Ayrıca Huxley’den 17 yıl sonra (1949) başka bir İngiliz yazar, George Orwell tarafından mezkûr konuda hedef saptırılmış (1984 romanı) ancak sonuç değişmemiştir.
2000’lerin başında “dünyanın çivisinin çıkması” şeklinde önce Cengiz Aytmatov tarafından adı konan ve daha sonra Amin Maulouf tarafından tekrarlanan bu durum aslında Aytmatov’un “Dağlar Devrildiğinde” (2007) romanıyla yeni dünyada hüküm süren haz ve tüketim odaklı küresel adaletsizliği dile getirmişti. Benzer şekilde Maulouf da “Çivisi Çıkmış Dünya” (2009) adlı deneme kitabında sömürülen Kuzey Afrika halklarının çaresizliğini ortaya koyarak toplumun artık patlamak üzere olduğunu dile getirdi. Ve çok geçmeden olan oldu. Çünkü asırlardır binlerce km uzaktakileri sömürerek kendine eskilerin ifadesiyle “yalancı cennet” inşa eden Batılıyı / Avrupalıyı “gören gözlerin sevme zamanı” gelmişti.
İsmet Özel’in ifadesiyle “sevmek mübalağa sanatı”ydı. Sevenler de öyle yaptı. Bir taraftan Afganistan’dan yalınayak yola çıkılıp sevgiliye doğru koşulurken Kabil’den havalanan uçaklar kamyonlar gibi hizmet gördü. Öbür taraftan Akdeniz’in güneyindekiler kuzey batıdaki sevgililerine sandallarla, botlarla hatta boş su şişelerini vücutlarına bağlayarak ulaşmaya çabaladılar.
Tabii bu sevme eskisi gibi olmadı, olamazdı çünkü haddinden fazla platonikti. Hatta sevilen sevenden nefret ediyor bile denebilirdi. Teoman Duralı’nın “çağdaş İngiliz – Yahudi küresel medeniyeti” diye adlandırdığı bu zihniyet, kendisini çok seven bu eski dostlarını (!) Afganistan, Körfez Ülkeleri, Irak, Libya ve nihayet Suriye’de ziyaret edip onlara demokrasi (!) götürdü.
Kur’an-ı Kerim’in “Kendi nefsinin arzusunu kendisine ilâh edineni gördün mü? Ona sen mi vekil olacaksın?” (Furkan/43) uyarısına karşılık gelen bu büyük meselenin pek tabii olarak hayatın diğer alanlarına da yansıdığını görüyoruz. Özellikle eğitimle ilgili tarafı sancılı bir geleceğe işaret ediyor. Çünkü sorun çağında eğitimin alanı / anlamı daraltılarak bireyin yaşamda karşılaşabileceği sorunların üstesinden gelme ya da kısaca problem çözmeyi öğrenme boyutuna kadar düşürülmüş bulunuyor.
Yararcı olması hasebiyle bu bakış açısı şimdilerde yüksek kabul görse de aslında eğitimin gerçek gayesini veya istikametini (mefkûresini) sorgulamayı ötelemeye hatta unutturmaya sebep oluyor. Aynı zamanda bu durum, modern eğitim veya okulun insanla ilgili temel meseleleri topyekûn çözebilmesi imkânının kaybedilmesi anlamına geliyor. Daha da ötesi artık eğitimden bireylerin yaşamını dönüştürme, toplumu şekillendirme ve yeni bir ahlak düzeninin inşasını beklemenin de nafile olacağını hatırdan çıkarmamalıyız.
Batılı Bilgiyi Nasıl Bilirsiniz?
Bugünkü Türkiye’nin eğitim, kültür ve sanat başta olmak üzere hemen her alanda sorgulaması ve üzerinde düşünmesi gereken en temel meselesi, bilgidir. Bilginin kaynağı, üretimi ve yöntemi. Çünkü pek çok alanda olduğu gibi bu konuda da Batılı bilginin hâkimiyeti söz konusudur.
Her ne kadar ülkemizde son yıllarda haber kaynaklarının yerelleştirilmesine yönelik çabalar ortaya konmuş olsa da, bu alanda henüz tam manasıyla millîleşmeden söz edilemez. Bilimsel manada ise Batılı bilgi, tartışmaya dahi kapalıdır. Şimdilerde mezkûr bilginin ömrü tamamlanmaya yakın gibi görünse de Türk akademisinde bundan şüphe bile sakıncalıdır, tehlikelidir, kabul edilemez. Ya da başka bir deyişle merhumu iyiden öte iyi bilir, hakkında sual etmeyiz.
Rönesans ve reform hareketlerinden sonra dünya, Avrupa merkezli olmaya başlamış, dünyanın geri kalanı da bu yeni düzenden her anlamda etkilenmiştir. Bu yeni güç merkezi doğal olarak bilginin de merkezi hâline gelmiş ve kendini muasır medeniyetin yegâne temsilcisi olarak tanıtmıştır. Batı merkezli yaşanan bu dönüşüm ve gelişim 19. asırdan sonra sorgulanmaya başlanmış ve mezkûr değişimin olumsuz yanları görülmeye başlanmıştır.
Batı, diğer toplumlarla ilişkisini, kendini tek otorite yapan bu gücü, dayanaklarını ve egemenlik haklarını bu bilgiye dayalı olarak tanzim ederek âdeta mutlakıyetini ilan etmiştir. Hâlbuki bu bilgi evrensel değildir ve her toplumda aynı neticeyi vermemektedir. Dahası Batı’dan ithal edilen çözüm arayışlarının Türk toplumunda ve Batılı olmayan diğer toplumlarda karşılığı yoktur. Bununla birlikte Batılı bilgi gösterildiği gibi mutlak doğru ya da mutlak doğruya götüren bilgiler de değildir.
Batı açısından bakıldığında, kendileri için son derece kârlı (!) olarak görülebilecek bu anlayış, muhatapları için hiç de öyle değildir. Çünkü bu durum toplumların topyekûn Batılılaşmasına yol açtığı gibi, olayları değerlendirme, yorumlama ve sonuç çıkarmada kendi zihniyetlerini bertaraf ederek bütünüyle Batılı biliş tarzını doğurmuştur. Hatta bu durum genelleme yapma ve olaylar arasındaki bağlantıların kurulmasına da teşmil edilmiştir.
Ahmet Hamdi Tanpınar’ın “Kim olursak olalım, nasıl yetişirsek yetişelim, hayat tecrübemizin mahiyeti ne olursa olsun, bizim ağzımızdan hâlâ okuduğumuz Frenk kitapları konuşmaktadır. Tıpkı bizden öncekiler gibi.” diye yakındığı bu durum âdeta zihniyet hâlini alarak Batılı olmayan toplumların anlama/kavrama ve düşünme biçimleri sorunlu hâle getirmiştir. Bu anlayışın bir sonucu olarak toplumların kendilerine güven duygularının azaldığını hatta kaybolduğunu bile söylemek mümkündür.
Said Halim Paşa’dan başlayıp Mehmet Akif’e, ondan Peyami Safa, Necip Fazıl, Kemal Tahir ve Attila İlhan’a ve nihayet Mümtaz Turhan ile Nurettin Topçu’ya kadar pek çok mütefekkir tarafından yaklaşık bir asır boyunca irili ufaklı bir şekilde eleştirilen Batılılaşma meselesi, bilgi noktasındaki beklenen eleştiriyi yaşadığımız asra birkaç yıl kala (1994) Prof. Dr. Korkut Tuna’dan aldı (Batılı Bilginin Eleştirisi Üzerine - İz Yayınları). Ama ne çare ki buna da pek sahip çıkan olmadı. Ne de olsa edebiyatımızın tek Nobel Ödülü bu konuyla ilişkilendirilerek sahibini bulmuştu.
Türkiye’de Batılı bilginin getirdiği biliş tarzına dayalı olarak üretilen eğitimsel bilgiye en önemli/somut karşı çıkış, bildiğimiz kadarıyla, büyük şair Sezai Karakoç’a aittir. Medeniyet şairimiz, “Ağustos Böceği Bir Meşaledir.” başlıklı şiirinde Fransız şair ve yazar La Fontaine’in “Ağustos Böceği ile Karınca” adlı fablındaki bakış açısının karşısına kendi medeniyetimiz çerçevesinden bir bakış ortaya koymuştur. Karakoç, mezkûr şiirde karıncayı incitmeden ağustos böceğinin hakkını koruma yoluna gitmiş ve bir metafor olarak, bu böceği, özgürlüğün sembolü ilan ederek maddeperestliğe karşı çıkmıştır. Başka bir deyişle şair, ağustos böceğinin “yaşama derdi yerine yaşatma derdini” gaye edindiğini dile getirmiştir. (Geniş bilgi için: Ağustos Böceği Bir Meşaledir - Büyüyenay Yayınları)
Sonuç olarak Batılı biliş tarzı, Türk eğitim sistemini büyük şair Necip Fazıl’ın ifadesiyle, âdeta “çıkmaz sokağa” sürüklemiştir. Bu çıkmaz sokaktan çıkış, eğitimde fayda ve çıkar odaklı Batılı bilginin karşısına millî ve özgün bir mefkûre koymakla mümkündür. Bugün Türk çocuklarının önüne böyle bir ideal konamadığı için başta ebeveynler ve öğretmenler olmak üzere bütün muhataplar çaresiz bir vaziyette bocalayıp durmaktadır.
.XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
Olgunlaşmanın ve üretkenliğin göstergesi: Sorumluluk kişilik özelliği
İnsanları birbirlerinden ayırt eden özelliklerden biri de sorumluluk kişilik özelliğidir. Sorumluluk, insanların yaşamına kattıkları açısından oldukça önemli bir kişilik özelliğidir. Gerek aile gerek iş yaşamı gerekse kişisel başarı için sorumluluk kişilik özelliğinin önemi yadsınamaz.
Sorumluluk nasıl tanımlanır? Sorumluluk, insanların kendi davranışlarının ortaya çıkardığı sonuçların farkında olmaları ve kendilerinin neden olduğu sonuçlardan dolayı gerekli olan davranışları ortaya koyabilmeleri olarak ele alınır. Sorumluluk kişilik özelliği için seçim yapmak, davranışların sonuçlarını anlamak, sonuçlara uygun davranmak önemlidir. Bireylerin davranışlarının sonuçlarını görebilmeleri için öncelikle geleceği kestirme ve değerlendirme yetilerinin olması gerekir. Sonuçlara uygun davranmak için ise, bireylerin seçenekleri değerlendirip doğru ve sağlıklı karar almaları önemlidir.
Sorumluluk kişilik özelliğine sahip bireylerin baskın özellikleri nelerdir? Öncelikle; sorumlu bireylerin en önemli özelliği, dürüst ve güvenilir olmalarıdır. Bu bireyler, verdikleri sözleri yerine getirirler. Bu bağlamda sorumluluk kişilik özelliğine sahip bireyler, işlerini doğru ve düzgün bir şekilde yerine getirme konusunda yüksek düzeyde motivasyona sahiptirler. İkincisi, öz disipline sahip olmalarıdır. Bu bireylerin öz kontrol düzeyleri oldukça yüksektir. Bu nedenle istenmeyen davranışlarını ya da dürtüsel tepkilerini kolaylıkla kontrol altına alırlar. Üçüncüsü, çalışkanlıktır. Sorumluluk kişilik özelliğine sahip bireylerin, yaptıkları işlere ve görevlere yönelik olarak bağlılık düzeyleri yüksektir. Bunlar, verilen görevleri zamanında ve etkili bir şekilde gerçekleştirmek için gayret gösterirler. Dördüncüsü, hesap verilebilirliktir. Sorumluluk kişilik özelliğine sahip kişiler, kendileri ile ilişkili ortaya çıkan sonuçlardan dolayı hesap verme özelliklerine sahiptirler. Bu noktada duygularını ve düşüncelerini açıkça ortaya koyarlar ve ortaya çıkan hatadan dolayı sorumluluk almaktan kaçınmazlar. Beşincisi, uzun dönemli düşünmektir. Sorumluluk kişilik özelliğine sahip bireyler, uzun vadeli düşünebilme özelliğine sahiptirler. Bu özelliklerinden dolayı bu bireyler, amaç odaklı davranışlar sergilerler. Altıncısı, yüksek düzeyde örgütleme yeterliliğine sahip olmaktır. Sorumluluk kişilik özelliğine sahip kişiler, yaptıkları işleri ve görevleri iyi bir şekilde planlarlar ve uygularlar. Yedincisi, zaman yönetme becerileri gelişmiştir. Sorumluluk kişilik özelliğine sahip bireyler, üstlendikleri görevleri ve sorumlulukları etkili bir şekilde yerine getirirken zamanı da etkili bir şekilde kullanırlar. Sekizincisi, öz düzenleme becerilerine sahip olmaktır. Bu bireyler, yüksek düzeyde öz düzenleme becerilerine sahiptirler ve bir işi gerçekleştirirken bu özelliklerinin etkisiyle yüksek düzeyde motivasyona da sahiptirler. Dokuzuncusu, saygılı ve empatiktirler. Sorumluluk kişilik özelliğine sahip bireyler, başkalarının ihtiyaçlarını ve duygusal durumlarını kolaylıkla anlarlar, buna uygun yanıt verirler. Onuncusu, hatalarından öğrenirler. Bu bireyler, hataları birer öğrenme fırsatı olarak görürler ve hatalarından ders alarak sürekli bir şekilde kendilerini geliştirme eğiliminde olurlar. On birincisi, ahlaki ilkelere göre hareket ederler. Bu bireyler, yaptıkları işlerde ve davranışlarında etik ilkelere göre hareket etme eğilimi gösterirler.
Sorumluluk kişilik özelliğine sahip olmanın olumlu sonuçları nelerdir? Öncelikle, güvenirliktir. Bu bireyler verdikleri sözleri tuttukları için çevrelerindeki bireyler tarafından güvenilir insanlar olarak algılanırlar. Bu noktada bu bireyler, işbirliği yapma konusunda aranılan insanlardır. İkincisi, üretkenliktir. Bu bireyler, işlerini zamanında ve etkili bir şekilde yerine getirdikleri için üretkenlik düzeyleri yüksektir. Bu da gerek kendileri gerekse çevreleri için başarılı olmak anlamına gelir. Üçüncüsü, yüksek özgüvendir ve özsaygıdır. Sorumluluk kişilik özelliğine sahip bireyler, üretkenlik ve güvenirlik gibi özelliklere sahiptirler. Ayrıca, yaptıkları işlerde başarıdırlar. Bu özelliklere sahip olmak onların kendilerine güvenlerini ve saygı duymalarını artırır. Dördüncüsü, olumlu ilişkilere sahip olmaktır. Bu bireyler, sorumluluklarını yerine getirdikleri için diğer insanlar tarafından saygı duyulmaktadırlar ve güvenilir olarak algılanmaktadırlar. Bu bireyler, sahip oldukları özelliklerinden dolayı ilişkisel sorumluluklarını da güzel bir şekilde yerine getirirler. Özellikle işbirliği yapma yeteneklerinin etkisiyle daha olumlu ilişkiler kurarlar. Beşincisi, stres düzeyinin düşük düzeyde olmasıdır. Bu bireylerin zaman yönetimi, öz düzenleme ve organizasyon becerileri gibi özellikleri görevlerini düzenli olarak yerlerine getirmelerine neden olur. İşleri zamanında ve düzgün yapmak da stres düzeyini azaltır. Altıncısı, yüksek düzeyde öz yeterliliğe sahip olmaktır. Bu bireyler işlerini kendileri yönettikleri ve sorunlarını kendileri çözdükleri için başarı duygusunu yüksek düzeyde tadarlar. Artan başarı düzeyi de onların kendilerini yeterli hissetmelerine neden olur. Sekizincisi, kişisel gelişimdir. Bu bireylerin en önemli özellikleri öğrenmeye ve gelişmeye açık olmalarıdır. Kendini geliştirmeye ve öğrenme fırsatlarına açık olmak, kişisel gelişime ulaşmanın en temel aracıdır. Dokuzuncusu, diğer insanlara model olmaktır. Bu bireyler, sahip oldukları olumlu özellikler ve üretkenlikleri ile çevrelerinde bulunan diğer insanlara model olurlar, onların davranışlarını etkilerler ve onlara ilham verirler. Onuncusu, başarılı olmaktır. Sahip olunan özellikler, onların kısa ve uzun vadede başarılı olmaları için çok önemlidir. On birincisi, toplumsal katkıdır. Bu bireyler, üretkenlikleri ile topluma katkı sunarlar.
Sorumluluk kişilik özelliğinin gelişmemesinin sonuçları nelerdir? Öncelikle, güvenirlik kaybıdır. İnsanların verdikleri sözleri yerine getirmemeleri, onların diğerleri tarafından güvenilmez olarak algılanmalarına neden olur. İkincisi, iş performasında ya da akademik performansta düşüklük yaşamaktır. İnsanların üstelendikleri görevleri zamanında yapmamaları, üretkenliklerini azaltır. Üçüncüsü, başarısızlık yaşamaktır. Bu özelliğimizi yaşama aktarmamamız, amaçlarımızı gerçekleştirmemizi engelleyerek kendimizi başarısız hissetmemize neden olur. Dördüncüsü, zamanı yönetememektir. Üstlendiğimiz görevleri, ertelemek veya işleri düzenli bir şekilde planlamamak, zaman yönetimi becerilerimizi zayıflatır ve sık sık son dakika baskısı oluşturur. Beşincisi, yoğun stres yaşamaktır. Bu özelliğimizi yaşama aktarmamamız, işleri ertelememize ve verdiğimiz sözleri yerine getirmekte sorun yaşamamıza neden olur. Artan iş yükü ve güvenilmez olarak algılanmak stres düzeyimizi artırır ve bizi kaygılandırır. Altıncısı, bağımlılık yaşamaktır. Bu özelliğimizi yaşama aktarmamamız, başkalarının bizim işlerimizi yapmalarına neden olur. Bu da bizi, kişilerarası ilişkilerde bağımlı biri haline getirir. Yedincisi, kişilerarası ilişkilerde sorunlar yaşamaktır. Bu özelliğimizi yaşama aktarmamamız, yakın ilişkilerde güven eksikliğine ve çatışmalara yol açar. Sekizincisi, özgüvenin ve özsaygının azalmasıdır. Görevleri yerine getirememek ve verilen sözleri tutmamak, bireylerin yetersizlik ve değersizlik hissetmelerine neden olur. Dokuzuncusu, toplumsal etkinin azalmasıdır. Görevleri yerine getirememek ve verilen sözleri tutmamak, bireylerin toplumsal etkilerini azaltır. Onuncusu, fiziksel sağlık sorunları yaşamaktır. Görevleri yerine getirememek ve verilen sözleri tutmamak, stres ve kaygı düzeyini yükseltir ve uzun dönemde bireylerin fiziksel sağlık sorunları yaşamalarına neden olur.
Sorumluluk kişilik özelliğini geliştirmek için neler yapılabilir? Birincisi, amaç belirlemek ve bunları yaşama aktarmaktır. İnsanların; beden, başarı, ilişki ve maneviyat gibi alanlarda amaçlar belirlemeleri ve bu amaçları gerçekleştirmek için çaba göstermeleri onların sorumluluk özelliklerini güçlendirir. İkincisi, planlama ve düzenleme yapmaktır. Önceliklere göre planlar oluşturmak ve bu planları uygulamak sorumluluğun gelişimine katkı sunar. Üçüncüsü, küçük adımlarla başlamaktır. Görevleri daha küçük parçalara bölerek gerçekleştirmek bireylerde yetkinlik hissi uyandırır. Bu da daha fazla çaba göstermeye neden olur. Dördüncüsü, zaman yönetimidir. Zaman yönetimi becerilerimizi geliştirmek ve uygulamaya koymak sorumluluğu artırır. Beşincisi, söz vermektir. Verilen sözleri yerine getirmek, sorunluluğu artırır. Altıncısı, öz düzenleme becerilerini bilip uygulamaktır. Bu noktada; öngörü, performans ve değerlendirme aşamalarından geçerek kendimizi düzenlememiz sorumluluk özelliğimize önemli katkılar sağlar. Yedincisi öz kontrolü sağlamaktır. Kendimizi motive etmek, işlerimizi zamanında yapma kararlılığı göstermek öz kontrolümüzü artırarak sorumluluğun önünü açar. Sekizincisi, düzen oluşturmaktır. İnsanların, gerek fiziksel gerekse ruhsal anlamda düzen oluşturmaları ve işleri örgütlemeleri onların sorumluluk özelliklerine önemli katkılar sağlar. Dokuzuncusu, hatalardan öğrenmektir. Mükemmeli aramak ve talep etmek, sorumluluk kişilik özelliğinin önünde engel olabilir. Bu noktada hata yapmanın doğal olduğunu düşünmek gerekir. Önemli olan hata yapmak değil hatalardan ders almaktır. Onuncusu, empati yapmaktır. Başkalarının ihtiyaçlarını ve duygusal durumlarını anlamak ilişkisel anlamda sorumluluk duygusunun gelişimine büyük katkılar sunar. On birincisi, kendini izlemektir. İnsanların kendi davranışlarını, ilerlemelerini ve eksikliklerini görmeleri için kendilerini izlemeleri gerekir. On ikincisi, kendini motive etmektir. Sorumlu davranma konusunda başardıklarımızı görmek, bunlar için kendimizi ödüllendirmek; sorumluluğun anlamını, önemini ve değerini sürekli kendimize hatırlamak bizi sorumlu davranma konusunda motive eder.
Din ve maneviyat açısından da sorumluluk konusu ele alınabilir. Öncelikle, insanın irade sahibi olması, onun sorumluluk üstelenebilen bir varlık olduğunun en önemli kanıtıdır. Bitki ve hayvan gibi diğer biyolojik varlıklar, insan gibi cüzi bir iradeye sahip değildirler. İnsanın ontolojik olarak bu iradeye sahip olması, imtihan edilme gerçeğini de seçmesi anlamına gelmektedir. Bu konuda Ahzab Suresi 72. ayette: “Biz emaneti göklere, yerküreye ve dağlara teklif ettik, ama onlar bunu yüklenmek istemediler, ondan korktular ve onu insan yüklendi. Kuşkusuz insan çok zalim, çok bilgisizdir.” şeklinde ifade edilerek irade sahibi olmayı istemenin aynı zamanda büyük bir sorumluluk altına girmek anlamına geldiği belirtilmektedir. İkincisi, pek çok dini gelenekte insanların yaratıcıya karşı sorumlu oldukları belirtilmektedir. Örneğin İslam'ın temel öğretilerinden biri, bireylerin Allah'a karşı sorumlu olduğu ve bu sorumluluğun hem dünyada hem de ahirette değerlendirileceğidir. Bu noktada Allah’ın insanları, hiçlik âleminden varlık âlemine getirmesi; bu âlemde bitki ve hayvan olarak değil de insan olarak yaratması, insana sayısız nimetler sunması büyük bir değerdir. İşte bu büyük değer ve bedel, sorumluluk sahibi olmayı gerektirir. Allah bu konuda Kıyame Suresi 36. ayette: “İnsan, kendisinin başıboş bırakılacağını mı zanneder?” şeklinde ifade ederek insana verdiği değerin ve önemin görülmesini istemektedir. Üçüncüsü, insanların en önemli sorumluluklarından biri de kendilerinin yaratıcı değil de yaratılan olma gerçeğini bilmeleridir. Bu bağlamda, var oluş amaçlarını bir de yaratıcının bakış açısından anlamalarıdır. Bu konuda Allah, Zariyat Suresi 56. ayette: “Ben cinleri ve insanları, ancak bana kulluk etsinler diye yarattım.” şeklinde ifade ederek varoluşun en önemli sorumluluğunu insanlara hatırlatmaktadır. Dördüncüsü, Allah insanların gelişim düzeylerine ve kapasitelerine uygun sorumlulukları verilmesini istemektedir. Bu konunun önemi Bakara Suresi 286. ayette: “Ey Rabbimiz! Unutur ya da yanılırsak bizi sorumlu tutma! Ey Rabbimiz! Bize, bizden öncekilere yüklediğin gibi ağır yük yükleme. Ey Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmeyeceği şeyleri yükleme!” ve Müminun Suresi 62. ayette: “Biz hiç kimseyi gücünün yettiğinden fazlasıyla yükümlü kılmayız. Katımızda hakkı söyleyen bir kitap vardır, onlara haksızlık edilmez.” şeklinde ifade edilerek Allah’ın insanlardan talep ettiği farzları yerine getirme, günahlardan kaçınma ve imanı artırma gibi görevlerin insanların düzeylerine uygun görevler olduğu açıklanmaktadır. Beşincisi, insanın sorumluluklarını yerine getirmesi durumunda karşılığını alacağı belirtilmektedir. Bu konuda Zilzal Suresi 7. ve 8. ayetlerde: “Kim zerre miktarı hayır yapmışsa onu (karşılığını) görür. Kim zerre miktarı kötülük işlerse onu (karşılığını) görür.” şeklinde ifade edilerek, sorumlulukları yerine getirmenin ödüllendirileceği belirtilmektedir.
Sonuç olarak, insan irade sahibi bir varlıktır. İnsanın seçim yapması bunun en önemli kanıtıdır. İrade güzümüzün yansıdığı en önemli özelliğimizi sorumluluk kişilik özelliğimizdir. Sorumluluk kişilik özelliği ise, sorumluluk ala ala gelişir. Sorumluluk kişilik özelliğinin yaşama aktarılmasının pek çok kazancı vardır. Sorumluluk kişilik özelliğimizi yaşama aktarıp üretken ve mutlu bir yaşam sürdürmemizi dilerim.
.
Yaşamı sürdürme nedenlerimiz
Bu haftaki yazımın konusuna bir hikâyeyle başlamak istiyorum. “Ahmet, 40 yıl boyunca hayatın karmaşasında kaybolan, ağır düşüncelere sahip bir adamdı. Onun hikâyesi, zamanın alabildiğine hızla geçtiği bu dünyada, gözden kaçan bir köşede başladı. Her birey gibi, hayatın anlamsız harflerini kendi sıkıntılarıyla örmeye çabaladı. İşini sürdüren, her gününü monoton bir tekrarın içinde sıkıştırıp kalan bir fizik öğretmeniydi. Yılların yorgunluğunu taşıyan gözlerinin ardında, asıl yük geçmişin hüznüydü. Anıları, zamanın elinden kayarak soluklaşmış birer hayalet gibiydi, ancak onlara tutunmaktan kaçamadı. Her bir günü, hayatın iniş çıkışlarıyla doldu. Başarıların geçici neşesini hissetse de, kayıpların acıları kalbinin derinliklerine kazındı. Hayatın anlamsızlığını düşündüğü zamanlarda bile, içinde sönüp gitmeyen bir umutsuzluk bulutu vardı. Ruhunda, çözülmeyi bekleyen daha da karmaşık sorunların ve umutsuz sayfaların izleri vardı.”
Günümüzde intihar eden insanların sayıları bütün dünyada giderek artmaktadır. Bazı insanlar, çeşitli nedenlerle yaşamlarını sonlandırmaktadır. Özellikle hastanelerin acil servislerini gözlemlerseniz çeşitli şekillerde yaşamlarına son verme girişimlerinde bulunan insanları görürsünüz. Öte yandan yaşamlarını sürdüren insanlar, toplumların büyük çoğunluğunu oluştururlar. Yaşamı sürdürmenin de pek çok nedeni vardır.
Yaşamı sürdürmenin çok boyutlu olduğu görülür. Bu noktada yaşamı sürdürmenin biyolojik, psikolojik, toplumsal ve kültürel yönleri vardır. Biyolojik açıdan yaşamı sürdürmek; canlı varlıkların yaşamda kalmaları, üreyerek nesillerini devam ettirmeleri, büyümeleri ve olgunlaşmaları gibi anlamları içerir. Psikolojik açıdan bireyin yaşamını sürdürmesi; sağlıklı bir şekilde gelişmesi, benlik ve kimlik sahibi olması; gerek fizyolojik gerekse ait olma, özerklik ve yetkinlik gibi psikolojik ihtiyaçlarını doyurması; değerlere sahip olması, amaçları için mücadele etmesi, mutlu bir şekilde hayatına devam etmesi gibi anlamları içerir. Toplumsal ve kültürel açıdan bireyin yaşamını sürdürmesi, içinde bulunduğu toplumun normlarını içselleştirmesi, toplumsal rollerini yerine getirmesi, toplumun bir üyesi olarak topluma katkı sunması anlamına gelir.
Öte yandan her birey, yaşamını sürdürme konusunda aynı istekliliğe sahip değildir. Bu noktada yaşamlarını sürdürmek istemeyen bireyler, birtakım özelliklere sahiptirler. Öncelikle bu bireylerin öz saygıları düşüktür ve kendilerini değersiz bulurlar. Bu kişiler, kendilerini sevmezler ve yeterli görmezler. İkincisi, umut düzeyleri düşüktür. Bu bireylerin geleceğe dair amaçları ve planları yoktur. Üçüncüsü, başkalarına yönelik algıları olumsuzdur. Diğer insanları düşmanca algılarlar ve onlar tarafından sevilmediklerini düşünürler. Dördüncüsü, yıkıcı düşüncelere sahiptirler. Özellikle yaşamlarını, kendilerini ve diğerlerini değersiz gören bir takım düşüncelere sahiptirler. Beşincisi, bilişsel açıdan katıdırlar. Yaşamlarındaki olumsuzluklara odaklanırlar; problemlerini çözülemez, yaşadıkları acıları kaçınılamaz ve dayanılamaz olarak görürler. Altıncısı, duygusal ikilemler yaşarlar. Özellikle yaşadıkları içsel çatışmalar, bilişsel ve duygusal açıdan acı çekmeleri onların yaşamlarını sürdürmelerini engeller. Yedincisi, olumsuz çocukluk deneyimleri vardır. İstismar, ihmal, fena muamele ve travma gibi olumsuz deneyimlere sahiptirler. Sekizincisi, psikolojik sorunları vardır. Özellikle kaygı ve depresyon gibi sorunları deneyimlerler. Dokuzuncusu, içsel boşluk ve anlamsızlık yaşarlar. Yaşamlarına anlam yükleyemezler ve yaşadıkları boşluk duygusu onları derinden sarsar. Onuncusu, yaşamlarından zevk almazlar. Keyif aldıkları aktiviteleri yoktur ve zevk alma kapasitelerini yavaş yavaş kaybetmişlerdir. On birincisi, toplumsal yalıtılmışlık yaşarlar. Özellikle çatışmalı insan ilişkilerinde yoğun bir şekilde yer almak, bireylerin çevrelerine ve kendilerine yabancılaşmalarına neden olur. On ikincisi, enerji ve iştah kaybı yaşarlar. Yaşamlarını sürdürme güçlerini kendilerinde göremezler.
Yaşamlarını sürdüren pek çok insanın ortak özelliklere sahip oldukları görülür. Bunların başında, bu bireylerin umut ve iyimserlik düzeylerinin yüksek olması gelmektedir. Bu bireylerin birtakım amaçları vardır. Geleceğe yönelik olarak da olumlu sonuç beklentisine sahiptirler. İkincisi, güçlü toplumsal bağlara ve desteğe sahiptirler. Aile, arkadaş ve akraba gibi insanlarla ve gruplarla bağlantılıdırlar. Üçüncüsü, yaşamlarına anlam yüklemişlerdir. Dünya görüşü, dinî inançlar ve değerler gibi yaşamlarına anlam yükleyici kaynaklara sahiptirler. Dördüncüsü, psikolojik açıdan dayanıklıdırlar. Özellikle zorluklarla mücadele güçlerini, yaşamlarını kontrol edebileceklerine inanmaktadırlar. Beşincisi, merak ve öğrenme duygusuna sahiptirler. Bu bireyler, yeni şeyler öğrenmekten ve yeni deneyimler içerisinde yer almaktan keyif alırlar, kendilerini yetiştirmek isterler. Altıncısı, çeşitli ilgi alanlarında etkinliklerde bulunurlar. Özellikle hobiler ve ilgi alanları bu bireylerin kendilerini ifade etmelerinin en büyük aracıdır. Yedincisi, esneklik ve uyum özellikleri vardır. Değişen koşullara uyum sağlamak için kendilerini ayarlarlar. Sekizincisi özgecidirler. Başkalarını anlama ve onlara yardım etme konusunda oldukça yeterlidirler. Dokuzuncusu, kişisel sağlığa ve bakıma önem verirler. Fiziksel sağlık ve zindelik onlar için olmazsa olmaz koşullardandır. Onuncusu, problem çözme becerilerine sahiptirler. Problemleri çözülemez olarak görmezler ve daha önceki çözdükleri problemleri düşünerek kendilerine inanırlar. On birincisi, geçmişin olumsuzluklarından güçlenerek çıkmışlardır. Sürekli geçmişin olumsuzluklarını düşünmezler, bu olumsuzluklardan nasıl güçlenerek çıktıklarına odaklanırlar. On ikincisi, öz farkındalıkları yüksektir. İhtiyaçlarının ve isteklerinin farkındadırlar ve bunları doyurmak için çaba gösterirler. On üçüncüsü, estetik ve sanatsal deneyimler içerisinde yer alırlar. Müzik, sanat, doğal güzellikler gibi olumlu deneyimler içerisinde yer almaktan mutluluk duyarlar.
Din ve maneviyat konusu açısından da yaşamı sürdürme nedenleri incelenebilir. Din ve maneviyat açısından yaşamı sürdürme nedenlerini anlamak için temel olarak ‘mülk’ konusunu anlamak gerekir. İlahî dinlere göre, insan mülkün gerçek sahibi değildir; mülkün kullanıcısıdır. Örneğin; bu konuda Âli İmran Sûresi 26. ayette: “De ki: “Ey mülkün sahibi olan Allah’ım! Dilediğine mülk verir, dilediğinden mülkü alırsın. Dilediğini izzetli kılar, dilediğini zelil edersin. Hayır senin elindedir, şüphesiz ki sen, her şeye kadîrsin.” şeklinde ifade edilmektedir. Bu noktada, yaşamı sürdürme nedenleri konusunda da asıl mülk sahibinin ölçütleri mutlaka olacaktır ve olmalıdır. Aksi takdirde, O bir yaratıcı, ilah ya da tanrı olamaz.
Yukarıdaki bilgiler ışığında ilk olarak ilahî dinlere göre hayatın ve ölümün sahibi Allah’tır ve insanların kendilerini öldürmeleri yasaklanmıştır. Bu konuda Nisa Suresi 29. ayette: “Ey iman edenler! Mallarınızı aranızda haksızlıkla yemeyin; ancak karşılıklı rızanıza dayanan ticaret böyle değildir ve kendinizi öldürmeyin. Şüphesiz Allah size karşı çok merhametlidir.” şeklinde ifade edilmektedir. İkincisi, ilahî dinlere göre, yaşam hem dünyada hem de ahirette devam edecektir. İnsanların dünyada yaşamlarını sürdürmelerinin nedeni, ahiretteki sonsuz mutluluğu yakalamaktır. Bu konuda Mü’min Sûresi 39. ayette: "Ey kavmim, gerçekten bu dünya hayatı, yalnızca bir meta (kısa süreli bir yararlanma)dır. Şüphesiz ahiret, (asıl) karar kılınan yurt odur." şeklinde ifade edilmektedir. Üçüncüsü, ilahî dinlere göre bilgi ve ilim arayışı, Allah'ın yaratılışta insanlara verdiği bir özelliktir. İlim öğrenmek, kendini geliştirmek ve toplumun faydasına olacak bilgiyi paylaşmak önemlidir. Bu noktada yaşamı sürdürme nedenlerinden en önemlisi, bilgi sahibi olarak kendimizi geliştirmektir. Bu konuda Alak Sûresi 1. ayette: “Yaratan Rabbinin adıyla oku!” ve Taha Sûresi 114. ayette: “Gerçek hükümdar olan Allah, yücedir. Sana O'nun vahyi tamamlanmazdan önce Kur'an'ı (okumakta) acele etme ve «Rabbim, benim ilmimi artır» de” şeklinde ifade edilerek bilgi sahibi olmanın ve öğrenmenin önemi vurgulanmaktadır.
Dördüncü olarak, ilahî dinlere göre insanlar, Allah'ın iradesine uygun yaşamalıdırlar. Allah'ın emirlerine uymak ve yasaklarından kaçınmak, inananların yaşam amaçlarının merkezinde yer alır. Bu noktada ilahî dinlere göre, dünya hayatında birtakım ölçütlere uygun yaşamak önemlidir.Bu ölçütler; farzları yerine getirmek, günahlardan kaçınmak ve imanı artırmak üzerine kuruludur.Bu konuda Bakara Sûresi 3. ve 4. ayetlerde şöyle denilmektedir: "Onlar gayba inanırlar, namaz kılarlar, kendilerine verdiğimiz mallardan Allah yolunda harcarlar.”, "Yine onlar, sana indirilene ve senden önce indirilene iman ederler; ahiret gününe de kesinkes inanırlar." Bu ayetlere ek olarak Kur’an’ın bu üç öğeyi içerisinde barındıran bir kitap olduğu, Nur Sûresi 1. ayette: “Bu, bizim indirdiğimiz ve (hükümlerini) farz kıldığımız bir suredir. Düşünüp öğüt almanız için onda apaçık ayetler indirdik” şeklinde ifade edilerek kendisini Müslüman olarak niteleyen bireylerin ilgili kitabı öğrenmeleri gerektiği belirtilir ve bu öğrenme süreci de yaşamı sürdürmenin önemli bir nedenidir. Beşincisi, yaşamı sürdürme nedenini sadece doğum ve ölüm arasında ele almak ilahî dinlerce yasaklanmıştır. Bu noktada sadece doğum ve ölüm arasında gerçekleştirilen işlerin ahiretle ilişkisi kurulmazsa anlamsız olacağı belirtilmektedir. Örneğin; bu konuda Ankebut Sûresi 64. ayette: “(Oysa onların tek gerçek kabul ettikleri) bu dünya hayatı hakikatte sadece bir oyun ve eğlenceden ibarettir; ahiret yurduna gelince işte asıl hayat odur; keşke bunu bilselerdi!” şeklinde ifade edilmektedir. Altıncısı, yaşamı sürdürmek adına sadece doğum ve ölüm arasına yönelik amaçlar belirleyerek yaşamı sürdürmenin eksik bir gerekçe olduğu ilahî dinlerce ele alınmaktadır. Örneğin; bu konuda Kehf Sûresi 46. ayette: “Mal ve çocuklar, dünya hayatının çekici-süsüdür; sürekli olan 'salih davranışlar' ise, Rabbinin katında sevap bakımından daha hayırlıdır, umut etmek bakımından da daha hayırlıdır.” şeklinde ifade edilerek salih davranışlar gibi ahirete bakan amaçların edinilmesi ve uygulanılması istenmektedir. Yedincisi, ilahî dinlere göre dünya hayatı sadece bir geçiş dönemidir. Ahirette hesap verileceği ve ödüller veya cezaların verileceği bir hayat daha vardır. Örneğin; İslam dinine göre bu inanç, Müslümanların dünya hayatını ahiret hayatına hazırlık olarak görmelerini sağlar. Bu konuda, Şûra Sûresi 20. ayette: “Kim ahiret kazancını isterse onun bu kazancını arttırırız; kim dünya kazancını tercih ederse ona da bundan veririz; ama onun ahirette hiçbir nasibi olmaz.” veYunus Sûresi 64. ayette: “Onlar için dünya hayatında da, ahirette de müjdeler vardır. Allah’ın verdiği sözlerde ve hükümlerinde asla değişme olmaz. İşte en büyük başarı ve kurtuluş budur” şeklinde ifade edilmektedir.
İnsan olarak doğmak, bu dünyada paha biçilmez bir nimettir. Ancak; insan annesini, babasını ve akrabalarını seçme özgürlüğüne sahip değildir. Bu noktada sahip olunan toplumsal sermaye insanın gelişimi, mutluluğu ve yaşamını sürdürme nedenleri açısından çok önemli bir yere sahiptir. Olumlu ve destekleyici bir çevrede yaşamak, yaşamı sürdürmeye yönelik nedenlerin sayısının artmasını sağlar. Öte yandan travma, istismar, ihmal ve ret içeren bir çevre gelecekte insanların yaşamlarını sürdürmelerini ellerinden alabilmektedir. Bu noktada ebeveynlerin çocuklarının yaşamlarını sürdürmelerindeki rolleri yadsınamaz. Öncelikle kendimiz açısından yaşamımızı sürdürme nedenlerini artırmalıyız. Çocuklarımız için ise, destekleyici bir çevre oluşturarak onların yaşamlarını sürdürme nedenlerine destek olmalıyız. Yaşamı sürdürme nedenlerimizin bol ve çok olmasını umut eder, mutlu bir yaşam dilerim.
.
Kişisel hazzın ve menfaatin kölesi olmak: Makyavellerin psikolojisi
İnsanları birbirlerinden ayırt eden sayısız özellikler vardır ve bu özellikler, kişilik özellikleri olarak isimlendirilir. Kişilik özelliklerinin olumlu olanları olduğu gibi olumsuz kişilik özellikleri de vardır. Bu özelliklerden biri de Makyavel kişilik özelliğidir.
Makyavel, kişilik özelliği nasıl tanımlanır? Makyavel kişilik özelliği, politik liderlik alanında ortaya çıkmış bir özelliktir. Ancak zamanla pek çok insan arasında da bu özelliğin görüldüğü sonucuna varılmıştır. Makyavel bireyler, güç elde etmek ve gücü korumak, belirledikleri amaçlara ulaşmak için her türlü yöntemi kullanan bireylerdir. Bu bireylerin var oluş şekilleri; sahip oldukları güçlerini ya da çıkarlarını korumaktır ve amaçlarına ulaşmak için hileli yönlendirme yapmaktır ve çeşitli stratejiler kullanmaktır. Makyavel bireyler, rekabetçi, faydacı ve yönlendirici olma gibi baskın kişilik özelliklerine sahiptirler. Bu kişilik özelliğine sahip bireylere, iş yaşamında ve politik alanda sıklıkla rastlanır.
Bu kişilik özelliklere sahip bireyler; narsizm ve antisosyal kişilik özelliklerine sahip bireylerle benzer özelliklere sahip olmakla birlikte onlardan da farklıdırlar. Psikoloji literatürüne göre, bu üç kişilik özelliğinin ortak özellikleri: a)hepsinin yönlendirici olmalarıdır (başkalarını etkilerler ve onları kendi çıkarları için kullanırlar), b)empati eksikliği yaşamalardır c)kendi hedeflerine ve ihtiyaçlarına odaklanmalarıdır (benmerkezci bir yaklaşım vardır). Farklılıklarına gelince; narsistik bireyler, beğenilme ve üstünlük sağlama düşüncesi ile hareket ederler; anti-sosyal bireyler ise; toplumsal normlardan uzaklaşma, düşmanca duygularla hareket etme düşüncesi ile varlıklarını sürdürürler. Makyavel bireyler ise, güç elde etmek ve elde edilen gücü korumak amacıyla hareket ederler. Narsistik bireyler, başkalarıyla daha fazla etkileşime girerek dikkat çekme ve hayranlık uyandırma amacındadırlar; antisosyal bireyler ise, başkalarıyla uyumsuz ve düşmanca ilişkiler içerisinde yer alırlar. Makyavel bireyler ise, ilişkilerde yönlendirici ve stratejik davranırlar. Bir diğer nokta, makyavel ve narsistik bireylerin suç işleme eğilimleri düşük iken; antisosyal bireylerin suç işleme eğilimleri yüksektir.
Makyavel bireylerin ayırt edici özellikleri nelerdir? Makyavel bireylerin, birtakım ayırt edici özellikleri vardır. Bunlardan ilki, otorite ve güç isteğidir. Makyavel bireyler, güç elde etmek ve otorite olmak için çabalarlar. İçerisinde güç ve otorite olan bağlamlarda yer almak isterler. İkincisi, stratejik düşünmedir. Bu bireyler; duygularını, düşüncelerini ve davranışlarını sürekli olarak amaçları doğrultusunda yönlendirirler. Gelecekteki gerçekleşecek olayların sonuçlarını öngörme ve bu sonuçları hesaplama konusunda oldukça iyidirler. Üçüncüsü, soğukkanlılıktır. Bu bireyler, kişi içi farklılaşarak duygularını kontrol edebilirler. Özellikle stresli koşullarda, soğukkanlı davranırlar. Dördüncüsü, yönlendirme-hileli yönlendirme özelliklerine sahiptir. Bu bireyler, iyi birer gözlemcidirler ve insanların duyguları ile zayıf noktalarını çok iyi bilirler. Bu konuda elde ettikleri bilgileri kullanarak insanları istedikleri sonucu elde etmek için yönlendirirler. Beşincisi, yarışmacılıktır. Bu bireyler, çevrelerindeki bireylerle yarış içinde olmak şeklinde bir eğilime sahiptirler. Bu rekabetçi özellikleri ile çaba gösterirler ve diğerlerini de geride bırakırlar. Altıncısı, empati eksikliğidir. Bu bireyler, kendilerini merkeze aldıkları için diğer insanların duygularıyla ve ihtiyaçlarıyla ile ilgilenmezler. Yedincisi, kendi çıkarlarını ön planda tutmaktır. Bu bireyler, kendi çıkarlarını ve amaçlarını öncelikli hale getirirler. Bu nedenle, diğer insanların ihtiyaçları ve duyguları değil de kendi çıkarları ön plandadır. Sekizincisi ise, esneklik ve uyum yeteneğidir. Bu bireyler, değişen durumlara hızlı bir şekilde uyum sağlayarak duruma uygun stratejiler üretirler.
Makyavel kişilik özelliğinin gelişim süreci nasıldır? Bu kişilik özelliğinin gelişiminde pek çok faktör etkilidir. Bunlardan ilki, kalıtsal yatkınlıktır. Bireyler, bu kişilik özelliğinde yer alan özellikleri annelerinden ve babalarından kalıtsal olarak alırlar. Bu noktada bazı bireyler, yönlendirici ve rekabetçi eğilimle dünyaya gelebilirler. İkincisi, çocukluk deneyimleridir. Annelerin ve babaların davranışları ve çocuğu toplumsallaştırma şekilleri, çocukların kişilik özelliklerini yapılandırır. Özellikle aşırı rekabetçi ve yönlendirici bir anne baba modeli, çocukların bu özellikleri öğrenmelerine yardımcı olur. Üçüncüsü, bireylerin içinde bulundukları çevredir. Bireylerin içinde yaşadıkları; okul, arkadaş ve mahalle gibi çevreler onların kişilik özelliklerini şekillendirmede etkilidir. Rekabetçi ve yönlendirici ortamlar, bu özellikler için pekiştirici bir rol üstlenebilir. Dördüncüsü, toplumsal ve kültürel faktörlerdir. Bazı kültürlerde özellikle bireyci batı kültürlerinde rekabetçilik önemli bir değer olarak yaşama aktarılmaktadır. Bu tür değerlerin önemli olduğu bir zaman diliminde ve sistemde yaşamak, bu özelliklerin gelişiminde etkili olmaktadır. Beşincisi, makyavel özelliklere sahip rol modellerinin sunumudur. Özellikle medyada, siyasetçiler arasında makyavel özelliklerin normalleştirilerek sunulması etkilidir. Altıncısı, bireylerin yaşadıkları stresler ve zorlanmalardır. Stres koşullarının yüksek olduğu ortamlarda bu özellikler ortaya çıkabilir. Özellikle yarışmacı ve aşamalı bir ilerleme olanağı sunan kıt kaynakların olduğu ortamlarda makyavel özellikler gelişmektedir.
Makyavel bireyler, ne gibi olumsuz sonuçlara neden olurlar? Birincisi, güven kaybına neden olurlar. Bu bireyler, yönlendirici ve çıkarcı bir şekilde hareket ettikleri için diğer insanlar onlara güvenmezler. Bu nedenle diğer insanlar bu bireylerle iş birliği içerisinde hareket etmezler. İkincisi, kişilerarası ilişkilerde sorunların ortaya çıkmasıdır. Yakın ilişkilerin en önemli özelliği; sevgi, güven ve bağlanmadır. Makyavel bireyler, yakın ilişkilerin kurulmasını engellerler ve kişilerarası ilişkilerde çatışmayı artırırlar. Üçüncüsü, etik ihlallere neden olabilmektedir. Bu bireyler amaçlarına ulaşmak için yalan söyleme, başkalarını aldatma ve dolandırıcılık gibi olumsuz davranışlara başvurabilirler. Dördüncüsü, çalışma yaşamında sorunların oluşmasıdır. Bu bireylerin yönlendirici olmaları ve kendi çıkarlarına göre hareket etmeleri çalışma barışını olumsuz etkiler. Beşincisi, yalnızlık yaşamaktır. Bu bireyler, yönlendirici ve rekabetçi özelliklerinden dolayı diğer insanların kendileri ile etkileşimde bulunmalarını engellerler. Bu da onların yalnızlık ve yalıtılmışlık yaşamalarına neden olmaktadır. Altıncısı, başka insanların olumsuz duygulanım içerisinde olmalarına neden olmaktırlar. Bu bireylerin çıkarcı olmaları, başkalarının duygularını ve düşüncelerini görmezden gelmeleri diğer insanların duygusal açıdan sorunlar yaşamalarına neden olmaktadır. Yedincisi, toplumsal güvenin zedelenmesidir. Bu bireyler, rekabetçi ve yönlendirici olarak toplumsal güveni zedelerler. Özellikle politik alanda yer alan makyavel politikacılar, bu gibi toplumsal sonuçlara neden olabilir.
Makyavel kişilik özelliklerinin gelişmesini önlemek için neler yapılabilir? Öncelikle, farkındalık geliştirmek gerekir. Makyavel bireylerin; özelliklerinin neler olduğu, bireysel ve toplumsal açıdan verdikleri zararların neler olduğu konularında farkındalık kazanmak bu bireylerin hileli yönlendirici olmalarını önler. İkincisi, kişisel sınırlarımızı oluşturmaktır. Bireylerin oluşturmuş oldukları benlik sınırlarının netliği, diğer insanların yönlendiricilikleri karşısında önemli bir kalkan görevini yerine getirir. Üçüncüsü, kendimize güvenmektir. İnsanların kendilerine güvenmeleri, yönlendirici davranışların önüne geçer. Çünkü bireyler, bu sayede bu tür davranışlara itiraz edebilirler. Dördüncüsü, Makyavel bireylerin davranışlarını anlama yönünde empati geliştirmektir. Özellikle başkalarının duygularını ve düşüncelerini anlama yönünde empati geliştirmek, yönlendirici ve rekabetçi davranışları kavramamıza ve onlara uygun tepkiler vermemize neden olur. Beşincisi, insanları yeterince tanımadan onlarla işbirliği içerisinde olmamaktır. İnsanları tanımak, güvenilir olup olmadıklarını belirlemek için kendimize zaman vermemiz gerekir. Altıncısı, bu insanlarla etkileşime geçtiğimizde kişi içi farklılaşmayı sağlamaktır. Stresle başa çıkma, problem çözme becerilerini öğrenmek ve uygulamak soğukkanlı davranmamıza ve yönlendirici etkileri azaltmaya neden olacaktır.
İnanç sistemi açısından da makyavel kişilik özelliği ele alınabilir. Öncelikle, ilahi dinlere göre dünyada “güçlü olanlar hayatta kalır” felsefesi yerine “hak üzerine hareket edenler” felsefesini benimsemek önemlidir. Çünkü bu felsefeyle yaşamak sadece bu dünya için değil ahiret hayatı için de mutluluğu ve huzuru getirir. Bu konunun önemine Ra’d Suresi 17. ayette: “ (Allah) Gökten bir su indirdi de dereler kendi miktarınca çağlayıp aktı. Sel de yüze vuran bir köpük yüklendi. Bir süs veya bir meta sağlamak için ateşte üzerine yakıp-erittikleri şeyler (madenler)de de bunun gibi bir köpük (artık) vardır. İşte Allah, hak ile batıla böyle örnekler verir. Köpüğe gelince, o atılır gider, insanlara yarar sağlayacak şey ise, yeryüzünde kalır. İşte Allah örnekleri böyle vermektedir.” ve Furkan Suresi, 33. ayette: “Onların sana getirdikleri hiçbir örnek yoktur ki, Biz (ona karşı) sana hakkı ve en güzel açıklama tarzını getirmiş olmayalım” şeklinde ifade edilerek hak üzerine hareket etmenin önemine işaret edilmektedir. Bu noktada makyavel bireylerin, hak ve eşitlik temeli dışında kazandıkları sadece ve sadece birer meta olarak değerlendirilmektedir. İkincisi, makyavel bakış açısı yarışmacı yapılardan beslenir. Oysaki ilahi dinlere göre, hayat bir mücadele değil bir yardımlaşma sürecidir. Bu konuda Enfal Suresi 46. ayette: “Allah’a ve Resul’üne itaat edin. Birbirinizle çekişmeyin; yoksa korkuya kapılırsınız ve kuvvetiniz elden gider. O halde zorluklara sabredin; çünkü Allah sabredenlerle beraberdir.” şeklinde ifade edilerek yarışma ve çekişme yerine işbirliği önemsenmektedir. Üçüncüsü, makyavelizm, bireylerin etik sınırları zorlayabileceği ve her türlü yöntemi kullanabileceği düşüncesine dayanırken, İslamiyet, etik değerlere ve ahlaki ilkelere önem verir. İslam, dürüstlük, adil davranış ve insanların haklarına saygı gösterme gibi erdemleri teşvik eder. Bu konuda Âl-i İmrân suresi 77. ayette: “Allah’a verdikleri sözleri ve ettikleri yeminleri önemsiz bir dünya menfaatine satanlar var ya, işte onların ahirette hiçbir nasipleri yoktur. Allah kıyamet günü onlarla konuşmayacak, onlara merhamet nazarıyla bakmayacak ve onları temize çıkarmayacaktır. Onlar için can yakıcı bir azap vardır.” şeklinde ifade edilerek gerçek ve sonsuz kazancın kişisel menfaat yerine ahlaki ilkelerle hareket etmekten geçtiğine işaret edilmektedir. Dördüncüsü; ilahi dinler, toplumda adaletin ve güvenin sağlanmasına önem verirler. Adalet, insanların haklarına saygı gösterilerek ve eşitlik ilkesi çerçevesinde sağlanmalıdır. Makyavel bireyler ise, güç elde etmek için çeşitli şekillerde davrandıkları için adaleti ve güveni geri plana atarlar. Hatta onlar için, kişisel menfaatin önünde hiçbir değer yoktur denilebilir.Bu konuda Nisa Suresi 58. ayette: “Şüphesiz Allah size emanetleri ehline vermenizi ve insanlar arasında hükmettiğinizde adâletle hükmetmenizi emrediyor. Böylece Allah size ne güzel öğüt veriyor! Doğrusu Allah her şeyi hakkiyle işiten, kemâliyle görendir.” şeklinde ifade edilerekbir Müslüman bireyin makyavel gibi hareket edemeyeceği vurgulanmaktadır. Beşincisi, makyavel bireyler, insan ilişkilerini rekabetçi ve yönlendirici bir şekilde ele alırken; İslamiyet ise; hoşgörü, empati ve başkalarına karşı merhametli olmanın önemini vurgular. Bu konuda Şuara Suresi 9. ayette: “Muhakkak senin Rabbin, elbette O, sonsuz kudret sahibidir, çok merhametlidir.” şeklinde belirtilmektedir. Beled Suresi 17. ayette: “Bir de iman etmek ve birbirlerine sabır ve merhamet tavsiye edenlerden olmaktır.” şeklinde ifade edilerek Yaratıcının en önemli özelliğinin merhamet ve şefkat olduğu; insanların da benzer şekilde bu özellikleri yaşamak aktarmalarının gerektiğine işaret edilmektedir.
Sonuç olarak, bu dünyada insan iyiliğin mutlak anlamda gerçek sahibi değildir çünkü iyiliğin oluşması için sonsuz koşul gereklidir. Bu doğrultuda insanın çabası önemli olmakla birlikte, iyilik insanın benlik aynasında tecelli etmektedir. Bu noktada sahip olduğumuz her şey, bize verilmiş en büyük emanettir. Kanıt ise, insanın biyolojik varlığının ölümle birlikte son bulmasıdır. Emaneti sahiplenmek, en büyük yalandır. Üstelik makyavel bir var oluşla, emanetleri ganimete dönüştürmek çok büyük bir gaflettir ve dalalettir. Bireysel ve toplumsal gelişim için hak ve adalet temelinde ömrümüzü sürdürmemiz; mutluluk ve huzur için güç elde etme telaşı yerine kendi benliğimizle uyumlu işler peşinde koşmamız gerekir. Hepimize gerçek kazanan olma yolculuğunda başarılar dilerim.
.
Kendimizi ve başkalarını mutsuz eden önemli bir kişilik özelliği: Duygusal açıdan dengesizlik
Kişilik özellikleri arasında olumlu özellikler yer aldığı gibi olumsuz özellikler de yer alır. Bunlardan biri de duygusal açıdan dengesizlik özelliğidir. Duygusal açıdan dengesiz bireyler hem kendilerini hem de başkalarını mutsuz etme potansiyeline sahip bireylerdir.
Duygusal açıdan dengesizlik nasıl tanımlanır? Duygusal açıdan dengesizlik, psikoloji literatüründe beş faktör kişilik modelinin bir boyutu olarak değerlendirilir.Bu modele göre, duygusal açıdan dengelilik bir boyut iken; duygusal açıdan dengesizlik de bir diğer boyuttur. Duygusal açıdan dengesiz bireyler; kaygı, endişe, depresyon gibi olumsuz duyguları sıklıkla yaşayan olumlu duygu durumunda iken birden olumsuz duygulanım durumuna geçebilen duygusal durum açısından görece süreklilik yaşayamayan kişilerdir.
Duygusal açıdan dengesiz bireyleri diğer bireylerden ayrıt eden en önemli özelik, stres durumları karşısında başa çıkma yeterliliklerinin düşük düzeyde olmasıdır. İkincisi; duygusal açıdan dengesiz bireyler için küçük sorunlar bile önemli bir endişe kaynağı iken; dengeli bireyler ise, sorunlar karşısında oldukça rahattırlar. Üçüncüsü, yaşam şekillerinde farklılıkların olmasıdır. Duygusal açıdan dengesiz bireylerde sürekli bir şekilde rahatsızlık ya da memnuniyetsizlik durumu söz konusudur. Duygusal açıdan dengeli bireyler ise, kendilerini daha az gergin hissederler. Dördüncüsü; duygusal açıdan dengesiz bireyler, insan ilişkilerinde daha fazla güvensizlik yaşarlar ve iç çatışmaları daha fazladır. Dengeli insanlar ise, daha olumlu ilişkilere sahiptirler ve insanlarla olan iletişimleri daha olumludur. Beşincisi; duygusal açıdan dengesiz bireyler iş yaşamında kendilerini yoğun stres altında hissederler ve bu da onların iş performanslarını etkiler. Duygusal açıdan dengeli bireyler ise, iş yaşamında stresle daha iyi başa çıkarlar ve oldukça üretken bir şekilde iş yaşamında yer alırlar.
Duygusal açıdan dengesiz olmanın nedenleri nelerdir? Birincisi, kalıtsal özelliklerdir. Kişilik özelliklerinin oluşumunda genetik faktörlerin etkisi yadsınamaz. Duygusal açıdan dengesizlik için de genetik faktörler önemlidir. Bireylerin aile geçmişlerinde duygusal açıdan dengesiz bireylerin olması örneğin annelerin ve babaların duygusal açıdan dengesiz olmaları bireylerin de duygusal açıdan dengesiz olmalarına neden olur. İkincisi, biyolojik faktörlerdir. Sinir hücreleri arasındaki etkileşimi düzenleyen yapılara nörotransmitter denir. Nörotransmitterlerin işlevlerini yerine getirememesi duygusal dengesizliğe neden olur. Üçüncüsü, düşünce yapılarıdır. Duygusal açıdan dengesiz bireyler; kötümser bakış açışınsa ve olumsuz düşünce kalıplarına sahiptirler. Dördüncüsü, stres ve travma yaşantısına çok fazla bir şekilde maruz kalmaktır. Stres ve travma, bireylerde olumsuz gelecek beklentisine neden olur. Bu da bireylere duygusal dalgalanmalar yaşatır. Beşincisi, çocukluk deneyimleridir. Özellikle aile içinde çatışmaların yaşanması, olumsuz ve istikrarsız aile ortamı, ihmale ve istismara maruz kalmak duygusal açıdan dengesizlik tepkilerinin ortaya çıkmasına neden olur. Altıncısı, duygusal dengesiz modellerin gözlenmesi yoluyla bu tür tepkilerin öğrenilmesidir. Olumsuz modellerin düşünme ve davranma şekillerinin gözlemlenmesi ve taklit edilmesi duygusal dengesizliğe neden olabilmektedir. Yedincisi, sosyal ve kültürel faktörlerdir. Aşırı rekabetçi ve eleştirel bir çevrede yaşamak, bireylerin duygusal açıdan dengesiz tepkiler ortaya koymalarına neden olmaktadır.
Duygusal dengesizliğin bireysel ve toplumsal açıdan olumsuz sonuçları nelerdir? Öncelikle, duygusal açıdan dengesiz bireyler çevrelerinde yer alan bireylerle ilişki sorunları yaşarlar. Sürekli endişeli olmak ve duygusal açıdan dalgalanmalar yaşamak, bireylerin aile ve arkadaş gibi toplumsal çevrelerinde yer alan bireylerle sorunlar yaşamalarına neden olur. İkincisi, iletişim zorlukları yaşamaktır. Duygusal dengesizlikten dolayı insan ilişkilerinde yaşanan iletişim eksikliği, insanlarla işbirliği içerisinde olmayı ve ortak bir anlayış geliştirmeyi zorlaştırır. Üçüncüsü, iş yaşamında sorunlar yaşamaktır. Bu bireyler, duygusal açıdan dengesizliklerinden dolayı odaklanma güçlüğü yaşarlar ve böylece onların iş yaşamındaki üretkenlikleri düşer. Dördüncüsü, bu bireylerin toplumsal katılım düzeyi düşüktür. Duygusal açıdan toplumsal etkinliklere katılmaktan kaçınırlar. Beşincisi, olumsuz duygular yaşamaktır. Duygusal açıdan dengesiz bireyler; kaygı, öfke, suçluluk, düşmanlık gibi olumsuz duyguları sıklıkla deneyimlerler. Bu olumsuz duygular bireylerin, yaşam kalitelerini düşürür. Altıncısı, bireylerin potansiyellerinin engellenmesidir. Duygusal açıdan dengesizlik, bireylerin sahip oldukları potansiyellerini tam olarak ortaya koymalarını engeller. Bu da bireylerin çeşitli alanlarda belirlemiş oldukları amaçlarını gerçekleştirmelerini zora sokar. Yedincisi, özsaygı ve öz-değer sorunları yaşamaktır. Duygusal açıdan dengesiz bireyler, kendilerine karşı olumsuz düşüncelere ve duygulara sahiptirler. Kendilerine yönelik tutumları olumsuzdur. Tüm bu özellikler, onların kendilerine güven duymalarını da engeller. Sekizincisi, toplumsal yalıtılmışlık yaşamaktır. Duygusal açıdan dengesiz bireyler, toplumsal ilişkilerden uzak kalırlar. Bu da onların yalnızlık yaşamalarına neden olur. Dokuzuncusu, fiziksel sağlık sorunları yaşamaktır. Duygusal açıdan dengesiz bireyler, stres faktörlerine aşırı maruz kaldıkları ve kaygı duygusunu yüksek düzeyde deneyimledikleri için dolaşım sorunları gibi sağlık sorunları yaşarlar.
Duygusal açıdan dengesiz bireyler, neden mutsuz olurlar? Birincisi, beyin yapılarının farklı olmasıdır. İnsanlar için, davranışları harekete geçiren ve ketleyen olmak üzere iki önemli beyin temelli sistemler vardır. Duygusal açıdan dengesiz bireylerin davranışı ketleyen sistemleri daha fazla aktiftir. Bu nedenle bu bireyler, olumlu ve mutluluk getirici etkinliklere yönelmeyi istememektedirler. İkincisi, bu bireyler ceza sinyallerine daha çok duyarlıdırlar. İnsanları için ödül ve ceza getirici olaylar ile durumlar vardır. Duygusal açıdan dengeli bireyler, ödül sinyallerine karşı daha çok duyarlı iken; duygusal açıdan dengesiz bireyler ise, çevreden ceza gelmemesi için kendilerini aşırı bir şekilde kontrol ederler. Ceza sinyallerine duyarlı olmak, olumlu aktivitelere yönelmeyi ve olumlu duygulanımın ortaya çıkmasını engellemektedir. Üçüncüsü, geçmişte daha fazla olumsuz deneyim yaşamaktır. Özellikle travma, stres, ihmal ve istismar gibi deneyimlere maruz kalmak sıklıkla olumsuz duygular üreterek bireylerin olumlu deneyimlere odaklanmalarını engeller. Dördüncüsü, bilgiyi yanlı bir şekilde işlemektir. Bu bireyler, çevredeki risk ve ceza içeren bilgileri işlemeye daha fazla yatkındırlar. İşlenen bu bilgiler de olumsuz duygulanım üretmektedir. Beşincisi, duygusal açıdan aktifliktir. Duygusal açıdan dengesiz kişilik özelliğine sahip bireyler, daha çok olumsuz duyguları aktifleştirme eğilimindedirler.
Duygusal açıdan dengesizlikle başa çıkmak için neler yapılabilir? Öncelikle, bu konuda farkındalık yaşamaktır. Duygusal açıdan dengesiz bireyler, dengesizliğin nedenlerini ve belirtilerini anladıkları zaman kendilerine karşı daha fazla anlayış gösterirler ve bu özelliğin ortaya çıkarttığı olumsuzluklarla daha iyi başa çıkabilirler. İkincisi, duygu düzenleme çalışmalarında bulunmaktır. Duygusal tepkileri tanımak, anlamak ve düzenlemek sağlıklı bir duygusal dengenin sağlanmasına neden olur. Ayrıca; duygusal farkındalık geliştirmek, olumsuz duygusal tepkilere daha duyarlı hale gelmeyi engeller. Bu noktada kişinin duyguları ve düşünceleri arasındaki ayrımı yapması çok önemlidir. Üçüncüsü, kişinin kendisine karşı olumlu bir benlik algısı oluşturmasıdır. Kişinin kendisini kabul etmesi, içsel eleştirileri ile başa çıkması, kendi olumlu özelliklerine odaklanması özsaygısını artırır ve olumlu bir benlik algısı oluşturur. Dördüncüsü, işlevsel ve olumlu düşüncelere sahip olmaktır. Olumsuz düşünce yapılarını fark ederek, bunları daha olumlu ve gerçekçi düşüncelerle değiştirmek duygusal dengesizlikle başa çıkmada önemli bir adımdır. Olumlu ve işlevsel düşünce kalıpları duygusal dengeyi destekler. Beşincisi, stresle başa çıkma becerilerini bilip uygulamaktır. Planlı sorun çözme, yüzleşme, mesafe koyma, kendini kontrol, kaçınma gibi stresle başa çıkma becerilerini kullanmak duygusal açıdan dengeye ulaşmaya yardımcı olur. Altıncısı, sosyal destek almaktır. Aile ve arkadaş gibi toplumsal çevreden bilgi, maddi yardım ve duygusal destek gibi destekler almak duygusal açıdan dengeye ulaşmaya katkı sağlar. Özellikle yaşadığımız duygusal sorunları, yakınlarımızla paylaşmak bizi rahatlatır. Yedincisi, ilişki sürdürme ve iletişim becerilerini öğrenip uygulamaktır. İnsanların ihtiyaçlarını fark ve ifade etmeleri, ortaya çıkan sorunları çözmeleri, diğer insanları dinlemeleri ve anlamaları iletişim becerileri aracılığı ile gerçekleşir. Ayrıca; sağlıklı ve destekleyici ilişkiler içerisinde yer almak, sevdiğimiz insanlarla zaman geçirmek duygusal açıdan daha dengeli olmamızı sağlar. Sekizincisi, zaman yönetimi becerilerini öğrenip uygulamaktır. Zaman yönetimi becerilerini öğrenip uygulamak bireylerin stres yaşamalarını engeller ve duygusal açıdan dengeye ulaşmayı sağlar. Dokuzuncusu, istekleri doyuracak etkinliklere yönelmektir. Bireylerin hobilerini gerçekleştirmeleri onların zihinsel açıdan rahatlamalarını sağlayarak duygusal açıdan daha dengeli olmalarına katkı sağlar. Onuncusu, sağlıklı bir yaşam tarzı oluşturmaktır. Bireylerin; yeterli bir şekilde uyumaları, dengeli beslenmeleri, düzenli egzersiz yapmaları duygusal dengeyi sağlayabilir. Bu noktada düzenli egzersiz, bedenimizdeki endorfin düzeyini artırarak duygusal açıdan daha dengeli olmamıza yardımcı olur. Sağlıklı beslenmek, bedenimizin onarımının ve tamirinin yanında ihtiyaç duyduğumuz enerjinin alımını sağlayarak bizi zinde ve dengede tutar. On birincisi, gerektiğinde psikolojik destek almaktır. Psikiyatrist, psikolog ve psikolojik danışman gibi psikolojik destek sunan alan uzmanlarından psikolojik yardım almak da işlevsel bir başa çıkma yöntemidir.
Din ve maneviyat açısından duygusal dengesizlik konusu ele alınabilir. Öncelikle, ilahi dinlere göre insanlar bu dünyada imtihan/sınav için yer almaktadırlar. Bu konuda Enbiya Suresi 35. ayette: “Her nefis mutlaka ölümü tadacaktır. Biz sizi, gerçek değerinizi ortaya çıkarmak için şerle de hayırla da imtihan ediyoruz. Sonunda zaten bize döneceksiniz.” şeklinde ifade edilerek yaşanılan sorunları ve sahip olunan özellikleri, imtihan sürecinin bir parçası olarak görmek gerektiği önerilmektedir. Bu noktada duygusal açıdan dengesizlik ve bunu besleyen yaşantılar da bireyler için önemli bir imtihan nedenidir. İkinci olarak, ilahi dinler dengeli olmayı önermektedir. Bu noktada Enam suresi 152. ayette “….Ölçüde haddi aşmayın.” şeklinde ifade edilerek somut ve soyut anlamları ile insanların dengeli olmayı istemleri ve amaçlamaları önerilmektedir. Üçüncüsü, ilahi dinler adaleti ve merhameti önermektedirler. Bu konuda Araf Suresi 29. ayette: “…Rabbim her işte doğru ve adaletli olmayı emretti” ve Beled Suresi 17. ayette: “Bir de iman etmek ve birbirlerine sabır ve merhamet tavsiye edenlerden olmaktır” şeklinde ifade edilerek bireylerin gerek kendileri gerekse çevreleri ile kurdukları ilişkilerde dengeli ve adil olmaları gerektiği belirtilmektedir. Bu noktada duygusal açıdan dengesiz bireyler, kendilerine ve çevrelerine merhametli ve adil bir şekilde yaklaşarak duygusal açıdan dengeyi yakalayabilirler. Dördüncü olarak, İslam dinine göre, insanların yaşadıkları problemleri çözmeleri için aktif olmaları ve onlara verilen irade nimeti ile yaşadıkları problemleri çözmeleri önerilmektedir. Bu noktada duygusal açıdan dengesizlikte bir psikolojik problemdir. Duygusal açıdan dengesiz bireyler, bu problemli var oluşu devam ettirmeyi seçmek yerine bu varoluşla başa çıkma adına bir takım düzenlemeler yapmalıdırlar. Bu konuda En'âm suresi 152. Ayette “…..Biz hiç kimseyi gücünün üstünde bir şeyle sorumlu tutmayız.” şeklinde ifade edilerek bireylerin yaşadıkları duygusal dengesizlik gibi sorunların üstesinden gelebilecekleri ve bu konuda kendilerini yeterli hissederek algılanan kontrol düzeylerini yüksek tutmaları önerilmektedir. Beşincisi; ilahi dinlerde dua, zikir ve şükür gibi ibadetler, iç huzuru ve duygusal dengeyi sağlamada önemli bir rol oynar. Bu konuda Fatır Suresi 34. ayette: “Şöyle derler: “Bizden tasayı gideren Allah’a hamdolsun. Doğrusu rabbimiz çok bağışlayıcıdır, şükrün karşılığını eksiksiz vermektedir.” ve Meryem Suresi 96. ayette: “İman edip dünya ve ahiret için yararlı işler yapanlara gelince, Rahman onlar için (gönüllerde) bir sevgi yaratacaktır.” şeklinde ifade edilerek duygusal dengeyi sağlamak adına İslam dini temelli dua, şükür ve tefekkür gibi çeşitli bilinçli farkındalık etkinliklerinin yapılması önerilmektedir.
Sonuç olarak; insanın sahip olduğu en önemli hazinesi, onun iradesidir. Ancak, iradenin de sınırları bulunmaktadır. İnsanlar, irade güçlerinin yardımıyla sorunlarını çözmektedirler. Bu bağlamda duygusal dengesizlik gibi kişilik özelliklerinin olumsuz yönleri ile de başa çıkmak gerekir. Çevremizdeki duygusal dengesiz bireyleri anlamak ve onlarla empati yapmak hem kendimize hem de onlara iyi gelecektir. Duygusal açıdan dengemizi bozacak yaşam olaylarından ve insanlardan uzak, sağlıklı ve mutlu bir yaşam sürdürmemizi dilerim.
.
Kendimizi ve çevremizdekileri korumamız gereken bir gerçeklik: Duygusal istismar
İnsan gelişiminde bireysel farklılıklar vardır. Bazı insanlar, ruhsal açıdan sağlıklı, kişilik gelişimi açısından olgun bireylerle yaşamanın mutluluğunu ve huzurunu deneyimlerler. Öte yandan, sürekli bir şekilde kendi çıkarları için kullanılan ve istismar edilen bireyler de bu yaşamın içerisinde yer alırlar. İşte bu bireylerin özelliklerinden biri de duygusal istismara uğramalarıdır.
İstismar kavramı, çeşitli şekillerde tanımlanmaktadır. Türk Dil Kurumunun Türkçe Sözlük’ünde istismar “işletme, yararlanma, birinin iyi niyetini kötüye kullanma, sömürme” anlamlarında kullanılmaktadır. Pek çok istismar türü vardır. Bunlar içerisinde yer alan ve bireylere en fazla zarar veren istismar türü duygusal istismardır. Duygusal istismar, hem tek başına hem de diğer istismar türleri ile görülebilir. Duygusal istismar, kendini koruyamayan bireylerde daha fazla görülür. Bu noktada çocukluk yılları, duygusal istismarın görüldüğü en önemli gelişim dönemleridir. Bu bağlamda duygusal istismar, Ruhsal Bozuklukları Tanımsal Kitabı’nda: “çocuğa bakım veren kişilerin süreklilik gösteren ve çocuğa karşı psikolojik açıdan etkilere sahip davranışlar sergilemesi” şeklinde tanımlanmaktadır. Duygusal istismar, bir kişiye yönelik psikolojik olarak zarar vermek amacıyla, sürekli ve sistematik bir şekilde duygusal manipülasyon, taciz, tehdit, aşağılama veya aşırı eleştirme gibi davranışlar kullanma eylemidir. Duygusal istismar, hem çocuklar hem de yetişkinler arasında görülebilen ciddi bir insan hakları ihlalidir ve istismara maruz kalan kişilerin duygusal iyiliklerini ve yaşam kalitelerini etkilemektedir.
Duygusal istismarın günlük yaşam içerisinde örnekleri nelerdir? Birincisi, bireyleri aşağılama ve küçümseme şeklinde gerçekleşmesidir. Bireyler, kişinin kendine olan güvenini azaltmak amacıyla alaycı ve küçümseyici sözler kullanabilir. İkincisi, bireyleri sürekli eleştirme şeklinde gerçekleşmesidir. Bireyler, kişiyi sürekli olarak eleştirerek ve hatalarını vurgulayarak onun değersiz olduğu hissini pekiştirmek amacıyla tepkiler ortaya koyarlar. Üçüncüsü, bireyleri ihmal etme şeklinde gerçekleşmesidir. Bireyler, kişinin duygusal ihtiyaçlarını ve duygusal tepkilerini görmezden gelerek onu önemsemezler. Dördüncüsü, istismar edici sözler kullanma şeklinde gerçekleşmesidir. Bireyler; aşağılayıcı, küçümseyici veya tehditkâr ifadeler kullanarak kişiyi kontrol altında tutmaya çalışırlar. Beşincisi, bireyi yalıtma ve yalnızlaştırma şeklinde gerçekleşmesidir. Bireyler; kişiyi sosyal destek sisteminden soyutlamak, ilişkilerini koparmak veya başkalarıyla iletişimini sınırlandırmak gibi çeşitli davranışlar sergilerler. Altıncısı, suçlama ve utanç verme şeklinde gerçekleşmesidir. Bireyler; kişiyi sürekli olarak suçlamak, kişiye utanç verici olayları veya yanlışlıkla yapılan hataları sürekli hatırlatmak gibi tepkiler verirler. Yedincisi, kişiyi yönlendirmek şeklinde gerçekleşmesidir. Bireyler; kişiyi istenilen sonuçları elde etmek için kurnazca yönlendirme veya yanıltma tepkileri verirler. Sekizincisi, tehdit etme şeklinde gerçekleşmesidir. Bireyler, kişiyi korkutma veya tehdit etme gibi tepkiler verirler.
Duygusal istismarın nedenleri nelerdir? Birincisi, duygusal istismar yapan bireylerin geçmişte örseleyici yaşantılara maruz kalmalarıdır. Annelerin ve babaların kendi çocukluklarında yaşadıkları olumsuz deneyimler, duygusal istismara eğilimli olmalarına neden olabilir. Travmaların işlenmemesi ve çözümlenmemesi, geçmişte maruz kalınan davranışların devam ettirilmesine neden olmaktadır. İkincisi, eğitim eksikliğidir. Annelerin ve babaların çocuk yetiştirme konusunda yeterli bilgiye sahip olmamaları, yanlış veya zararlı ebeveynlik davranışları sergilemelerine yol açar. Üçüncüsü, annelerin ve babaların sahip oldukları kişilik özellikleridir. Bazı anneler ve babalar; kontrolcü, saldırgan veya duygusal açıdan olgunlaşmamış kişilik özelliklerine sahip olabilirler ve bu durum duygusal istismara eğilimi artırır. Dördüncüsü, stres ve baskı yaşamaktır. Bireyler, çeşitli stres faktörleriyle başa çıkmakta zorlandıklarında ve yaşadıkları baskı altında duygusal kontrolsüzlük yaşarlar. Bu durumda, çocuklarına karşı sabırsızlık, öfke ve tahammülsüzlük gösterirler. Beşincisi, ilişki sorunları yaşamaktır. Anneler ve babalar arasındaki, ilişki sorunları veya aile içi çatışmalar, ebeveynlerin çocuğa yönelik duygusal olarak saldırgan veya yönlendirici tepkiler vermelerine neden olur. Altıncısı, iletişim becerilerinin eksikliğidir. Çocuğun duygusal ihtiyaçlarını anlamada zorluk çeken anneler ve babalar, çocuklarını yanlış bir şekilde eleştirebilir veya aşağılayıcı sözler kullanabilirler. Yedincisi, alkol ya da madde bağımlılığı sorunlarının varlığıdır. Annelerin ve babaların alkol veya madde bağımlılığı yaşamaları, duygusal kontrolsüzlük ve çocuğa yönelik duygusal istismar riskini artırabilir. Sekizincisi, toplumsal yalıtılmışlık yaşamaktır. Annelerin ve babalarınsosyal izolasyon içinde olmaları ve destek sistemlerinin eksikliği duygusal istismara yatkınlığı artırabilir.
Duygusal açıdan istismar edilen bireylerin özellikleri nelerdir? Birincisi, duygusal geri çekilme yaşamaktır. Duygusal istismarın etkisiyle bireyler, kendi duygusal dünyalarına geri çekilebilirler ve duygularını paylaşmaktan kaçınabilirler. İkincisi, davranış sorunları yaşamaktır. Duygusal istismara uğrayan bireylerde öfke patlamaları, saldırganlık, başkalarıyla ilişkilerde sorunlar yaşama ve disiplin problemleri gibi davranış sorunları gözlemlenmektedir. Üçüncüsü, kendine güven eksikliği yaşamaktır. Duygusal istismara maruz kalan bireyler, sürekli eleştiri ve aşağılama nedeniyle kendilerini değersiz veya başarısız hissederler ve bu durum, düşük öz güvene yol açar. Dördüncüsü, çekingenlik yaşamaktır. Bu bireyler, başkalarıyla iletişim kurmaktan veya sosyal ortamlara katılmaktan kaçınabilirler. İzolasyon hissi, sosyal becerilerini geliştirmeyi zorlaştırır. Beşincisi, duygusal dengesizlik yaşamaktır. Bu bireyler, kendilerini değersiz hissetme, sürekli suçlanma veya küçük düşürülme nedeniyle duygusal patlamalar yaşarlar. Altıncısı, utanç ve suçluluk duygularını deneyimlemektir. Bu bireyler, sürekli eleştirildikleri ve aşağılandıkları için kendilerini suçlu veya utanç duyulacak biri gibi hissederler ve bu da özsaygılarını daha da zedeler. Yedincisi, çeşitli ruhsal sorunlar yaşamaktır. Duygusal istismar, bireylerin ruhsal sağlığını olumsuz etkileyebilir ve depresyon veya anksiyete gibi ruhsal sorunlara neden olabilir.
Duygusal açıdan istismar eden bireylerin özellikleri nelerdir? Birincisi, kontrolcü ve otoriter davranışlar sergilemektir. Bu bireyler, başkalarının hayatına aşırı müdahaleci ve kontrolcü bir tutum sergileyebilirler ve onların kararlarına, düşüncelerine ve hislerine izin vermezler ve onları sürekli olarak yönlendirmeye çalışırlar. İkincisi, ilgisizlik ve ihmaldir. Bu bireyler, karşılarındaki kişilerin duygusal ihtiyaçlarını görmezden gelerek onları ihmal edebilirler. Üçüncüsü, duyarsızlık ve empati eksikliğidir. Bu bireyler, karşılarındaki kişilerinduygusal ihtiyaçlarına karşı duyarsız olabilirler ve onların hislerini anlamakta güçlük çekebilirler. Dördüncüsü, öz saygının ve öz güvenin düşük olmasıdır. Bu bireyler, düşük öz güven ve öz saygıya sahip olabilirler ve bu nedenle karşılarındaki kişilerin duygusal ihtiyaçlarını anlamada zorlanabilirler. Beşincisi, öfke patlamaları ve saldırganlık yaşamadır. Bu bireyler, karşılarındaki kişileri suçlayıcı ve küçümseyici sözlerle eleştirebilirler ve onlara zarar verecek davranışlarda bulunabilirler. Altıncısı, duygusal bağ kurma eksikliği yaşamadır. Bu bireyler, karşılarındaki kişilerlesağlıklı bir duygusal bağ kurmakta zorluk çekebilirler, empati eksikliği yaşarlar ve duygusal destek sağlamama eğilimindedirler. Yedincisi, aşırı talepkârlık ve mükemmeliyetçilik özellikleri sergilemektir. Bu bireyler, karşılarındaki kişilerden aşırı başarı ve mükemmellik bekleyebilirler ve başarıya ulaşamadıklarında onları eleştirirler ve suçlarlar. Sekizincisi, yönlendirici davranışlarda bulunmaktır. Bu bireyler, karşılarındaki kişileri manipüle etmeye çalışabilirler, duygusal şantaj yapabilirler veya onların duygularını kullanarak onları kontrol etmeye çalışabilirler.
Duygusal istismarla başa çıkmanın yolları nelerdir? Birincisi, farkındalık geliştirmektir. Duygusal istismarın farkında olmak, durumu kabul etmek ve kendimizi korumamız gerektiğini anlamak, duygusal istismara tekrar tekrar maruz kalmayı önler ve bizi korur. İkincisi, öz değeri ve öz saygıyı artırmaktır. İnsanların kendilerine değer vermeleri ve kendilerini sevmeleri iyileştirici bir etki oluşturur. Üçüncüsü, sınırlar koymaktır. Duygusal istismarı engellemek ve ondan korunmak için istemediğimiz davranışlara karşı net bir şekilde "hayır" diyebilir ve sınırlarımızı açıkça iletebiliriz. Dördüncüsü, yalnızlık ve yalıtılmışlıktan kaçınmaktır. Toplumsal bağlantılarımızı sürdürmek ve destekleyici insanlarla bir araya gelmek, iyileştirici bir etki oluşturur. Beşincisi, kendi ihtiyaçlarımıza öncelik vermektir. Bu noktada yeteneklerimizi geliştirmeye, hobiler edinmeye ve mutlu olmaya çalışmak gerekir. Altıncısı, sorumluluk almak gerekir. Duygusal istismarın suçlayıcı döngüsüne düşmek yerine, kendi duygularımız ve davranışlarımız üzerinde sorumluluk almak gerekir. Yedincisi, stresle başa çıkma yöntemlerini uygulamaktır. Duygusal istismarın oluşturduğu stresle başa çıkmak için sosyal destek almak, gevşeme ve nefes egzersizleri gibi başa çıkma tekniklerine başvurmak gerekir. Sekizincisi, istismarcı ile yüzleşmemektir. Genellikle istismarcılar değişmeye istekli değillerdir ve onlarla yüzleşmek daha fazla sorun çıkarabilir. Bunun yerine ondan uzaklaşmaya odaklanmak daha işlevseldir. Dokuzuncusu, öz bakım ve sağlıklı alışkanlıklar geliştirmektir. Bu noktada kendimize özen göstermek, sağlıklı beslenmek, düzenli egzersiz yapmak, yeterli uyku uyumak gibi öz bakım alışkanlıkları duygusal istismarın olumsuz etkilerini azaltır. Onuncusu, geçmişi anlamak ve kabul etmektir. Duygusal istismar yaşayan bireylerin geçmişlerini anlamaları ve kabul etmeleri, duygusal iyileşme sürecine katkıda bulunabilir. On birincisi, kendine şefkat göstermektir. Kendini sevmek ve kabul etmek, duygusal iyilik için önemlidir. Kendine şefkat göstermek, olumsuz düşünceleri azaltabilir ve duygusal güveni artırabilir. On ikincisi, kendini ifade etmektir. Duygusal istismar yaşayan bireyler, duygularını ifade etmek için güvenli ve destekleyici bir ortam bulmalıdır. Kendi duygularını anlamak ve paylaşmak, duygusal yükü hafifletebilir ve iyileşmeye katkıda bulunabilir. On üçüncüsü, gerektiğinde profesyonel yardım almaktır. Eğer duygusal istismarın etkileri ciddi boyutlarda ise, bir psikoterapist veya psikolojik danışmanla çalışmak, iyileşme sürecimize katkı sağlayabilir.
Duygusal istismarı önlemek için neler yapılabilir? Birincisi, annelere, babalara ve bakıcılara eğitim vermektir. Bu bireylere; çocuk gelişimi, duygusal ihtiyaçlar, stresle ve öfke ile başa çıkma, ebeveynlik becerileri ve etkili iletişim gibi konularda eğitim vermek gerekir. İkincisi, güvenli ve destekleyici bir çevre oluşturmaktır. Aile, okul ve toplum, bireylerin duygusal ihtiyaçlarını karşılayacak destekleyici bir ortam sunmalıdır. Üçüncüsü, çocukların haklarını korumaktır. Çocukların haklarını koruyan yasalar ve politikalar oluşturmak ve bu hakları uygulamak, duygusal istismarı önlemeye yardımcı olabilir. Dördüncüsü, çocuklara sağlıklı modeller olmaktır. Çocukların sağlıklı duygusal davranışları taklit etmeleri için çocuklara, duygusal sağlıklı ve olumlu davranışları sergileyen rol modeller sunmak gerekir. Beşincisi, okullarda duygusal eğitim programları uygulamaktır. Okullarda duygusal zeka ve duygusal sağlık eğitimi programları uygulamak önleyici bir etki oluşturur. Altıncısı, güvenli internet kullanımını sağlamaktır. İnternet ve dijital teknolojilerin çocukları duygusal istismara açık hale getirdiği için bireylerin güvenli ve denetlenen internet kullanımı teşvik edilmelidir. Yedincisi, çocukları yetişkinlerin duygusal yüklerinden korumaktır. Çocuklar, yetişkinlerin duygusal problemlerinin sorumluluğunu ve yükünü almamalıdırlar. Sekizincisi, çocuklara problem çözme ve başa çıkma becerileri öğretilmelidir. Bu beceriler çocukları duygusal istismardan korumakta ve duygusal istismarla başa çıkmalarına yardımcı olmaktadır. Dokuzuncusu, izleme ve erken müdahale çalışmalarında bulunmaktır. .Öğretmenler, sosyal hizmet uzmanları, psikolojik danışmanlar ve sağlık personeli gibi kişiler, çocukların duygusal durumlarını takip edebilir ve gerekli durumlarda müdahale edebilirler.
İlahî dinler açısından da duygusal istismar konusu ele alınabilir. Öncelikle, ilahî dinlerde Yaratıcının en önemli özelliği, sevgi ve merhamet sahibi olmasıdır. Bu özelliklere sahip Yaratıcı, duygusal istismara karşı olduğunu belirtmekte ve bu istismarı yapanları ise cezalandıracağını sevgi ve merhamet özelliği ile bize anlatmaktadır. Örneğin; Enam Suresi 12. ayette: “Göklerde ve yerde olanlar kimindir” diye sor. Onlar gerçeği söylemeseler de sen: “Allah’ındır” de. O, kullarına rahmetiyle muameleyi kendine ilke edinmiştir. O sizi, geleceğinde hiçbir şüphe bulunmayan kıyâmet gününde elbette bir araya toplayacaktır. Fakat nefislerini zarara uğratanlar buna inanmazlar” şeklinde ifade edilerek O’nun sahip olduğu merhamet ve sevgi özelliklerini kullanarak insanlara yaklaşmamız gerektiğine işaret edilmektedir. İkinci olarak ilahî dinlerde de çocukların ihtiyaçları ve hakları önemsenmektedir. Örneğin; bu konuda Bakara Suresi 266. ayette: “Hiç biriniz ister mi ki, ağaçların arasından ırmaklar akan, içinde her çeşit mahsul bulunan, hurma ve üzümlerle dolu bir bahçesi olsun; sonra kendisine tam ihtiyarlığın gelip çattığı, bakıma muhtaç çocuklarının da bulunduğu bir sırada âniden ateşli bir kasırga gelip o bahçeyi yakıp kül etsin? Elbette istemez. İşte Allah, düşünesiniz diye size âyetleri böyle açıklıyor.” şeklinde ifade edilerek sağlıklı aile yapısına ve bakıma muhtaç çocukların korunması gerektiğine, çocukların ihtiyaçlarına duyarsız kalınmamasının duygusal istismarı önleyeceğine işaret edilmektedir. Üçüncüsü, ilahî dinlerde bireylerin haklarının korunmasının bireyleri her türlü istismardan önleyeceği belirtilmektedir. Bu konuda Nisa Suresi 9. ayette: “Arkalarında eli ermez, gücü yetmez küçük çocuklar bıraktıkları takdirde, onların halleri nice olur diye endişe edenler, aynı endişeyi diğer insanlar için de taşıyıp yetimlerin hakkına dokunmaktan öylece korkup ürpersinler. Ürpersinler de Allah’a karşı gelmekten sakınsınlar ve gerek miras taksiminde, gerekse yetimlere, yoksullara muamelede sözün doğrusunu ve güzelini söylesinler.” şeklinde ifade edilerek empati yolu ile bireylerin haklarının korunmasının önemi anlatılmaktadır. Dördüncüsü; ilahî dinler, insanların birbirlerine karşı dürüst ve adil davranmalarını öğütler. Duygusal istismar, bir kişiye adaletsizce ve haksızca davranmak anlamına geldiği için İslam dini tarafından hoş görülmez. Bu konuda Mâide Suresi 8. ayette: “Ey iman edenler! Allah için hakkı ayakta tutan ve adâletle şâhitlik eden kimseler olun. Bir topluluğa duyduğunuz öfke, sakın sizi adâletsiz davranmaya sevk etmesin! Adâletli olun; takvâya en uygunu, en yakışanı budur. Allah’a karşı gelmekten sakının. Şüphesiz Allah, bütün yaptıklarınızdan haberdârdır.” şeklinde ifade edilerek ebeveynlerin yaşanılan sorunlarda stres altında iken kişi içi farklılaşarak çocuklarına karşı adaletli davranmalarının istismarı önleyeceğine işaret edilmektedir.
Sonuç olarak, her türlü istismar insanların psikolojik bütünlüğüne zarar vermektedir. Bu istismar türlerinden biri de duygusal istismardır. Çocuklarımızın bize birer emanet olduklarını unutmadan sabırla onların gelişimlerini desteklemek, bizi duygusal istismar davranışlarından uzak tutar. Sağlıklı yetişkin olmanın yolunun sağlıklı bir çocukluk yaşantısı geçirmekten geçtiği bilinciyle duygusal istismardan uzak bir yaşam sürdürmemizi dilerim.
.
Bireysel ve Toplumsal Sonuçları Olan Önemli Bir Gerçeklik: Meslek Seçimi
İnsanları kimlik sahibi varlıklardır. İnsanların kimliklerinin çok önemli bir parçasını onların mesleki yaşantıları oluşturur. Meslek alanı, diğer kimlik alanlarının sağlıklı bir şekilde ortaya çıkması ve güçlenmesi için de öncelikli bir alandır. Ancak meslek seçim süreci, pek çok insan için sağlıklı bir şekilde gerçekleşmemektedir.
En genel tanımı ile meslek, bir insanın belli bir alanda uzmanlaşarak gerçekleştirdiği ve belirli bir gelir etmek amacıyla da yaptığı sürekli bir iş ya da uğraştır. İnsanlar, sadece para kazanmak amacıyla mesleklerini icra etmezler. Meslek, bireylerin çeşitli alanlarda eğitim almaları ve deneyim kazanmaları yoluyla bilgilerini ve becerilerini kullanarak topluma fayda sağlamaları amacıyla da gerçekleştirilmektedir. Sonu olarak meslekler, toplumdaki ihtiyaçları karşılamak ve ekonomik sistemin işleyişine katkıda bulunmak için insan yaşamında yer alırlar.
Meslek seçimini etkileyen faktörler nelerdir? Öncelikle, bireylerin mesleklerini seçmelerinde en etkili faktör bireyin yetenekleridir. Yetenekler, doğuştan gelen öğrenme kapasitesi olarak tanımlanır. Sayısal, sözel, şekil-uzay gibi yetenek sınıflamasının yanında çoklu zekâ gibi yetenek sınıflamalarının da yapıldığı görülür. İkincisi, bireylerin ilgilerdir. İlgi, bireyin bir etkinliği gerçekleştirirken o etkinlikten hoşlanma düzeyidir. İlgiler; sosyal bilim, temel bilim, canlı varlık, edebiyat, iş ayrıntıları, sosyal yardım, güzel sanatlar gibi çeşitli başlıklar etrafında incelenmektedir. Üçüncüsü, değerlerdir. Mesleki değerler, bireylerin meslekleri seçerken verdikleri öncelikleri ifade eden bir kavramdır. Bu noktada; kazanç, ün sahibi olmak, değişkenlik, liderlik, düzenli yaşam gibi değerlere dayanarak bireyler mesleklerini seçmektedirler. Dördüncüsü, bireylerin kişilik özellikleridir. Dışa dönüklük, deneyime açıklık, duygusal açıdan dengelilik, yumuşak başlılık ve sorumluluk gibi kişilik özelliklerine uygun meslek seçmek, melek yaşamında mutlu ve başarılı olmak için gereklidir. Beşincisi, mesleğin sunduğu iş imkânları ve ekonomik koşullardır. Toplumlarda iş piyasasında var olan mesleklere ilişkin talep ve arz durumu, meslek seçimini etkileyen bireyin dışındaki en önemli faktördür. Nüfusun çok fazla olduğu ülkelerde, arz talep dengesi için kısa ve uzun vadeli istihdam politikalarına ihtiyaç vardır. Sonuçta iş olanakları ve ekonomik koşullar, bireylerin meslek seçimlerini etkiler. Altıncısı, mesleklerin sunduğu gelecekteki fırsatlar ve gelişim olanaklarıdır. Bir meslekte, ilerleme ve yükselme gibi olanakların varlığı bireylerin meslek seçimlerini etkileyen önemli bir faktördür. Yedincisi, mesleki deneyim ve stajların varlığıdır. Farklı meslekleri deneme fırsatı sunan stajlar veya iş deneyimleri, bireylerin gerçek çalışma hayatını tanımalarına ve doğru meslek seçiminde bulunmalarına yardımcı olur. Bu nedenle bireylerin, meslek seçmeden önce işin icra edildiği yerleri ziyaret etmeleri ve orada bir iki gün zaman geçirmeleri doğru mesleki karar vermede çok etkilidir. Sekizincisi, bireyin ailesi ve çevresidir. Aile ve arkadaşlar kişilerin meslek seçimini etkileyen önemli faktörlerdir. Ailelerin beklentileri, çevrede meslekler için uygun rol modellerinin varlığı meslek seçimi üzerinde etkilidir. Dokuzuncusu, toplumsal değerler ve normlardır. Toplumsal değerler, belirli meslekleri daha saygın hale getirebilir ve bu durum, bireylerin meslek seçimini etkiler. Onuncusu, medya ve popüler kültürdür. Medya ve popüler kültür, bazı meslekleri daha çekici ve popüler hale getirir. Bu noktada televizyon, film ve sosyal medya gibi alanlarda sunulan modeller meslek seçimini etkilemede rol oynar. On birincisi, toplumsal cinsiyet ve kültürel faktörlerdir. Toplumsal cinsiyet ve kültürel normlar, belirli mesleklerin cinsiyetle veya kültürle ilişkilendirilmesine ve tercih edilmesine neden olabilir. On ikincisi, bireylerin yaşamlarına yükledikleri anlamlardır. Bireylerin var oluş amaçları ve hayata yükledikleri anlamlar da onların meslek seçimlerini etkiler.
Başarılı bir meslek seçiminde bulunan bireylerin özellikleri nelerdir? Birincisi, kendilerini tanımalarıdır. Meslek seçiminde başarılı olan bireyler; kendi ilgilerini, yeteneklerini, değerlerini, kişilik özelliklerini iyi bir şekilde anlamışlardır. Bu noktada bu bireyler hangi alanlarda daha yetenekli olduklarını ve hangi konulara ilgi duyduklarını bilerek meslek seçiminde daha doğru kararlar alırlar. İkincisi, kariyer araştırmasında bulunurlar. Bu bireyler; seçmeyi düşündükleri meslekler hakkında kapsamlı bir araştırma yaparlar. Farklı mesleklerdeki elemanların görevleri, mesleğin çalışma koşulları, iş olanaklarını ve diğer detaylarını öğrenerek bilinçli bir meslek seçimine yönelirler. Üçüncüsü, kararlı ve hedef odaklıdırlar. Bu bireyler, belirledikleri meslek için çaba sarf ederler ve engellerle karşılaştıklarında pes etmek yerine çözüm yolları bulmaya çalışırlar. Dördüncüsü, olumlu ve esnek bir tutuma sahip olmaktır. Bu bireyler, olumlu bir tutum sergilerler ve esneklik gösterirler. Yolunda gitmeyen şeyler olduğunda pes etmek yerine çözüm odaklı olurlar. Beşincisi, bu bireylerin yeteneklerini geliştirme gibi değerleri vardır. Bu bireyler, sahip oldukları yetenekleri geliştirmeye ve yeni beceriler kazanmaya istekli olurlar. Sürekli olarak kendilerini geliştirmeyi hedeflerler. Altıncısı, bu bireyler seçecekleri meslekler ile ilgili çeşitli yaşantısal deneyimler içerisinde yer alırlar. Bu konuda başarılı bireyler, farklı stajlar veya iş deneyimleri aracılığıyla farklı meslekleri deneme fırsatı bulurlar. Bu deneyimler, gerçek çalışma hayatını daha yakından tanımalarına yardımcı olur. Yedincisi, kariyer planlaması yapmaktır. Bu bireyler, meslek seçimiyle birlikte kariyer planlaması yaparlar. Uzun vadeli hedefleri belirler ve bu hedeflere ulaşmak için adımlar atarlar. Sekizincisi, psikolojik danışmanlık ve rehberlik hizmetlerinden yararlanmaktır. Bu bireyler, meslek seçimi sürecinde psikolojik danışmanlık ve rehberlik hizmetlerinden yararlanma eğilimindedirler. Uzmanlardan ve deneyimli kişilerden görüş alarak daha bilinçli kararlar alırlar.
Meslek seçiminde zorluk yaşayan bireylerin özellikleri nelerdir? Birincisi, kendini tanıyamamaktır. Özellikle yetenekler, ilgiler, değerler ve kişilik özellikleri gibi noktalarda bireyin kendisini tanıyamaması sağlıklı meslek seçimini engeller. İkincisi, bilgi eksikliği yaşamaktır. Meslekler hakkında yeterli bilgiye sahip olmamak, öğrencilerin doğru bir karar vermede güçlük çekmelerine yol açar. Üçüncüsü, gerçekçi olmayan beklentilerle hareket etmektir. Kendilerine veya çevrelerine yöneltilen aşırı beklentiler, bireylerin meslek seçiminde zorlanmalarına neden olur. Bu bireyler, ideal bir meslek seçme baskısı altında kalabilirler. Dördüncüsü, farklı ilgi alanlarına sahip olmaktır. Bireylerin birden fazla ilgi alanları olabilir ve bireyler bu ilgi alanları arasında seçim yapmakta güçlük çekebilirler. Örneğin, hem sanatsal hem de bilimsel alanlara ilgi duyan bir öğrenci hangi alana yönelmesi gerektiğini belirlemekte zorlanabilir. Beşincisi, dış etkilere ve çevre baskısına maruz kalmaktır. Aile, öğretmenler veya çevre tarafından yönlendirme ve baskılara maruz kalmak, öğrencilerin kendi istekleriyle doğru mesleği seçmekte güçlük yaşamalarına neden olabilir. Altıncısı, kariyer hedeflerindeki belirsizliktir. Bazı öğrenciler henüz kariyer hedeflerini net bir şekilde belirlememiş olabilirler. Yedincisi, gelecek kaygısı yaşamaktır. Bireyler, meslek seçimi yaparken gelecekte seçtikleri melekle ilgili iş bulma ve istihdam olanakları hakkında endişeler yaşayabilirler. İş piyasasındaki değişimler ve belirsizlikler, bu endişeleri artırabilir. Sekizincisi, belirsizlik ve kararsızlık yaşamaktır. Meslek seçimi konusunda belirsizlik yaşayan öğrenciler, hangi alanda çalışmak istediklerine karar vermede zorlanabilirler. Birden fazla seçenek arasında gidip gelerek kararsızlık yaşayabilirler. Dokuzuncusu, karar alma becerilerinin yetersizliğidir. Karar alma sürecinde etkili bir şekilde düşünme, değerlendirme ve seçme becerilerini geliştirememek, meslek seçiminde zorluk yaşayan bireylerin ortak özelliklerindendir. Onuncusu, psikolojik sorunlar yaşamaktır. Özellikle depresyon, anksiyete gibi psikolojik sorunlar yaşamak sağlıklı meslek tercihinde bulunmayı engeller. On birincisi, yaşama anlam yükleyememektir. Yaşamın anlamını bulamamak, mesleklerin anlamını ve meslek tercihinin anlamını da bulamamaya neden olmaktadır. On ikincisi, ilgisiz anne ve babalara sahip olmaktır. İlgisiz anneler ve babalar, çocuklarının gelişimlerinde gerekli olan rehberliği ve desteği sunmazlar. Bu da bireylerin kendilerini yalnız hissetmelerine neden olur.
Meslek seçimini sağlıklı bir şekilde gerçekleştirmek için neler yapılmalıdır? Birincisi, kendini tanımaktır. Yeteneler, kişilik özellikleri, değerler ve ilgiler gibi alanlarda kişinin kendisini tanıması, benliği ile uyumlu bir meslek seçiminde bulunmaya yardımcı olur. İkincisi, araştırma yapmaktır. Doğru meslek seçimi içinfarklı meslekleri ve kariyer seçeneklerini araştırmak önemlidir. Her mesleğin görevleri, çalışma koşulları, maaş seviyesi ve kariyer olanakları hakkında bilgi edinmek bize daha bilinçli bir seçim yapma imkânı sağlar. Üçüncüsü, mesleklerin barındırdıkları riskleri ve faydaları analiz edilmelidir. Her mesleğin kendine özgü riskleri ve faydaları vardır. Bu riskleri ve faydaları objektif bir şekilde değerlendirerek, bizim için en uygun mesleği seçmeliyiz. Dördüncüsü, staj ve iş deneyiminde bulunmaktır. Mümkünse, farklı meslekleri deneme fırsatı sunan stajlar veya iş deneyimleri edinmek, gerçek çalışma ortamını gözlemlememize ve farklı mesleklerdeki tecrübeleri yaşamamıza olanak tanır. Beşincisi kariyer hedeflerimizi göz önünde bulundurmaktır. Uzun vadeli kariyer hedefleri belirlemek, hangi meslekleri seçmemiz gerektiğine dair daha net bir bakış açısı kazanmamıza yardımcı olur. Altıncısı kariyer planlaması yapmaktır. Seçeceğimiz meslek için bir kariyer planı oluşturmak, hedeflerimize ulaşma konusunda bize rehberlik eder. Yedincisi esnekliktir. Meslek seçim sürecinde esnek olmak ve farklı seçenekleri göz önünde bulundurmak önemlidir. Bazı durumlarda hayat şartları veya tercihlerimiz değişebilir, bu nedenle esnek olmak ve yeni fırsatlara açık olmak önemlidir. Özellikle, meslek seçiminde post modern paradigmalar düşünüldüğünde kariyerde ilerleme, ücretlerde artış, çalışma ortamında değişiklik gibi gerekli esnekliği içerisinde barındıran mesleklere yönelmek işlevseldir. Sekizincisi, sağlıklı bir karar alma sürecinden geçmektir. Meslek seçimine yönelik karar alırken acele etmemek ve iyi düşünülmüş bir karar vermek önemlidir. Karar alma sürecinde kendimize zaman tanımak ve seçimimizi yaparken iç sesimizi dinlemek gerekir. Dokuzuncusu, sosyal destek almaktır. Meslek seçimi sürecinde aileden, arkadaşlardan veya öğretmenlerden destek almak bize moral ve güven verir. Onuncusu, kariyer psikolojik danışmanlığı yardımına başvurmaktır. Kariyer danışmanlarından veya uzmanlardan destek almak, meslek seçim sürecinde doğru yönlendirmeler yapmamızı sağlar. Yeteneklerimiz, ilgi alanlarımız ve hedeflerimiz doğrultusunda bize uygun meslekleri belirlememize yardımcı olur.
Geleceğin dünyasında yer alacak ve varlığını devam ettirecek meslekler nelerdir? Sürekli değişen bir dünyada mesleklerin durumları da değişmektedir. Özellikle yapay zekânın günlük yaşamın içerisinde yer almaya başlaması, robot teknolojisinin hızla gelişmesi gibi gelişmeler, meslekleri de etkilemektedir. Bu noktada gelecekte önemli olacak mesleklere değinmek gerekir. Bunların başında veri analisti ve veri bilimcisi gelmektedir. Bu alanda çalışan bireyler, verilerin analiz edilerek anlamlı bilgilere dönüştürülmesine ve işletmelerin stratejik kararlar almasına yardımcı olurlar. İkinci olarak yapay zekâ ve makine öğrenmesi uzmanı mesleği öne çıkmaktadır. Bu alanda çalışan bireyler; yapay zekâ ve makine öğrenmesi, otomasyon, robotik ve akıllı sistemler gibi konularda uzmanlaşırlar. Üçüncüsü, blok zinciri (blockchain) uzmanlarıdır. Blok zinciri; kriptografi kullanılarak bağlanan ve güvenli hale getirilen, bloklar adı verilen, sürekli büyüyen bir kayıt listesidir. Blok zinciri teknolojisi; finans, sağlık, lojistik gibi birçok sektörde kullanılmaya başlanmıştır. Bu alanda çalışan bireyler; bu teknolojiyi kullanarak güvenli ve şeffaf veri paylaşımı sağlayan sistemlerin geliştirilmesine katkıda bulunurlar. Dördüncüsü, sağlık ve bakım meslekleridir. Bütün dünyada yaşlanan nüfus, sağlık hizmetlerinde ve bakım ihtiyacında artışa neden olmaktadır. Doktorluk, hemşirelik, fizyoterapi, sağlık teknolojisi, sağlık danışmanlığı gibi meslekler, gelecekte büyük talep görecektir. Beşincisi, uzaktan çalışma uzmanıdır. Dünyada yaşanan pandemi nedeniyle, uzaktan çalışma ve dijital iş yapma modelleri hızla yaygınlaşmıştır. Bu alanda çalışan bireyler; şirketlerin ihtiyaçlarına yönelik stratejiler geliştirirler, işbirliği araçlarının ve dijital platformların etkin kullanımını sağlarlar ve çalışanların verimliliğini artırmak için rehberlik ederler. Altıncısı, dijital pazarlama uzmandır. Bu alanda çalışan bireyler; dijital pazarlama stratejileri geliştirme, sosyal medya yönetimi, içerik pazarlaması ve veri analizi gibi alanlarda uzmanlaşan kişiler, markaların dijital varlıklarını etkili bir şekilde yönetir ve müşterilerle etkileşim kurarlar. Yedincisi, endüstriyel tasarımcılığıdır. Bu alanda çalışan bireyler; ürün ve hizmetlerin kullanıcı dostu, estetik ve işlevsel olması için çaba harcarlar; teknolojik gelişmeler ve tüketici talepleri doğrultusunda yeni ürünlerin tasarımında önemli bir rol oynarlar. Sekizincisi, sürekli yeni ve farklı ürünler ortaya koyan endüstri uzmanlarıdır. Bu alanda çalışan bireyler; dijital pazarlama, içerik üretimi, grafik tasarımı, oyun geliştirme, sanal gerçeklik gibi konularda uzmanlaşırlar; dijital içeriklerin üretimi, pazarlaması ve kullanıcı deneyimi tasarımında görev alırlar. Dokuzuncusu, yeşil enerji uzmanlarıdır. Bu alanda çalışan bireyler; güneş, rüzgâr, hidrojen gibi yenilenebilir enerji kaynaklarına yönelik projeler üretirler ve sürdürülebilir enerji sistemlerinin geliştirilmesine katkı sağlarlar. Onuncusu, yenilikçilik ve girişimcilik danışmanlığıdır. Bu alanda çalışan bireyler; yeni iş fikirlerinin geliştirilmesine, iş planlarının oluşturulmasına, pazar analizi yapılmasına yönelik çalışmalarda bulunurlar.
Sonuç olarak, mesleklerin hem bireye hem de topluma bakan yönleri vardır. Bu noktada sağlıklı meslek seçimi için bireyin benliği ile uyumlu mesleklerin seçilmesi gerekir. Böylece bireyler, meslekleri icra ederken meslekler aracılığı ile benliklerini ortaya koyacaklardır. Benliği ortaya koymak ise hem üretkenliği hem de mutluluğu getirir. Tüm bunların yanında acil olarak bu kadar fazla ve genç bir nüfusun heba edilmemesi için kısa ve uzun vadeli istihdam politikalarına ihtiyaç vardır. Her meslek alanında kısa ve uzun vadede ne kadar meslek elemanına ihtiyaç duyulduğu belirlenmelidir. Bu gelecekte mesleklerdeki yığılmaların oluşmasını engelleyecek ve işsizlik sorununu ortadan kaldıracaktır. Sonuç olarak seçilen mesleğin hem bizlere hem de topluma faydalar getirmesini umut eder başarılı bir meslek seçim sürecini dilerim
.
İnsan Yaşamında Önemli Bir Karar: Lise Seçimi
Bireylerin, yetişkin dünyasında yer edinmelerinin önemli yollarından biri de bir meslek sahibi olmalarıdır. Meslek sahibi olma yolunda önemli adımlardan biri de lise eğitimidir. Doğru lise tercihinde bulunmak, yaşamın bir sonraki adımına da doğru bir şekilde hazırlanmak anlamına gelir. Ancak bu seçim süreci, çoklu bileşenlerden oluşmaktadır.
Doğru lise tercihi yapmada birinci derecede aktör olan kişiler öğrencilerin kendileridir. Bu noktada doğru lise tercihi yapan öğrencilerin özelliklerine değinmek gerekir. Birincisi; bu öğrenciler kendi yeteneklerini, ilgilerini ve değerlerini tanımaktadırlar. Bir mesleği ve işi gerçekleştirmede yetenekler, ilgiler ve değerler önemli öncüllerdendir. Lise öğrenimi yolunda ilerleyen öğrencilerin; temel bilim, sosyal bilim, canlı varlık, mekanik, ikna, ticaret, iş ayrıntıları, edebiyat, güzel sanalar, müzik ve sosyal yardım gibi alanlardan hangileriyle uğraşmaktan keyif aldıklarını ortaya koymaları gerekmektedir. Böylece kendilerini keşfederek kendilerine uygun seçimlerde bulunabilirler. İkincisi; bu öğrencilerin, geleceğe dönük olarak hedefleri ve amaçları vardır. Bir insanın gelecekte ne yapmak istediğini belirlemesi, kariyer hedefleri ortaya koyması lise seçiminde belirleyici etkendir. Üçüncüsü; hedeflerine uygun program ve ders seçiminde bulunurlar. Bu öğrencilerin; ilgi alanlarına, gelecek planlarına ve yeteneklerine en uygun olan dersleri ve programları seçmede sorunları yoktur. Dördüncüsü, araştırma ve bilgi edinme özelliğine sahiptirler. Bu öğrenciler; okullar hakkında detaylı araştırma yapmaktadırlar ve farklı kaynaklardan bilgiler edinmektedirler. Bu noktada bu öğrenciler için okulların programları, akademik başarıları ve mezunların başarıları gibi bilgiler önemlidir. Beşincisi, kendi öğrenme sitillerini bilirler. Bu öğrenciler, hangi öğrenme ortamında ve hangi pedagojik yaklaşımla daha iyi öğrenebileceklerine yönelik iç görüye sahiptirler. Altıncısı, kendi kararlarını alabilme konusunda iyidirler. Bu öğrenciler, dış etkenlere fazla bağımlı olmadan, arkadaşların ve ailenin kısacası toplumsal çevrenin baskılarından uzak bir şekilde kendi değerleri ve hedefleri doğrultusunda seçimde bulunurlar. Yedincisi, psikolojik danışmanlık ve rehberlik hizmetlerine başvururlar. Özellikle kariyer danışmanlığı bağlamında psikolojik danışmanlardan yardım alırlar.
Doğru lise tercihi yapamayan öğrencilerin de birtakım özellikleri vardır. Bunlardan ilki, belirsizlik ve kararsızlık yaşamaktır. Bu öğrenciler, kendi ilgilerini ve yeteneklerini tam olarak bilmedikleri için ve gelecekteki hedeflerini belirleyemedikleri için kararsızlık yaşarlar. İkincisi, bilgi ve araştırma eksikliğidir. Okullar hakkında yeterli bilgiye sahip olmamak ve farklı seçenekleri değerlendirmemek doğru karar vermenin önündeki önemli engellerdendir. Üçüncüsü, toplumsal baskıya maruz kalırlar. Özellikle ailenin istekleri, arkadaşların tercihleri ve toplumsal beklentiler temelinde seçimlerde bulunurlar. Dördüncüsü, çeşitli önyargılara ve kalıp yargılara sahiptirler. Bu öğrenciler, belirli okullar veya programlar hakkında yanlış önyargılara göre seçimde bulundukları için gerçek potansiyellerini ve fırsatları görmede sorun yaşayabilirler. Beşincisi, ekonomik sınırlamalardır. Yetersiz bir gelire sahip olmak, lise seçiminde seçeneklerin daralmasına ve doğru tercih yapılmamasına neden olabilir. Altıncısı, psikolojik danışmanlık ve rehberlik hizmetlerinden yararlanmamaktadır. Özellikle psikolojik danışmanlar, kariyer psikolojik danışmanlığı hizmetleri ile lise tercihi konusunda öğrencilere yardımcı olmaktadırlar.
Doğru bir lise tercihinde bulunmak için birtakım noktalara dikkat etmek gerekir. Bunlardan ilki, liselerin akademik programı ve müfredat içeriğidir. Bu noktada liselerde; hangi derslerin sunulduğunu, öğrencilere sağlanan seçmeli derslerin ve ilgi alanlarına uygun programların bulunup bulunmadığını bilmek önemlidir. Öğrencilerin ilgi alanlarına uygun programlar ve ders seçenekleri, onların gelişimlerinde önemli bir etkiye sahiptir. İkincisi, seçilen okulun bireyin uzun vadeli kariyer hedefleri ile uyumlu olması gerekmektedir. Öğrencinin ilgi duyduğu ve gelecekte çalışmayı düşündüğü alanlarla ilgili programları, dersleri veya kaynakları içeren bir lise öğrencinin mutlu ve başarılı olması için gereklidir. Bu nedenle öğrencilerin ilgi alanları, öğrenme tarzları, hedefleri ve gelecek kariyer planları ile uyumlu okullar seçilmelidir. Üçüncüsü öğretmen kalitesidir. Bu tercih sürecinde; öğretmen kadrosunun niteliği, tecrübeleri ve öğretim yaklaşımları önemlidir. Nitelikli ve destekleyici bir öğretmen kadrosunun yer aldığı okulda eğitim almak öğrencilerin gelişimlerini olumlu olarak etkiler. Dördüncüsü, okulların başarılarıdır. Lise tercihinde;okulların akademik başarıları, öğrencilerin üniversiteye yerleşme oranları, mezunların ne tür üniversitelere yerleştikleri ve mezuniyet sonrası başarıları gibi faktörler dikkate alınmalıdır. Beşincisi, müfredat dışı aktivitelerin varlığıdır. Okullarda müfredat dışı sunulan aktiviteler öğrencilerin ilgi ve yeteneklerini keşfetmelerine, liderlik becerilerini geliştirmelerine ve kendilerini ifade etmelerine yardımcı olarak öğrencileri meslek seçimine hazırlar. Özellikle spor, sanat, bilim ve müzik, drama, kulüpler, rekabetçi takımlar gibi alanlarda aktivitelerin olması keşif süreci için önemlidir. Altıncısı, okulun fiziksel ve sosyal ortamıdır. Okulun fiziksel ortamı, tesislerin kalitesi, öğrenci-öğretmen ilişkileri, okul kültürü ve değerleri öğrencilerin kendilerini rahat hissetmelerine, motivasyonlarının ve başarılarının artmasına neden olduğu için önemlidir. Kütüphane, laboratuvarlar, spor salonu, teknoloji kaynakları gibi okulun sahip olduğu imkânlar ve kaynaklarda göz önünde bulundurulmalıdır. Yedincisi, sahip olunan destek hizmetlerdir. Okullarda; psikolojik danışmanlık ve rehberlik biriminin, akademik destek programlarının varlığı ve niteliği öğrencilerin psikolojik açıdan gelişimlerini olumlu olarak etkiler. Sekizincisi, konum ve ulaşılabilirliktir. Lise tercihinde; lisenin konumu, ulaşım kolaylığı, güvenlik ve yakınlık gibi etkenleri de göz önünde bulundurmak gerekir. Dokuzuncusu, okul kültürü ve okul ortamıdır. Okuldaki; öğrenci-öğretmen ilişkileri, disiplin politikaları, öğrenci katılımı gibi faktörler öğrencilerin moral ve motivasyonlarında etkilidir. Onuncusu, referansları ve geribildirimleri önemsemektir. Bu noktada öğrencilerin deneyimleri, veli görüşleri veya çevredeki insanların lise hakkındaki önerileri karar verme sürecine yardımcı olur.
Lise tercihinde annelerin ve babaların da rolleri önemlidir. Bu noktada ebeveynler çocuklarına yardımcı olabilirler. Bunun için öncelikle çocukları ile iletişime geçmelidirler ve onları dinlemelidirler. Anneler ve babalar; çocukların başarılı oldukları alanları görmeleri, nelerden hoşlandıklarını belirlemeleri ve gelecekte yapmak istediklerini fark etmeleri için çocuklarıyla açık iletişim kurmalıdırlar ve onları dinlemelidirler. İkincisi, çocuklarını anlamlıdırlar ve onlara destek olmalıdırlar. Ebeveynler; çocuklarının tercihlerine saygı duymalıdırlar, onları cesaretlendirmelidirler ve gelecekteki hedeflerine ulaşabilecekleri konusunda çocuklarına güven sunmalıdırlar. Üçüncüsü, çocuklarının gelecek planlıları konusunda onlara destek olmalıdırlar. Bu bağlamda çocuklarının; üniversite hedefleri, kariyer planları ve uzun vadeli hedefleri konusunda çocukları ile etkileşim halinde olmalıdırlar. Dördüncüsü, araştırma yapıp bilgi sahibi olmalıdırlar. Veliler; okulların eğitim kalitesi, programları, akademik başarıları, öğrenci destek hizmetleri gibi konularda araştırma yapmalıdırlar ve bu bilgileri çocuklarıyla paylaşmalıdır. Beşincisi, okul ziyaretleri yapmalıdırlar. Ebeveynler, çocuklarıyla birlikte potansiyel lise seçeneklerini ziyaret etmeli ve okulun atmosferini, öğretim yaklaşımlarını ve kaynaklarını gözlemlemelidirler. Altıncısı, okul psikolojik danışmanlık ve rehberlik (PDR) servisinden hizmet almaktır. Ebeveynler, PDR hizmetlerinden yararlanarak çocuklarının ilgilerini ve yeteneklerini değerlendirebilirler, seçim süreciyle ilgili bilgiler edinebilirler. Yedincisi, finansal planlama yapmaktır. Ebeveynler çocukları lise tercihi yaparken; aile bütçesi, okulların maliyetleri, burs imkânları gibi konularda bilgi sahip olup değerlendirme yapmalıdırlar. Sekizincisi, seçenekleri değerlendirmektir. Anneler ve babalar; çocuklarıyla birlikte lise seçeneklerini değerlendirmelidirler ve bir liste oluşturmalıdırlar. Oluşturulan liste, çocuğun yeteneklerine ve ilgilerine uygun okulları içermelidir. Daha sonra ebeveynler, seçenekleri karşılaştırarak okulların avantajlarını, dezavantajlarını ve uygunluklarını değerlendirebilirler. Dokuzuncusu, kendi isteklerini çocuklarına dayatmamalıdırlar. Çocuklarının kendi ilgi ve yeteneklerine uygun bir lise seçebilmeleri için özgür bir şekilde karar vermelerine yardımcı olmalıdırlar. Bu, çocukların kendilerine güvenmelerini ve sorumluluk alma becerilerinin geliştirmelerini sağlar. Onuncusu, çocuklarını başkaları ile kıyaslamamalıdırlar. Çocuklarının kendi özelliklerini olduğu gibi kabul edip buna uygun seçimlerde bulunmalıdırlar. On birincisi, olumsuz eleştirilerde bulunmamalıdırlar. Çocuklarının ilgi alanlarını, yeteneklerini veya hedeflerini küçümseme ve eleştirme gibi davranışlardan sakınmalıdırlar.
.
Bedel Ödenmeden Elde Edilen Kazançlar Hızlı Harcanır: İsraf
Günümüz dünyasında, insanlar geçmiş dönemlere göre daha konforlu bir yaşama sahiptirler. Özellikle bilim ve teknolojide gerçekleşen ilerlemeler, insan yaşamına büyük kolaylıklar getirmiştir. Yeni kuşaklar, önceki kuşakların çabaları üzerine bina edilen yaşama sahiptirler. Hem geçmiş hem şimdiki hem de gelecek kuşaklar için bedel ödenmeden elde edilenler, çok çabuk bir şekilde harcanarak israfa neden olmaktadır.
İsrafın farklı şekillerde tanımları yapılmaktadır. En yaygın tanımlarıyla israf; bir kaynağın, gereksiz yere veya gereğinden fazla kullanımı; sınırlı bir kaynağın, gereksiz yere tüketilmesi gibi boyutlarda tanımlanmaktadır. İsrafın çeşitli şekilleri vardır. Bunlardan ilki maddi israftır. Maddi israf, fiziksel kaynakların veya malzemelerin (örneğin kullanılmadan önce çürüyen veya atılan yiyecekler) gereksiz yere veya aşırı kullanılması anlamına gelir. Zaman israfı, zamanın gereksiz yere veya etkisiz bir şekilde kullanılması demektir. Enerji israfı, enerjinin gereksiz veya etkisiz bir şekilde kullanılması demektir (ışıkların gereksiz yere açık bırakılması enerji israfına örnektir). Yetenek israfı, bir kişinin yeteneklerini veya becerilerini tam kapasitede kullanmaması demektir.
İsraf türleri içerisinde en önemlilerinden biri de insanın kendi ömrünü israf etmesidir. İnsanın kendi ömrünü israf etmesi; zamanını, enerjisini veya yeteneklerini gereksiz yere veya etkisiz bir şekilde kullanması demektir. İnsanlar, potansiyellerini tam olarak kullanmadıkları veya yaşamlarını anlamlı ve tatmin edici bir şekilde yaşayamadıkları zaman ömürlerini israf etmiş olurlar.
İsrafın pek çok nedeni vardır. Birincisi, bilinçsizliktir. İsrafın gerek ekonomik gerekse çevresel etkileri konusunda farkındalık eksikliği israfa neden olur. İkincisi, aşırı tüketimdir. İhtiyacımızla orantısız bir şekilde mal ve hizmet satın almak aşırı tüketime neden olur. Üçüncüsü, düşüncesizliktir. Kaynakların değerini dikkate alamamak, elde ettiklerimizin kolayca yenilenebilir ve erişilebilir olduğunu düşünmek israfın en önemli nedenidir. Dördüncüsü, planlama becerilerini kullanmamaktır. İhtiyacımıza uygun tüketim planlaması yapmamak israfa neden olur. Beşincisi, ekonomik faktörlerdir. Mal ve ürünlerin ucuz olduğunu düşünmek gereksiz yere harcama yapmaya neden olabilir. Altıncısı, sosyo-kültürel faktörlerdir. İçinde yaşanılan toplum ve kültür de israfı teşvik edebilir. Örneğin Türkiye de açık büfe yemek imkânı sunan otellerde tatil yapmak çok büyük yiyecek israfının ortaya çıkmasına neden olmaktadır.
İsraf yapan ve yapmayan bireyleri birbirlerinden ayırt eden pek çok özellik vardır. İsraf yapmayan bireylerin en önemli özellikleri bilinçli tüketici olmalarıdır. Bu bireyler, ihtiyaçları doğrultusunda tüketim yaparlar. İkincisi, bu bireylerin planlama ve örgütleme becerileri vardır. İsraftan uzak duran bireyler, zamanı ve diğer kaynakları etkili bir şekilde yönetme yeterliliğine sahiptirler. Üçüncüsü, bu bireylerin çevre bilinci yüksektir. Bu insanlar, çevrenin korunmasına, kaynakların yerinde ve zamanında kullanılmasına ve atıkların azaltılmasına önem verirler. Dördüncüsü, bu bireyler değer takdirine sahiptirler. İsraftan uzak duran bireyler, kaynakların değerlerini anlarlar ve takdir ederler. Beşincisi, sürdürülebilir bir yaşam tarzına sahiptirler. Bu insanlar; enerji tasarrufu, geri dönüşüm ve atık azaltma gibi konularda duyarlıdırlar ve bunların sürdürülebilir yaşama olan katkılarını çok iyi bilirler. Altıncısı, eğitimlidirler ve bilgi sahibidirler. Bu insanlar, israfın çevresel ve ekonomik etkileri hakkında bilgilidirler ve bilinçlidirler.
Ömürlerini israf edenlerin etmeyenlere göre de bir takım özellikleri vardır. Birincisi, bu bireyler zamanı etkili kullanmazlar. Bunlar, gereksiz ve doyum sağlayıcı olmayan aşırı televizyon izlemek veya sosyal medyada gereğinden fazla zaman geçirmek gibi aktivitelerle çok fazla zaman geçirirler. İkincisi, yeteneklerini gerektiği gibi kullanmazlar. Sahip olunan yetenekleri geliştirecek etkinliklerde bulunmazlar. Üçüncüsü, sağlıklarını ihmal ederler. Sağlıklı beslenme, düzenli egzersiz gibi etkinliklerden uzak durarak sağlıklı bir yaşam sürdürmezler. Dördüncüsü, kişisel gelişimi ihmal ederler. Kişisel ve profesyonel gelişim için zaman ayırmazlar ve kendi potansiyellerini tam olarak kullanmazlar. Beşincisi, anlamsız ilişkilerde zaman harcarlar. Bize değer vermeyen ve bizimle ilgilenmeyen kişilerle zaman geçirmek önemli israflardan biridir.
İsrafı önlemenin pek çok yolu vardır. Bunlardan ilki, bilinçli bir tüketim yapmaktır. Eğer ihtiyaçlarımıza göre alış-veriş yapıp, gereksiz alımlardan kaçınırsak bilinçli bir tüketici oluruz. İkincisi, iyi bir planlama yapmaktır. İyi bir planlama yapmak demek yiyecek, zaman gibi kaynakları etkili bir şekilde yönetmek anlamına gelir. Üçüncüsü, geri dönüşüm ve kompostlamada bulunmaktır. Organik atıkları kompost yapmak ve gerekli ürünleri geri dönüşüm noktalarına iletmek israfı önler. Dördüncüsü, eğitim almaktır. Çocuklara, gençlere ve yetişkinlere israfın çevresel ve ekonomik etkileri hakkında eğitim vermek gerekir. Beşincisi, enerji verimliliğine uygun hareket etmektir. Enerji verimli cihazlar kullanmak ve enerji tasarrufu uygulamalarını benimsemek israfı önler. Altıncısı, sürdürülebilir bir yaşam tarzı oluşturmaktır. Enerji tasarrufu, geri dönüşüm ve atık azaltma sürdürülebilir bir yaşam tarzının önemli öğeleridir. Yedincisi, israfı önleyecek yasalar çıkartmaktır. İsrafı önlemeye yönelik yasaları ve politikaları desteklemek israfı önlemenin önemli bir aracıdır. Sekizincisi, değer takdiridir. Kaynakların değerini anlamak ve takdir etmek israfı önler.
Ömrümüzü israf etmemek için de bir takım düzenlemeler yapabiliriz. Bunlardan ilki, amaçlar belirlemektir. Hayatımıza yöne veren ve anlam katan amaçlar peşinde koşmak ömrümüzün israf edilmesini önler. İkincisi, zaman yönetimi becerilerini uygulamaktır. Zamanı etkili kullanmak için önceliklerimizi belirlememiz ve gereksiz aktivitelere zaman vermemiz önemlidir. Üçüncüsü, yeteneklerimizi kullanmaktır. Yeteneklerimizi kullanmak hem kişisel hem de mesleki yaşantımıza oldukça önemli katkılar sunar. Dördüncüsü, sağlıklı yaşam tarzı oluşturmaktır. Sağlıklı beslenme, yeterli uyku ve düzenli egzersiz sağlıklı yaşam tarzının önemli öğeleridir. Beşincisi, kişisel ve profesyonel gelişime odaklanmaktır. Yeni beceriler öğrenerek, bilgilerimizi ve deneyimlerimizi genişleterek kendimizi geliştirme olanağı elde ederiz. Altıncısı, değer takdirinde bulunmaktır. Zamanımızın ve yeteneklerimizin değerini anlamak ve takdir etmek ömrümüzün israf edilmesini önler. Yedincisi, anlamlı ilişkiler kurmaktır. Yakınlarımızla anlamlı ve destekleyici ilişkiler kurmak hem ruh sağlığımızı korur hem de ömrümüzü bereketlendirir. Sekizincisi, ruh sağlığımıza özen göstermektir. Stresle başa çıkma ve problem çözme becerilerini geliştirmek ve uygulamak ruh sağlımızı korumamıza önemli katkılar sağlar.
İlahi dinler açısından da israf konusu ele alınabilir. Öncelikle, ilahi dinlerde her türlü israf yasaklanmıştır. Örneğin bu konuda Araf Suresi 31. ayette: “Ey Âdemoğulları! Namaz kıldığınız, ibadet ettiğiniz her yerde temiz ve güzel elbiselerinizi giyin. Yiyin, için fakat israf etmeyin. Çünkü Allah israf edenleri sevmez.” şeklinde ifade edilmektedir. İkinci olarak, ilahi dinlerde değer takdirinde bulunmak önerilmektedir. Bu konuda Nahl Suresi 78. ayette: “Allah sizi annelerinizin karnından hiçbir şey bilmez halde çıkardı; size işitme özelliği, gözler ve gönüller verdi. Umulur ki şükredersiniz.” ve Bakara Suresi 152. ayette: “O halde siz beni anın, ben de sizi anayım. Bana şükredin ve sakın nimetlerime nankörlük etmeyin.” şeklinde ifade edilerek değer takdirinin önemi vurgulanmaktadır. Üçüncüsü, ilahi dinlerde bilinçli tüketim ve plan yapma üzerinde durularak bireylerin israftan uzaklaşmaları istenmektedir. Bu konuda İsra Suresi 26. ayette: “Akrabaya, yoksula ve yolda kalmış yolcuya hakkını ver; fakat malını israf ederek saçıp savurma.” şeklinde ifade edilmektedir.
Dördüncüsü, ilahi dinlerce insanların yaratılış amaçlarına uygun bir şekilde ömürlerini geçirmelerinin israfı önleyeceği ifade edilmektedir. Bu konuda Enbiya Suresi 16. ayette: “Biz göğü, yeri ve ikisi arasındakileri oyun/oyalanma olsun diye yaratmadık.” ve Zariyat Suresi 56. ayette: “Ben cinleri ve insanları yalnızca bana ibadet etsinler diye yarattım.” şeklinde ifade edilmektedir. Beşincisi, “insanın ömür dakikalarının çok kıymetli olduğu ve sonsuzluğu kazanmak için insana verildiği” şeklinde varoluş amacımızı düşünmek ilahi dinlerce istenmektedir. Bu konuda Enam Suresi 27. ayette: “Onların ateşin karşısında durdurulup da “Ah, keşke dünyaya geri gönderilsek de bir daha rabbimizin ayetlerini yalan saymayıp inananlardan olsak” dediklerini bir görsen!” ve Zümer Suresi 57-59. ayetler arasında: “(57) Yahut “Eğer Allah bana hidayet nasip etseydi günahtan sakınanlardan olurdum” diyerek, (58) Ya da azabı gördüğünde, “Keşke bana bir fırsat daha tanınsa da iyilerden biri olsam! diyerek hayıflanmasın. (59) (Allah ona şöyle diyecek:) “Hayır! Vaktiyle ayetlerim sana gelmişti ama sen onların asılsız olduğunu söylemiştin, büyüklük taslayıp inkârcılar arasında yer almıştın.” şeklinde ifade edilmektedir.
Sonuç olarak, insan ömrü insana verilmiş en önemli nimettir. Bu nimet karşısında minnettarlık duyup yaşama devam etmek hem mutlu hem de yaşamımıza ilişkin bilinçli bir farkındalığa sahip olmamızı sağlayacaktır. Ayrıca sahip olduğumuz bütün diğer nimetlerin kıymetini bilmek de bireysel ve toplumsal olarak israftan uzak durmamıza neden olacaktır. Sahip olduklarımızın kıymetini bilip israf yapmadan bir yaşam sürdürmemizi dilerim.
.
İnsanın gelişiminde önemli bir aktör: Baba
İnsan, dünyaya gelirken anne ve baba olmak üzere iki önemli sebebe ihtiyaç duyar. Bu iki önemli aktör, sadece yaşama gelmenin araçları değil aynı zamanda büyümenin, gelişmenin ve olgunlaşmanın da önemli anahtarlarıdırlar. Günümüzde bağlanma ve bakım sunma açısından anneler ve annelik ön plana çıkarılsa da çocukların gelişiminde babaların rolleri yadsınamaz.
Babaların, çocukların yaşamlarında gerek biyolojik gerekse psikolojik açıdan yer almasının pek çok olumlu sonucu vardır. İlk olarak, babalar çocukların duygusal gelişimlerine önemli katkılar sunarlar. Bu noktada çocuklara sevgi, şefkat ve duygusal bağlanma sağlamak, çocukların kendilerini güvende hissetmelerini ve duygusal açıdan sağlıklı bir şekilde gelişmelerini sağlar. İkincisi, babalar çocuklar için özgüven ve özsaygı kaynağıdır. Çocuklar, babalarının onlara inandığını ve desteklediğini gördüklerinde kendi yeteneklerine olan güvenleri artar ve kendilerini daha değerli hissederler. Üçüncüsü, babalar çocuklarının sosyal beceriler edinmelerini sağlarlar. Çocuklar, babalarının rehberliğinde empati yapmayı, iletişim becerilerini öğrenmeyi ve kullanmayı, sağlıklı sınırlar oluşturmayı gerçekleştirirler. Dördüncüsü, babalar çocuklarının cinsel kimlik edinmelerinde önemli modellerdir. Babalar, çocuklarına doğru cinsel kimlik, cinsiyet rolleri ve cinsel tutumlar gibi pek çok konuda model olurlar. Özellikle, cinsel yönelim için baba şefkatinin ve sevgisinin önemi yadsınamaz. Beşincisi, babalar çocukların akademik başarılarına olumlu katkılar sunarlar. Babaların çocuklarıyla ilgilenmesi, onları eğitimleri konusunda teşvik etmeleri ve onlara ders çalışma alışkanlığı kazandırmaları, çocukların öğrenme motivasyonunu artırır ve akademik açıdan başarılı olmalarını sağlar. Altıncısı, babalar çocuklarını riskli davranışlardan uzak tutarlar. Babalar, çocuklarına sağlıklı sınırlar koyarlar, disiplin sağlarlar, olumlu davranışları teşvik ederler. Böylece çocuklarını riskli davranışlara karşı korurlar.
Psikolojide, babaların çocukların gelişimi üzerindeki önemine yönelik pek çok araştırma gerçekleştirilmiştir. Bu bağlamda babaların çocukların yaşamlarında yer almamaları durumunda, çocukların gelişimleri olumsuz olarak etkilenmektedir. Öncelikle, babaların çocukların yaşamlarında yer almamaları çocuklarda duygusal eksiklikler oluşturur. Bir babanın yokluğu, çocuklarda duygusal eksiklik, güvensizlik ve kaygı gibi duygusal sorunlara neden olabilir. İkincisi, babaların çocukların yaşamlarında yer almamaları çocuklarda önemli özgüven yitimine neden olur. Babalar, çocuklara özsaygılarını geliştirmeleri için destek sağlarlar ve onlara değerli olduklarını hissettirirler. Üçüncüsü, babalar çocukların yaşamlarında yer almazlar ise çocuklar, kendilerinin kim olduklarını tanımlamakta zorlanırlar. Bu da çocuklarda kimlik ve kişilik sorunlarına neden olur. Dördüncüsü, babaların disiplin, sınırlar ve kurallar konusunda etkili olması önemlidir. Babanın yokluğu, çocuklarda davranış problemleri, düzensizlik ve sınırları aşma eğilimi gibi sorunları tetikleyebilir. Yapılan çalışmalar, hapishanede kalan suçluların %85’nin yaşamlarında babalarının olmadığını ortaya koymuştur. Çok daha ilginci, evsiz bireylerin %95’inde baba terkinin olduğu bulunmuştur. Beşincisi; babalar, çocukların eğitim sürecinde önemli bir rol oynarlar. Babanın yokluğu, çocuklarda eğitimle ilgili motivasyon eksikliği, düşük akademik başarı ve okula devamsızlık gibi sorunlara yol açabilir. Altıncısı; babalar, çocuklara sağlıklı ilişki kurma ve empati gösterme becerilerini öğretirler. Babanın yokluğu; çocuklarda ilişki zorluklarına, yakın bağlantı kurma güçlüğüne ve güven sorunlarına neden olabilir. Yedincisi; babaların çocukların yaşamlarında yer almamaları çocuklarda derin bir yalnızlık duygusu oluşturur. Çocuklar bu yalnızlık duygusu ile başa çıkmak için bağımlılık davranışları sergilerler. Sekizincisi; babaların çocukların yaşamlarında yer almamaları, çocukların yaşama anlam yüklemelerini zorlaştırır. Bu da kendine zarar verme ve intihara yönelme için önemli risk faktörü oluşturur.
Baba kavramı, çok yönlü bir kavramdır. Baba terimi, sadece biyolojik açıdan bir çocuğun dünyaya gelmesine aracı olan kişi olmanın ötesinde psikolojik anlamları da içerir. Bu noktada karşımıza babalık rolleri kavramı çıkar. Babalık rolü, bir baba figürünün çocuğunun yaşamında yerine getirdiği çeşitli görevleri ifade eder. Bu, biyolojik babaların yanı sıra, babalık sorumluluklarını üstlenen üvey babalar, evlat edinen babalar veya çocuğun hayatında babalık rolünü üstlenen diğer erkek figürlerini de içerir.
Babalık rolleri, bir baba figürünün toplum ve aile içinde üstlendiği sorumlulukları ve işlevleri ifade eder. Bu roller, baba tarafından yerine getirilmesi beklenen belirli davranışları, görevleri ve ilişkileri içerir. Babalık rolleri genellikle kültürel ve toplumsal özellikler ile aile değerleri gibi faktörlere, beklentilere ve normlara bağlı olarak şekillenir. Babalık rolleri, çocukların fiziksel, duygusal ve sosyal ihtiyaçlarını karşılamayı içerir. Babalar çocuklarına; sevgi, destek ve koruma sağlamak, onların eğitimine katkıda bulunmak, disiplin ve sınırlar koymak gibi bir dizi sorumluluk üstlenir. Aynı zamanda babalar, çocuklarıyla iletişim kurmak, oyun oynamak, rehberlik etmek, model davranışlar sergilemek ve onları hayatta başarılı olmaları için teşvik etmek gibi rolleri ve görevleri yerine getirirler. Babalık rolleri, baba-çocuk ilişkisinin sağlıklı bir şekilde gelişmesine, çocukların kişisel ve sosyal gelişimlerine ve aile birliğinin güçlenmesine katkıda bulunur.
Babalık rollerini sağlıklı bir şekilde yerine getiren babaların özellikleri nelerdir? Birincisi; bu babalar çocuklarına sevgi ve hoşgörü gösterirler. Bu babalar; çocuklarını desteklerler, onlara güven verirler ve onlarla duygusal bağ kurarlar. İkincisi; bu babalar, çocuklarına karşı ilgililerdir ve duyarlıdırlar. Çocuklarının ihtiyaçlarını karşılamaya dikkat ederler. Onlara duygusal olarak destek sağlarlar ve onları anlamaya çalışırlar. Bu babalar, çocuklarının hayatlarına aktif bir şekilde katılırlar, onlarla ilgilenirler, onlara vakit ayırırlar. Üçüncüsü, sorumluluk sahibidirler. Bu babalar; çocuklarının bakımını sağlamak, onlara finansal destek sağlamak, onların eğitimine katkıda bulunmak ve günlük ihtiyaçlarını karşılamak gibi sorumlulukları yerine getirirler. Dördüncüsü; iletişim becerilerini kullanırlar. Bu babalar çocuklarını dinlerler, onları anlamaya çalışırlar, onların duygularını ve düşüncelerini ifade etmelerine izin verirler. Beşincisi, çocukların gelişiminde ve bakımında eşleri ile birlikte önemli rol oynarlar. Bu bireyler; ev işlerini, çocuk bakımını ve aile sorumluluklarını paylaşırlar. Cinsiyet rolleri konusunda esneklik gösterirler ve annelerle ortak bir çaba içinde çalışarak aile birliğini güçlendirirler. Altıncısı, çocuklarına model olurlar. Bu babalar; kendi davranışlarıyla çocuklarına doğru değerleri ve becerileri öğretirler. Yedincisi, sabırlıdırlar. Çocuklarına karşı sabırlıdırlar ve hoşgörülüdürler. Çocuklarının hatalarını anlayışla karşılarlar ve onlara doğru yolu gösterirken onlara zaman tanırlar. Sekizincisi, adaletlidirler. Bu babalar, çocuklar arasında eşitlik ve adalet sağlarlar, her birine aynı fırsatları sunarlar ve haksızlık yapmaktan kaçınırlar. Dokuzuncusu; çocuklarına model olurlar. Bu babalar, olumlu değerleri benimserler; dürüstlük, sorumluluk, saygı gibi davranışları gösterirler ve çocuklarına doğru örnek olurlar. Onuncusu, güven ve güvenlik sağlarlar. Bu babalar çocuklarını korurlar, onları desteklerler ve hayatta karşılaşacakları zorluklarda yanlarında olduklarını hissettirirler.
Babalık rollerini sağlıklı bir şekilde yerine getirmeyen/getiremeyen babaların özellikleri nelerdir? Birincisi, sorumsuzluktur. Sorumluluk, yetişkinliğe geçişin önemli ölçütlerinden biridir. Babalık rolünü yerine getirmeyen bireyler, genellikle çocuklarıyla ilgilenmezler veya duygusal olarak duyarsız davranırlar. Bu babalar, çocuklarının ihtiyaçlarına kayıtsız kalabilirler ve onlara duygusal destek sunmakta yetersiz olabilirler. İkincisi; bu babaların şiddet ve istismar eğilimleri olabilmektedir. Çocukluklarında şiddete ve istismara maruz kalan babalar, kendi çocuklarına karşı da şiddet uygulayabilmektedirler ve onları istismar edebilmektedirler. Bu, hem fiziksel hem de duygusal istismar şeklinde olabilmektedir. Çocuklar üzerinde bu şiddetin ve istismarın ciddi zararları ve olumsuz etkileri vardır. Üçüncüsü, çocuklarına karşı ilgisiz ve duyarsız davranmaktır. Babalık rolünü yerine getirmeyen bireyler; çocuklarıyla ilgilenmezler veya duygusal olarak duyarsız davranırlar, çocuklarının ihtiyaçlarına kayıtsız kalabilirler ve onlara duygusal destek sunmakta yetersiz olabilirler. Dördüncüsü; bu babalar çocukları ile yeterli düzeyde iletişim kurmazlar. İyi bir baba-çocuk iletişimi, sağlıklı bir ilişkinin temelidir. Babalık rollerini yerine getirmeyen bireyler, çocuklarıyla etkili iletişim kuramayabilir veya duygularını açık bir şekilde ifade etmekte zorluk çekebilirler. Beşincisi; bu bireylerin eşleriyle de ilişki problemleri vardır. Kendilerini, eşleriyle birlikte bir takımın üyesi olarak görmezler. Bu doğrultuda çocuk bakımı ve ev işleri gibi görevlerde işbirliği yapmazlar. Eşleri ile ilişkilerinde derinlik çok düşük düzeydedir, çatışma yoğundur ve eşlerine destek olmazlar.
Babalık rollerini geliştirmek için neler yapılabilir? Birincisi, çocuklarla iletişim kurmak gerekir. Çocukları dinleme ve onların duygularını ve düşüncelerini ifade etmelerini sağlama gibi anlayışlı bir iletişim ortamı sağlanmalıdır. İkincisi, çocuklara zaman ayırmak gerekir. Çocuklarla oyun oynamak, ortak ilgi alanları bulmak ve birlikte etkinlikler yapmak gerekir. Üçüncüsü, aile içerisinde sorumluluk paylaşmak önemlidir. Bu noktada ev işleri, çocuk bakımı gibi noktalarda eşlere destek olmak gerekir. Dördüncüsü, çocuklara destekleyici bir tutumla yaklaşmak faydalıdır. Bu noktada çocukların ilgilerini ve yeteneklerini keşfetmelerine, onların yeni deneyimler yaşamalarına ve hobilerini yaşama aktarmalarına yardımcı olmak gerekir. Beşincisi, model olmaktır. Saygı, dürüstlük, empati ve hoşgörü gibi konularda çocuklara örnek olmak gerekir. Altıncısı, çocuğa rehberlik etmektir. Çocukların okul çalışmalarını takip etmek, ödevlerine yardımcı olmak, değerler ve yaşama dair konuşmalar yapmak çocuk gelişiminde rehberlik etkisi oluşturur. Yedincisi, stresle başa çıkmalarına yardımcı olmaktır. Çocukların duygusal ihtiyaçlarını karşılamak ve zor zamanlarda onlara destek olmak gerekir. Sekizincisi, çocuklarda problem çözme becerilerini geliştirmek gerekir. Çocuğun günlük yaşam içerisinde problemlerini çözmesinde ona yardımcı olmak önemlidir. Dokuzuncusu, sabırlı olmak gerekir. Babalık rollerini yerine getirmek zaman aldığı için sabırlı olmak için çaba harcanmalıdır. Onuncusu, babalar kendilerini geliştirmelidirler. Kitaplar okumak, seminerlere katılmak gibi etkinlikler babalık rollerini geliştirmede etkilidir. On birincisi, kendi sağlığını korumak ve geliştirmek önemlidir. Kendine zaman ayırmak, stresi yönetmek, sağlıklı beslenmek ve yeterince uyumak gibi kendine bakım etkinliklerinde bulunmak fiziksel ve ruhsal sağlık için gereklidir.
Din ve maneviyat açısından da babalık ele alınabilir. Öncelikle, çocukların istismar ve ihmal edilmeleri, yaşam haklarının ellerinden alınması ilahi dinlerce yasaklanmıştır. Örneğin bu konuda Bakara Suresi 49. Ayette: “Hatırlayın o zamanı ki, size azabın en kötüsünü revâ gören; oğullarınızı boğazlayıp kadınlarınızı hayâ edilecek işler için sağ bırakan Firavun hânedânından sizi kurtarmıştık. Bunda da Rabbinizden size büyük bir imtihan vardı.” ve En’am Suresi 140. ayette: “Çocuklarını bilgisizlik yüzünden câhilâne bir davranış olarak beyinsizce öldürenler ve Allah’ın kendilerine ihsân ettiği helâl rızıkları hem de Allah adına yalan uydurarak haram sayanlar gerçekten ziyana uğramışlardır. Onlar kesinlikle azıp sapmış, doğru yolu bulamamışlardır.” şeklinde ifade edilmektedir.
İkinci olarak; babalar, ailenin koruyucuları ve sorumlularıdır; nesillere arası görevler ve aktarımlar önemlidir. İlahi dinlerde babaların soy ve nesiller arasında bir bağlantı oluşturduğuna inanılır. Babalar, ailenin soyunu devam ettirir ve gelecek nesillere değerlerin aktarılmasında önemli bir rol oynarlar. Babaların yaşam boyu etkileri ve mirasları, ailenin ve toplumun sürekliliğini sağlar. İlahi dinlerde babalar, ailenin maddi ve manevi ihtiyaçlarını karşılamakla görevlidir. Hem fiziksel hem de duygusal anlamda ailelerini koruma ve destekleme sorumluluğuna sahiptirler. Bu konuda Bakara Suresi 233. ayette: “Anneler, emzirme süresini tamamlatmak isteyen babalar için çocuklarını iki tam yıl emzirirler. Annelerin yiyecek ve giyeceklerini meşrû çerçeve içinde temin etmek, çocuğun gerçek sahibi olan babaya düşer. Kimse gücünün yetmeyeceği şeyle sorumlu tutulamaz. Hiçbir anne ve baba çocukları yüzünden zarara uğratılamaz. Baba öldüğünde aynı sorumluluk vârisine düşer. Anne ile baba, birbirine danışıp anlaşarak iki yıl dolmadan çocuğu memeden kesmeye karar verirlerse, bundan dolayı ikisine de bir günah yoktur. Ey babalar! Şâyet çocuklarınızı sütanneye emzirtmek isterseniz, uygun olan ücreti verdikten sonra, bunda da size bir günah yoktur. Allah’a karşı gelmekten sakının ve şunu bilin ki Allah, bütün yaptıklarınız görmektedir.” şeklinde ifade edilmektedir. Üçüncü olarak; iyi bir baba, kendi imanını güçlendirmeli ve dinî bilgi ve pratikleri aktif olarak uygulamalıdır. İman ve ibadet, çocuklara örnek olmak ve onları da inançlı bir yaşama teşvik etmek açısından önemlidir. Aksi takdirde, babaların çocuklara olan yatırımları Allah katında anlamsız olarak görülmektedir. Bu konuda Âl-i İmran süresi 10. Ayette: “İnkâr edenlerin malları da evlatları da, Allah’ın azabına karşı kendilerine hiç bir fayda sağlamayacaktır. İşte onlar, cehennemin yakıtıdırlar.” şeklinde ifade edilmektedir. Dördüncü olarak, iyi bir baba, adaletli ve merhametli bir tutum sergilemelidir. Çocukları arasında eşitlik göstermeli ve adil davranmalı, her birine sevgiyle, ilgiyle ve adaletle yaklaşmalıdır. Bu konuda Nisa Suresi 9. Ayette: “Arkalarında eli ermez, gücü yetmez küçük çocuklar bıraktıkları takdirde, onların halleri nice olur diye endişe edenler, aynı endişeyi diğer insanlar için de taşıyıp yetimlerin hakkına dokunmaktan öylece korkup ürpersinler. Ürpersinler de Allah’a karşı gelmekten sakınsınlar ve gerek miras taksiminde, gerekse yetimlere, yoksullara muamelede sözün doğrusunu ve güzelini söylesinler.” şeklinde ifade edilmektedir. Beşincisi, babalar ile çocuklar arasında kurulan ilişkilerin de bir imtihan vesilesi olduğu belirtilmektedir. Bu konuda Enfâl Suresi 28. Ayette: “İyi bilin ki, mallarınız ve evlatlarınız sizin için ancak birer imtihan sebebidir. Büyük mükâfatın ise yalnız Allah’ın yanında olduğunu unutmayın.” şeklinde ifade edilmektedir.
İnsan olmak demek bir takım rolleri ve sorumlulukları yerine getirmek demektir. Babalık rolleri ve sorumlulukları da bu insan olma özelliğinin içerisinde yer almaktadır. Ancak herkes, babalık rollerini ve sorumluluklarını yerine getirecek düzeyde olmayabilir. Bu noktada öncelikle kendimizi tanıyıp ve eksik yönlerimizi geliştirip yaşama devam etmemiz hem kendi insanlığımız hem de babalığımız için önemlidir. Hayırlı evlatların yetişmesinde babaların rolü inkâr edilemez. Sonuç olarak bütün babaların babalar gününü kutlar; çocuk yetiştirme yolculuğunda sevgiyi, şefkati ve sabrı önemli araçlar olarak kullanmamızı umut ederim.
.
Bedensel ve Psikolojik Sağlımız İçin Önemli Bir Kaynak: Stresle Başa Çıkabilmek
İnsan, yetenekler ve beceriler açısından oldukça geniş kapasiteye sahip bir varlıktır. Öte yandan insan, yeteneklerini ve becerilerini geliştirmediği zaman kapasitesini dar bir alanda kullanmak durumunda kalır. İnsanın kapasitesinin üzerinde çeşitli yaşam olaylarına maruz kalması durumunda, insan zorlanır. Bu zorlanma durumu ile başa çıkabilmesi, insanın ruh ve beden sağlığı üzerinde önemli etkiler oluşturur.
Stres nedir ve stresin etkileri nelerdir? Psikolojinin üzerinde çalıştığı önemli konulardan bir strestir. Stres, insanların sahip oldukları kaynakların üzerinde çeşitli yaşam olaylarına maruz kaldıklarında, tehdit altında olduklarını ve kontrolü kaybettiklerini hissettikleri zaman ortaya çıkan psikolojik ve fizyolojik etkileri olan bir zorlanma durumudur. Stres durumunda, otonom sinir sistemi harekete geçer. İnsan bedeninde, hormonal değişiklikler olur. Örneğin kortizol, adrenalin ve noradrenalin gibi hormonların salgısında artış gözlenir. İkinci olarak, kalp ve solunum hızı artar. İnsan bedeni, daha fazla oksijene ve enerjiye ihtiyaç duyar. Kaslara daha fazla oksijen ve besin taşınması için kan damarları daralır ve kan akışı hızlanır. Üçüncüsü, stres koşulları altında insanların kas gerginliklerinde artışlar olur. Artan gerginlik insanların baş ağrıları, omuz ağrıları ve kas ağrıları yaşamalarına neden olur. Dördüncüsü, insanların sindirim sistemleri etkilenir. Bu etki sonucu; iştahta azalma veya artış, mide bulantısı, karın ağrısı, hazımsızlık ve ishal gibi fizyolojik değişiklikler ortaya çıkar. Beşincisi, stres durumunda insanların bağışıklık sistemleri etkilenir ve bağışıklık hücrelerinin işlevleri baskılanır. Bu etki sonucunda insanlar, hastalıklara karşı daha savunmasız bir hale gelebilirler. Altıncısı, uyku sorunlarına neden olur. Stres koşullarında insanlar; uykuya dalma, uyandıktan sonra tekrar uyuma gibi alanlarda sorunlar yaşarlar. Yeterince uyuyamamak, insanların enerji düzeylerini ve iyilik hallerini olumsuz etkiler. Yedincisi, insanların duygulanımlarını etkiler. Stres koşulları altında bireyler; endişe, huzursuzluk, öfke, korku, çaresizlik, üzüntü gibi olumsuz duygular yaşarlar. Sekizincisi, stres koşulları insanların bilişsel süreçlerini etkiler. Stres koşullarında bireyler; konsantrasyon güçlüğü, unutkanlık, karar verme zorluğu, bilgiyi işleyememe, gelecek hakkında olumsuz düşünme gibi tepkiler gösterirler. Dokuzuncusu, davranış sorunları yaşanabilir. Stres koşullarında; tütün, alkol veya uyuşturucu kullanımı artabilir, sosyal geri çekilme yaşanabilir, aşırı çalışma veya tam tersi işe motivasyon kaybı gibi davranışsal değişiklikler görülebilir. Onuncusu, insanların toplumsal ilişkileri etkilenir. Stres koşullarında insanlar, arkadaş ilişkilerinde sorunlar yaşayabilirler. Bu bireyler, daha az sosyal etkileşimde bulunabilirler. Bu insanların iletişim becerileri zayıflayabilir. Bu durumun bir sonucu olarak insanlar, sosyal etkinliklere katılmaktan kaçınabilirler. On birincisi, ruh sağlığı sorunları yaşamaktır. Stres faktörlerine uzun süreli maruz kalmak bireylerin ruh sağlıklarını olumsuz olarak etkiler. Bireyler; depresyon ve kaygı gibi sorunlar yaşayabilirler.
Strese neden olan olaylar ve durumlar nelerdir? Öncelikle, bireyler için strese neden olan sebepler aynı değildir. İnsanların sahip oldukları özellikler ve yaşadıkları çevre insanların stresi yaşamalarında en önemli faktörlerdir. Öte yandan insanların stres yaşamalarına neden olan pek çok olay ve durum vardır. Bunların başında kayıp yaşamak gelmektedir. İnsanların sevdikleri insanları kaybetmeleri onlar için en önemli stres nedenidir. İkincisi, insanlarla ilişkilerde sorunlar yaşamaktır. Aile içi çatışmalar, evlilik sorunları, ilişkilerde tarafların rollerini ve sorumluluklarını yerlerine getirmemeleri ve ayrılma gibi sorunlar ilişkisel sorunlara örnektir. Üçüncüsü, sağlık sorunları yaşamaktır. Yaşanan her türlü hastalıklar, organ kayıpları, fiziksel ağrılar ve engellilik bireylerin stres yaşamalarına neden olmaktadır. Dördüncüsü, hayatımızda değişikliklerin olmasıdır. Bu değişiklikler arasında; boşanma, emeklilik, yeni bir işe başlama, taşınma ve evlilik gibi yaşam olayları yer alır. Beşincisi, olumsuz iş yaşantısıdır. İşsizlik korkusu, iş yükünün fazla olması, iş yerinde yoğun çalışma temposu, sürekli takvim baskısı, iş performansıyla ilgili beklentiler ve rekabet, düşük iş güvenliği ve iş ilişkilerinde sorunlar gibi faktörler bireylerin stres düzeylerini artırabilir. Altıncısı, maddi sorunlar yaşamaktır. Bu bağlamda; para sıkıntısı, borçlar, mali zorluklar, iş kaybı, ekonomik belirsizlik ve finansal gelecek kaygıları gibi faktörler bireylerin stres düzeylerini artırabilir. Yedincisi, akademik sorunlardır. Akademik sorunlar arasında; öğrenciler için sınav stresi, akademik başarı beklentileri, sınıf veya öğretmenle ilgili sorunlar, geleceğe yönelik kariyer kaygıları yer alır. Sekizincisi, toplumsal olarak yaşanan olaylar da strese neden olur. Doğal afetler, terör saldırıları, savaş, siyasi belirsizlikler veya sosyal adaletsizlik gibi toplumsal olaylar bireylerin stres düzeylerini artırabilir. Dokuzuncusu, bireylerin zaman baskısı yaşamalarıdır. Sürekli yetişme gereklilikleri, zaman yönetimi zorlukları ve sürekli bir koşuşturma ve yoğunluk içinde olmak stresi artırabilir. Onuncusu, bireysel faktörlerdir. İnsanların kendilerinden ve çevrelerinden aşrı beklentiler içerisinde olmaları, duygusal dengesizlik gibi kişilik özelliklerine sahip olmaları onların stres düzeylerini artırır.
Stresle başa çıkmayı engelleyen faktörler nelerdir? İnsanların stresle başa çıkmalarını engelleyen pek çok etken vardır. Birincisi, insanların kendilerine güvenmemeleridir. Bazı insanlar, kendilerini stresle başa çıkacak güce sahip hissetmezler ve kontrolü kaybettiklerini düşünebilirler. İkincisi, olumsuz düşüncelere sahip olmaktır. Stresle başa çıkamayan insanlar, olumsuz düşüncelere ve gelecekle ilgili karamsar senaryolara sık sık odaklanma eğilimindedirler. Kendilerine dair olumsuz inançlara sahiptirler. Üçüncüsü, duygusal dengesizlik kişilik özelliğine sahip olmaktır. Duygusal açıdan dengesiz bireyler; kolayca öfkelenebilirler, aşırı endişeli veya sürekli üzgün olabilirler. Ayrıca, duygusal tepkileri kontrol etmekte zorlanabilirler. Dördüncüsü, problem çözme becerilerinde eksilik olmasıdır. Sorun çözme becerilerindeki eksiklik; sorunları aşırı büyütmeye ve alternatif çözüm yollarını görmemeye neden olur. Beşincisi, travmatik deneyimlere sahip olmaktır. Mikro ve makro travmalar, bireylerin stresle başa çıkmalarını olumsuz olarak etkiler. Altıncısı, sosyal destek eksikliği yaşamaktır. İnsanların destekleyici ilişkilerden mahrum kalmaları, onların stresle başa çıkmalarını olumsuz olarak etkiler. Yedincisi, kendini önemsememektir. İnsanın kendini önemsememesi sonucunda; düşük öz bakım, fiziksel ve duygusal ihtiyaçların yadsınması gerçekleşir. Bu da bireyin stresle başa çıkmasını zorlaştırır. Sekizincisi, algılanan kontrolün düşük olmasıdır. Algılanan kontrolü düşük olan bireyler, kendilerini yetersiz görürler ve iyi sonuçlar üretemeyeceklerine inanırlar. Dokuzuncusu, işlevsel olmayan başa çıkma yöntemlerine başvurmaktır. Bu yöntemler arasında; alkol veya uyuşturucu kullanımı, aşırı yeme, kendini izole etme, sorunlarından kaçma veya duygusal patlamalar gibi zararlı davranışlar sergileme yer alır.
Stresle başa çıkma yöntemleri nelerdir? Psikoloji literatüründe oldukça fazla stresle başa çıkma yöntemi vardır. Bu yöntemler arasında en kapsamlı olanı Lazarus ve Folkman’ın modelidir. Bu doğrultuda stresle başa çıkma yöntemlerini problem odaklı ve duygu odaklı yöntemler olarak iki şekilde sınıflamak mümkünüdür. Problem odaklı yöntemlerden birincisi; yüzleşerek başa çıkmadır. Bu başa çıkma stratejisi, saldırgan çabalarla durumu değiştirmeye çalışmak anlamına gelmektedir. Bu başa çıkma yöntemi, düşmanlığı ve risk almayı içermektedir. İkincisi, sosyal destek almaktır. Sosyal destek arama, somut bilgilere ulaşmayı ve duygusal destek aramayı içermektedir. Üçüncüsü ise, planlı sorun çözmedir. Planlı sorun çözme, problemli durumu değiştirmek için problem odaklı çabaları içermektedir. Bireyler, analitik yaklaşımı kullanarak problemi çözmeye çalışırlar.
Duygu odaklı stresle başa çıkma yönteminin içerisinde pek çok strateji yer almaktadır. Bu stratejilerden ilki, kendini kontrol etmedir. Kendini kontrol etme stratejisi, bireyin kendiduygularını ve düşüncelerini düzenlemesi anlamına gelmektedir. İkincisi, mesafe koymadır. Mesafe koyma stratejisi bireyin, stres oluşturan koşullaarasına uzaklık koymasıdır. Birey böyle yaparak, oluşan tehdittenpsikolojik olarak en az düzeyde etkilenmeyi istemektedir. Üçüncüsü, sorumluluk almadır. Sorumluluk alma, problemi çözmek için gerekli olansorumlulukları üstlenme anlamına gelmektedir. Dördüncüsü, kaçma-kaçınmadır. Kaçma-kaçınma stratejisi, problemden uzaklaştırıcıdüşüncelere ve davranışlara yönelme anlamına gelmektedir.
Stresle başa çıkmak için başka stratejilerde vardır. Bunların başında, bedensel ve zihinsel rahatlama tekniklerini kullanmak gelir. Derin nefes alma, ilerlemeli kas gevşetme, rehberli görselleştirme gibi etkinlikler bu tekniklere örnektir. İkincisi, zaman yönetimi becerilerini kullanmaktır. Zamanı etkili bir şekilde planlamak, öncelikleri belirlemek, yapılacak işleri düzenlemek ve zamanı verimli kullanmak stresi azaltır. Üçüncüsü, fiziksel aktivitede bulunmaktır. Yürüyüş yapmak, koşmak gibi düzenli egzersiz yapmak, enerjiyi boşaltmak, endorfin salınımını artırmak ve stresi azaltmak için etkili bir yöntemdir. Dördüncüsü, olumlu düşünmektir. İyimser düşünceler üretmek ve bunları kendi kendine telkin etmek önemli bir başa çıkma yöntemidir. Beşincisi, kendine bakmak ve ilgi alanlarında etkinlik yapmaktır. Kendine bakım sunma ve zevk alınan hobilerle, sanatsal etkinliklerle uğraşmak stresle başa çıkmada etkili yöntemlerdendir. Altıncısı, mizaha başvurmaktır. Mizah sonucu gülmek endorfin salınımını artırır ve stres hormonlarının etkisini azaltır. Yedincisi, sınırlar koymaktır. Kişisel sınırlar belirlemek, hayır demeyi öğrenmek ve zaman zaman dinlenmek için kendimize izin vermek stresi azaltır. Sekizincisi, dini inancın gereğini yerine getirmektir. Din ve maneviyat, bireylerin yaşamlarına anlam yüklemelerine yardımcı olarak onların stresle başa çıkmalarını kolaylaştırır.
Din ve maneviyat açısından da stres ve stresle başa çıkma konusu ele alınabilir. Öncelikle; din, insanlara hayatta bir anlam ve amaç bulmalarına yardımcı olur. Stresli durumlar karşısında, inancın ve dini değerlerin rehberliğinde hareket etmek, insanlara bir anlam verme ve daha büyük bir amaca yönelme imkânı sağlar. Bu noktada İslam inancına göre, insan için dünya hayatı sonsuz mutluluk ve huzur yeri değildir. Dünya bir sınav yeridir ve içerisinde stres verici yaşam olaylarını doğal olarak barındırır. Bu konuda, Ankebût Suresi 2. ayette: “İnsanlar, hiç imtihana tâbi tutulmadan, sadece “İnandık!” demekle bırakılıvereceklerini mi sandılar?” ve Yunus Suresi 7. ayette: “Mahşer günü huzurumuza çıkacaklarını hiç hesaba katmayan, dünya hayatını ahirete tercih ederek nihai mutluluk, tatmin ve huzuru onda arayan ve hem kevnî hem de kavli ayetlerimize büsbütün ilgisiz kalanlara gelince…” şeklinde ifade edilerek dünya yaşamında stres faktörlerini birer imtihan vesilesi olarak görmek gerektiğine işaret edilmektedir. İkincisi; ilahi dinler, insanların stresli durumlarla karşılaştıklarında inancın gücüne dayanmalarını öğütler. İnanç, Allah'a veya ilahi güce güvenmeyi ve O'na teslim olmayı içerir. Bu inanç ve teslimiyet duygusu, insanlara iç huzuru ve güveni vererek stresle baş etmelerine yardımcı olur. Bu konuda Âl-i İmrân Suresi 26. Ayette. “De ki: “Ey mülkün gerçek sahibi olan Allah! Sen dilediğine mülkü verirsin, dilediğinden mülkü çekip alırsın; dilediğini yüceltip aziz kılar, dilediğini alçaltıp zelil edersin. Bütün hayırlar yalnız senin elindedir. Şüphesiz sen, her şeye kâdirsin.” şeklinde ifade edilerek tevekkülün ve teslimiyetin stresle başa çıkmada önemi belirtilmektedir. Üçüncüsü; din, stresle başa çıkmada umut ve teselli kaynağıdır. Stresli durumlarla karşılaşan insanlar, inançlarının ve dini öğretilerin sağladığı umut ve güven duygusuyla daha iyimser bir perspektife sahip olabilirler. Bu da stresle başa çıkmada yardımcı olabilir. Bu konuda Hicr Suresi 55. ayette: “Sana kesinlikle olacak bir şeyi müjdeliyoruz. Sakın ümitsizliğe düşenlerden olma!” dediler.” ve 56. ayette: “İbrâhim de: “Doğru yoldan sapanlardan başka kim Rabbinin rahmetinden ümidini yitirir ki?” diye karşılık verdi.” şeklinde ifade edilerek stresle başa çıkmada umudun önemine değinilmektedir. Dördüncüsü; ibadet, dua etmek, ibadet yapmak, ayinlere katılmak ve ilahi varlıkla iletişim kurmak ilahi dinlerin önemli bir parçasıdır. Dua etmek, stresli durumlarda huzur bulmak, sıkıntıları paylaşmak ve güçlü bir bağlantı hissi oluşturmak için kullanılan etkili bir yöntemdir. Bu konuda Bakara Suresi 186. ayette: “Rasûlüm! Kullarım sana beni sorarlarsa, şüphesiz ben onlara çok yakınım. Bana dua edenin duasına icabet ederim. Öyleyse onlar da benim dâvetime uysunlar ve bana iman etsinler. Böyle yaparlarsa, en doğru yolu bulmuş olurlar.” şeklinde ifade edilerek stresli zamanlarda sonsuz ilim, kudret, hikmet ve adalet sahibi bir Yaratıcıdan yardım istemenin önemi vurgulanmaktadır. Beşincisi; din, bir topluluk ve sosyal destek ağı sağlayabilir. Dini gruplar, ibadet yerleri veya dini etkinlikler, stresli durumlarla başa çıkmada destekleyici bir ortam sağlayabilir. Bu topluluklar, bireyler arasında dayanışma, paylaşma ve yardımlaşma duygusu oluşturabilir. Bu konuda Bakara Suresi 215. ayette: “Resulüm! Sana, Allah yolunda ne harcayacaklarını soruyorlar. De ki: “Sevap kazanmak için harcayacağınız şeyleri öncelikle ananıza, babanıza, akrabanıza, yetimlere, yoksullara ve yolda kalmışlara verin.” İyilik olarak her ne yaparsanız, Allah onu mutlaka bilir” şeklinde ifade edilerek yakınlardan ve ihtiyaç sahibi insanlardan başlayarak sosyal destek sunulması önerilmektedir. Özellikle yetimlere, yoksullara ve yolda kalmışlara vurguda bulunarak stres yaşamada risk gruplarına da işaret edilmektedir.
Sonuç olarak insan, stres faktörlerine sürekli bir şekilde maruz kalan bir varlıktır. İnsanın stres faktörlerine maruz kalmasını, birer gelişim fırsatı olarak görmek bizleri geliştirmenin ötesinde güçlendirir. Böylece yeni stres durumları ile daha iyi başa çıkabiliriz. Bu noktada, yaşadığımız stres faktörlerindeki hikmeti görebilmeyi ve bu süreçten güçlenerek çıkmamızı umut eder, sağlıklı günler dilerim.
.
Aç olan bedenimiz mi yoksa ruhumuz mu? Duygusal açlığın psikolojisi
Modern dünyada, her yıl yaklaşık dokuz yüz milyon ton yiyecek israf edilmektedir. Bu yiyecek miktarı, insan bedenine girmeyen yiyecekler için geçerlidir. Oysaki insan bedenine giren yiyeceklerin bir kısmı da israf ediliyor. Bu noktada her geçen gün dünyada aşırı kilolu insanların sayısının giderek artması, bizim için önemli kanıtlar olarak görülmektedir. İnsanların, fizyolojik olarak değil de duygusal olarak aç olmaları, böyle bir örüntünün ortaya çıkmasının en önemli nedenidir.
Fiziksel (fizyolojik) ve duygusal açlık nedir? Fizyolojik açıdan açlık, bir kişinin vücudunun enerji ve besin ihtiyacını karşılamak için gıda tüketme gereksinimi anlamına gelir. Fizyolojik açlık, genellikle vücudun belirli bir süre boyunca besin almadığı durumlarda ortaya çıkar. Vücut enerji kaynaklarını tüketirken açlık hissi doğar ve vücut, enerji depolarını kullanarak çalışmaya devam etmek için gıda ihtiyacını sinyallerle bildirir. Fizyolojik açlık, doğal bir fizyolojik süreçtir ve vücutta bir dizi biyokimyasal tepkiyle ilişkilidir. Fizyolojik açlık, vücutta enerji eksikliği hissi, mide gurultusu, zayıflık hissi ve odaklanma sorunları gibi belirtilerle kendini gösterebilir. Bu açlık vücudun enerji dengesini sağlamak için düzenli olarak yemek yeme ihtiyacı hissettiği normal bir süreçtir. Duygusal açlık ise, psikolojik veya duygusal nedenlerden kaynaklanan açlıktır. Duygusal açlık durumunda kişi; stres, kaygı, üzüntü, yalnızlık veya sıkıntı gibi duygusal boşlukları doldurmak için yiyeceklere yönelir. Duygusal açlık, gerçek fizyolojik ihtiyaçlardan bağımsız olarak ortaya çıkabilir ve genellikle belirli yiyeceklere veya yiyecek türlerine yönelik istekleri içerir. Örneğin, bir kişi stresli olduğunda tatlı veya yağlı yiyecekleri yemek isteyebilir. Duygusal açlık, genellikle doyma hissi olmadan devam eder ve sonuç olarak aşırı yeme, kilo alma ve sağlık sorunları gibi sorunlara yol açabilir.
Fiziksel (fizyolojik) ve duygusal açlık birbirinden nasıl ayırt edilir? Öncelikle Fizyolojik açlık durumunda, vücudumuz bize çeşitli işaretler gönderebilir. Bunlar arasında mide gurultuları, baş ağrısı, halsizlik, düşük enerji seviyeleri, baş dönmesi ve konsantrasyon eksikliği gibi belirtiler bulunabilir. Duygusal açlık durumunda ise, genellikle belirli bir türden yiyeceklere karşı belirgin bir arzu hissedilir. İkincisi; duygusal açlık aniden ortaya çıkabilirken, fiziksel açlık genellikle düzenli bir şekilde oluşur. Üçüncüsü; duygusal açlık durumunda genellikle belirli türden yiyecekleri tercih ederiz. Örneğin, tatlı bir şeyler yemek isteme arzusu genellikle duygusal açlığın bir işaretidir. Fiziksel açlık durumunda ise, genellikle açlık hissiyle ilgili belirli bir yiyecek tercihinde bulunmayız ve herhangi bir yiyeceği yemek bizi doyurabilir. Dördüncüsü; fiziksel açlık durumunda yemek yedikten sonra daha hızlı bir şekilde doygunluk hissi hissederiz. Duygusal açlık durumunda ise, genellikle yemek yedikten sonra hala aç hissedebiliriz veya daha fazla yemek yeme isteği duyabiliriz. Beşincisi; duygusal açlık genellikle belirli duygusal durumlarla ilişkilidir. Stres, sıkıntı, mutsuzluk, yalnızlık veya sıkıntı gibi duygusal durumlar duygusal açlık hissini tetikleyebilir. Fiziksel açlık ise, genellikle düzenli yemek saatlerine veya açlık süresine
Duygusal açlığın nedenleri nelerdir? Öncelikle; stresli bir durumla karşılaştığımızda veya stresli bir dönemden geçtiğimizde duygusal açlık hissi ortaya çıkabilir. Stres, beyinde kortizol hormonunun salınımını artırarak iştahı etkileyebilir ve duygusal yeme davranışını tetikleyebilir. İkincisi; duygusal açlık, içsel bir boşluk veya tatminsizlik hissiyle ilişkilidir. Kişinin duygusal ihtiyaçları (sevgi, kabul, dikkat, destek gibi) karşılanmadığında veya duygusal olarak tatmin edilmediğinde, yiyecek arzusu ortaya çıkabilir. Üçüncüsü; depresyon, kaygı, yalnızlık, öfke veya üzüntü gibi duygusal zorluklar, duygusal açlığın nedenleri olabilir. Bu duygusal durumlar, kişinin içsel dengesini bozabilir ve yiyeceği duygusal bir destek veya teselli kaynağı olarak kullanma eğilimini artırabilir. Dördüncüsü; bazı bireyler, özellikle çocukluk döneminde, yiyecekleri ödül veya teselli olarak kullanma alışkanlığı geliştirebilirler. Bu alışkanlık yetişkinlikte de devam edebilir ve duygusal açlığı tetikleyebilir. Beşincisi; belirli yiyeceklerin veya yiyecek türlerinin duygusal bağlantıları olabilir. Örneğin, çocukluğunuzda annemizin bizi sevdiğini hissettiğimizde bize tatlılar vermesi gibi bir bağlantı gelişebilir. Bu bağlantılar, ilerleyen yaşlarda duygusal açlığı tetikleyebilir. Altıncısı; sosyal etkiler ve ortam da duygusal açlığı etkileyebilir. Örneğin, arkadaşlarımızla birlikte olduğumuzda veya bir kutlama veya toplantı gibi sosyal etkinliklerde yiyeceklerin bol olduğu bir ortamda duygusal açlık hissi ortaya çıkabilir. Yedincisi; yalnızlık hissi, insanların kendilerini boş hissetmelerine ve duygusal bir bağlantıya ihtiyaç duymalarına neden olabilir. Yiyecekler, bir tür duygusal destek veya şirket sağlama ihtiyacını karşılamaya çalışabilir. Sekizincisi; sıkıntı hissi, can sıkıntısı ve monotonluk gibi durumlarda ortaya çıkabilir. Yiyecekler, sıkıntıyı gidermek veya zaman geçirmek için bir uğraş olabilir. Dokuzuncusu; öfke, sinir ve düşmanlık gibi duygusal tepkiler, bazen yiyeceğe yönelmeye yol açabilir. Yiyecekler, duygusal gerilimi hafifletmek veya bir tür çıkış noktası sağlamak için kullanılabilir. Onuncusu, kendine değer vermeme, düşük özgüven ve olumsuz beden imajı ile ilişkilidir. Yiyecekler, geçici bir tatmin ve kendine değer hissi sağlama amacıyla kullanılabilir. On birincisi; duygusal yeme, kişinin duygusal sınırları belirleyemediği veya kendini ifade edemediği durumlarda ortaya çıkabilir. Yiyecekler, bir tür kontrol hissi sağlama ve duygusal sınırları ifade etme aracı olarak kullanılabilir.
Duygusal açlık ne gibi sorunlara neden olur? Öncelikle; duygusal açlık yüksek kalorili, işlenmiş ve sağlıksız yiyeceklere yönelmeye neden olur. Bu, dengeli bir beslenme planını aksatabilir ve obezite, kilo alımı ve beslenme bozuklukları gibi sağlık sorunlarına yol açabilir. İkincisi; duygusal açlık durumunda, yiyecek arzusu genellikle güçlüdür ve birey bu arzuyu bastırmakta zorlanabilir. Bu, kontrolsüz yeme epizodlarına yol açabilir, aşırı yeme ataklarına veya duygusal yeme davranışlarına neden olabilir. Üçüncüsü; yiyecekleri duygusal bir teselli veya rahatlama kaynağı olarak kullanma eğilimi, duygusal bağımlılığa yol açabilir. Bireyler, duygusal açlık hissini gidermek için sürekli olarak yiyeceğe yönelebilir ve bu, sağlıklı duygusal bir denge oluşturmayı ve başa çıkma becerilerini geliştirmeyi engelleyebilir. Dördüncüsü; duygusal açlık ve kontrolsüz yeme davranışları arasında bir kısır döngü olabilir. Kişi, yiyeceğe başvurarak duygusal rahatlama sağlamaya çalışır, ancak bu geçici bir çözüm olduğu için duygusal dalgalanmalar artabilir. Bu durum, duygusal denge ve psikolojik iyi oluş üzerinde olumsuz etkiler oluşturabilir. Beşincisi; duygusal açlık ve kontrolsüz yeme davranışları, kişinin kendine güvensizlik ve özgüven sorunları yaşamasına neden olabilir. Yeme alışkanlıklarının kontrol edilememesi ve kilo veya beden görünümüyle ilgili olumsuz düşünceler, kişinin kendini kötü hissetmesine ve özgüvenini zedelenmesine yol açabilir. Altıncısı; yiyecekleri duygusal tatmin için kullanma alışkanlığı, kişinin başka sağlıklı başa çıkma yöntemleri geliştirmesini engelleyebilir. Bu durum, duygusal ihtiyaçların yiyecek dışında başka yollarla karşılanmasını engeller ve kişinin duygusal iyi oluşunu olumsuz yönde etkiler.
Duygusal yeme davranışını önlemek ve yönetmek için neler yapılmalıdır? Birincisi; duygusal yeme davranışının farkında olmak önemlidir. Duygusal yemek isteği geldiğinde durup düşünmek ve bu isteğin gerçek açlıkla ilişkili olup olmadığını değerlendirmek gerekir. Duygusal açlık belirtilerini tanımak ve fark etmek, bu davranışı kontrol etme konusunda önemlidir. İkincisi; duygusal açlık, genellikle başka duygusal ihtiyaçların giderilememesiyle ilişkilidir. Duygusal yemek yeme isteği geldiğinde, gerçek ihtiyacımızın ne olduğunu düşünmemiz gerekir. Örneğin, sevgi, kabul, dikkat, rahatlama veya stresle başa çıkma ihtiyacı olabilir. Bu ihtiyaçları fark etmek, alternatif ve daha sağlıklı yollarla bu ihtiyaçları karşılamayı öğrenmemize yardımcı olabilir. Üçüncüsü; duygusal yeme yerine, başka sağlıklı başa çıkma yöntemleri geliştirmek önemlidir. Bu yöntemler, stresi azaltmak, duygusal dengeyi sağlamak ve olumsuz duygularla başa çıkmak için kullanılabilir. Egzersiz yapmak, ibadet yapma, derin nefes alma, günlük tutma, hobi edinme veya destek gruplarına katılma gibi yöntemler deneyebiliriz. Dördüncüsü; sağlıklı ve dengeli bir beslenme düzeni oluşturmak, duygusal yeme davranışını kontrol etmeye yardımcı olabilir. Yeterli ve dengeli bir şekilde beslenmek, kan şekerini dengede tutar, enerji seviyelerini dengelemeye yardımcı olur ve duygusal dalgalanmaları azaltabilir. Beşincisi; duygusal yemeyle mücadele etmek için bir destek sistemine sahip olmak önemlidir. Ailemiz, arkadaşlarımız veya bir destek grubu gibi güvenilir insanlarla konuşmak ve duygusal destek aramak bize yardımcı olabilir. Profesyonel bir psikoterapist veya psikolojik danışmanla çalışmak da faydalı olabilir. Altıncısı; duygusal açlığı önlemek için düzenli olarak öz bakım uygulamaları yapmak gerekir. Yedincisi; bizi duygusal yeme davranışına iten tetikleyicileri tanımak önemlidir. Bu tetikleyiciler, belirli duygusal durumlar, ortamlar, sosyal etkinlikler veya bazı yiyecekler olabilir. Tetikleyicileri tanımak ve bunlarla nasıl başa çıkacağımızı öğrenmek, duygusal yeme davranışını kontrol etmemize yardımcı olabilir. Sekizincisi; duygusal yeme davranışıyla mücadele ederken kendimize empati göstermek önemlidir. Kendimizi suçlamadan, eleştirmeden ve kendimizle utanç duymadan, kendimizi anlamaya çalışmalıyız. Kendimize nazik olmalı ve hata yapmanın normal olduğunu hatırlamalıyız. Kendimize destek ve şefkat göstermek, duygusal yeme döngüsünü kırmada yardımcı olabilir. Dokuzuncusu; duygusal yeme davranışını kontrol etmek için kendimize hedefler belirlemeliyiz. Bu hedefler; sağlıklı beslenme, duygusal ihtiyaçları başka yollarla karşılama, duygusal dengeyi sağlama veya duygusal yeme davranışının sıklığını azaltma gibi olabilir. Hedeflerimizi belirlemek ve adımlar atmak, motivasyonumuzu artırır ve ilerlemeyi takip etmemizi sağlar. Onuncusu; duygusal yeme davranışını yönetmede zorluk yaşıyorsak, bir profesyonel sağlık uzmanına başvurmak faydalı olabilir. Diyetisyenler, dâhiliye doktorları bize uygun stratejileri ve destekleri sunabilirler ve bu konuda bize rehberlik edebilirler.
Din ve maneviyat açısından da duygusal yeme davranışı ele alınabilir. Öncelikle; insan, ihtiyaçları sonsuz olan ve yaşamını tehdit eden sayısız faktörler bulunan bir varlıktır. Bu yönüyle insan olumlu ya da olumsuz olarak etkiye açık bir varlıktır. Özellikle olumsuz olaylardan etkilenen insanlar, sonsuz ilim ve kudret sahibi bir yaratıcı olmadıkları gerçeği ile yüzleşirler. Bu durumla başa çıkmak için yiyeceklere yönelebilirler. Oysaki evet ihtiyaçlarımız sonsuz ve düşmanlarımız sayısız olabilir. Ancak sonsuz ilim ve kudret sahibine sığınarak; acizlikten ve yoksunluktan kurtularak bir dayanak noktası bulabiliriz. Bu konuda, Allah’ı hiçbir varlığın aciz bırakmadığını Hud Suresi 33. ayette: “Dedi ki: "Eğer dilerse, onu size Allah getirir ve siz (O'nu) aciz bırakacak değilsiniz." şeklinde açıklanmaktadır. İkincisi, dünyadaki varlığımızın ve davranışlarımızın anlamını mülkün gerçek sahibi yaratıcı açısından da değerlendirmemiz gerekir. Bu noktada, mülkün gerçek sahibi Allah’tır. Bu konuda İsra Suresi 6.ayette: “Sonra onlara karşı size tekrar 'güç ve kuvvet verdik', size mallar ve çocuklarla yardım ettik ve topluluk olarak sizi sayıca çok kıldık.” şeklinde ifade edilerek mülkün sahibinin kendisi olduğunu Allah bize örneklerle göstermektedir. Bu bağlamda, bize emanet olarak verilen bedenimizin, dünyanın ve evrenin kullanım kılavuzuna bakmak gerekir. Bu konuda Allah, yiyeceklerin telafi ediciler olmaması gerektiğini tam tersine yiyeceklerin şükretmenin, Allah’ı Rezzak ismiyle tanımanın birer aracı olduğunu belirtmektedir. Bu konuda Nahl Suresi 114. ayette: “Allah’ın size verdiği helâl ve güzel rızıktan yiyip için ve eğer yalnız Allah’a kulluk ediyorsanız O’nun nimetine de şükredin.” şeklinde ifade edilmektedir. Üçüncüsü, insanların sorunlarını gerçekçi bir şekilde çözmeleri ve duygusal yeme ile israf yapılmaması gerektiği belirtilmektedir. Örneğin bu konuda A’râf Suresi 31. ayette: “Ey Âdemoğulları! Namaz kıldığınız, ibadet ettiğiniz her yerde temiz ve güzel elbiselerinizi giyin. Yiyin, için fakat israf etmeyin. Çünkü Allah israf edenleri sevmez.” şeklinde ifade edilmektedir. Bu noktada duygusal yeme davranışımızın, arkasındaki nedenleri bulup bu konuda kendimizi düzenlememiz gerekir. Dördüncüsü; ilahi dinler, insanların idlerini (nefislerini) kontrol etmeyi ve açgözlülüğün, şehvetin ve dürtülerin esiri olmamayı öğütler. Duygusal yeme de açgözlülüğün bir şeklidir ve idin (nefsin) kontrolünü kaybetme durumunu yansıtabilir. İnsanın sınırsızlığı ve aşırılığı Yusuf Suresi 53. ayette: “ Yine de ben nefsimi temize çıkarmıyorum. Çünkü nefis, rabbimin acıyıp koruması dışında, aşırı bir şekilde kötülüğü emreder; şüphesiz rabbim çok bağışlayan, pek esirgeyendir.” şeklinde ifade edilmektedir. Bu noktada, dürtüsel bir şekilde yiyeceklere yönelmeyi kontrol etmenin önemi üzerinde durularak, bu konuda idin eğitilmesi gerektiği belirtilmektedir. Beşincisi; ilahi dinler, insanların bedenlerini sağlıklı tutmalarını teşvik eder. Duygusal yemek ise, sağlıksız beslenme alışkanlıklarına ve obeziteye yol açabilir. İlahi dinler, bedenin bir emanet olduğunu ve ona iyi bakılması gerektiğini öğretir. Bu konuda Bakara Suresi 195. ayette: “Allah yolunda harcama yapın; kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmayın. İyilik edin, kuşkusuz Allah iyilik edenleri sever.” şeklinde ifade edilerek üstü kapalı bir şekilde insanların duygusal yemeden uzak durarak sağlıklarını korumaları gerektiği bildirilmektedir. Altıncısı, ilahi dinler, insanların sadece bedensel ihtiyaçlarına değil, aynı zamanda ruhsal ihtiyaçlarına da önem verir. Duygusal yeme, insanların duygusal boşluklarını doldurmaya çalıştığı bir davranış olabilir. İlahi dinler, insanların gerçek anlamı ve huzuru ruhsal bağlantılarla bulabileceklerini öğretir. Bu noktada gerçek sahibimiz ve velimiz yaratıcımızdır. Allah bu konuda, Bakara Suresi 257. ayette: “Allah, iman edenlerin velisidir; onları karanlıklardan aydınlığa çıkarır. İnkâr edenlerin velileri ise sahte tanrılardır; onları aydınlıktan çıkarıp karanlıklara sokarlar. İşte bunlar ateşliklerdir, bunlar orada devamlı kalıcıdırlar.” şeklinde ifade ederek, sebeplerin sahibi olduğunu; insanların bütün arzularını dengeli ve sağlıklı bir şekilde doyuracağını; mutlak adaleti sağlayarak insanları mağduriyetten kurtaracağını belirtmektedir. Bu noktada insanların birer sebepler olduklarını düşünmek ve onları ilahlaştırmamak gerekir. Yaşanılan hayal kırıklıklarında bu gerçekten yola çıkarak insanlara ve olumsuz deneyimlere takılmadan farklılaşmak gerekir. Bunun için affedici olmak çok önemlidir. Bu konuda Âl-i İmran Suresi 159. ayette: “Allah’ın rahmeti sayesinde onlara karşı yumuşak oldun. Şayet kaba, katı kalpli biri olsaydın etrafından dağılır giderlerdi. Onları affet, onlar için bağışlanma dile, işlerinde onlarla istişare et. (Bir konuda) karar verdiğin zaman Allah’a tevekkül et. (Ve onu uygula. Çünkü) Allah, tevekkül edenleri sever” şeklinde ifade edilmektedir. Ayrıca yaşanılan sıkıntılarda; ibadetler ve dua aracılığı ile Allah’a sığınmanın önemli bir başa çıkma yöntemi olduğu Âl-i İmran Suresi 148. ayette: “(Dualarına karşılık) Allah, onlara dünya sevabını ve ahiret sevabının en güzelini verdi. Allah, muhsinleri/kulluğunu en güzel şekilde yapmaya çalışanları sever.” şeklinde ifade edilmektedir.
Sonuç olarak; insan ile hayvan arasındaki en önemli fark, insanın anlam oluşturabilen bir varlık olmasıdır. İnsan, deneyimlerine anlam katabildiği gibi ihtiyaçlarına ve ihtiyaçlarını karşılama yollarına da anlam katabilir. Bu noktada; “yemek için yaşamak” yerine “yaşamak ve şükretmek için yemek” felsefesi ile hareket edip yaşamak gerekir. Böylece yeme davranışımıza sınır koymakla kalmayıp sahip olduklarımızı ihtiyaç sahipleri ile paylaşıp sorunlarımıza gerçekçi çözümler bulabiliriz. Hayatımız için olduğu gibi yiyecekleri de israf etmeden sorunlarımızı gerçekçi bir şekilde çözüp mutlu bir yaşam sürdürmemizi dilerim.
.
Hatırlamamız gereken gerçeklik: 'Dürtüsellik özgürlük değildir'
İnsan, psikolojik ve toplumsal bir varlık olduğu kadar biyolojik bir varlıktır. Biyolojik varlık olan insanın, varlığını devam ettirmesi için besin, oksijen gibi maddelere ihtiyacı vardır. Ayrıca; insanın arzuları, istekleri, hayalleri, amaçları ve deneyimleri de sayısızdır. Bu noktada insan; ihtiyaçları ve istekleri sınırsızca karşılama isteğine da sahip bir varlıktır. İşte bu sınırsızlığı ifade eden önemli kavramlardan biri “dürtüselliktir”.
Bir üniversite öğrencisini düşünün. Üniversite kantininde yer alan sandalyelerden birinin oturulacak yerine, gerektiğinde tuvalete gittiği ayakkabılarını koyarak oturduğuna şahit oldunuz. Nazikçe uyardığınızda, “ben özgürüm, ayağımı istediğim gibi uzatırım” dediğini düşünün. Kamuya açık bir alanda, bir işletmede, diğer insanların da temiz bir sandalyede oturma isteklerinin olduğu bir gerçeklikte, bu davranış bir özgürlük göstergesi midir yoksa dürtüselliğin yansımasıdır?
Dürtüsellik nedir? Dürtüsellik kavramını anlamak için öncelikle dürtünün ne olduğunu bilmek gerekir. Organizmanın, ihtiyaç duyduğu maddelerin (örneğin besin gibi) azalması durumunda organizmada bir gerginlik oluşur. Bu gerginlik bireylerde, ihtiyaç duydukları nesnelere yönelme yönünde bir istek ortaya çıkarır. İşte gerginlikle birlikte oluşan isteğe “dürtü” denilmektedir. Dürtüsellik ise, bir kişinin dürtülerine karşı kontrolünü kaybetme veya istem dışı tepkiler verme eğilimini ifade eder. Örneğin, bir kişi dürtüsel davranışlar sergileyerek, anlık doyum veya rahatlama sağlama amacıyla düşünce süreçlerini veya mantığı devre dışı bırakabilir. Bu noktada dürtüsellik, dürtülerin aşırı derecede belirginleştiği, kontrolün zorlaştığı veya istem dışı tepkilerin ortaya çıktığı bir durumu ifade eder.
Dürtüsel davranma eğilimi, sadece insanlarda değil hayvanlarda da vardır. Ancak insanlar, dürtülerini kontrol etme yükümlülüğü ile karşı karşıyadırlar. Bunun pek çok nedeni vardır. Bu nedenlerin başında; insanların toplumsal varlıklar olmaları; kendilerini düzenleme, geleceği öngörme, öz yeterlilik, sembolleştirme gibi kapasitelere sahip olmaları gelir. Ayrıca, insanların kişiliklerinde sadece id değil ego da yer alır. İnsanlar, biyolojik, psikolojik ve toplumsal gelişim alanlarında ilerleyerek benlik ve kişilik sahibi bireyler olmaya çalışırlar. İnsanlar, yaşamlarına anlam yükleyen ve ortak anlamlar oluşturan varlıklardır. Sahip olunan bu özellikler, insanların dürtülerini doyururken hem dürtülerin doyumunun toplumsallaşma çerçevesinde gerçekleşmesi gerektiğini hem de sürece içsel ve psikolojik bir etken olan öz kontrolün konulması gerektiğini bizlere göstermektedir. Zira insan bu özellikleri ortaya koyduğunda, dürtüsellik açısından hayvandan farklılaşır.
Dürtü kontrol bozukluğu ve doğası nedir? Dürtüler, kontrol edilemediği zaman, pek çok sorun ortaya çıkmaktadır. Bu sorunlardan biri de dürtü kontrol bozukluğudur. Dürtü kontrol bozukluğu, kişinin dürtülerini kontrol etme ve yönetme yeteneğinde sorunların olması şeklinde tanımlanır. Dürtü kontrol bozukluğu, genellikle kişinin zararlı davranışlara, tekrarlayan davranışlara veya düşünce dışı tepkilere anlık olarak ve kontrolsüz bir şekilde kapılmasıyla karakterizedir. Bu bozukluğun pek çok göstergesi vardır. Öncelikle, bu bozuklukta kişi, ani ve düşünmeden gelen dürtülerle hareket eder. Bu dürtüler, zarar verici veya olumsuz sonuçlara patlayıcı öfke nöbetleri, dürtüsel kumar, dürtüsel yeme veya dürtüsel cinsel davranışlar gibi davranışlara yönlendirebilir. İkincisi, dürtü kontrol bozukluğu olan kişiler, duygusal tepkilerini kontrol etmekte güçlük çekebilirler. Öfke, stres ve kaygı gibi duygusal durumlar anlık ve kontrolsüz bir şekilde ortaya çıkabilir. Üçüncüsü, dürtü kontrol bozukluğu olan kişiler, düşünmeden ve planlamadan ani kararlar alabilirler. Bu kararlarda bireyler, uzun vadeli sonuçları göz ardı edebilir ve anlık doyum veya rahatlama sağlamayı hedefleyebilirler. Dördüncüsü, dürtü kontrol bozukluğu olan kişiler, düşüncelerini veya davranışlarını kontrol etmede güçlük çektikleri için belirli davranışları tekrarlayabilirler. Bu tekrarlayan davranışlar, alışkanlık haline gelebilir ve kontrol dışı bir şekilde gerçekleştirilebilir. Beşincisi, dürtü kontrol bozukluğu olan kişiler, çabuk sıkılabilirler ve dikkatlerini odaklamakta güçlük çekebilirler. Dikkatlerini sürdürmekte zorluk yaşayarak hızlı bir şekilde yeni uyarıcılara yönelebilirler.
Dürtüsel davranmanın ve dürtü kontrol bozukluğunun nedenleri nelerdir? Birincisi, genetik ve biyolojik faktörlerdir. Genetik yatkınlık dürtü kontrol bozukluğunun gelişiminde rol oynayabilir. Beyindeki kimyasal dengesizlikler ve nörotransmitterlerin işlev bozuklukları, dürtü kontrol bozukluğuna katkıda bulunabilir. Örneğin, dopamin, serotonin ve noradrenalin gibi nörotransmitterlerin düzensizliği, dürtü kontrolünde sorunlara yol açabilir. Dürtü kontrol bozukluğu olan bireylerde, beyin bölgeleri arasındaki iletişimde veya dürtü kontrolünü sağlayan bölgelerde anormallikler olabilir. İkincisi, çevresel faktörlerdir. Travmatik yaşantılar, istismar, ihmal, aile sorunları, yetersiz ebeveynlik, stresli yaşam olayları gibi çevresel faktörler dürtü kontrolünde sorunlara neden olabilir. Üçüncüsü, öğrenme ve model almadır. Dürtü kontrol bozukluğu, öğrenme ve model alma süreçleriyle ilişkili olabilir. Örneğin, çocukluk döneminde dürtü kontrolünü öğrenmede zorluk yaşamak veya dürtü kontrolü zayıf olan bir aile bireyini model almak, bozukluğun gelişimine katkıda bulunabilir. Dördüncüsü, duygusal durumlardır. Zorlayıcı veya yoğun duygusal durumlar, dürtüsel davranışları tetikleyebilir. Örneğin, yoğun öfke, korku, stres veya heyecan dürtüsel tepkilere yol açabilir. Bu durumlarda, dürtülerin kontrolü daha zor olabilir. Beşincisi, ödül arayışıdır. Beyin, hoşa giden veya ödül veren deneyimleri takip etme eğilimindedir. Bir ödül veya zevk beklentisi, dürtüsel davranışlara yol açabilir. Örneğin, bir kişi dürtüsel olarak sigara içebilir çünkü nikotin beyinde ödül tepkisi oluşturur. Altıncısı, içsel sıkıntı ve huzursuzluktur. İçsel bir rahatsızlık, gerginlik veya huzursuzluk hissi, dürtüsel davranışlara yol açabilir. Bu davranışlar, rahatlama veya içsel gerilimi hafifletme amacıyla yapılır. Örneğin, bir kişi dürtüsel olarak tırnak yiyebilir veya saçını çekebilir. Yedincisi, alışkanlıklardır. Uzun süreli tekrarlanan davranışlar alışkanlıklara dönüşebilir ve dürtüsel davranışları tetikleyebilir. Alışkanlık haline gelen davranışlar, bilinçli düşünce süreçlerini devre dışı bırakabilir ve otomatik tepkilerle gerçekleştirilebilir. Sekizincisi, bağımlılıklardır. Madde bağımlılığı veya bağımlılık yapan davranışlar, dürtüsel davranmanın temel nedenlerinden biridir. Bağımlılık, beyinde kimyasal değişikliklere neden olarak dürtüsel davranışları güçlendirebilir ve kontrolü zorlaştırabilir. Dokuzuncusu, dikkat eksikliği sorunu yaşamaktır. Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) gibi durumlar dürtüsel davranışları artırabilir
Dürtüsel davranmanın sonuçları nelerdir? Birincisi, ilişkisel sorunlar yaşamaktır. Dürtüsel davranışlar, kontrolsüz tepkiler veya anlık kararlar nedeniyle ilişkilerde sorunlara yol açabilir. Örneğin, öfke patlamaları, saldırganlık veya dürtüsel aldatma davranışları ilişkilerde güven sorunlarına neden olabilir. İkincisi, sağlık sorunları yaşamaktır. Bazı dürtüsel davranışlar, fiziksel veya psikolojik sağlık sorunlarına yol açabilir. Örneğin, aşırı yeme dürtüsü obeziteye, dürtüsel alışveriş davranışı maddi sorunlara ve dürtüsel cinsel davranışlar cinsel sağlık sorunlarına neden olabilir. Üçüncüsü, işte sorunlar yaşamaktır. Dürtüsel davranışlar, iş performansını etkileyebilir ve işyerinde problemlere yol açabilir. Örneğin, dürtüsel olarak sürekli erteleme yapmak, işleri yetiştirememek veya dürtüsel öfke patlamaları, iş ilişkilerini bozabilir ve kariyer ilerlemesini engelleyebilir. Dördüncüsü, yasal sorunlar yaşamaktır. Dürtüsel davranışlar bazen yasal sorunlara yol açabilir. Örneğin, dürtüsel öfke kontrolü kaybetmek, şiddet eylemleri veya dürtüsel olarak hırsızlık yapmak gibi davranışlar hukuki sonuçları beraberinde getirebilir. Beşincisi, maddi sorunlar yaşamaktır. Dürtüsel harcamalar veya dürtüsel kumar gibi davranışlar, maddi sıkıntılara neden olabilir. Kontrolsüz para harcamak veya riskli finansal kararlar vermek, kişinin mali durumunu olumsuz etkileyebilir. Altıncısı, iyilik halinin düşmesidir. Dürtüsel davranan bireyler, kontrolsüz ve anlık tepkilerle hareket ettikleri için uzun vadeli kişisel iyi olma ve iyilik hali elde etmekte zorluk yaşayabilirler. Dürtüsel kararlar ve davranışlar, uzun vadede pişmanlık ve memnuniyetsizlik hissi yaratabilir. Yedincisi, toplumsal zararlarıdır. Dürtüsel davranan bireyler, toplumda da zararlı etkilere neden olabilirler. Örneğin, şiddet eylemleri, saldırılar veya zarar verici davranışlar, toplumsal güvenliği tehdit edebilir ve diğer insanların güvenliğini riske atabilir.
Dürtü kontrolsüzlüğü ile başa çıkma yolları nelerdir? Birincisi, farkındalık geliştirmektir. Dürtü kontrolsüzlüğüyle başa çıkmanın ilk adımı, dürtülerin ve tetikleyici faktörlerin farkına varmaktır. Kendimizi ve dürtülerimizi dikkatlice gözlemleyerek, ne zaman ve neyin bizi tetiklediğini belirleyebiliriz. Bu farkındalık, dürtülerimizi daha iyi tanımamızı ve onları kontrol etmek için stratejiler geliştirmemizi sağlar. İkincisi, stresle başa çıkma becerilerini uygulamaktır. Stres, dürtüsel davranışları tetikleyebilir. Stresle başa çıkma becerilerimizi geliştirerek, dürtülerimizi kontrol etme konusunda daha başarılı olabiliriz. Stresi azaltmak için gevşeme tekniklerini, fiziksel aktiviteyi ve hobi veya ilgi alanlarımızı kullanabiliriz. Üçüncüsü, duyguları ifade etmektir. Duygusal zorluklar dürtü kontrolsüzlüğünü artırabilir. Duygularımızı ifade etmek, içsel gerilimi azaltmaya yardımcı olabilir. Kendimizi ifade etmek için konuşmak, yazmak veya sanatsal aktiviteler gibi yöntemler kullanabiliriz. Dördüncüsü, sağlıklı yaşam tarzı alışkanlıkları geliştirmektir. Sağlıklı yaşam tarzı alışkanlıkları, dürtü kontrolsüzlüğüyle başa çıkmada yardımcı olabilir. Düzenli olarak uyku almak, sağlıklı beslenmek, düzenli fiziksel aktivite yapmak ve zararlı alışkanlıklardan kaçınmak (alkol, uyuşturucu, aşırı kumar, vb.) kendimizi daha iyi hissetmemize ve dürtüleri kontrol etmemize yardımcı olabilir. Beşincisi, zaman yönetimi becerilerini uygulamaktır. Planlama, önceliklendirme ve zamanı etkili bir şekilde kullanma becerileri, dürtülerimizi kontrol etme konusunda bize yardımcı olabilir. Kendimize zaman tanıyarak ani tepkilerden kaçınabilir ve daha bilinçli seçimler yapabiliriz. Altıncısı, olumlu pekiştireçler kullanmaktır. İstediğimiz davranışları gerçekleştirdiğimizde kendimizi ödüllendirebiliriz. Bu, istenmeyen dürtülerin yerine daha sağlıklı davranışları yerleştirmenize yardımcı olabilir. Yedincisi, istekleri ve dürtüleri sorgulamaktır. Dürtü kontrolsüzlüğüyle başa çıkmak için dürtülerimizi sorgulamak önemlidir. Dürtülerin gerçekten bize ne getirdiğini veya neyi tatmin ettiğini anlamak için kendimizi sorgulamalıyız. Bu, dürtülerimizi daha iyi anlamamıza ve daha sağlıklı alternatifler bulmamıza yardımcı olabilir. Sekizincisi dürtüleri ertelemektir. Anlık bir dürtüyle karşılaştığımızda, hemen yanıt vermek yerine, biraz zaman kazanmak için kendimize bir süre verebiliriz. Bu süre içinde düşünme, değerlendirme yapma ve daha iyi bir karar verme şansımız olur. Dokuzuncusu, sabırlı olmaktır. Dürtü kontrolsüzlüğüyle başa çıkmak zaman alabilir ve süreçte zorluklarla karşılaşabiliriz. Bu noktada sabırlı olmak önemlidir. Kendimize zaman tanıyarak, hatalarımızdan ders çıkararak ve motivasyonumuzu koruyabiliriz. Onuncusu, sosyal destek almaktır. Aile üyeleri, dostlar, destek grupları veya terapistler gibi profesyonel yardım sağlayıcılarından destek alabiliriz. Bu destek ağları, bizimle benzer deneyimlere sahip insanlarla bağlantı kurmamıza ve başkalarının deneyimlerinden öğrenmemize yardımcı olabilir. On birincisi, ebeveynler çocuklarına model olmalıdırlar. Kendi davranışlarıyla dürtülerini nasıl yönettiğini göstermek, çocuklar için önemlidir. Ebeveynler, sakinliklerini korumak, düşünerek karar vermek ve sakin bir şekilde iletişim kurmak gibi olumlu davranışlar konusunda çocuklara örnek olabilirler. On ikincisi, ebeveynler çocuklarına empatik davranmalı ve anlayış göstermelidir. Çocukların dürtülerinin arkasındaki duygusal ihtiyaçları anlamak ve onlara destek olmak, dürtü kontrolünü geliştirmelerine yardımcı olur. Ebeveynler, çocuklarıyla duygusal bağ kurarak, onların duygusal düzenlemeyi öğrenmelerini sağlayabilirler. On üçüncüsü, ebeveynler sınırları oluşturmalıdırlar ve kuralları belirlemelidirler. Sınırlar, çocukların neyin kabul edilebilir olduğunu ve neyin değil olduğunu anlamalarına yardımcı olur. Kuralların açık ve net olması, çocukların beklentileri anlamalarını sağlar ve dürtü kontrolü becerilerini geliştirmelerine yardımcı olur. On dördüncüsü, ebeveynler çocuklarına duygu düzenleme becerilerini öğretmelidirler. Ebeveynler, çocuklara duygusal düzenleme becerilerini öğretmek için fırsatlar oluşturabilirler. Örneğin, çocuklarınızın duygusal olarak zorlandığı bir durumda onlara nasıl sakinleşebileceklerini, nefes alma teknikleri veya duygusal ifade yöntemleri gibi stratejiler öğretebilirsiniz. On beşincisi, ebeveynler çocuklarına duygu problem çözme becerilerini öğretmelidirler. Çocuklar, dürtüleriyle başa çıkmak için alternatif davranışlar geliştirmeyi öğrenmelidir. Ebeveynler, çocuklarını dürtülerini tanımlamaya teşvik edebilir ve daha sağlıklı seçenekler sunabilirler. Bu şekilde çocuklar, dürtülerini kontrol etme becerilerini güçlendirebilirler. On altıncısı, ebeveynler çocuklarına karşı esnek ve toleranslı olmalıdırlar. Ebeveynler, çocukların dürtü kontrolünü geliştirirken esnek olmalı ve hatalara tolerans göstermelidir. Çocuklar zaman zaman dürtülerine yenik düşebilirler ve hatalar yapabilirler. Ebeveynlerin sabırlı olması ve çocuklarına yeni denemeler için fırsat tanıması, ilerleme kaydetmelerine yardımcı olur.
Dürtüsellik, özgürlük değildir. Öncelikle, dürtüsel davranışlar kontrolsüzdür. Dürtüsel davranmak, anlık isteklere ve içgüdüsel tepkilere dayanmaktadır. Bu tür davranışlar, düşünce ve değerlendirme süreçlerini atlar ve anlık tatmin sağlar. Ancak bu, kişinin gerçek arzuları, değerleri ve uzun vadeli hedefleriyle uyumlu olmayabilir. Özgürlük ise, kişinin gerçek arzularını tanımlaması, değerlerine uygun tercihler yapması ve düşünce ile eylem arasında bilinçli bir bağlantı kurmasıdır. İkinci olarak, dürtüsel davranışlar sınırlı seçenekleri temsil etmektedir. Dürtüsel davranışlar, anlık arzuların tatmin edilmesine odaklanırken, genellikle sınırlı seçenekler ve düşünce süreçleri sunar. Özgürlük ise, çeşitli seçenekler arasından bilinçli olarak tercih yapma yeteneğini içerir. Bir davranışı dürtüsel olarak gerçekleştirmek, kişinin farklı seçenekleri değerlendirmemesine ve daha geniş bir perspektiften düşünmemesine neden olabilir. Üçüncü olarak, dürtüsel davranışlar sorumluluk içermez ve sonuçları dikkate almayı göz ardı eder. Dürtüsel davranışlar, genellikle anlık doyum sağlama amacıyla gerçekleştirilirken, sonuçları ve olası zararları göz ardı edebilir. Özgürlük ise, kişinin seçimlerinin sonuçlarının farkında olması, sorumluluk alması ve düşünce ve eylem arasında bir bağlantı kurmasıdır. Dördüncüsü, dürtüsel davranışların başkalarına zarar verme potansiyelinin olmasıdır. Dürtüsel davranmak, kişinin içgüdüsel isteklerini tatmin etme odaklı olabilir. Ancak bu, başkalarına zarar verme potansiyeli taşıyabilir. Özgürlük ise, kişinin kendi arzularını ve değerlerini tanımlarken, başkalarının haklarına ve ihtiyaçlarına saygı göstermesini ve toplumun genel çıkarlarını dikkate almasını gerektirir.
İlahi dinlere göre de dürtüler kontrol edilmelidir. Öncelikle, dürtüleri kontrol etmek ahlaki değerlere uygunluk olarak görülmektedir. İlahi dinler, bireylere ahlaki değerleri benimsemeyi ve yaşamın her alanında bu değerlere uygun davranmayı öğütler. Dürtüsel davranışlar ise çoğu zaman hızlı, düşünmeden ve ahlaki değerlere ters düşecek şekilde gerçekleşir. Bu nedenle, ilahi dinler, dürtülerin kontrol altına alınması ve ahlaki değerlere uygun davranılması gerektiğini vurgular. Ahlaki değerlere en uygun davranan, dürtülerini en çok kontrol eden ve insanlara pek çok konuda model olan insanlar peygamberlerdir. Örneğin bu konuda Kalem Suresi 4. ayette: “Sen elbette üstün bir ahlâka sahipsin.” Şeklinde ifade edilmektedir. İkincisi, dürtüleri kontrol etmek nefsi (idi) kontrol etmek anlamına gelmektedir. İlahi dinler, nefsi kontrol altına almanın önemini vurgular. Nefis, insanın içsel arzularını ve dürtülerini temsil eder. Dürtülerin kontrolsüz bir şekilde tatmin edilmesi, nefsin hâkimiyetini artırır ve kişiyi düşünmeden, istekleri doğrultusunda hareket eden bir varlık haline getirir. İlahi dinler, nefsin kontrolünü sağlama ve dürtüleri dengeleme gerekliliğini öğütler. Aksi takdirde, insanların nefisleri (idleri) kontrol ederek, insanları dürtüselleştirmektedirler. Bu konuda Furkan Suresi 43. ayette: “Kendi istek ve tutkularını (hevasını) ilah edineni gördün mü? Şimdi ona karşı sen mi vekil olacaksın?” şeklinde ifade edilmektedir. Üçüncü olarak, dürtüleri kontrol etmek ruhsal gelişimin işaretidir. İlahi dinlerde ruhsal gelişim, dürtüleri kontrol etme ve içsel bir dönüşüm süreci olarak kabul edilir. Dürtüsel davranışlar, ruhsal gelişimi engelleyebilir ve kişiyi maddi dünyaya odaklanmış, doyumsuz bir varlık haline getirebilir. Bu nedenle, ilahi dinler, dürtülerin kontrol edilmesini ve ruhsal gelişimin sağlanmasını teşvik eder. Bu konuda Haşr Suresi 9. Ayette: “Daha önceden Medine'yi yurt edinmiş ve gönüllerine imanı yerleştirmiş olan kimseler, kendilerine hicret edip gelenleri severler; onlara verilenler karşısında içlerinde bir çekememezlik hissetmezler; kendileri zaruret içinde bulunsalar bile onları kendilerinden önde tutarlar. Nefsinin tamahkârlığından korunabilmiş kimseler, işte onlar saadete erenlerdir.” şeklinde ifade edilmektedir. Dördüncü olarak, insan özgür iradesi ile seçimler yapmaktadır ve her seçiminde bir sonucu vardır. İlahi dinler, insanın özgür iradeye sahip olduğunu ve dürtülerini kontrol etme konusunda seçim yapabileceğini öğütler. İnsan, iradesiyle dürtülerine boyun eğmeyebilir ve daha bilinçli tercihler yapabilir. İlahi dinler, bu özgür iradeyi kullanarak dürtülerin kontrolünü sağlamayı ve doğru yolu izlemeyi teşvik eder. Bu konuda, Mü'min Suresi, 17. Ayete: “O gün herkese dünyada ne kazandıysa onun karşılığı verilecektir. O gün kimseye haksızlık yapılmayacaktır. Şüphesiz Allah, hesabı pek çabuk görendir.” Şeklinde ifade edilmektedir. Beşincisi, dürtüsel davranmanın zarar verici etkilerinden dolayı karşılıksız kalmayacağı gerçeği önemsenmektedir. İlahi dinler, dürtüsel davranışların ahiret hayatında hesap verme sorumluluğunu etkileyebileceğini öğütler. İnançlara göre, dürtülerine kontrolsüz bir şekilde boyun eğen ve ahlaki değerleri göz ardı eden kişiler, gelecek hayatta hesap vereceklerdir. Bu nedenle, ilahi dinler, dürtüleri kontrol etmenin ve doğru eylemler gerçekleştirmenin önemini vurgular. Bu konuda Naziât Suresi 40 ve 41. Ayetlerde: “Rabbinin huzurunda (hesap vermekten) korkan ve nefsine kötü arzuları yasaklayana gelince, onun barınağı da şüphe yok ki cennetin ta kendisidir.” şeklinde ifade edilmektedir.
Sonuç olarak, insan dürtüsel bir varlıktır. Dürtülerimizi kendimize ve başkalarına zarar vermeden doyurmak sağlıklı bir gelişim için önemlidir. Bu noktada hayatta her şeyin bir bedelinin olduğunu unutmamalıyız. Dürtüsel davranmanın da kontrollü davranmanın da bedelleri vardır. Öz kontrolümüzü kaybetmeden her iki dünya yaşamında mutluluğu sağlayacak bir şekilde yaşam sürdürmemizi dilerim.
.
İyimserlik ve kötümserlik eğilimi: Geleceğe yönelmenin psikolojisi
İnsanı, bitkilerden ve hayvanlardan ayırt eden en önemli özelliği geniş bir düşünme kapasitesine sahip olmasıdır. Bu düşünme kapasitesini kullanmak; geçmiş, şimdi ve gelecek bağlamlarında gerçekleşebilir. Özellikle, gelecekteki olaylara ilişkin iki önemli düşünme şekli vardır: İyimser ve kötümser
İyimserliğin ve kötümserliğin tanımları nedir? Öncelikle iyimserlik, olumlu sonuç beklentisi içerisinde olmak anlamına gelmektedir. Olumlu sonuç beklentisine sahip olmak; olumsuz durumları ve zorlukları olumlu bir şekilde değerlendirmeye, olası fırsatları görmeye ve aktif bir birey olmaya aracılık etmektedir. Kötümserlik ise, olumsuz sonuç beklentisi içerisinde olmak demektir. Kötümserlik eğiliminde olmak; olumsuz olayları, riskleri veya zorlukları düşünmekle; gelecekte olumsuz sonuçların daha olası olduğuna inanmakla ilişkilidir.
İyimserliğin sonuçları nelerdir? Birincisi, ruh sağlığının daha olumlu olmasına katkı sağlar. İkincisi, özgüvenin yükselmesine neden olur. Üçüncüsü, motivasyon düzeyinin yükseltir. Dördüncüsü, olumlu insan ilişkilerinin ortaya çıkmasına sebep olur. Beşincisi, fiziksel sağlığı daha olumlu bir düzeye getirir.
Kötümserliğin sonuçları nelerdir? Birincisi, fiziksel sağlık sorunları yaşamaktır. İkincisi, ruh sağlığını bozar. Üçüncüsü, bireylerin yüksek düzeyde stres yaşamalarına neden olur. Dördüncüsü, özgüvenin düşürür. Beşincisi, ilişkisel sorunlar yaşamaya neden olur. Altıncısı, iş performansında ve akademik başarıda düşüklüğe neden olur.
İyimser bireylerin özellikleri nelerdir? İyimser bireylerin en önemli özellikleri, olayları ve durumları olumlu bir şekilde değerlendirme eğiliminde olmalarıdır. İkincisi, yüksek düzeyde başarı inancına sahiptirler. Üçüncüsü, psikolojik açıdan dayanıklıdırlar. Dördüncüsü, esnekliktir. Beşincisi, sosyal destek almak ve vermek gibi özellikleri vardır. Altıncısı, stresle daha iyi başa çıkarlar. Yedincisi, mücadelecidirler.
Kötümser bireylerin özellikleri nelerdir? Kötümser bireylerin en önemli özellikleri, olumsuz düşünmeleridir. İkincisi, başarısızlık inancına sahiptirler. Üçüncüsü, yüksek düzeyde stres ve kaygı yaşarlar. Dördüncüsü, güvensiz bir yapıdadırlar. Beşincisi, olumlu düşünceleri ve özellikleri kabul etmekte sorun yaşarlar. Altıncısı, daha fazla yalnızdırlar. Yedincisi, kendilerini koruma eğilimleri yüksektir.
İyimserliği azaltan etkenler nelerdir? Birincisi, sürekli olumsuz deneyimler yaşamaktır, hayal kırıklığına uğramaktır. İkincisi, olumsuz ortamlar ve insanlarla temas etmektir. Üçüncüsü, kendine güven eksikliğidir. Dördüncüsü, yoğun stres ve baskı altında kalmaktır. Beşincisi, sürekli olarak olumsuz haberlerle karşılaşmaktır veya olumsuz medya içeriğine maruz kalmaktır. Altıncısı, sürekli olarak olumsuz, eleştirel veya kötümser insanlarla iletişim halinde olmaktır. Yedincisi, fiziksel ve ruhsal sorunlar yaşamaktır.
Kötümserliği artıran etkenler nelerdir? Birincisi, olumsuz deneyimler yaşamaktır. İkincisi, kötümser ve karamsar bir şekilde düşünen insanlarla sürekli etkileşimde bulunmak veya kötümser bir rol modelin etkisinde olmak, kötümserliği artırabilir. Üçüncüsü; kendine güven eksikliği, başarısızlık korkusuna ve olumsuz düşüncelerin güçlenmesine neden olabilir. Dördüncüsü, yoğun stres, kaygı ve baskı, kişinin olumsuz düşüncelere saplanmasına ve karamsarlık hissiyatının güçlenmesine yol açabilir. Beşincisi, fiziksel sağlık sorunları yaşamak,genetik ve biyolojik açıdan anomalilere sahip olmaktır. Örneğin duygusal açıdan dengesizlik kişilik özelliğe sahip olan bireylerin kötümserlik eğilimleri daha yüksektir. Altıncısı, sürekli olarak olumsuz, eleştirel veya kötümser insanlarla iletişim halinde olmak, kötümserliği artırabilir.
İyimserliği artırma ve kötümserliği azaltma yolları nelerdir? Birincisi, olumlu düşünce alıştırmaları yapmaktır. Kendimizi motive eden, umut dolu, olumlu ifadeleri tekrarlamak gerekir. İkincisi, şükür günlüğü tutmaktır. Her gün üzerinde şükrettiğiniz şeyleri bir günlükte kaydetmek, pozitifliği ve minnettarlığı güçlendirebilir. Üçüncüsü, olumlu rol modellerini takip etmektir. İyimser ve pozitif düşünen insanları takip etmek, olumlu bir enerji ve ilham kaynağı sağlayabilir. Dördüncüsü, olumsuz düşünceleri yeniden değerlendirmektir. Olumsuz düşüncelerimizi belirleyip onların gerçekçi olup olmadığın kontrol etmek iyimserliği artırır. Beşincisi, olumsuz iç konuşmaları değiştirmektir. Olumsuz, eleştirel veya kendimizi küçümseyen ifadeleri fark edip ve bunları olumlu, destekleyici ve motive edici ifadelerle değiştirmek iyi gelir. Altıncısı, iyimser insanlarla etkileşim kurmaktır. Olumlu etkileşimler, iyimserliği besler ve bizim de olumlu düşünce alışkanlıklarımızı güçlendirir. Yedincisi, kendimizi ödüllendirmektir. Kendimize küçük hedefler belirleyip ve bunları gerçekleştirdiğimizde kendimizi ödüllendirmek, başarılarımızı takdir etmek olumlu bir bakış açısıyla ilerlemeyi teşvik eder. Sekizincisi, geleceğe odaklanmaktır. Gelecekteki olumlu hedeflere, başarıya ve olumlu sonuçlara odaklamak, iyimserliği artırır ve motivasyonunuzu güçlendirir. Dokuzuncusu, stresle başa çıkma yöntemlerini öğrenmektir ve uygulamaktır. Derin nefes alma egzersizleri veya gevşeme teknikleri gibi stres azaltıcı yöntemleri uygulayarak iç huzuru ve iyimserliği artırabiliriz. Onuncusu, sağlıklı bir yaşam tarzı oluşturmaktır. Sağlıklı beslenme, düzenli egzersiz yapma, yeterli uyku almak ve stresi azaltacak aktivitelere zaman ayırmak, genel ruh halimizi iyileştirir. Vücudumuzun iyi hissettiği bir sağlıklı yaşam tarzı, iyimserlik düzeyimizi artırabilir. On birincisi, geçmişteki başarılara odaklanmaktır. Geçmişteki başarılarımızı hatırlamak, geçmişteki zorlukları nasıl aştığımızı ve başarıya nasıl ulaştığımızı görmek bize motivasyon sağlayarak gelecekteki olumlu sonuçlara olan inancımızı güçlendirir. On ikincisi, olumsuz insanlara ve ortamlara mesafe koymaktır. Olumsuz insanlar ve drama dolu ortamlar, iyimserliğimizi etkileyebilir. Olumsuz insanlar yerine, pozitif, yapıcı ve destekleyici insanlarla vakit geçirmeliyiz. On üçüncüsü, kendimizi geliştirmektir. Kişisel gelişim ve öğrenme faaliyetlerine odaklanmak, olumlu bir büyüme sürecini başlatır. Yeni beceriler edinmek, ilgi alanlarınızı genişletmek ve zihinsel olarak aktif kalmak, iyimserliği artırmaya yardımcı olur. On dördüncüsü, takıntılı olmaktan kaçınmaktır. Olayları aşırı derecede analiz etmek ve kontrol etme arzusu, kötümserliği artırabilir. Kendimizi takıntı ve endişeden uzak tutup olayları akışına bırakıp ve kontrol edemeyeceğimiz şeylere odaklanmaktan kaçınıp yaşama devam etmek gerekir. On beşincisi kötümser düşünceleri bulup bunları rasyonel ve iyimser olanlarla değiştirmektir. On altıncısı, problem çözme becerilerini geliştirip kullanmaktır. Alternatif çözüm yolları bulmak, olumsuz durumları daha olumlu bir şekilde ele almanıza yardımcı olur.
Din ve maneviyat açısından da iyimserlik ve kötümserlik ele alınabilir. Öncelikle, insanların ihtiyaçlarının ve yaşamlarını tehdit eden etkenlerin sonsuz olması insanları iyimserlikle ve kötümserlikle karşı karşıya getirmektedir çünkü sonsuz ihtiyaçları karşılamak ve sonsuz tehditlerden korunmak için sonsuz güç ve kudret sahibi olmak gerekir. Sonsuz güç ve kudret sahibi tek varlık vardır, O da Yüce Yaratıcıdır. Organizmik bir varlık olan insanın bu durumu, yaratılış ayetleri ile de açıkça ele alınmaktadır. Örneğin Hac Suresi 5. ve 6. ayette: “ Ey insanlar! Öldükten sonra dirileceğinizden kuşku duyuyorsanız şunu unutmayın ki, biz sizi topraktan, sonra nutfeden, sonra alakadan, sonra belli belirsiz et parçasından yarattık ki size (kudretimizi) açıkça gösterelim; ve biz dilediğimizin rahimlerde belirli bir vakte kadar kalmasını sağlarız, sonra sizi bebek olarak çıkarırız, ki daha sonra yetişkinlik çağınıza erişesiniz. İçinizden kimi erken vefat ettirilirken kimi de önceden bildiklerini bilmez hale gelinceye kadar ömrün en düşkün çağına eriştirilir. Öte yandan yeryüzünü kupkuru ve cansız görürsün; üzerine yağmur indirdiğimizde ise (bir de bakarsın) canlanıp kabarır ve her cinsten güzel bitkiler çıkarır.” ve “Bu böyledir, çünkü Allah hakkın ta kendisidir, O ölüleri diriltir ve O’nun her şeye gücü yeter” şeklinde ifade edilmektedir. İşte insan kendi yaratılış gereceğini gerek sezgisel gerekse rasyonel bir şekilde düşünüp fark etmektedir. İhtiyaçlarının karşılanmaması ve korunamama olasılığı insanı kaygılandırmaktadır. Bu kaygıda kötümser düşünceler üretmeye neden olmaktadır. Tam tersi durumda da iyimser düşünceler ortaya çıkmaktadır. İnsanın bu özelliği İsrâ Suresi 83. ayette: “İnsana bir nimet verdiğimiz zaman kibir ve çalım içinde Allah’ı anmaktan yan çizer, hiç umursamaz olur. Başına bir kötülük geldiğinde ise derin bir ümitsizliğe düşer.” şeklinde ifade edilmektedir. Sonuçta insanın kötümserlik ya da iyimserlik eğilimi ile dünyada var olmasının anlamı, kendi acizliğini ve fakirliğini anlayarak sonsuz kudret ve güç sahibi olanı Yaratıcısını bulmaktır.
İkinci olarak insanın idinin (nefsinin) acıdan kaçınma ve hazza ulaşma eğiliminde olması; ayrıca insanın bilişsel açıdan bilgileri yanlı işlemesi iyimserlik ve kötümserlik konusunda gerçekçi olmayan örüntüler ortaya koymasına neden olmaktadır. Bir başka deyişle insan, kendi oluşturduğu algı üzerinden gerçekliğe bakıp iyimserliği ve kötümserliği yanlış kullanmaktadır. Bu durum psikolojide iki önemli kavram ile ele alınmaktadır. Bunlardan ilki gerçekçi olmayan iyimserliktir; ikincisi ise savunmacı kötümserliktir. Gerçekçi olmayan iyimserlik, kişinin olayları veya geleceği gerçeklikten uzak olumlu ve iyimser bir şekilde değerlendirmesi ve beklentilere sahip olması durumudur. Bu tür iyimserlik, objektif gerçeklere dayanmayan, mantıksız ve gerçekçilikten uzak bir şekilde oluşur. İnsan gerçekçi olmayan iyimserlik özelliği ile “ölümün hep başkalarının başına geleceğini”, “sonsuz bir şekilde sağlıklı olarak organizmik yapısının devam edeceğini” zanneder. Böylece Yaratıcının ifade ettiği imtihan sürecinden bağımsız bir gerçeklik algısı oluşturur ve bu algı ile yaşamına devam eder. Bu konuda En'âm Suresi 134. ayette: “Geleceğe ve ahirete dair size olacağı bildirilen şeyler elbette gerçekleşecektir; bunun önüne asla geçemezsiniz.” ve Fâtır Suresi 44. ayette: “Onlar yeryüzünde dolaşıp da kendilerinden önce yaşamış toplumların akıbetlerinin nasıl olduğuna ibretle bakmazlar mı? Oysa onlar, bunlardan daha güçlü kuvvetli idiler. Ama ne göklerde ve ne de yerde Allah’ın elinden kaçıp kurtulabilecek hiçbir şey yoktur. Doğrusu O, her şeyi hakkiyle bilen ve her şeye gücü yetendir.” şeklinde ifade edilerek insanın gerçekçi olmayan iyimserliğine işaret edilmektedir.
Üçüncüsü, sonsuz ilim ve kudret sahibine inanan insanlar için asla kötümserlik olamaz çünkü psikoloji literatürü insanın kendine güvenmesinin iyimserlik ortaya çıkardığını göstermektedir. Kendisine emanet olarak verilen cüz-i iradeye güvenmek nasıl iyimserlik üretiyorsa, külli iradeye tevekkül ile güvenmek iyimserliğin alanını sonsuzlaştırır. Bu konuda Hûd Suresi 56. ayette: “Hiç şüphesiz ben, benim de sizin de Rabbiniz olan Allah’a tevekkül ettim. Hareket eden her canlıyı perçeminden tutan (kontrol edip yönlendiren) O’dur. Şüphesiz ki Rabbim, dosdoğru yol üzeredir.” şeklinde ifade edilmektedir.
Dördüncüsü, inanan insanlar için kötümserlik durumu asla olamaz çünkü Yüce Yaratıcı mutlak ilim, kudret ve hayır sahibidir. Örneğin bu konuda Bakara Suresi 33. ayette: “Allah: “Ey Âdem, bunların isimlerini onlara söyle” dedi. Âdem isimleri onlara bildirince, Hak Teâlâ: “Size, «Göklerin ve yerin gaybını ben bilirim; ayrıca sizin açıkladığınızı da gizlediğinizi de bilirim» dememiş miydim?” buyurdu.” şeklinde ifade edilmektedir. Bu noktada Allah’ın bakış açısından “ya her şey bizzat güzeldir ya da sonuçları itibariyle güzeldir”. Aksi takdirde Allah mutlak hayır ve iyilik sahibi olamaz. O halde sabredip yaşananlardaki bizzat güzellikleri ya da sonuçları itibariyle olan güzellikleri görmek gerekir.
Beşinci olarak, psikoloji bilimi insanların geleceğe ve amaçlarına odaklanmalarının onları daha iyimser hale getirdiklerini ifade etmektedir. Bu noktada inanan insanlar, sonsuzluktaki yaşayacakları olumlu deneyimleri ve güzellikleri düşünerek iyimserliklerini artırabilirler. Örneğin bu konuda A'râf Suresi 43. ayette: “Biz o müminlerin göğüslerinde diğer insanlara karşı kin, haset, suizan namına ne varsa hepsini söküp çıkarırız. Altlarından da ırmaklar akar. Onlar: “Bizi buna eriştiren Allah’a hamdolsun! Eğer Allah bize doğru yolu göstermeseydi biz kendiliğimizden doğru yolu bulamazdık. Demek Rabbimizin peygamberleri bize gerçeği getirmişler” derler. Onlara şöyle seslenilir: “Dünyada yaptığınız iyi amellere karşılık mirasçı olduğunuz muhteşem cennet işte budur!” şeklinde ifade edilmektedir.
Sonuç olarak, iyimserlik ve kötümserlik elmas ile kömür arasındaki ilişki gibidir. İnsan bu dünyada iyimser ya da kötümser olmayı seçebilir. Daha mutlu, üretken ve anlamalı bir yaşam için iyimserlik eğilimlerimizin gerçekçi bir şekilde artmasını dilerim.
.
Umudu kendi dışımızda aramaktan yorulmadık mı? Umudun psikolojisi
Günlük yaşam içerisinde en çok kullandığımız kavramlardan biri de umuttur. Ancak umut kavramını, doğru bir şekilde yapılandırmak gerekir. Kimi insanlar umudu kendi dışlarında arayıp dururlar. Ancak umut, kendi dışımızda aranacak bir psikolojik özellik değildir.
Umut, nasıl tanımlanır? Psikolojik açıdan umut, belirli bir hedefe ulaşma beklentisidir ve bu hedefe ulaşma yeteneğine olan inançtır. Bir başka deyişle umut, bireyin belirli bir hedefe ulaşmak için gerekli çabayı göstereceği ve gerekli stratejileri bulabileceği inancını içerir. Snyder'in Umut Kuramına göre, umudun üç önemli somut bileşeni vardır. Bunlardan ilki, bireylerin çeşitli alanlarda amaçlara sahip olmalarıdır. İkincisi, amacı gerçekleştirme yollarının olmasıdır. Üçüncüsü ise, kişisel etkililiktir. Kişinin, amaçlarını gerçekleştirebileceğine yönelik olumlu inançlara sahip olmasıdır. Umutlu olmak, çok önemli bir psikolojik özelliktir çünkü umut duygusu, motivasyonu artırarak kişinin hedeflerine ulaşmasına yardımcı olur. Aynı zamanda stresle başa çıkma becerilerini güçlendirir ve zorlu durumlarla mücadele etmeyi kolaylaştırır. Umut, umutsuzluk ve çaresizlik duygularının yerine olumlu düşünceleri ve çözüm odaklı yaklaşımları getirerek kişinin daha olumlu bir bakış açısına sahip olmasını sağlar.
Umudumuzu neler azaltır? Birincisi, stres ve kaygı yaşamaktır. Kronik stres ve sürekli kaygı, bir bireyin gelecekle ilgili umutlarını ve beklentilerini azaltabilir. Bu, bireyin hedeflerine ulaşma yeteneğine olan inancını zayıflatabilir. İkincisi, depresif duygu durumunda olmaktır. Depresif kişiler genellikle gelecekle ilgili olumsuz düşüncelere sahip olurlar ve genellikle hedeflerine ulaşabileceklerine dair umutlarını yitirirler. Üçüncüsü, travmatik deneyimlere sahip olmaktır. Geçmişte yaşanan travmalar da umudu azaltır. Travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) olan bireyler, genellikle geleceğe dair olumsuz bir bakış açısına sahip olurlar ve bu bireylerin umut düzeyleri düşüktür. Dördüncüsü, kronik hastalıklardır. Kronik hastalıklar, fiziksel ya da ruhsal, bireyin yaşam kalitesini ve gelecekteki beklentilerini etkiler, bu da umudun azalmasına neden olur. Beşincisi, düşük özgüvene sahip olmaktır. Bireyin kendine olan inancı düşükse, bu genellikle hedeflere ulaşma yeteneğine olan inancını da etkiler ve umudu azaltır. Altıncısı, toplumsal yalıtılmışlıktır. Toplumsal yalıtılmışlık ve yalnızlık da umudu azaltır. Sosyal destek, zorluklarla başa çıkma ve hedeflere ulaşma konusunda önemli bir motivasyon kaynağıdır.
Çocukların umut düzeylerini neler azaltır? Birincisi, stresli yaşam olaylarına maruz kalmaktır. Ölüm, boşanma, taşınma, okul değişikliği veya ciddi bir hastalık gibi stresli yaşam olayları, bir çocuğun umut duygusunu azaltabilir. İkincisi, zorbalığa maruz kalmaktır. Okulda veya çevrimiçi ortamda zorbalık, çocukların umutlarını ve özgüvenlerini azaltabilir. Üçüncüsü, aile içi sorunlar yaşamaktır. Aile içindeki çatışmalar, istikrarsızlık veya ihmal, çocukların umudunu ve güvenlik duygusunu azaltabilir. Dördüncüsü, akademik başarısızlık yaşamaktır. Okulda başarısızlık veya sık sık eleştirilme, bir çocuğun kendine güvenini ve umudunu azaltabilir. Beşincisi, toplumsal yalıtılmışlık yaşamaktır. Sosyal izolasyon, arkadaşları olmama veya sosyal etkinliklere katılmama, çocukların umudunu azaltabilir. Altıncısı, kronik hastalıklara sahip olmaktır. Kronik hastalıklar, çocukların fiziksel kapasitelerini sınırlayabilir ve bu da umutlarını ve yaşam kalitelerini olumsuz etkileyebilir. Yedincisi, travmatik deneyimler yaşamaktır. Fiziksel veya duygusal travma geçiren çocuklar, umut ve güvenlik duygularını kaybedebilirler.
Umut düzeyi düşük insanların özellikleri nelerdir? Birincisi, olumsuz bakış açışına sahip olmaktır. Umutsuz insanlar genellikle geleceğe dair olumsuz bir bakış açısına sahiptirler. Hedeflerine ulaşabileceklerine dair inançlarını kaybederler ve genellikle çözülmesi zor veya imkânsız görünen problemlerle karşı karşıya olduklarını düşünürler. İkincisi, motivasyon eksikliğine sahiptirler. Umutsuz bireyler genellikle motivasyon eksikliği yaşarlar. Kendilerine hedef belirleme veya hedeflerine ulaşmak için çaba gösterme konusunda isteksiz olurlar. Üçüncüsü, depresif belirtiler gösterirler. Umutsuzluk sıklıkla depresyonla ilişkilidir ve umutsuz hisseden bireyler genellikle depresif belirtiler gösterirler. Bu belirtiler arasında; enerji eksikliği, uyku problemleri, konsantrasyon güçlüğü ve genel bir mutsuzluk hali yer alır. Dördüncüsü, toplumsal yalıtılmışlık yaşamadır. Umutsuz insanlar genellikle sosyal etkinliklere veya kişisel ilişkilere ilgisiz olurlar. Bu, umutsuzluğun hem bir sonucu hem de bir nedeni olabilir, çünkü toplumsal yalıtılmışlık genellikle umutsuzluğun artmasına yol açar. Beşincisi, kendine zarar verme tepkilerinin ve intihar düşüncelerinin varlığıdır. Çok umutsuz bireylerde, kendine zarar verme veya intihar düşünceleri görülür. Bu, umutsuzluk seviyesi çok yüksek olduğunda ve birey durumunun hiçbir zaman iyileşmeyeceğini düşündüğünde ortaya çıkar.
Umudumuzu neler artırır? Birincisi, hedef belirlemektir. Gelecekte ne istediğimizi belirlemek, umut seviyemizi artırmanın birinci adımıdır. Ulaşılabilir ve ölçülebilir hedefler belirlemek, genellikle umudu artırır. İkincisi, problem çözme becerilerini geliştirmektir. Bir hedefe ulaşmanın birden fazla yolu olduğunu kabul etmek ve farklı stratejiler denemeye açık olmak, umudu artırır. Bu, problem çözme becerilerini geliştirmeyi içerir. Üçüncüsü, olumlu düşünmektir. Geleceğe dair olumlu bir bakış açısı geliştirmek, umudu artırmada önemli bir rol oynar. Dördüncüsü, sosyal destek almaktır. Destekleyici bir sosyal ağın olması, umudu artırır. Arkadaşlar, aile üyeleri, psikolojik danışmanlar veya terapistler, zor zamanlarda destek olabilir ve umudu yeniden kazanmanıza yardımcı olabilir. Beşincisi, öz-bakımdır. Fiziksel sağlığımıza dikkat etmek, genel duygusal durumumuzu ve umut seviyemizi artırır. Bu, düzenli egzersiz yapmayı, sağlıklı beslenmeyi ve yeterli uyumayı içerir. Altıncısı, gerektiğinde psikolojik yardım almaktır. Umut seviyemiz düşükse ve bu durum günlük yaşamımızı etkiliyorsa, bir psikolojik danışmandan yardım almak önemli olabilir. Psikolojik danışmanlar, umudu artırmak için çeşitli teknikler ve stratejiler sunabilir. Yedincisi, büyümeye açık bir zihniyet geliştirmektir. Büyümeye açık bir zihniyet, hedeflerimize ulaşmak için gerekli yeteneklere ve becerilere sahip olabileceğimize olan inancı içerir. Bu, umudu artırmak için önemli bir faktördür.
Umut düzeyi yüksek insanların özellikleri nelerdir? Birincisi, olumlu bir bakış açısına sahip olmaktır. Umutlu insanlar genellikle olumlu bir bakış açısına sahiptirler. Geleceği olumlu bir şekilde görürler ve iyi sonuçlar beklerler. İkincisi, hedef odaklı olmaktır. Umutlu insanlar, genellikle belirgin hedeflere sahiptir ve bu hedeflere ulaşmak için motive olurlar. Aynı zamanda, hedeflerine ulaşmak için gerekli stratejileri belirleme ve uygulama konusunda yeteneklidirler. Üçüncüsü, esnekliktir. Umutlu insanlar, zorluklarla başa çıkmak için esnektirler. Bir hedefe ulaşmanın bir yolu başarısız olduğunda, başka bir yol bulma becerisine sahiptirler. Dördüncüsü, dayanıklı olmaktır. Umutlu insanlar, stresli durumlar ve zorluklar karşısında genellikle dirençli olurlar. Bu, onların zor zamanlarda umutlu kalmalarını ve hedeflerine ulaşmak için çaba göstermeye devam etmelerini sağlar. Beşincisi, toplumsal ilişkiler içerisinde olmaktır. Umutlu insanlar, genellikle güçlü sosyal ağlara ve destekleyici ilişkilere sahip olurlar. Bu, onların zor zamanlarda destek bulabilmelerini ve umutlu kalmalarını sağlar. Aktif bir şekilde yaşamaktır. Umutlu insanlar genellikle proaktif davranışlar gösterirler, yani kendileri için olumlu değişiklikler yapmak ve hedeflerine ulaşmak için aktif adımlar atarlar.
Umudumuzu nasıl koruyabiliriz? Birincisi, duyusal farkındalığa sahip olmaktır. Duygularımızı tanımak ve anlamak, umudumuzu korumak için önemlidir. Kendimizi nasıl hissettiğimizi anlamak ve bu duyguları kabul etmek, daha etkin bir şekilde başa çıkmak ve umudu sürdürmek için bize yardımcı olabilir. İkincisi, olumlu bakış açısına sahip olmaktır. Geleceğe dair olumlu bir bakış açısı geliştirmek, umudu korumada önemlidir. Bu, başarılarımızı kutlamayı, başarısızlıkları öğrenme fırsatları olarak görmeyi ve gelecekte iyi şeylerin olacağına dair inançları korumayı içerir. Üçüncüsü, kendine güvenmektir. Hedeflerimize ulaşabileceğimize dair güvenimizi korumak, umudu sürdürmek için önemlidir. Bu, kendimizi güçlendirmeyi, becerilerimizi ve yeteneklerimizi tanımayı ve kendimize olan inancımızı geliştirmeyi içerir. Dördüncüsü, sosyal destek almaktır. Sosyal destek, umudun korunmasında kritik bir role sahip olabilir. Destekleyici kişilerle zaman geçirmek ve başkalarından yardım ve rehberlik almak, umudu korumada yardımcı olabilir. Beşincisi, esneklik ve uyum özelliklerimizi sergilemektir. Hayatta zorluklar ve engeller kaçınılmazdır. Bu zorluklara esnek bir şekilde uyum sağlama ve alternatif çözümler bulma yeteneği, umudu korumaya yardımcı olur. Altıncısı, öz-bakım yapmaktır. Fiziksel, zihinsel ve duygusal sağlığımıza dikkat etmek, umudu sürdürmeye yardımcı olabilir. Bu, sağlıklı bir diyet, düzenli egzersiz, yeterli uyku ve stresi yönetme stratejilerini içerir. Yedincisi, gerektiğinde profesyonel destek almaktır. Eğer umut seviyemiz düşüyor ve bu durum günlük yaşamımızı etkiliyorsa, bir psikolojik danışmandan ya da terapistten yardım almak önemli olabilir. Profesyoneller, umudu artırmak ve korumak için çeşitli teknikler ve stratejiler sunabilirler.
Umut, din ve maneviyat açısından da incelenebilir. Din, birçok insanın hayatında umut, anlam ve amaç bulduğu önemli bir kaynaktır. Umudu korumak ve güçlendirmek için din çeşitli açıklamalarda bulunur. Birincisi, din inanç ve güven oluşturarak bireylerin umudunu korur. Dini inançlar, genellikle zor zamanlarda bile umudu korumak için bir temel sağlar. Örneğin, birçok din, hayatın zorluklarının bir amaç taşıdığına, her şeyin bir nedeni olduğuna ve daha iyi bir geleceğin mümkün olduğuna inanmayı öğretir. Örneğin bu konuda Zümer Suresi 53. ayette: “De ki: “Ey günah işleyerek kendilerine yazık eden kullarım! Allah’ın rahmetinden ümidinizi kesmeyin! Çünkü Allah, bütün günahları bağışlar. Şüphesiz O, çok bağışlayıcıdır, engin merhamet sahibidir.” şeklinde ifade edilerek Allah’ın sonsuz Rahmetinin en önemli umut kaynağı olduğu ve konuda Allah’a güvenmek gerektiği ifade edilmektedir. İkincisi, topluluk içerisinde yer alarak sosyal destek almaktır. Dini topluluklar genellikle sosyal destek, dayanışma ve aidiyet duygusu sağlar. Bu, umudu koruma ve zor zamanlarda destek bulma konusunda önemlidir. Bu konuda Bakara Suresi 177. ayette: “Yüzlerinizi doğuya ve batıya çevirmeniz iyilik değildir. Ama iyilik, Allah'a, ahiret gününe, meleklere, Kitaba ve peygamberlere iman eden; mala olan sevgisine rağmen, onu yakınlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışa, isteyip-dilenene ve kölelere (özgürlükleri için) veren; namazı dosdoğru kılan, zekâtı veren ve ahidleştiklerinde ahitlerine vefa gösterenler ile zorda, hastalıkta ve savaşın kızıştığı zamanlarda sabredenler(in tutum ve davranışlarıdır). İşte bunlar, doğru olanlardır ve muttaki olanlar da bunlardır.” şeklinde ifade edilerek insanlara iyilik ederek çok önemli sosyal destek kaynaklarını harekete geçirerek özellikle umutsuz ve toplumdaki dezavantajlı gruplara sosyal destek sunulması önerilmektedir. Üçüncüsü, dini ritüellerde bulunmaktır ve dua etmektir. Dini ritüeller ve dua, umudu ifade etmenin ve güçlendirmenin bir yolu olabilir. Birçok kişi, duanın, namazın kendilerine huzur ve umut sağladığını belirtir. Bu konuda Fatiha Suresi 5. 6. ve 7. ayetlerde: “(5)Rabbimiz! Sadece sana kulluk eder ve sadece senden yardım isteriz. (6) Bizi dosdoğru yola eriştir. (7) Kendilerine nimet verdiklerinin yoluna. Gazaba uğrayanların ve azıp sapanların yoluna değil.” şeklinde ifade edilerek beş vakit namazın her rekâtında inanan insanların umutları canlı tutulmaktadır. Ayrıca, Bakara Suresi 186. ayette: “Resulüm! Kullarım sana beni sorarlarsa, şüphesiz ben onlara çok yakınım. Bana dua edenin duasına icabet ederim. Öyleyse onlar da benim dâvetime uysunlar ve bana iman etsinler. Böyle yaparlarsa, en doğru yolu bulmuş olurlar.” şeklinde ifade edilerek, en önemli umut kaynağı olarak dua gösterilmektedir. Dördüncüsü, anlam ve amaç oluşturmaktır. Din, hayata anlam ve amaç katma konusunda önemli bir rol oynar. Hayatta daha büyük bir amaca hizmet etme hissi, genellikle umudu artırır. Bu konuda Enam Suresi 130. ayette:“Allah onlara: “Ey cin ve insan topluluğu! İçinizden ayetlerimi size okuyup açıklayan ve hesap vereceğiniz bu günle karşılaşacağınızı söyleyerek sizi uyaran peygamberler gelmedi mi?” diye soracak. Onlar da: “Kendi aleyhimize de olsa şâhitlik ederiz ki, evet geldi” diyecekler. Önceden dünya hayatı onları aldatmış, böylece inkâr yolunu tutmuşlardı; şimdi de kendi aleyhlerinde şâhitlik yapıp kâfir olduklarını itiraf edecekler.” ve Yunus Suresi 24. ayette: “Dünya hayatının misali şudur: Bir yağmur, onu gökten indiririz. İnsanların ve hayvanların yiyip istifade ettikleri yeryüzü bitkileri o yağmuru emerek boy atıp gürleşir, sarmaş dolaş olur. Derken yeryüzü bütün takılarını takınıp, rengârenk süslenerek olanca güzelliğiyle göz kamaştırır hâle gelir. Orayı ekip biçenler bütün bunların kendi güçlerinin eseri olduğuna ve artık onun ürünlerini toplama zamanı geldiğine inandıkları sırada, bir gece vakti veya gündüz oraya azap emrimiz gelir; sanki dün orada hiçbir şey yokmuş gibi, her şeyi kökünden biçiveririz. İşte, sistemlice düşünüp ibret alacak kimseler için ayetleri böyle ayrıntılarıyla açıklıyoruz.” şeklinde ifade edilerek dünya ve ahiret hayatına nasıl anlam yükleneceği ifade edilmektedir. Beşincisi, kontrol edilmeyen durumları kabul etmeyi sağlar ve teslimiyet oluşturur. Bazı dini inançlar, kontrol edilemeyen durumları kabul etmeyi ve onlara uyum sağlamayı öğretir. Bu, zor durumlarla başa çıkma ve umudu koruma konusunda yardımcı olabilir. Bu konuda Bakara Suresi 155. ve 156. ayetlerde: (155)Sizi mutlaka biraz korku ve açlık ile biraz da mallardan, canlardan ve ürünlerden noksanlaştırmak suretiyle imtihan edeceğiz. Sabredenleri müjdele! (156) Onlar ki, kendilerine bir musibet dokunduğu zaman: “Bizim bütün varlığımız Allah’ındır ve biz ancak O’na dönüyoruz” derler” şeklinde ifade edilerek teslimiyetin önemi belirtilmektedir. Benzer şekilde, Hûd Suresi 56. ayette: “Hiç şüphesiz ben, benim de sizin de Rabbiniz olan Allah’a tevekkül ettim. Hareket eden her canlıyı perçeminden tutan (kontrol edip yönlendiren) O’dur. Şüphesiz ki Rabbim, dosdoğru yol üzeredir.” şeklinde ifade edilerek tevekkülün önemi anlatılmaktadır.
Sonuç olarak umut, insan için vardır. Umudun alanını sonsuzlukla ilişkilendirerek yaşamak umudumuza umut katar. Umudumuzun kendi içimizde olduğu bilinci ile hareket etmemiz umut konusunda bizi gerçekçi kılar ve hayal kırıklıklarımızı azaltır. Sahip olduğumuz irade gücünü hayırlı ve güzel işlerde kullanıp umudumuzu artırmayı; umutlu ve mutlu bir yaşam sürdürmemizi dilerim.
.
İnsanın iki önemli psikolojik gıdası: Sevgi ve şefkat
İnsan, sevme ve bilme kapasiteleri ile dünyaya gelir. İnsanın sevme kapasitesi, onun duygusal bir varlık olduğunun kanıtıdır. Sevme yeteneği, bireyin çevresindeki bireylerle olgun, derin, sıcak ve olumlu duygular içeren ilişkiler içerisinde olması olarak tanımlanır. Sevgi ve şefkat ise doyurulması gereken iki önemli duygudur.
Sevgi ve şefkat nedir? Sevgi, TDK Sözlük ’ünde, “insanı bir şeye veya bir kimseye karşı yakın ilgi ve bağlılık göstermeye yönelten duygu” olarak tanımlanmaktadır. Sevgi, bireylerin birbirlerine bağlılıklarının ve yakınlıklarının göstergesi olarak değerlendirilir. Sevginin önemli göstergelerinden biri de yakınlıktır. Yakınlık ise; duygusal, bilişsel, davranışsal, sözel ve karşılıklık olmak üzere beş önemli faktörle açıklanır. Fromm ise, sevginin dört önemli göstergesi olduğunu söyler. Birincisi; sevgi, sevdiğimiz kişinin büyümesi ve yaşaması için gösterdiğimiz ilgidir. İkincisi, sorumluluktur ve bu kişinin karşısındakini de düşünerek yanıt vermesidir. Üçüncüsü, saygıdır. Saygı, sevdiğimiz kişinin büyümesine ve gelişmesine karşı ilgi duymadır. Dördüncüsü, bilgidir. Bilgi, sevdiğimiz kişiyi tanımak ve anlamak demektir.
Şefkat ise, başkalarına karşı gösterilen anlayış, empati ve yardımseverlik duygusunu ifade eder. Şefkat, başkasının acısını hissetme ve onlara yardım etme isteğiyle ilişkilendirilir. Bu duygu, bir kişinin başkalarının duygusal durumunu anlama ve onlara destek olma eğilimini yansıtır. Şefkat, genellikle karşılıksızdır ve başkalarının iyi olmasını isteme eğilimindedir. Ayrıca şefkat, bir kişinin başkalarına karşı gösterdiği nazik ve özenli davranışları da ifade edebilir. Sevgi daha çok bir kişiye, bir objeye karşı yoğun duygusal bir bağlılığı ifade ederken; şefkat başkalarına karşı gösterilen anlayış, empati ve yardımseverlik duygusunu ifade eder. Bu iki duygu genellikle birlikte bulunabilir ve birbirlerini tamamlarlar.
Sevgi ve şefkatin insan yaşamına katkıları nelerdir? Binicisi, mutluluktur. Sevilen biriyle birlikte olmak, sevildiğini bilmek insanlarda güven duygusunu artırarak insanların mutlu olmalarını sağlar. İkincisi, sevgi ve şefkat insanların iyilik hallerini artırır. Sevgi, insanların kalplerini açarak, duygusal zekâyı geliştirir. Sevgi dolu ve şefkatli insanlar, kendilerine ve başkalarına daha duyarlı, daha nazik ve daha anlayışlıdır. Üçüncüsü, dayanışmayı sağlar. Sevgi dolu ve şefkatli insanlar, birbirlerine destek olurlar, birbirlerinin zor zamanlarında yanlarında olurlar. Dördüncüsü, insanların sağlıklarını olumlu etkiler. Sevgi ve şefkat insanların, stres seviyelerini azaltır ve sağlıklı bir yaşam sürmelerine yardım eder. Beşincisi, insanların motivasyonlarını artırır. Sevilen biri için çalışmak, onu mutlu etmek, birçok kişiye hedefleri için ekstra güç verir. Ayrıca, sevgi dolu ve şefkatli bir ortam, çalışanların daha mutlu, daha üretken ve daha bağlı olmasını sağlar. Altıncısı, empati kurmayı sağlar. Sevgiyle ve şefkatle hareket eden bireyler, başkalarının duygularını ve düşüncelerini anlamaya daha çok açıktırlar. Yedincisi, yardımlaşmayı sağlar. Sevgi ve şefkat sayesinde, insanlar, diğerlerinin ihtiyaçlarına daha duyarlı hale gelirler ve bu da toplumda dayanışmayı artırır. Sekizincisi, özgüveni artırır. Kendi duygularını anlayan ve başkalarına karşı sevgi dolu ve şefkatli olan insanlar, kendilerini daha iyi ifade edebilirler ve daha iyi bir özgüvene sahip olurlar.
Sevgi ve şefkatin eksikliğinde ne gibi sorunlar yaşanır? Birincisi duygusal boşluktur. Sevgi ve şefkat eksikliği, insanların kendilerini yalnız hissetmelerine ve duygusal boşluklarını doldurmaları için başka yollara başvurmalarına neden olabilir. İkincisi, ilişki sorunlarının ortaya çıkmasıdır. Sevgi ve şefkat eksikliği, insanların birbirleriyle olan bağlarını zayıflatır ve ilişki sorunlarına neden olabilir. Üçüncüsü, özgüvenin düşmesine neden olur. Sevgi ve şefkat eksikliği, insanların kendilerine olan güvenlerini zayıflatır ve düşük özgüvene neden olabilir. Dördüncüsü, çeşitli ruhsal sorunlara neden olur. Sevgi ve şefkat eksikliği, insanların stres seviyelerini artırır ve depresyon ve kaygı gibi psikolojik sorunlara neden olabilir. Beşincisi, toplumda istenmeyen davranışlara neden olur. Sevgi ve şefkat eksikliği, insanların saldırgan davranışlar sergilemelerine ve şiddet ve suç eğilimlerinin artmasına neden olabilir. Altıncısı, empati eksikliğine neden olur. Sevgi ve şefkat eksikliği, insanların empati yeteneklerinin azalmasına ve başkalarının duygularına duyarsızlaşmaya neden olabilir.
İnsanların kendilerini sevmemelerinin ve kendilerine şefkat göstermemelerinin nedenleri nelerdir? Birincisi, olumsuz inançlardır. İnsanlar, kendilerine karşı olumsuz inançlar geliştirerek kendilerini sevme ve kendilerine şefkat gösterme konusunda engeller ortaya koyabilirler. İkincisi, kendine yeterlilik duygusunun eksikliğidir. Kendine yeterlilik duygusunun eksikliği, insanların kendilerine karşı olumsuz bir tutum geliştirmelerine neden olabilir. Üçüncüsü, duygusal yaralanmalardır. Geçmişte yaşanmış olumsuz deneyimler, kötü ilişkiler veya travmatik olaylar gibi duygusal yaralanmalar, insanların kendilerine olan güvenini zayıflatır ve kendilerini sevmelerini ve kendilerine şefkat göstermelerini engeller. Dördüncüsü, engellerle karşılaşmaktır. Karşılaşılan engeller, insanların kendilerine olan güvenini zayıflatır ve kendilerini sevmelerini ve kendilerine şefkat göstermelerini engeller. Beşincisi, kendini eleştirmedir. Kendini eleştiri, insanların kendilerine karşı olumsuz bir tutum geliştirmelerine neden olabilir ve özsaygıyı düşürebilir. Altıncısı, önyargıdır. Önyargılar, insanın kendisine ait olmayan düşüncelerle hareket etmesine ve başkalarını yargılamasına neden olur. Yedincisi, empati eksikliğidir. Empati eksikliği, insanın başkalarını anlamakta zorluk çekmesine ve bu nedenle sevgi duygusunu yitirmesine neden olabilir. Sekizincisi, iletişim eksikliğidir. İletişim eksikliği, insanların birbirlerini anlamalarını engeller ve bu nedenle sevgi ve şefkat duygusunu zayıflatır.
Sevgi ve şefkati geliştirmenin yolları nelerdir? Birincisi, kendimize sevgi göstermektir. Kendine sevgi göstermek, başkalarını sevmeye başlamanın ilk adımıdır. Kişi, kendisine zaman ayırarak, ihtiyaçlarını fark edip doyurarak ve kendisine iyi davranarak kendisine yönelik sevgi ve şefkati geliştirebilir. İkincisi, kendimize karşı olumlu düşünceler geliştirmektir. Kendimizle ilgili olumlu düşünceler geliştirmek, özsaygımızı artırır ve kendimizle barışık olmamıza yardımcı olur. Üçüncüsü, kendimize karşı dürüst olmaktır. Kendimizle ilgili gerçekçi olmak, kendimizi daha iyi anlamamıza ve kendimizle barışık olmamıza yardımcı olur. Dördüncüsü, kendimize bakım yapmaktır. Sağlıklı beslenmek, egzersiz yapmak, uyku düzenimize dikkat etmek ve kendimize zaman ayırmak, kendimize olan sevgimizi ve şefkatimizi artırır. Beşincisi, kendimizle olumlu bir iletişim kurmaktır. Kendimize olumlu mesajlar vermek, kendimize güvenli hissetmemizi sağlar. Altıncısı iletişimi geliştirmektir. İletişim, sevginin ve şefkatin temelidir. İyi bir iletişim kurarak, başkalarının ihtiyaçlarını anlamak sevgi dolu bir ortama katkı sağlar. Yedincisi, empati kurmaktır. Başkalarının duygularını anlamak, onlarla empati kurmak ve onların ihtiyaçlarına duyarlı olmak, sevgi dolu bir ilişki kurmanın anahtarıdır. Sekizincisi, anlayışlı olmaktır. Anlayışlı olmak, başkalarının farklılıklarını anlamak ve saygı göstermek, sevginin önemli bir parçasıdır. Herkesin kendine özgü bir hikâyesi ve yaşam tarzı olduğunu anlamak, sevgi dolu bir ortama katkı sunar. Dokuzuncusu, sevgi dolu davranışlar sergilemektir. Sevgi dolu davranışlar sergilemek, sevginin en somut ve etkili şekillerinden biridir. Başkalarına yardım etmek, onları desteklemek, sevgi dolu sözler söylemek, sevgi dolu bir ortamın oluşmasına katkı sunar. Onuncusu, başkalarını kabul etmektir. Başkalarını olduğu gibi kabul etmek, onları sevmek ve onlara saygı göstermek, sevginin en önemli işaretlerinden biridir. On birincisi, başkalarına yardım etmektir. Başkalarının ihtiyaçlarını karşılamak, onların hayatını kolaylaştırmak ve onlara destek olmak, şefkatli bir ortam oluşturmanın en etkili yollarından biridir. On ikincisi, takdir etmektir. Başkalarının yapacakları iyi şeyleri fark etmek ve bunları takdir etmek, başkalarını sevmemizi ve onlara şefkat göstermemizi kolaylaştırır. On üçüncüsü, hoşgörülü olmaktır. Başkalarının farklılıklarına saygı göstermek, hoşgörü duygumuzu artırır ve başkalarını sevmeyi ve onlara şefkat göstermeyi kolaylaştırır.
Din ve maneviyat açısından da sevgi ve şefkat konusu ele alınabilir. Öncelikle, insanlar ile Yaratıcı sevgi ve şefkat açısından karşılaştırılabilir. Yaratıcının sevgisi ve şefkati, insanlarınkinden farklıdır çünkü Yaratıcının sevgisi sonsuzdur. İnsanlar ise, sınırlı varlıklardır ve sınırlı kaynaklara sahiptirler. Bu nedenle sevgilerini ve şefkatlerini daha seçici bir şekilde gösterirler. Bu konuda Nahl Suresi 70. ayette: “Ve sizi Allah yarattı, günü gelince de (yine sizi O) öldürecek. Ve içinizden kimilerinin ömrü uzatılır da adam vaktiyle bildiklerinin hiçbirini bilmez olur. Şüphesiz Allah hakkıyla bilendir, (her şeye) hakkıyla gücü yetendir.” şeklinde ifade edilerek Allah’ın sonsuz ilim ve kudretine değinilmektedir. İkincisi, Allah, bu kâinatta yaptığı işlerde de sevgisini ve şefkatini göstermektedir. Bunun delilleri ise, her musibete uğrayanın imdadına koşuşturulmasıdır, her soruya her isteğe yanıt verilmesidir ve en küçük bir ihtiyacın şefkatlice doyurulmasıdır. Bu konuda Nahl Suresi 47. ayette: “Yoksa Allah’ın içlerine felâket korkusu salarak kendilerini cezalandırmayacağına dair bir güvenceleri mi var? Ama sizin Rabbiniz kuşkusuz çok şefkatli, çok merhametlidir.” şeklinde ifade edilmektedir. Üçüncüsü, Allah insanları sevgi ve şefkat temelinde yaratarak birbirlerine yakın olmalarını istemiştir. Bu konuda Rûm Suresi 21. ayette: “Onlara ısınıp kaynaşasınız diye size kendi türünüzden eşler yaratıp aranıza sevgi ve şefkat duyguları yerleştirmesi de O’nun kanıtlarındandır. Doğrusu bunda iyi düşünen kimseler için dersler vardır.” Bu yakınlığın önemli anlamlarından biri, Allah’ın belirttiği ölçütlerle insan ilişkilerini yürütmektir, hak ihlallerini ortadan kaldırmaktır. Bir başka deyişle sevgi ve şefkat en önemli imtihan nedendir. Dördüncüsü, Allah bütün varlıkları ve de insanları rahmeti ile yaratmış ve varlıkların devamını de rahmeti ile sürdürmektedir. Bu konuda A'râf Suresi 57. ayette: “Rüzgârları rahmetinin önünde müjde olarak gönderen O’dur. Nihayet o rüzgârlar ağır bir bulut yüklenince onu ölü bir memlekete sevk ederiz. Orada suyu indirir ve onunla türlü türlü meyveler çıkarırız. İşte ölüleri de böyle çıkaracağız.” şeklinde ifade edilmektedir. Ek olarak Besmelenin 114 surenin başında yer alması; Fatiha’da Rahman ve Rahim olan Allah’a işaret edilmesi; Allah’ın Rahim, Rahman ve Vedud gibi isimlere sahip olması sevginin ve şefkatin O’nun özünde yer aldığının en önemli kanıtlarıdır. Beşincisi, Allah’ın sevgisi ve şefkati adalet ve hikmetle bezenmiştir. Bu noktada sevgide ve şefkatte mutlak anlamda bir ölçüde vardır. Örneğin Allah, kendisini ve yaptıklarını; bilenlere, görenlere ve bunlar için teşekkür edenlere şefkatini, sevgisini ve merhametini sunacağınıbildirmektedir. Bu konuda En'âm Suresi 54. ayette: “Ayetlerimize inananlar sana geldiğinde onlara de ki: “Selâm size! Rabbiniz kendine, merhamet etmeyi yazdı. Gerçek şu ki, sizden kim bilmeyerek bir kötülük yapar da ardından tövbe edip kendisini düzeltirse, bilsin ki Allah çok bağışlayan, çok esirgeyendir.” şeklinde ifade edilmektedir. Bu noktada Yaratıcıdan ölçüsüz şefkat, sevgi ve merhamet beklemek anlamsızıdır ve ontolojik gerçeğe aykırıdır. Bu gerçekliği yakın ilişkiler psikolojisi de doğrulamaktadır.Yakın ilişkilerin güven, sevgi ve bağlanma olmak üzere üç önemli özelliği vardır; bu özellikler ilişkilerde yer aldıkça ilişkiler devam eder. İnsanlar arasında kurulan yakın ilişkilerin sağlıklı bir şekilde sürdürülmesini açıklayan, “Hakkaniyet Kuramı”, “Denge Kuramı” ve “Pekiştirme Kuramı” gibi kuramlar, insan ilişkilerinde alıp-verme arasında bir denge olduğunda ilişkilerin devam ettiğini göstermektedir. Bir başka deyişle insanlar ilişkilerde sevgi ve şefkat adına yaptıkları görülmediği zaman kurulan ilişkiyi sonlandırarak karşı tarafı cezalandırmaktadır ya da kendisinin sömürülmesini engellemektedir. İhtiyaçları ve düşmanları sonsuz olan bir varlık sevgide ve şefkatte ölçü aramaktadır. Sonsuz ilim, kudret, hikmet ve adalet sahibi bir Allah’ın sevgisinin ve şefkatinin ölçüsüz olması beklenemez. Aksi takdirde bu yaratıcı mutlak adalet ve hikmet sahibi olma özelliklerini yitirir. Bu bilgiler ışığında Allah sonsuz hikmetiyle, ilmiyle, kudretiyle, adaletiyle ve rahmeti ile bu imtihan dünyasını açmıştır. İnsanlara, kutsal kitapları ve peygamberleri göndererek sevgisini ve şefkatini somutlaştırmıştır. Tüm bu somutluklar karşısında, O’nun şefkatini ve sevgisini görmemek insanın en önemli kusurdur ve “Zarara rızasıyla gidene merhamet edilmez”.
Sonuç olarak, sevgi ve şefkat insana verilmiş en önemli iki hediyedir. Pozitif psikoterapi anlayışında da ifade edildiği gibi sevginin ve şefkatin dengeli ve ölçülü bir şekilde kullanılması gerekir. En önemlisi sonsuz sevgi ve şefkat sahibinin, bakış açısından sevgi ve şefkatebakmak inanan insanların her iki dünyada mutlulukları için önemli bir etkendir. Adalet, hikmet, rahmet ile bezenmiş sevgi ve şefkat dolu bir yaşam sürdürmemizi umut ederim.
.
Varlığımızın önemli sebeplerinden biri olan annelerimizin anneler günü kutlu olsun: Anneliğin psikolojisi
İnsan, dünyaya gelirken bir anneye ve babaya ihtiyaç duyar. Aslında anneye duyulan ihtiyaç, bir ömür boyu sürer. Çünkü annelerin çocukların gelişimleri ve ruhsal sağlıkları üzerindeki etkileri yadsınamaz. Ancak anne olmak için de birçok özelliğe sahip olmak gerekir. İnsan ilişkilerine karşılıklılık açısından bakıldığında, çocukların da annelerin davranışları ve düşünceleri üzerinde önemli etkileri vardır.
Anne ve annelik rolü nedir? Anne, bir çocuğu doğuran, büyüten ve ona hayat boyu rehberlik eden kadındır. Anneler, çocukların fiziksel, duygusal ve sosyal ihtiyaçlarına cevap vererek, onların sağlıklı ve mutlu bir şekilde gelişmelerine yardımcı olurlar. Annelik rolü ise, bir kadının, bir çocuğu doğurarak ve onu büyüterek, onun fiziksel, zihinsel, duygusal ve sosyal ihtiyaçlarına cevap vermesini ifade eder.
Annelik rolünün içeriğini neler oluşturur? Birincisi, çocukların temel ihtiyaçlarını karşılamaktır. Temel ihtiyaçların içerisinde;beslenme, fiziksel sağlık, uyku ve güvenlik gibi ihtiyaçlar yer alır. İkincisi, çocukların psiko-sosyal ihtiyaçlarını doyurmaktır. Bunun için annelerin çocuklarına; sevgi, şefkat, anlayış ve sıcaklık göstererek, onların özgüvenlerini ve özsaygılarını artırmaya çalışmaları gerekir. Üçüncüsü, çocuklarına birtakım beceriler kazandırmaktır. Anneler, çocuklarının sorunlarıyla başa çıkmayı öğrenmelerine ve sosyal beceriler edinmelerine yardımcı olurlar. Dördüncüsü, çocuklarına model olmaktır. Annelerin rolü, çocuklarının hayatlarında örnek alabilecekleri bir rol model olmalarını da içerir. Beşincisi, çocuklarına rehberlik etmektir. Anneler, çocuklarına sağlıklı yaşam tarzı ve değerler konusunda rehberlik ederler. Altıncısı, çocuklarını olumsuzluklardan korumaktır. Anneler, çocuklarının madde bağımlısı olmalarını, sapkın akran gruplarına yönelmelerini engelleyerek onların sağlıklı bireyler olmalarına yardımcı olurlar. Yedincisi anneler, çocuklarını yetişkin dünyasına hazırlarlar. Bu noktada anneler; çocuklarının bir kimlik edinerek kendi yaşamlarını kendileri yönetecek hale gelmelerine yardımcı olurlar. Sekizincisi, anneler çocuklarının ahlaki gelişimini desteklerler. Anneler, çocuklarının doğruya ve yanlışa ilişkin değerler edinmelerini sağlayarak onları ahlaki açıdan desteklerler.
Gelişim dönemleri açısından anneler, çocukların hangi ihtiyaçlarını karşılarlar? Bebeklik döneminde anneler çocuklarının; fiziksel bakım, beslenme, güvenli bağlanma, ilgi, sevgi, sıcaklık, şefkat, uyku düzeni, düzenli sağlık kontrolleri gibi ihtiyaçlarını doyurmak durumundadırlar. İlk çocukluk döneminde anneler çocuklarının; duygusal desteğe ihtiyaç duyma, okul öncesi eğitim, kuralları öğrenme, sosyal becerilerin geliştirilmesi, fiziksel aktivite, düzenli sağlık kontrolleri gibi ihtiyaçlarına yanıt verirler. Orta çocukluk döneminde anneler çocuklarının; duygusal destek, ebeveyn rehberliği, okul başarısı için yardım, bağımsızlık ve özgüvenin geliştirilmesi, sosyal becerilerin geliştirilmesi, düzenli sağlık kontrolleri gibi ihtiyaçlarına yanıt verirler. Ergenlik döneminde anneler çocuklarının; destek ve rehberlik, bağımsızlık ve özgüvenin geliştirilmesi, iletişim becerileri, sorumluluk alabilme, cinsel sağlık, psikolojik desteğe ihtiyaç duyma, düzenli sağlık kontrolleri gibi ihtiyaçlarına yanıt verirler. Yetişkinlik döneminde bireyler annelerinin; danışmanlığına ve rehberliğine, duygusal desteklerine, sağlık sorunları olduğu zaman bakımlarına ve yardımlarına, finansal açıdan destek olmalarına, ilgilerine ve sevgilerine ihtiyaç duyarlar. Tüm bu beklentiler bize, anne olmanın ne kadar zor bir gerçeklik olduğunu göstermektedirler.
Annelik rollerini yerine getirmeyi engelleyen etkenler nelerdir? Birincisi, zorlu yaşam koşulları içerisinde yer almaktır. Anne, zorlu ekonomik, sosyal veya fiziksel koşullar altında yaşayabilir. Bu koşullar, annenin yeterli beslenememesi, yeterli sağlık hizmeti alamaması veya yetersiz barınma koşulları gibi sorunlara neden olur ve annenin çocuğuna gerektiği kadar ilgi ve bakım göstermesini zorlaştırabilir. İkincisi, psikolojik sorunlar yaşamaktır. Depresyon, kaygı veya stres, annenin çocuğuna yeterli ilgi ve bakım göstermesini zorlaştırabilir. Üçüncüsü, maddi sorunlar yaşamaktır. Yetersiz maddi kaynaklar, annenin ve çocuğun sağlık hizmetlerine erişimini kısıtlayabilir veya çocuğun temel ihtiyaçlarının karşılanmasını zorlaştırabilir. Dördüncüsü, aile içi sorunlar yaşamaktır. Aile içi şiddet, boşanma veya aile üyeleri arasındaki iletişim sorunları, annenin çocuğuna yeterli ilgi ve bakım göstermesini zorlaştırabilir. Beşincisi, sosyal destek eksikliğidir. Aile veya arkadaşların eksikliği, annenin çocuğuyla ilgilenmesine yardımcı olacak destek kaynaklarını kısıtlar.
Annelik rolünün yerine getirilmemesinin sonuçları nelerdir? Birincisi, bağlanma sorunları yaşamaktır. Annelik rolünü yerine getirmemenin olumsuz etkileri arasında, çocuk ve anne arasındaki bağın zayıflaması veya kopması da yer alır. Bu durumda, çocuklar güvensiz veya kaygılı bağlanma modelleri geliştirme eğilimindedir. İkincisi, duygusal sorunlar yaşamaktır. Bu sorunlar, çocukların özgüvenlerini, kendine saygılarını, kişisel kimliklerini ve duygusal dengelerini ve düzenlerini etkileyebilir. Üçüncüsü, davranış sorunları yaşamaktır. Çocukların davranış sorunları; dikkat eksikliği, hiperaktivite, saldırgan davranışlar ve sosyal uyumsuzluk gibi çeşitli şekillerde ortaya çıkabilir. Dördüncüsü, zorluklarla başa çıkma yeteneklerinde azalmadır veya yetersizliktir. Bu, çocukların stresli veya zorlu durumlarda uygun bir şekilde tepki verememelerine neden olabilir. Beşincisi, akademik başarısızlık yaşamaktır. Bu, çocukların okulda başarısız olma veya okulda devamsızlık yapma eğiliminde olmalarına neden olabilir.
Annelik rolünü geliştirmek için neler yapılabilir? Birincisi, ebeveynlik eğitimidir. Ebeveynlik eğitimi; aile içi iletişim, duygusal bağlanma, disiplin, sınırlandırma ve çocuk bakımı konularında bilgi sahibi olunmasını sağlar. İkincisi, destek ağları içerisinde yer almaktır. Bu destek ağı; aile üyeleri, arkadaşlar, topluluk kaynakları ve diğer ebeveynlerden oluşabilir. Bu destek ağı, annelerin kendilerini desteklenmiş hissetmelerine ve çocuklarına daha iyi bakmalarına yardımcı olur. Üçüncüsü, kendini geliştirmektir. Anneler,kendilerini geliştirmek için zaman ayırmalıdırlar. Bu, annelerin ilgi alanlarına göre okuma yapmak, kurslara katılmak veya yeni beceriler öğrenmek olabilir. Dördüncüsü, kendilerine düzenli bakım ve kontrol sunmaktır. Anneler, kendilerinin de sağlıklı olması gerektiğini unutmamalıdırlar. Düzenli olarak doktor kontrolleri yaparak sağlıklı bir yaşam tarzı sürdürmek, annelerin kendilerine ve çocuklarına daha iyi bakmalarına yardımcı olur. Beşincisi, çocuklarına sevgi ve ilgi göstermektir. Çocukların kendilerini sevildiğini hissetmeleri, güvenli bir bağlanma geliştirmelerine ve duygusal gelişimlerinin sağlıklı bir şekilde ilerlemesine yardımcı olur.
Sağlıklı anne ve çocuk ilişkisi için neler gereklidir? Birincisi, iletişimdir. Sağlıklı bir anne ve çocuk ilişkisi, açık ve dürüst iletişime dayanır. Anne, çocuğunun düşüncelerini, hislerini ve ihtiyaçlarını dinlemeli ve onlarla empati kurmalıdır. İkincisi, sevgi sunmaktır. Sevgi, anne ve çocuk ilişkisinin temelidir. Anne, çocuğuna sevgi, şefkat ve ilgi göstermeli ve ona her zaman sevildiğini hissettirmelidir. Üçüncüsü, güven oluşturmaktır. Anne, çocuğunun güvenliğini ve ihtiyaçlarını karşılamak için her zaman orada olmalıdır. Dördüncüsü, destek sunmaktır. Anne, çocuğunun ilgi duyduğu konularda onu desteklemeli, yeteneklerini teşvik etmeli ve başarılarını kutlamalıdır. Beşincisi, sınır oluşturmaktır. Anne, çocuğunun davranışlarını uygun bir şekilde sınırlandırmalı ve disiplin. Anne, çocuğuyla birlikte oynamalı, onunla güzel anılar oluşturmalı ve çocuğunun yaratıcılığını teşvik etmelidir. Altıncısı, kendine zaman ayırmaktır. Anne, kendine zaman ayırmak için zaman ayırmalıdır. Bu, annenin kendi ihtiyaçlarını karşılamasına ve enerji toplamasına yardımcı olur.
Kocalar, eşlerine annelik rollerini yerine getirmelerinde nasıl yardımcı olabilirler? Birincisi, eşin iş yükünü azaltmaktır. Kocaların kadınların annelik rolüne katkısı, kadınların iş yükünü azaltabilir. Bu durumda, kadınlar, hem iş hem de aile sorumluluklarını daha iyi yönetebilirler. İkincisi, eşitlik düşüncesi ile hareket etmektir. Kocaların kadınların annelik rolüne katkısı, eşitlik duygusunu artırabilir. Bu durumda, çiftler, aile sorumluluklarını eşit bir şekilde paylaştıkları için, daha sağlıklı bir aile ortamı oluşturabilirler. Üçüncüsü, destek sunmaktır. Kocaların kadınların annelik rolüne katkısı, kadınların moral ve motivasyonunu artırabilir. Bu durumda, kadınlar, kocalarının desteği sayesinde, annelik rollerini daha iyi yerine getirebilirler. Dördüncüsü, çocuklarına model olmaktır. Kocaların kadınların annelik rolüne katkısı, çocuklar için iyi bir model olabilir. Bu durumda, çocuklar, eşitlik, paylaşım ve destek gibi değerleri öğrenirler. Beşincisi, iletişim kurmaktır. Bu durumda, çiftler, birbirlerinin ihtiyaçlarını daha iyi anlarlar ve sağlıklı bir iletişim kurarlar.
Annelerin annelik rollerini hissetmelerine yardımcı olan en önemli etken, onların çocuklarının evlat olma rollerini yerine getirmeleridir. Evlat olma rolünü engelleyen birtakım etkenler vardır. Bunlardan birincisi, ebeveynlerin yokluğu ya da yetersizliğidir. Ebeveynlerin yokluğu veya yetersizliği, çocukların ihtiyaçlarını karşılamada zorlanmalarına neden olabilir. Bu durumda, çocuklar destekleyici bir ortamda büyümekten yoksun kalabilirler. İkincisi, duygusal ihmal veya istismar yaşamaktır. Duygusal ihmal veya istismar durumunda, çocukların güven duygusu ve özsaygıları olumsuz etkilenebilir. Üçüncüsü, olumsuz aile dinamiğinde yer almaktır. Ebeveynler arasındaki sürekli çatışmalar, aile içindeki rol modellerinin olumsuzluğu, eşler arasındaki çatışmalar, çocukların kendilerine ve ebeveynlerine karşı güvensiz hissetmelerine neden olabilir. Dördüncüsü, ayrılık veya boşanmanın gerçekleşmesidir. Bu durumda, çocuklar güvenlik ve istikrar duygusundan yoksun kalabilirler ve ebeveynlerin ayrılığı veya boşanması, çocukların kimlik gelişiminde olumsuz etki yapabilir. Beşincisi, ekonomik zorluklar yaşamaktır. Ekonomik zorluklar, ebeveynlerin çocuklarına yeterli bakım ve desteği sağlamasını engelleyebilir. Bu durumda, çocukların ihtiyaçlarının karşılanması ve destekleyici bir ortamda büyümeleri zorlaşabilir.
Din ve maneviyat açısından da annelik ele alınabilir. Öncelikle, Allah insanlara ve bütün varlıklara bakım sunan, en önemli varlıktır. Bu yönüyle Yüce Yaratıcı, kendisini bütün insanların Velisi olarak görmemizi istemektedir. Bu konuda, Bakara Suresi 257. ayette: “Allah iman edenlerin velisidir; onları karanlıklardan aydınlığa çıkarır. İnkâr edenlerin velileri ise sahte tanrılardır; onları aydınlıktan çıkarıp karanlıklara sokarlar. İşte bunlar ateşliklerdir, bunlar orada devamlı kalıcıdırlar.” şeklinde ifade edilerek, annelerimiz üzerinden Yüce Yaratıcının bakım sunuculuğunun anlaşılması istenmektedir. İkinci olarak, annelerimizin ne kadar çok zahmetli bir yükün altına girdiklerini bize hatırlatılmaktadır. Bu konuda Lokman Suresi 14. ayette: “Biz insana anne babasıyla ilgili öğütler verdik. Annesi, güçten kuvvetten düşerek onu karnında taşımıştır; çocuğun sütten kesilmesi iki yıl içinde olur. Bunun için (ey insan), hem bana hem anne babana minnet duymalısın; sonunda dönüş yalnız banadır.” ve Ahkaf Suresi 15. ayette: “İnsana, anne ve babasına iyi davranmasını emrettik. Annesi onu zahmete katlanarak taşıdı ve zorluk çekerek doğurdu. Karnında taşıması ve sütten kesmesinin süresi otuz aydır. Nihayet çocuk olgunluğuna ulaşıp kırk yaşına girince şöyle yakarır: “Rabbim! Bana ve anne babama lütfettiğin nimete şükretmeye, razı olacağın işleri yapmaya beni muvaffak kıl. Benden gelecek nesli hayırlı eyle. Dönüp kapına başvurdum ve ben şüphesiz sana boyun eğenlerdenim!” şeklinde ifade edilmektedir. Benzer şeklide günde en az 26.000 ila 28.000 arasında insana oksijen göndererek, insanın ciğerlerini havalandıran Yüce Bakım Sunucuyu anlamamız ve bu noktada bizlere sunulan nimetler için şükür istenmektedir. Üçüncüsü, annelik rollerinin yerine getirilmesinin çok önemli bir yük olduğu ve bu durum karşısında insanların nankörlük yapmayarak annelerine minnettarlık duyguları içerisinde olmaları istenmektedir. Bu konuda İsra Suresi 23 ve 24. ayetlerde: “Rabbin, sadece kendisine kulluk etmenizi ve anne babanıza iyi davranmanızı emretti. Onlardan biri veya ikisi senin yanında yaşlanırsa onlara öf bile deme! Onları azarlama! İkisine de gönül alıcı güzel sözler söyle. Onlara merhametle ve alçak gönüllülükle kol kanat ger. “Rabbim! Onlar nasıl küçüklükte beni şefkatle eğitip yetiştirdilerse şimdi sen de onlara merhamet göster” diyerek dua et ” şeklinde ifade edilerek bu minnettarlığın nasıl yansıtılacağı bizlere hatırlatılmaktadır. Benzer şekilde ibadetlerin kendisi de Yüce Allah’a minnettarlığını en güzel ifadesidir. Dördüncü olarak, annelerimize hayırlı birer evlat olmamız istenmektedir. Bunun için annelerimize sevgi ve saygı göstermek; onlarla iletişim kurmak gerekir. Onların ihtiyaçlarını anlamak, sorunları paylaşmak ve onlara yardımcı olmak; onların yaşadığı zorlukları hafifletmek ve ihtiyaçlarına destek olmak gerekir. Kendimize ve ailemize karşı sorumlu davranmak; söz verdiğimiz şeyleri yerine getirmek ve dürüst olmak gerekir. İnsanlara karşı iyilik yapmak, yardımsever olmak, sevgi ve şefkat göstermek ile annemizin sağlığı, mutluluğu ve huzuru için dua etmek gerekir. Annelerimizin ilgi alanlarını, yaşadıkları zorlukları, ihtiyaçlarını ve hayallerini anlamak için bilgi edinmek gerekir.
Sonuç olarak, insanın ömür dakikaları çok önemlidir ve değerlidir. Annelerimiz ile kurduğumuz olumlu ilişkiler kendimizi iyi hissetmemizin yanında sonsuz mutluluğun bir aracıdır. Annelerimizin, annelik rollerini yerine getirmelerinde onlara başarılar dilerim. Başta kendi anneme ve bütün annelere minnettarlıklarımı sunarak, onların anneler gününü kutlarım.
.
Benmerkezci düşünmenin bir adım ötesine geçmek: Somut düşünmek
Benmerkezci düşünme şekli, pek çok gelişimin önünde önemli bir engel olarak görülmektedir. Bu düşüncenin yerine insanları ve toplumları geliştiren, farklı düşünme şekilleri de vardır. Bunlar arasında somut düşünmek de yer alır.
Somut düşünmek nedir? Somut düşünmek, gerçek ve somut olarak algılanabilen şeylere odaklanan bir düşünme tarzıdır. Somut düşünmek, doğrudan gözlem veya duyusal deneyimlere dayanır. Bu düşünme tarzı, mantıksal ve somut gerçeklere dayalı kararlar almayı gerektirir. Somut düşünmek içerisinde gerçekçiliği, pratikliği, açıklayıcı olmayı barındırdığı için bilimsel ve matematiksel düşüncelerin temelini de oluşturur.
Somut düşünen insanların özellikleri nelerdir? Birincisi, gerçekçi olma eğilimindedirler.Bu bireyler, olayları ve gerçekleri kabul etme ve gerçekçi bir şekilde ele alma özelliklerine sahip olarak gerçeklerden uzaklaşmadan, somut verilerle hareket ederler. İkincisi, pratik bir yaklaşımda bulunurlar. Bu bireyler, pratik ve doğrudan yaklaşımları tercih ettikleri için gerçek dünya problemleriyle karşı karşıya kaldıklarında somut verileri kullanarak çözümler üretirler. Üçüncüsü, detaylara odaklanırlar. Bu bireyler, detaylarla ilgilenirler ve bir problemi çözerken, tüm detayları göz önünde bulundururlar. Bu durum, işlerin doğru bir şekilde yapılmasına ve hataların en aza indirilmesine yardımcı olur. Dördüncüsü, gözlem ve deneyimlere dayalı düşünürler. Somut düşünen bireyler, gerçek dünya deneyimlerine odaklanarak düşünürler ve karar verirler. Beşincisi, mantıksal düşünürler. Mantıksal düşünmek, olayları analiz etmek ve sonuçları değerlendirmek için somut veriler kullanmak anlamına gelir. Altıncısı, eyleme geçme eğilimindedirler. Bu bireyler somut veriler aracılığı ile hızlı ve etkili kararlar alarak biran önce eyleme geçerler.
Somut düşünmenin avantajları nelerdir? Birincisi, pratik ve gerçekçi çözümler üretmektir. Pratik ve gerçekçi çözümler üretmek; iş yaşamında, mühendislikte ve bilimde başarılı olmaya katkı dağlar. İkincisi, kolay karar vermektir. Somut verilere dayanarak analiz etmeyi içerisinde barındıran somut düşünme, karar verme sürecinin de hızlı ve kolay olmasına katkı sağlar. Üçüncüsü, detaylara odaklanmadır. Detaylara odaklanmak, sorunların çözümüne katkı sağlar. Dördüncüsü, günlük yaşamda başarılı olmaktır. Günlük yaşam problemlerine çözüm bulmak, başarıyı getirir.
Somut düşünmenin dezavantajları nelerdir? Birincisi, yenilikçi düşünme eksikliğidir. Sadece somut gerçeklere dayanarak düşünmek, soyut kavramlarla daha yenilikçi bir şekilde düşünmeyi engeller. İkincisi, esneklik eksikliğidir. Bu bireyler; sabit, mantıksal ve gerçekçi bir şekilde düşündükleri için olası çözümleri ve farklı bakış açılarını görmezden gelebilirler. Üçüncüsü, duygusal faktörlerin göz ardı edilmesidir. Soyut faktörleri göz ardı etmek, insanların duygularını anlamayı zorlaştırır. Dördüncüsü, iletişim zorluğudur. Bu bireyler, soyut kavramları açıklamakta zorlanabilirler ve bu nedenle iletişimde sorunlar yaşayabilirler. Beşincisi, risk almakta zorlanmaktır. Bu bireyler, genellikle gerçekler ve somut veriler kullanarak kararlar almayı tercih ettikleri için büyük, cesur ve riskli kararlar alma durumlarında zorlanırlar.
Somut düşünme becerisini geliştirmenin yolları nelerdir? Birincisi, somut verileri kullanmaktır. Somut verileri kullanmayı örnek olarak okunan bir makaledeki ya da izlenen bir filimdeki olayların; kronolojisi, karakterlerin davranışları, neden-sonuç ilişkileri gibi bilgilere dikkat etmek verilebilir. İkincisi, analiz yapmaktır. Somut verilerin toplanmasından sonraki aşma analiz yapma aşamasıdır. Olaylar arasında neden-sonuç ilişkileri kurmak, analiz etmeye yardımcı olur. Üçüncüsü, detaylara odaklanmaktır. Bir problemin bütün detaylarını görmek, problem çözmeyi kolaylaştırır. Dördüncüsü, düzenli olarak uygulama yapmaktır. Bu, günlük yaşamda karşılaşılan sorunları çözmek için zaman ayırmak ve somut verileri kullanarak çözümler üretmek anlamına gelir. Beşincisi, geribildirim almaktır. Bu başkalarının fikirlerini dinlemek ve onlardan geribildirimler almak anlamına gelir. Altıncısı, araştırma yapmaktır. Bu; okumak, öğrenmek ve bilgiler edinmek anlamına gelir.
Somut düşünme, din ve maneviyat açısından da ele alınabilir. Bu noktada somut düşünmenin aşamalarına işaret eden pek çok ayet vardır. Bakara Suresinin 164 ayetinde “Şüphesiz, göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbiri ardınca gelişinde, insanlara yarar sağlayacak şeylerle denizde seyreden gemilerde, Allah'ın gökyüzünden indirip kendisiyle ölmüş toprağı dirilttiği yağmurda, yeryüzünde her çeşit canlıyı yaymasında, rüzgârları ve gökle yer arasındaki emre amade bulutları evirip çevirmesinde elbette düşünen bir topluluk için deliller vardır.” şeklinde ifade edilerek somut veriler üzerinden Yaratıcının tanımasına dikkat çekilmektedir.Rûm Sûresi, 8. ayette: “Onlar, kendi nefisleri(nin yaratılış incelikleri) hakkında hiç düşünmediler mi? Hem Allah gökler ile yeri ve ikisi arasındakileri ancak hak ve hikmete uygun olarak ve belirli bir süre için yaratmıştır.” şeklinde ifade edilerek yaratılış gerçeğine analitik bir şekilde yaklaşılması önerilmektedir. Nahl Sûresi 65. ile 66. ayetlerinde: “Allah gökten su indirdi de onunla yeryüzünü ölümünden sonra diriltti. Şüphesiz bunda dinleyecek bir toplum için bir ibret vardır (65). Şüphesiz (sağmal) hayvanlarda da sizin için bir ibret vardır. Onların karınlarındaki fışkı ile kan arasından (süzülen) içenlere halis ve içimi kolay süt içiriyoruz. Hurma ağaçlarının meyvelerinden ve üzümlerden hem içki, hem de güzel bir rızık edinirsiniz. Elbette bunda aklını kullanan bir toplum için bir ibret vardır (66)” şeklinde ifade edilerek detaylara odaklanma örneklendirilmektedir. Âl-i İmrân Sûresi 191. Ayette: “Onlar ayaktayken, otururken ve yanları üzerine yatarken Allah'ı anarlar. Göklerin ve yerin yaratılışı üzerinde düşünürler. "Rabbimiz! Bunu boş yere yaratmadın, seni eksikliklerden uzak tutarız. Bizi ateş azabından koru" derler.” şeklinde ifade edilerek, düzenli olarak uygulama yapmaya işaret edilmektedir. En'âm Sûresi 126. Ayette: “Bu, Rabbinin dosdoğru yoludur. Şüphesiz düşünüp öğüt alacak bir toplum için ayetleri ayrı ayrı açıkladık” şeklinde ifade edilerek geribildirim almaya işaret edilmektedir. A'râf Sûresi 185. ayette: “Onlar göklerdeki ve yerdeki sınırsız hükümranlık ve nizama, Allah'ın yarattığı her şeye, ecellerinin yaklaşmış olabileceğine hiç bakmadılar mı? Peki, bundan sonra artık hangi söze inanacaklar?” ve Yunus Sûresi 101. ayette: ”De ki: "Göklerde ve yerde neler var, bir baksanıza." Fakat ayetler ve uyarılar inanmayan bir topluma hiçbir fayda sağlamaz.” şeklindeki ifadelerle sürekli araştırma yapmaya işaret edilmektedir.
Sonuç olarak, insana düşünmesi için gerekli donanımlar verilmiştir. Bu donanımları israf etmemek için sürekli bir şekilde kullanmak gerekir. Somut düşünme aşamalarını kullanarak düşünce dünyamızı zenginleştirebiliriz. Böylece, bilişsel açıdan bir adım daha ileriye geçmiş oluruz. Zira insan için düşünme gibi her nimet değerlidir. Düşünce üreterek kendimize ve toplumumuza faydalı birer insan olmayı umut eder iyi bayramlar dilerim.
.
Düşünce Dünyamızı Zenginleştirmek: Soyut ve Soyut Ötesi Düşünmek
İnsanın düşünme, şekli hiyerarşik bir yapı gösterir. Düşünme hiyerarşisinin en altında, benmerkezci düşünme yatar. Bu düşünceyi sırayla; somut, soyut ve soyut ötesi düşünme şekilleri takip eder. Soyut ve soyut ötesi düşünme; tasarım yapmak, proje üretmek, çeşitli kuramlar ortaya koymak, bilime ve teknolojiye yön vermek açılarından önemlidir.
Soyut düşünme, somut ve gerçek dünyadan bağımsız olarak soyut ve kavramsal düşünme becerisidir. Bu düşünce, somut nesnelerin ve deneyimlerin ötesinde olan kavramları, fikirleri ve kuramları anlamak için kullanılır. Soyut düşünme; bütünleştirici düşünme, problem çözme, eleştirel düşünme, mantıksal düşünme ve analitik düşünme gibi zihinsel yeteneklerin gelişimine yardımcı olabilir. Soyut ötesi düşünme şekli ise, bireylerin gerçek dünyada karşılaştıkları sorunlarla başa çıkmalarına yardımcı olan daha esnek ve pratik bir düşünme şeklidir. İnsanların soyut ötesi düşünebilmeleri için; çelişkili bilgileri işlemeleri, karşıtlıkları bir arada tutmaları, ayrıntıları analiz etmeleri, farklılıkları anlamaları, bağlamsal olarak değişen sorunları çözmeleri ve diğer insanların bakış açılarını anlamaları gerekir.
Soyut ötesi düşünme için öncelikle bireylerin; farklı bakış açılarına, değerlere ve inançlara sahip insanların varlığını ve bunların eşit değerlere sahip olduğunu anlamaları gerekir. İkincisi, çelişkili fikirlerin birbiriyle nasıl uyumlu hale getirilebileceği konusunda bir anlayışa sahip olmak gerekir. Üçüncüsü, bireyler farklı fikirleri sentezleyerek yeni bir anlayışa ulaşmalıdırlar ve birçok perspektiften bakarak daha geniş bir resmi görebilmelidirler. Dördüncüsü, bireylerin düşünme süreçlerinde belirli bir durumu veya bağlamı göz önünde bulundurmaları gerekir. Beşincisi, bireyler; kendi düşüncelerine eleştirel bir şekilde bakarak, kendi zayıf noktalarını anlamak ve geliştirmek için çalışmalıdırlar.
Soyut düşünmenin avantajlarından birincisi, farklı fikirleri bütünleştirmeyi ve orijinal çözümler ortaya koymayı sağlar. İkincisi, fikirleri analiz etme ve eleştirel olarak değerlendirme becerisini geliştirir. Üçüncüsü, karmaşık problemlere farklı bir açıdan bakmayı sağlar ve daha etkili bir şekilde çözüm bulmaya yardımcı olur. Dördüncüsü, bir sorunu ayrıntılı bir şekilde incelemek ve analiz etmek için gereken analitik düşünme becerilerini geliştirir. Beşincisi, soyut kavramları açıklama ve iletişim kurma aracılığı ile sözlü ve yazılı iletişim becerilerinin geliştirilmesine yardımcı olur. Altıncısı, farklı bakış açılarını göz önünde bulundurarak daha geniş bir bakış açısı sağlar. Yedincisi, bireylerin kendi öznel düşüncelerini ve değerlerini keşfetmelerine yardımcı olur.
Soyut ötesi düşünmenin avantajlarından ilki, karmaşık problemleri çözmek için daha esnek ve yenilikçi bir yaklaşım sağlar. İkincisi, bireylerin farklı bakış açılarını anlamalarına ve toplumsal adalet için mücadele etmelerine olanak tanır. Üçüncüsü; bireyler, bilgiyi sorgulama, analiz etme ve eleştirme yeteneği kazanırlar. Dördüncüsü, farklı kültürler, değerler ve dünya görüşleri hakkında daha açık fikirli olmayı sağlar. Beşincisi, bireylerin yaşam boyu öğrenmelerine ve gelişmelerine olanak tanır.
Soyut düşünmeyi geliştirmek için ilk olarak, sanat, müzik, tiyatro gibi faaliyetlerle uğraşarak bütünleştirici özelliğimizi ortaya koymaktır. İkincisi, farklı kültürleri, inançları, görüşleri ve yaşam tarzlarını keşfetmektir. Üçüncüsü, problem çözme becerilerimizi geliştirmektir. Dördüncüsü, sürekli öğrenmeye açık olmaktır. Beşincisi, hayal gücü, soyut düşünceyi geliştirmek için önemli bir araçtır. Altıncısı, bulmaca çözmek, zekâ oyunları oynamak, beyin fırtınası yapmak gibi faaliyetler gerçekleştirmektir.
Soyut ötesi düşünmeyi geliştirmek için ilk olarak kendimize meydan okumak gerekir. Kendimize daha zorlu ve zekâ gerektiren sorular sormakla ve bunları araştırmakla başlamak gerekir. İkincisi, okuma, dinleme veya izleme yoluyla farklı kaynaklardan öğrenmeye çalışmak gerekir. Üçüncüsü, düşüncelerimizi sorgulamak, eleştirel düşünmek ve açık fikirli olmak gerekir. Dördüncüsü, kendimizi ifade etmek gerekir. Bu yeni fikirler öğrendiğimizde veya farklı bir bakış açısı kazandığımızda, bunları yazılı veya sözlü olarak ifade etmek demektir. Beşincisi, farklı bakış açıları ve görüşler hakkında daha fazla bilgi edinmek için tartışmalara katılmak gerekir. Altıncısı, çeşitli problemler belirmek ve bunları çözmek gerekir. Yedincisi, farklı kültürlerle tanışmak, yeni hobiler edinmek veya farklı bir alanda çalışmak gibi yeni deneyimler kazanmak soyut ötesi düşünmeyi geliştirir.
Eğer bir ilahi dine inanıyorsanız, mutlak anlamda soyut ve soyut ötesi düşünen tek varlık Yaratıcını ta kendisidir. Bu konuda birkaç noktanın altını çizmek gerekir. Öncelikle, soyut ve soyut ötesi düşünme şekli belli bir emeği, çabayı gerektirir; kendi başına gelişemez. Bu konuda, Bakara Suresi, 269. ayette: “Kime dilerse hikmeti ona verir; şüphesiz kendisine hikmet verilene büyük bir hayır da verilmiştir. Temiz akıl sahiplerinden başkası öğüt alıp-düşünmez.” şeklinde ifade edilerek soyut ve soyut ötesi düşünmek hikmete sahip olmanın en önemli aracı olarak görülmektedir. İkinci olarak, soyut ve soyut ötesi düşünme için en önemli modeller peygamberlerdir. Bu konuda Araf Suresi, 144. ayette: “(Allah:) "Ey Musa" dedi. "Sana verdiğim Risalet’imle ve seninle konuşmamla seni insanlar üzerinde seçkin kıldım. Sana verdiklerimi al ve şükredenlerden ol.” şeklinde ifade edilmektedir. Üçüncü olarak, soyut ve soyut ötesi düşünmeyi geliştirmek için kutsal kitaplar önemli araçlar olarak görülmektedir. Bu konuda Kehf Suresi, 54. ayette: “Ant olsun, bu Kur'an'da insanlar için Biz her örnekten çeşitli açıklamalarda bulunduk. İnsan, her şeyden çok tartışmacıdır.” şeklinde denilmektedir. Dördüncüsü, soyut ve soyut ötesi düşünmenin bütün aşamalarına çeşitli ayetlerle değinilmektedir.
Soyut ötesi düşünme açısından birinci aşama ile ilgili olarak, Mü'min Suresi, 68. ayette: “Onlar, yine de o sözü (Kur'an'ı) gereği gibi düşünmediler mi, yoksa onlara, geçmişteki atalarına gelmeyen bir şey mi geldi?” şeklinde ifade edilerek insanlık tarihinde kavimler farklı olsalar dahi imtihan edilme gerçeğinde birleşerek onların eşit değerde oldukları ifade edilmektedir. İkinci aşamada Kur’an’da, birbiriyle çelişen örnekler üzerinden ortaya çıkan uyum ele alınmaktadır. Örneğin bu konuda Hud Suresi, 24. ayette: “Bu iki grubun örneği; kör ve sağır ile gören ve işiten gibidir. Örnekçe bunlar eşit olur mu? Yine de öğüt alıp-düşünmeyecek misiniz?” ve Nahl Suresi, 17. ayette: “Yaratan, hiç yaratmayan gibi midir? Artık öğüt alıp-düşünmez misiniz?” ve Furkan Suresi, 62. ayette: “O, gece ile gündüzü birbiri ardınca kılandır; öğüt alıp-düşünmek isteyenler ya da şükretmek isteyenler için.” şeklinde ifade edilmektedir. Üçüncü aşamaya örnek olarak, Zümer Suresi, 6. ayette: “Sizi tek bir nefisten yarattı, sonra ondan kendi eşini var etti ve sizin için davarlardan sekiz çift indirdi. Sizi annelerinizin karınlarında, üç karanlık içinde, bir yaratılıştan sonra (bir başka) yaratılışa (dönüştürüp) yaratmaktadır. İşte Rabbiniz olan Allah budur, mülk O'nundur. O'ndan başka İlah yoktur. Buna rağmen nasıl çevriliyorsunuz?” şeklinde ifade edilerek yaratılışın en büyük sentezleme olduğu belirtilmektedir. Dördüncü aşamaya örnek olarak, Muhammed Suresi, 18. ayette: “Artık onlar, kıyamet-saatinin kendilerine apansız gelmesinden başkasını mı gözlüyorlar? İşte onun işaretleri gelmiştir. Fakat kendilerine geldikten sonra öğüt alıp-düşünmeleri onlara neyi sağlar?” şeklinde ifade edilerek düşünme süreçlerinde bağlam ve zaman etkisine işaret edilmektedir. Beşinci aşamaya örnek olarak, Hac Suresi, 66. ayette: “Sizi diri tutan, sonra öldürecek, sonra da diriltecek olan O'dur. Gerçekten insan pek nankördür.” şeklinde ifade edilerek insanın önemli bir zaafı üzerinde durulmaktadır.
Tüm bunların yanında, insanın soyut ve soyut ötesi düşünmesindeki en önemli engellerden biri insanın kişiliğinde yer alan ididir (nefsidir). İnsanın idinin en önemli özelliği, burada ve şimdiye odaklanmasıdır. Burada ve şimdiye odaklanmak, onu benmerkezci düşünceye yöneltmektedir. İnsanın sadece burada ve şimdiye odaklanarak yaşamasının ona kaybettirdikleri, Secde Suresi, 17. ayette: “Artık hiçbir nefis, yaptıklarına karşılık olmak üzere kendileri için gözler aydınlığı olarak nelerin (sayısız nimetlerin) saklandığını bilmez.” ve Mü'min Suresi, 17. ayette: “Bugün her bir nefis, kendi kazandığıyla karşılık görür. Bugün zulüm yoktur. Şüphesiz Allah, hesabı seri görendir.” şeklinde ifade edilmektedir. İdin ikinci bir özelliği ise, acıdan kaçınıp hazza ulaşmaktır. Bu özelliği de soyut ve soyut ötesi düşünmek için önemli engellerden biridir. Bu konuda Fussilet Suresi, 49. ayette: “İnsan, hayır istemekten bıkkınlık duymaz; fakat ona bir şer dokundu mu, artık o, ye'se düşen bir umutsuzdur.” şeklinde ifade edilerek idin iki yönüne işaret edilmektedir.
İnanç açısından soyut ve soyut ötesi düşünmeyi artırmanın pek çok yolu vardır. Öncelikle, insan sonsuz ihtiyaçlarının ve yaşamını tehdit eden sayısız engellerin var olduğunu; kendisinin bir yaratıcı değil de organizmik bir yapıda yaratılan olduğu gibi gerçekleri unutmamalıdır. Bu konun önemi Necm Suresi, 24. ayette: “Yoksa insana 'her arzu edip dilekte bulunduğu' şey mi var?” ve Nisa Suresi, 28. ayette: “Allah (ağır yükleri) sizden hafifletmek ister: (Çünkü) insan zayıf olarak yaratılmıştır.” şeklinde ifade edilmektedir. İkincisi, insan yaşamında ahireti merkeze alarak geniş bir resmi görebilir. Bu noktada sonsuz mutluluk için ahiret merkezli bir soyut ve soyut ötesi düşünme önerilmektedir. Bu konuda Kıyamet Suresi, 36. ayette: “İnsan, 'kendi başına ve sorumsuz' bırakılacağını mı sanıyor?” ve Nazi’at Suresi, 35. ayette: “O gün, insan, neye çaba harcadığını düşünüp-anlar.” ve Tahrim Suresi, 6. ayette:” Ey iman edenler, kendinizi ve yakınlarınızı ateşten koruyun ki onun yakıtı insanlar ve taşlardır; üzerinde oldukça sert, güçlü melekler vardır. Allah kendilerine neyi emretmişse ona isyan etmezler ve emredildiklerini yerine getirirler.” şeklinde ifade edilmektedir. Üçüncüsü, soyut ve soyut ötesi düşünme için en önemli egzersiz kaynağı soyut ve soyut ötesi düşünme içeriklerini içerisinde barındıran kutsal kitaplardır. Bu konuda Rum Suresi, 58. ayette: “Ant olsun, Biz bu Kur'an'da insanlar için her örneği gösterdik. Şüphesiz, sen onlara bir ayetle geldiğin zaman, o inkâr edenler, mutlaka "Siz ancak muptil olanlardan başkası değilsiniz" derler.” ve Zümer Suresi, 27. ayette: “Ant olsun, Biz bu Kur'an'da, belki öğüt alıp-düşünürler diye, insanlar için her bir örnekten verdik.” ve Hac Suresi, 8. ayette:” İnsanlardan kimi, hiçbir bilgisi, yol göstericisi ve aydınlatıcı kitabı olmaksızın Allah hakkında tartışır-durur.” şeklinde ifade edilmektedir. Sonuç olarak insanlar kutsal kitapları okuyarak soyut ve soyut ötesi düşünmeyi artırabilirler.
Sonuç olarak, soyut ve soyut ötesi düşünmek insanların ve insanlığın gelişimi için önemli araçlardır. İlahi dine inanan insanlar için ise, soyut ve soyut ötesi düşünmek Yaratıcının kâinatı nasıl bir “ilahi tasarıma dönüştürdüğünü” anlamanın en önemli yoludur. Düşünce dünyamızı zenginleştirerek sonsuz hikmeti, erdemi ve mutluluğu yakalamayı umut eder olasılıklar içerisinde en iyi olasılık olmamızı dilerim.
.
Vatansever bireylerin psikolojisi
İnsan, bağlanabilen bir varlıktır. İnsanın bağlandığı gerçeklikler arasında; ebeveynler, kardeşler, arkadaşlar, akrabalar, sevilenler gibi insanlar yer alır. İnsan, sadece insana bağlanmaz. İnsanın bağlandığı önemli öğelerden biri de onun vatanıdır. Anadolu, çok önemli uygarlıkların beşiği olmuş ve yüz yıllarca vatan toprağı olarak kabul edilmiş önemli mekânlardandır. Şair bu topraklar için “Seni çok sevenler(!) çok örseledi, Oy güzel vatanım oy Anadolu, Açların çalıştı, tokların yedi, Oy güzel vatanım oy Anadolu” şeklindeki dizeleri ile vatana karşı, vatanseverlik ve vatan hainliği olmak üzere iki önemli tutumun var olduğunu bizlere hatırlatmaktadır. Peki, vatanseverlik nedir?
Vatanseverlik, bir kişinin ya da bir grubun; ülkesine, değerlerine, yurttaşlarına bağlılığı ve sevgisi olarak ele alınır. Bu bağlığın ve sevginin, önemli işlevleri vardır. Bunlardan ilki, ülkenin çıkarlarına ve gelişimine katkıda bulunmak için çaba sarf etmektir. İkincisi ise, ülke içerisindeki huzur ve istikrarın sürdürülmesine yardımcı olmaktır. Üçüncüsü, ülkenin tarihini, kültürünü ve toplumsal dokusunu korumak ve geliştirmek için çalışmaktır. Önemli bir hatırlatma yapmak gerekir ki vatanseverlik kavramı, aşırı milliyetçilik gibi ayrımcılığa ve önyargıya yol açabilecek anlayışlardan ayrılmalıdır. Vatanseverlik, ülkeye bağlılık ve sevgi duygusunu ifade ederken aynı zamanda diğer ülkelerle ve kültürlerle saygı ve anlayış içinde ilişki kurmayı da gerektirir.
Vatanseverliği artıran faktörler nelerdir? Vatanseverliği artıran pek çok faktör vardır. Birincisi, eğitimdir. Alınan eğitimle insanlar; vatanları hakkında bilgi sahibi olarak vatanseverlik duygularını geliştirirler. Böylece kendi tarihleri, kültürleri, coğrafyaları ve toplumsal yapıları hakkında bilgi sahibi olanlar, vatanlarına bağlılıklarını artırabilirler. İkincisi, güvenliktir. Bireyler ülkelerinde huzur, güvenlik ve istikrarın sağlandığını hissettiklerinde onların vatanlarına olan bağlılıkları artabilir. Üçüncüsü, toplumsal dayanışmadır. Bireyler, birbirlerine destek olduklarında vatanlarının geleceği konusunda daha fazla umutlu olabilirler. Dördüncüsü, vatanseverlik kültürüdür. Vatanseverlik kültürü; tarih, dil, sanat, spor ve diğer toplumsal faaliyetler gibi farklı yönleriyle vatanseverlik duygularını pekiştirebilir. Beşincisi, milli birlikteliktir. Bireyler ülkelerindeki farklı kültürlerin, inançların ve etnik grupların bir arada yaşayabilmesini sağlayan milli birliktelik anlayışı sayesinde, vatanlarına daha fazla sahip çıkabilirler.
Vatansever insanların özellikleri nelerdir? Vatansever insanların pek çok özelliği vardır. Birincisi, ülkeye bağlılıktır. Bu bireyler, ülkeleri için çalışırlar ve ülkenin yararına olan şeylere katkı sağlamak için çaba gösterirler. İkincisi, ülkelerine sevgi ve saygı göstermektir. Bu bireyler ülkelerinin tarihine, kültürüne ve insanlarına saygı gösterirler. Üçüncüsü, sorumluluktur. Bu bireyler, ülkelerinin geleceği için sorumluluk hissederler. Sadece kendi yaşamları için değil ülkelerindeki siyasi, ekonomik ve toplumsal konularda da sorumluluk alırlar. Dördüncüsü, adaletten ve eşitlikten yanadırlar. Bu bireyler, kendi hakları ve özgürlükleri kadar, başkalarının da haklarına saygı gösterirler. Beşincisi, hoşgörü ve anlayış sahibidirler. Vatanseverler, farklılıklara hoşgörü ile yaklaşarak diğer insanların görüşlerine ve inançlarına saygı gösterirler. Altıncısı, birlik ve dayanışma içindedirler. Vatanseverler, ülkelerindeki birlik ve dayanışma duygusunu güçlendirecek çalışmalarda yer alırlar. Yedincisi, vatanseverlik kültürünü devam ettirmektir. Bunun için bu bireyler ülkelerinin tarihini, kültürünü, sanatını, müziğini ve diğer yönlerini öğrenirler ve bu kültürü koruma ve geliştirme konusunda çaba gösterirler.
Sonuç olarak, bir insanın vatanı kendi evi gibidir. Evsiz yaşmak nasıl mümkün değilse vatansız yaşamak da o derece mümkün değildir. Tüm bunların yanında insanın ölümlü bir varlık olması gerçeği, yaşadığı vatanın tıpkı hayatı gibi ona emanet olarak verildiğinin kanıtıdır. Bu konuda Mü'min Suresi, 39. ayette: "Ey kavmim, gerçekten bu dünya hayatı, yalnızca bir meta (kısa süreli bir yararlanma)dır. Şüphesiz ahiret, (asıl) karar kılınan yurt odur.” şeklinde belirtilmektedir. Eğer ilahi bir dine inanıyorsanız, asıl ve sonsuz vatana ulaşmanın yolu emanet olarak verilen vatan için şükretmekten ve onu korumaktan geçer. Bu konuda Kasas Suresi, 77. ayete: "Allah'ın sana verdiğiyle ahiret yurdunu ara, dünyadan da kendi payını (nasibini) unutma. Allah'ın sana ihsan ettiği gibi sen de ihsanda bulun ve yeryüzünde bozgunculuk arama. Çünkü Allah, bozgunculuk yapanları sevmez." şeklinde ifade edilmektedir. Gerek bu dünyadaki gerekse sonsuzluktaki vatanlarımızda huzurlu ve mutlu bir şekilde yaşam sürdürmemizi dilerim.
.
Toplumsal ve Bireysel Gelişimin Önündeki En Büyük Engel: Benmerkezci Düşünmek
İnsan, düşünen bir varlıktır. Düşünce gelişimi ise aşamalı ilerlemektedir. Bu aşamanın en alt basamağını benmerkezci düşünme oluşturmaktadır. İnsanlar, bu aşamayı başarılı bir şekilde atlatmazlarsa sağlıklı bir düşünce gelişimine ulaşamazlar. Benmerkezci düşünce; değişime ve yeniliğe kapalı olmak, olası riskleri ve zararları görememek, başkalarının bakış açısını alamamak ve başkalarının haklarını ihlal etmek, sorunları çok yönlü çözememek gibi özellikleri barındırdığı için toplumsal ve bireysel gelişimin önünde önemli bir tehdittir.
Peki, benmerkezci düşünce nedir? Benmerkezci düşünce, kişinin sadece kendi bakış açısını ve ihtiyaçlarını önemsediği bir düşünce biçimidir. Benmerkezci düşünen insanlar, diğer insanların bakış açılarına ve ihtiyaçlarına göre hareket etmeyi veya düşünmeyi zor bulabilirler. Bu durumun bir sonucu olarak bu bireyler, diğer insanların ihtiyaçlarını anlamakta veya onlarla empati kurmakta zorluk çekebilirler. Benmerkezci düşünce, çocukluk ve ergenlik döneminde sık görülse de bazı yetişkinler için yetişkinlik döneminde de devam edebilir.
Benmerkezci düşünen insanların özellikleri nelerdir? Birincisi, empati kurmakta zorlanmaktır. Bu bireyler, başkalarının duygularını anlamakta, kendilerini diğer insanların yerine koymakta ve başkalarının bakış açısını anlamakta güçlük çekebilirler. İkincisi, kibirli davranmaktır. Başkaları ile empati kuramayan bireyler, kendilerini diğer insanlardan üstün görerek onlara küçümseyici bir şekilde davranabilirler. Üçüncüsü, yönlendirici bir şekilde davranmaktır. Bu bireyler, kendi isteklerini elde etmek için başkalarını araç olarak kullanabilirler. Dördüncüsü, ilgisizliktir. Bu bireyler; başkalarının ihtiyaçlarına, isteklerine, düşüncelerine ve sorunlarına karşı ilgisiz davranırlar. Beşincisi, kendine güvendir. Bu bireyler, kendi düşüncelerine sıkı sıkıya bağlı kaldıkları için başka insanların fikirlerine açık değildirler ve dışarıdan gelen eleştirilere karşı savunmacı tepkiler ortaya koyarlar.
Benmerkezciliğin ve benmerkezci düşünmenin nedenleri nelerdir? Birincisi, çocukluk dönemindeki deneyimlerdir. Aşırı koruyucu ya da ilgisiz ana-baba tutumu ile yetişmek benmerkezci düşünmeye neden olmaktadır. İkincisi, kişilik özellikleridir. Narsistik, Makyavel ve Anti Sosyal gibi kişilik özelliklerine sahip olmak benmerkezci düşünmeye neden olmaktadır. Üçüncüsü, duygusal sorunlar yaşamaktır. Depresyon ve kaygı gibi sorunlar yaşamak bireylerin kendilerini diğer insanlardan yalıtmalarına, benmerkezci olmalarına ve düşünmelerine neden olur. Dördüncüsü, kültürel etkilerdir. Başarı ve gücün önemli olduğu kültürlerde bireyler, kendilerini diğer insanlardan üstün görerek diğerlerinin duygularını ve düşüncelerini önemsemezler. Beşincisi, sosyal beceri eksikliğidir. Sosyal beceri eksikliği, diğer insanların duygularını ve düşüncelerini anlamayı engellediği için benmerkezci bir şekilde düşünmeye neden olur.
Benmerkezci düşünmenin olumsuz sonuçları nelerdir? Birincisi, iletişim problemleri yaşamaktır. Bu bireyler, kendilerine odaklandıkları için işbirliği ve iletişim gerektiren durumlarda, iletişim problemlerini ortaya çıkarırlar. İkincisi, empatiden yoksun iletişimde bulunmaktır. Üçüncüsü, önyargılı olmaktır. Kendi düşüncelerine aşırı odaklanmak, diğer düşüncelere ve kişilere karşı önyargılı davranmayı ortaya çıkarır. Dördüncüsü, risk alma eğiliminin artmasıdır. Bu bireyler, düşüncesizce davranarak risk alırlar ve bu da olumsuz sonuçlara neden olur. Beşincisi, yargılayıcı olmaktır. Bu bireyler, başkalarını sürekli kendi belirledikleri ölçütlere göre yargılarlar. Altıncısı, duygusal sorunlar yaşamaktır. Bu bireyler, gerek duygusal gerekse toplumsal açıdan pek çok sorun yaşayabilirler.
Benmerkezci düşünmekten kurtulmak için neler yapılmalıdır? Birincisi, bakış açısı almaktır. Başkalarının duygularını, ihtiyaçlarını ve düşüncelerini sorarak bakış açısı alıp benmerkezci düşünceden uzaklaşabiliriz. İkincisi, farkındalık geliştirmektir. Neden benmerkezci düşündüğümüze yönelik farkındalık geliştirmek geliştirici bir etki oluşturur. Üçüncüsü, iletişim becerilerini geliştirmektir. Dinleme, soru sorma, geribildirim verme ve alma gibi beceriler etkilidir. Dördüncüsü, yeni deneyimler yaşamaktır. Farklı kültürleri, yaşam tarzlarını ve insanları tanımak, bakış açımızı genişleterek daha esnek bir düşünceye sahip olmamıza neden olur. Beşincisi, öz eleştiri yapmaktır. İnsanlar kendi inançlarını, düşüncelerini ve davranışlarını sorgulayarak oluşan farkındalıkla benmerkezcilikten uzaklaşabilirler. Altıncısı, yeni deneyimler yaşamaktır. İnsanlar farklı konularda okumalar yaptıklarında, yeni beceriler ve farklı diller öğrendiklerinde bakış açılarını genişleterek daha açık fikirli olurlar.
İnsanın benmerkezciliği, din ve maneviyat açısından da değerlendirilebilir. Öncelikle, insanın benmerkezci bir varlık olduğu, ilahi dinlerde beyan edilmektedir. Örneğin bu konuda, Mü'min Suresi, 37. ayete: "O (bütün gerçek), yalnızca bizim yaşamakta olduğumuz bu dünya hayatımızdan ibarettir; ölürüz ve yaşarız, biz diriltilecekler değiliz.” şeklinde ifade edilerek insanın sadece inanmak istediğine odaklandığı vurgulanmaktadır. Benzer şekilde Rum Suresi, 7. ayette: “Onlar, dünya hayatından (yalnızca) dışta olanı bilirler. Ahiretten ise gafil olanlardır.” şeklinde ifade edilerek, insanın gerçekliğin sadece bir boyutuna odaklanması yönüyle benmerkezci olması vurgulanmakladır. İkinci olarak, ilahi dinlerde insanların bakış açıları gönderilen peygamberler ve kutsal kitaplar aracılığı ile genişletilmeye çalışılmaktadır. Bu konuda En'am Suresi, 130. ayete: “Ey cin ve insan topluluğu, içinizden size ayetlerimi aktarıp-okuyan ve bu karşı karşıya geldiğiniz gününüzle sizi uyarıp-korkutan elçiler gelmedi mi? Onlar: "Nefislerimize karşı şehadet ederiz" derler. Dünya hayatı onları aldattı ve gerçekten kâfir olduklarına dair kendi nefislerine karşı şehadet ettiler.” ve Kehf Suresi, 54. ayette: “Ant olsun, bu Kur'an'da insanlar için Biz her örnekten çeşitli açıklamalarda bulunduk. İnsan, her şeyden çok tartışmacıdır.” şeklinde ifade edilmektedir. Üçüncü olarak, insan kendince çeşitli nedenler ortaya koyarak benmerkezciliğini sürdürmektedir. Bu konuda Yunus Suresi, 2. ayete: “İçlerinden bir adama: "İnsanları uyar ve iman edenlere, muhakkak kendileri için Rableri Katında 'gerçek bir makam' olduğunu müjde ver" diye vahyetmemiz, insanlara şaşırtıcı mı geldi? İnkâr edenler: "Gerçekten bu, açıkça bir büyücüdür" dediler.” şeklinde ifade edilmektedir. Dördüncü olarak, insanın benmerkezciliği sonsuzlukta tamamen yıkılacaktır. Bu konuda Secde Suresi, 12. ayette “O günahkârları rablerinin huzurunda başlarını önlerine eğmiş halde şöyle derlerken bir görsen: “Rabbimiz! Gördük ve işittik; bizi geri gönder de rızana uygun işler yapalım, artık kesin olarak inandık!” ve 14. ayette: “(Onlara denecek ki:) “Bu gününüzle karşılaşmayı unutmanız sebebiyle cezayı tadın bakalım! İşte şimdi biz de sizi unuttuk; haydi yaptıklarınızın bedeli olarak ebedî azabı tadın şimdi!” şeklinde ifade edilmektedir.
İnsan, ister inansın ister inanmasın, “insanın bir yolcu olduğu gerçeği” değişmez. İnanmayanlar için yolculuk ölümle son bulurken; inanlar için yolculuk ahirette son bulacaktır. Sonuçta insanlar yolculukları sürecinde, ancak bakış açısı alarak gelişirler ve hakikati algılarlar. Bu bağlamda dünyanın bizden ibaret olmadığı gerçeğini aklımızdan çıkarmadan, benmerkezcilikten kurtulup bilişsel açıdan büyümemizi ve gelişmemizi umut eder, mutlu günler dilerim.
.
İnanmanın Psikolojisi: Yaratıcının Bakış Açısından "İnsan Olmanın Sırrını Anlayanların" Psikolojisi
İnsan; gelecek, geçmiş ve şimdi de varlığını sürdüren ve sürdürmek isteyen bir canlıdır. İnsanın sahip olduğu bu özellikler, kaçınılmaz olarak kendi geleceğini ve bütün varlıkların geleceğini düşünmesini sağlar. Bu noktada inanmak, onun için varlık alanını genişletme çabasıdır. Peki, insan neden inanır?
İnsanların dini inançlara yönelmelerinin nedenleri nelerdir? Öncelikle, insanın ontolojik gerçekliği dini inançlara yönelmeyi gerekli kılar. Bandura’ya göre insanın, geleceği düşünme ve kestirme, kendini düzenleme, sembolleştirme, model alarak öğrenme ve öz yargılama gibi kapasiteleri vardır. Bu kapasiteler, insanlara hayvanlar gibi sadece anı düşünerek yaşamayacaklarını, uzak ve yakın geleceklerini düşünerek de yaşamaları gerektiğini gösterir. Dini inançlar, insanın bu kapasitelerini kullanarak oluşturduğu önemli anlam alanlarından birdir ve bu özellik sadece insana aittir. Pek çok dini yaklaşıma göre de bu özellikleri Yaratıcının insana bahşetmesinin nedenleri; insanın kendi kabiliyetlerini ve yeteneklerini geliştirmesi, manevi açıdan yücelmesi, kâinatta tecelli eden Yaratıcının isimlerinin, sıfatlarının ve fiillerinin anlaşılması, insanların kendi yaratıcılarını tanımaları ve vermiş olduğu nimetler karşısında Ona minnettarlık duygularını iletmeleridir. Bir başka deyişle Yaratıcının ifade ettiği “ilahi tasarım” hakikatinin anlaşılmasıdır. İkincisi, insanın ihtiyaçlarının ve varlığını tehdit eden faktörlerin sayısız olmasıdır. Bu ihtiyaçlar ve tehditler karşısında insanın kendisini güvende hissetmesi gerekmektedir. 100 trilyon hücreli ve sonsuz olasılıklı bir dünyada kişinin varlığını mutlak anlamda kontrol altına alması mümkün değildir. Zaten irade psikologları da insanın mutlak anlamda özgür olduğunun bir illüzyon olduğunu ifade etmektedirler. Özellikle belirsizliklerin ve stres faktörlerinin olduğu zamanlarda insanlar, güven duymaya ve anlam oluşturmaya ihtiyaç duyarlar. Pargament ve Mahoney, dini inançların insanlara anlam ve konfor duygusu vererek yaşamlarını kontrol edebileceklerine yönelik kontrol duygusu oluşturduklarını belirtmektedirler. Din psikolojisi açısından ise, sonsuz ihtiyaçları karşılayacak ve sonsuz tehditleri ortadan kaldıracak ancak sonsuz ilim, kudret, hikmet ve merhamet sahibi olan bir Yaratıcı olabilir. Üçüncüsü, insanların kimlik oluşturma yönünde hareket etmeleridir. İnsanlar, zamanda ve mekânda oluşturdukları süreklilik duygularıyla hareket ederler. Bu dünyaya gelen her bir insan, bir kimlik oluşturmak durumu ile karşı karşıyadır. Marcia’ya göre insanlar, kimlik oluştururken, ilişki ve ideoloji olmak üzere iki önemli alanda denemelerde bulunup karar verirler. Din ve dini inançlar ise, insanın kimliğinin ideoloji boyutunu oluşturur. Dördüncüsü, insanların kişiliklerinde ego ve süper ego gibi iki önemli yapının olmasıdır. İnsan, mantıklı ve vicdanlı bir varlıktır. Pek çok dini gelenek insanın gerek egosu için gerekse vicdanı için norm sunar. Kişi bu normlar aracılığı ile yaşamını sürdürür. Sahip olunan bu normlar, belirsizlikleri ortadan kaldırarak, insanın yaşamına anlam katar. Beşincisi, insanın geliştirdiği alanlardan birinin de ahlaki gelişim alanı olmasıdır. Pek çok dini yaklaşım, o dini temsil eden peygamberlere sahiptir. Kohlberge göre, peygamberlerin sahip olduğu ahlaki gelişim düzeyi, evrensel ahlaki gelişim düzeyidir. Bu noktada peygamberler, ahlaki gelişim için insanlara model olurlar. Altıncısı, kişisel deneyimlerdir. Özellikle travmatik, deneyimler, insanların oluşturdukları süreklilik algılarını bozar. Bu gibi durumlarda insanlar; kırılgan, biyolojik ve ölümlü birer varlıklar oldukları gerçeği ile yüzleşirler. Ayrıca insanların sahip oldukları manevi ve mucizevi bir iyileşme yaşamak gibi deneyimleri de onların dini inançlara yönelimlerini etkiler. Tennen ve Affleck’e göre bu tür deneyimler, insanların kendilerinden daha yüksek ve yüce bir gücün varlığına inanmalarını sağlar. Yedincisi, korku ve belirsizlikler yaşamaktır. Özellikle doğal felaketler ya da küresel bir pandemi yaşamak gibi deneyimler içerisinde olmak bireylerde belirsizlikler ve kayıplar yaşatır. Dini inançlar bu gibi zamanlarda umut oluşturur ve yeniden toparlanma olanağı sağlar. Sekizincisi, insanların tamamlanma ihtiyaçlarının olmasıdır. İnsanlar, belirsizlik ve açık uçlu durumlardan rahatsız olurlar ve karar verme süreçlerinde sonuca ulaşmaya çalışırlar. Bir başka deyişle tamamlanma ihtiyaçlarını doyururlar. Tamamlanma ihtiyacını doyurmak, insanların yaşamlarındaki karmaşık sorulara yanıt bulmalarını sağlar. İnsanlar, bu tür belirsizlikleri dini inançlar sayesinde tamamlamaya çalışırlar. Din bireylere, hayatlarının diğer yönlerinde bulamayacakları bir kesinlik ve kapalılık duygusu sağlar. Böylece din, hayata yapı ve anlam sağlayan bir dizi inanç ve uygulama sunar. Dokuzuncusu; din insanlara başkalarına zarar vermemeleri için davranışlarını, dürtülerini ve duygularını kontrol etme olanağı sunar. Psikolojide buna, ikincil kontrol denilir. Özellikle suçlularla yapılan çalışmalar, ikincil kontrolün önemini ortaya koymuştur.
Dini inançların insan yaşamına katkılar nelerdir? Öncelikle dini inançların insanların yaşamlarına olumlu katkıları bulunur. Fakat bu konuda belirleyici nokta, insanların dini inanca nasıl yöneldikleridir. Psikolojide dini inanca; dışsal (taklidi iman) ve içsel (tahkiki iman) motivasyonla yönelmek olmak üzere iki tür yönelme vardır. Dini inanca dışsal motivasyonla yönelenlerin, dini; bir örtü gibi kullandıkları, psikopatolojik örüntüler sergiledikleri bulunmuştur. Öte yandan dini inanca içsel olarak yönelen insanların ise, pozitif ruh sağlığı göstergelerine sahip oldukları bulunmuştur. Bu doğrultuda ilk olarak, dini inançlar bireye olumlu bir ruh sağlığı kazandırır. Koenig ve arkadaşlarına göre dini inançlara başvurmak, bireyi ankisyete, depresyon ve stresten korur. İkinci olarak, dindar olanların olmayanlara göre yaşam doyumlarının daha yüksek olduğu sonucuna varılmıştır. Üçüncü olarak, dini inançlara sahip olmak stresle başa çıkma gücünü artırır. Dördüncü olarak, dini inançlara sahip olmanın daha iyi fiziksel bir sağlığı ortaya çıkardığı ve ömrün uzamasını sağladığı bulunmuştur. Beşincisi; kişide dini inançların olması, önemli bir sosyal desteğe sahip olmak anlamına gelir. Altıncısı, Eryılmaz’ın araştırmasının sonuçlarına göre de dinin inancın gereğini yerine getirmek; isteklerin gerçekleşeceğine dair umut oluşturur, yakınlık ihtiyacını doyurur, güzel ahlaka neden olur, sorumlulukları yerine getirerek bireyi rahatlatır, bağlanma ihtiyacını doyurur ve stresle başa çıkmaya yardımcı olur.
İnanan ve inanmayan insanlar, saygıyı hak eden insanlardır. Çünkü her iki koşulda büyük bir meydan okumadır. Ayrıca her iki grupta mutlu olmak için inanmakta ya da inanmamaktadır. İnanlar, öncelikle ahiretteki sonsuz mutluğu tercih ederlerken; inanmayanlar ise, bu dünyadaki mutluluğu tercih etmektedirler. Tüm bunların yanında insanların, inanmamaları gibi bir gerçeklik de yoktur. İnanan insanlar ile inanmayan insanlar arasındaki temel farklılık, inanılan yaratıcı sayısıdır. Çünkü insanın ontolojik gerçekliğinde ilahi dine inanlar tek bir yaratıcı ile muhatap iken; inanmayanlar sayısız yaratıcı ile muhatap olmak zorundadır. Çünkü materyalisttik bakış açısından, insanın varlığının devam için neye ihtiyacı varsa o onun yaratıcısıdır, velev ki insanlar bu gerçeği kabul etmeseler de. Her ne olursa olsun insanlar, inanmakta ya da inanmamakta özgürdürler. Hiçbir insan inançlarından dolayı yargılanamaz. Dini inançlar açısından da tek bir yargılayıcı ve hesap görücü vardır, o da Yaratıcıdır. Farklılıklarımızı zenginlik olarak görüp yaşantımıza umut dolu ve mutlu bir şekilde devam etmemizi dilerim.
.
Seçim yapmadan önce geliştirmemiz gereken bir özellik: Karar vermenin psikolojisi
Bilişsel kapasite, insanın sahip olduğu önemli kapasitelerden biridir. Bu kapasite aracılığı ile insan, yaşamında sürekli kararlar verir. Verilen kararların bir kısmı doğru iken bir kısmı da yanlış olur. Yanlış kararların gerek bireysel gerekse toplumsal açıdan pek çok olumsuz sonucu vardır. Güzel haber şudur ki: “Karar verme, geliştirilebilen bir özelliktir.”
Karar verme nedir ve onun aşamaları nelerdir? Karar verme, bireylerin birtakım ölçütler ya da amaçlar doğrultusunda çeşitli seçenekler arasından en iyi olanını seçme süreci olarak tanımlanır. Karar verme, bir süreçtir ve onun çeşitli aşamaları vardır. Bu sürecin ilk adımı, sorunu tanımlamaktır. Bu aşamada birey, yaşanan problemi ve onun nedenlerini belirlemeye çalışır. İkincisi, bilgi toplamaktır. Sorunu tüm yönleri ile kavramak için; araştırma yapmak, toplanan verileri analiz etmek ve gerekirse uzmanlara başvurmak gibi adımlar atmak gerekir. Üçüncüsü, seçenekleri analiz etmektir. Bu aşamada birey, her bir seçeneğin olumlu ve olumsuz yanlarını analiz eder. Dördüncüsü, en iyi ve en faydalı seçeneği seçmektir. Birey, belirlediği ölçütleri ya da amaçları sağlayan en iyi seçeneği seçmelidir. Birey seçimiyle; riskleri, maliyetleri en aza indirmeyi ve en büyük yararı ortaya çıkarmayı amaçlayan bir seçeneği seçmelidir. Beşincisi, seçimi uygulamaya koymaktır. Birey, kararı etkili bir şekilde uygulamaya koymak için; bir eylem planı geliştirmek, kaynakları kullanmak ve el edilen ilerlemeleri izlemek durumundadır. Altıncısı, sonuçları değerlendirmektir. Değerlendirme sürecinde birey, seçilen alternatifin etkililiğini ölçmek ve gerekirse yeniden düzenlemeler yapmak durumundadır.
Doğru karar verememenin önündeki engeller nelerdir? Birincisi, bilgi eksikliğidir. İkincisi, önyargıdır. Üçüncüsü, zamanımızın kısıtlı olmasıdır. Dördüncüsü, analiz felci yaşamaktır. Analiz felci, seçenekleri çok uzun analiz etmek ve seçim yapamaz hale gelmek demektir. Beşincisi, grup düşüncesine uymaktır. Birey bu durumda, olası tüm seçenekleri değerlendiremez. Altıncısı, bireylerin kendilerineaşırı güvenmeleridir. Yedincisi, bağlama etkisidir. Bağlama etkisi, karar vericilerin ilk aldıkları bilgi parçasına aşırı derecede güvenmeleridir. Bu bilgiler, karar verme süreciyle ilgili ve doğru olmayabilir.
Karar verme sürecinde sorun yaşayan bireylerin özellikleri nelerdir? Birincisi, erteleyici olmalarıdır. İkincisi, kararsız olmalarıdır. Bu bireyler, karar vermekte zorlanırlar, sık sık fikir değiştirirler. Üçüncüsü, aşırı düşünmeleridir. Seçenekleri analiz etmek için çok fazla zaman harcarlar. Dördüncüsü, kaçınmacı olmalarıdır. Bu bireyler, yanlış seçim yapmaktan ya da kararın olası sonuçlarından korktukları için karar vermekten kaçınırlar. Beşincisi, dürtüsel olmalarıdır. Bu bireyler, kararlarının sonuçlarını düşünmeden karar verirler. Altıncısı, güven eksikliğidir. Yedincisi, bilgileri yetersizdir. Sekizincisi, kaygılı bireylerdir.
Etkili karar veren bireylerin özellikleri nelerdir? Birincisi, etkili karar veren kişiler, açık ve mantıklı düşünerek sağlam muhakeme yapabilme özelliklerini ortaya koyarlar. İkincisi, bir karar vermeden önce durumları analiz etme, artıları ve eksileri tartma ve birden çok seçeneği göz önünde bulundurma gibi analitik becerileri vardır. Üçüncüsü, karar verme yeteneklerine güvenirler ve başkalarının fikirlerinden kolayca etkilenmezler. Dördüncüsü, farklı bakış açılarını değerlendirmeye açıktırlar ve kendilerine yeni bilgiler sunulursa fikirlerini değiştirmeye isteklidirler. Beşincisi, duygularını yönetme ve baskı altında sakin kalma, dürtüsellikten veya duygusal karar vermekten kaçınma becerilerine sahiptirler. Altıncısı, kararlarını paydaşlar ve ekip üyeleri de dâhil olmak üzere başkalarına açık ve etkili bir şekilde iletebilirler. Yedincisi, karar verme konusunda deneyimleri vardır ve mevcut karar alma süreçlerine bilgi sağlamak için geçmiş deneyimlerden yararlanabilirler. Sekizincisi, kararlarının etik çıkarımlarını ve sonuçlarını göz önünde bulundururlar.
İnanç sistemleri açısından da karar verme süreci ele alınabilir. İlk olarak, insan için mutlak anlamda doğru bir karar vermek mümkün değildir. Çünkü insan mutlak bir varlık değildir. Mutlak doğru kararı verebilmek için sonsuz ilim, kudret, hikmet, rahmet ve irade sahibi olmak gerekir. Bu özellikler de ancak Yaratıcıya ait özelliklerdir. Bu konuda Bakara Suresi, 32. ayette: “Dediler ki: "Sen Yücesin, bize öğrettiğinden başka bizim hiçbir bilgimiz yok. Gerçekten Sen, her şeyi bilen, hüküm ve hikmet sahibi olansın." ve Al-i İmran Suresi, 6. ayete: “Döl yataklarında size dilediği gibi suret veren O'dur. O'ndan başka İlah yoktur; üstün ve güçlü olandır, hüküm ve hikmet sahibidir.” şeklinde ifade edilmektedir. Bu nedenle, inanç sistemleri karar vermede en doğru bilgi kaynağı olarak kutsal kitapları görmektedir. İkincisi, inanç sistemleri karar vermenin geliştirici ve ilerletici olması gerektiğini belirtir. Bu noktada Yaratıcının dinleri sürekli değiştirmesinin nedeni de budur. Bu konuda Bakara Suresi, 106. ayete: “Biz, daha hayırlısını veya bir benzerini getirinceye (kadar) hiçbir ayeti neshetmez (hükmünü yürürlükten kaldırmaz) veya unutturmayız. Bilmez misin ki Allah, gerçekten her şeye güç yetirendir.” şeklinde ifade edilmektedir. Üçüncüsü, karar verme sürecinde yapılan en önemli hatalardan biri duygusal ve dürtüsel bir şekilde karar vermektir. Yaratıcı, karar verirken dürtüsel ve duygusal karar verme yerine bilgi, adalet ve etik ilkeler temelinde karar vermeyi önermektedir. Bu konuda Nisa Suresi, 58. ayette; “Şüphesiz Allah, size emanetleri ehline (sahiplerine) teslim etmenizi ve insanlar arasında hükmettiğinizde adaletle hükmetmenizi emrediyor. Bununla Allah, size ne güzel öğüt veriyor! Doğrusu Allah, işitendir, görendir.” şeklinde ifade edilmektedir. Dördüncüsü, yüce Yaratıcı karar verirken acele edilmemesi gerektiğini kendi karar verme süreci ile insanlara öğretmektedir. Yine bu konuda Yunus Suresi, 11. ayette; “Eğer Allah, onların hayra ulaşmak için çarçabuk davrandıkları gibi, insanlara şerri de çabuklaştırsaydı, mutlaka ecellerine hüküm verilirdi. İşte Bize kavuşmayı ummayanları Biz böylece taşkınlıkları içinde şaşkınca dolaşır bir durumda bırakırız.” şeklinde ifade edilmektedir. Beşincisi, karar verebilmek için belli bir olgunluğa erişmek gerekir. Bu konuda Kasas Suresi, 14. ayette: “O, erginlik çağına ulaşıp olgunlaşınca, ona bir 'hüküm ve hikmet' ve ilim verdik. Biz iyilikte bulunanları işte böyle ödüllendiririz.” şeklinde ifade edilmektedir. Altıncısı, her kararın bir sonucunun olduğu ve doğru kararların ödüllendirileceği ifade edilmektedir. Bu konuda Lokman Suresi, 9. ayette: “Orada ebedi olarak kalıcıdırlar. Allah'ın vaadi haktır. O, üstün ve güçlü olandır, hüküm ve hikmet sahibidir.” şeklinde ifade edilmektedir.
Sonuç olarak insan, irade sahibi ve düşünen bir varlıktır. Bu özellikleri ile insan, her an karar verme durumunda olan bir varlıktır. Bu noktada karar verme süreci, mevcut tüm seçeneklerin dikkatli bir şekilde analiz edilmesini ve değerlendirilmesini gerektiren karmaşık ve tekrarlanan bir süreçtir. Etkili karar vermek için duygularımızı rasyonel düşünme ile dengeleyebilmeli ve sistematik bir yaklaşım kullanmalıyız. Unutmayalım ki bu ömür dakikalarını bir kez yaşadığımız için doğru kararlar vermek zorundayız. Hem kendimiz için hem de toplum için doğru kararlar verebilmeyi dilerim.
.
Depremin neden olduğu ölüm kaygısı ile başa çıkmak
Son yaşanan depremle birlikte, deprem bölgelerinde yaşayan insanlar, ölümle burun buruna geldiler. Öyle ki binlerce kişi yaşamını yitirdi. Tüm bunların yanında yaşanan artçı sarsıntılar, bireylerde travmatik etki oluşturarak ölüm kaygısını tetikledi. Depremin büyük bir alanda gerçekleşmesi, ister istemez Türkiye’deki bütün insanların; ölümü hatırlamalarına, yaşamlarını sorgulamalarına ve ölüm kaygısı yaşamalarına neden oldu.
Ölüm kaygısı nedir? İnsanların hayatlarını kaybetmelerine yakın durumların ve olayların ortaya çıkardığı yoğun korku ve endişe duygusuna ölüm kaygısı denir. Ölüm kaygısını deneyimleme konusunda bireysel farklılıklar vardır. Bu noktada ölüm kaygısı, küçük bir endişeden panik atağa kadar geniş bir duygulanım içerisinde deneyimlenebilir. Ölüm kaygısı, literatürde normal bir duygu olarak kabul edilse de bireyin işlevlerini yerine getirmesini engellediği zaman, patolojik bir olguya dönüşmektedir.
Ölüm kaygısı yaşayan bireylerin özellikleri nelerdir? Birincisi, ölümle ilgili takıntılı düşüncelere sahiptirler. Bu bireyler sürekli; ölüm, ölmek ve ölümden sonraki yaşam konularında saplantılı bir şekilde düşünürler. İkincisi, varoluşsal sorgulamalar yapmaktır. Bu bireyler, yaşamın anlamını ve amacını sürekli olarak sorgularlar. Üçüncüsü, bilinmezliğin verdiği korkuyu yaşamaktır. Bu bireyler, ölümden sonra ne olacağına ilişkin belirsizliklerden korkarlar. Dördüncüsü, birtakım bedensel belirtiler sergilerler. Bu bireyler, ölüm düşünceleriyle karşı karşıya kaldıklarında; kalp atış hızı, terleme ve titreme gibi belirtiler yaşayabilirler. Beşincisi, kaçınma davranışları sergilemektir. Bu bireyler, ölüm veya ölmeyi hatırlatan durumlardan veya faaliyetlerden kaçınabilirler. Altıncısı, psikolojik sıkıntı yaşamaktır. Bu bireyler, ölüm korkuları nedeniyle yüksek seviyelerde stres, kaygı veya depresyon yaşayabilirler.
Ölüm kaygısının nedenleri nelerdir? Ölüm kaygısının pek çok nedeni vardır. Birincisi; kişisel deneyimlerdir. Bireylerin sevdikleri kişileri ve yakınlarını kaybetmeleri, yakın zamanda ölümle ilgili deneyimlere şahit olmaları, bireylerde ölüm kaygısı oluşturur. İkincisi, belirsizlik korkusudur. İnsanlar daha önce ölmediklerinden dolayı onlar için ölüm, deneyimlenmeyen bir olgudur. Bu noktada pek çok insan, ölüm deneyiminin belirsizliğinden dolayı kaygı hisseder ve korkar. Üçüncüsü, ölüme varoluşsal açıdan anlam yükleyememektir. İnsanlar, yaşamanın ve yaşamın anlamının ne olduğunu belirleyemezlerse ölüm kaygısı yaşarlar. Dördüncüsü, kontrol yitimidir. Ölüm, bireyler için onların kontrollerinin dışında gerçekleşen bir gerçekliktir. Ölüm karşısında, kişisel kontrol yitimi bireylerde güçsüzlük algısı oluşturur. Bu nedenle insanlar, ölüm kaygısı yaşarlar. Beşincisi, kültürel ve dini inançlardır. Bireylerin sahip oldukları, ölüm hakkındaki dini ve kültürel inançları insanlarda ölüm kaygısına neden olabilir. Altıncısı, acı çekme duygusudur. Bireyler, ölmeden önce ve ölüm sürecinde acı çekeceklerini düşündükleri zaman ölüm kaygısı yaşarlar.
Ölüm Kaygısı İle Başa Çıkmanın Yolları Nelerdir? Birincisi, ölüm kaygısıyla başa çıkmak için, ölüm gerçeğini kabul etmek gerekir. Ölümün gerçek olduğunu kabul etmek, kaygıyı azaltmaya ve içinde bulunduğumuz ana odaklanmaya yardımcı olur. İkincisi, farkındalık etkinlikleri yapmaktır. Derin nefes alma ve gevşeme gibi farkındalık etkinliklerinin uygulanması, bireylerin endişeli düşüncelerle başa çıkmalarına yardımcı olabilir. Üçüncüsü, hayatta kaldığımızı ve mutlu olduğumuzu hissettiren aktivitelerde bulunmaktır. Mutluluk ve başarı duygusunu teşvik eden faaliyetlerde bulunmak, bireylerin yaşamın olumlu yönlerine odaklanmalarına ve endişe duygularını azaltmalarına yardımcı olabilir. Dördüncüsü, sosyal destek almaktır. Arkadaşlar, aile veya bir destek grubu ile bağlantı kurmak ölüm kaygısı ile uğraşırken rahatlık, destek ve güvence duygusu sağlayabilir. Beşincisi, ölüm kaygısı ile ilgili olumsuz düşünceleri bulup bunları olumluları ile değiştirmektir. Altıncısı, yaşamımızın amacını ve anlamını bulmaktır. Bireylerin değerlerini, inançlarını ve amaçlarını keşfetmeleri, yaşamlarında anlam bulmalarına yardımcı olur. Yedincisi, profesyonel destek almaktır. Ölüm kaygısı önemli sıkıntıya neden oluyorsa ve günlük işleyişe müdahale ediyorsa, psikoterapist veya psikolojik danışman gibi bir ruh sağlığı uzmanından yardım almak yararlı olabilir.
Son olarak da manevi ve felsefi inançlar edinmektir. Kişinin manevi veya felsefi inançlarını keşfetmesi ve geliştirmesi, anlam ve amaç duygusu sağlayabilir. Bu noktada ölüm kaygısı ile başa çıkmanın yollarından biri de dini inançlara ve maneviyata yönelmektir. İlk olarak, din ve maneviyat da ölüm gerçeğini kabul etmek gerektiği konusunda psikoloji bilimi ile ortak bir anlayışa sahiptir. Bu gerçeklik, Ankebût Suresi 57. Ayette: “Her nefis ölümü mutlaka tadacaktır. Sonra da bizim huzurumuza döndürüleceksiniz.” şeklinde ifade edilmektedir. Çok ilginç olan nokta şudur ki Allah en sevdiği kulunun da canını almaktadır. Bu konuda; Zümer Suresi 30. ayette şöyle: “Resulüm! Gerçek şu ki sen de öleceksin, onlar da ölecekler.” belirtilmektedir. İkinci olarak, İslam inancına göre, ölüm hiçlik ve yokluk değildir.Dünyada var olmanın ve ölümün amacı Mülk Suresi 2. Ayette: “Hanginiz daha güzel işler yapacaksınız diye sizi imtihan etmek için ölümü de hayatı da O yarattı” şeklinde ifade edilmektedir. Üçüncü olarak, İslam inancına göre ölümün; “insanın imtihan edilme ve bu dünyada yaşama görevinin son bulması”, “insanın varlığının bir başka hale gelmesi”, “sonsuzluktaki hayata giriş”, “mekân değiştirmek” ve “yeni bir başlangıç” gibi anlamları vardır. Bu konuda Cum'a Suresi 8. Ayette: “De ki: “Kendisinden kaçıp durduğunuz ölüm var ya, sonunda o, mutlaka gelip sizi bulacaktır. Sonra duyuların ötesinde olan şeyleri de, duyular sahasına giren her şeyi de çok iyi bilen Allah’ın huzuruna çıkarılacaksınız; O da size yaptıklarınızı tek tek haber verecektir.” şeklinde ifade edilmektedir. Ölümden korkan, insanın ididir (nefsidir). Çünkü ölümü bedensel açıdan yok olmak ve hiç oluş olarak değerlendirmektedir. İnsanlar ilahi bir tasarım olarak değerlendirildiğinde, insanın dünyaya gelmesi bir yaratma eylemine, sanatla var oluşa ve takdire bağlandığı gibi insanın ölümü de sayısız hikmete, sanata ve takdire bağlanabilir.
Sonuç olarak, ölümde tıpkı doğum gibi hayatın bir parçasıdır. İnsanın ölümden kaygılanması; sahip olduğu kapasitelerin, geliştirdiği yeteneklerin, yaşadığı güzelliklerin, sevdiği insanların ve varlıkların ölüm ile ayrılık ve yokluğa gittiğini düşünmesidir. Bu düşünceler ve ölüm kaygısı, insanın sonsuzluğu istediğinin ve sonsuzluk için yaratıldığının en önemli kanıtıdır. Kalan ömür dakikalarımızı, mutlu, huzurlu, üretken ve anlamlı bir şekilde yaşamamız umuduyla.
.
Gençlerin Gelişimi
İnsanın gelişimi, doğumla başlayıp ölüme kadar devam eder. Yaşamımızda, kazançlarımızın çok fazla ve kayıplarımızın çok az olduğu en önemli gelişim dönemi, gençlik dönemidir. Gençlik, çocukluktan çıkıp yetişkinliğe doğru ilerlemelerin olduğu bir dönemdir. Bir geçiş dönemi olan gençlik, başarılı bir şekilde deneyimlendiğinde bireysel ve toplumsal açıdan olumlu sonuçlar ortaya çıkar.
Gençlerin yetişkin olma yolunda yaşadığı dönüşümler nelerdir? Birincisi, fiziksel değişimdir. Gençler, erinlikle birlikte ikincil cinsiyet özelliklerinin gelişimi ile beyin yapısı ve işlevinde önemli değişiklikler dâhil olmak üzere hızlı büyüme ve gelişme sürecini yaşarlar. Bu değişimlerin gençlerin benlik imajları ve kimlik duyguları üzerinde derin etkileri olabilir. İkincisi, bilişsel değişimdir. Gençler, soyut düşünme, mantıksal olarak akıl yürütme ve eleştirel düşünme yeteneği gibi önemli bilişsel değişiklikler yaşarlar. Bu bilişsel gelişim ayrıca dildeki değişiklikleri ve kendini daha net ifade etme becerisini de içerir. Üçüncüsü, duygusal değişimdir. Gençler, inişli çıkışlı çok çeşitli duygular yaşarlar ve duygularını etkili bir şekilde düzenlemek için mücadele edebilirler. Ayrıca akademik baskılar, sosyal ilişkiler ve hayatlarının diğer yönleriyle ilgili önemli stres ve kaygı yaşayabilirler. Dördüncüsü, toplumsal değişimdir. Gençler, sosyal roller, aile ve akran ilişkileri gibi sosyal dünyalarında önemli değişiklikler yaşarlar. Ebeveynlerinden daha bağımsız hale gelirler ve onlar için akran ilişkileri giderek daha önemli hale gelir. Beşincisi, kimlik gelişimidir. Gençler, bir benlik duygusu oluşturmak için farklı rolleri, değerleri ve inançları keşfetmeyi içeren kimlik geliştirme süreciyle de meşgul olurlar. Bu süreç zorlu olabilir ve önemli sorgulama içerebilir.
Gençlerin yetişkin olma yolunda yaşadığı problemler nelerdir? Birincisi, kimlik karmaşası yaşamaktır. Gençler, kafa karıştırıcı ve zorlayıcı olabilecek bir kimlik oluşturma süreci içindedirler. Kim olduklarını ve hayattan ne istediklerini anlamakta zorlanabilirler. Bu, kaygı ile belirsizlik duygularına yol açabilir. İkincisi, akran baskısıdır.Gençler,akranlarından uyuşturucu kullanımı veya evden kaçma gibi riskli davranışlarda bulunma konusunda baskı hissedebilirler. Buna direnmek zor olabilir ve olumsuz sonuçlara yol açabilir. Üçüncüsü, akademik strestir. Gençler; sınavlar, üniversiteye giriş ve iyi notları koruma gibi akademik baskılarla ilgili önemli stres yaşayabilirler. Dördüncüsü, aile ile çatışma yaşamadır. Gençler, daha fazla bağımsızlık ve özerklik aradıkları için ebeveynleri veya diğer aile üyeleriyle çatışma yaşayabilirler. Beşincisi, ruh sağlığı sorunları yaşamaktır. Gençler hayatları üzerinde olumsuz etkileri olabilecek kaygı, depresyon veya madde bağımlılığı gibi ruh sağlığı sorunları yaşayabilirler.
Gençleri yetişkin olma yolunda yaşadığı problemlerden koruyan faktörler nelerdir? Birincisi, destekleyici ilişkiler içerisinde yer almaktır. Ebeveynler ve diğer yetişkinlerle güçlü ilişkiler, gençlerin desteklenmiş ve bağlantılı hissetmelerine yardımcı olabilir. İkincisi, olumlu akran ilişkileri içerisinde yer almaktır. Olumlu, destekleyici ilişkileri olan ergenlerin riskli davranışlarda bulunma olasılığı daha düşüktür ve olumlu bir benlik imajına sahip olma olasılıkları daha yüksektir. Üçüncüsü, akademik açıdan başarılı olmaktır.Akademik olarak başarılı olan gençlerin yetişkinlikte olumlu sonuçlara sahip olma olasılığı daha yüksektir ve ruh sağlığı sorunları yaşama veya riskli davranışlarda bulunma olasılıkları daha düşüktür. Dördüncüsü, kendini geliştirici etkinliklere katılmaktır.Spor, kulüp veya gönüllü çalışma gibi faaliyetlere katılan gençlerin, olumlu bir benlik algısına sahip olma olasılığı daha yüksektir ve riskli davranışlarda bulunma olasılığı daha düşüktür. Beşincisi, psikolojik açıdan dayanıklı olmaktır. Dirençli olan ve zorluklardan sonra kendini toparlayabilen gençlerin, yetişkinliğe geçişin zorluklarını başarıyla aşma olasılığı daha yüksektir.
Gençleri yetişkin olma yolunda gelişmelerini desteklemek için neler yapılabilir? Birincisi, Gençlerle açık iletişim kurmaktır. Gençler, ebeveynlerinin veya bakıcılarının onları duymaya açık olduğunu hissederlerse, düşüncelerini ve duygularını paylaşmaya daha istekli olabilirler. Açık iletişimi teşvik etmek, gençlerin hayatlarındaki yetişkinlerle daha bağlantılı hissetmelerine ve güven inşa etmelerine yardımcı olabilir. İkincisi, ebeveynlerle olumlu ilişkiler kurmaktır. Ebeveynleri ile olumlu ilişkileri olan gençlerin olumlu sonuçlara sahip olma olasılığı daha yüksektir. Bu, faaliyetlerine ilgi göstermeyi, sevgi ve desteği ifade etmeyi ve rehberlik ve sınırlar sağlamayı içerir. Üçüncüsü, bireyselliklerinin desteklenmesidir. Başarılı yetişkinler olabilmeleri için bağımsızlık ve karar verme becerilerini geliştirmeleri gerekir. Ebeveynler ve bakıcılar, rehberlik ve destek sağlamaya devam ederken bağımsızlık için fırsatlar sağlayabilirler. Dördüncüsü, olumlu faaliyetlere katılımı teşvik etmektir. Spor, kulüp veya gönüllü çalışma gibi olumlu faaliyetlere katılan gençlerin yetişkinlikte olumlu sonuçlara sahip olma olasılığı daha yüksektir. Beşincisi, başa çıkma becerilerini teşvik etmektir. Gençler yetişkinliğe geçiş sırasında stres ve endişe yaşayabilir. Egzersiz, farkındalık veya destekleyici yetişkinlerle konuşma gibi sağlıklı başa çıkma becerilerinin teşvik edilmesi, gençlerin stresi ve kaygıyı sağlıklı yollarla yönetmeyi öğrenmelerine yardımcı olabilir. Altıncısı, kaynak ve destek sağlamaktır. Yetişkinliğe geçişin zorluklarını aşmak için gençler, kaynaklara ve desteğe ihtiyaç duyabilirler. Bu, ruh sağlığı hizmetlerine, akademik desteğe veya finansal kaynaklara erişimi içerebilir. Yedincisi, sağlıklı kimlik gelişimi için dünya görüşü ve ideoloji alanından gençlerin desteklenmeleri gerekir.
Gençlik dönemi önemli olmakla birlikte, o yetişkinliğe ve sonra da yaşlılığa dönüşecektir. Bu süreçte gençler çeşitli sorunlarla karşılaşabilirler. Bu noktada başa çıkma gücü oluşturmak ve bu gücü harekete geçirmek amacıyla Yusuf peygamberin yaşamını düşünebilirler. Hayatında sabırlı bir şekilde davranan ve yaşamındaki hikmeti gören, mücadele gücünü bırakmayan, yüksek düzeyde öz kontrole sahip olan, iyiliği ve iyi olmayı teşvik eden Hazreti Yusuf zindandan saraya doğru bir yolculuk yapmıştır. Bu konuda Yusuf Suresi, 36. Ayette şöyle denilmektedir: “Onunla birlikte iki genç de zindana girmişti. Biri: "Ben (rüyamda) kendimi şarap sıkıyorken gördüm." dedi. Öbürü: "Ben de kendimi başımın üstünde ekmek taşıyorken gördüm; kuş da ondan yemekteydi" dedi. "Bunun yorumundan bize haber ver. Doğrusu biz seni, iyilik yapanlardan görmekteyiz." İkinci önemli bir konu ise, gençliğin ebedi gençliğe dönüşmesidir. Çünkü insan, gençliğini ebedileştirmek ister. Bu noktada ebedi gençliğin sahibi olan Yaratıcının yaptıklarını görmek ve yaptıkları için ona teşekkür etmek ebedi gençlik için önemli koşullardandır. Bu konuda Vakıa Suresi, 17. Ayete şöyle denilmektedir: “Çevrelerinde ölümsüzlüğe ulaşmış gençler dönüp dolaşır”.
Sonuç olarak, gençler bir ülkenin geleceğidir. Yetişkinler, gençleri elbette desteklemelidirler. Ancak gençler de sorumluluk bilinciyle, vatan ve millet sevgisiyle, minnettarlık duygusuyla kendi gelişimlerine yön verebilirler. Mutlu, sağlıklı ve kadir kıymet bilen gençler yetiştirmek umuduyla.
Gelişmeyi ve büyümeyi istemenin ve sürdürmenin psikolojisi: Dengeli büyüme zihniyeti
Toplumsal kalkınmanın ve değişimin en önemli etkeni, gelişimi ve değişimi istemek ve bunun için çaba harcamaktır. Ancak söylem olarak herkes, gelişimin önündeki engelleri çok rahat bir şekilde ifade ederken yapılması gerekenleri ise davranışa dönüştürememektedirler. Bu bağlamda insanları iki sınıfa atamak mümkündür. Bunlardan biri, kişisel açıdan büyümekten ve gelişmekten kaçma sınıfıdır. Bir diğeri ise, kişisel açıdan gelişmeyi ve büyümeyi isteme sınıfıdır. İşte psikolojide, kişisel açıdan büyümeyi ve gelişmeyi isteyen bireylere, büyüme zihniyetine sahip bireyler denilmektedir.
Büyüme zihniyeti nedir? Büyüme zihniyeti kavramı, Dweck tarafından ortaya atılmıştır. Büyüme zihniyeti, insanların yeteneklerinin ve becerilerinin sürekli olarak gelişebileceğine inanmaları anlamına gelir. Bir başka deyişle, büyüme zihniyetine sahip olmak; bireylerin, yeteneklerinin çaba ve öğrenme yoluyla gelişebileceklerine inanmaları; kendilerini sınırlandırmadan, öğrenmeye ve gelişmeye sürekli olarak açık olmaları demektir.
Büyüme zihniyetine sahip insanların özellikleri nelerdir? Birincisi, zorluklardan kaçmak yerine onlardan bir şeyler öğrenmeye istekli olmaktır. İkincisi, yetenekleri değiştirilemez ve sabit olarak görmek yerine, yeteneklerin kişisel çaba ile gelişebileceğine inanmaktır. Üçüncüsü, başarısız deneyimlerden ders almak ve bu deneyimleri büyümek ve gelişmek için birer araç olarak kullanmaktır. Dördüncüsü, sabırla gelişmeyi istemek ve bu noktada sebat göstermektir. Beşincisi, insanlardan alınan geribildirimleri kişiselleştirmek yerine kişisel açıdan gelişmek ve büyümek için birer araç olarak görmektir. Altıncısı, açık fikirli olmak, esneklik ve değişime uyum sağlamak gibi özelliklere sahip olmaktır. Yedincisi, başkalarından pek çok şey öğrenebileceğine inanmak ve kendisinden daha deneyimli ve bilgili insanlara danışmaktır. Sekizincisi, daha iyi öğrenebilmek ve gelişebilmek için kendini motive etmektir ve kendini düzenlemektir.
Büyüme zihniyetine sahip olmamızı neler engeller? Birincisi, başarısızlık korkusudur. Başarısızlık korkusu, karşımıza çıkan zorluklarla mücadele etmemizi ve hatalarımızdan ders almamızı engeller. İkincisi, büyüme ve öğrenme isteğinin düşük düzeyde olmasıdır. Bir başka deyişle, motivasyon eksikliğimizin olmasıdır. Üçüncüsü, kendi kendimize olumsuz içsel konuşmalar yapmamızdır. Olumsuz içsel konuşmalar, potansiyelimize inanmamızı engeller. Dördüncüsü, bireylerin büyümek ve öğrenmek için sınırlı kaynaklara sahip olmalarıdır. Beşincisi, büyümek ve gelişmek için modellere ihtiyacımız vardır. Bu noktada etrafımızda yeterince modellerin olmaması, büyüme zihniyetine ulaşmamızı engeller. Altıncısı, içinde yaşadığımız toplumun ve kültürün büyüme ve gelişme odaklı bir toplum ve kültür olmamasıdır. Yedincisi, sahip olduğumuz mevcut yetenek düzeyimizden memnun olup onu geliştirmeye ihtiyaç duymamaktır.
Büyüme zihniyetine sahip olmak için neler yapmalıyız? Birincisi, deneyimlediğimiz başarısızlığa yüklediğimiz anlamı değiştirmektir. Başarısızlığı engelleyici bir durum olarak değerlendirmek yerine, bu durumu öğrenme fırsatı olarak görmektir. İkincisi, zorlukları birer gelişim fırsatı ve akış deneyimi olarak algılamalıyız. Üçüncüsü, başarısızlıklar karşısında sürekli kendimizi eleştirip suçlamak yerine kendimize karşı daha nazik olup şefkat göstermeliyiz. Dördüncüsü, insanlardan olumlu ve yapıcı geribildirimler almak, büyüme zihniyetine ulaşmak için önemlidir. Beşincisi, içinde bulunduğumuz çevrede büyüme zihniyetine sahip insanların olması, bizim için uygun modeller olmaları anlamına gelir. O insanlarla etkileşime geçerek onlardan pek çok şeyi öğrenebiliriz. Altıncısı, yeteneklerimiz ve zekâ düzeyimiz hakkındaki engelleyici ve kısıtlayıcı inançlarımızın neler olduğunu bulmaktır. Bu inançları olumluları ile değiştirmektir. Yedincisi, yeni deneyimlere ve fikirlere karşı açık olmaktır. Sekizincisi, sahip olduğumuz yetenekleri geliştirmek için bir plan yapıp harekete geçmektir.Bunun için eğitim ve deneyim olasılıklarını gözden geçirmek gerekir. Dokuzuncusu, kendimizdeki gelişmeleri pekiştirmek bizi motive eder. Bu nedenle yaşadığımız ilerlemeleri kutlayarak pekiştirmek gerekir.
Büyüme zihniyetini sırf bu dünya için kullanmak, insanın varoluşsal gerçeğinden uzaklaşması anlamına gelir. Çünkü insan biyolojik bir varlıktır ve insanın bir gün biyolojik varlığı son bulacaktır. “Sınırlı bir dünyada sınırsızlaşarak sonsuz olunmaz”! Bu nedenle, dengeli bir büyüme zihniyetine sahip olmak gerekir. Din psikolojisi açısından bakıldığında, insan bu dünyaya yeteneklerini geliştirmek, manevî açıdan yücelmek ve Allah’ın isimlerine ve sıfatlarına ayna olmak ve de ahireti kazanmak için gelmiştir. Bu konuda Duhan Suresi 38. ve 39. ayette “Gökleri, yeri ve ikisinin arasındaki varlıkları eğlenmek için yaratmadık! Evet, onları hak ve hikmetle, ciddî maksat ve gayelerle yarattık, ama onların çoğu bunu anlamazlar.” şeklinde ifade edilmektedir. Ayrıca Rum Suresi 7. ayette “Kendi kendilerine bir düşünmezler mi? Allah gökleri, yeri ve bunlar arasında bulunanları ancak hikmet temelinde, belli bir süreye kadar kalmak üzere yaratmıştır. Fakat şu bir gerçek ki insanların birçoğu rablerine kavuşmayı hâlâ inkâr etmektedir” şeklinde denilmektedir.
İnsan kendi kişisel çabasını abartmamalıdır. Çünkü başarıyı ve performansı etkileyebilecek dış faktörler de vardır. Aksi takdirde sürekli kendimizi eleştirme ve suçlama gibi davranışlarda bulunuruz. Ek olarak, sürekli zorlukların üstesinden gelmeyi yaşamın tek amacı hâline getirmek bizim için tüketici olabilir. Tüm bunların yanında kişisel gelişime çok fazla odaklanmak, dengeli yaşamdan bizi uzaklaştırabilir. Bedenimize, ilişkilerimize ve maneviyatımıza yeterince zaman ayırmamızı engeller.
Sonuç olarak büyümek ve gelişmek, çok önemli yaşam amaçlarındandır. Ancak bu büyüme ve gelişme sürecinin her iki dünyayı kazanmak şeklinde bir anlamının olması, insanın var oluş alanını genişletir ve büyüme sürecine anlam katar. Aksi takdirde bireyler, kendi sınırlarının farkında olmadan alternatif çözümleri, stratejileri, riskleri ve dezavantajları görmeyebilirler. Bu durumda kazanıyorken kaybeden olabilirler. Dengeli, kendimize ve topluma faydalı, her iki dünya mutluluğunu içeren bir büyüme zihniyetine sahip olmak umuduyla.
.
Duygularımızı Düzenlemenin Psikolojisi
İnsanın önemli özelliklerinden biri de duygusal bir varlık olmasıdır. İnsanların duyguları, olumsuz ve olumlu duygular olarak iki boyutta incelenir. Olumlu duygular, insanın işlevselliğine katkılar sunarken olumsuz duygular, insanın işlevselliğini engeller. Bu nedenle olumsuz duyguların düzenlenmesine ihtiyaç vardır. Psikolojide duygu düzenleme, “istenen sonuçlara veya hedeflere ulaşmak amacıyla kişinin çeşitli uyaranlara verdiği duygusal tepkileri yönetme ve değiştirme süreci” olarak tanımlanır. Ancak herkes, duygu düzenleme konusunda aynı düzeyde başarılı olamayabilir.
Duygu düzenlemede başarısızlığın nedenleri nelerdir? Birincisi, bireylerin kendi davranışlarını kontrol etmelerini engelleyecek şekilde, dürtüsel davranma eğiliminde olmalarıdır. İkincisi, bireylerin hızlı ve yoğun bir şekilde duygusal değişkenlik yaşama eğilimleri göstermeleridir. Üçüncüsü, insanların yaşadıkları stresle başa çıkamamalarıdır. Dördüncüsü, insanların uyum sağlayıcı olmayan (maddeye yönelme ve kendine zarar verme gibi) başa çıkma mekanizmalarını kullanmalarıdır. Beşincisi, insanların işlevsel olmayan düşüncelere sahip olmalarıdır. Altıncısı, bireylerin anksiyete, depresyon, kişilik bozuklukları gibi ruhsal bozukluk belirtileri göstermeleridir. Yedincisi, insanların gelişim süreçlerinde duygu düzenleme ile ilgili rol modellerinin olmamasıdır. Sekizincisi, bireylerin duygularını düzenlemeye referans olacak dünya görüşlerinin olmamasıdır. Dokuzuncusu, bireylerin deneyimledikleri duyguları kasıtlı olarak gizlemeleridir ya da bastırmaya çalışmalarıdır. Onuncusu, bireylerin sıkıntıyı artırabilecek ve olumsuz duyguları devam ettirebilecek olumsuz düşünceler veya duygular üzerinde durmalarıdır. On birincisi, insanların bir durumun olumsuz sonuçlarını abartmalarıdır. On ikincisi, olumsuz duyguları artırabilecek bir durumun olumsuz yönlerine odaklanmaktır. On üçüncüsü, gerçeğin inkârıdır. On dördüncüsü, sürekli olarak kendini suçlamaktır. On beşincisi, güvensiz bir bağlanma örüntüsüne sahip olarak temel güvensizlik duygularını deneyimlemektir. On altıncısı, sağlıklı ilişki kurmayı sağlayacak sosyal becerilerden yoksunluktur. On yedincisi, bellek sorunları ya da dikkat eksikliği gibi bilişsel sınırlamalara sahip olmaktır.
Duygularını başarılı bir şekilde düzenleyen insanların özellikleri nelerdir? Birincisi, duygularını ve düşüncelerini birbirinden ayırt edebilme özelliğine sahiptirler. İkincisi, kendi istekleri ve beklentileri ile başkalarının isteklerini ve beklentilerini birbirinden ayırt etmektedirler. Üçüncüsü, farklı uyaranlara tepki olarak duygusal dengeyi koruma yeteneğine sahiptirler. Dördüncüsü, stresle başa çıkma becerileri yüksek düzeydedir. Beşincisi, yüksek düzeyde sosyal beceriye sahiptirler. Altıncısı, kişi içi çatışmalarını çözümlemişlerdir. Yedincisi, sosyal etkileşimlerden ödüllendirici olana yönelirler. Sekizincisi, farkındalık düzeyleri yüksektir. Dokuzuncusu, olumlu ve yapıcı düşünme becerilerine sahiptirler. Onuncusu, çevrelerindeki bireylerle sağlıklı ilişkiler kurmaktadırlar ve de sürdürmektedirler. On birincisi, ruhsal bozukluk belirtilerine çok az düzeyde sahiptirler. On ikincisi, yeni ve zorlu durumlarda duygusal tepkileri değiştirmeye ve yönetmeye uyum sağlama yeteneğine sahiptirler.
Etkili duygu düzenleme stratejileri nelerdir? Psikolojide pek çok duygu düzenleme stratejisi ortaya konmuştur. Bunlardan ilki, farkındalıktır.Farkındalık, duyguların fark edilmesine ve düzenlenmesine olanak tanır. İkincisi, bir gerçeğe karşı direnmek ya da bir durumu kontrol etmek yerine durumu olduğu gibi kabul etmektir. Üçüncüsü, problem çözme becerilerini kullanmak, olumsuz duyguları ortadan kaldırır. Dördüncüsü yaşanılan duruma farklı bir açıdan yeniden bakabilmektir. Beşincisi, duyguların oluşumunda nörolojik süreçlerde yer alır. Bu noktada, nefes alma ve gevşeme gibi egzersizleri yaparak sempatik sinir sisteminin aktivasyonu azaltılır. Bu da fizyolojik açıdan daha rahat olmayı sağlar. Altıncısı, olumsuz ve işlevsel olmayan düşünceleri olumluları ve işlevsel olanları ile değiştirmektir. Yedincisi, durumun olumlu yönlerine odaklanarak olumlu yeniden değerlendirme yapmaktır. Sekizincisi, çevremizde yer alan sevdiğimiz insanlardan yardım ve destek almaktır. Dokuzuncusu, fiziksel aktivite içerisinde yer almaktır. Örneğin; egzersiz yapmak, stresi azaltarak duyguların düzenlenmesine yardım eder.
Din psikolojisi açısından da duyguların anlamı ve yönetilmesi önemlidir. Öncelikle; Allah, kendisine ait özelliklerden cüz’i olarak insana da vermiştir. Bu noktada duygularla biz, Allah’ın nasıl bir yaratıcı olduğunu tanırız. Bu konuda Secde Suresi 9. ayette şöyle denilmektedir: “Sonra ona düzgün bir şekil vermiş ve ruhundan ona üflemiş; sizi kulak, göz ve gönüllerle donatmıştır. Ne kadar da az şükrediyorsunuz!”
İkincisi, kontrol edemediğimiz olaylar ve durumlar, bizde olumsuz duyguları üretir. Bu duyguları yaşamamız normaldir. Çünkü dünya, bir imtihan yeridir. Bu konunda Enbiya Suresi 35. ayette “Biz sizi iyilik ve kötülükle imtihana tabi tutarız.” şeklinde ifade edilmektedir.
Üçüncüsü, dünyada yaşanan duygularda bir geçicilik durumu söz konusudur. Kalıcı, olumlu ya da olumsuz duyguların yaşanacağı yer ise ahirettir. Bu konuda Hadîd Suresi 20. ayette: “Bilin ki dünya hayatı, bir oyun, bir eğlence, bir gösteriş, aranızda bir övünme, mal ve evlâtta bir çokluk yarışından ibarettir. Tıpkı bir yağmur gibi ki, bitirdikleri çiftçileri imrendirir, sonra kurumaya yüz tutar, bir de bakarsın ki sararmıştır, ardından da çerçöp hâline gelmiştir. Ahirette ise ya çetin bir azap yahut Allah'ın bağışlaması ve hoşnutluğu vardır. Dünya hayatı sadece yararlanıp aldanma vasıtasıdır.” şeklinde ifade edilmektedir.
Dördüncüsü, insanın deneyimlediği her duygunun insan ruhunda bir izi vardır. Özellikle insanların haklarının yenmesi sonucu ortaya çıkan olumsuz duygular, %100 olarak telafi edilemez ve sönmez. Çünkü “her temas bir iz bırakır!” Bu gerçeklik ise, ahiretin en önemli kanıtıdır. Çünkü Allah, mutlak adalet sahibidir ve mutlak adaletin tecelli yeri mahşerdir (Zilzâl Suresi 7. ve 8. ayet: Kim zerre miktarı hayır yapmışsa onu-karşılığını görür. Kim de zerre miktarı şer işlemişse onu-karşılığını görür.). Ayrıca bu konuda Kıyâmet Suresi 36. ayette: “İnsan, başıboş bırakılacağını ve dilediği gibi hareket edebileceğini mi sanır?” şeklinde ifade edilmektedir.
Olumsuz duyguları düzenlemede yukarıda ifade edilen stratejilerin yanında inanan insanlar: “Bu duygular, mahşere ve hesaba işaret etmektedir. Aksi takdirde dünyada mutlak adalet olsa idi bu duygular sönerdi. Mutlak adalet sahibi olan Allah, elbette ki benim haklarımın da koruyucusudur ve de bu duygularımın tazmin edicisidir. Ben O’na teslim oluyorum. Çünkü hesap görücü olarak O yeter.” şeklinde düşünebilirler. Böylece hem olumsuz duygularını anlamlı bir şekilde düzenlerler hem de ahiret inancı, Allah inancı gibi boyutlarda kendi inanç sistemlerini güçlendirirler ve inanç sistemleri ile uyumlu hâle gelirler.
Sonuç olarak, insan ağlayarak dünyaya gelen bir varlıktır. Nasıl ki ağlamak yaşadığımızın kanıtı ise, duygular da varlığımızın en önemli kanıtlarındandır. Duygularımızı inkâr etmeden her iki dünyayı da gözeterek düzenlemek umuduyla.
.
İnsanın hakikati perdeleme çabası: Yalan söylemenin psikolojisi
İnsan, istekleri ve beklentileri sonsuz olan bir varlıktır. Ancak insan, bu sonsuz istekleri ve beklentileri karşılamada sınırlı bir güce ve bilgiye sahiptir. Kendi isteklerini ve beklentilerini karşılamaya çalışırken insanın karşısına dürüstlüğe ve yalana başvurmak olmak üzere iki önemli seçenek çıkar. Yalana başvurma seçeneğinin gerek bireysel gerekse toplumsal açıdan olumsuz sonuçları vardır.
Yalan nasıl tanımlanır? Yalan, kasıtlı olarak yanlış bir beyanda bulunma eylemi ya da doğru olmayan ve gerçeğe uymayan söz olarak tanımlanır. Yalan; sözlü, yazılı veya eylemlerle ifade edilebilir. Ayrıca yalan, tamamen yanlış bilgiler oluşturmayı veya bilinçli bir karar vermek için birinin bilmesi gereken bilgileri saklamayı da içerebilir.
Yalan türleri nelerdir? Birincisi, yanlış bir hikâye ya da ifade oluşturma sürecini içeren uydurmadır. İkincisi, gerçeği esnetmeyi veya bir şeyi gerçekte olduğundan daha önemli veya etkileyici göstermeyi içeren abartmadır. Üçüncüsü, birini aldatmak için bilgilerin saklanmasını veya önemli ayrıntıların atlanmasını içeren ihmaldir. Dördüncüsü, birisini yanıltmak veya doğruyu söylemekten kaçınmak için belirsiz bir dil kullanmayı içeren kelime oyunudur. Beşincisi, yanlış veya yanıltıcı bilgilerin doğruymuş gibi sunulmasını içeren yanlış beyandır.
İnsanlar neden yalana başvururlar? Birincisi; insanların kendilerini veya başkalarını zararlı veya olumsuz sonuçlardan koruma istekleridir. İkincisi; bireyler, kendilerini geliştirmek amacıyla bir avantaj elde etmenin veya istenen bir sonuca ulaşmanın bir yolu olarak yalana başvurabilirler. Üçüncüsü; insanlar, reddedilmek veya cezalandırılmak gibi olumsuz sonuçlardan kaçınmak için yalan söyleyebilirler. Dördüncüsü; insanlar, sosyal beklentilere ya da belirli bir gruba uymak için baskı hissedebilirler, bu da kabul edilmek için yalan söylemelerine yol açabilir. Beşincisi; insanlar, kendilerini daha önemli veya değerli hissetmek için yalan söyleyebilirler. Altıncısı; bireyler, eylemlerinin sonuçlarını düşünmeden dürtüsel davranarak yalan söyleyebilirler. Yedincisi; günümüzde kapitalist sistemin etkisi ile insan, kendisini kaybeden olma sınıfına koymak istememektedir. İnsan, menfaati kişisel varoluşun merkezine koyarak dürüst yaşamın ilkelerinden uzaklaşmaktadır. Hatta bu şekilde varoluş, “akıllılık” olarak tanımlanmaktadır. Sonuçta; insanlar, kaybeden olmamak için kişisel menfaati korumak adına yalana yönelmektedirler.
Yalan söylemenin olumsuz sonuçları nelerdir? Öncelikle; yalana başvurmak, bireylerde suçluluk ve utanç duygularına neden olur. İkincisi; yalan, ilişkilerde güvensizliğe yol açar. Üçüncüsü; yalan, kişinin öz saygısını zedeler. Dördüncüsü; yalan, bireyin kendisine güvenmesini engeller. Beşincisi; bireyler, yakalanma veya ifşa olma endişesi taşıyabileceklerinden ve yalanlarını hatırlamak ve takip etmek zorunda kalabileceklerinden dolayı kaygı ve stres yaşayabilirler. Altıncısı; yalan söyleyen insanlar, toplumdan dışlanırlar. Yedincisi; sürekli yalana başvurmak, davranış ve kişilik bozukluğuna yol açar. Sekizincisi; yalan söylemek, ahlâkî ve vicdanî gelişimi kesintiye uğratır.
Yalan söylemekle nasıl başa çıkabiliriz? Öncelikle; yalanın sorumluluğunu üstlenmek ve bunun için özür dilemek gerekir. İkincisi; yalan söyleme nedenleri üzerinde düşünmek için biraz zaman ayırmak ve yalana katkıda bulunmuş olabilecek temel sorunları veya motivasyonları düşünmek faydalı olabilir. Üçüncüsü; duyguları yönetme ve dürtü kontrolünü geliştirme becerilerini kullanmak gerekir. Dördüncüsü; bazen insanlar, bilinçaltı nedenlerden dolayı yalan söyleyebilirler. Bu durumda kişinin yalan söylemesinin ardındaki farkında olunmayan motivasyon kaynaklarının keşfedilmesi gerekir. Beşincisi; güvendiğiniz bir arkadaş, aile üyesi veya ruh sağlığı uzmanıyla “yalan ve bu yalanın bizi nasıl etkilediği” hakkında konuşmak yararlı olabilir. Altıncısı; yalan söylemekle baş etmenin en iyi yollarından biri, dürüst olmak ve gelecekte daha doğru sözlü olmaya çalışmaktır. Yedincisi; yalan söylemekle mücadele eden kişileri model almak, işlevsel olabilir.
Din psikolojisi açısından da yalan, istenmeyen bir özellik olarak değerlendirilmektedir. Bu konuda Furkan Suresi 72. ayette: “O has kullar, yalancı şâhitlik etmezler. Boş bir söz ve davranışa rastladıklarında ise, yüz çevirip vakar içinde oradan geçip giderler.” ve En’am Suresi 27. Ayette: “Ateşin karşısında durdurulup da, ‘Ah, keşke dünyaya geri döndürülsek de Rabbimizin ayetlerini yalanlamasak ve mü'minlerden olsak’ dedikleri vakit (hâllerini) bir görsen!” denilmektedir. Anormallik psikolojisi ile din psikolojisi bilgileri bütünleştirildiğinde insanın idinin-nefsinin, insanda var olan dürtüsel sistemden yararlandığı ve bu nedenle yalana başvurduğu düşünülebilir. Dürtüsel sistem, herhangi bir uyaranla, anıyla ve düşünceyle aktive olmaktadır. Bu noktada, psikolojide ifade edilen dürtüsel sistem ile dindeki “şeytan” imgesi uyuşmaktadır. Yalana başvurmada dürtüsel sistemin kullanımı, İbrahim Suresi 22. ayette: “İş bitirilince şeytan da diyecek ki: ‘Şüphesiz Allah, size gerçek olanı söz verdi. Ben de size söz verdim ama yalancı çıktım. Zaten benim sizi zorlayacak bir gücüm yoktu. Ben sadece sizi çağırdım, siz de hemen bana geliverdiniz. O halde beni kınamayın, kendinizi kınayın. Artık ben sizi kurtaramam, siz de beni kurtaramazsınız. Şüphesiz ben, daha önce sizin, beni Allah'a ortak koşmanızı kabul etmemiştim. Şüphesiz, zalimlere elem dolu bir azap vardır" şeklinde ifade edilmektedir.
İnsan, ödüle ulaşmak ve acıdan kaçınmak eğilimleri olan bir varlıktır. Bu temel özelliğimizi, sınırsızca kullandığımız zaman kontrolden uzak bir yaşama yönelmekteyiz. İnsan denen varlık, kontrolden ne kadar çok uzaklaşırsa kendi doğasından da o kadar uzaklaşır. Kontrol sisteminden uzaklaşan ve dürtüsel davranan suçlular üzerinde gerçekleştirdiğim çalışmada, suçluların bir kısmı kendilerini “hayvandan daha kötü ve aşağı” bir varlık olarak tanımlayarak bu gerçeğe yönelik önemli kanıtlar sunmuşlardır. İnsan, asla mülkün gerçek sahibi olacak bir varlık değildir (biyolojik bir varlık olmak ve ölümlü olma gerçeği en önemli kanıttır.), mülkün emanetçisidir. Bu noktada gerçek kaybeden olmamak için, kurallarla dürüstçe yaşayarak kendisine emanet olarak verilen mülkü sonsuzlaştırabilir. Aksi takdirde uydurulmuş bir gerçeklikle yaşamına devam etmek durumunda kalacaktır. Yalandan uzak ve kontrollü bir yaşam sürdürmemizi dilerim.
Zor zamanlarda ayağa kalkmak: Kendini toparlamanın psikolojisi
İnsanın ihtiyaçlarının sonsuz olması ve kendisini korumasına neden olacak etkenlerin sayısız olması, insanı incinebilir bir varlık hâline getirir. İnsan için krizlere ve stres faktörlerine maruz kalmak, insanın yaşam dengesinin bozulması anlamına gelir. İnsan, kendisini toparlayarak bozulan dengeyi yeniden sağlamaya çalışır.
Kendini toparlamak ne demektir? Kendini toparlamak; insanların zihinsel, duygusal ve bedensel durumlarını daha olumlu bir konuma getirmek için çabada bulunması demektir. Bazı insanlar, yaşanan kriz ya da stres durumundan sonra normal bir duruma hızlı bir şekilde geri dönerken bazıları için ise, bu süreç oldukça yavaş olabilir. Çok hızlı bir şekilde dengeyi yeniden sağlamak, birtakım özelliklere sahip olmayı gerektirir.
Kendimizi toparlamamızı neler engeller? Birincisi; bireylerin örseleyici yaşam deneyimlerinden geçmeleridir. İkincisi; sürekli strese neden olan olaylara ve durumlara maruz kalmaktır. Üçüncüsü; depresyon ve kaygı gibi psikolojik sorunlar yaşamaktır. Dördüncüsü; bireylerin fiziksel sağlık sorunları yaşamalarıdır. Beşincisi; bireylerin uyku ve beslenme gibi alanlarda kendilerine bakım sorunları yaşamalarıdır. Altıncısı; bireylerin yeterince toplumsal destek ağlarının olmamasıdır. Yedincisi; sevdiklerimizi, bizim için önemli ve değerli olan insanları kaybetmektir. Sekizincisi; olumsuz düşüncelere sahip olmaktır. Dokuzuncusu; bireyin yaşamının bir amacının ve anlamının olmamasıdır.
Kendilerini toparlayan insanların özellikleri nelerdir? Birincisi; bu bireyler, psikolojik açıdan dayanıklıdırlar. Bir başka deyişle, yaşamlarını kontrol edebileceklerine inanırlar, mücadele etmekten kaçınmazlar ve insanlarla duygusal bağlar oluştururlar. İkincisi; olumlu düşünürler. Kendileri, başkaları ve gelecekleri hakkında iyimser düşüncelere sahiptirler. Üçüncüsü; kendilik farkındalıkları yüksektir. Kendi duygularını, düşüncelerini ve davranışlarını kolay bir şekilde anlarlar. Dördüncüsü; bu bireyler, iyi birer problem çözücüdürler. Beşincisi; sosyal destek sistemlerine sahiptirler. Altıncısı; kendilerine bakım sunarlar. Sağlıklı beslenme, yeterince uyuma ve egzersiz yapma gibi alışkanlıkları vardır. Yedincisi; duygusal zekâları yüksektir. Sekizincisi; kendilerini geliştirmeyi ve ilerletmeyi yaşamlarının merkezine alırlar.
Kendimizi toparlamak için neler yapmalıyız? Öncelikle; yaşamımıza anlam katmalıyız. İkincisi; çeşitli yaşam amaçlarına sahip olmalıyız. Üçüncüsü; problem çözme becerilerini öğrenip yaşama aktarmalıyız. Dördüncüsü; hayatımızdaki problemleri kendimizi geliştirme ve güçlendirme fırsatları olarak görmeliyiz. Beşincisi; bilişsel açıdan esnek olmalıyız. Hayatın olasılıklardan ibaret olduğunu ve sürekli yeni olasılıklara yönelebileceğimizi unutmamalıyız. Altıncısı; proaktif bir insan olmalıyız. Kendi sağlımız ve iyilik hâlimiz için inisiyatif almalıyız. Unutmamalıyız ki mutluluk, bize maruz kalınan bir yaşamla değil, dâhil olunan yaşamla gelir. Yedincisi; kendimizle ve geleceğimizle ilgili olarak olumlu içsel konuşmalar yapmaktır. Olumlu içsel konuşmalar, hem motivasyonumuzu artırır hem de olumlu bir varoluşu devam ettirmemize katkı sağlar. Sekizincisi; yüksek düzeyde farkındalığa sahip olmaktır. Sahip olduğumuz duyguların, düşüncelerin ve tepkilerin neler olduğunu bilmeliyiz; kendimize yabancılaşmamalıyız. Dokuzuncusu; duygularımızı ve düşüncelerimizi birbirinden ayırt ederek kişiiçi farklılaşmayı sağlamalıyız. Onuncusu; kendi isteklerimiz ve beklentilerimiz ile başkalarının isteklerini ve beklentilerini birbirinden ayırt ederek kişiler arası farklılaşmalıyız. On birincisi; kendimizi başkalarının yerine koyarak insanları anlamaya çalışmalıyız. On ikincisi; duygularımızı ifade etmeliyiz. On üçüncüsü; kendimizi iyi hissettirecek etkinliklere katılmalıyız. On dördüncüsü; deneyimlerimizden neler öğrendiğimizi, bu deneyimlerin bizi nasıl geliştirdiğini düşünmeliyiz.
Din psikolojisi açısından da kendimizi toparlamak önemlidir. Öncelikle, olumlu ve olumsuz deneyimler yaşayan İnsanlar için hayatın bir sınav olduğu düşüncesi, insanın kendisini toparlamasında önemlidir. Bu konuda Sâffât suresi 106. ayette: “Doğrusu bu, apaçık bir imtihandı.” ve Enbiya Suresi 35. ayette: “Her nefis ölümü tadacaktır. Biz sizi, şerle de, hayırla da deneyerek imtihan ediyoruz ve siz bize döndürüleceksiniz.” şeklinde ifade edilmektedir. Ayrıca, insanın ölene kadar kendisini toparlayarak mücadele etmesi, Hücurat suresi 15. ayette: “Mü'min olanlar, ancak o kimselerdir ki, onlar, Allah'a ve Resûlü'ne iman ettiler, sonra hiçbir kuşkuya kapılmadan Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla mücadele ettiler. İşte onlar, sadık (doğru) olanların ta kendileridir.” şeklinde ifade edilmektedir. Bir diğer nokta, kendimizden daha güçlü bir varlığın bizimle birlikte olduğunu düşünmek ve tevekkül etmek, kendimizi toparlamada önemli bir etken olabilir. Bu konuda En’am suresi 17. ayette: “Şayet Allah, sana bir zarar dokunduracak olursa O'ndan başka bunu giderecek yoktur. Sana bir iyilik dokunduracak olursa da O, her şeye güç yetirendir.” ve Şuara suresi 217. ayette: “Sen, O güçlü ve üstün, esirgeyici olan (Allah') a tevekkül et.” şeklinde ifade edilmektedir. Bu noktada tefekkürün anlamı, bir amaca ulaşmak için gerekli önlemleri aldıktan sonra gerisini Allah’a bırakmak demektir, pasiflik değildir.
Sonuç olarak insan, etkiye açık bir varlıktır. Aynı zamanda kendisine emanet edilen ilim ve kudretle seçimler yaparak etkili olabilen bir varlıktır. Hayatımızda olumlu ya da olumsuz olaylar yaşayabiliriz. Özellikle olumsuz olaylar karşısında elimizde bulunan seçim yapabilme hazinesini, kendimizi toparlama yönünde kullanabiliriz. Böylece, hem kendimize hem de insanlığa önemli katkılar sunabiliriz. Olumsuzluklar karşısında yılmadan ve yıkılmadan kendimizi bir an önce toparlamamızı olumsuzluklardan güçlenerek çıkmamızı dilerim.
Yeni Bir Yılda İnsanın En Değerli Hazinesi Olan Zamanı Yönetmek: Zamanı Yönetmenin Psikolojisi
Günler, aylar, mevsimler geçti. Şu günlerde bütün dünya yeni bir yılın eşiğinde. Yeni bir yıl bize insanın, zamanla kayıtlı-bağlı bir varlık olduğunu hatırlatır. Ayrıca, insanın en önemli hazinesinin zaman olduğunu gösterir. Bu hazineyi iyi bir şekilde yönetmek gerekir.
Zaman Nedir? Zaman, insanların bireysel ve toplumsal yaşamlarını düzenlemelerini sağlayan en önemli araçtır. Zaman; “bir işin, bir oluşun içinde geçtiği, geçeceği veya geçmekte olduğu süre ya da vakit” olarak tanımlanır. Zaman algısı, zamanın geçişine ve olayların süresine ilişkin öznel deneyimi ifade eder. Psikolojide zaman konusu; zamanı tahmin etme, deneyimin süresini algılama, algılanan değişim oranı, tepki zamanı, zaman yönelimi, zaman yönetimi, zamanın dışsal açıdan hesaplanması, zamanın içsel olarak tahmin edilmesi, zamanın içsel farkındalığı, içsel zaman perspektifi, gündüzcü ve gececi gibi kavramlar etrafında incelenir. Bu kavramlardan zaman yönetimi, günlük yaşamımızın ve hayatımızın temelini oluşturur.
Zaman yönetimi nedir? Zaman yönetimi, bireylerin önceliklerini belirleyerek zamanlarını düzenlemeleri olarak ele alınabilir. İnsanlar zamanı yönetirken kendilerini de yönlendirerek yönetirler. Bireyler zamanlarını verimli bir şekilde yöneterek yaşam kalitelerini yükseltirler; daha rahat ve stresiz bir şekilde yaşama imkânını da elde ederler. Zamanı yönetmek; hayatımıza istikrar getirir, amaçlarımıza ulaşmamızı sağlar, ilişkilerimizi geliştirir, hayal kırıklığımızı azaltır ve sağlımızı iyileştirir. Etkili zaman yönetimi, gün içerisinde daha fazla saat bulmamızı sağlamakla kalmaz, aynı zamanda stres ve kaygı seviyemizi azaltarak daha sağlıklı ve sorunsuz bir uyku çekmemizi sağlar. Bu beceriyi başarılı bir şekilde kullanmak, değerlerimizi ve önceliklerimizi yeniden düşünmemizi ve yaşam tarzımızda bazı önemli sürdürülebilir değişiklikler yapmamızı gerektirir. Ancak ortaya çıkan faydalar, gösterilen çabaya fazlasıyla değer.
Zamanı iyi yönetememenin sonuçları nelerdir? Zamanı yönetememek, öncelikle verimsizliğe neden olur. İkincisi, bireyler yapmaları gereken işleri ve görevleri ertelerler. Üçüncüsü, bireyler dikkat ile ilgili sorunlar yaşar. Dördüncüsü, öz denetim sorunlarını ortaya çıkarır. Beşincisi, bireyi başarısız kılar. Altıncısı, bireylerin kendilerinden beklenen rolleri yerlerine getirmelerini engeller. Yedincisi, bireylerin iş ve özel yaşam arasındaki dengeyi yakalayamamalarına neden olur. Sekizincisi, bireylerin daha fazla stres yaşamalarına ve stresle başa çıkma güçlerinin azalmasına neden olur.
Zamanı daha etkili yönetmek için neler yapılabilir? Zamanı etkili yönetebilmek için öncelikle, onunla savaşmayı bırakmak ve zaman kıtlığından yakınmaktan vazgeçmek gerekir. İkincisi, yapılacaklar listesinden önce; önceliklerimiz, değerlerimiz, kişilik özelliklerimiz, yeteneklerimiz, beklentilerimiz gibi pek çok noktadan kendimizi tanımamız gerekir. Üçüncüsü, zamanı iyi yönetmek için dürtülerimizi kontrol etmek gerekir. Dördüncüsü, zamanımızı çalan kişilere, nezaketlice hayır demek iyi gelir. Beşincisi, yeterince dinlenmek gerekir. Altıncısı, bir takvim kullanmamız, yapacaklarımızı somutlaştırmamızı sağlar. Yedincisi, çoklu göreve odaklanmak yerine, tek bir işe odaklanmalıyız. Sekizincisi, yapacaklarımızı aşamalandırmamız gerekir. Adım adım hareket ederek bütüne daha kolay ulaşabiliriz. Dokuzuncusu, zamanı iyi yönetmenin en iyi yolu, istediğimiz işleri yapmaya başlamaktır. Onucusu; zihinsel netlik, yeni bakış açısı kazanmak ve odaklanmak için temiz hava almak, yürüyüş yapmak gibi aktiviteler yapılabilir. On birincisi, cep telefonu, internet ve televizyon gibi teknolojik aletlere günün belli ve sınırlı zamanlarında bakmak gerekir. On ikincisi, zamanı etkili kullandığımızda ne kadar çok zamanımızın olacağını düşünmemiz bizi zaman baskısından kurtarır. On üçüncüsü, hata yaptığımızda kendimize hoşgörü ile yaklaşmamız gerekir. Herkes hata yapabilir. Başarılı insanlar hatalarından ders alırlar ve gerçekleştirecekleri sonraki işlerine başlarlar. On dördüncüsü, ölümlü olma gerçeğimizi hatırlamaktır. Bu gerçeği hatırlamak, bizim önceliklerimizin neler olduğunu görmemize yardımcı olacaktır. İnsanın faniliği, bu yolculuğun zamanının sınırlı olduğunu insana hatırlatır.
Din psikolojisi açısından da zaman yönetimi önemlidir. Zamanı nasıl yapılandırmak gerektiği sorusunun yanıtı, yaratılış gerçeğinde yer almaktadır. Bu konuda Allah, Secde Suresi 9. ayette “Sonra ona düzgün bir şekil vermiş ve ruhundan ona üflemiş; sizi kulak, göz ve gönüllerle donatmıştır. Ne kadar da az şükrediyorsunuz!” şeklinde ifade etmektedir. Bu noktada Allah’ın insanlardan istediği (hiçlik âleminden varlık âlemine gelen ve insan olan insandan) kendisinin yaptıklarını ve verdiği nimetleri görmeleridir ve şükretmeleridir (bu gerçeklik psikolojide minnettarlığa yönelik yapılan çalışmalarla da doğrulanmaktadır). Bu noktada Allah, insanlardan sadece ve sadece hakikati anlayacak şekilde zamanı yapılandırmayı istemektedir.
Mülkün gerçek sahibi olan Allah, ölümün hiçlik olmadığını ve insanın zamanı hikmetli bir şekilde kullanmasının faydasını göreceğini Enbiya Suresi 47. ayette “Biz, kıyamet günü için adalet terazileri kurarız. Artık kimseye, hiçbir şekilde haksızlık edilmez. (Yapılan iş,) bir hardal tanesi kadar dahi olsa, onu (adalet terazisine) getiririz. Hesap gören olarak biz (herkese) yeteriz” şeklinde ifade etmektedir. Tüm bunların yanında insan için zamanın biriktirilmeyen, yenilenmeyen, ödünç alınmayan, saklanılamayan ve geri döndürülmeyen bir gerçeklik olduğunu yüce Allah da Mümin Suresi 99. ayette “ Nihayet onlardan birine ölüm gelip çatınca, “Rabbim! Beni geri gönder de, geride bıraktığım dünyada iyi işler yapayım” der. Hayır! Onun söylediği bu söz boş laftan ibarettir. Önlerinde, yeniden diriltilecekleri güne kadar bir berzah vardır” şeklinde ifade etmektedir. Bu ayet, zamanı sadece dünya açısından değil ahiret açısından da etkili yönetmemiz gerektiğini göstermektedir.
İnsan, zamanın sahibi değildir ve emanetçisidir. Üstelik insanın elinde tutabildiği tek gerçek zaman, içinde bulunduğu andır. Ayrıca, insanın zaman içerisinde el ettikleri de ayrılığa ve yokluğa mahkûmdur. Tüm bu gerçekler zamanı; içsel, mental-zihinsel ve manevi açıdan kendimizi zenginleştirerek kullanmamız gerektiğini göstermektedir. Bu noktada, kalan ömür dakikalarımızı keşkeler yerine içsel, mental-zihinsel ve manevi açıdan zenginleştirerek kullanmamızı umut ederim.
Psikolojik Olarak Geçmiş, Şimdi ve Gelecekte Yer Almak: Zamana Yönelmenin Psikolojisi
İnsan, bitki ve hayvanlara göre irade sınırları oldukça geniş bir varlıktır. Ancak, iradesinin sınırlarının geniş olması onu diğer varlıklardan ayrıt eden yeterli bir özellik değildir. İnsanı yeterli kılan en önemli özellik, sahip olduğu irade ile zamanı nasıl yapılandırdığıdır.
İnsan, şimdiki zaman diliminde varlığını sürdürse de geçmiş ve gelecek de onun için önemlidir. İnsanların düşüncelerinde geçmişin, şimdinin ve geleceğin göreli olarak hâkimiyetine zaman yönelimi denir. Zaman yönelimi açısından insanları; geçmişin olumsuzunu düşüneneler (başlarına gelen kötü şeyleri düşünürler, ayakları çocukluklarının ya da gençliklerinin çamuruna saplanmıştır), geçmişin olumlusunu düşünenler (güzel anıları düşünürler, nostaljik ve sıcak anılarda var olurlar), şimdide hazzı ve mutluluğu arayanlar (çevrelerinde ortaya çıkan zevklere ve fırsatlara odaklanırlar), şimdiyi değiştirmeyeceğine inanan olumsuzlar (yaptıkları hiçbir şeyin onların iyilik halini etkilemeyeceğini düşünürler) ve geleceğin olumluları şeklinde beş sınıfa atamak mümkündür.
Hangi zaman yönelimi hangi ruhsal bozuklukla nasıl ilişkilidir? Zaman yönelimi ile psikopatoloji arasında ilişkiler bulunur. Öncelikle zaman algısının bozulması, bireylerin psikotik belirtiler sergilemeleri ile ilişkilidir. İkincisi, kişinin kendisinden memnun olma düzeyi düştükçe geleceğe yönelme azalır. Üçüncüsü, kişinin süreklilik algısının bozulmasına paralel olarak depresyon belirtileri ve intihara yönelme gerçekleşmektedir. Dördüncüsü, geçmişin olumsuzluklarına takılıp kalanlar, stres faktörleri ile başa çıkamamaktadırlar. Beşincisi, geçmişin ve şimdinin olumsuzu olanları duygusal açıdan daha dengesizdirler. Altıncısı, geçmişin ve şimdinin olumsuzu olanlar, madde bağımlılığına daha fazla yönelirler.
Mutlu ve sağlıklı bir zaman yönelimi, nasıl olmalıdır? Araştırmalara göre “Geçmiş-olumlu yöneliminde yüksek, gelecekte orta derecede yüksek, şimdi-hazcılıkta orta derecede yüksek, geçmiş-olumsuzda düşük ve şimdi-olumsuz zaman yöneliminde düşük olan” insanlar, diğer zaman yönelimlerine sahip olan insanlardan daha çok mutludurlar, sağlıklıdırlar ve başarılıdırlar. Sonuç olarak, daha sağlıklı ve mutlu olmak adına zaman yönelimimizi düzenlememiz gerekir.
Bu noktada geçmişin olumlu yöneliminde bulunmak için, ilk olarak fotoğraflar, mektuplar ve karneler gibi hatırlardan bir not defteri oluşturabilir ve buna düşüncelerimizi yazabiliriz. İkincisi; annemize, babamıza, yakın akrabalarımıza ve arkadaşlarımıza bize yaptıkları için minnettarlığımızı içeren bir mektup yazabiliriz. Üçüncüsü, kendi kültürümüzü ve akrabalarımızı içeren bir kültürel etkinliğe katılabiliriz. Dördüncüsü, haftada bir kez geçmişte bizi mutlu eden olayları hatırlayıp bunları yazabiliriz. Beşincisi, geçen yıl üstesinden geldiğimiz ve başardığımız görevleri ve sorunları; bunların nasıl üstesinden geldiğimizi düşünebiliriz.
Şimdinin mutlusu olmak için, bizi mutlu eden aktiviteler listesi yapıp, o aktiviteleri bir plan dâhilinde uygulamak işe yaramaktadır. İkincisi, kendi yetenek düzeyimize uygun, bizi hafif düzeyde zorlayacak işler bulup bu işleri gerçekleştirebiliriz. Üçüncüsü, çeşitli hobilere yönelebiliriz. Dördüncüsü, günde yarım saat yürüyüş yapabiliriz. Beşincisi, nefes ve gevşeme egzersizleri yapabiliriz. Altıncısı, sevdiğimiz bir arkadaşımızı arayıp onunla sohbet edebiliriz. Yedincisi, birine yardım edebiliriz. Sekizincisi, birine haklı iltifat edebiliriz.
Gelecekte olumlu olmak için; bugün, yarın ve gelecek ay için ulaşılabilir hedefler belirleyebiliriz. Bunları bir yere yazıp ve listeyi düzenli olarak gözden geçirebiliriz. İkincisi, gelecekte yapmayı istemediğiniz şeyler için hayır deme alıştırması yapabiliriz. Üçüncüsü, bilim kurgu kitaplarını okuyabiliriz. Dördüncüsü, yaşadığımız şehirdeki müzelerin ve kültürel yerlerin gezilmesi için bir plan yapabiliriz ve onu uygulayabiliriz. Beşincisi, amaçlarınıza benzer amaçları başaran insanların yaşam hikâyelerini okuyabilir ya da bunlarla ilgili filmleri izleyebiliriz.
Din psikolojisi açısından da zaman yönelimi konusu ele alınabilir. Bu noktada insanın en önemli yanılgısı kendisini zamanın sahibi olarak algılamasıdır. Oysaki insan ölümlü olduğu ve mutlak olmadığı için zamanın kullanıcısıdır; Allah ise, zamanın yaratıcısı ve sahibidir çünkü Onun varlığı sonsuzdur. Allah bu konuda, Mümin Suresi 88. ayette “Biliyorsanız söyleyin, bütünüyle varlığın yönetimi elinde olan, kendisi her şeyi koruyup kollayan, fakat kendisi korunmaya muhtaç olmayan kimdir?” ve Bakara Suresi 255. ayette “Allah ki, O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur. O, ebedî diridir. Varlığı kendinden olup bütün kâinatı yönetendir. O’nu ne bir uyuklama ne de bir uyku yakalayabilir. Göklerde ve yerde ne varsa hepsi O’nundur. İzni olmadan O’nun huzurunda kim kalkıp da şefaat edebilir? O, kullarının geleceğini de bilir, geçmişini de. Kullar ise, dilediği dışında O’nun ilminden hiçbir şeyi kavrayamazlar. O’nun kürsüsü, gökleri ve yeri kuşatmıştır. Dolayısıyla her ikisini de koruyup gözetmek O’na asla ağır gelmez. En yüce ve en büyük yalnız O’dur” şeklinde ifade etmektedir. O halde kendisine emanet olarak verilen bir gerçekliğin kullanım şeklinin belirleyicisi ancak ve ancak emanetin sahibi olabilir, emanetçi olamaz. Şu halde inanan bir insan, zamanı kendi yeteneklerini ve kabiliyetlerini geliştirerek kullanmanın yanında “İslami İyi Oluşunu” (günahlardan uzak durarak, imanını artırarak ve farzları yerine getirerek) da yükseltmelidir. İçinde bulunan zamanı bu şekilde yapılandırmak, bireylerin geçmişlerinden pişmanlıklar duymalarını engelleyecektir ve geleceğe dönük olarak da Allah mutlak adalet sahibi ve sözünden dönmeyen bir yaratıcı olduğu için sonsuz mutluluğu insana bir nimet olarak verecektir. Bu konuda Araf Suresi 42. ayette şöyle “İman edip sâlih ameller işleyenlere gelince ki biz kimseyi gücü yetmediği şeylerden sorumlu tutmayız, işte onlar cennetin yârânı ve yoldaşlarıdır; orada sonsuzca kalacaklardır” denilmektedir.
Sonuçta, insana her iki dünyasını kazanacak zaman emanet olarak verilmiştir. İnsanda egonun varlığı, insanın kurallarla yaşama temelinde yaratıldığının en önemli kanıtıdır. İnsan içinde bulunan zamanı, kendisine ve başkalarına zarar vermeyecek şekilde yapılandırdığında ne geçmişinden pişmanlıklar ne de gelecekten endişeler duyar. Zamana ilişkin bilinçli bir farkındalık ile içerisinde pişmanlıklar içermeyen bir ömür geçirmemizi umut ederim.
.
Olumsuz Düşünmenin Ruh ve Beden Sağlığına Etkileri
İnsan, düşünen bir varlıktır. Düşünmek, insanın medeniyet ve teknoloji inşa etmesinin en büyük aracı olmuştur. Ancak düşünceleri olumlu ve olumsuz olarak iki sınıfta ele alabiliriz. Özellikle kişinin kendisi ve yaşamı ile ilgili olumsuz düşüncelere sahip olmasının, onun ruh ve beden sağlığı üzerinde olumsuz etkileri vardır.
İnsanın kendisi ve yaşamı hakkında olumsuz düşünmesinin pek çok çeşidi vardır. Bunlardan ilki, kötümserliktir. Kötümserlik, olumsuz sonuç beklentisi anlamına gelmektedir. Kötümser bireyler, kontrol edilemez, dışsal ve genel nedenlere yükleme yaparlar. Ne yaparlarsa yapsınlar, sonuçları değiştiremeyeceklerine inanırlar. İkincisi ise, kötümserlikle benzer örüntülere sahip olan endişedir. Endişe, kişinin gelecekteki belirsiz bir sonuç temelinde kendisine ve çevresindekilere ve de olaylara ilişkin tekrarlayıcı düşünceleridir. Bu düşünceler, gelecekteki belirsiz ve istenmeyen sonuçlara yöneliktir. Aynı zamanda bu düşünceler, birey için rahatsız edicidir. Üçüncüsü ise, bireylerin geçmişlerine yönelik olumsuz düşünmeleridir. Geçmişe yönelik olumsuz düşünceleri sıklıkla düşünmeye, ruminasyon denir. Ruminasyonda bireyler, problemlerini çözmek için harekete geçmeksizin içinde bulundukları duygu durumlarını ve olası sebep ve sonuçları tekrar tekrar düşünme eğilimindedirler.
İnsanlar neden olumsuz düşünürler? İnsanların olumsuz düşünmelerinin pek çok nedeni vardır. Bunlardan ilki, insanın diğer varlıklara göre yüksek düzeyde bilme ve anlama kapasitesine sahip olmasıdır. Psikologlara göre insan zihni, herhangi bir deneyimde bir cevap veya bir anlam duygusu arar. İnsanlar bir mesele üzerinde düşünürlerse onu daha iyi anlayacaklarını ve çözeceklerini var sayarlar. İkincisi, daha önce deneyimlediğimiz travmatik yaşantılardır. Üçüncüsü, depresyon ya da anksiyete gibi ruhsal bozukluklara sahip olmamızdır. Dördüncüsü, kısa süreli rahatlama isteğidir. Özellikle geçmişe yönelik olumsuzlukları düşünmek, bizi üzen bir duruma karşı harekete geçme duygusu verir ve bu da kısa vadede sıkıntıyı giderir. Beşincisi, çözülemez bir sorunu kabul etmeye hazır olmamızdır. Geçmişteki ve gelecekteki olası olumsuzlukları uzun uzun düşünmek iyi hissettirir; çünkü geçici olarak da olsa bu çözülemez sorunu, bu kabul edilemez gerçekliği istediğimiz şekilde değiştirilebileceğimize inanmamızı sağlar. Altıncısı, sorunları büyük, başa çıkma kapasitemizi ise yetersiz algılamamızdır. Yedincisi, yeterince sosyal destek kaynaklarına sahip olmamızdır.
Olumsuz düşüncelerin etkileri nelerdir? Olumsuz düşüncelerin fiziksel ve ruhsal sağlığımız üzerinde olumsuz etkileri vardır. Öncelikle, olumsuz düşüncelerin bireylerin DNA yapılarını bozduğu sonucuna varılmıştır. İkincisi, olumsuz düşüncelerin bireylerin dokularına da zarar verdiği bulunmuştur. Örneğin; olumsuz düşünceleri daha fazla olan yaşlıların eklem hastalıklarından olan osteoartrit belirtilerini daha fazla sergiledikleri bulunmuştur. Üçüncüsü, olumsuz düşünceler bireylerin organ düzeyinde de işlevselliklerine zarar vermektedir. Olumsuz düşüncelere sahip bireylerin daha fazla kalp hastalıkları belirtileri sergiledikleri bulunmuştur. Dördüncüsü, sistem düzeyinde olumsuz etkilerinin olmasıdır. Bireylerde olumsuz düşünceler arttıkça bağışıklık sistemlerinin daha çok zayıfladığı sonucuna varılmıştır. Beşincisi, depresyon ve anksiyete gibi çeşitli ruh sağlığı sorunları yaşamaktır.
Olumsuz düşüncelerle nasıl başa çıkabiliriz? Olumsuz düşüncelerle başa çıkmanın pek çok yöntemi vardır. Birincisi, olumsuzlukları sürekli düşünmek ile problem çözmenin farklı olduğunu kabul etmektir. İkincisi, dikkat dağıtıcıların kullanılmasıdır. Üçüncüsü, gün içeresinde bu olumsuz düşünceleri düşünmek için yarım saatlik bir düşünme zamanı ayarlamaktır. Dördüncüsü, düşüncelerin kafamızda dönüp durmasına izin vermek yerine bunları yazmaktır. Beşincisi, sosyal destek almaktır. Sorun hakkında birileri ile görüşmek insanlara yeni bakış açıları kazandırmaktır. Altıncısı, mutluluğu artırma stratejilerini kullanmaktır. Yedincisi, amaçlar oluşturup kendimizden ve başkalarından beklentilerimizi azaltmaktır. Sekizincisi, nefes alma ve gevşeme gibi egzersizleri yapmaktır. Dokuzuncusu, güçlü olduğumuz özellikleri düşünmektedir. Onuncusu, tetikleyicileri tanımlamak ve bunlardan uzak durmaya çalışmaktır.
On birincisi, dine ve maneviyata sığınmaktır. Yapılan çalışmalar, düşünceleri ve duyguları kontrol etmek için ne kadar çok çaba harcarsak o kadar istenmeyen düşüncelere ve duygulara sahip olma eğiliminde olduğumuzu da ortaya koymuştur. Bu gerçeklik, bizim yaşama anlam yüklememiz, gerçekliği kabul etmemiz ve kendi kontrol sınırlarımızı bilmemiz gerektiğini de göstermektedir. Din psikolojisi açısından durum değerlendirildiğinde, insanın ve Yaratıcının sahip olduğu iki önemli irade bulunmaktadır. Allah’ın sahip olduğu külli irade ile ilgili Âl-i İmrân Suresi 26. ayette “De ki: Ey mülkün gerçek sahibi olan Allah! Sen dilediğine mülkü verirsin, dilediğinden mülkü çekip alırsın; dilediğini yüceltip aziz kılar, dilediğini alçaltıp zelil edersin. Bütün hayırlar yalnız senin elindedir. Şüphesiz sen, her şeye kâdirsin” şeklinde ifade edilmektedir. İnsanın iradesini doğru kullanması tevekkül kavramı ile anlatılmaktadır. Allah, bu konuda Hûd Suresi 56. ayette şöyle ifade etmektedir “Hiç şüphesiz ben, benim de sizin de Rabbiniz olan Allah’a tevekkül ettim. Hareket eden her canlıyı perçeminden tutan (kontrol edip yönlendiren) O’dur. Şüphesiz ki Rabbim, dosdoğru yol üzeredir”. Bir amaca ulaşmak için gerekli önlemleri aldıktan sonra gerisini Allah’a bırakmak ve teslim olmak insanı rahatlatmaktadır.
Sonuç olarak, insanın varoluşsal gerçekliği, her şeyi kontrol edebilen bir varlık olmadığımızı göstermektedir. Bu bağlamda kendi sınırlarımızı bilmek iyileştirici bir güce sahiptir. Bu noktaya işaret eden Reinhold Niebuhr’un duası bizim için önemli bir rehber olabilir: “Allah’ım, değiştiremeyeceğim şeyleri kabul etmem için bana sükûnet; değiştirebileceğim şeyleri değiştirebilmem ve aradaki farkı anlamam için akıl ver". Olumsuz düşüncelerimiz ve deneyimlerimiz elbette olacaktır. Yukarıda ifade edilen başa çıkma yöntemlerine ek olarak kendi inanç sistemimizde yer alan iki önemli araç olan “tevekkülü ve teslimi” kullanarak olumsuz düşüncelerin üstesinden gelebiliriz. Böylece sağlıklı, mutlu ve hayırlı bir ömür geçirebiliriz.
Meğer Ne Çok Şeyden Korkuyormuşuz: Korkunun Psikolojisi
İnsan, duygusal bir varlıktır. İnsanın deneyimlediği duyguları, olumlu ve olumsuz duygular olmak üzere iki sınıfta toplamak mümkündür. Olumsuz duyguların başında, korku gelir.
Korku, algılanan bir tehdide karşı nörofizyolojik bir tepkidir. Korku, vücudumuzu tehlikeye hazırlamak için sempatik sinir sistemini ve adrenal-kortikal sistemi yönlendiren hipotalamusu uyararak savaş ya da kaç tepkimizi harekete geçirir. Korku sırasında, nefes almamız ve kalp atışlarımız hızlanır. Terleriz veya titreriz, sindirimimiz yavaşlar.
İnsan nelerden korkar? İlk olarak insanlar; kan, örümcek, yükseklik fobisi gibi fobiler geliştirebilirler. İkincisi, ölümden korkmaktır. Üçüncüsü, terk edilme korkusudur. Dördüncüsü, başarısız olmaktan korkmaktır. Beşincisi, reddedilmekten korkmaktır. Altıncısı, korkmaktan korkmaktır. Yedincisi, insanlardan korkmaktır. Sekizincisi, finansal açıdan güvensiz olmaktan korkmaktır. Dokuzuncusu, kontrolü kaybetme korkusudur. Onuncusu, hayalet gibi olağan dışı varlıklardan korkmaktır. On birincisi, hastalanmaktan korkmaktır. On ikincisi, hata yapma korkusudur.
Peki, korkularımızın nedenleri nelerdir? İlk olarak, insanlar yaşamlarını tehdit eden etkenler karşısında genetik olarak korkmaya yatkın bir varlıklardır. İkincisi, korku koşullanma sonucunda gerçekleşir. Üçüncüsü, korku model alma yoluyla öğrenilir. Dördüncüsü, aşırı korumacı ve otoriter ebeveynlere sahip olmamızdır. Beşincisi, travmatik deneyimler yaşamamızdır. Altıncısı, duygusal dengesizlik gibi kişilik özelliklerine sahip olmamızdır. Yedincisi, başa çıkma gücümüzün yetersiz olmasıdır. Sekizincisi, yaşamı ve hayatı anlamlandırmamaktır. Dokuzuncusu, bilişsel olarak korkmamız gerektiğine inanmamızdır. Onucusu, fizyolojik uyarılmalarımızı ve tepkilerimizi yanlış yorumlamamızdır. On birincisi, hayatta kalma isteğimizdir. On ikincisi, kaybeden olmayı istemeyen idmizin/nefsimizin varlığıdır. On üçüncüsü, cezalandırılma beklentisi içerisinde olan vicdanımızın/süperegomuzun varlığıdır.
Korkularla nasıl başa çıkabiliriz? Öncelikle, gevşeme ve nefes alma gibi egzersizleri yapmak gerekir. İkinci olarak, korkunun insanların yaşadıkları duygulardan biri olduğunu, bir engel değil de bir uyarı olarak kabul edildiğini düşünmeliyiz. Üçüncü olarak, kendimizde ve başkalarında korkuyu incelemek, ona aşina olmak ve onu daha iyi anlamaktır. Dördüncüsü, korkumuzun arkasındaki hikâyeyi sorgulamaktır. Böylece korkularımızın mantıklı olup olmadığı konusunda değerlendirme yaparak sakinleşebiliriz. Beşincisi, öz yeterliliğimizi yükseltmektir. Altıncısı, değerlerimiz ve etik kurallarımız konusunda daha net olmak, korku ve belirsizliği daha iyi yönetmek için ihtiyaç duyduğumuz düzenleme ilkelerini sağlayabilir. Yedincisi, sosyal medya, akıllı telefon, internet ve televizyon gibi kitle iletişim araçlarına daha az maruz kalmalıyız. Sekizincisi, öz bakım, öz sorumluluk ve öz şefkat korkunun üstesinden gelmemizi sağlar. Dokuzuncusu, amaçlarımıza odaklanıp onları gerçekleştirmeye çalışmaktır. Onucusu, mükemmeliyetçi yanımızın yansıması olan kesinlik talebini bırakmaktır. On birincisi, cesaret özelliğimizi geliştirmektir. On ikincisi, her zaman mantıklı kanıtlar aramaktır. On üçüncüsü, sosyal destek almaktır. On dördüncüsü, din ve maneviyata sığınmaktır.
Din psikolojisi açısından bakıldığında ilk olarak, Allah, 114 surenin başında Besmele ile başlayarak insanlara rahmetini ve şefkatini göstermektedir. Bu noktada insanda korku duygusunun olması normaldir ve bu imtihan dünyasının gerçekliğinde yer alır. Bu konuda Allah, Bakara süresi 155. Ayette şöyle der: “Ant olsun ki sizi biraz korku ve açlık; mallardan, canlardan ve ürünlerden biraz azaltma (fakirlik) ile deneriz. (Ey Peygamber!) Sabredenleri müjdele!”. İkincisi, Allah mutlak hikmet sahibidir. İnsana, paha biçilmez bir değer vererek insanı hiçlik âleminden varlık âlemine (sebepleri kullanarak insanı; inorganik madde, bitki ve hayvan olarak değil de insan olarak yaratmıştır) getirmiştir. Üstelik her an her dakika bizi nimete mazhar etmektedir (hava, su, gıda, anne, baba vb.). Bu noktada Allah yaptığı her işi kusursuz bir şekilde yapmaktadır. Bu konuda Mülk Suresi 4. Ayette: “Sonra gözünü tekrar tekrar çevir de bak; (kusur arayan) göz aradığını bulamadan bitkin olarak sana dönecektir” şeklinde denilmektedir. Ancak Allah, yaptığı işlerin ciddiyetinin anlaşılması, mülkün gerçek sahibinin kendisi olduğunu ve insanın kendi ahiretteki yerini kendisinin hazırladığı gerçeğini insana göstermek için de korku ile ilgili ayetler ortaya koymaktadır. Örneğin bu konuda Al-i İmran Suresi 102. Ayette: “" Ey iman edenler! Allah'tan, O'na yaraşır şekilde korkun ve ancak Müslümanlar olarak can verin " ve Bakara Suresi 48. Ayette: “" Öyle bir günden korkun ki, o günde hiç kimse başkası için herhangi bir ödemede bulunamaz; hiç kimseden (Allah izin vermedikçe) şefaat kabul olunmaz, fidye alınmaz; onlara asla yardım da yapılmaz. " şeklinde ifade etmektedir. Üçüncüsü, Allah’ın insanlara korkudan bahsetmesi, insanların kendilerini düzenlemeleri içindir. İnsanın doğası (idimiz/nefsimiz), acıdan kaçınmak ve hazza ulaşmak eğiliminde olduğu için Allah bu doğaya uygun olarak Rahmetiyle insanlara nelerden ve nasıl korkmaları gerektiğini belirtmektedir.Bu tıpkı bir öğretmenin öğrencilerin sınav sorularını bilmezlerse ya da hâkimlerin insanların kanunlara uymazlarsa başlarına neler geleceğinden haber vermesi gibidir. Korkutmanın amacı hareketsizlik değil, dengeli yaşayarak kendini düzenlemektir. Bu doğrultuda tahkiki imanı olan insan, ona verilen iradeyi kullanıp gerekli önlemleri alarak, Allah’a güvenerek ve teslim olarak sebeplerden korkmamayı tercih etmelidir.
İnsan, geçici ve belirsiz bir dünyada yaşamaktadır. İnsanın dışında olan her şey onun kontrolünde de değildir. İnsan, korku duygusu ile geleceği doğru bir şekilde tahmin etmeyi ve yönetmeyi istemektedir. Bu durumun gerçekleşmesi için insanın sonsuz ilim, kudret, hikmet ve adalet sahibi olması gerekir. Oysaki insan fanidir ve cüzi bir iradeye sahiptir. O halde insan, korkularını anlamlandırmak zorundadır. Hayatın zenginliğini deneyimlemenin tek yolu bilinmeyene (ilahi bir dine inanmıyorsak) ya da sonsuzluğun sahibine teslim olmaktır. Gerçek korkulacak şey hem dünya hem de ahiret hayatı için pişmanlıklarla geçen bir ömürdür. Hayatımızda hiçbir pişmanlığımızın ve korkumuzun olmadığı, sağlıklı ve mutlu bir ömür geçirmemizi dilerim.
Modern İnsanın Yalnızlıkla Baş Etme Yöntemleri
Psikologlara göre, modern dünya ile ilkel dünya arasında inanılmaz boşlukların olduğu bir yaşam sürmekteyiz. Bu boşluğa ek olarak birinin kazanıyorken diğerinin kaybettiği bir sistemle yaşamımıza devam etmekteyiz. Bu yaşam tarzı, beraberinde kıskançlık ve yalnızlık gibi pek çok sorunu getirmektedir.
Her asrın kendine özgü sorunları bulunur. Günümüzün önemli sorunlarından biri de yalnızlıktır. Yalnızlık, çeşitli şekillerde tanımlanır. Yalnızlık, insanların toplumsal ilişkilerinin sayısının az olması ve toplumsal ilişkilerden alınan doyumun azalmasıyla ortaya çıkar. Çalışmalara göre, Batı kültürlerinde insanların yarısından fazlası yalnızdır.
İnsanların yalnız olmalarının pek çok nedeni bulunmaktadır. Bu nedenlerden ilki, çekingenliktir ya da utangaçlıktır. Çekingen bireyler, toplumsal ilişkiler içerisinde olmaktan kaygı duyarlar. İkincisi, düşük öz saygıdır. Bu,İnsanların kendilerini değerli ve önemli hissetmemeleri, kendilerinden memnun olmamaları demektir. Üçüncüsü, sahip olunan kişilik özellikleridir. Bu özelliklerin başında ise, içe dönüklük ve duygusal açıdan dengesizlik gelir. Dördüncüsü, reddedilme duyarlılığının yüksek olmasıdır. Çatışmalı bir aile atmosferinde büyümek, istismara ve ihmale maruz kalmak, reddedilme duyarlılığını artırır. Beşincisi, sosyal beceri eksikliğidir. Kişilerarası ilişkilerde etkileşimi nasıl başlatacağını ve sürdüreceğini bilememek sosyal beceri eksikliğini gösterir. Altıncısı, olumsuz beklentiler içerisinde olmaktır. Yalnızlar, kendilerini sıkıcı ve aptal bulabilirler ve insanlar tarafından ilginç bulunmayacaklarını düşünebilirler. Yedincisi, yaşama yeterince anlam yüklememektedir. Yalnızlar, yaşamlarını ve insan ilişkilerini anlamlı bulmazlar. Sekizincisi, sıkıntıya toleransımızın düşük olmasıdır. Dokuzuncusu, güvensiz bağlanma örüntülerine sahip olmamızdır.
İnsanların yalnızlıkla baş etmelerine baktığımızda pek de iç açıcı bir tablo ile karşılaşmayız. Teknolojik gelişmelerin etkisi ile insanlar, çok az sosyal etkileşimle veya hiç sosyal etkileşim olmadan bir şeyler elde etmeye yöneldiler. “Kara Cuma” ve “Efsane Kasım” gibi etkinlikler, insanların tatillerini sevdikleri ile birlikte geçirmeleri yerine onların tüketiciliğini daha da artırmayı teşvik etmiştir. Öyle ki insanlar, kompülsif bir şekilde satın alma davranışlarına yönelmektedirler. Sürekli bir şekilde dürtülerini doyurma telaşında olan çağımızın insanı, artık kendisine şifa olacak insanlara da katlanamamaktadır. Sonuç olarak insan ilişkilerini başlatıcı ve devam ettirici becerileri etkileşim eksikliğinden dolayı geliştirememektedirler. Ancak ait olma ihtiyacı, evrensel bir ihtiyaçtır; gereklilik değil zorunluluktur ve doğuştan getirilmiştir.
Ait olma ihtiyacını insanlarla doyurmak demek, yakınlık ile özerklik arasında denge oluşturmak demektir. Ancak günümüzün insanı, tüketerek sürekli almaya alışık hâle geldiği için maalesef, insan ilişkilerinde önemli bir nokta olan alma ve verme arasındaki dengeyi kuramamaktadır. İnsana, insan ilişkilerinin gerektirdiği; empati, sorumluk, bakım, sevgi, bilgi ve ilgi gibi özellikleri karşı tarafa aktarmak zor gelmektedir.
Bu zorluğu aşmanın yolu olarak, insan ilişkilerinden uzak iki önemli araç seçilmiştir. Bu araçlardan ilki, tüketimdir. İhtiyacı olmadığı halde sürekli alışveriş yaparak satın alınan eşyalar ile ait olma ihtiyacı doyurulmaya çalışılmaktadır. Aslında bu durum, bireylerin bağlanma örüntülerini de bozmaktadır. İnsana bağlanmak yerine daha fazla satın alarak nesnelere bağlanma gerçekleşmektedir. İkincisi ise, evcil hayvanlarla zaman geçirmektedir. Geçmişte hayvanlar doğal ortamlarında yaşarlardı. Böylece sahip oldukları doğalarını da korurlardı. Ayrıca, insana hizmet etmek gibi amaçlar için de kullanılırlardı. Günümüzde artık, insanlar hayvanlara hizmet etmektedirler.
“Hayvanlara hizmet etmenin, hayvanlara bağlanmanın” hiçbir sakıncası yoktur ve bu doğrudur. Ancak insan-insan ilişkisinin yerini insan-hayvan ilişkisinin alması çok ilginçtir. Hayvanlar, doğal ortamlarında yaşamda kalma becerilerine sahip olurlar. Ancak bir insan yavrusu, annesinden ve babasından gerekli desteği almadığı zaman hem fiziksel hem de psikolojik kayıplar yaşar. Bütün dünyada; evsiz, şiddet gören, savaş mağduru olan, sokakta yaşayan çocuklara hayvanlara gösterilen ilgi maalesef gösterilmemektedir.
İnsanlar, neden hayvanları seçmektedirler? Çünkü hayvanlar, insanlara itiraz etmemektedirler, hayır dememektedirler, bizlerin eksik olduğu noktaları göstermemektedirler, çok yalındırlar, ilişkileri sürdürücü becerileri bizden istemezler. Bizlerden çok az bir emek alarak bizlere sevgi ve şefkat sunarlar, üstelik onların insanın zalimliği karşısında stratejiler üretecek güçleri de yoktur. Geleceği kestirme ve öngörme gibi kapasitelere düşük düzeyde sahiptirler. Sonuç olarak hayvanlar, düşük düzeyde beklentilere sahip bağlanma objeleridir. Olması gereken, insan-insan ilişkisinin devam etmesidir. Çünkü gerçek ve sağlıklı gelişim, sağlıklı insan ilişkilerinde yatmaktadır.
Din psikolojisi açısından da durum ele alındığında, Allah’la bağlantıyı kesmek, insanın idine-nefsine yönelmesi demektir. Ancak idin-nefsin sınırsızlığı, insanı insan olmaktan uzaklaştırmaktadır (aşırı tüketerek kendisini nesneleştiriyor; insanlarla bağlanmak yerine hayvanlarla bağlanmayı tercih ederek insanlardan uzaklaşıyor). Oysaki ilahi dinlerde insanların yalnızlıktan uzak durmaları istenmektedir. Örneğin; 22. Dünya Kupası’nda da ele alındığı gibi Allah Hucûrat Suresi 13. ayette “Ey insanlar! Şüphesiz sizi bir erkek ile bir dişiden yarattık, tanışasınız diye sizi kavim ve kabilelere ayırdık, Allah katında en değerli olanınız O’na itaatsizlikten en fazla sakınanınızdır. Allah her şeyi hakkıyla bilmektedir, her şeyden haberdardır” ve Araf suresi 31. ayette “….yiyin için fakat israf etmeyin. Çünkü Allah israf edenleri sevmez. “ şeklinde ifade etmektedir. İlahi mesaj nettir: İnsanların farklılıkları; düşmanlığı değil, tanışmayı, yardımlaşmayı ve iş birliğini sağlamak içindir.
İnsan, kâinat içerisinde en seçkin bir varlıktır. İnsanın var oluş amacı, ulvi olduğu gibi ömrü de çok değerlidir. İnsan, hayatına derin anlamlar yükleyerek, yeteneklerini geliştirerek, başkalarına destek olarak “gerçek bir insan olma” yolunda ilerler. İnsanın doğasından uzaklaşması, psikolojik problemlere ve maddî kayıplara neden olmaktadır. Bu noktada gerçek doğamızdan uzaklaşmadan, “insanlarla insanlığımızı yücelterek” başarılı bir ömür geçirmemizi dilerim.
.
İnsanın varlığını sonsuzlaştırma isteğinin yansıması: Varoluşsal kaygı
İnsan, mucizevî bir varlıktır. Bedenimizde 100 trilyon hücre bulunur. Bu, varlığımızın sadece bedensel açıdan devamı için en az 100 trilyonluk hücresel olasılığın kusursuz bir şekilde devam etmesi gerektiği anlamına gelir. Yiyeceğe, içeceğe, güneşe, denize, bitkilere, hayvanlara, anneye, babaya, eve vb. duyulan ihtiyaçlar da sürece dâhil edilirse insanın varlığının devamı için sonsuz koşul gerekir. Bu gerçeklik karşısında düşünen bir varlık olan insan, kaygılanır. İşte yaşanan bu kaygıya varoluşsal kaygı denir.
Varoluşsal kaygı, yaşlanma, ölme ve öldüğümüzde bize ne olacağı konusundaki belirsizlik gibi kişinin varlığıyla ilgili konularda kronik bir rahatsızlık ve korku durumunu içerir. İlaçla tedaviye en dirençli kaygı türü, varoluşsal kaygıdır. Çünkü bu kaygı türü, kişinin kişisel psikolojisini ve biyolojisini aşar. Varoluşsal kaygının aileyle, kültürel etkenlerle ve dinî inanç sistemleriyle derin ilişkileri vardır. Ölümlü olduğumuzu kabul etme ve tahmin etme yeteneğimiz, psikolojimizin ve kültürümüzün arkasındaki itici güçtür. Bu noktada varoluşsal kaygı, diğer tüm kaygıların kaynağı olarak düşünülebilir.
Varoluşsal kaygıyı ortaya çıkaran nedenler nelerdir? Öncelikle bireylerin yakınlarını kaybetmeleri, onların varoluşsal kaygılarını tetikler. İkinci olarak, kanser gibi ölümcül hastalıklara yakalanmak varoluşsal kaygı için önemlidir. Üçüncüsü, deprem, tsunami, yangın, savaş gibi travmatik olayları deneyimlememizdir. Dördüncüsü, yaşlılık sürecine girmemizdir. Bu gibi durumlarda insanların zihinlerinde çeşitli sorular dolaşır: Öldüğümüzde bana ne olacak? Bu hayatta yaptıklarımın olumsuz sonuçları olacak mı? Yaşlanmak aklımı, hafızamı ve bedenimin kontrolünü kaybedeceğim anlamına mı gelecek? Ailem, beni bir huzurevinde yalnız mı bırakacak yoksa daha kötüsü olarak ölüme mi terk edecek? Beşincisi ve en önemlisi insanın ölümlü bir varlık olmasıdır.
İnsanlar ölümlü olma gerçekliğini kabul etmekte zorlandıkları zaman onların varoluşsal kaygıları yükselir. Dehşet Yöntemi Kuramı, insanın ölümlü bir varlık olduğunu belirtir. İnsan, ölümlü olma durumu karşısında dehşete kapılır. İşte bu ölümlü olma gerçeği karşısında insanlar, bu gerçeği kabul etmek yerine bilişsel kapasitelerinin etkisiyle “sembolik bir ölümsüzlük gerçeği” üretirler. İnsanın bu durumunun din psikolojisinde de ele alındığı görülmektir. Örneğin; Ankebut Suresi 64. ayette “Oysa onların tek gerçek kabul ettikleri) bu dünya hayatı, hakikatte sadece bir oyun ve eğlenceden ibarettir; âhiret yurduna gelince işte asıl hayat odur; keşke bunu bilselerdi!” şeklinde ifade edilerek sembolik ölümsüzlük kavramının oyun ve eğlence ile ele alındığı görülmektedir. Ayrıca ölüm gerçeği Enbiya Suresi 34. ve 35. ayetlerde “Senden önce de hiçbir insana ölümsüzlük vermedik. Şimdi sen ölürsen, onlar ebedî mi kalacaklar?” ve “Her nefis ölümü tadacaktır. Denemek için sizi kötü ve iyi durumlarla imtihan ederiz. Sonunda bize geleceksiniz” şeklinde ifade edilmektedir.
İnsanlar sembolik ölümsüzlük gerçeğine nasıl ulaşırlar? İnsanlar ölümlü olma gerçeği karşısında kendilerini güçlü hissetmek için, çeşitli amaçlar belirler ve bu amaçları gerçekleştirirler. Bu amaçları gerçekleştirmek, onlarda öz saygının ve öz değerin artmasını sağlar. Böylece insanlar, ölüm karşısında güçlendiklerini hissetme algısına sahip olarak, yaşamlarına devam ederler. Örneğin; bir iş adamının ömrü boyunca kullanamayacağı ve harcayamayacağı parayı kazanma isteği, bir akademisyenin 75 yaşına kadar akademide kalma isteği, ölüm gerçeği karşısında ortaya konan savunmalardır. Ancak bu savunmalar, ölümlü olma gerçeğimizi değiştirmez. Sonuç: İnsanlar, adeta sonu olan bir dünyada sınırsızlaşarak sonsuzlaşmayı istemektedirler.
Varoluşsal kaygı ile nasıl başa çıkabiliriz? Psikolojide varoluşsal kaygı ile başa çıkma yolu olarak çeşitli stratejiler ortaya konulmuştur. Öncelikle, insanların sevdikleri insanlarla yeni aktiviteler içerisinde bulunmaları önerilmektedir. Örneğin; insanlardan kendilerini yanında rahat hissettikleri arkadaşlarının arasında kitap kulübü, film kulübü veya yazı grubu gibi yeni aktiviteleri denemeleri istenmektedir. Sevilen insanların yakınlığı ve duygusal desteği insana iyi gelir. İkinci olarak, konfor alanından çıkıp yeni deneyimler içerisinde olmanın varoluşsal kaygıya iyi geldiği belirtilmektedir. Örneğin; insanlara genellikle gittikleri yerlerden farklı bir tatil yerini denemeleri önerilmektedir.
Üçüncü olarak, psikodeliglerin kullanılmasıdır. Dördüncüsü, psikoterapi yardımı almaktır. Beşincisi, kaygı giderici ilaçların alınmasıdır (literatürde varoluşsal kaygıda etkili olmadıklarına dair araştırma sonuçları vardır). Altıncısı, iş yapmaya ve kişinin toplumsal rolüne odaklanmaktır. Yedincisi, egzersiz yapmaktır ve yürüyüşe çıkmak veya evi temizlemek gibi fiziksel aktivitelerle uğraşmaktır.
Sekizincisi, dine ve maneviyata yönelmektir (örneğin; dinî/manevî gruplara, felsefe ile ilgilenen çevrelere, kitap kulüplerine, insanî yardım kuruluşlarına katılmak gibi etkinliklere katılmaktır). Din psikolojisi açısından varoluşsal kaygıyla başa çıkmak için “hayatı ve ölümü, hayatın ve ölümün gerçek sahibine bırakmak” gerekir. İnsan ruhu, ancak bu şekilde teslim olduğunda gerçek huzura erer. Aksi takdirde kaldıramayacağı bir yükün altına girmiş olur bu da kaygı üretir. Bu gerçeklik, Araf Suresi 42. ayette şöyle ifade edilmektedir: “İman edip dünya ve âhiret için yararlı işler yapanlara gelince -ki hiç kimseye gücünün üstünde bir vazife yüklemeyiz- işte onlar Cennetliklerdir. Orada onlar ebedî kalıcıdırlar”.
Sonuç olarak, modern dünyada “gerçeğin kabulü”, önemli bir ruh sağlığı göstergesidir. Ancak ölüm konusunda insan, yanlı davranmaktadır. Çünkü insanın tüm ömrünü verdiği ve kazanmaya çalıştığı dünyasının elinden ölüm yoluyla alınması gerçeği, insan tarafından kabul edilmeyecek gerçekler arasına girmektedir. Bunun kanıtı, insanın ölüm gerçekliği karşısında “sembolik ölümsüzlük gerçeği” savunma mekanizmasını üretmesidir. Her gün sevdiklerinden ölüm darağacıyla ayrıldığını görmek insan ruhuna iyi gelmemektedir. Bu doğrultuda ölüme, her iki dünyamızı kazanacak şekilde bir anlam yükleyerek varoluşsal kaygılarımızdan arınmayı dilerim.
Sorumluluğun yanlış ve doğru kullanımı
Sorumluluk önemli bir kişilik özelliğidir. İnsanlar sorumluluğu; benmerkezci, kendi sınırlarını aşıcı bir tarzda yanlış kullanabilir. Öte yandan sorumluluğu yaşamımıza yön vermede önemli bir araç olduğunu düşünerek de kullanabiliriz. Sorumluluğun farklı şekilde kullanılmasının psikolojik dinamikleri vardır.
Yüksek düzeyde öz sorumluluk, psikolojik açıdan önemli bir sorundur. Bu noktada insanların önemli hatalarından biri de pek çok deneyimde kendisini merkeze almasıdır. Kendini merkeze alma, psikolojide benmerkezlilik olarak ele alınmaktadır. Benmerkezli bakış açısının pek çok nedeni vardır. Her şeyin bizimle ilişkili olması düşüncesi, işlem öncesi bilişsel gelişim döneminin tipik özelliğidir. Ayrıca bu şekilde düşünmek ve davranmak, ego gelişiminin bir yansımasıdır. Bu özellik, bakış açısının alınması ile birlikte zamanla başka gelişimsel bir yapıya dönüşür.
Öncelikle yüksek düzeyde öz sorumluluk içeren bakış açısı, sağlıklı bir bakış açısı değildir; çünkü olaylara ve durumlara tek taraflı bir şekilde yönelmek anlamına gelmektedir. Bu durumun bir sonucu olarak, “hepsi benimle ilgili” ve “hepsi benim hatam/suçum” şeklinde işlevsel olmayan düşüncelere sahip olunmaktadır. Bu tarz bir var oluş, kişinin hem kendisini suçlamasına hem de göreceli olarak sorumluluğu kabul etmesine engel olmaktadır.
İnsan ilişkilerinde de yüksek öz sorumluluk, bireyin kendisine zarar verir. Örneğin; birisi öfkelendiğinde “O kişi kızgın.” şeklinde bir değerlendirme yapmaktansa “O kişi bana kızgın.” şeklinde bir değerlendirme yapmak söz konusudur. İkinci değerlendirme şeklinde, birey “O kişi kızgın ve yanlış bir şey yapan ben olmalıyım.” şeklinde bir düşünme yoluna da gidebilir.
Bu yüksek öz sorumluluktan kurtulmak için neler yapılabilir? Öncelikle “ben ve sen konumunda kalmayı” öğrenmemiz gerekir. Bu konumda kalmanın yolu ise, herhangi bir etkileşimde kimin hangi rolü oynadığını dengeli bir şekilde değerlendirmekten geçmektedir. İkinci olarak, duyguların öznel yanı vardır. Duygularımızı biz harekete geçirir, yoğunluğunu biz artırır ve biz yönetiriz. Bu noktada “herkesin kendi duygusundan kendisinin sorumlu olduğu” gerçeğini aklımızdan çıkarmamamız gerekmektedir.
Sorumluluğun bir diğer yanlış kullanımı, bizimle ilişkisi olmayan olaylarla, kişilerle, durumlarla ve yaşantılarla meşgul olmaktır. Kişinin kendi yaşam amaçlarını bulamaması ve kendi yeteneklerini geliştirememesi, insanın ruhsal yapısında derin boşluklar oluşturur. Bu noktada birey, dış etkilere açık hâle gelir. Ömrünü, başaklarının isteklerini ve beklentilerini karşılayarak geçirir. Bu şekilde var oluşa önemli örnekler; dizilerle, sosyal medyada zaman geçirmekle ve başkalarının yaşamlarını merakla ömrünü geçirmek şeklinde verilebilir. Sağlam bir şekilde oluşturmadığımız kimlik ve kişilik yapısı, dışsal faktörlerle doldurulmaya çalışılır; ancak bunlar “gerçek bize” ait değildir. Bu durumun sorumluluğu da başkalarına değil kendimize aittir.
Mutlu ve sağlıklı bir yaşamın önemli koşullarından biri, kendi yaşantımızın sorumluluğunu almamızdır. İnsanlar içsel isteklerini belirgin hâle getirme, kişisel açıdan büyüme ve kabiliyetlerini geliştirme sorumluluklarını aldıklarında ruhsal hastalıklardan uzaklaşırlar. Ayrıca onlar, mutlu bir yaşam sürerler.
Hayatımızın sorumluluğunu almak için neler yapmalıyız? Hayatımızın sorumluluğunu almak için öncelikle, kişisel sağlık için çabalamamız gerekir; çünkü mutluluğun en önemli ölçütlerinden biri fiziksel ve ruhsal açıdan sağlıklı olmaktır. İkincisi, kendimiz için anlamlı ve ulaşılabilir amaçlar belirlemektir. Bu amaçları gerçekleştirmek için gerekli yol haritamızı oluşturmak ve bunları gerçekleştireceğimize inanmak, umudumuzu artırır. Üçüncüsü, insanın varlığının devamı için sayısız koşul gerektiği için insan, pek çok stres faktörüne maruz kalmaktadır. Stresli durumlarla başa çıkma becerilerini öğrenmek ve geliştirmek bizim direncimizi geliştirir. Dördüncüsü, kenedimizi daha yetkin ve donanımlı hissetmek için sahip olduğumuz yetenekleri geliştirmeye çalışmalıyız. Beşincisi, başkalarıyla olan ilişkilerimizde karşılıklı saygı ve iş birliğine dayalı bir etkileşim içerisinde olmalıyız. Altıncısı, hayatımıza anlam yüklemeliyiz ve bu anlamı de sürekli genişletmeliyiz.
Sorumluluk konusu, din psikolojisi açısından da ele alınabilir. Öncelikle insana verilen ömür dakikalarının “tekrar edilmeme, ödünç alınmama, biriktirilememe, geri döndürülememe” gibi özellikleri vardır. Bu noktada insanın ömür dakikaları, insanlara verilmiş en önemli sermayedir. Bu sermayeyi, her iki dünyayı kazanmak için kullanmak gerekir. Her insan sahip olduğu nimetleri, nerede ve nasıl kullandığı yönde sorgulanacaktır. Bu konuda Enbiya Suresi 23. ayette “Allah, yaptığından sorumlu tutulamaz; onlar ise sorguya çekileceklerdir” ve Bakara Suresi 286. ayette “Allah hiçbir kimseyi, gücünün yetmediği bir şeyle yükümlü kılmaz; lehinde olanı da kendi kazandığıdır, aleyhinde olanı da kendi kazandığıdır. Rabbimiz! Unutur veya yanılırsak bizi cezalandırma! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yükleme! Üstesinden gelemeyeceğimiz şeyleri boynumuza borç kılma! Bizi bağışla, ayıplarımızı ört ve bize rahmetinle muamele buyur! Sen bizim sahibimiz ve yardımcımızsın; artık inkârcı topluluğa karşı bize yardım et!” şeklinde ifade edilmektedir.
Sonuç olarak; sorumluluk, sahip olduğumuz önemli bir özelliktir. Sorumluluk, sağlıklı ve dengeli bir şekilde kullanıldığında kişisel büyümeye ve gelişmeye yardım eder. Bizim gerçek benliğimiz ve kişiliğimiz ile ilişkili olmayan yaşam şekillerini içselleştirmemiz, gerçek biz olmamızı engeller. Sorumluluğu doğru bir şekilde algılayıp kendi sorumluluklarımızı unutmayarak kişisel büyüme ve gelişme odaklı bir yaşam sürdürmemiz umuduyla.
Profesyonel Bir Meslek Olarak Öğretmenlik: Sevilmeyen ve Sevilen (Pozitif) Öğretmen Kimdir?
Modern insanların yaşamlarını devam ettirmelerinde mesleklerin önemi yadsınamaz. Meslekler, insana yönelik olanlar ve olmayanlar şeklinde sınıflandırılır. Öğretmenlik mesleği de insana yönelik meslekler arasındadır. Öğretmenlik mesleği, hem bir sanat hem de bir bilim mantığı ile yürütülmesi gereken mesleklerdendir.
Öğretmenlerin istihdam edilmesinde onların ilgileri, yetenekleri, kişilik özellikleri hatta ruhsal açıdan sağlıklı olup olmadıkları gibi pek çok faktör etkilidir. Ancak dünyanın pek çok yerinde akademik başarı temelli bir seçim sistemi ile öğretmenler istihdam edilmektedir. Durum böyle olunca öğretmenlerin seçiminde pek çok faktör göz ardı edilmektedir. Bu durumun doğal bir sonucu olarak öğretmenlik mesleğinde farklı özelliklere sahip bireyler yer almaktadır. Bu noktada öğrenciler öğretmenleri, sevilmeyen ve sevilen öğretmenler olarak iki temel sınıfta tanımlamaktadırlar.
Sevilmeyen öğretmenlerin özellikleri nelerdir? Bu soruya yanıt bulmak amacıyla gerçekleştirmiş olduğum araştırma, ilginç bulgular ortaya koymuştur. Sevilmeyen öğretmenin en önemli özelliği, etkili olmayan öğretim yöntemlerini kullanmasıdır. Örneğin; öğretmen, yeni öğrenilen konunun önceki konularla ilişkisini kurmakta başarısız olabilmektedir. İkincisi, öğrencilere karşı şüpheci ve düşmanca tavırlar içerisinde olmasıdır. Örneğin; bir konuyu anlatırken saldırgan bir tavır gösterir. Üçüncüsü, öğrencilerin derste akış yaşamalarına yardımcı olamaz. Örneğin; öğrencilerin sorularını yanıtlayamaz/yanıtlamaz ya da dersle ilişkisiz konulardan bahseder. Dördüncüsü, öğrenciler arasında ayrım yapar. Örneğin; derste hep bazı öğrencilere sorular sorar. Beşincisi, öğrencilerle olumsuz bir iletişimi vardır. Örneğin; öğrenciler hatalı yanıtlar verdiklerinde onlarla dalga geçer. Altıncısı, narsistik kişilik özellikleri sergiler. Örneğin; sürekli kendisinden övgüyle bahseder. Yedincisi, sınıf yönetimi becerilerine sahip değildir. Örneğin; sınıfta ortaya çıkan olumsuz ve saldırgan öğrenci tepkilerini yönetmekte sorun yaşar.
Gerçekleştirdiğim çalışmalarda öğrencilerde olumsuz duyguları azaltan ve olumlu duyguları artıran öğretmenlerin varlığına şahit oldum. Bu öğretmenlere, “pozitif öğretmen” ismini verdim. Pozitif (sevilen) öğretmenlerin, öğrencilerin akademik başarılarını artırmada en az %25’lik bir etkiye sahip olduklarını buldum.
Pozitif (sevilen) öğretmen özellikleri nelerdir? Araştırmalar, pozitif öğretmenlerin altı önemli özelliklerinin olduğunu göstermiştir. Bu özelliklerden ilki, öğrencilerin derste akış yaşamalarına yardımcı olmalarıdır. Örneğin; dersi öğrencilerin anlayabilecekleri düzeyde anlatma, dersi ilginç hale getirerek öğrencilerin dersten kopmalarını önleme gibi özellikler sergilerler. İkincisi, öğrencilerin yetkinlik ihtiyaçlarını doyururlar. Örneğin; öğrencilerin başarılı olduklarını hissettirirler, onların ne kadar yetenekli olduklarını onlara gösterme fırsatı verirler, öğrenciler doğru çözümü anlayıncaya kadar onlara konuyu anlatırlar. Araştırmalar, öğrencilerin öz yeterliliklerini artırmanın onların akademik başarılarını %25 ila %33 oranında artırdığını göstermiştir. Üçüncüsü, dışa dönüklük kişilik özelliğine sahip olmadır. Bu öğretmenler, sosyaldirler, cana yakındırlar ve güler yüzlüdürler. Dördüncüsü, konuyu somutlaştırarak anlatırlar. Örneğin; konuyu anlatırken günlük hayattan örnekler verirler, derste değişik hikâyeleri, anekdotları paylaşırlar ve derste ilginç örnekler verirler. Beşincisi, öğrencilerin derse bağlanmalarını ve katılmalarını sağlarlar. Örneğin; öğrencileri derse kaldırırlar, öğrenciler dersi dinlemedikleri zaman öğrencileri uyarırlar, derste “burayı can kulağı ile dinleyin” gibi cümleler kurarlar ve soruları tahtada çözerler. Altıncısı, öğrencilerle olumlu ilişkiler kurarlar. Örneğin; öğrencilerin hallerini ve hatırlarını sorarlar, öğrencilerin sorunları ile ilgilenirler, öğrencilerin isimlerini bilirler, öğrencilere yol gösterirler ve öğrencilerin gelecekteki yaşantıları için onlara destek olurlar.
Öğretmenlik mesleği çok önemlidir. Din psikolojisi açıdan bakıldığında, öğrenme ve öğretmenlik mesleğine yönelik pek çok açıklamanın yapıldığı görülür. Varlıklar içerisinde ilk öğretici Allah’tır. Bu gerçeklik Alak Suresi 4. ve 5. ayette “ O kalemle yazmayı öğretendir”, “İnsana bilmediğini öğretendir” şeklinde ifade edilmektedir. İnsanın öğrenmesi de Alak Suresi 1. ayette “Yaratan Rabbinin adıyla oku” şeklinde teşvik edilmektedir. Yaratıcının öğretim sürecinde gösterdiği en önemli özellik, şefkattir ve merhamettir. Öyle ki her surenin başında Besmele ile bu gerçeklik ifade edilmektedir. Bu noktada bütün insanlara ve özellikle de öğretmenlere yönelik ilahi mesaj açık ve nettir: “Öğretim sürecinde şefkat ve merhameti öncelikli hale getirin”.
Tüm bunların yanında bütün ilahi dinlerde peygamberlerin kendileri, sahip olunan dini öğretmek için başta gelen öğretmenlerdendir. Bu gerçeklik Bakara Suresi 129. ayette “Rabbimiz! İçlerinden onlara bir peygamber gönder; onlara ayetlerini okusun, kitabı ve hikmeti öğretsin ve onları her kötülükten arındırsın. Şüphesiz, sen mutlak güç sahibisin, hüküm ve hikmet sahibisin" şeklinde ifade edilmektedir. Ayrıca her bir peygamber sahip oldukları mesleklerin öğreticileriydiler. Örneğin Hz. Adem ilk ziraat mühendisi ve çiftçiydi, Hz İdris terzilerin ve Hz Nuh denizcilerin piriydi. Benzer şekilde bütün peygamberlerin de en önemli özelliklerinden biri şefkat ve merhamettir. Bu konuda Tevbe suresi 128. ayette “Ant olsun, size kendi içinizden öyle bir peygamber gelmiştir ki, sizin sıkıntıya düşmeniz ona çok ağır gelir. O size çok düşkün, müminlere karşı da çok şefkatli ve merhametlidir” şeklinde ifade edilmektedir. Sonuç olarak, “şefkat, merhamet, hikmet ve adalet” bir öğretmende olmazsa olmaz özelliklerdendir.
Pozitif (sevilen) öğretmen özelliklerine sahip öğretmenler yetkin ve etkili öğretmenler olarak görülmektedir. Bu öğretmenler, öğrencileri mutlu etmekle birlikte onların öğrenmelerini olumlu olarak etkileyerek onların akademik başarılarını artırmaktadırlar. Bütün öğretmenlerimizin öğretmenler gününü kutluyorum. Ayrıca öğretmenlerimizin pozitif (sevilen) öğretmen özellikleri ile kendilerini donatmalarını umut ediyor, bütün öğretmenlerimize ve öğrencilerimize başarılar diliyorum.
Herkesin Yargısal Olarak Bildiği Ancak Davranışa Dönüştüremediği Bir Gerçeklik: Saygı
İnsanlar için birey olma süreci aşamalı bir şekilde ilerler. Kendisinin ve başkalarının sınırlarını bilen ve bu sınırları ihlal etmeyen insanlar, birey olma sürecini başarıyla gerçekleştiren insanlardır. Bu sürecin önemli bir aracı vardır: Saygı
Saygı kavramı, çeşitli şekillerde tanımlanabilir: Saygı, Türk Dil Kurumu Yayınları’nın Türkçe Sözlük’ünde “Değeri, üstünlüğü, yaşlılığı, yararlılığı, kutsallığı dolayısıyla bir kimseye, bir şeye karşı dikkatli, özenli, ölçülü davranmaya sebep olan sevgi duygusu, hürmet, ihtiram” şeklinde tanımlanır. Saygı duymanın iki boyutu vardır: Bunlardan ilki, kişinin kendisine saygı duymasıdır. İkincisi ise, insanların başkalarına saygı duymalarıdır. Her iki duyulan saygı için aile içi etkileşim süreçleri önemlidir.
Gelişim psikologlarına göre, saygı duymanın gelişimi için öncelikle aile içi etkileşimde “kabulün ve onaylanmanın” olması gerekir. İkinci olarak, “açık kişilerarası ilişkiler ve sınırlar” saygıyı geliştirir. Üçüncü olarak, “bireylerin aile içerisinde duygularını ve düşüncelerini ifade etmelerine olanak tanımak” gerekir. Bu üç öğenin yer aldığı aile yapısında benliğin farklılaşmasına ve bireyin özerkliğine destek olunur. Sonuç olarak birey, kendisini kabul ederek ve onaylayarak başkalarını da kabul etmeye ve onaylamaya açık hâle gelir.
İnsanların kendilerine ve başkalarına saygı duymalarının; kendilerini ve başkalarını önemsemelerinin pek çok gerekçesi vardır. İlk olarak her insanın insan olmasından dolayı saygı duyulması ve önemsenmesi gerekir. Çünkü saygı duyulma ve önemsenme, temel insan haklarındandır. İkincisi, saygı duyulmak ve önemsenmek, insanda olumlu duygular ürettiği, bunun sonucunda insanlar başkasına zarar vermediği ve bunlar insana iyi geldiği için gereklidir. Üçüncüsü, insan ilişkilerinde karşılıklılık vardır. Saygı için çaba ve emek harcarsak insanlara saygı duyarsak ve onları önemsersek biz de diğer insanlardan saygı duyulmayı ve önemsenmeyi bekleriz. Dördüncüsü, saygı duyulmaya/duymaya ve önemsenmeye/önemsemeye inanmazsak potansiyelimizi ortaya koyamayız. Belki de çok güzel fikirlerimiz olacak ve insanlar bunlardan mahrum kalacaklardır. Kendimize ve başkalarına saygı duyulma ve önemsenme hakkını tanımayarak bu özelliklerin ortaya çıkmasına engel olabiliriz. Beşincisi, saygı duyulmaya/duymaya ve önemsenmeye/önemsemeye inanmazsak, kendimizi yerinde ve zamanında ifade edemediğimiz için pişmanlıklar duyarız, bu da bizi pasif saldırganlaştırır. Altıncısı, saygı duyulmayı/duymayı ve önemsenilmeyi/önemsemeyi, bizlerde ve başkalarında sahip olunan olumlu özelliklerin varlığı ve olumsuz özelliklerin olmayışı gerekli kılar.
Başkaları bize saygısızlık yaptığında bu durumla nasıl başa çıkabiliriz? Başkaları bize haksızlık temelinde saygısızlık yaptığında, öfkelenme gibi olumsuz duygular hissederiz. Bu noktada biri bize saygısızlık yaptığında aslında ya onun ego sürecinin mantıksal yönü işlemiyordur ya psikopatolojisi vardır ya da vicdanı doğru ve yanlışa ilişkin norm (hak-adalet temelinde norm koymayıp, menfaat temelinde norm koymak demektir) koymuyordur. Aslında bu durumun nedeni, karşımızdaki kişinin gelişmemişliğidir. O kişiyi biz değiştiremeyiz, ancak kendisi isterse bu gerçekleşir. O halde o kişi ile ilişkilerimizi gözden geçirmek gerekir. Saygısızlık yaptığında aslında o kişinin öz kontrolsüz davrandığı, egosunu ve vicdanını geliştiremediği ortaya çıkar. Bu kişi saygısız tepkiler vererek bize değil kendisine verdiği zararı devam ettirir. Farklılaşma yolculuğunda o böyle yaparak kendi yolunu belirlemiş demektir. Ek olarak başkalarının saygısızlıklarını önemsememek gerekir; çünkü biz, onların egolarına, psikopatolojilerine ve vicdanlarına hükmedecek insanlar değiliz. Ancak doğrunun ne olduğunu söylemekle yükümlüyüz. Söylemezsek biz, “gerçek biz” olamayız ve diğer insanlardan farklılaşmayız.
İnsanların kendilerine ve başkalarına saygı duymaları din psikolojisi açısından da incelenebilir. İnsanın yaratılma süreci Hac Suresi 5. Ayette şöyle ifade edilmektedir: “Ey insanlar! Öldükten sonra dirileceğinizden kuşku duyuyorsanız şunu unutmayın ki, biz sizi topraktan, sonra nutfeden, sonra alakadan, sonra belli belirsiz et parçasından yarattık ki size (kudretimizi) açıkça gösterelim ve biz dilediğimizin rahimlerde belirli bir vakte kadar kalmasını sağlarız, sonra sizi bebek olarak çıkarırız ki daha sonra yetişkinlik çağınıza erişesiniz. İçinizden kimi erken vefat ettirilirken kimi de önceden bildiklerini bilmez hale gelinceye kadar ömrün en düşkün çağına eriştirilir. Öte yandan yeryüzünü kupkuru ve cansız görürsün; üzerine yağmur indirdiğimizde ise (bir de bakarsın) canlanıp kabarır ve her cinsten güzel bitkiler çıkarır.” Bu noktada, insan ilahi bir tasarım ürünü olduğu ve mükemmel bir şekilde yaratıldığı için saygıyı hak etmektedir. Ayrıca yüce Allah da koşulsuz saygıyı hak eden en önemli varlıktır. Çünkü insanı hiçlik âleminden varlık âlemine getiren, inorganik madde yapmayan, bitki ve hayvan olarak yaratmayan, sebeplerin arkasında yer alarak bizlerin biyo-psiko-sosyal birer varlıklar olarak, varlıklar dünyasında yer almamızı sağlayan O’dur. Oysaki insan, beklentisiz ve sınırsız bir şekilde başkalarına ücretsiz iş yapmazken Allah’ın insandan beklentisinin olmaması anlamsızdır. Bu noktada, Ona saygı duymak demek, ekstra bir yükün altına girmek ve özgürlük yitimi değil sadece ve sadece hakikatin anlaşılmasıdır. Aksi takdirde, sonsuz ilim ve kudret sahibi olan bir Yaratıcı’yı, kendimize hizmetkâr olarak görmek gerekir. Bu ise ontolojik gerçeğe aykırı bir durumdur.
Sonuç olarak insanlar için dünya hayatı, anne karnından ölüme kadar geçen süreçte önemli bir yolculuk sürecidir. Eğer bir ilahî dine inanıyorsanız, dünya hayatı ebedî hayatı kazanmanın önemli bir aracıdır. Kendimize saygı duyarak Allah’ın bize emanet ettiği ilim ve kudreti yerinde ve zamanında kullanmış oluruz. Başkalarına saygı duyarak da onlardan farklılaşıp, onların haklarını yemeyip sonsuz farklılaşma sürecinde ebedî mutluluğu yakalayabiliriz. Kendimize ve başkalarına saygı duyacak bir ömür geçirmemiz umuduyla.
Tembelliğin Psikolojisi
Günlük yaşam içerisinde, pek çok insanı tanımlamak için kullanılan önemli kavramlardan biri de tembelliktir. İnsanların; işçileri, öğrencileri, kendilerini ve çocukları tembel olarak tanımladıklarına şahit oluruz. Gerçekten tembellik nedir?
Tembelliğin psikolojisine değinmeden önce tembel ve tembellik kavramını tanımlamak gerekir. Tembel, Türk Dil Kurumu Yayınları’nın Türkçe Sözlük’ünde “iş görmeyi, çalışmayı sevmeyen, çaba göstermekten, sıkıntıdan kaçan (kimse); fonksiyonunu yerine getirmede yavaşlık gösteren (organ)” şeklinde tanımlanmaktadır. Tembellik kavramı, genellikle bireysel çabaya atıfta bulunarak, “beklendiği gibi hareket etmeyen veya performans göstermeyen bir bireyin bunu kendisinin kontrol edebileceği nedenlerden dolayı yapmadığını” anlatmak için kullanılmaktadır. Psikolojide genel olarak kabul edilen tembellik tanımı, “bir kişinin belirli bir görev veya aktivitede başarılı olma yeteneklerine sahip olduğu, ancak bunu kendisini rahatsız etmediği için yapmaması” şeklindedir.
Tembelliği psikolojik açıdan incelediğimizde üç önemli öğe ortaya çıkmaktadır. Bunlardan ilki, bireyin performansıdır. Birinin tembel olup olmadığını değerlendirmede öncelikle onun performansına (sonuç değişkeni) bakarız. Örneğin; bir öğrencinin okuldaki sınavdan aldığı notlarını onun performansı olarak değerlendiririz. İkincisi, insanların algıladıkları yetenekleri ya da onlardan beklenen görevin zorluk düzeyidir. Bireyler eğer kendi yeteneklerinin istenen görev için yeterli olduğuna inanıyorlar ya da yapılacak işin onları zorlamayacaklarını düşünüyorlar ancak buna rağmen harekete geçmiyorlarsa o zaman o insanları tembel olarak nitelendiririz. Üçüncüsü ise, bireyin belli bir görevde (algılanan) motivasyonu ve/veya çabasıdır. Bireyin yetenekli olmasına rağmen gerekli çabayı ya da motivasyonu göstermemesi durumunda o kişiyi tembel olarak niteleriz.
İnsanları gözlemleyerek onlara “tembel” sıfatını yükleyebiliriz. Ancak insanların içsel dünyaları incelendiğinde, onların kendilerini bizim onları gördüğümüz gibi algılamadıklarına şahit oluruz. Bu noktada gözlemlenen kişi için tembelliğinin pek çok haklı gerekçesi olabilir. Bu gerçeklerden ilki, düşük öz yeterlilik algısıdır. Öz yeterlilik, bireylerin istenen sonuçları üretebileceklerine dair inançlarıdır. Yapılan çalışmalar, akademik başarıda (performans-sonuç) öz yeterliliğin %25 ila %33 arasında etkili olduğunu ortaya koymuştur (inanmak başarının 1/3’ü ya da ¼’dür). Öz yeterliliğimiz düşük olduğunda ertelemeye ve kararsızlığa yöneliriz bu da bizi dış dünyaya tembel biri olarak gösterir. İkincisi, duygusal desteğe ihtiyacımız olmasıdır. Bazı insanların harekete geçmesi için çevreden desteklenmeleri, adeta ateşlenmeleri gerekir (ki böyle bireylere dışsal motivasyona sahip bireyler denir). Bazı insanlar, dışarıdan yeterince destek ve cesaretlendirme olmadan kendilerini içeriden yeterince motive edemeyebilirler. Üçüncüsü, düşük düzeyde öz değere ve öz saygıya sahip olmamızdır. Kendisini değersiz ve önemsiz gören insanlar, çevreden beklenilen görevleri ve talepleri de değersiz görürler. Düşük özsaygılı bireyler, sürekli kendilerini eleştirirler ve bu bireylerin görevlerden, insanlardan, yaşamdan kaçma ve uzaklaşma eğilimleri yüksektir. Dördüncüsü, bireyler kendilerinden beklenilen görevleri sıkıcı bulabilirler. Eğer bir işi, çok vasat ve sıkıcı olarak görürsek bu işin üstesinden gelmekten uzak dururuz. İnsanlar, sıkıntı ya da yük olarak gördükleri şeylerden kaçınma eğilimlerindedirler. Özellikle insanlardan beklenilen görevler, onların yetenek düzeylerinin altında ise, insanlar çok çabuk sıkılır. Beşincisi, yapacağımız işin önemli ve değerli olmadığını düşünmemizdir. Belirli bir eylemin veya girişimin yaşam kalitemizi bir şekilde iyileştireceği inancı olmadan onu üstlenmek için gerekli inisiyatifi geliştirmek (imkânsız değilse bile) zordur. Altıncısı, başarısızlık korkusudur. Başarısızlık korkusu, bireylerin çabalarının olumsuz sonuçları ile başa çıkmak için yeterince duygusal kaynaklarının olmadığı mesajını verir. Bireyler, olumsuz sonuçlarla karşılaşmamak için de harekete geçmemeyi tercih edebilirler. Yedincisi, reddedilme korkusudur. Bir şeyi başarmak için yardıma ihtiyaç duyarsak ve bize yardım etmesi gereken kişinin talebimizi reddetmesinden korkarsak sadece bu nedenle bile herhangi bir işe hiç başlamamaya karar verebiliriz. Özellikle bağımlı kişilik yapısına sahip bireyler için reddedilme korkusu çok daha baskındır. Sekizincisi, cesaretsizlik, umutsuzluk ve yararsızlık duygusudur. Bu tür olumsuz duygular, bir şeyler yapmaya yönelik olarak bizi kayıtsız hale getirir. Olumsuz duygular, irademizi felç eder ve bizim moralimizi bozar. Dokuzuncusu, kötümser yorumla şekline sahip olmamızdır. Eğer çabalarımızı kendimizden ziyade yalnızca başkalarına fayda sağlayan bir şey olarak görürsek harekete geçmeyiz. Onuncusu, acıdan kaçınma ve hazza ulaşma eğilimlerimizin yüksek olmasıdır. Herhangi bir işe yöneldiğimizde bu işi yük olarak görürsek bu durumda hazzımız azalır ve bu işi yapmak bize acı verir.
Din psikolojisi açısından da tembellik ele alınabilir. Hristiyanlık dinine göre tembellik, yedi büyük günahtan biridir. İslamiyet dininde ise insanın tembellikten uzak durup çalışması istenir. Necm Suresi 39. ve 40. ayette “İnsan ancak çabasının sonucunu elde eder ve çabasının karşılığı ileride mutlaka görülecektir.”; Nisa Suresi 32. ayette “Allah’ın sizi birbirinizden üstün kıldığı şeyleri iç çekerek arzu etmeyin. Erkeklerin de kazandıklarından nasipleri var, kadınların da kazandıklarından nasipleri var. Allah’ın lütfundan isteyin; şüphesiz Allah her şeyi bilmektedir.” şeklinde ifade edilerek, insanların tembellikten uzaklaşmaları istenmektedir.
Sonuç olarak; bir başka insanı tembel olarak etiketlemek, o insanı anlamamak ve ona karşı ön yargı ile yaklaşmak demektir. Öte yandan “İnsan için ancak yaptığı vardır.” ve “Hayat faaliyetten ibarettir.” şeklinde kişisel inançlara sahip olmak, tembelliğimizin üstesinden gelmek için önemli araçlardır. Tembellikten uzak, üretken ve yaşama enerjisi ile dolu bir hayat geçirmemiz umuduyla.
Yetkin/Demokratik Bir Ebeveyn Olmak: Duyguları ve Düşünceleri İfade Etmenin Önündeki Engelleri Ortadan Kaldırmak
Psikoloji alanında yapılan binlerce çalışmada, en etkili annelerin ve babaların yetkin/demokratik anneler ve babalar oldukları bulunmuştur. Bu ebeveynler, çocuklarını toplumsallaştırırken onlara hem sınır koyarlar hem de onların isteklerine ve beklentilerine açık olurlar. Demokratik anne ve baba olamamanın önündeki en büyük engel, “çocuklarımızın duygularını ve düşüncelerini ifade etmelerine” izin verilmemesidir.
İnsan, duygularını ve düşüncelerini ifade edebilme hakkı olan önemli bir varlıktır. Öncelikle, insanız ve insan olmanın gerekliliği düşünmektir, hissetmektir. Biz de duygularımızı ve düşüncelerimizi ifade edersek insanlığımızı ortaya koyarız ya da insan olmanın gereğini yerine getiririz. İkinci olarak, hepimiz farklı bireyleriz. Bireyselliğimizi ortaya koymamızın yolu, duygularımızı ve düşüncelerimizi ifade etmekten geçiyor. Üçüncü olarak, duygularımızı ve düşüncelerimizi ifade etmek, yasal güvence altına alınmıştır. İfade özgürlüğü, en önemli özgürlüklerdendir. Dördüncü olarak, sağlıklı bireyler, kendi duygularına ve düşüncelerine açıktırlar. Duygularımızı ve düşüncelerimizi ifade etmek, hem ruhsal hem de fiziksel sağlık için gereklidir ve önemlidir. Beşincisi, duyguları ve düşünceleri ifade etmek, hem kendimizin hem de başkalarının kendilerini fark etmelerine yardımcı olmaktadır. Böylece herkes, kendisini daha iyi tanımaktadır. İnsanların kendilerini daha iyi tanımaları, daha doğru ve isabetli kararlar vermelerine yardımcı olur ve pişmanlıkları azaltır. Altıncısı, var olan problemleri en iyi şekilde duygularımızı ve düşüncelerimizi ifade ederek çözebiliriz. Problemlerin çözümüne katkı sunmak için duygularımızı ve düşüncelerimizi ifade etmemiz gerekir.
Duygularımızı ve düşüncelerimizi ifade etmenin önünde pek çok engel bulunmaktadır. Bu engellerden ilki, kendi duygularımızı ve düşüncelerimizi eleştirmemiz, küçük ve yetersiz görmemiz olabilir. Bunun nedeni, mükemmeliyetçi olmamızdır. Oysaki insan, yaratıcı olmadığından (mutlak kemalde olmadığından) insan için mükemmel düşünce ve duygu yoktur. Hepimizin anlık düşünceleri ve duyguları, önemli bir gerçekliktir. Olmayan mükemmeli aramak yerine o anki gerçekliği yansıtmak gerekir. İkincisi, içinde bulunduğumuz toplumda duyguları ve düşünceleri ifade etmemeyi bir “efendilik” olarak görmemizdir. Bu efendilik algısı, aslında bastırılmış duygulara ve düşüncelere neden olmaktadır. Aynı zamanda gerçekten içinde bulunulan anı yaşayamamak demektir. Bunun yerine, saygı çerçevesinde kendi duygularımızı ve düşüncelerimizi ifade etmeyi tercih edebiliriz. Üçüncüsü, duygularımızı ve düşüncelerimizi ifade edersek çatışma ortaya çıkabilir düşüncesidir. Çatışma ile başa çıkamamak, bireylerin çatışmalardan kaçmalarına neden olmaktadır. Öncelikle çatışmaya olan bakış açımızı değiştirmemiz gerekir. “Çatışma iyi bir şeydir. Çünkü farklı bakış açılarını sunar. Çatışma, insanlara eksikliklerini gösterir, en doğruyu bulmaya yardımcı olur. İnsanlar, çatışmalar sayesinde kendilerini tanırlar.” şeklinde düşünmek çatışmaya olan bakış açımızı değiştirmek demektir. Dördüncüsü, duygularımızı ve düşüncelerimizi ifade ettiğimizde ortaya çıkacak olumsuz durumla başa çıkabilme gücümüzün olduğuna inanmamaktır. Oysaki “problem çözme, iletişim ve başa çıkma becerilerimizin” olduğunu fark etmeliyiz. Bunları kullanarak ortaya çıkacak olan olumsuz durumla başa çıkabileceğimizi unutmamalıyız. Beşincisi, duygularımızı ve düşüncelerimizi ifade ettiğimizde olumsuz geribildirim almaktan, reddedilmekten korkmamızdır. Bu noktada kendimize “bir düşünceye katılmamak ile bir kişiyi reddetmenin aynı şey olmadığını” söylemeliyiz. Örneğin; hemen her gün annemizle, babamızla ve kardeşlerimizle farklı düşüncelere sahip oluruz ancak onları reddetmeyiz. Aslında “başkaları duygularıma ve düşüncelerime katılmadıklarında beni reddetmiyorlar” şeklinde düşünmeliyiz. Altıncısı, geçmişte bir grup içerisinde alay edilme ve dalga geçilme gibi küçük travmatik deneyimler yaşamamızdır. Bu deneyimlerin geçmişte kaldığını, bugünkü “biz” in geçmişteki “biz” olmadığını düşünmek çaresizlik genellemesini engelleyecektir. Yedincisi, kendimizi değersiz ve önemsiz görmemizdir. Bu konuda Şeyh Galip’in sözünü aklımızdan çıkarmamalıyız: “Hoşça bak zâtına kim zübde-i âlemsin sen / Merdüm-i dîde-i ekvân olan âdemsin sen-Ey insan evladı! Kendine saygıyla/hürmetle yaklaş; çünkü sen kâinatta yaratılmışların özü/göz bebeği olan insansın.” Yaşadıklarımız, bizim gerçek değerimizi yok etmez.
Annelerin ve babaların hep çocuklarının hayırlı evlat olmamalarından dolayı çocuklarını şikâyet ettikleri görülmektedir. Oysaki kendileri de yetkin/demokratik bir anne ve baba olmayı başaramamışlardır. Çocukların annelerine ve babalarına hayırlı evlat olabilmeleri için öncelikle kendilerinin birey olduklarını hissetmeleri gerekmektedir. Bu amaca ulaşmanın önemli bir yolu, ebeveynlerinin onların duygularını ve düşüncelerini ifade etmelerine izin vermeleridir.
Din psikolojisi açısından bakıldığında, çocuklarımız bizim için hem birer imtihan sebebidir hem de emanettirler. Emanetleri, fıtratlarını bozmayarak duygularını ve düşüncelerini ifade etmelerine izin vererek koruyabiliriz. Böylece büyük mükâfat elde ederiz. Bu konunun önemi Enfal Suresi 28. ayette şöyle ifade edilmektedir:“ Biliniz ki, mallarınız ve çocuklarınız birer imtihan sebebidir ve büyük mükâfat Allah'ın katındadır”.
Duyguları ve düşünceleri ifade edebilmek, Allah’ın büyük bir nimetidir. Zira ontolojik olarak bu nimete sahip olamayan bitkiler ve hayvanlar gibi varlıklar var. Bu nimeti doğru bir şekilde kullanmak, aslında bir şükür ve ibadet olduğu için çocuklarımızın duygularını ve düşüncelerini ifade edebilmelerine izin vermeliyiz. Kendimizi yaratıcının üstüne koymadan fani varlıklar olduğumuz gerçeğini unutmadan çocuklarımızın duygularını ve düşüncelerini ifade etmelerine yardımcı olacak bir yaşam sürmemiz umuduyla.
Hatasızlık Beklentisinin Psikolojisi
İnsan, aşamalı bir şekilde gelişen bir varlıktır. Geliştirdiğimiz pek çok psikolojik özellik, daha alt düzey gelişimin üzerine üst düzey özelliklerin konulması ile gerçekleşir. Bu noktada, insan hata yapabilen bir varlıktır.
Sürekli hata yapmak ve bu hatalardan ders almamak, pek çok problemin nedeni olur. Psikolojide yapılan çalışmalarda; davranış bozukluğu, antisosyal kişilik bozukluğu, sınırda kişilik bozukluğu ve dürtü kontrol bozukluğu sergileyen bireylerin tekrarlayan hatalar yaptıkları bulunmuştur. Öte yandan hataya toleransın düşük olması da gelişimi engeller. Bu noktada kendimize ve diğer insanlara hata yapma hakkını vermemenin pek çok olumsuz sonucu vardır. Psikolojide hatasızlık beklentisinin; mükemmeliyetçi ve çekingen kişilik bozukluğu ve obsesif-kompülsif bozukluk, düşük öz saygı (içsel eleştirilerle kendini değersizleştirmek) ve bağımlı kişilik bozukluğu ile ilişkili olduğu bulunmuştur.
Sağlıklı hayat yaşamak, dengeden ibarettir. İnsanların sürekli hata yapmaları ve insandan hatasızlık beklentisi içerisinde olmak, insanın sağlıklı bir yaşam geçirmesini engellemektedir.Bu noktada hatasızlık beklentisinin psikolojisine değinmek gerekir. Hatasızlık beklentisinin nedenleri nelerdir? Öncelikle, gerek kendimize gerek başkalarına karşı mükemmeliyetçi bir tutum içerisinde olmamız, hatasızlık beklentisi içerisinde olmamızın en önemli nedenidir. Bu noktada, kendimize ve başkalarına sürekli ulaşılamaz amaçlar belirler dururuz. İkincisi, hataların sonucunda oluşan olumsuz durumlarla karşılaşma olasılığını felaketleştirmektir. Hatanın sonucunu büyütmek, insanlarda hatasızlık baskısı yapmaktadır. Üçüncüsü, hataların sonucunda ortaya çıkacak durumu telafi edemeyeceğimize inanmaktır. Özellikle kıt kaynaklar (örneğin; yoksulluğun sonucunda gerçekleşen parasızlık durumu), bireylerde hatasızlık baskısı oluşturmaktadır. Dördüncüsü, hata yaptığımız zaman hatanın olumsuz sonuçlarıyla başa çıkmayacağımıza inanmamızdır. Bu durumda problem çözme ve başa çıkma becerisi gibi pek çok beceriyi göz ardı ederiz. Beşincisi, yaptığımız ya da yapılan hatalardan canımız yandığı için başkalarının da canı yanmasın diye aşırı korumacı bir tutum sergileriz. Altıncısı, hata yapmanın bizi kaybeden yapacağına inanmamızdır. Oysaki hata yapmak, insanı her zaman kaybeden yapmaz. Yedincisi, otoriter bir tutumla yetişmiş olmamızdır. Otoriter ebeveyn tutumları, hataya toleransı düşürmektedir.
İnsan, hata yapa yapa gelişir. Önemli olan hata yapmak değil, hatalardan ders alarak ilerlemektir. Bu noktada kendimize ve başkalarına hata yapma hakkını tanımamız gerekir. Bu konuda bakış açımızı değiştirmek için öncelikle, hata yapa yapa hata yapmamayı öğrendiğimizi düşünmeliyiz. Örneğin; bebekler ve çocuklar, dünyayı yeni yeni algılarlar ve sürekli hata yaparak gelişirler. İnsanlarında gelişebilmeleri ve bir işi öğrenebilmeleri için hata yapmaları gerekir. İkinci olarak, hata olarak gördüklerimizin gerçekleşmesi için onları deneyimlemek gerekir. Belki hata olarak gördüğümüz şeyler hata olmayacaktır. Üçüncüsü, hata yapmak bizlere sınırlarımızı gösterir, kendimizi ve başkalarını tanıma fırsatı sunar. Dördüncüsü, hatasızlık beklentisi insanı gerer, insanı baskılar, insana olumsuz duygular yaşatır. Yaşadığımız olumsuz duygular bizim motivasyonumuzu azaltır ve doğru seçimlerde bulunmamızı engeller. Beşincisi, insanlık tarihi, bugüne kadar hatasız bir insanın olmadığını gösteriyor. Altıncısı, kendimizde ve başkalarında hata yapma hakkını görmememiz önyargılı olmamız anlamına gelir. Önyargıdan kurtulmak için denemek gerekir, deneyimin sonucuna göre bir düzenleme yapılabilir. Önyargılı bir birey olmamak için hata yapma hakkını kendimize ve başkalarına vermek gerekir.
Din psikolojisi açısından da insan “hata yapabilen” bir varlıktır. Hazreti Âdem’in Cennet’ten çıkartılması da yaptığı hatanın sonucudur. İnsanın hatalı bir varlık olması gerçeği, pek çok ayette geçmektedir. Örneğin; Bakara Suresi 58. ayette şöyle ifade edilmektedir: “ Demiştik ki: “Şu şehre girin, orada bulunanlardan dilediğiniz şekilde bol bol yiyip için, kapıdan eğilerek girin ve af dileyin ki hatalarınızı bağışlayalım. Biz iyi davrananlara fazlasıyla vereceğiz.” İnsanın hata yapan bir varlık olmasının hikmeti ise, sonsuz güç, ilim, merhamet ve hikmet sahibi olan Allah’ın kusursuzluğunu yaptığımız hatalarla anlamaktır. Ayrıca hata yapmak, kendimizin ve başkalarının kusurlarını görüp Allah’a yakınlaşmanın bir aracı olduğu için insanların hata yapma hakları vardır.
Kendimiz ve başkaları için oluşturduğumuz “hatasızlık beklentisi” ile başa çıkmak için kendimizle şu şekilde bir içsel konuşma yapabiliriz: “Hata yaptığım zaman sonuçlarıyla başa çıkamayacağımı düşünüyorum. Hâlbuki kişilik özelliklerim, problem çözme becerilerim ve zekâm hata yaptığım zaman oluşacak olumsuz sonuçlarla başa çıkmaya ilişkin kaynaklarımın olduğunu göstermektedir. Ayrıca bilerek hata yapmıyorum. Bu nedenle hatalardan korkmam yersizdir. Hata yaparak kaybeden olmak istemiyorum. Ancak hata yapmak her zaman beni kaybeden yapmaz. Çünkü ben hata yaparak öğrenirim, gelişirim, yeni deneyimler yaşarım ve var olduğumu hissederim.”
Aklı başında ve normal olan bir insan bilerek ve başkasına zarar vermek için hata yapmaz. Bu nedenle hatalardan korkmamız yersizdir. Sonuç olarak; bilerek hata yapmayan, hatalarından ders alan, hata yaptığı zaman kendini düzenleyen, başkalarını da hatasızlık beklentisi ile yargılamayan birer insan olmak umuduyla sağlıklı bir ömür geçirmemizi dilerim.
Çocuklarımızla Sağlıklı İlişkiler Kurmamızın ve Sorumlu Ebeveyn Olmamızın Yolu
İnsan, sonsuz ihtiyaçları olan bir varlıktır. Sınırlı bir dünyada sınırsız ihtiyaçların hepsini karşılamaya çalışmak mümkün değildir. Üstelik bir yetişkin değil de çocuk iseniz, yetişkinlerin yardımına ve desteğine daha fazla ihtiyaç duyarsınız. Sorumlu ebeveyn olmak, çocukların ihtiyaçlarını doyurmaktan geçer. Bu da bizi iyi birer ebeveyn yapar ve iyi bir ebeveyn olmanın mükâfatı, hem bu dünyada hem de ahirette verilir.
Hemen her an karşılamak durumunda olduğumuz ihtiyaçlara temel ihtiyaçlar denir. Yemek, içmek, güvenlik, sevgi, saygı ve kendini gerçekleştirme gibi ihtiyaçlar temel ihtiyaçlar olarak karşımıza çıkar. Çocukların ihtiyaçları gelişim dönemlerine göre de şekillenmektedir. Erken çocukluk yılları açısından; bakım, kontrol, güvenlik ve bilişsel açıdan uyarılma en önemli ihtiyaçlardandır. Ergen çocuklar için ise; başarı, kimlik, özerklik, bedensel uyum, ahlâkî ilkeler geliştirme, üst düzey düşünme becerilerine sahip olma, insanlarla olumlu ilişkiler geliştirme gibi karşılanması gereken pek çok ihtiyaç vardır.
Kızlar ve erkekler, annelerinden ve babalarından farklı ihtiyaçlarına yanıt vermelerini beklerler. Kızlar, annelerinden öncelikle, “kendine güven ve beden kabulü” noktasında destek almaya ihtiyaç duyarlar. Yapılan araştırmalar, eğer bir anne kendi bedeninden utanıyorsa ve bedenini reddediyorsa kız çocuğunun da benzer örüntüler sergilediğini göstermiştir. İkinci olarak, kızlar annelerinden “duygusal yük paylaşımı ve fiziksel rahatlık” isterler. Bu noktada annelerin kızları ile fiziksel temasları, onlara dokunmaları, onlara sarılmaları fiziksel ve duygusal açıdan önemli bir rahatlama aracıdır. Üçüncüsü “yetkin-demokratik ebeveynlik” tir. Çocuklarına sınır koyan ve onların taleplerine de yanıt veren annelerin kızlarının kendilerine yönelik algılarının daha pozitif olduğu, daha sağlıklı oldukları bulunmuştur. Dördüncüsü ise, “ulaşılabilir beklentiler” dir. Annelerin kızlarına inanmaları ve onlardan ulaşılabilir beklentiler oluşturmaları, kızların kariyer gelişimi ve algılanan kontrolleri için gereklidir. Kızların babaları da onların ihtiyaçlarını doyurmalıdırlar. Babalar, öncelikle kızlarının “çocuk olmalarına izin vermelidirler”. Yaşlarından ve gelişim dönemlerinden yüksek düzeyde beklentiler içinde olan babaların kızlarının daha sorunlu ilişkiler içerisinde oldukları bulunmuştur. İkincisi ise, “kabul edilme ve sıcaklık” tır. Yapılan çalışmalar, kızlarını kabul eden ve onlara şefkat gösteren babaların kızlarının depresyona girme olasılıklarının çok daha düşük olduğunu göstermiştir. Üçüncüsü, “paylaşılan fiziksel aktivite” dir. Çocuklarıyla yürüyüş yapan ve oyun oynayan babaların kızlarının; sosyal-duygusal yetkinliklerinin, karar verme becerilerinin, toplumsal farkındalıklarının, ilişki becerilerinin, kişisel sorumluluklarının ve özdenetim becerilerinin daha yüksek düzeyde olduğu sonucuna varılmıştır. Dördüncüsü ise, “bireyselleşme süreçlerine destek” tir.Kızlarının karar alma süreçlerini destekleyen, kızlarının istek ve beklentilerine karşı ilgili olan babaların kızlarının, daha az yeme bozukluğu sergiledikleri sonucuna varılmıştır.
Erkek çocuklarının da annelerinden ve babalarından beklentileri bulunur. Erkek çocukların annelerinden öncelikli beklentileri, “zorlayıcı olmayan ebeveynlik” tir. Bu noktada çocuğu reddetmemek, çocuğun davranışlarında aşırı yönlendirici olmamak, çocuktan aşırı taleplerde bulunmamak ve çocukla sürekli tartışmamak gerekir. Aksi durumda davranış bozukluklularının ortaya çıkma ihtimali yüksektir. İkincisi “minimum çatışma ve maksimum sıcaklık” tır. Sıcaklık, aşırı hoşgörülü olmak demek değildir. Sıcaklık, sevgi dolu ve kararlı olmak demektir. Üçüncüsü, “kendilerini düzenlemelerine destek olmak” tır.Karar verme, duygu düzenleme ve özkontrol gibi becerileri kazanmaları için onlara yardımcı olmak gerekir. Dördüncüsü, “sert eleştirilerden kaçınmak” tır.Sürekli eleştiri yapmak doğru davranışın ne olması gerektiğini göstermek yerine yanlış davranışın ne olduğunu gösterir ve yanlış davranışı pekiştirir. Erkek çocuklar, babalarından da birtakım beklentilere sahiptirler. Öncelikle, babaların erkek “çocuklarıyla birlikte zaman geçirmeleri” gerekir. Birlikte alış-veriş yapmak, spor yapmak, eğlenceli etkinliklere gitmek, oyun oynamak, yemek pişirmek gibi faaliyetlerde bulunmak, erkek çocuklarında dışsallaştırma (saldırganlık, öfke, mala zarar verme, madde bağımlılığı gibi) sorunlarını azaltmaktadır. İkincisi, babalar erkek çocukları ile “iletişime geçmelidirler-onlarla konuşmalıdırlar”. Babalar, erkek çocukları ile konuştukları zaman onların bilgi ve rehberlik ihtiyaçlarına yanıt vermektedirler. Üçüncüsü, babaların erkek çocuklarına “ dürüst ve yasalara uygun bir model olmaları” gerekmektedir. Bu şekilde davranmak çocukların suça yönelmelerini önlemektedir. Dördüncüsü, babaların erkek çocuklarına “sevgi, şefkat ve duyarlılık göstermeleri” gerekmektedir. Cinsel kimlikle ilgili pek çok sorunun baba şefkatinin ve babalık rolünün eksikliğinden kaynaklandığı bulunmuştur. Ayrıca baba şefkatine ve sevgisine maruz kalan çocukların akademik başarılarının daha da yükseldiği bulunmuştur. Babaların oğullarını kucaklama ve öpme sıklığının artmasına paralel olarak çocukların ders notu puanlarının da yükseldiği bulunmuştur.
Sonuç olarak; iyi birer anne ve baba olmak, çocukların ihtiyaçlarına karşı duyarlı olmak demektir. Ancak bu duyarlı olmada denge çok önemlidir. Annelik ve babalık layıkıyla yerine getirildiğinde, çok önemli sonuçlar ortaya çıkar. Çocuklar, annelerinin ve babalarının yaptıkları fedakârlıkları görmelidirler. Bu noktaya Yusuf Suresi 20. ayette “Onlar, ona karşı isteksiz idiler. Buluntu olarak kabul ettikleri için ona değer vermediler, değerinden düşük fiyata sattılar.” şeklinde işaret edilmektedir. Sonuçta çocukların annelerinin ve babalarının yaptıklarını buluntu olarak görmemeleri gerekir. Bu hakikati Allah, İsra Suresi 23. ayette “Rabbin, sadece kendisine kulluk etmenizi ve anne babanıza iyi davranmanızı emretti. Onlardan biri veya ikisi senin yanında yaşlanırsa onlara öf bile deme! Onları azarlama! İkisine de gönül alıcı güzel sözler söyle” ve 24. ayette “Onlara merhametle ve alçakgönüllülükle kol kanat ger. ‘Rabbim! Onlar nasıl küçüklükte beni şefkatle eğitip yetiştirdilerse şimdi sen de onlara merhamet göster.’ diyerek dua et.” şeklinde ifade etmektedir. Annelik ve babalık rollerimizi ve görevlerimizi layıkıyla yerine getiren; çocuklarımızı ise, kadir kıymet bilen, anneliklerimizi ve babalıklarımızı buluntu olarak kabul etmeyen bireyler olarak yetiştirmek umuduyla.
Dedikodunun Psikolojisi: Pozitif ve Negatif Dedikodu
İnsanların toplumsal varlıklar olmaları önemli bir gerçekliktir. İnsanlar, sosyal destek kanallarını kullanarak başkalarının yaşamlarına önemli katkılar sunarlar. Ancak toplumsal süreçler her zaman pozitif bir şekilde ilerlemez. Başkalarının haklarının yenilmesi ikili ilişkilerde kendisini gösterir. Bunun tipik örneklerinden biri de dedikodudur.
Psikolojide dedikodu, bireylerin üçüncü kişinin olmadığı durumlarda üçüncü kişi hakkında konuşmaları olarak değerlendirilmektedir. Eğer bir başkası hakkında yaptığımız konuşmalar olumlu özellikler içeriyorsa bu durumda ya kıskançlık ya da övgü ortaya çıkmaktadır. Genellikle başkaları hakkında, o kişinin yer almadığı bağlamlarda olumlu konuşmalar yapmaya “pozitif dedikodu” denilmektedir. Pozitif dedikodunun, insanlar arasında güveni sağladığı, işbirliğine neden olduğu, üretkenliği artırdığı ve bağlığı sağladığı sonucuna varılmıştır. Negatif dedikodu, başka insanları değersizleştirmek için olumsuz konuşmalar yapmak yönüyle, insanların diğer insanlar hakkında olağan konuşmalarından ayrışmaktadır. Bu noktada negatif dedikodu, bireylerin görünüşleri, başarıları ya da davranışları hakkında olumsuzluklar ortaya koymaktadır.
İnsanlar neden negatif dedikodu yapar? İnsanların dedikodu yapmalarının altında yatan önemli nedenlerden biri, “öç almaktır”. Dedikodunun merkezinde yer alan insanı, olumsuz bir şekilde değerlendirerek ondan hoşlanmadığımızı belirterek ve onu kötüleyerek onun bize verdiği acıyı o olmadan biz de ona vermiş gibi hissederiz yani öç alırız. İkincisi, dedikodu yapmanın bizi “rahatlattığını ve bize güç verdiğini” düşünürüz. Hakkında konuştuğumuz kişinin yaşadığı zorlukları bizlerin yaşamadığını düşünerek rahatlar ve kendimizi güçlü hissederiz. Üçüncüsü, dedikodu yapmak bizlere, “diğer kişi ya da kişilerin sahip olmadıkları gizli bilgilere sahip olduğumuz duygusunu” yaşatır. Gizli bilgiye sahip olmak, kişiye güçlü olduğu hissini verir. Dördüncüsü, “kendimiz hakkında olumlu geribildirim almak için” dedikodu yaparız. Bu da insanların kendileri hakkında olumsuz geribildirim alana kadar dedikodu yapmalarını motive eder. Bu konuda yapılan çalışmalar, beynin bu motivasyon kaynaklı hazzı öğrendiğini ortaya koymaktadır. Beşincisi, dedikodu “yaşanılan stresle başa çıkma yolu” olarak kullanılmaktadır. Altıncısı, dedikodu “gerçekliğin kontrolünü sağlamak için” kullanılmaktadır. İnsanlar, yaşadıkları deneyimlerin sadece kendilerine özgü olup olmadığını dedikodu yaprak anlamaya çalışmaktadırlar.
Negatif dedikodu yapmak olumsuz sonuçlar da ortaya koymaktadır. Öncelikle dedikodu yapan bireyler, hakkında dedikodu yaptıkları bireyler yanlarında olmadıkları için onların “kendilerini savunma durumunun” gerçekleşmediğini bilirler. Bu da onlarda “suçluluk oluşturarak onların özsaygılarını” zedeler. İkincisi, dedi kodu yapmak başkasının saygınlığına ve itibarına zarar vermektedir ve dolaylı bir saldırganlık olarak değerlendirilmektedir. Üçüncüsü, dedikodu diğer insanların dışlanmasına neden olarak aidiyet duygusuna zarar vermektedir. Dördüncüsü, dedikodu bize yanlış ahlaki üstünlük duygusu verir. Başkası hakkında dedikodu yaparak kendimizi ondan üstün görmeye ve göstermeye çalışırız. Beşincisi, başkalarının acılarından zevk almak ahlaki ve vicdani açıdan doğru değildir. Altıncısı, dedikodu sürü psikolojisinin ortaya çıkmasına neden olur. Özellikle benzer geçmişlere sahip kişilerle birlikteyken, grup dış görüşlerden izole edildiğinde ve karar verme konusunda net kurallar olmadığında grup düşüncesine karşı savunmasız kalırız.Neyin doğru neyin yanlış olduğunu sürü psikolojisi ile çözmeye çalıştığımızda olumsuz davranışlar ortaya çıkar.
Din psikolojisi açısından bakıldığında, negatif dedikodu istenilmeyen insan özellikleri kapsamında değerlendirilmektedir. Olumsuz dedikodunun yapılması yasaklanmıştır. Bu konuda Hucurat Suresi 12. Ayette “Ey iman edenler! Zannın çoğundan sakının; çünkü bazı zanlar günahtır. Gizlilikleri araştırmayın, birbirinizin gıybetini yapmayın; herhangi biriniz, ölmüş kardeşinin etini yemekten hoşlanır mı? Tabii ki bundan tiksinir! Allah’a itaatsizlikten de sakının. Allah tövbeleri çokça kabul etmektedir, rahmeti sonsuzdur” şeklinde ifade edilmektedir.
Negatif dedikodu yapmamak için neler yapmalıyız? Öncelikle, dedikoduya yönelik algımızı değiştirmeliyiz. Bunun için dedikodu ile ne durumu ne de kişiyi değiştirmediğimizi, üstüne problemi de çözemediğimizi aklımızdan çıkarmamalıyız. Tam aksine dedikodunun; güçsüzlük göstergesi olduğunu, bizi yaşadığımız olaydan ve sorun yaşadığımız kişiyle olumsuz ilişkiden kurtarmadığını düşünmeliyiz. İkinci olarak, dedikodu yapmak yerine karşımızdaki insanla bu durumu konuşup, duygularımızı ve düşüncelerimizi ifade edip, dedikoduya neden olan sorunu ortadan kaldırmalıyız. Bunun için dürtüsel bir şekilde davranmak yerine sakinleşebileceğimiz bir yere geçip, durum üzerinde düşünmeliyiz. Hissettiğimiz olumsuz duyguları ve düşünceleri bulup düzenlemeliyiz. Daha sonra muhatabımızla konuşma seçeneğini değerlendirmeliyiz. Eğer muhatabımız objektif, anlayışlı ve iletişime açık ise mutlaka etkileşime girmeliyiz. Üçüncü olarak, muhatabımızla konuşma seçeneği işlemezse karşımızdakine ve kendimize zarar vermeden yasal yollardan hakkımızı aramalıyız.
Başkaları negatif dedikodu yaptığında neler yapmalıyız* Öncelikle, dedikoduyu duyduğumuz an, “konuyu değiştirme” stratejisini kullanabiliriz. İkinci olarak, “konuya ilgi duymadığımızı ve sıkıldığımızı” gösterecek tepkiler verebiliriz. Bu tür tepkiler karşısında dedikoducu kişi, daha ileri gitmemeyi tercih edebilmektedir. Üçüncüsü, “dedikodu yapan kişinin bu bilgilerin doğruluğundan emin olup olmadığını ve neden bu bilgileri yaymak istediğini”sorabiliriz. Dördüncüsü, “ilgili konuyu konuşmak istemediğimize dair doğrudan tepkiler” verebiliriz.
Sonuç olarak en küçük yaşam olaylarında bile başka insanlara ihtiyaç duymaktayız. Başka insanlarla olan etkileşimlerimiz olumlu olabildiği gibi olumsuz da olabilir. Bu noktada negatif dedikodu ile sorunlarımızı çözme çabasına girebiliriz. Ancak, negatif dedikodu rasyonel bir sorun çözme yöntemi değildir. Bu nedenle negatif dedikodundan uzak durduğumuz, kendimizin ve başkalarının haklarının korunduğu, sorunların karşılıklı anlayış ve hoşgörü ile çözüldüğü bir yaşam geçirmemiz umuduyla.
Toplumsal ve Bireysel Gelişim İçin "Öğrenmeyi Öğrenmek"
İnsanın en önemli özelliği, öğrenebilen bir varlık olmasıdır. Yeni eğitim-öğretim yılının başlaması ile birlikte pek çok insan, bu özelliğini kullanmaktadır. Bu noktada gerek velilerin gerek yetişkinlerin gerekse öğrencilerin “öğrenmeyi öğrenmelerine” ihtiyaçları vardır. Eğitim psikolojisi araştırmaları ve kuramları, öğrenmeyi öğrenme konusunda bakış açımızı genişletebilir.
Öncelikle öğrenme, sadece öğrenme malzemesi ile temasa geçmek değildir. En yaygın tanımı ile öğrenme, “tekrar ya da yaşantı yoluyla kalıcı davranış değişikliğidir”. Türkiye’de öğrenim gören pek çok öğrenci için kalıcı davranış değişikliğinin anlamı, bilginin aktarılmasıdır. Bu anlamın yansıması olarak öğrencilerin büyük çoğunluğu, sadece sınav haftası ya da sınav olacağı günün akşamı çalışmayı tercih etmektedirler. Bilginin aktarılması amacıyla öğrenmeler, sınavdan sonra unutulmaya mahkûmdur. Ayrıca, çok daha geniş kapasiteli aktarım araçları bulunmaktadır ve harici bellekler buna örnektir. Olması gereken nedir? Olması gereken, bilginin taşıyıcısı olmak için değil “bilginin yapılandırıcısı olmak için öğrenmektir”.
Bilginin yapılandırıcısı olmak için kendi öğrenme sürecimizi düzenlememiz gerekir. Bu konuda önemli bir bilim insanı olan Zimmerman, bize ışık tutmaktadır. Ona göre, öğrenme sürecinin üç önemli evresi vardır. İlk evre, öngörü aşamasıdır. Bu evrede bireyler, öncelikle öğrenme amaçlarını ortaya koymalıdırlar. Bazı öğrenciler, ortalamalarını yükseltmek için, bazı öğrenciler başarısız olmamak için, bazıları ise kendini geliştirmek, anlamak ve kavramak için öğrenirler. İkinci olarak, nerede, ne zaman ve nasıl öğreneceğimizin planlamasını yapmamız gerekir. Bu bağlamda, öğrenilecek konuları aylara, haftalara, günlere ve saatlere bölmek, işlevsel olabilir. Üçüncü olarak, neden öğrenmek durumunda olduğumuz konusunda kendimizi motive etmemiz gerekir. Örneğin; “Daha önce bir sürü şey öğrendim, başardım, bunu da başarabilirim.”, “Öğrenmek benim için kolay bir iştir.”, “Bu benim sorumluluğum ve görevim. İstesem de istemesem de bunu yapacağım. Bari severek yapayım ki, zevk alayım”, “Yeni bir şeyler öğrenip kendimi geliştireceğim” şeklinde kendi kendimize konuşmalar yapmak bizi öğrenme konusunda motive edebilir.
İkinci evre, performans evresidir. Bu evrede öncelikle, hangi kaynaklardan öğreneceğimizi, kimlerden yardım alabileceğimizi, çalışma planımızı nasıl yaşama aktardığımızı ve konuyu nasıl öğrendiğimizi düşünmemiz ve hayal etmemiz gerekir. Bu şekilde düşünmeye ve hayal etmeye öz kontrol denilir. İkinci olarak bireyler, dikkat süreçlerini öğrenmeye odaklandırmalıdırlar. Bunun için öğrenme ortamında dikkatlerini dağıtacak uyaranlar ile kendileri arasına mesafe koymalıdırlar. Küçük aralar vermek, dikkati toparlama egzersizleri yapmak, dikkati toparlamada etkili olabilir. Üçüncü olarak, “Ders çalışma ve öğrenme sürecinin sonsuza kadar sürmeyeceğini ” kendilerine hatırlatarak kendilerini eğitebilirler. Ayrıca öğrenecekleri konu ile ilgili ne bildiklerini, eksikliklerinin neler olduğunu ve daha iyi anlamak için neler yapabileceklerini düşünmeleri de kendilerini eğitmelerinin önemli bir parçasıdır. Dördüncü olarak, öğrenmede kalıcılığı sağlamak için birden fazla öğrenme stratejisi kullanmak gerekir. Bu noktada tekrar yapmak, konuyu ayna karşısında anlatmak, kodlamalar yapmak, uygulama ve alıştırmalar yapmak, soru çözmek, özet yazmak gibi stratejiler kullanılabilir. Beşinci olarak, öğrenme sürecinin kaydını tutmak gerekir. Bu bağlamda bireyler; neler öğrendiklerinin, eksik oldukları noktaların ve hangi aşamada kaldıklarının kayıtlarını tutabilirler. Altıncı olarak, bireylerin kendilerini gözlemlemeleri gerekir. “Burada anlatılmak istenen nedir ve ben ne anladım?” şeklinde kendi kendimize sorular sormak kendimizi gözlemlemek anlamına gelir.
Üçüncü evre, öz yansıma evresidir. Bu evrede bireyler öncelikle, öğrenme süreçlerini değerlendirmektedirler. Ne kadar, neden ve nasıl öğrendiklerine karar vermektedirler. İkinci olarak bireyler, öğrenme sürecindeki öğrenme ya da öğrenmeme durumunun nedenlerini belirler. Bunun için öğrenmedeki başarımızın, başarısızlığımızın, hatalarımızın nedenlerini ve en iyi öğrenme yolumuzun ne olduğunu incelememiz gerekir. Üçüncü olarak, bireyler öğrenme sürecindeki duygulanımlarını ve düşüncelerini kontrol etmelidirler. Dördüncü olarak ise, öğrenme sürecinin tamamını değerlendirmek gerekir. Bu aşamada öğrenme sürecinin olumlu ve olumsuz yönlerinin neler olduğu, eksikliklerin neler olduğu ve nasıl tamamlanması gerektiği, hangi aşamada sorun yaşandığı ve bireyin öğrenme sürecinde güçlü olduğu noktaların neler olduğu konularında değerlendirmelerin yapılması gerekir.
Sonuç olarak öğrenme biranda gerçekleşmez. Öğrenme aşamalı ilerler, emek ve çaba gerektirir. Ayrıca, toplum olarak neden geri kaldığımıza yönelik oldukça fazla tartışma yapılmaktadır. Öğrenme psikolojisi ve öğrenme sürecine yönelik açıklamalar, bu tür tartışmalarda ele alınan soruların yanıtını vermektedir. Hayatta her şeyin bir bedeli vardır. Toplumsal ve bireysel gelişimin, büyümenin en önemli bedeli de öğrenmek için harcadığımız çabadır. Bu hakikati büyük çoğunluğun Müslüman olduğu bir toplumda Kuran-ı Kerim ve yüce Yaratıcı şu şekilde ifade etmektedir: “ İnsan, ancak çabasının sonucunu elde eder-Necm Suresi, 39. Ayet”. “İki günü birbirine eşit olan ziyandadır” şeklindeki sözüyle de İslam Peygamberi Hz. Muhammed, öğrenmede artan bir sürekliliğin olmasını bize önermektedir. Bu noktada öğrenme çabamızı bilimsel bilgi ışığında yapılandırdığımızda, öğrenme sürecinin bütün aşamalarına dikkat ettiğimizde, kalıcı ve tam öğrenme gerçekleşecektir. Öğrenmekten keyif alan, öğrendikçe geliştiğini gören ve geliştikçe de topluma ve kendisine faydalı işler yapan bireyler olmamız umuduyla…
Unutmanın Psikolojisi (Unutma!): Unutmayı Önlemek İçin Neler Yapabiliriz?
İnsanın önemli özelliklerinden biri de unutabilen bir varlık olmasıdır. Unutmak, insan yaşamı için bazen gerekli görülürken bazen de en önemli problemlerden biri olarak algılanmaktadır. Bu bağlamda unutmanın psikolojisine değinmek gerekir.
Unutma, psikolojinin pek çok alt alanı tarafından ele alınmaktadır. Örneğin öğrenme psikolojisi açısından bakıldığında davranışçılara göre unutma, davranışın sönmesi demektir. Gestalt yaklaşımına göre ise, bellek izlerinin kaybolması unutmak demektir. Din psikolojisi açısından bakıldığında, insan Allah’ın nimetlerini unutur (Ey iman edenler Allah’ın size olan nimetini unutmayın-Maide, 11. Ayet), Yaratıcıyı unutur (Allah’a sırt çevirip, onu unuttunuz? Muhakkak ki, Rabbim bütün yaptıklarınızı çepeçevre kuşatmıştır-Hud, 92. Ayet). Anormal psikoloji açısından unutma, sanrılar, bellek bozulmaları, fikir uçuşması ve disosiyatif bellek yitimi gibi konular etrafında ele alınır. Psikoanalitik bakış açısına göre, bastırma savunma mekanizması unutmayla ilişkilidir. Fiziksel hastalıklar açısından bakıldığında dünyada yaklaşık 50 milyon insan (Alzheimer Hastaları) için unutmak önemli bir hastalık olarak görülmektedir. Bilişsel psikolojiye göre unutma, “bilginin zamanla kaybolması, daha önce öğrenilen malzemeyi hatırlayamama” şeklinde tanımlanmaktadır. Unutmanın gerçekleştiği iki önemli bellek vardır: Kısa süreli bellek (KSB) ve uzun süreli bellek (USB).
İnsan neden unutur? İlk olarak, deneyimlediğimiz anılar beyinde iz bırakır. İz, sinir sistemindeki bir tür fiziksel ve/veya kimyasal değişikliktir. Hafıza izinin otomatik olarak azalması veya solması sonucu unutma meydana gelir. İkinci olarak kısa süreli bellek, prova yapılmadığı sürece yalnızca 15 ila 30 saniye arasında bilgi tutar. Bu süreden sonra bilgi/iz bozulur ve kaybolur. KSB’de 7+/- 2 birimlik bilgi işlenir. KSB sadece küçük miktarda bilgiyi tutabilmektedir. KSB 'dolu' olduğunda, yeni bilgi eski bilgilerin yerini alır veya 'dışarı iter' ve onun yerini alır. Yerinden edilen eski bilgiler KSB'de unutulur. Üçüncü olarak, hatıraların birbirine müdahale etmesi ve birbirini bozması nedeniyle, diğer bir deyişle diğer hatıraların karışması nedeniyle unutma gerçekleşir. Bu bağlamda önceki hatıralar yenilerini; yenileri ise öncekileri bozabilir ya da unutturabilir. Dördüncü olarak, insan beyninde, hipokampüs (hafıza yeri), sinir hücreleri, sinir bağlantıları (sinaps) kimyasal maddeler (nörotransmitter) vardır. Bu yapılar, öğrenme sürecinde değişime uğrar. İşte kalıcı anılar oluşturmak için nöronları değiştirme işlemine konsolidasyon denir. Unutma, anılan biyolojik yapıların işlevlerini yerine getirememesinden dolayı hipokampüste bilgilerin depolanamamasıdır. Beşinci olarak unutma, alma hatası sonucu gerçekleşir. Alma hatası, bilginin uzun süreli bellekte olduğu, ancak erişilemediği durumdur. Bu tür bilgilerin mevcut olduğu (yani hala saklanmakta olduğu) ancak erişilebilir olmadığı (yani geri alınamadığı) söylenir. Yeni bilgileri hafızaya kaydettiğimizde, durumla ilgili bilgileri de saklarız. Bunlar, geri alma ipuçları olarak bilinir. Erişim ipuçları mevcut olmadığı için unutma gerçekleşir.
Unutmak her zaman olumsuz bir durum değildir. Unutmak bazen de nimet olarak görülebilir çünkü unutmak karmaşık hayatlarımızı yönetmemizi sağlar - neyin önemli olduğunu hatırlamamızı teşvik eder, şimdiyi daha eksiksiz deneyimlememiz için bize ilham verir ve hayatımızdaki acı verici olaylardan sonra bizi onarır. İkincisi, unutarak, gereksiz ve kullanmadığımız bilgileri yaşamımızdan çıkarırız. Üçüncüsü, doğru, seçici hatırlama için unutmak gereklidir. Alakasız olayları budama konusunda daha başarılı olan insanlar, ilgili olayları daha iyi hatırlayabilirler. Dördüncüsü, unutmak konsantre olmamızı sağlar. Beşincisi, geçmişi hatırlamadığımız zaman şimdiki zamanın değerini daha iyi anlarız. Altıncısı, unutmak sıradan sinirlenmeleri, hakaretleri, küçük başarısızlıkları, yanlış beyanları ve reddedilmeleri görmezden gelmemizi sağlar ve bu da hayatımızı daha mutlu ve üretken bir şekilde yaşamamıza neden olur.
Unutmayı önlemek için neler yapılmalıdır? Genel olarak unutmayı önlemek için pek çok öneri ortaya konulmuştur. Bunlar arasında fiziksel aktivitede bulunmak, bilişsel açıdan aktif olmak, sosyalleşmek, düzenli olmak, uykuyu düzene koymak, dengeli ve sağlıklı beslenmek ve kronik hastalıkları takip etmek yer almaktadır. Eğitim psikolojisi açısından da unutmayı önlemek için pek çok şey yapılabilir. Öncelikle öğrenilen bilginin %60‘ı bir saat sonra; %65’i bir gün sonra; %70’i bir hafta sonra ve %80’i ise bir ay sonra unutulmaktadır. Bu noktada unutmayı azaltmak için, çalışılan konuyu sıklıkla ve düzenli olarak tekrar etmek gerekir. İkinci olarak, bir keresinde bütün konuyu ya da kitabı bitirmek yerine, çalışılacak konuyu parçalara bölüp ve farklı zaman dilimlerinde bu konulara çalışmak gerekir. Üçüncü olarak, dinlenmek önemlidir. İnsanın belleği, dinlendiği zaman dilimlerinde çok iyi çalışmaktadır. Dördüncüsü, birden fazla öğrenme stratejisi kullanmak gerekir. Kodlama, görselleştirme, kavram haritası oluşturma, okuma, yazma vb. stratejiler öğrenme stratejilerine örnektir. Beşincisi, öğrenme malzemesini anlaşılır kılmaya çalışılmalıdır. Bağlantıların kurulması ve olası anımsatıcıları düşünmek gerekir.
Sonuç olarak, insanın varlığını sürdürmesi için ihtiyaçları sonsuzdur ve insan kendisini korumak için oldukça fazla etkenle başa çıkmak durumundadır. Bu özelliklere sahip bir varlık için unutmak kaçınılmazdır. Unutmak, bazen nimet iken bazen de bizlere zarar verebilir. Yaşama yüklediğimiz anlama bağlı olarak, neyin unutulup neyin unutulmayacağına karar verebiliriz. Her iki dünya için var oluş amacımızı unutmamak umuduyla sağlıklı günler dilerim.
Psikolojik Açıdan Öğrencilerin Okula Uyumları: Okula Uyum Nedir ve Nasıl Artırılır?
İnsanların en önemli özelliklerinden biri, yaşadıkları çevreye uyum sağlayabilmeleridir. Öyle ki bu özelliklerinden dolayı insanlar, zeki varlıklar olarak da kabul edilmektedirler. İnsanlar, sanayileşme ile birlikte uzun yıllar eğitim-öğretim hayatında yer almak zorunda kalmışlardır. Bu noktada bireylerin hem uzun yıllar süren eğitim-öğretim yaşantılarına hem de öğrenim gördükleri okullarına uyum sağlamaları gerekmektedir.
Okula uyum, çok boyutlu bir kavramdır. Okula uyum demek, sadece okulun fiziksel yapısını tanımak demek değildir. Eğitim psikolojisi açısından okula uyum, öğrencilerin olumsuzluklardan uzak durmaları ve olumlulara yaklaşmaları olmak üzere iki önemli noktada değerlendirilir. Olumsuzluklardan uzaklaşma boyutunda okula uyum; öğrencilerin saldırgan tepkiler vermemeleri, devamsızlık yapmamaları ve davranış bozukluğu belirtileri sergilememeleri anlamına gelmektedir. Olumlu özelliklere sahip olma bağlamında okula uyum ise; öğrencilerin işbirliği yapmaları, kendilerini düzenlemeleri, sınıf ortamının gerekliliklerini yerine getirmeleri, akademik açıdan başarılı olmaları, sağlıklı kişilerarası ilişkilere sahip olmaları, başkalarının haklarına saygı duymaları ve okulun kurallarına uymaları gibi noktalarda değerlendirilmektedir. Öğrencilerin okula uyumları arttıkça öğrencilerin psikolojik dayanıklılıkları artmakta, öğrenciler akademik açıdan daha başarılı olmakta ve kendilerini öznel açıdan daha iyi hissetmektedirler. Öğrencilerin okula uyumları azaldıkça psikolojik problemler artmakta, akademik başarı düşmekte; öğrencilerin, öğretmenleri, akranları ve ebeveynleri ile ilişkileri olumsuz olarak etkilenmektedir.
Yapılan çalışmalara göre, okula uyum açısından öğrenciler değerlendirildiğinde, dört önemli öğrenci tipi karşımıza çıkmaktadır: Bunlardan ilki, bağlanabilen öğrencilerdir. Bağlanabilen öğrenciler; başarılı, çalışkan ve model olabilen öğrencilerdir. İkincisi ise, ilgili öğrencilerdir. Bu öğrenciler, öğretmenlerin dikkatlerini çekmeye çalışırlar ve öğretmenleri ile kurdukları ilişkiye aşırı önem verirler. Üçüncü öğrenci tipi, silik öğrencidir. Silik öğrenciler, öğretmenlerle çok az temas kurarlar. Dördüncü öğrenci tipi ise, reddedici öğrencilerdir. Bu öğrencilerde davranış bozuklukları görülür.
Okula uyum konusu, içinde yaşanılan kültürden ve toplumdan bağımsız düşünülemez. Bu noktada okula uyum sağlamanın göstergeleri konusunda öğretmenler ve veliler, öğrencilerden farklı beklentilere sahiptirler. Öğretmenlere göre ideal bir öğrenci; toplumsal açıdan paylaşımcı, azimli, çalışkan, diğerlerine yardım eden, yüksek notlar alan, bilgili, ödevlerini yapan ve içsel motivasyona sahip öğrenci olarak değerlendirilmektedir. Anneler ve babalar, çocuklarının ahlâklı ve sağlam bir kişiliğe sahip bireyler olmalarını istemektedirler.
Tüm bunların yanında, öğretim sisteminin nasıl olduğuna bağlı olarak da okula uyumun içeriği değişmektedir. Bu noktada, önemli bir konunun altını çizmek gerekir. Okullarda iki tarz öğretim yapılmaktadır: Bunlardan ilki, aktarıma dayalı öğretmen merkezli öğretim; ikincisi ise, öğrenci merkezli ve katılıma dayalı öğretimdir. Maalesef kalabalık sınıflarda aktarıma dayalı öğretim gerçekleştirilmektedir. Bu noktada, öğrencilerden beklenen okula uyumun ölçütü “müfredatını yetiştirmede öğretmene yardımcı olan eleman” olmaktır. Okula uyum, başarıya yönelik tutumlar açısından değerlendirildiğinde üç tür öğrenci vardır: Başarıya odaklanan, başarısızlıktan kaçınan ve başarısızlığı kabullenen. Yine maalesef özellikle büyük şehirlerde mevcut eğitim sisteminde öğretmenler, yaklaşık 50 kişilik sınıfta başarıya odaklanan öğrencilerle öğretim sürecini yürütmektedirler. Bu da yaklaşık 8-10 öğrenci demektir ve kalan 40 öğrenci bir şekilde öğretim sürecinden koparak kayıp yaşamaktadır. Oysaki öğrenme, öğrenenden bağımsız değildir. Bu noktada öğretimin bireyselleştirilmesi gerekmektedir. Öğretim bireyselleştirildiğinde; öğrencilerin gelişim düzeyleri, neyi öğrendikleri ve neyi öğrenemedikleri, kişisel olarak nasıl bir öğretim planına ihtiyaç duydukları, eksikliklerinin nasıl giderileceği açık ve seçik olarak ortaya konmuş olur. Bu noktada, pek çok öğrenme sorunun ve tekrar tekrar aynı şeyleri öğrenmeye çalışmanın önü kesilmiş olur. Sonuç olarak da okula uyum düzeyi artan öğrenciler ortaya çıkar.
“Öğrencilerin okula uyumlarını artırmak için neler yapılmalıdır?” sorusu yanıtlanması gereken önemli bir sorudur. Öncelikle; mümkün olduğu kadar öğretimin bireyselleştirilmesi gerekmektedir. İkinci olarak; öğrencilerin kendi öğrenmelerini kendilerinin düzenlediği yüksek düzeyde öz düzenleme becerilerinin geliştirildiği bir ev ve sınıf ortamı oluşturulmalıdır. Üçüncü olarak; gerek öğretmenler gerekse veliler, öğrencilerden açık ve net olarak neler beklediklerini ortaya koymalıdırlar. Bu noktada okullarda yer alan kuralların neler olduğu, kuralların neden var olduğu, kurallara uymanın olumlu sonuçları ve uymamanın olumsuz sonuçları üzerinde durulmalıdır. Dördüncü olarak; sağlıklı birey olma yolunda öğrencilerin sorumluluk temelinde kişisel seçimler yapmalarına ve kararlar vermelerine yardımcı olmak gerekir. Böylece onların özerklikleri desteklenmiş olur. Beşinci olarak; öğrencilerin sınıf içerisinde derse davranışsal, bilişsel ve duygusal olarak katılımlarını sağlayacak stratejiler ortaya koymak gerekir. Unutulmamalıdır ki, öğrenciler fiziksel olarak var olduklarını hissetmek istedikleri kadar psikolojik olarak da var olduklarını hissetmeyi istemektedirler. Altıncı olarak; öğrencilerin okula uyumunda arkadaşları önemlidir. Bu noktada öğrencilerin sağlıklı akran ilişkileri geliştirmeleri üzerinde durulmalıdır. Unutulmamalıdır ki akranları tarafından reddedilen öğrenciler, okula uyum sorununu daha fazla yaşarlar. Yedinci olarak; hem veliler hem de öğretmenler, öğrencilerin kendilerine güvenmelerini sağlayıcı, sıcak ve onaylayıcı, öğrencilerin duygularını ve düşüncelerini ifade etmelerine olanak tanıyıcı bir etkileşim örüntüsü oluşturmalıdırlar. Sekizinci olarak, gerek veliler gerekse öğretmenler, mükemmeliyetçi beklentiler içerisinde olmamalıdırlar. Bu noktada öğrencilerin yaptıkları küçük hataları (hatalardan ders almak ve kendini düzenlemek koşulu ile) hoşgörmelidirler.
Sonuç olarak okul, öğrencilerin psikolojik olarak sağlamlıklarını artıran en önemli toplumsal bağlamdır. Çocuklar okula ve öğretmenlere küstüklerinde, kişisel gelişimin ve kendini gerçekleştirmenin yolunu da kapatırlar. Bu durumun doğal bir sonucu olarak davranış bozuklukları ve suça yönelme gerçekleşir. Öğrencilerin kendilerini keşfettikleri, öğrenmekten keyif aldıkları ve sağlam bir gelecek inşaa ettikleri bir eğitim-öğretim ortamının oluşması umuduyla, yeni eğitim-öğretim yılında öğrencilere, öğretmenlere ve velilere başarılar dilerim.
.
Çocuklarımızın (öğrencilerimizin) öğrenmelerini ve başarılarını etkileyen önemli bir faktör: Motivasyon
Yeni eğitim-öğretim yılının başlaması, pek çok coşkuyu ve sevinci beraberinde getirir. Çocuklar, akranları ile geçirecekleri güzel vakitleri düşünürlerken ebeveynler de büyüyen ve gelişen çocukları ile gurur duyarlar. Ancak geleceği gören ve yetişkin dünyasında yer alan ebeveynler, çocuklarının başarılı olup olmayacakları konusunda endişelenirler. Gerek öğrencilerin gerekse velilerin öğrenme ve başarıda etkili olan motivasyon konusunu bilmeye ihtiyaçları vardır.
Motivasyon kavramının kökü, motivdir. Motiv, davranışın yoğunluğunu, enerjisini, gücünü, yönünü ve sürekliliğini etkileyen faktörlere denir. Motivler aracılığı ile davranışı etkilemeye ise motivasyon denir. Motivasyon bir durumdur ve azalabilir de artabilir de. Aslında öğrencileri, motivasyon durumları açısından üç önemli sınıfa ayırmak mümkündür. Bunlardan ilki, motive olmayanlardır. Bu öğrenciler, davranışları ile davranışlarının sonuçları arasındaki bağı koparmış durumdadırlar. Bu nedenle bu öğrenciler için öğrenmek ya da ders çalışmak, gereksiz, anlamsız, faydasız, önemsiz ve değersizdir. İkinci öğrenci grubu ise, dışsal motivasyon durumunda olan öğrencilerdir. Bu öğrencilerin öğrenmelerini ve çalışmalarını etkileyen en önemli faktör, ödüle ulaşmak ve cezadan kaçınmaktır. Üçüncü öğrenci grubu ise, içsel motivasyon durumunda olan öğrencilerdir. Bu öğrenciler için yapılacak faaliyetler, onların benlikleriyle ve kişilikleriyle uyumludur. Bir başka deyişle, bir faaliyeti gerçekleştirirken kendi benliklerini ve kişiliklerini ortaya koyarlar.
Anılan motivasyon durumlarından en etkili olanı, içsel motivasyondur. Ancak ne yazık ki 30 kişilik bir sınıfta içsel motivasyona sahip öğrenci sayısı 5 öğrenciyi geçmez. Benzer şekilde motive olmama durumunda olan öğrenci sayısı da 5 öğrenciyi geçmez. Bu sayılardan da anlaşıldığı gibi öğrencilerin büyük çoğunluğu dışsal motivasyon durumundadır. Bu noktada sorun nedir?
Sorunun en büyüğü, motive olmayan öğrencilerdir. İkinci büyük sorun ise, dışsal motivasyona sahip öğrencilerdir. Çünkü bu öğrenciler, ödülün ve cezanın olmadığı bir öğretim sürecinde öğrenmeye ve çalışmaya ihtiyaç duymazlar. Sonuç olarak; öğrencilerin motivasyon durumları dinamiktir, olumluya da olumsuza da kayabilir. Bu noktada, “Öğrencilerin ders çalışmaya motivasyonlarını azaltan faktörler nelerdir?” sorusunun yanıtlanması gerekir. Bunlardan ilki, olumsuz beden ve duygu durumunda olmaktır. Öğrenciler bu durumu genellikle “Sinirli olduğum zaman ders çalışma isteğim azalıyor; bedensel olarak yorgun, uykulu olduğum zaman ve moralim bozuk olduğu zaman ders çalışma isteğim azalıyor.” şeklinde ifade ederler. İkinci olarak; dersin öğrencilerin ilgi ve yeteneklerine uygun olmaması durumunda öğrencilerin motivasyonları düşmektedir. Öğrenciler, bu durumu “dersler bana uygun olmadığı zaman, derse karşı ilgim yoksa ders çalışma isteğim azalır” şeklinde ifade ederler. Üçüncü olarak; teknolojik aletler, öğrencilerin motivasyonlarını azaltmaktadır. Öğrenciler bu durumu “bilgisayarla uğraştığım zaman, cep telefonu ile konuştuğum zaman, internette dolaştığım zaman ders çalışma isteğim azalıyor” diyerek belirtirler.
“Öğrencilerin ders çalışmaya motivasyonlarını artırmak için neler yapılabilir?” Bu soruya yapmış olduğum pek çok çalışmada yanıt bulmaya çalıştım. Yaptığım araştırmalar, öğrencilerin ders çalışmaya motive olmaları için neler beklediklerini ortaya koydu. Öncelikle öğrencilerin çalıştıkları derslerin onların yeteneklerine, ilgilerine ve değerlerine uygun olması gerekmektedir. Öğrenciler, genellikle bu durumu “sevdiğim dersler olursa ders çalışma isteğim artar” şeklinde ifade ederler. İkinci olarak öğrenciler, “olumlu beden ve duygu durumunda” oldukları zaman ders çalışma istekleri artar. Aslında öğrenciler, velilere, öğretmenlere ve topluma “insan olma gerçeğini” ifade etmektedirler. İnsanlar, biyo-psiko-sosyal varlıklardır. Bu üç önemli boyut birbirini etkiler. Örneğin; öğrencilerin moralleri bozuksa, fiziksel hastalıkları varsa bu durumda çalışamazlar. Ayrıca pozitif psikoloji alanında yapılan çalışmalar, olumlu beden ve duygu durumunda olan bireylerin bakış açılarının genişlediğini ve bu durumun bir sonucu olarak daha iyi birer problem çözücü olduklarını göstermektedir. Olumlu beden ve duygu durumunda olmak, bireylerin kapasitelerinin inşasına da neden olmaktadır. Ayrıca olumlu beden ve duygu durumunda olmak, geçmişin olumsuzluklarını da tamir etmektedir. Üçüncü olarak öğrenciler, çalışma ortamında onları rahatsız eden ve öğrenmelerini engelleyen sebepler olmadığında ders çalışma isteklerinin arttığını belirletirler. Çalışma ortamının ısısının, ışığının ve havasının olumlu olması gerekmektedir. Aynı zamanda çalışma ortamının psikolojik açıdan da güvenilir bir ortam olması gerekir. Dördüncü olarak öğrenciler, çalıştıkları dersin öğretmeni ile olan ilişkilerini her yere taşırlar. Bu noktada öğrenciler, anlayışlı, güleryüzlü, öğrenciyi motive eden ve dersini iyi anlatan öğretmenin dersine karşı yüksek düzeyde motivasyon göstermektedirler.
Sonuç olarak; hepimiz öğrencilerimizin en iyi şekilde öğrenmelerini ve başarılı olmalarını isteriz. Bu noktada gerek velilerin gerekse öğretmenlerin ve öğrencilerin motivasyonlarını artırmada çok önemli rolleri vardır. İçsel motivasyon durumu ise, en ideal motivasyon durumudur. Öğrencilerimizin dışsal motivasyon durumlarını içsele dönüştürmek için onların yapabildiklerini ve yetkin olduklarını onlara göstermeliyiz. Öğrencilerle olumlu duygusal bağlar kurmak, onların ait olma ihtiyaçlarını doyurmamıza neden olduğu için onların içsel motivasyonlarını artırmaktadır. Son olarak, öğrencilere seçim ve seçenek sunmak onların özerklik-birey olma ve görünme ihtiyacını doyurduğu için onların içsel motivasyonlarını yükseltmektedir. Yüksek düzeyde içsel motivasyona sahip, öğrenmekten keyif alan, öğrendikçe gelişen, geliştikçe kendisine ve topluma fayda sunan öğreniciler yetiştirmemiz umuduyla, öğretmenlere, öğrencilere ve velilere başarılar diliyorum.
Başarılı ve Mutlu Bir Hayat İçin Önemli Bir Kaynak: Öz Düzenleme (Kendini Düzenleme)
İnsanları hayvanlardan ayırt eden önemli özelliklerden biri de geniş bir “öz düzenleme” kapasitesine sahip olmalarıdır. Öz düzenleme kapasitesi ile insanlık çok önemli gelişmeler göstermiştir. İnsanlar, bu kapasite sayesinde daha üretken, sorumlu ve güçlü bireylere dönüşmüşlerdir. Zengin, mutlu ve başarılı toplumlarda insanlar, öz düzenlemelerini yüksek düzeyde tutma bedelini ödeyerek anılan kazanımları elde etmişlerdir.
Başarılı ve mutlu bir yaşam için öz düzenleme çok önemli bir araçtır; çünkü öz düzenleme düzeyi yükseldikçe insanlar herhangi bir konuyu kalıcı bir şekilde öğrenmektedirler. Yüksek öz düzenleme, bireylerin daha çok başarılı olmalarına yardımcı olmaktadır. Öz düzenleme becerisi yüksek olanlar, kendilerine daha fazla güvenmektedirler ve zamanı daha etkili bir şekilde yönetmektedirler. Bu bireylerin üretkenlik düzeyleri yüksektir ve onlar sorumluluk almaktan kaçmazlar.
Öz düzenleme nedir? TDK Sözlük’ünde düzenleme kavramı “Belirli bir düzene göre bir araya getirilmiş olan nesne, aranjman” şeklinde tanımlanmaktadır. Kişinin kendisini düzenlemesi psikolojide “öz düzenleme” kavramı ile ifade edilmektedir. Öz düzenleme; insanların amaçları doğrultusunda duygularını, düşüncelerini ve davranışlarını belirli yollarla izleme, değerlendirme ve yönetme becerisidir. Öz düzenleme süreci, Zimmerman'a göre üç önemli aşamadan oluşmaktadır. İlk aşama, öngörü aşamasıdır. Bireyler bu aşamada, çeşitli amaçlar belirlerler, amaçlarını gerçekleştirmeyi planlarlar, amaçlarının önemi ve değeri üzerinde düşünürler, kendi yeterliliklerini değerlendirerek kendilerini motive ederler. İkinci aşama, performans aşamasıdır. İnsanlar bu aşamada, amaçlarına ulaşmak için kendilerini kontrol ederek, dikkatlerini amaçlarını gerçekleştirmeye odaklarlar, amaçlarına ulaşmada stratejik davranırlar, başarılı ve başarısız davranışlarını kaydederler, kendilerini izlerler. Üçüncü aşama ise, öz yansıma aşamasıdır. Bireyler, bu aşamada kendilerini ve öz düzenleme süreçlerini değerlendirirler, eksik yönlerini bulurlar, eksik kalan noktaları tamamlamak için neler yapmaları gerektiğini ortaya koyarlar.
Özellikle okulların açılmasına çok az bir zaman kaldığı şu günlerde bu konu daha da önem arz etmektedir. Çünkü veliler, öğrencilerin kendi öğrenmelerini düzenlemelerini istemektedirler. Ancak bu konuda çocuklarına sürekli “ders çalış, ders çalış” demektedirler. Özellikle ortaokul ve lise öğrencileri, ebeveynlerin bu uyarılarını, “kendi öğrenmelerini düzenleme becerisine sahip olmayan insanlar” olarak algılayıp ders çalışmayı bırakarak karşıt tepki vermektedirler. Oysaki öğrenme, bir süreçtir ve öz düzenlemeyi gerektirir.
Öz düzenleme becerisinin kullanılmasında birtakım engeller bulunmaktadır. Öncelikle, bireyler kendi benliklerini ve kişiliklerini keşfetmemişlerse bu kişilerin öz farkındalıkları düşüktür. Düşük öz farkındalık, kendini düzenleme konusunda motivasyon eksikliği oluşturur. İkincisi, eğer bireyler kendilerini önemsiz ve değersiz görürlerse o zaman, kendilerinden uzaklaşırlar. Kendinden uzaklaşma, öz düzenlemeden de uzaklaşma anlamına gelmektedir. Üçüncüsü, insanlar irade güçlerine inanmazlarsa görevi büyük görüp kendilerini küçültürler. Bu durumun bir sonucu olarak öz düzenlemeden kaçarlar. Dördüncüsü, hayata ve yaşama anlam yüklemek gerekir. Yaşamamız için nedenlerimiz yoksa kendimizi düzenlemek için de nedenlerimiz olmaz. Beşincisi, özellikle küçük çocuklarda ve ergenlerde öz düzenleme becerisinin gelişimi için sosyal desteğe ihtiyaç vardır. Yeterli bir sosyal desteğe ulaşamamak, öz düzenleme becerilerinin edinilmesini geciktirmektedir.
Sonuç olarak; insanlığın tek ortak sermayesi, onlara verilen ömürdür. İslam inancına göre insanlar, ilim ve dua aracılığı ile kemale ermek için bu dünyada yer almaktadırlar. Ayrıca İslam dinine göre insanların sonsuzluktaki yerlerini ve amaçlarını düşünerek sürekli bir şekilde kendilerini düzenlemeleri beklenmektedir (“Bugün, iman ve yaşayışlarında doğruluktan ayrılmayanlara doğruluklarının fayda vereceği bir gündür. Onlar için altlarından ırmaklar akan, içinde ebedî kalacakları cennetler vardır. Allah onlardan râzı olmuştur, onlar da Allah’tan râzı olmuşlardır. En büyük başarı ve kurtuluş işte budur!” Maide, 119). Gerek sonsuzluktaki mutluluğu elde etme gerekse kemale erme ya da kendini gerçekleştirerek benlik bütünlüğüne ulaşma sürecinde en güçlü hazinemiz, irademizdir. Yüksek düzeyde öz düzenleme becerisinin önündeki en büyük engel, bireylerin irade güçlerinin kırılmasıdır. Bireyleri sürekli eleştirmek yerine cesaretlendirmek; insanların yapmadıklarına dikkat etmek yerine yaptıklarına odaklanmak; insanlara sürekli emir vermek yerine bir işin nasıl yapılacağını ve yaptıkları işlerde ulaştıkları gelişim düzeylerini onlara göstermek; yaşamlarının kontrollerini başkalarına bırakmak yerine kendi ellerine almalarının önemi üzerinde durmak, yüksek düzeyde öz düzenleme becerilerini ortaya çıkarır. İnsan olduğumuz ve hata yapabildiğimiz gerçeğini unutmayarak sahip olduğumuz öz düzenleme kapasitesini yüksek düzeyde ortaya koyarak, üretken, hayırlı ve mutlu bir yaşam geçirmemiz umuduyla…
Yeni Eğitim-Öğretim Yılında Çocukların Ebeveynlerinden Beklentileri: Öğrenmemi ve Motivasyonumu Destekler misiniz?
Bireyleri ve toplumları geliştiren önemli araçlardan biri de eğitimdir. Eğitim açısından bakıldığında okulöncesi eğitimden yükseköğretime kadar olan öğretim kademelerinde milyonlarca öğrencinin yer aldığı bir ülkede yaşamaktayız. Bu, yaklaşık iki buçuk Yunanistan nüfusuna karşılık gelmektedir. Çocuklarımız ve gençlerimiz için anne ve babalar, önemli destek kaynakları olarak görülmektedir. Bu noktada yanıtlamamız gereken soru: “Çocuklar, yüksek düzeyde öğrenme ve motivasyon için ebeveynlerinden neler beklerler?”
Meslek ve Anadolu lisesi olmak üzere iki önemli okul türünde yaklaşık 8 yıl psikolojik danışmanlık yaptım. Akademik problemlerinin çözülmesi için pek çok öğrencim benden yardım aldı. Bu öğrencilerin, öğrenme ve motivasyon konusunda pek çok sorun yaşadıklarını gözlemledim. Ayrıca bu konuda pek çok bilimsel araştırma gerçekleştirdim. Hem deneyimlerim hem de araştırma sonuçları bize öğrenci öğrenmesi ve motivasyonu konusunda velilerin neler yapabileceklerine dair pek çok mesaj vermektedir.
Elbette ki öğrenciler, kendi öğrenmelerinden sorumlu olan birincil kişilerdir. Ancak okulöncesi ve ilkokul dönemlerindeki çocukların; bilişsel, öz kontrol, benlik ve kişilik örüntüleri diğer dönemlerdeki öğrencilere göre gelişimlerini daha devam ettirdikleri için akademik konularda bu çocukların daha fazla desteğe ihtiyaçları vardır. Maalesef teknolojik aletler, televizyon, internet ve sosyal medya, ebeveynlerin çocuklarıyla iletişime geçmelerinde önemli engeller olarak görülmektedir. Her şeyden önce ebeveynler, çocuk yetiştirmenin sabır ve sorumluluk istediğini bir kez daha hatırlamalıdırlar. Çocuklarımızın öğrenmeleri için ayıracağımız en az yarım saatin onların gelecekleri için çok önemli zaman dilimleri olduğu gerçeğini göz ardı etmemeliyiz. Ayrıca veli olarak bilmemiz gerek nokta, öğrenme sürecinin aşamalı olduğu gerçeğidir.
Öncelikle; okulöncesi ve ilkokul dönemindeki çocuklarımıza yardımcı olmak için onların “günlük olarak öğrenmeleri gereken konuların neler olduğunu” onlarla konuşmamız gerekir. İkinci olarak; çocuklar ilgili konulara çalıştıklarında konuyla ilgili zihinlerinde nelerin kaldığını onlara sormamız işlevsel olacaktır. Üçüncü olarak; çocukların eksik ya da yanlış öğrenmeleri varsa bunların tamamlanmasına ve düzenlenmesine yardımcı olmalıyız. Dördüncüsü; öğrenme sürecinin kendisinin ödüllendirici olduğunu, bu süreçte yeteneklerini geliştirdiklerini, zamanı iyi kullandıklarını, konuyu anladıklarını, onlarla gurur duyduğumuzu onlara ifade ederek onların motivasyonlarını yükseltmeliyiz.
Ortaokul ve lise öğrencileri ilkokul öğrencilerine göre, kendi öğrenmelerini daha iyi düzenlemektedirler. Özellikle bu sürece bilişsel gelişim, kişilik gelişimi, kimlik gelişimi ve özerklik gelişimi önemli katkılar sunar. Bu noktada öğrencilerin en çok rahatsız oldukları cümle, “oğlum ya da kızım ders çalış” cümlesidir. Bu cümlenin öğrencilerdeki anlamı, “sen, kendi öğrenmeni düzenleyemiyorsun ve ben sana hatırlatıyorum” düşüncesidir. Anılan düşünceden dolayı öğrencilerin ders çalışmaya motivasyonları artmamakta tam aksine azalmaktadır.
Veliler, çocuklarının motivasyonlarını artırmak için öncelikle; çocuklarına: “Sen artık büyüdün, nerede ve ne zaman çalışacağının kararını verebilecek olgunluk düzeyindesin. Ancak bir ebeveyn olarak ben de bu konuda ne gibi düzenlemeler yaptığını merak ediyorum” şeklinde konuşmalar yaparak, çocuklarının özerkliklerine zarar vermeyerek onlara destek olabilirler. İkinci olarak; veliler çocuklarına: “Başaracağına inanıyorum, bu konuda sana güveniyorum, düşük notlar alsan bile bunu düzelteceğine inanıyorum” şeklinde çocuklarının öz yeterliliklerini destekleyici konuşmalar yapabilirler. Çok ilginçtir ki çocukların bu şekilde desteklenmesi sonucunda çocukların akademik başarılarının en az %25 arttığına dair araştırma sonuçları bulunmaktadır. Üçüncü olarak; çocuklarınız için huzurlu, sessiz, çatışmadan uzak (bağırıp-çağırmadığınız) ve televizyonun sesinin yüksek olmadığı bir çalışma ortamı oluşturunuz. Dördüncü olarak; çocuklarınıza sürekli nasihat vermeyin, onları sürekli yargılamayın ve “senden adam olmaz” gibi sözler söylemeyin. Bu şekilde bir tavır, onların özsaygılarını zedelediği için çocuklar ders çalışmaktan uzaklaşmaktadırlar. Çocuklarınızın ders çalışmaya ve öğrenmeye olan motivasyonlarını azaltmamak için; çocuklarınızı başka çocuklarla kıyaslamayın, sürekli sınavları ve ders çalışmaları gerektiğini hatırlatarak onlara baskı yapmayın. Çocuklarınızın başarılı olamayacaklarına ve yetersiz olduklarına yönelik tepkiler vermeyip “Senin gibiler okuyacak da ne yapacak!” gibi konuşmalar yapmayınız.
Öğrenme sabır ve emek ister. Çocuklarımız kadar biz de sabırlı olmak zorundayız. Ayrıca, inancımıza göre ilk emri “Oku!” olan bir dinin mensupları olduğumuzu aklımızdan çıkarmamalıyız. Bu noktada, kendi okumalarımız önemli olduğu gibi çocuklarımızın okumalarını desteklemekte çok önemlidir. İnsanı motive etmeye yönelik araştırmalar uzun dönemli olarak “dünyadaki hiçbir normal insanın, olumsuzla motive olmadığını” göstermiştir. Çocuklarımızın vicdanlı, kişilikli, sağduyulu ve yetenekli bireyler olduklarını unutmadan onlara yaklaşmalıyız. Onlara öğrenme yolculuklarında, engel değil destek olmalıyız. Sonuç olarak, bütün öğrencilerimizin ve velilerimizin yeni eğitim-öğretim dönemlerini kutlarım ve herkese başarılar dilerim.
Toplumsal ve Bireysel Gelişimin ve Bütünleşmenin Önemli Bir Koşulu: Farklılaşma
İnsan, anne karnından başlayarak ölüme kadar bir yolculuk yapar. Bu yolculuk sürecine psikolojide “gelişim” denilmektedir. İnsan bu dünyaya geldiği andan itibaren gelişim süreci, geri döndürülemez olarak devam eder. Gelişim sürecinin bir ürünü vardır. İnsan, varlığını sadece bu dünya ile sınarlarsa insanın sahip olacağı gelişimsel ürünleri; benlik, kimlik ve kişiliktir. İlahî dinlere göre ise varlığın alanı, doğum öncesini ve ölüm sonrasını da içine alarak genişlemektedir. Ayrıca gelişimsel ürünlerin niteliğine bağlı olarak bir değerlendirme söz konusudur: Sonsuz mutluluğun ya da mutsuzluğun elde edilmesi.
İnsan, yaşam alanının daraltılmasına ya da genişletilmesine bakmaksızın gelişimsel ürünlere ulaşırken aslında farklılaşma sürecini de yaşar. Farklılaşma sürecinin iki önemli boyutu bulunmaktadır: Kişi içi ve kişiler arası farklılaşma. Farklılaşma çok önemlidir. İnsanların trafikte ya da komşularıyla yaşadıkları küçük sorunlar nedeniyle birbirlerini öldürmelerinde, çok yakın arkadaşların basit tartışmalarında yaralayıcı ya da öldürücü tarzda kavga etmelerinde, gerek kişi içi gerekse kişiler arası farklılaşamamalarının etkisi çok yakından görülür. Çünkü bu insanların duygusal yoğunluk düzeyleri çok yüksek olmuş ve yaşadıkları olumsuzluk karşısında bunlar, sakin kalamamışlar ve mantıksal hareket edememişlerdir. Peki, nedir bu farklılaşma?
Kişi içi farklılaşma, bireylerin duyguları ve düşünceleri arasında bir denge oluşturmalarıdır; düşüncelerini duygularından kolaylıkla ayırt edebilmeleridir. Kişi içi farklılaşmayı engelleyen pek çok etken vardır. Bunlardan ilki; kişinin sıcak ve kabul edici bir aile atmosferinde ihtiyaçlarının karşılanmaması ve gereken bakımı, desteği alamamasıdır. İkincisi bireyin kendi duygularını ve düşüncelerini aile ortamında ifade edememesi, gereken ebeveyn onayını ve kabulünü yaşayamamasıdır. Üçüncüsü, bireyin örseleyici deneyimler yaşamasıdır. Dördüncüsü, bireyin anne ve baba desteğinden yoksun olarak işlevsel olmayan bir özerkliğe sahip olmasıdır. Beşincisi ise, bireyin yaşanan olayların ve durumların sonuçlarını savunmacı kötümser olarak yorumlamasıdır.
Kişiler arası farklılaşma, benliğin farklılaşması olarak ele alınıp incelenmektedir. Kişiler arası farklılaşma; bireyin hem yakınlığı hem de diğerlerinden bağımsız olmayı deneyimleme yeterliliği olarak tanımlanmaktadır. Ayrıca farklılaşma, bireyin kimliğini kaybetmeden diğer insanlarla fiziksel ve yakın ilişkiler içerisinde olmasıdır. Kişiler arası farklılaşmayı engelleyen pek çok etken vardır. Bunlardan ilki; bireyin kişiler arası ilişkilerde bağımlılık örüntülerine sahip olmasıdır. İkincisi ise; bireyin araştırma, inceleme ve deneme yapmadan karar vererek ipotekli kimlik oluşturmasıdır. Üçüncüsü, bireylerin herhangi bir sorun durumunda insanlarla olan ilişkilerini koparmalarıdır. Dördüncüsü, bireylerin duygusal tepki vermeleridir. Beşincisi ise, bireylerin benmerkezci bir şekilde düşünme örüntüsüne sahip olmalarıdır.
Sağlıklı kişi içi farklılaşma için öncelikle duygularımızı ve düşüncelerimizi birbirinden ayırt etmeyi öğrenmeliyiz. Psikoloji, duygu ve düşünce becerilerinin öğretilmesini önermektedir. İkincisi, yaşanan sorunları kişiselleştirmeden olaya ya da duruma çözülmesi gereken bir problem olarak bakmaktır. Bu bakış açısının bir sonucu olarak, problem çözme becerilerini kullanmaktır.
Kişiler arası farklılaşma için ise, öncelikle herkesin duygularını ve düşüncelerini ifade etme haklarının olduğunu kabul etmeliyiz. Daha sonra, insanların bizden farklı düşünseler dahi duygularını ve düşüncelerini ifade etmelerine izin vermeliyiz. İkincisi, kendi istek ve beklentilerimiz ile karşımızdaki insanların isteklerini ve beklentilerini birbirinden ayırt etmeliyiz. Üçüncüsü, farklılıklara ilişkin bakış açımızı olumlu bir noktaya getirmeliyiz. Bunun için sanat bize rehber olmaktadır. Bu noktada Hükümet Kadın filmindeki şu repliği unutmamak gerekir: “Bu dünya, senden olmayanlarla hoştur. Onların sana verdiği ilimlerle, kıymetlerle, gönüllerle hoştur. Sadece senin gibiler değil, senden olmayan da çok yaşasın ki sen de yaşa. Hele bir de onun gözüyle gör şu fani dünyayı. Herkes beyaz olsa, o zaman beyazı fark edemezsin ki! Değil mi? Veyahut da siyah! Beyaz en güzel siyahta belli eder kendini. Beni ben yapan yegâne şey, benden olmayandır. O yoksa sen de yoksun. Ne anlamın kalır ne rengin belli olur, ne de tadın.”
Eğer ahirete inanıyorsanız, gerek kişi içi gerekse kişiler arası farklılaşma için; öncelikle dünyanın bir imtihan yeri olduğunu unutmayınız. İkincisi bu dünyada herkesin bize özel tepki vermediklerini, yaptıkları ya da yapmadıkları ile ahiretteki kendi yerlerini hazırladıklarını düşünmeliyiz. Üçüncüsü; doğru ve adil olmak, kısa süreli bir kayıp yaşatsa da bunun uzun süreli kazandırdığını unutmamalıyız. Dördüncüsü gerçek ve mutlak hesap görücünün biz olmadığını; yaşadığımız olumsuz duyguların ahirete işaret ettiğini ve ancak ahiretteki mutlak adaletle bu duygularımızın dinebileceğini aklımızdan çıkarmamalıyız. Beşincisi ise, haksızlıklar karşısında hakkımızı ararken karşımızdaki insanların da haklarının olduğunu; onların arkasından konuşmak, gıybet etmek gibi verdiğimiz olumsuz tepkilerle kazanırken kaybeden olabileceğimizi sürekli hatırlamalıyız.
Sonuç olarak; insanın yaşadığı saniyeler, dakikalar ve saatler biricik olmaları yönüyle çok önemlidir. İnsanı incitmemek gerekir; çünkü bu dünyada her şey ayrılığa ve yokluğa gitmektedir. Toplumsal ve bireysel açıdan medenîleşmenin, gelişmenin, bütünleşmenin ve her iki dünyada mutlu olmanın yolu farklılaşmadır. Farklılaşma yolculuğumuzda başarılı olmamız umuduyla…
Kişisel ve Toplumsal Güvenin İnşaası İçin Dürüstlüğümüzü Geliştirmek: Otantik ve Samimi Olma
Her şeyin tüketildiği bir çağda, insanî özelliklerin de tüketildiğini görmekteyiz. Bu özelliklerin başında da dürüstlük gelmektedir. Ayrıca dürüstlük konusunda herkes ahlakî yargılamalarda bulunurken bu yargılar, her zaman davranışa dönüşmez. Bu noktada gerek bireysel gerek toplumsal olarak dürüstlüğün anlamını ve psikolojisini bilmeye ihtiyacımız vardır.
Dürüstlük kavramı, TDK Sözlük”ünde sıfat olarak “sözünde ve davranışlarında doğruluktan ayrılmayan doğru kimse” şeklinde tanımlanır. Aynı sözlükte isim olarak dürüstlük kavramı, “doğruluk” anlamında kullanılır. Dürüstlüğün psikolojik anlamı, benlik gelişimi sürecinde yatmaktadır. Bu bağlamda, dürüstlük ile ilgili iki önemli kavram vardır. Bunlardan ilki; daha çok kişinin içsel süreçlerindeki dürüstlüğü ifade eden “otantiklik” kavramıdır. Otantiklik, bireyin kendisine karşı dürüst olması demektir. Otantiklik, bireyin kendi deneyimlerindeki duygularına, düşüncelerine, tercihlerine, değerlerine, isteklerine, inançlarına ve tepkilerine sahip çıkmasıdır. İkinci kavram, insan ilişkilerindeki dürüstlüğü ifade eden “samimiyet” kavramıdır. Samimiyet, bireyin diğerlerine karşı duygularını ve düşüncelerini ifade etmesinde dürüstçe davranmasıdır.
Dürüstlük neden önemlidir? Dürüstlük önemlidir; çünkü dürüstlük, insanların doğdukları andan itibaren güvenli bir bağlanma oluşturmaları için gereklidir. Dürüstlük, dünyanın ve insanların güvenilir olup olmadığını anlamak için insanların kullandığı en önemli araçtır. Dürüstlük, insanî ilişkilerin temelini oluşturur. Prager’e göre yakın ilişkilerin sevgi, güven ve bağlanma olmak üzere üç öğesi vardır. Dürüstlük, güven öğesinin bir parçasıdır. Dürüstlük, kişiliğimizin merkezinde yer almaktadır. Freud’a göre dürüstlük, vicdanın yansımasıdır. Beş Faktör Kişilik Modeli’ne göre dürüstlük, sorumluluk kişilik özelliğinin merkezinde yer almaktadır. Pozitif Psikoterapi’ye göre dürüstlük, insanın benliğinde yer alan ve bilme kapasitesinin yansıması olan bir yetenektir. Dürüstlük, sosyal psikoloji açısından “adil dünya inancı” için en önemli referanstır. Endüstri psikolojisi açısından dürüstlük, kurumlara personel seçiminde göz önünde bulundurulan önemli bir ölçüttür. Din psikolojisi açısından dürüstlük, insanların dünya ve ahiret mutluluklarında çok önemli bir araçtır; çünkü İslam inancına göre dürüstlük, “kalbin huzura kavuşması” olarak görülmektedir. Bu nedenle Fatiha Suresi’nin 6. ayeti “Bizi dosdoğru yola eriştir” şeklindedir. Dürüstlük, “Müslüman Kimliği” nin en önemli parçasıdır.
Bu kadar önemli bir konuda pek de başarılı olduğumuz söylenemez. Bu başarısızlığın altında pek çok neden yatmaktadır. Birincisi, insanın biyolojik olarak sahip olduğu iki önemli sistem vardır: kontrol sistemi ve dürtüsel sistem. Gelişim sürecinde insanların “kontrol sistemleri” yerine “dürtüsel sistemlerini” geliştirmeleri, dürüstlüğün yaşama aktarılmasında önemli bir engel olarak görülmektedir. Çünkü bu sistem, burada ve şimdi odaklı, büyük ve gecikmiş ödüllerden ziyade küçük ve anlık ödüllere odaklanmayı gerektirir. İkincisi, dürtüsel sisteme paralel olarak insanın asla kaybeden olmamaya çalışan, hazza ulaşıp acıdan kaçınmayı isteyen bir yanı vardır. O da bireyin “idi-nefsi” dir. İd, kişiliğimizin en önemli parçasıdır. Üçüncüsü, dürüstlük konusunda rol modellerimiz olan ebeveynlerimizin, iyi birer örnek olamamalarıdır. Dördüncüsü, günümüzde kapitalist sistemle birlikte tüketim temelli bir yaşam dayatılmaktadır. Bu yaşam tarzı için de “kontrolsüzlük ve dürtüsellik” mutluluğun ve insanlığın en önemli özelliği olarak sunulmaktadır. Beşincisi, ahlakî gelişim ve insanlık erdemi için, dürüstlük “enayilik” olarak; dürtüsel ve dürüst olmayan davranışlar ise “gözü açıklık/akıllılık” olarak sunulmaktadır. Altıncısı, dürüstlüğün önemi konusunda toplumsal bir uzlaşının olmamasıdır.
Dürüstlük gelişimi için neler yapılmalıdır? Öncelikle ebeveynler, dürüstlük konusunda çocuklarına doğru bir rol modeli olmalıdırlar. İkincisi, çocuk yetiştirme sürecinde ebeveynler çocuklarını psikolojik açıdan kontrol etmek yerine, onların duygularını ve düşüncelerini ifade etmelerine izin vermelidirler; çocuklarının otantik ve samimi olan davranışlarını pekiştirmelidirler. Üçüncüsü, yaşam dengeden ibarettir ve bizim sınırlarımızın bittiği yerde diğer insanların sınırları ve hakları başlar. Bu noktada kendi isteklerimizi ve dürtülerimizi başkalarına zarar vermeden ve kontrollü bir şekilde doyurmayı temel ilke olarak görmeliyiz. Dördüncüsü, kendimizin ve başkalarının sahip olması gereken temel hakları sürekli göz önünde bulundurmalıyız. Beşincisi, büyük çoğunluğu Müslüman kimliğine sahip bir toplumda, kendi kimliğimizle uyumlu tepkiler vermeliyiz. Bu konuda İslam Peygamberi şöyle demektedir: “Şu dört özellik kimde bulunursa o, tam bir münafık olur. Kimde bu niteliklerden biri bulunursa onu terk edinceye kadar kendisinde münafıklıktan bir özellik vardır: Kendisine bir şey emanet edildiğinde hıyanet eder. Konuştuğunda yalan söyler. Söz verdiğinde sözünde durmaz. Husumet ettiğinde haddi aşar” (Buhârî, İman, 24). Bu noktada kendi inanç sistemimiz açısından da otantik ve samimi olmalıyız. Ayrıca, insanlara baskı uygulayarak değil de insanlara özgürlük tanıyarak kendi inanç sistemlerini hayata geçirmelerine izin vermeliyiz. Aksi takdirde, münafıkların yani dürüst olmayan insanların sayısını artırarak dürüst olmayan bir toplum yapısını devam ettiririz.
Sonuç olarak; dürüstlük ile dürüst olmak, yaşamın ve insan olmanın gerçek birer parçasıdır. Ayrıca, “iman ile küfür, doğruluk ile yalancılık, hıyanet ile emanet bir şahsın kalbinde birlikte bulunamaz” şeklinde temel inançlara sahip bir toplumun ferdiyiz. İnsanlar, otantik olmadıklarında kendilerini; samimi olmadıklarında ise, diğer insanları kandırırlar. Ancak hakikat perdelenir asla değişmez. Kim ve ne olduğumuzu bilerek otantik ve samimi bir yaşam sürdürmemiz umuduyla.
Psikolojik Olarak Rahatlamanın, Huzurun ve Mutluluğun Yolu: İyilikteki Rolümüzü Bilmek
İyilikteki rolümüz, doğru anlamlandırıldığında insanı mutlu eden, aksi durumda ise mutsuz eden önemli bir gerçekliktir. İyilik kavramına baktığımızda TDK Türkçe Sözlük’ünde iyiliğin “karşılık beklenilmeden yapılan yardım, kayra, lütuf, kerem, ihsan ve inayet” şeklinde tanımlandığı görülür. İyilik kavramına yönelik psikoloji alanında pek çok açıklama yapılmıştır.
Pozitif psikolojide iyilik kavramı, çeşitli açılardan incelenmektedir. Öncelikle; iyilik ve iyilik yapmak, insan olmanın en önemli özelliği olarak görülmektedir. İkinci olarak; öznel açıdan bakıldığında bireyler, iyiliği hazlarını ve yaşam doyumlarını artırmak amacıyla gerçekleştirmektedirler. İyiliğin bu şekilde ele alınması, kavramın alanını daraltmaktadır. Üçüncüsü; iyilik kavramı, “insaniyet erdemi” altında ve “iyilikseverlik” karakter gücü olarak ele alınarak daha da genişletilmeye çalışılmıştır. Wong’a göre Pozitif Psikoloji 2.0 akımıyla, pek çok kavram manevî ve dinî açıdan yeniden değerlendirilecektir. Bu noktada, yanıtlamamız gereken “İnsanın iyilikteki rolü nedir?” sorusu olacaktır.
Genel olarak insanın iyiliğe yönelik bakış açısı incelendiğinde insan, iyiliğin ortaya çıkarıcısı olarak sadece kendisini görmektedir. “Acaba insan, iyiliğin ortaya çıkışında tek etkili faktör müdür?”. İnsan; pek çok durumu, olayı ve deneyimi “kendisini merkeze alarak” değerlendirir. İyilik konusunda da merkez, kendisidir. Böylece insan, ortaya konan bir iyilikte, iyiliği ortaya çıkaran tek sebep olarak “kendisini” görür. Aslında durum, hiç de böyle değildir. Çünkü 100 trilyon hücreden ibaret olan insanın bir iyiliği gerçekleştirmesi için öncelikle kendi biyolojik yapısı içerisinde 100 trilyonluk olasılığın her an sağlıklı bir şeklide gerçekleşmesi gerekmektedir. Öte yandan insanın varlığının devam etmesi için güneşin, yağmurun, oksijenin, bitkilerin ve hayvanların var olması gibi sonsuz koşul gereklidir. İkinci olarak insan, “var olan bilgileri yanlı işler”. Objektif koşullarda insan, olasılıklar dünyasında bir olasılıkken varlığının devamı için bu koşulları zorunluluk gibi algılar. Üçüncü olarak insan; iyilikler için kendisine, olumsuzluklar için çevreye yükleme yaparak “yükleme hatası” yapar. Dördüncü olarak insan, bir iyilik kendisinde tecelli etmezse kendisini kaybeden olarak algılar. İnsan, “hazza ulaşıp acıdan kaçınmak için” de iyilikteki rolünü abartır ya da başkalarında tecelli eden iyilikleri değersizleştirir. Oysaki olması gereken nedir?
İnsanın yaşamında her an her dakika sayısız iyilik tecelli etmektedir. Örneğin; yetişkin bir insan olarak dakikada en az 15-20 kez nefes alarak oksijen nimeti ile karşı karşıya kalırız. Bu nimet neden önemlidir? Bu nimet çok önemlidir; çünkü insan beyni ortalama beş dakika oksijensiz kalsa beyin ölümü gerçekleşmektedir. İnsan, ancak nimeti kaybettiği zaman kıymetini anlar. Örneğin; KOAH’lı hastalara sorsak bize, oksijenin ve nefes almanın en büyük nimetler olduğunu söylerler.
Psikoloji bilimi, insanların kendi yaşamlarında var olan iyilikleri görmelerinin onlar için önemli bir mutluluk kaynağı olduğunu belirtmektedir. Pozitif psikoloji; olması gerekeni, minnettarlık kavramı ile ele almaktadır. Minnettarlık konusunda da iki önemli nokta karşımıza çıkmaktadır: Eğer bir yaratıcıya inanıyor ve O’na minnettarlık duymuyorsak “büyük bir gaflet içerisindeyizdir”. İkincisi, eğer bir yaratıcıya inanmıyor ve sebeplere minnettar oluyorsak o halde “kendimizle çelişip bir yaratıcıya inanmayıp sayısız yaratıcıya inanıyoruz” demektir.
Asıl olması gereken ise, öncelikle “iyiliğin tek nedeni olarak kendimizi görmekten vazgeçmektir”. İyiliğin oluşması için sonsuz koşul gereklidir. Bizim irademizle iyiliğe yönelmemiz sadece koşullardan biridir (bu da önemlidir, mertliktir, insanlığın özüdür, küçümsenemez ve insan her iki dünyada da karşılığını görür). İkinci olarak, “bizim benlik aynamızda yansıyan iyilikler” için “şükretmektir”. Üçüncüsü, başkasının benlik aynasında yansıyan iyilikler için ise, “Maşallah deyip takdir etmektir”. Dördüncü olarak, iyilik bizim benlik aynamızda tecelli etmiyorsa (kendimizi düzenlemek koşulu ile), “üzülmemektir”. Çünkü nihayetinde bu dünya hayatında her şey ayrılık ve yokluğa mahkûmdur. 100 yıl önce benlik aynalarına nice iyilikler yansıyan insanlar, bugün mezardadırlar. Sonuç olarak, başta insan olma nimetine şükredip yaşamımızdaki bütün nimetleri hatırlayıp gururlanmadan minnettarlık içinde bir yaşam sürmeliyiz.
Herkesin Sınandığı Bir Konu: Sevgi ve Bağlanma
İnsan, pek çok şeye ihtiyaç duyan bir varlıktır. Aynı zamanda insan, gelişebilmek ve olgunlaşabilmek için sayısız güçlükle mücadele etmek zorundadır. Bu noktada insan, sürekli başka bir insana ihtiyaç duymaktadır. Başka insanlarla olan yakın ilişkilerde ilişkiyi besleyen en önemli iki araç, sevgi ve bağlanmadır.
Sevgi, nedir? Türk Dil Kurumu Sözlük’ünde sevgi, “insanı bir şeye veya bir kimseye karşı yakın ilgi ve bağlılık göstermeye yönelten duygu” olarak tanımlanmaktadır. İnsanların diğer insanlarla duygusal bağlar oluşturarak kurmuş oldukları ilişkilere de “yakın ilişkiler” denilmektedir. Yakın ilişkilerin üç önemli özelliği vardır: Sevgi, güven ve bağlanma. Bağlanma ise, “bir kişiyle uzun süreli gerçekleşen duygusal bağ” olarak ele alınmaktadır.
Sevgi ve bağlanma ne işe yarar? Branden’e göre sevgi ve bağlanma aracılığı ile insanlar, ihtiyaçlarını doyurmaktadırlar. Sevgi ve bağlanma ile doyurduğumuz ihtiyaçlar; değerlerimizi, duygularımızı ve amaçlarımızı paylaşma (benlik, kişilik, kimlik onayı ve kabulü), duygusal kapasitemizi ortaya koyma, diğer insanlar tarafından değerli olduğumuzu hissetme, karşımızdaki bireyin sorumluluğunu alarak kendimizi yetkin hissetme ve güçlükler karşısında destek alma ihtiyacı şeklindedir.
İlahî dinlere göre de sevginin ve bağlanmanın çok önemli anlamları vardır. Bu noktada sevgi, Yaratıcının bir özelliğidir ve insanın benlik aynasında yansımaktadır. Yaratıcıyı sevme nedenleri olarak üç önemli özellik karşımıza çıkmaktadır: Yaratıcının mutlak bir güzelliğe sahip olmasıdır (cemal), sonsuz bir olgunluğa sahibi olmasıdır (kemal) ve insanların varlığının devamı için sonsuz koşulları oluşturmasıdır (hikmet-fayda-menfaat).
Sevgi ve bağlanmaya dayalı ne gibi problemler ortaya çıkmaktadır? İlk olarak Bell’e göre sevgi ve bağlanma ile ilgili problemlerimizin başlangıç noktası, kendi annemizle ve babamızla kurduğumuz ilişkilerimizdir. Bu noktada ebeveynlerden doğru bakım ve destek almak gerekir. Doğru bakımı ve desteği almak, ancak sıcak ve kabul edici bir aile atmosferinde gerçekleşmektedir. Eğer sıcak ve kabul edici bir aile atmosferinde ihtiyaçlarımız doyurulmuyorsa, bu durumda insanlarla güven temelinde ilişkiler kuramayız. Sonuç olarak da kendimize olan sevgimiz ve güvenimiz azalır; kendimizi ve diğerlerini kabul etmekte sorun yaşarız.
İkinci problem, kapitalist sistem tüketmeye dayalı olduğu için sevgi de maalesef bir tüketim ve menfaat aracı olarak kullanılmaktadır. Bu noktada insanlar, sevginin gerçek anlamını bilmemektedirler ve ilişkilerde sevgi duygusunu deneyimleyememektirler. Sevgi, “seni seviyorum” şeklinde sadece bir ifadeyle yaşama aktarılacak bir duygu değildir. Gerçek sevgide dört önemli öğenin olması gerektiğini Fromm ifade etmektedir. Bunlar; ilgi (sevgi, sevdiğimiz kişinin büyümesi ve yaşaması için gösterdiğimiz ilgidir), sorumluluk (sorumluluk, kişinin karşısındakini de düşünerek yanıt vermesidir), saygı (saygı, sevdiğimiz kişinin büyümesine ve gelişmesine karşı ilgi duymadır) ve bilgi (bilgi, sevdiğimiz kişiyi tanımak ve anlamak demektir). Bu dört temel öğenin olmadığı sevgisiz ilişkilerde yer almak, istismar ve ihmal edilmek anlamına gelmektedir.
Üçüncü olarak insanlar, sevdiği insanları idealize ederek tanrılaştırmaktadırlar. Bu dünyada hiçbir insan; mutlak cemal, kemal ve hikmet kaynağı değildir. Bu noktada anlamsız sevgi, sevgi değildir. Zaten sevdiğimiz insanları; mutlak kemal, cemal ve hikmet kaynağı olarak gördüğümüzde bu insanlar, doğaları gereği böyle bir yükün altına girmeyip bizimle kurmuş oldukları ilişkilerde bize çok önemli dersler vermektedirler: Ya ilişkilerini sonlandırmaktadırlar ya bizleri aldatmaktadırlar ya da sevgimize karşılık vermemektedirler… Bunun en önemli somut kanıtı, dinlediğimiz ve özellikle ayrılık içeren aşk şarkılarıdır (İnsan sevdiğine, “Allah belanı versin” der mi?). Psikoloji bilimi, bu gerçeği keşfederek insan-insan bağlanmasının yanında, insan-Yaratıcı bağlanması kavramını ortaya çıkarmıştır.
Dördüncü olarak, sevgiyi geliştirilemez görmek büyük bir hatadır. Sevgi, geliştirilebilir. Yakınlık psikolojisi alanında yapılan çalışmalar, sevginin geliştirilmesinde beş önemli etkenin varlığını ortaya koymuşlardır. Bu etkenlerden dördü; duygusal yakınlık, bilişsel yakınlık, davranışsal yakınlık ve bağlılık iken beşincisi ise, karşılıklılıktır. Bu beş faktörü yaşama aktararak sevgiyi geliştirebiliriz. Eğer ilahî dinlere inanıyorsanız, bu beş faktörü içerisinde barındıran namaz gibi ibadetler aracılığı ile de Yaratıcı ile yakın bir ilişki kurabilirsiniz.
Sonuç olarak, kâinatın ve insanın kalbinde sevgi yer almaktadır. Sevgi, varlığın özüdür. Sevginin gerçek bir anlamı vardır ve anlamsız sevgi, sevgi değildir. Sevgiyi tüketmeden, geliştirerek ve gerçek anlamını yakalayarak bir yaşam sürmemiz umuduyla. Sevgiyle kalın.
Gençlerimizin Ve Geleceğimizin Sorunu: Doğru Okul Ve Meslek Seçimi
Yaz ayları, insanların sevdikleri ile eğlenceli vakit geçirdikleri ve dinlendikleri zaman dilimleridir. Aynı zamanda milyonlarca öğrencinin kendi geleceklerine yön vermek durumunda oldukları önemli kararların verildiği dönemlerdir. Bu süreçte öğrenciler, okul ve meslek seçimi olmak üzere iki önemli konuda karar vermek durumundadırlar.
Doğru okul ve meslek seçiminin önemi, hem kendimiz için hem de toplum için yadsınamaz. Öncelikle mutlu bir yaşamın temeli, seçtiğimiz meslekte ve yaptığımız iştedir. İkinci olarak mesleğimiz ve işimiz, çatışmalarla başa çıkma kaynağımızdır. Herhangi bir sorun yaşadığımızda sorunla kendimiz arasına mesafe koymak için işe ya da çalışmaya yöneliriz ve böylece rahatlarız. Üçüncüsü, yaptığımız işte kendi benliğimizi ve kişiliğimizi ortaya koyarız ve böylece var olduğumuzu ve yaşadığımızı hissederiz, psikolojik bütünlüğe ulaşırız. Dördüncüsü, yaptığımız işin karşılığında ücret aldığımızda hem ihtiyaçlarımızı karşılamanın hem de isteklerimizi doyurmanın kaynaklarına ulaşırız. Beşincisi ise, yaptığımız işle toplumdaki diğer bireylerin ihtiyaçlarını karşılayarak topluma katkı sağlarız. Bu kadar önemli bir konuda doğru seçimler yapabiliyor muyuz?
Bir gün lisans birinci sınıf öğrencilerime, “Bu bölümü neden seçtiniz?” diye sormuştum. Öğrencilerin %95’inden aldığım yanıt: “Hukuk fakültesini seçtim, o olmayınca bu bölüme geldim.” olmuştu. İnsanların işlerini tutkuyla yapmamaları, aslında okul ve meslek seçimlerini sadece statü ve gelir odaklı yaptıklarının göstergesidir. Bu anlayışla yapılan meslek seçimi yanlıştır. Çünkü mutluluk bilimi, insanların her yeni duruma 6 ay sonra alıştıklarını belirtir. Dışsal koşullardan ziyade benliğimizi, kişiliğimizi ve kimliğimizi geliştirmek ve ortaya koymak, kalıcı mutlulukta en önemli faktördür. O halde, benliğimize ve kişiliğimize uygun meslekler seçmediğimiz takdirde, mutsuz olmaya ve işimizi sevmeden yapmaya mahkûmuz demektir.
“Doğru okul ve meslek seçimi için neler yapmalıyız?” sorusuna yanıt vermemiz gerekir. Benliğimiz ile uyumlu meslekler seçtiğimizde hangi mesleği ya da işi yaptığımızın önemi yoktur ve her meslek değerlidir, kutsaldır. Ancak benlik ve kişilik gelişimi ile kimlik keşfi, zaman ve emek ister. Kendi ilgilerimize ve yeteneklerimize uygun faaliyetlerde bulunarak bu süreci hızlandırmalıyız. Bu süreç, okul öncesi eğitimle başlamalı ve ömür boyu sürmelidir. Bunun için okullarda yer alan ve kariyer danışmanlığı hizmeti sunan, psikolojik danışmanlardan (rehber öğretmenlerden) yardım almak gerekir.
Meslek seçiminde elde edeceğimiz geliri düşünmek önemlidir; ancak tek koşul bu değildir. Çünkü mutluluk psikolojisi üzerine yapılan çalışmalara göre, temel ihtiyaçları karşılayacak bir gelirin üstündeki gelir, insanları daha fazla mutlu etmemektedir. Genç nesil, popülist kültürün etkisiyle teknoloji ile ilgili işleri ve meslekleri daha fazla seçmeyi düşünmektedir. Örneğin; tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’de de milyonlarca “youtuber”a ihtiyaç yoktur. Ama bugün, bize hayatî besin satan kasaplara, restoranda kutsal bir hizmet sunan garsonlara, sokağımızı temizleyen temizlik emekçilerine, arabalarımız bozulduğunda tüm mekanik becerilerini ortaya koyan tamircilere hâlâ ihtiyaç vardır. Ayrıca toplumda “her meslek ve iş değerlidir” anlayışının hâkim olması gerekir. Bu anlayış, toplumdaki bireylerin meslekî ve teknik eğitimi önemli görmelerinin sonucunda ortaya çıkacaktır. Böylece, yetkin meslek elemanlarından talep ettiğimiz hizmetleri, “ne iş olursa yaparım” mantığıyla iş yapan, yetkin olmayan ve yetersiz kişilerden almamız engellenecektir. Bu durumun bir sonucu olarak boşuna enerji, emek ve zaman kaybımız önlenecektir.
Hangi meslek alanından kaç kişiye ihtiyaç duyulduğunun ortaya konulması, istihdam politikasının önemini gösterir. Bu noktada 15 ya da 30 yıllık bir süreçte hangi meslekten kaç kişiye ihtiyaç duyulduğunun belirlenmesi gerekmektedir. Böylece bazı mesleklerde olabilecek çok fazla yığılmanın önüne geçilir.
Son olarak anne ve babalar, sahip olamadıkları ve yapmak istedikleri meslekleri, çocuklarının seçmelerini istemektedirler. Ancak seçilen mesleği icra edecek olanlar onların çocuklarıdır. Bu doğrultuda anneler ve babalar, çok iyi çocuklar yetiştirdikleri için kendileriyle gurur duyup eksiklik hissetmeden kendi isteklerini ve beklentilerini çocuklarının isteklerinden ve beklentilerinden ayrıştırmalıdırlar.
Sonuç olarak hepimiz işini iyi yapan ve yaptığı işten doyum alan insanlarla karşılaşmak istiyoruz. Ancak bu özellikteki insanları ortaya çıkarmanın bilimsel yollarına başvurmuyoruz. Okul ve meslek seçme yöntemimizi değiştirdiğimizde daha sağlıklı ve mutlu bir topluma ulaşmanın da önünü açmış olacağız. Yeni bir okul ve meslek seçimi döneminde çocuklarımızın kendi benlikleri, kişilikleri ve kimlikleri ile uyumlu okullar ve meslekler seçmelerini umut eder, gençlerimize ve onların ailelerine başarılı ve hayırlı seçimler dilerim.
Hayatı Etkileşim ve Deneyim Temelli mi Yoksa Bilgi Temelli mi Düzenlemeli?
Psikolojide önemli kavramlardan biri “öz düzenlemedir”. Öz düzenleme; bireyin kendini gözlemlemesi, kendini kayıt altına alması ve değerlendirmesi olmak üzere üç önemli aşamada gerçekleşir. Kendini düzenlemenin sayısız faydaları vardır. İnsanların kendilerini düzenlemeleri bir gerçeklikken toplumların da kendilerini düzenlemeleri bir diğer gerçekliktir. Daha sağlıklı, üretken, gelişmiş bireylere ve toplumlara ulaşmanın en önemli aracı öz düzenlemedir. Ancak bu konuda gerek bireysel gerekse toplumsal olarak çok da başarılı olduğumuz söylenemez. Neden acaba?
Türkiye, gerek kültürel zenginlikleri gerek yer üstü ve yer altı kaynakları gerekse doğal güzellikleri açılarından ender ülkelerden biridir. Bu yönüyle pek çok dünya insanının yaşamak istediği bir ülkedir. Ancak günlük yaşam içerisinde “sel felaketleri”, “deprem”, “maden kazaları” gibi felaketlerde bina yapısının yetersizliği, dere yataklarına ev yapılması gibi tekrar eden olaylarla insanlar yaşamlarını yitirirler. Bu kadar zengin bir ülkenin pek çok sorunu tekrar tekrar yaşadığı düşünüldüğünde, ilginç bir soru gelir aklımıza: “Biz nerede hata yapıyoruz?”. İşte bu tekrarlı hatalar, bizlere yaşamı ve kendimizi düzenlerken bir yerlerde hata yaptığımızı gösterir.
İnsanların ömürleri hızla geçerken toplumların da ömürleri hızla geçmektedir. İnsanlar, kendi ömürlerinde sürekli gelişerek ve geliştirdiklerini yeni kuşaklara aktararak toplumsal gelişime de katkıda bulunmaktadır. Bu aktarımın iki önemli aracı vardır: “Deneyim ve bilgi”. Psikoloji, deneyimin önemli etki alanlarından birisinin bilişsel gelişim alanı olduğunu gösterir. Öyle ki Piaget, deneyimi bilişsel gelişimin dört önemli öncülünden biri olarak kabul eder. Deneyim özellikle 0-6 yaş dönemindeki bilişsel gelişim için vazgeçilmezdir. Orta çocukluktan (7-12 yaş) başlayarak artan bilişsel kapasite ile birlikte deneyimin yerini bilgi almaya başlar. Yaşanan her sorunu bir deneyim olarak gördüğümüzde, bu sorunu bilimsel ve problem çözme basamakları ile çözdüğümüzde doğru bilgi ile deneyime yön vermiş oluruz. İşte tam bu noktada yaşanan toplumsal sorunlarda, “deneyim mi bilgi mi?” çelişkisini yaşarız.
Yaşanan bir felaket durumunda, toplumun hemen her ferdi eşsiz fikirler üretir. Bu fikirleri de yaşanan olayın etkisiyle kısa bir süre yoğun olarak birbirlerine anlatır dururlar. Böylece insanlar, duygularını ve düşüncelerini ifade ederek rahatlar. Hâlbuki bizlere bu deneyimler bilgi üretmek için eşsiz fırsatlar sunar. Ancak bu deneyime ilişkin olarak asıl sorulması gereken soruları unuturuz: “Sorun nedir?”, “Sorunun nedenleri nelerdir”, “Bu sorunu bir daha yaşamamak için bireysel ve toplumsal olarak ne gibi düzenlemeler yapılmalıdır”, “Bu deneyimden ne öğrendik”, “Deneyimden öğrendiklerimizi yazılı hale getirerek nasıl bilgiye dönüştürürüz”.
Bu tür tepkisel yanımız, bizim bilgi toplumu değil de deneyim toplumu olduğumuzu kanıtlar. Çünkü dere yatağına ev yaparken ya başkalarına sorarız ya da anlık ihtiyaçlarımız baskın olur. Bu seçimin olumsuz sonuçlarına yönelik üretilen bilgilere başvurmadan karar veririz. Neden bu şekilde karar veririz? Bu sorunun yanıtı toplumsal tarihimizde gizlidir. Çok ilginçtir ki Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre, 1923 ile 1975 yılları arasında nüfusumuzun %90’ı kırsal alanda yaşamıştır. 1975’ten sonra hızla şehirlere göç başlar ve tam tersi bir tablo ortaya çıkar. Eğitim-öğretim düzeyi düşük bireylerin şehirlere gelerek kendi deneyimleri ile yaşam kurma telaşında oldukları bilinir. Çok daha ilginci bu insanlara yön verecek ve uyumlarını sağlayacak bilgi temelli uyum programlarının neredeyse hiç olmadığı görülür. Sonuç olarak; gecekondulaşma, gettolaşma, çarpık yapılaşma vb. sorunlar ortaya çıkar. Bu deneyimler, bize bireysel ve toplumsal dönüşümlerin neden yavaş olduğu gerçeğini göstermektedir.
Sonuç olarak, yaşam hızla akmaktadır. Gelişimin en önemli ilkesi, “gelişimin geri döndürülemez” olduğudur. İnsanları diğer varlıklardan ayırt eden en önemli özellik, insanların yüksek düzeyde öz düzenleme kapasitesine sahip olmalarıdır. Ayrıca bütün ilahi dinlere göre, insanların bu dünyada var olmalarının en önemli amacı onlara emanet olarak verilen öz düzenleme kapasitesini kullanarak, onların sonsuzluktaki yerlerini belirlemeleridir. Bu gerçekler, bize her iki dünya için gerek bireysel gerekse toplumsal olarak bilgi temelli öz düzenleme yapmamız gerçeğini haykırmaktadır. Bütün dünya bilgi çağından teknoloji çağına dönüşürken bizim bu sürece duyarsız kalmamız mümkün değildir. Bu cennet vatanda yaşayan biz de geleceğe güvenle bakabilmek ve tekrar tekrar aynı sorunları yaşamamak için her bir deneyimi, bilgi üretmenin eşsiz bir fırsatı olarak görmeliyiz. Benmerkezci bir şekilde düşünmekten vazgeçip bilgiye başvurup, ortak akıl oluşturup geleceğe yürümeliyiz.
Hiç Sorguladık Mı Hayatımızın Anlamı Ne?
Psikoloji bilimi, ortalama bir insanın doğum öncesi dönemden başlayarak sekiz önemli aşamadan geçerek ömrünü tamamladığını belirtmektedir: Bebeklik, ilk çocukluk, orta çocukluk, ergenlik, beliren yetişkinlik, genç yetişkinlik, orta yetişkinlik ve ileri yetişkinlik. Mevsimler gibidir aslında ömrümüz. Ortalama insan ömrünü düşündüğümüzde; kış, ilkbahar, yaz ve sonbahar mevsimleri 79 kez yaşanır insan ömründe. Ve bir gün herkes, ölüm gerçeği ile karşılaşır. Hayatın normal seyrinde dedelerimizi ve büyükannelerimizi kaybettiğimizde ilk kez ölüm gerçeği ile tanışırız ve sarsılırız. “Acaba, insan neden ölür?”, “Annem ve babam ölürse ben ne yaparım?”, “Ya ben de ölürsem?” şeklinde sorular zihnimizi kurcalar durur…
Hal böyle iken hiçlik aleminden varlık alemine gelen insan için, insan ömrü eşsiz bir sermayedir. Ancak yaşam hiç de kolay değildir. Yaşamın içinde o kadar fazla değişken vardır ki bu hayatı tamamıyla psikolojik açıdan “hijyenik” bir şekilde yaşamak olası gözükmemektedir. Ailemizden, akrabalarımızdan, arkadaşlarımızdan ve diğer insanlar tarafından aldığımız darbeler, bizi hayata karşı güçsüz hissettirir. Yaşadığımız küçük küçük travmalar da üstüne gelince yaşamak ağırlaşır. Ölüm, insan ilişkilerinde yara almak, başarısızlıklar, hastalıklar, travmalar… Daha neler neler… Yaşadığımız bu deneyimler, bizlere hayatın anlamını sorgulatır: “Ben neden yaşıyorum?”, “Varlığımın anlamı ne?”, “Bu olumsuz deneyimleri neden yaşıyorum?”.
İlginçtir ki insana biyolojik açıdan çok yakın olan bir maymunun bu sorularla kafasının hiçbir zaman meşgul olduğunu göremeyiz. Çünkü hayvanlar, insanların sahip oldukları kapasitelere sahip değildirler. Psikoloji biliminde yer alan önemli bir gelişim psikoloğu olan Bandura, bu durumun nedenini çok güzel açıklamaktadır. Bandura’ya göre insanlar; öngörü, geleceği kestirme, kendini düzenleme, sembolleştirme gibi kapasitelere sahip varlıklardır. Bu kapasiteler sayesinde insanlar, kışın kendilerini koruyacak evler yaparlarken maymunlar ise, yavruları ile birlikte sığınacak bir yer ararlar ya da karın altında karın geçmesini beklerler. İşte insanı insan yapan bu kapasiteleri kullanmak, zorunlu olarak yaşamımıza anlam yüklememiz gerektiğini bizlere hatırlatıp durur. Üstüne toplumsal bir varlık olma gerçeğimiz eklenince çevremiz, annelerimiz ve babalarımız tarafından sürekli hayatımıza anlam yükleme zorunluluğumuz bize hatırlatılır. Aksi takdirde, topluma katkısı olmayan bireyler sınıfında yer alırız. Bu ise hem kendimize hem de topluma yabancılaşmamıza neden olur. Tüm bunların yanında insan, psikolojik açıdan; “Ben kimim?”, “Beni başkalarından ayıran özelliklerim nelerdir?”, “Kendimi nasıl algılamak istiyorum?” gibi içsel sorgulamalar yapar. Bir başka deyişle insan, kimlik, benlik ve kişilik sahibi bir varlıktır. Kimlik, benlik ve kişilik sahibi olmak yaşama anlam yüklemeyi zorunlu kılar.
İnsan, yaşamına anlam yüklerken sadece kendini merkeze alarak anlam yükleyebilir. Bu noktada insan, kendisini hazza ulaştıran ve acıdan uzaklaştıran amaçların peşinde koşarak yaşamını anlamlı hale getirebilir. Öte yandan insan, evrensel ölçütleri referans alarak da kendi yaşamına anlam yükleyebilir. İnsan, kendi bedeni açısından 100 trilyon hücreye sahip bir varlık olarak en az 100 trilyonluk olasılıkla yaşamını sürdürür. Bu noktada inanç sistemleri karşımıza çıkar. İnanç sistemleri, insanın varlığını sebeplerin değil de sebeplerin yaratıcısının sürdürdüğünü belirtir. İnsanın sadece tek özgürlük alanı vardır, o da: seçim yapabilme özgürlüğü. Çok ilginçtir ki irade psikologları da insanın mutlak anlamda özgür olduğu gerçeğine “illüzyon” demektedirler. İrade psikologları, insanın seçim yapabilme özgürlüğüne vurgu yaparak inanç sistemleri ile ortak bir açıklama yapmaktadırlar. Bu noktada insanlar, kişisel olarak yaşamlarına anlam yüklerken sahip oldukları yetenekleri ve kapasiteleri geliştirmeyi hedeflemektedirler.
Sonuç olarak, ister bir dine inanın ister inanmayın “ölüm” yaşamın bir gerçeğidir. İnsanlar da kapasite sahibi varlıklardır. İnsanlar, yaşamın nihayetinde gelişimsel birer ürün olarak bir kimliğe, benliğe ve kişiliğe sahip olacaklardır. Bilim ve din, insanların yeteneklerini ve kapasitelerini geliştirmelerini ortak bir yaşam amacı olarak görmektedir. İlahi dinler ise, insanların sonsuz olma isteklerinin bir yansıması olarak onların manevi açıdan yücelmeyi ve Yaratıcılarını tanımayı yaşam amaçları haline getirdiklerini savunmaktadır. İnsan olmak demek, yaşama anlam yüklemek demektir. Bu üç önemli kaynak, bizim hayatımızı anlamlandırmamızda önemli birer araç olarak yer almaktadır. Sahi, sizin yaşamınızın anlamı ne?
Bayramlar, "İnsanları Neden Mutlu Eder?" Sorusuna Mutluluk Psikolojisinden Yanıt
İnsanlar, duygusal varlıklardır. İnsanların deneyimledikleri duyguların başında da mutluluk gelir. Yaklaşık 20 yıllık mutluluk araştırmalarımın bayramların önemine dair söylemek istediği pek çok şey var. Öncelikle “İnsan, nasıl mutlu olur?” sorusuna verilen bilimsel yanıtlar, mutluluğun formülünü ortaya koymuştur. Mutluluğun üç önemli bileşeni vardır: Kişilik özellikleri (%50), demografik faktörler (%10) ve amaç yönelimli etkinlikler-mutluluğu artırma stratejileri (%40). İnsanın çabasıyla mutluluğunu artırdığı tek alan, mutluluğu artırma stratejileridir.
Modern dünya, birinin kazanıyorken diğerinin kaybettiği bir sistem üzerine kuruludur. Bu sistem de insanın mutluluğu için çok önemli bir tehdittir. Önemli bir bilim insanı olan Buss, özellikle “birinin kazanıyorken diğerinin kaybettiği yarışmaya dayalı bir yaşamın” modern dünyada dayatılmasının insan mutluğunu olumsuz etkilediğini belirttirmektedir. Çünkü bu sistem, yarışmacılığı ve kıskançlığı beraberinde getirir. Buss, çözüm olarak “akrabalarla ve arkadaşlarla yakın ilişki ve iş birliği içerisinde olmanın” gerektiğini vurgular. Bu noktada, etolojik açıdan bayramların uyum sağlayıcı yönü mutluluk olabilir: “Bayramlar insanları neden mutlu eder?”
2014 yılında yayımlanan bir çalışmamın sonucunda, insanların en çok mutlu oldukları zaman dilimlerinden birinin “bayramlar” olduğunu keşfettim. Bayramlar, insanın mutlu olmasında önemlidir; çünkü “alışma döngüsünü” kırar. Mutluluk bilimi, insanların her yeni duruma 6 ay sonra alıştıklarını belirtir. Bu, bizi mutlu eden şeylerin altı ay sonra mutlu etmeyeceğini gösterir. Yeni bir eş, yeni bir araba, yeni bir ev, yeni bir iş vb. bizleri ancak altı ay mutlu eder. Sonrası mı? Sonrasında alışırız. Çok ilginçtir ki dinî bayramlar, özellikle yılda iki kez gerçekleşir ve yaşam döngümüz içinde önemli yenilikleri barındırır. Bu nedenle alışma döngüsünün dışındadır. Bu gerçeklik, bayramın neden önemli bir mutluluk kaynağı olduğunu bize kanıtlamaktadır. Dahası var mı?
İlk çocukluktan yaşlılığa kadar yapılan çalışmalar, insanın mutlu olmasında “çevreyle kurulan ilişkilerin” önemini vurgular. Bayramlar, insanlara mutluluk için etkili olan çevreden pozitif tepki alma ve çevreye pozitif tepki verme imkânını sunar. Öncelikle bayramlarda sarılma gibi fiziksel temas içeren eylemlerde bulunuruz (Lütfen, pandemi gerçeğini unutmayınız!). Bu süreçte, vücudumuz oksitosin hormonu salgılar. Bu hormon salgılandıktan sonra biz, kendimizi iyi hissederiz ve mutlu oluruz. Üstüne bağlanmada önemli bir etken olan fiziksel temas gerçekleştiği için “güven” duygumuz artar. İkinci olarak; bayramlarda görünüşümüz, sahip olduklarımız gibi pek çok olumlu özelliklerimiz hakkında geribildirim alırız. Beğeniliriz-beğeniriz, iltifat alırız-veririz, önemseniriz-önemseriz… Tüm bunlar bizim öz saygımızı, kendimize olan inancımızı artırarak mutlu olmamızı sağlar. Üçüncü olarak; “hal hatır” sorularıyla başlayarak iletişime geçeriz. Sonrasında duygularımızı ve düşüncelerimizi açığa vururuz. Böylece bastırdığımız ve bizi rahatsız eden duygular ortaya çıkar. Buna “katarsis” denir. Katarsis, en önemli rahatlama nedenidir. Dördüncü olarak; etkileşim derinleştikçe sorunlarımızı anlatırız. Karşıdan aldığımız “problem çözücü ve destekleyici tepkiler”, yaşadığımız stres faktörleri için en önemli başa çıkma aracı olur. Başa çıkma yöntemleri ise, bireylerin kısa ve uzun dönemdeki mutluluklarında etkilidir. Bu, aynı zamanda mutluluğumuzu korumak,+ yani “mental kontrol” yapmak için de gereklidir. Beşinci olarak; kurduğumuz etkileşimlerin sonucunda “sevildiğimizi ve bir yere ait olduğumuzu” hissederiz. Aslında bu, büyümek ve gelişmek için önemli bir fırsattır. Büyüme ve gelişme, başlı başına mutluluk nedenidir. Altıncı olarak; mutlu olmamızda en önemli etken, “isteklerimizin doyumudur”. Bayramlarda bize sunulan çeşitli yemekler, baklavalar, çikolatalar isteklerimizin doyumu için önemli araçlardır. Yedinci olarak; “dinî inancın gereğini yerine getirmek” de önemli bir mutluluğu artırma stratejisidir. İnançlarımız, aynı zamanda, kimliğimizin bir parçası ve yaşamımızın anlamıdır. Bayramlarda yaptığımız akraba ziyaretleri ile sevap aldığımızı düşünürüz. Böylece kimliğimizi onaylayıcı davranışlarda bulunduğumuzu hissederiz. Tüm bunlar da kendimizi kabul ve onaylama nedenleri olur.
Sonuç olarak, bayramlar birden fazla mutluluğu artırma stratejisini kullanma olanağı sunar. Bu nedenle bayramlar, “sürdürülebilir mutluluk” için birer fırsattır. Herkesin bayramını kutlarım ve hepinize mutluluklar dilerim.
.XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
|
| Bugün 756 ziyaretçi (1912 klik) kişi burdaydı! |
|
 |
|
|
